HUGUG WA TALIM

Kitab ta Dirasa le Muderisin

Garib Istiwahiya

Junub Sudan

Talim bi amolo ferig fi Dunia

Teriga ta dirasa de Katy Newell-Joanes ta Akil Mok fi taaoun ma mowazafin ta talim wa muderisin min Rihila Tabshiriya Sudaniya (SEM) Resima ta waraga al bi gidam, Anne Wilson yao amolo Anne@annewilsonillustration.co.uk Teriga ta dirasa de bi agder ligo min kanaa iktoroniya ta computer. www.feedtheminds.org Marahab ashan bi amolo fotokopi fi dirasa de wa istamilo fi wokshop wa daira ta talim. Ashan kida, min fadal rasol kabara awal le Akil Mok, ashan anihina bi taba istimal ta dirasa de le tarik ta shokol tanihina. Anihina rudu ashan ayino netija ta dirasa de wa keif istamilo misal. Min fadal rasolo fikra takil le info@feedtheminds.org

©2013 Feed the Minds ISBN 978-1-906161-10-1 Feed the Minds Park Place, 12 Lawn Lane, London SW8 1UD, United Kingdom www.feedtheminds.org Sudan Evangelical Mission (SEM) P.O. Box 367 Juba, South Sudan sem1998. mundri@gmail.com Peacebuilding, Healing and Reconciliation Programme (PHARP) Phikagoh House, 3rd Floor, Mbagathi Road P.O. Box 15324, 00100 GPO Nairobi, Kenya www.pharp.org

De dirasa nimira itnin al Akil Mok katibu fi taaoun ma (SEM), fogo gisas ta bina ta salam wa teriga ta dirasa le istimal ta gisa ashan bi saido dirasa (Moujut majana fi www.feedtheminds.org ).

i | P a g e

Anawin Kalam al bi zekiru ....................................................................................... ii

Mana ta kelimat goseir ............................................................................. iii

Mukadim ........................................................................................................ iv

Bidaya ............................................................................................................. vi

Keif bi istamilo dirasa de? ..................................................................... viii

Wuguf ma talim ta giraya ........................................................................ x

Asihaa 1: Kalam zol bi Kun mowatin .................................................. 1

Ashaa 2: Maarafa ta beled tanhina ................................................... 12

Asihaa 3: Hugug Insaniya ..................................................................... 25

Asihaa 4: Kun Reis le tegeiir ................................................................ 42

Asihaa 5: Kiyada ....................................................................................... 50

Asihaa 6: Abino Salam ........................................................................... 54

Asihaa 7: Talim ashan bi saido mowatin......................................... 59

Akil ta Mok endo Kamsa Nigat ta Talim Kota ................................ 63

ii | P a g e

Kalam al bi zekiru Teriga ta dirasa de badawo ashan bi saido moshuroua isim towo talim wa hugug le nazihin fi Junub Sudan, moshuroua de SEM yao gi amolo fi taaoun ma Akil Mok (FTM) wa bina ta salam, moalaja wa barnamij ta mosalaha (PHARP) Shokoran kas bi rowa le nas al hadiro wokshop de fi Kotobi (Kaonti ta Mundri garib), wilaya ta garib istowaiya, Junub Sudan fi 2012 al fogo talawo ma fikira ta tenmiya ta dirasa de. Alfred Maluk Juma Mugadim Mvolo Ambu David George Monasik ta talim Sagin Joseph Kuyu Mowazaf ta talim Getarude Philip Mugadim Mundri Sherik Gulliver Ishmael Mudir ta SEM Joseph Ayanwa Fraser Muderis Mundri Sherik Joseph Maburuk Benjamin Mugadim Mundri Garib Joy Sabbath Justin (Foye) Muderis midani Mundri Garib

wa Sherik Kenneth Anyanya Johnson Muderis Mundri Sherik Mary Morris Melle Muderis Mundri Garib Michael Wai-Wai Mugadim Mundri Garib Obi Brown Abraham Muderis midani Mvolo Simon English Taban Mugadim Yeri Markaz Tenmiya Talim (CDC), Maridi, Wilaya Garib Istiwaiya, rija bi netija kuwes bi kusus teriga ta dirasa de. Mosaada tomon saido kitaba ta dirasa de wa akid bi inu dirasa de monasib fi Jumhuriya Junub Sudan bi kusus kalam ta mowatin.

iii | P a g e

Anihina maksutin ma moasasa ta Baring wa John Ellerman le barnamij ta tenmiya ta beled al gi ishtakal fi taoun ma anihina ashan bi tala ma dirasa de, fi nefs al wakt, gi wedi furusa le Akil Mok FTM, SEM wa PHARP ashan bi ishtakal bi taoun, le monfa ta nas ta Garib Istiwaiya, Junub Sudan.

Mana ta kelimat goseir DRC Jumhuriya Kongo Al dimokratiya (Democratic Republic of Congo) FTM Akil Mok (Feed the Minds) IDPs Nazihin (Internally Displaced Persons) NGOs (Monazamat al maa ta Hakoma) Non- governmental organisations PHARP Barnamij ta mosalaha, moalaja wa Bina ta salam (Peacebuilding, Healing and Reconciliation Programme) PTA Rabita ta abaa wa mualimin (Parent Teacher Association) SEM Rihila tabshiriya Sudaniya (Sudan Evangelical Mission) SPLA/SPLM Jesh al-shaabi le-taharir Sudan/ Haraka ta shabi le-taharirSudan (Sudan People’s Liberation Army/ Movement) FGDs Mojmoua ta Nikash (Focus Group Discussions) SHGs Mojmoua ta mosaada bi nefs (Self Help Groups)

iv | P a g e

Mukadim Ana bi ashkur ilaka al bein monazama ta Rihila Tebshiriya Sudaniya (SEM) wa monazama ta Akil Mok (FTM) wa monazama ta Barnamij ta Bina Salam, Mualaja wa Mosalaha (PHARP), al kutu talao talim wa hagaig: Mosaada le mudersin. Hadaf ta SEM le barnamij ta talim ta nas kobar, ashan bi jahizu nas al gi derisu del le gowad al bi nefs tomon, tedirib, wa talim ziyada fi giraya wa idu hajat. Amolo dirasa de ashan nas al giderisu del bi ligo talim, fikra fi hajat ketir wa tageiir ta aklag le tenmiya ta beled. Barnamij de deiro ashan bi dakalo niya fi dirasa ziyada fi hayat ta nas, wa ashan bi zara niya, wa ihtiram, wa salam, wa sibir al kuwes, wa bi sheje gowad ta salam bein nas ta Junub Sudan. Uwo mohim jiden ashan nas ta Junub Sudan bi limu ashan abin daula al anihina kulu bi kun maksut fogo. Dirasa de weri bi inu kulu wahid endo dor al uwo bi amolo. Dirasa de wedi hajat al bi istamilo fi dirasa ta giraya, talim ta nas kobar, mojmoua ta nas ta Kenisa, mojmoua ta nasawin, madaris, mojmoua ta shabab wa fi halat ketir. Wanasa fi ketir fi kalam ta hugug insan, lakin nas ketir ma arof hugug tomon. Dirasa de bi saido nas ashan bi fahim hak tomon bi loga al besit. Kalamat al gi abau hak ta nas de, nas ta Garb-istiwaiya katib kulu, wa de kulu hagiga wa maruf le nihina kulu. Ana bi ashkur nas al fifi barnamij de, wa ana bi asalo monazamat tannin del, ma bes fi Garb-istiwaiya lakin fi Junub Sudan kulu, ashan bi istamil dirasa de.

v | P a g e

Talim wa hugug: Mosaada le mudersin. Min kalam de kulu, ana gi itamana be inu, dirasa de kede kutu nas masakin ta Junub Sudan limu sawa fi salam wa alab dor fi abino adala, huriya wa najaa fi Junub Sudan Said. Lubang Scopas Naib Mudir Tenmiya ta Dirasat wa intaj ta kutub Markaz Tenmiya ta Dirasat, Maridi

vi | P a g e

Bidaya Mini fi zama Junub ligo huriya fi 2011, nas ta Junub Sudan deirin yakun actar mowatinin ta shokol, deirin arof hak tomon, uman deirin yahkun juzu min nas ta amolo karar wa uman deirin yahkun ruasaa ta mojtamaat tomon. Talim wa hugug: Mosaada le muderisin, katibo le muderisin ta talim, kasatan fi Garib Istiwaiya, Junub Sudan. Nas al gi alimu giraya bi agder sibu uman bara ashan gudura tomon besit ashan bi agara wa katib. Fi hayat yomiyan, min saab ashan uman bi kun adaa ta lijina auo ashan bi ligo wazifa ta mosuliya. Fi zaman ta intakabat uman ma bi agder ashan agara yaftat, wa shurut al katibo fi jaraid. Marat mabi katibu uman ashan bi jada intakabat wa marat uman ma bi jada intakabat. Nas al gi alim giraya uman endo nefs hugug zei nas tannin wa Kaman uman bi agder amolo karar fi hajat al gi zulumu uman fogo ma osora tomon.Ketir tomon endo fikira tamam al bi abino mujtamaat. Tanin tomon ruasaa al tamam wa bi wonusu kalamat gowi gidam nas. Hadaf ta dirasa de ashan mudersin bi agder weri kalam ta hugug fi hisa ta talim fi Junub Sudan. Bi wasta ta talim de, nas al gi alim giraya bi agder ligo gowa ashan bi kun mowatinin al bi talab hak tomon wa uman bi kun juzu min nas al bi amolo karar ta mahalat tomon, wa uman bi kun adaa ta lijan wa bi wegif fi intakabat kaman.

vii | P a g e

Asihaa 1. Bi weri kalam ta zol mowatin wa aslub ta ’fikira ta mowatin’ al Kaman weri kalam towo aktar fi safhat al gidam. Asihaa 2. Limu malumat fi kalam ta Junub Sudan ashan bi sheje monakashat, wa bi zidu mana ta kalam, kitaba, fahim kalam ta idu haja wa fikira ta hagig kalam. Asihaa 3. Bi wonus kalam ta hugug insan; hajat ketir wa kalam mohim. Asihaa 4. Bi sheje nas al gi alim giraya ashan yao bi amolo tageiir fi mojtamaat tomon wa ashan bi sheje nas tannin ashan bi ligo hak tomon, wa uman bi kun juzu min nas al bi amolo karar ta abino mojtama tomon, wa uman bi kun mowatinin ta shokol al bi jibu tenmiya fi beled. Asihaa 5. Ashan bi sheje nas al gi alim giraya ashsn bi nakish kalam ta kiyada wa ashan bi arof keif uman bi kun kaada al gowi fi mojtama tomon, fi boma, payam, wilaya wa hata fi mostawa ta daula. Asihaa 6. Zidu hajat tannin al bi amolo ashan bi jibu salam. Haja al bi weri dor ta nas al bi jibuwa bi sheje mowatinin ashsn bi istamil teriga ta beled ta hilu mashakil wa jibu salam. Bi wasta ta dirasa de, muderis ta giraya deir kede amolo hajat del. Yato talim zol fi baranamij de deir amolo wa fahim

ashan uwa bi kun mowatin gowi.? Wakeif dirasa de bi istamilo ashan bi saido uman bi ligo

talim de?

viii | P a g e

Keif bi istamilo dirasa de? Dirasa de amolo ashan bi saido mudersin ta talim ashan bi fahim mowatin wa hugug keif bi limu sawa fi baranamij ta talim. Bi kun fogo malumat, shokol tannin wa gisa tannin al bi agder istamilo fi mojmua ta nas al gi derisu. Kulu shokol endo katowa. Muderis bi azilo al wein de bi istamilo fi fesil wa wein de bi zidu fi dirasa. Dor ta muderisin ashan bi kutu nas al gi derisu del ashan bi arof giraya ashan uman bi saido nas bi kun juzu min nas al bi amolo karar bi kusus hayat tomon, fi osora wa mojtama. Ashan be kun tamam, deir muderisin ashan Uman bi dakalo dirasa ta beled kulu yom fi fesil ashan

nas bi bada fahim kalam ta hugug ketir, wa uman bi arof kalam ta amolo karar fi kalam ta beled wa keif uman bi kun juzu min nas ta amolo karar del.

Istamil aktar zei teriga ta talim ma baad, dakalo fogo

gisa, dor ta nas, temsiliya, shokol ta nas besit wa nas ketir, del yao bi sheje nas al gi derisu ashan bi ishtakal bi huriya bara min fesil.

Kutu nas al gi derisu del ashan bi iktar kalam al derisu

uman fogo de ashan uman bi agder iktar kalamat al mohim le nefs tomon.

Wonusu ketir fi kalamat al gerib ma hayat ta nas,

masalan kalam ta jada intakabat, ao kalam ta jibu salam izakan fi mashakil bein gabail ao mojtamaat.

Nadi nas al gi derisu del ashan bi shariko hajat al uman

arof min dirasa al uman ligo del bi wasta ta haki gisa, kitaba ao temsiliya, ashan bi kutu uman istamil dirasat del fi hayat tomon.

ix | P a g e

Kutu bal fi kalam ta nasawin ashan uman gi ligo saab

ashan bi kun juzu min nas ta karar zei rijal, deir kede wedi fursa ashan nasawin bi shariko ma nas fi hajat al uman arof.

• sheje nas al gi derisu del ashan bi akod katowa fi

osora tomon wa mojtama tomon wa kede shilu kabara fi hisa ta talim.

Amolo ihtifal ta najaa le nas alderisu delashan uman bi

ishtakal ketir fi mojtama tomon wa bi kutu uman gowi wa bi sheje nas tannin ashan Kaman bi akod katowa.

x | P a g e

Wuguf ma talim ta giraya.

Talim ta giraya uwo mohim ashan bi kutu mowatin gowi. Kan zol agder ashan bi agara wa katibo, bi mana uwo bi agder jada intakabat, ao bi kun sekereter ta lijna ta miya wa bi agder shejee fikira ta afra donki ta moya jedid. Zei mojmoat gi ishtakal fi dirasa de, uman bi ligo afkar ta talim al bi kutu uman mowatinin ta shokol, masalan, katib hajat al lijna wonusu fi ijtimaa, wa amolo hisab ta siyana ta ras Kenisa. Dor ta muderisin ta talim uman kede asoma le nas al gi derisu del, wa saido uman ashan bi raba fi fikra ta talim de. De bi mana talim ta kelimat al mohim del bi kutu uman agara awrag almohim, awo katib kota ta haja al bi amolo, awo alimu hisabat Monazamat, wa muderisin ta talim, wa nas al gi derisu del kede bada fetisu talim al bi kutu uman nas ta shokol fi mojtama tomon wa talim wein de deir kede uman arof. Teriga de, deir ilaka bein muderisin wa nas al gi derisu del, bi inu kulu wahid bi asoma le tani. Hina yao missal al keif SEM kutu fikira ta talim le intakabat fi baranamij tomon ta talim. Nasawin wa rijal al gi hadir dirasa ta SEM ta talim, uman deir jada fi intakabat ta gesim beled fi 2011 wa Kaman fi intakabat tannin. Uman weri le SEM bi inu uman be agder.

• Mala waraga al gi katibo fogo isim de • Ligo isim tomon min awrag ketir ta asmaa de • Fahim teriga ta jada intakabat • Ligo isim ta zol tomon al iktaro le intakabat de

Bidun fikira ta talim, jada intakabat bi kun gowi. SEM jibu sura ta waraga ta katib isim wa waraga al bi jadao ma sura ta nas al wegif fi intakabat de. Del gi istamilo fi hisa ta talim le nas al gi derisu ashan bi arof keif uman bi sejil isim tomon wa jada intakabat lezol tomon. Uman arof mada isim wa ligo isim zei al katibo fi kishif al fi waraga.Uman Kaman jibu aworag ta nas al

xi | P a g e

wegif fi intakabat ashan bi arof kulu wahid tomon gi wonusu shunu. Alimu kelimat jedid, ashan kida netija towo aktar min 70% min nas al gi derisu del jada le intakabat ta gesim beled.

Kan gi alimu kalam ta mowatin, nas al gi derisu deir fursa ashan uman bi asoma fikra tannin. Uman istefid min monakashat ashan keif uman bi karar le nefs tomonwa teriga al uman bi shilu ashan karar de. Gisa ketir wedi mafhum tamam fi monakashat del, wa saido fi fikra ta giraya wa kitaba.

Min fadol arof bi inu: Gisa al fi dirasa de, kutu goseir ashan bi wedi mafhum le monakashat, ashan bi weri gisa del kulu. Nas al gi agara wa asoma baad tomon de, bi zidu kalam tannin le gisa. Monakasha ta kalamat al yomkin bi kun gidam wa istamilo afkar tomon ashan bi timu gisa del min sika barawo barawo.

1 | P a g e

Asihaa 1: Kalam zol bi Kun mowatin

Bidaya: Jumhuriya Junub Sudan daula jedid al tala min harib al kan timu muda ta 21 Sana.

Baad huriya ta beled fi 2011, hakuma ta Junub Sudan bada kutu nizam ta talim, saha, ziraa wa amni. Ashan kida, beled ma bi abino ma hakuma bes, lakin mowatinin yao bi abin. Zei Diktor Garang reis ta SPLA/SPLM almutu, kelim fi 2005 gal, Mowatinin ta Junub Sudan endo dor kebir fi kalam ta abin beled. Haja al bi amolo 1: Mofhum fi kalam ta mowatin wa Jinsiya Hadaf: Ashan mana ta mowatin, kun wowatin, wa jinsiya. Kelima ta mowatin,kunmowatin, wa jinsiya ketir mara gi istamilo fi mahal ta tani. Hadaf ta kalam de ashan nas al gi derisudel bi nakisho kelimat del wa arof istimal tomon Zaman al deiro: 1 saa sabura le kitaba. Katowat:

1. Muderis bi weri mana ta kelima mowatin, kun mowatin, wa jinsiya wa uwo bi kutu nas al gi derisu del ashan bi nakisho kelimat de fi mojmoat.

2. Mojmoa bi ayin ferig ta ijaba tomon ma ijaba al fi sanduk tehet de.

Jinsiya mana towo, zol tabe le beled kas. Mowatin, zol al rudu uwo ashan bi kun mowatin ta beled bidun nihaya wa endo nefs hugug wa mosuliya zei mowatinin tannin. Kun mowatin mana towo alab dor fi mojtama, wa shilu hugu wa masuliya ta mowatinin le gidam.

2 | P a g e

3. Mojmoa bi nakish kalam waraga al bi weri uman mowatinin ta Junub Sudan wauman bi katib malumat aldeiro ashan uman bi ligo waraga de.

4. Nas al gi derisu delnadi uman ashan bi katib kalamat al bi kutu uman bi kum mowatinin ta Junub Sudan. Gobal uman ma bada katib, mojmoat bi saido baad tomom ma kelimat al bi istamilo.

Hajat al bi tabawo:

Mojmoa bi agder asalo mosulin ta hakuma ashan bi arof aktar keif zol bi kun mowatin wa anwaa ta mowatin, masalan mowatin abo rasein, de zol al uwo mowatin ta beleden.

Haja al bi amolo 2 Shunu yao bi kutu mowatin fikiriya? Hadaf: Bi nakisu keif nas al ady bi saido ashan abin beled ta Junub Sudan fi hayat tomon al yomiya. Zaman al deiro: 2-3 saat (De bi kun dirasat ketir) Hajat al deiro: Sabura wa tabashir, Sura ta korfan, waraga le katibo noktat al mohim. Katowat:

1. Muderis bi weri fikira ta kun mowatin wa keif kulu zol bi agder alab dor fi tenmiya ta Junub Suadn fi hayat tomon al yomiya.

2. Muderis bi katib kelima mowatin fi sabura wa uwo bi asalo mojumoa ashan bi weri kelima al gerib ma kelima ta mowatin, masalan, mowatinin al gi jada intakabat, Kelimat del bi katibo wadeh fi sabura. Bi wedi fursa le nas al gi derisu del ashan bi katib kelimat del tehet wa keif bi agarawo.

3 | P a g e

3. Muderis bi weri suwar ta korfan (al tehet de) uman kulu mashin fi sika wahid, ila koruf wahid yao mashi fi sika barawo min tannin del. Mojumoa bi nakish hal mowatinin ta fikira del gi amolo haja al deiro, awo hal bi kun kuwes ashan uman bi kun ma fikira tomon barawo.

4. Nas al gi derisu del fi mojumoa ta 4 awo 5 nas, uman bi nakish bi inu mowatin fikiriya bi kun keif. Kulu mojmoua deir kede azilo bi ketir 5 noktat.

Kalamat al bi amolo 2 (Mustemir)

5. Kulu mojmoua bi gedim 5 noktat tomon. Noktat del bi katibo fi sabura bi loga al hasab mostawa ta nas al fi fesil del. Muderis bi istamil loga al besit. Noktat al gerib ma baad bi limu fi mahal wahid wa mojmoua bi nakish noktat del bi teriga al besit.

6. Kulu zol al gi derisu de wedi ashan bi iktar 3 noktat le uman. Mafi jowab al sah awo galat, kulu afkar ta nas sawa. Iktiyar bi amolo wa bi idu ashan bi tala netija.

4 | P a g e

7. Mojmoua bi nakish noktat al mohim iktaro del wa uman bi fekir ashan hayat tomon

8. Muderis weri kishif ta noktat al muderisin ta SEM tala fi Kotobi (ayino safah 5 wa 6). De bi amolo bi istemal ta loga al monasib le mojmoua (Nas al bada giraya, al motawasat, al fi mostawa aali)

9. Mojmoua bi nakish kishif ta noktat al min Kotobi wa uman bi amolo tegeiir fi hajat al uman deir geiro fi kishif tomon

10.Nas al gi derisu del bi nakish hajat al uman deir amolo

fi dirasa tomon fi fesil ashan bi saido uman bi kun mowatinin gowi fi mojtama tomon.

Hajat al deir motaba:

1. Mojmoua bi agder iktar juzu mini kelimat al jedid min hisa de wa istamil kelimat del fi hisa al jayi gidam ashan uman bi arof huruf wa istemal tomon wa kelimat al gerib ma baad.

2. Mojmoua bi nakish afkar ta dirasat al jedid al bi kun

tamam ashan istamilo ashan uman bi kun mowatinin al endo afkar, masalan, hal uman deir arof hugug tomon, awo ashan bi agara kalamat ta ijtimaa, awo ashan arof idu nimira al fi awrag ta hakuma.

Hajat al bi amolo 2(Mustemir) Kishif al tehet de muderisin ta SEM yao tala fi Kotobi, fi shahar talata 2012. Kulu mojmoua bi kun endo teriga al barawo ashan uman bi wasif mowatin al fikiriya. Juzu al mohim fi dirasa de yao monakashat al bein mojmoua zei weri afkar wa asoma kalam ma baad.

5 | P a g e

Mowatin fikiriyavc

1. Zol mohasib wa zol wadeh. Junub Sudan arof mashakil ketir al demiro beled. Anihna gasid ashan anhina bi kun nas al wadeh wa mohasib fi kulu hajat al anihna gi amolo 2. Arof giraya Arof giraya wa kitaba uwa mohim ashan anihna bi agder ligo malumat, katib isim wa jada intakabat. Marat ketir de Kaman bi wedi shojaa ashan zol bi kelim. 3. Niya wa amol shokol fi tenmiya Beled deir kulu wahid ashan bi kun fi kalam ta abin beled bi wasta mosharaka fi kalamat ta mojtamaat le faida ta kulu zol. 4. Zol al arof tarik wa sibir ta beled. Anihna deir malumat ta kalfiyat ta nihna, kaunu junub Sudan keif wa sibir ta nas al fi beled 5. Amsuku ganun wa amolo hajat al hakuma deir Ganun ta beled al kutu de, deir bi tabawo ashan bi hafiz mowatinin wa hokom ta beled. 6. Kof ta Rabana Iman ta nihna gi weri keif anihina gi ayino wara ta nihina wa anihina gi amolo nas tannin keif. 7. Agder weri kalam ta geliba towo ma shojaa wa

wadeh Mowatinin kede kun jahizin ashan bi weri rayi ta nihna wadeh, marat bi kelim fi mahal ta nas al ma arof kelim del awo al ma agder weri kalam ta geliba tomon del. 8. Agder hilu mushkila wa jibu salam Amolo salam endo dor kebir fi kulu mijtamaat, kasatan baad harib tewil. Amolo salam dururi fi Junub Sudan fi osar, mojtamaat, bein gabail wa bein nazihin, nas al rija min bilad al bara wa mojtama al gi istagbal uman. 9. Agder arof hugug tomon wa ihtiram hugug ta nas

tannin. Anihina endo hugug ketir, hugug le taalim, moya ta shirab wa amin. Anhina kede arof bi inu nas tannin Kaman endo nefs gugug wa kede anihna ihtaram hugug ta nas kulu wekit.

6 | P a g e

10. Agder asalo wa Hadid nas tannin wa hakoma bi teriga mohtaram

Ayi hakoma bi amolo galatat tannin. Mowatin al mofekir ma bi kaf ashan asalo, lakin de deir kede amolo bi teriga al mohtaram wa sah

Hajat al bi amolo 3: Mowatinin daraja ula wa daraja taniya. Gasid: Ashan bi nakish fikra al bi ayino nas kulu sawa. Zama al deiro: 1 saa Hajat al deiro: Sura ta yafta (safha 8), aglam wa waraga. Katowat:

1. Weri yafta al fi safha 6 de wa agara Diktor John Garang kelim shunu

2. Asalo mojmoua ashan bi nakish sualat del • Risala ta shunu al yafta de gi wedi? • Yafta de gi kutu shuur taki keif? • Diktor John Garang gi sheje nas ashan amolo

shunu? • Uwo gasid shunu ma kalam ta mowatin daraja

ula wa daraja taniya? 3. Asalo mojmoua ashan bi hasib 2005 futu bi kam zaman

wa zaman daak kan uman endo kam sena. 4. Nakisho fi shunu yao geiro fi Junub Sudan fi 2005.

• Hal risala al fi yafta de lisa gi saido fi zaman ta hasa de? Wala risala de kalas gedim?

• Fi mojtama bitak hal fi mowatinin gi ayino zei mowatinin daraja taniya? Ita bi amolo shunu fi kalam towo?

5. Asalo mojmoua kede katibo yafta tomon bi kusus mowatin ta Junub Sudan fi yom ta nahar de. Uman bi kelim gal shunu? Wa leyi?

7 | P a g e

Kalam le muderis: Yafta de gi sheje kulu zol ashan bi jada sot towo le infisal. Kan Sudan geni wahid baad intakabat ta infisal de, Diktor Garang amin bi inu nas ta Junub Sudan bi idu uman zei mowatinin daraja taniya fi Sudan. Ka mowatinin daraja taniya, madaris, musteshfiyat, sikat tomon wa dafa mahiya leuman bi kun batal kalis. Kan uman jada le infisal, uman bi kun mowatinin daraja ula fi beled tomon Junub Sudan wa uman bi arof mustakbal tomon.

8 | P a g e

Yafta fi taraf sika jamb Matar Juba al Dauliya.

9 | P a g e

Haja al bi amolo 4: Gisa ta kalam Mowatin Gasid: Ashan bi sheje mojmoua ashan ligo mowatinin al ta shokol (Munu yao shokol towo gi wedi faida le nas tannin) wa ashan uman bi fekir keif uman bi kun mowatinin ta shokol aktar. Zaman al deiro: 1-2 saat (De bi kun le dirasat ketir) Hajat al deiro: Bi tabawo sura ta gisa al fi safaha 11 de, waraga, aglam wa sabura. Katowat: (Dirasa de akeir kede amolo baad dirasa ta safha 2 wa 3, ashan mojmouat bi bada fekir bi inu mana ta kun mowatin de yao shunu) 1. Muderis bi weri fikira ta kun mowatin de; bi inu kulu zol bi kun juzu bita amolo tenmiya fi Junub Sudan fi hayat tomon al yomiya. 2. Gisa besit bi kusus kun mowatin bi agarawo biraha wa wadeh, bi wasta muderis awo wahid min mojmoua.Muderis bi agder istamil gisa al fi safha 11 awo gisa tomon al barawo. 3. Muderis bi ayino bi inu nas al gi derisu del fahim gisa wa kede katib ayi kelimat al saab fi sabura wa nakish kelimat del.

4. Fi mojmoua sokeir nas al gi derisu bi nakish gisa wa jowab sualat al fi sanduk safah 10.

5. Mojmouat bi nakish missal tan as al mowatinin ta shokol gi saido nas fi mojtamaat tomon.

6. Bi shejewo mojmoua ashan bi katib gisa tomon fi kalam ta mowatin, fi mojmouat besit, saido baadon fi kelimat al saab.

Kalam le Muderis: Le motawasit awo mojmouat al gidam, gisa de bi katibo fi sabura. Le nas al lisa gi derisu del, mojmoua bi amolo leuman bi wasta ta temisiliya, wa kelimat al mohim del bi katibo fi sabura.

10 | P a g e

7. Mojmouat bi weri gisa tomon wa nakish keif uman bi kun mowatinin ta shokol fi mojtamat tomon. Kalamat le motaba: Nas al gi derisu del bi azil kelimat jedid tannin min gisa wa muderis bi dakal kelimat del fi hisa al jayi gidam ashan bi kun sahil le istimal

Gisa 1 Mowatinin ta shokol – bi saido nas fi jada intakabat. Fi intakabat ta 2011 fi nas ketir fi Lakamadi kan maa agder ashan rowa fi mahal ta jada intakabat. Said Jackson Mandi, Idari ta Payam, limu mowatinin. Nas al kobar nangolo fi mahalat ta jada intababat Hata arabat wa mowatir nezimo ashan bi shilu nas kobar wa raja uman fi biyut tomon baad kan uman kalaso intakabat. Ashan kida, nas al kobar agder rowa ashan jada sot tomon le zol al niya tomon deir ashan bi naja wa kutu uman bi kun juzu min ijraat ta dimokratiya.(Shahar 3/ 2013)

Sualat le mojmouata ashan bi jowab: Nas munu yao mowatinin al gi ishtakalo fi mojtama tomon? Nas munu yao gi istefid min shokol tomon? Nas munu al inta arof yao gi amolo kalam de? Hal inta bi saido zol tani ashan bi jada intakabat kan uwo Gi rowa jada intakabat le zol al niya taki maa deiro?

11 | P a g e

12 | P a g e

Asihaa 2: Maarafa ta beled tanhina

Bidaya: Junub Sudan Daula jedid al ligo istiglal fi 2011 baad harib ta 21 sena bein 1983 le 2004. Fi Junub Sudan nas jahizin ashan arof kalam ta beled tomon, tarik tomon, nogarat tomon wa sakafat tomon, arofo sakafat del you be weri bi inu uman mowatinin ta Junub Sudan. Ashan kida, fi nas ketir maa ligo fursa ashan derisu kalam ta beled tomon. Junub Sudan maa weri kalam towo fi tarik wa fi kerita besit beinu Junub Sudan.Safah de gi sheje mojmouat ashan bi fekir hajat al kalas umanarof bi kusus Junub Sudan wa uman bi arof aktar keif. Hajat 5 hagaig wa adad bi kusus Junub Sudan Hajat 6 Alam ta Junub Sudan Hajat 7 Aslaha ta Junub Sudan Hajat 8 Gona ta Daula ta Junub Sudan Hajat 9 Fetishu hajat ketir - al bi sejil hajat tihit le mojtama. Jowabat le sualat al fi hajat al fi 5, 6 wa 7 bi ligo fi safha 21, 22, 23 wa 24 Kan kalaso juzu min hajat al derisu fi asihah de, mojmouat bi agder iktar hajat tannin al uman deir arof al endo ilaka ma Junub Sudan. Masalan mojmouat deir Arof bahar al fi Junub Sudan del kulu wa uman Kaman bi

resim karita tomon. Arof akil ta beled al gi rakabo fi Junub Sudan wa katib

Resiit ta akil del, Arof bi inu uman bi rowa wein fi beled ashan bi ligo

Molumat bi kusus talim, saha, shokol, wa amin wa tala ma tafasil ta kishif ta onwan tomon

13 | P a g e

Hajat al bi amolo 5 Hagaig waadaad bi kusus Junub Sudan Gasid: Ashan bi saido nas al gi derisu del ashan bi fekir fi hajat al uman kalas arof bi kusus Junub Sudan wa ashan bi zidu shojaa tomon fi beled tomon. Zaman al deiro: 1-1 ½ saa Hajat al deiro: Sura ta sualat wa jowabat (safha 14 wa 21) Katowat: Fi safha 11 fi sualat tannin bi kusus Junub Sudan.De bi agder istamilo fi hisa ta talim bi teriga ketir. Le nas al gi bada talim: Muderis bi agara juzu min sualat le mojmoua ashan uman bi jowab, masalan. Asima ta Junub Sudan yao sunu? Kan uman weri jowab de, mojmoua bi jeribu ashan katibo ma mosaada ta muderis, kan dururi. Le nas al gi derisu fi motawasat:Muderis bi zekiru mojoua fi kalam ta kelimat al zei: “de sunu” wa “ta Junub Sudan” wein de yao ja fi sual? Baad de, sualat besit bi katibo fi sabura zei.

• Asima ta Junub Sudan yao shunu? • Bahar al fi Junub Sudan yao shunu? • Gurush ta Junub Sudan yao shunu?

Gi shejewo mojmoua ashan bi nakish sualat del wa katib jowabat tomon. Kaman bi jowabat tomon, uman bi agder kutu lib ta asalo badon fi mojmoua tomon.

Kalam le muderis: Dor ta muderis ta talim maa ashan uwa bi ligo malumat le Mojmoua, lakin ashan uwo bi saido uman fi tenmiya ta fikira ta talim al uman bi ligo, wa katibo wa istamilo malumat del le nefsa tomon.

14 | P a g e

Le nas al fi talim aali: Mojmoua bi agder ishtakal fi mojmouat sokeir ashan jowab sualat wa saido baad tomon ashan katibo jowabat.Uman bi geni zei osbow wahid ashan fetish jowabat del al bi kutu uman asalo nas tannin ashan bi ligo malumat aktar le nefsa tomon. Hajat al bi tabawo: Mojmoua bi

1. Nakish malumat tannin al uman deir arof bi kusus beled tomon wa uman bi ligo malumat del keif.

2. Kutu sualat tomon le mojmoua tani asham bi jowabo 3. Azilo sual wa katibo haja al uman fahim fi sual de,

masalan, itifagiya ta salam (Sual 1) awo loga al wein de uman gi wonusu (Sual 12)

4. Azilu sualat besit ashan bi shilu le osora tomon awo le mojtama wa ayino fi munu tani al arof jowabat del.

Hajat al bi amolo 5:(Mustemir) Sualat bi kusus Junub Sudan 1. Kelima al CPA de mana towo shunu?

2. Kutu kalam de bi nizam wa ayam al sehih.

A. Istiftaa le wihda awo le infisal

B. Mada ta itifagiya ta Salam CPA.

C. Istiglal

1. Shahar 9 2011

2. Shahar 9 – 15 2011

3. Shahar 9 2005

3. Asima ta Junub Sudan yao shunu?

4. Beled wein de yao tala nimira 193 odo fi UN fi 2011?

15 | P a g e

5. Kam wilayat fi Junub Sudan?

6. Weri asmaa ta wilayat del?

7. Inta gaid fi wilaya al wein de? Wa Asima towo yao shunu?

8. Munu yao reis al intakabo awal fi Junub Sudan?

9. Bahar ta Junub Sudan yao shunu?

10.Gurush ta Junub Sudan yao shunu?

11.Loga al resmi ta Junub Sudan yao shunu?

12.Kam logat fi Junub Sudan?Ita gi wonusu al wein de?

13.Adad ta nas ta Junub Sudan tegriban kam fi zaman ta istiglal?

14.Junub Sudan endo hudud ma kam beled?

15.Adad tomon kam ita bi agder weri?

16.Kam alowan fi alam ta Junub Sudan?

17.Lual Deng uwa zol ta riyada fi Junub Sudan, uwa fi yato riyada?

18.Joseph Lagu tala mashhur ashan shunu?

19.Junub Sudan “mahal magful”. De mana towo shunu?

20.Munu yao kaid moshhur ta SPLA fi zaman ta mashakil?

Jowabat le sual delfi safah 21.

Hajat al bi amolo 6: Alam ta Junub Sudan Bidaya: Nas ta Junub Sudan uman maksutin fi kalam alam tomon. Gi kutu bara wa fi awrag ta makatib fi beled kulu. Lakin kam nas al arof mana ta alam de? Gasid: Ashan bi nakish alamat al kutu fi alam ta Junub Sudan de, wa de mana towo shunu le nas tannin.

16 | P a g e

Zaman al deiro: 1 saa Hajat al deiro: Sura ta alam ta Junub Sudan, waraga wa kan momkin aglam mulawan. Katowat:

1. Nas al gi derisu del asalo ashan kede resimu alam ta Junub Sudan min ras tomon wa kede weri lon wein de fi mahal wein de. De ahsan bi amolo fi mojmouat ashan uman bi zekiru maa baad.

2. Mojmouat bi ayino sura al uman resimu de ma sura ta “alam al sah”

3. Fi mojmouat, nas al gi derisu de bi nakish mana ta alowan al fi alam de.

Kalam le muderis: Nas al fi bidaya ta talim bi katibo asmaa ta alowan del. Uman bi nakisho lei istamilo alowan barawo barawo, uman bi elim kelimat al mohim besit bi mosaada ta muderis. Nas al fi motawasatwa al fi dirasat al aali, bi asalo uman ashan bi katib mana ta alam de hasab fikira tomon. Al jowaba fi safha 21.

17 | P a g e

Hajat al bi tabawo: Nas al gi derisu del bi agder iktar alam ta beled tannin ashan uman bi arof, min maktab ta kutub, awo zol tani endo teriga le internet. Hajat al bi amolo 7: Shaar ta asliha ta Junub Sudan Bidaya: Shaar ta asliha ta Junub Sudan bi ligu fi ayi mahal, fi mabani wa fi awrag ta hakuma. Hadaf ta kalamat del ashan nas bi agder fahim shaar ta asliha de mana towo shunu le nas ta Junub Sudan. Gasid: Ashan bi nakishu kalam ta shaar ta asliha ta Junub Sudan wa mana towo shunu. Zaman al deiro: 1 saa Hajat al deiro: Shaar ta asliha(al tihit de), Jowabat fi safha 24, waraga wa aglam.

Katowat:

1. Muderis bi asalo mojmoua izakan mana ta shaar ta asliha le Junub Sudan yao shunu. Asalo uman ashan bi resimu haja al uman bi zekiru.

18 | P a g e

2. Muderis bi weri le mojmoua shaar ta asliha wa bi asalo mojmoua ashan bi nakishu wa katib kulu ajzaa ta shaar de mana towo shunu, masalan. Sagur ta samaga, al haroba, moloda, ramz, wa kitaba.

3. Mojmoua bi Karin jowabat tomon ma jowab al fi safah 24.

4. Mojmouat deiro ashan resimu shaar ta asliha le kariya tomon awo mojtama tomon wa kede uman weri hajat al fi shaar del mana tomon shunu.

Hajat al le motaba: Mojmoua bi fetish hajat tannin fi mojtama tomon wa bi jibu suwar tomon fi fesil ashan mojmoua bi nakish. Hajat al bi amolo 8: Gona ta watan ta Junub Sudan Gasid: Ashan bi istamilu gona ta watan de le monakasha ta tarik wa kima ta Junub Sudan fi zaman al hasa wa ashan bi arof giraya wa kitaba ta kelimat al mohim. Zaman al deiro: 1-1 ½ saa (zaid ziada ta zaman le motaba ta hajat al bi amolo). Hajat al deiro: Sabura, tabashir wa sura ta gona ta watan (safha 20) Katowat:

1. Nadi mojmoua ashan bi gona gona ta watan ta Junub Sudan.

2. Mojmouat kulu bi arof kelimat del sout towo wa gona towo. Kan gona de jedid le nas, ita bi agder deris showoya showoya.

Kalam: Gona ta watan de bi English. Juzu min kelimatsaab wa deir kede terjimu le rotan ashan bi nakisho.

19 | P a g e

3. Nakishu ma mojmoua bi inu lei daula endo guna ta watan,wa asalo gona ta watan ta Junub Sudan de mana towo shunu le uman.

4. Katib bidaya ta kulu safha ta gona “Yaa Rab”, “Yaa Ard al um” wa “Yaa mosulin al wegif ma beled” wa nakish mana ta kulu kelimat de yao shunu.

Yaa Rab- Shokoran le Rabana bi sabab ta hajat ketir al Uwo kutu fi Junub Sudan de. Yaa Ard al Um – Bi zekiru harib al amolo wa nas al kan mutu fi harib.

5. Azilo kelimat al mohim fi Gona ta watan de (fi marahala sawa le mojmoua wa saido mojmoua ashan bi agara, katib wa nakishu kelimat del.

Kalamat le motaba: 1. Temirin ta gona ta watan de kede amolo fi bidaya ta

kulu hissa. 2. Mojmoua al motawasit wa al aali – kede Katib gona ta

watan de kulu wa kede asalo mojmoua mahalat wein de uman arof kuwes wa mahalat al wein uman lisa endo mushkila fogo. Nakishwa fahim kelimat al saab del.

3. Azilo kelimat adala, huriya wa najaah wa nakish mana ta kelimat de shunu. Kelimat del Kaman maktub fi shaar ta asliha ta Junub Sudan (Safha 17).

4. Asalo mojmoua ashan kede gona gona ta watan de bi teriga tomon barawo. Shariko kelimat del ma mojmoua bi inu mohim towo shunu.

Hajat al bi amolo 8 (Mustemir) ta watan ta Junub Sudan Yaa Rab Anihina bi afraha wa bi majid inta le neima taki fi Ard ta Junub Sudan al nesitu de limu anihina fi wihida, fi salam wa geliba wahid. Yaa Ard al um Anihina arfa alam ma mosaada ta nejma wa gona gona ta huriya ma faraha le adala, huriya wa najaah al bi zidu ila abad.

20 | P a g e

Yaa nas al mosulin Keli nihina wegif fok bidun kalam wa ma ihtiram, ashan bi hayi nas tanihina al mutu al dam tomon yau sabito asas ta beled tanihina, anihina halif ashan bi dafi beled tanihina. Yaa Rab Barik Junub Suda

Hajat al bi amolo 9 Fetishu bi ketir: kalfiyat ta mojtama Bidaya: Anihina Kaman bi derisu aktar bi kusus beled ta nihina min kalamat al anihina bi kelim le nas tannin ashan anihina bi arof kalfiyat. Markaz ta tedris bi agder ajma malumat min nas al fi mojtama wa katib zei kalfiya ta mojtama. De bi kutu uman

21 | P a g e

ashan arof kalam ketir bi kusus motama tomon wa Kaman uman bi ligo kibira ta kitaba. Gasid: Ashan bi derisu kalam ta beled tanihina min mojtama tanihina. Zaman al deiro:2-3 asabeh, bi limu kota wa bi amolo taktit. Hajat al deiro: Waraga, aglam wa sabura. Katowat: 1. Nas al gi derisu del bi azilo soal al uman gi rowa asalo wa

uman bi asalo munu. Zekir ashan bi dakalo nas barawo barawo fogo, Nasawin, Rijal, nas kobar ta mojtama wa tijar.

2. Soalat bi katibo tihit wa mojmoua bi ayino al uman bi katib kelimat al mohim al bi weri jowabat.

3. Nas al gi derisu del bi tala bara joz joz ashan bi asalo nas ta beled wa katib jowabat tomon tihit.

4. Mojmoua bi rija wara fi markaz ta talim wa sharik ma baad fi hajat al uman deris del.

5. Muderis bi saido mojmoua ashan bi fekir bi inu keif uman bi katib hajat ta mojtama al yemkin bi shilu ayam ketir.

Kalam le muderis: Bi kun kuwes dayiman ashan bi asalo mosulin ta beled gobal nas maa bada taktit.Dayiman uman gi saido ketir wa uman Kaman deir ashan bi asalo uman, lakin deir bi asalo uman gobal zaman. Hajat al bi tabawo: Iza kan hissa ta tedris ketir fi Counties al barawo barawo ashan bi amolo taktit, Mojmouat bi agder ja maa baad ashan bi shariko hajat al uman derisu. Ashan bi arofo beled ta nihina – Jowabat Hajat al bi amolo 5 – Lib bi kusus Junub Sudan

1. Itifagiya ta salam al kulu 2. Kutu kalamat del bi nizam ma ayam tomon.

22 | P a g e

Imdaa ta itifagiya ta salam fi yum 9/1/2005 Istiftaah fi kalam ta wihida awo tegsim, yom 9 – 15/1/2011 Istiglal ta Junub Sudan 9/7/2011 3.Juba 4. Junub Sudan 5. 10 6. Garib Istiwaiya, Istiwaiya al Wosta, Sherik Istiwaiya, Jonglei, Shamal Bahr-Ghazal, Buheirat, Wihida, Aala Nil, Warrap, Garib Bahr Ghazal (Ayino Karita 1) 7. Garib Istiwaiya Yambio 8. Salva Kiir Mayardit 9.Nil AL Abiyat 10.Jineh Junub Sudan 11. English 12. Zei 60 13. 8.2 million 14.6 15. Sudan, Jumhuriya Afrikiya al Wosta, Ethiopia, Congo, Uganda, Kenya (Karita 2, safha 18) 16. Asuwet, Abiyat, Ahmar, Akadar, Zahari wa Asfar. 17. Kura salla 18. Uwo yao kaid ta haraka al awal; “ANYANYA ONE” 19.Ard mogful – Maa endo bahar gerib, taraf towo kulu beled tanini 20. John Garang Hajat al bi amolo 6 – Alam ta Junub Sudan Asuwet: Le nas asuwet ta Afrikiya Abiyat: Le salam

23 | P a g e

Ahmar: Le dam ta nas al kubu fi harib Akadar: Le ziraa al Junub Sudan gi kutu bala ketir fogo de. Zahari: Le bahar ta Nil al yao gi wedi hayaa le Junub Sudan Asfar: Nejma le wihida ta kulu wilayat ta Junub Sudan. Maarafa ta beled tanihina – Jowabat (mustemir) Karita 1: Wilayat ta Jumburiya Junub Sudan

24 | P a g e

Karita 2: Bilad al jeiran ma Jumhuriya Junub Sudan

Hajat al bi amolo 7 – Shaar ta asliha ta Junub Sudan Sagur ta Samaga ta Afrikiabi ligo fi mahalat ketir ta Junub Sudan. Gi weri mustagbal, gowa, wuguf gowi wa sulta. Risha ashara al fi danab de, gi weri Wilayat al ashara ta Junub Sudan Daraga wa haraba de, le difaa ta beled Maloda de, gi weri bi inu deiro shokol gowi ashan bi akil nas ta Junub Sudan.

25 | P a g e

Asihaa 3: Hugug Insaniya

Bidaya: Wahid min sifat ta “mowatin fikriya”, bi ligo fi asihaa 1, gi weri ashan nas bi arof hak tomon wa bi ihterim hugug ta nas tannin. Asihaa de gi weri hugug ta insane bi wasta ta hajat al bi amolo wa monakashat. De deris al limu hajat ketir. Nas tannin yemkin arof ketir an hugug tomon; le nas tannin de bi kun deris jedid wa loga bi kun gowi Kalam le muderis: Aktar min 60 sana nas fi alam kulu itefig bi inu kulu zol bi kun endo hak towo. Masalan, nas ketir rudu bi inu kulu zol endo hak le talim, le akil wa moya nedif. Hugug tannin gi kelim kalam hajat al nas bi amolo, zei hak ta huriya ta din. Hugug tannin gi kelim kalam ta hajat al kede nas ma amolo, zei hak ashan kede maa amolo tefiriga. Kalam mohim ta hugug, kulu zol endo hak, maa bes nas al ganiyanin, awo rojal, awo kaid ta mojtama, lakin Kaman le masakin, awo nas al nesitu, zei nasawin, atfal wa nas al ma endo gowa. Del yao “hajat ta” hugug al kulu zol bi kun endo, le kulu umor, mara wala rajil, loon, loga, din, gebila awo imkaniya. Nas al gi fetish hugug tomon Kaman endo mosuliyat. Masalan, nas bi kun endo hak ashan bi jada intakabat, lakin Kaman endom mosuliya ashan arof nas al gi jadawo de tamam, ashan uman bi itkar nas al sah, kede maa kabaso nas ashan jada intakabat galat, lakin kede uman jada hasab iktiyar tomon. Bi kun kuwes ashan anihina bi arof mosuliyat kan anihina gi kelim kalam ta hugug. Kan abawo hugug ta nas, de ashan. Tefiriga Gesim hajat al ma bi teriga al sah Kalam al ma hasab ganun

26 | P a g e

Nas al mosulin yao nas al gi kun mosuul ashan bi akid bi inu hugug ta nas ma abawo, Masalan, atfal endo hak ashan kede ma numu ma uman. Nas al mosulin yao abo wa um, mosuuliya tannin le mojtama wan as ta ganun. Na del bi akod ijraat ashan bi hafiz atfal bi salam wa bi akod ijraat kan amolo atfal batal. Hajat al bi amolo 10 Nas ta Junub Sudan endo hugug ta shunu? Gasid: Ashan bi nakish hugug al nas bi kun endo fi Junub

Sudan. Ashan nas bi arof hugug tomon wa bi arof hugug al

abawo le uman Ashan bi wedi mosuliya wad or le nas ta ganun.

Zaman al deiro: 2-3 saat (De bi kun fi deris ketir) Hajat al deiro: Sabura, tabashir, waraga le katibo hajat al mohim Katowat: Dirasat del bi agder katibo ashan bi limu baad dirasat al tala bi kelimat jedid, de bi wegif le mostawa ta nas al gi derisu del. 1. Asalo mojmoua uman fahim shunu fi kelima ta hugug

insanewa uman asoma miten nas gi kelim kalam hugug tomon (ayino safah 25 ashan bi weri mana ta hugug insane)

2. Fi mojmoua ta 4-6 asalo nas al gi derisu del ashan bi katib 10 hugug al uman fekir uman endo, awo deir endo fi Junub Sudan. Mojmoua bi zekir hugug del bi kitaba awo bi resima, masalan, hugug ta huriya ta din de bi weri bi wasta resima ta Kenisa.

27 | P a g e

3. Kulu mojmoua be weri hugug al uman katib le kulu mojmouat. Mojmoua bi nakish hugug al gerib ma baad wa al barawo min tani fi hugug al katibo del. Hal nas rudu fi hugug al mohim kalis?

4. Kulu zal bi asalo ashan weri hugug al uwo awo hiya endo.

Hal deir kede uman talab hugug del bi gowa? Ferig ta shunu hugug del gi amolo fi hayat tomon?

5. Mojmoua agara wa nakisho gisa ta anihina bi amin fi

munu? (Gisa 2 al tehet de). 6. Muderis weri fikira al bi inu kulu hugug endo mosuliya

(ayino safah 25, missal ta sanduk 1 safah 29,30 wa 31). Mojmoua bi nakisho mosuliyat al gerib ma hugug tomon

7. Kulu zol bi weri hugug towo al abawo. Abawo hugug del

keif? Hugug al abawo del amolo ferig ta shunu fi hayat tomon?

8. Muderis bi weri mana ta shilu mosuliya (Ayino safah 25

missal ta sonduk 1 safah 29, 30 wa 31). Mojmoua bi nakisho mosuul de munu al yao mosul min hugug al abawo del. Ijraat ta shunu yao mosulin del bi shilu?

Gisa 2

Anihina bi amin fi munu?

Jada kan yao terezi wehid fi kariya. Zaman mara isim towo Nadi jibu gomash towo ashan bi keito, uwo aboro gomash de hasab magas ta Nadi. Baad zaman uwo ayino bi inu mafi nas gerib ma uman, tawali uwo numu ma Nadi bi gowa. Kalam de waja le Nadi wa hiya tala zalan. Hiya kafo bi kun hiya bi tala hamilan. Hiya fekiru bi inu rajil towo bi talago hiya

28 | P a g e

kan uwo arof kalam de. Nadi weri kalam de le sabi towo, wa sabi de weri kalam de le rajil ta Nadi Samson. Samson ma tala zalan ma Nadi, lakin jere gowam ashan gabil hiya. Samson kan deir katolo Jada lakin nas sabi ta Samson kelim le uwo ashan bi balig jerima de. Mushkila de wosulu fi mahkama wa Nadi kan Aamin. Akiran Hakimo Jada. (Joseph Mabruk Benjamin, Shahar 3 2012) Sualat le mojmoua ashan bi nakish: Ita fekir shunu fi kala ta gisa de? Hak al wein Nadi ma ligo? Lei ita fekir bi inu abawo le hiya hak ta hiya? Hajat zei del gi hasil fi mojtama taki? Kan ita bi amolo shunu kan kan ita yao Sabi ta Nadi awo rajil ta hiya? Aklag tannin yao shunu fi mojtama taki al gi jibu mashakil did nasawin wa atfal? Keif anihina bi wegif mashakil del?

Gisa 3 Hak ta nihin ashan anihina bi intakab.

Nyikelu endo niya kulu yom. Hiya min bedir fi intizar ta yom al nas gi wonusu kalam towo de (Infisal wa wihida) ma kulu niya. Hata hiya ma arof bi inu nas munu yao deir infisal wan as munu deir wihida! Yom tanbiniya ta amati ta Nyitiki, hiya kan fi talim tan as kobar midu ida ta hiya le hiya. Muderis kan gi deris kalam ta mojtama ziyada le his tannin del. Ashan kida, hiya endo malumat kamil fi kalam ta infisal de. Hiya mustaid ashan bi saido amati ta hiya. Fi nihaya ta asbowo tani, hiya kan geni jambo amati ta hiya ashan weri kalam ta intakabat ta infisal

29 | P a g e

wa wihida de wa shaar tomon yao shunu. Nyikelu kan maksut wa arof kifaya. Hiya bita mana ashan jada intakabat ta infisal min hinak kan zaman daak ja.Hiya arof jahiz hiya bi jada le shunu. Kan hiya gaid wa ascot saki, hiya bi zekir afkar towo, hiya Zaman kan nas fi harib, kulu tab, hiya fekir. Akiran hiya kelim le Nyitiki bi inu hiya deir jada le infisal.Fi misaa akir le intakabat, Nyikelu kelim le Nyitiki ashan bi shilu hiya fi mahal ta intakabat wa ashan bi saido hiya ashan bi mada wa jada le haja al hiya iktar. Hiya ashkuru mara ta jena towo le talim al hiya ligo mofaja de. Hiya Kaman ashkuru baranamij ta talim al hiya gi itamana ashan dakalo fogo iza kan hiya endo gowa. (Obi Brown Abraham, Shahar 3 2012) Sualat le mojmouat ashan bi nakisho: Ita gi fekir shunu fi kalam ta gisa de? Geliba taki keif fi kalam ta gisa de? Hak ta shunu abawo le amati ta Nyikelu? Hal nas fi mojtama taki gi amolo zei de? Ita bi amolo shunu fi kalam de? Nyikelu mowatin ta shokol. Keif yemkin Nyikelu sheje nas tannin ashan bi kun mowatin ta shokol?

Sanduk 1: Misal ta mosuuliyat wa mosuulin al fi ilaka ma kalam ta hugug, moya nedif wa hugug ta jada

intakabat le kaid Hugug Mosuliyat ta

Mowatinin/mojtamaat Mosuulin

Hak le moya nedif Kulu

Kulu mowatinin al endo hak le moya al nedif endom

Monazamat endom mosuuliya ashan bi akit bi inu nas endo

30 | P a g e

mowatinin endo hak le moya nedif

mosuuliya ashan bi • Dafa deriba ta

moya • Kutu haiwanat

beid • Istamil moya bi

nizam • Hafiz moya ashan

kede ma kun mosamam

• Arfa shakowa kan fi mushkila.

• Ihterim hak tan as natin wa hafiz saf wa sala donki ta moya

• Kowun lijina ta moya

hak le moya nedif wa de bi wasta • Hakuma • Tenmiya wa

siyasa ta moya nedif

• Hakuma belediya • Donki ta moya le

mojtamaat kulu • Tedrib le siyana

ta donki • Lijna ta miyaa • Siyana ta Donki

ta moya • Donki ta moya le

kulu mojtama hata masakin

• Monazamat bi kun fi baranamij ta wafir moya nedif de

• Wafir moya le nas al masakin

Hak ashan jada fi intakabat Kulu mowatinin end hak ashan bi kun fi intakabat demokoratiya ashan uman bi jada le reis ta

Kulu nas al weri hugug tomon ashan bi jada intakabat endom mosuuliya

• Ashan bi sejil le intakabat

• Bi hadir monasabat ashan bi ligo molumat

• Bi hafiz kerit ta

Monazamat al endo mosuliya ashan bi kutu nas ashan bi kun endo hak ashan bi jada fi intakabat bi

• Hakuma, wataniya wa sulta ta wilayat

• Mosuulin ta

31 | P a g e

mojtama tomon wa le reis ta beled tomon.

jada intakabat • Bi nezim

momriya wa akil ashan uwa bi agder jada fi intakabat

• Iktar zol al sah • Jada intakabat

bi teriga al kuwes

• Ihterim netija ta intakabat

mogata wa payam

• Lijna ta intakabat

• Bi kutu talim ta jada intakabat wa demokratiya fi madaris

• Monazamat bi wedi mosaada fi talim ta watan

Hajat al bi amolo 11 Hugug Insaniya ta alam kulu Gasid:

• Ashan bi weri mana ta Hugug Insaniya ta alam kulu • Ashan bi weri kalam ta Hugug Insaniya ta alam kulu de

endo ilaka keif ma Junub Sudan.

Kalam le muderis: Kan ita gi ishtakal fi bidaya ma nas al lisa jedid fi talim, kede wonusu bes ma kasoma, kelimat besit yao bi katibowa kede shejewo nas del ashan bi istamil resima wa kelimat al mohim. Zaman al deiro: 2-4 saat (De bi shilu hisa ketir) Hajat al deiro: Sura ta sanduk 2 wa 3 (safha 33), sabura wa tabashir, waraga wa kitaba ta kelimat al mohim.

32 | P a g e

Katowat

1. Muderis bi weri mana ta Hugug Insaniya ta alam kulu wa bi weri kararat al amolo bi kusus Hugug Insaniya (Sanduk 2) le mojmoua ashan bi nakisho

2. Mojmoua bi ayina ferig ta hugug al kan uman ligo fi deris al awal fi hajat al bi amolo 10, ma adad al fi sanduk 2. Hal uman sawa? Hal fi tannin al maa kuwes kulu kulu?

3. Mojmoua bi nakisho hal fi tegeir fin hugug tan as ta Junub Sudan mini fi zaman al kounu hakuma ta Junub Sudan.

- Tegeir wein de al nas ayino? - Hal nas endo hugug ketir awo besit hasa? 4. Nakishu hugug al wein de yao sahil awo yao saab

ashan nas bi ligo fi Junub Sudan fo wekit al hasa de. 5. Mojmoua bi saido nas ta mojtamaat tannin keif ashan

bi ligo hugug tomon? Hajat al le motaba: Mojmoua bi nakishu keif yemkin hugug ta beled tani barawo min beled tani.Masalan Junub Suadn bi gul yal sokeirin endo hak le talim ta marahala asasi, Wa Yuganda bi gul iyal endom hak le talim ta marahala ta Saanawiya.Mojmoua yemkin deir arof aktar bi kusus karar ta hugug insane.De bi amolo, masalan, istimal ta intanet awo zol bi rowa le monazamat al gi ishtakalo fi kalam ta hugug insane fi Junub Sudan.

33 | P a g e

Sanduk 3Ihtiram ta Junub Sudan le hugug ta insane Fi shahar kamsa 2012, Mohafis ta Umam al Mutehida le hugug insan amolo ziyara fi Junub Sudan.Hiya maksut ma hakuma ashan hakuma rudu karar ta hugug insan al le alam kulu de,

Sanduk 2 Hugug Insanyia ta Alam Kulu

Fi itifagiyat ketir ta Hugug Insaniya ta Alam kulu Bilad al wein de yao kan nadi ashan bi mada itifagiya de ashan bi kun asas ta amolo ganun. Fi itifagiyat talata al mohim ta hugug insaniya ta alam kulu al kan amolo.

• Karar al sawa ta hugug insaniya fi alam kulu (1948) • Itifagiya alamiya bi kusus hugug ta iktisad, wa hugug

ta hala ijtimaiya (1966) Al karar al sawa ta hugug insaniya fi alam kulu fatawo bi kelima al bi gul Kulu insane weledu bi hak wa endo hak le huriya Haja al weri fi karar ta hugug insane fi alam kulu de yao

1. Shokol (ashan bi ligo maisha wa shurut ta shokol al tamam)

2. Saha ( Ashan bi ligo kadamat ta ilajat) 3. Talim (Ashan bi ligo talim) 4. Mostawa ta hayat al kuwes (Akil, Moya wa beit) 5. Huriya min istimar, tefiriga wa mashakil) 6. Hayat 7. Huriya ta din 8. Huriya ta ijtimaa ( ijtimaa ma nas tannin) 9. Huriya ta wanasa 10.Hugug ta iktiyar 11.Hokom wa adala

34 | P a g e

hiya ashkur hakuma ashan wedi aktar min 25% le nasawin fi baralaman. Ashan kida, mohafiz kama kelim gal fi mahalat ketir fi Junub Sudan deir kede kutu fogo hugug insane bi teriga kuwes. Hiya zekiru kasatan kalam ta azib nas wa dugu nas ma rijal ta amin. Sual le mojmouat (gidam) Keif ita bi arof bi inu hakuma ta Junub Sudan gi ihterim kararat ta hugug insane? Ita fekir de bi hasil miten? Hajat al bi amolo 12 Hugug Atfal Gasid: Ashan bi wedi hugug ta atfal Zaman al deiro: 2 saat Hajat al deiro: Sabura, waraga, aglam wa sura ta sanduk 4 wa 5 Katowat: 1. Nas al gi derisu de bi asalo uman hal atfal ta Junub

Sudan endo hugug nisaniya. • Hal gi asmao rayi ta atfal? • Kan amolo atfal batal wa uman jibu kabara, hal bi

asmau kalam tomon? 2. Muderis bi weri motamar ta Umam al Mutehida (UN) al

kan amolo fi sena 1989 bi kusus atfal (Ayino sanduk 4) Sanduk 4 Motamar ta UN bi kusus hugug ta atfal Motamar ta UN bi kusus hugug ta atfal shilu hajat ketir bi kusus hayat ta atfal. Kulu daula mada wa lazim bi amolo. Kulu banat wa awlad al omor tomon fi 18 endom hak le fursa wa himaya min halat batal al weledu uman fogo de. Bi kutu kalam de bi teriga al inu, mafi tefiriga, mafi ferig bein weled wa bit, hajat al kuwes le atfal, hak le hayat wa tenmiya, wa mosharaka ta atfal fi karar ta taktit.

35 | P a g e

3. Fi mojmouat ta 4-6 nas al gi derisu del bi katib hugug al atfal endo wa al deir kede uman endo fi Junub Sudan? Kede muderis saido mojmouat del ma kelimat al saab..

4. Mojmoua bi ayino ferig ta kalamat al uman zekiru ma kalam al fi sanduk 5 wa uman bi nakisho ferig del.

Sanduk 5 Muderis ta SEM ta talim fi Kotobi fi sena 2012, katibo hugug ta atfal zei del

• Beit, Akil, gomas wa moya nedif • Talim wa zaman le alaab wa tenmiya • Fursa le ilajat • Bi ayino wara tomon kan aboo wa uma mutu • Bi hafizo uman min shokol al ma le atfal • Bi hafizo uman min shokol askeriya • Bi amolo uman zei atfal kan uman waga fi jerima • Bi kafizo uman min kalamat al batal (dugu sena bi

asaya, wa gaful jena fi jowa) • Bi hafizo uman min derib wa kalamat al batal • Bi hafizo uman min kalam amaliya ta jinsiya wa num

ma banat bi gowa fi usora. 5. Agara gisa ta Sebit ma Jure (al tehet de wa fi safha

37). 6. Amolo temsiliya ta gisa de wa nakisho sualat. 7. Nas al gi derisu del bi ayino munu yao mosuul min

himaya ta hugug ta atfal? Yato katowa al adaa ta mojtama bi shilu?

Hajat le motaba Mojmoua bi agder nadi zol wahid minmasulin awo reis ta muderisin min madarasa ashan bi wonusu kalam hugug insane ta atfal fi mojtama tomon. Mojmoua bi istamil de zei fursa ashan uman bi arof katib jowab, katit ajenda, katib kalamat al wonusu fi ijtimaa wa katib jowabat ta shukur.

Gisa 4 Amolo furusa al woduru

36 | P a g e

Sebit ma dakalo fi madarasa.Kal towo aba dakalo uwa fi madarasa baad abo towo mutu.Fi omor 17 uwo dakalo fi haraka ta SPLA.Shilu min uwo silah fi 2012 baad 9 sanawat. Sebit ligo furusa ashan dakalo fi madarasa senat al fat. Huwa lisa ma afi kal towo fi kalam al abawo hak towo le talim de. Lakin uwo rudu ashan kalaso marahal 3 wa rowa ma talim gidam. (Wai-wai, Shahar talata 2012)

Sualat le mojmouat ashan bi nakisu: Ita fekir shunu fi kalam ta gisa de? Shuur taki shunu fi kalam ta gisa de? Hak ta Sebit al abawo de shunu? Hal Sebit kede wonusu ayi kalam le Kal towo? Hal nas fi mojtama taki gi amolo zei de? Ita bi amolo shunu fi kalam de? Hal banat endo hak zei ta awlad ashan bi rowa fi madarasa?

37 | P a g e

Gisa 5 Madarasa le kulu ...lkin maa ita

Aboo wa Uma ta Jure mutu fi ida ta mujirimin fi zaman hiya endo 6 sana. Sibu hiya ma kal wa mara ta kal amolo hiya kuwes fi bidaya. Wokit zaman ja le madarasa, iyal ta kal, Tiki wa Boni rowa fi madarasa, lakin Jure kutu ashan bi ayino wara ta jena fi beit. Yom tani fi zaman ta Asha, Jure hawil ashan asalo kal towo iza kan bi agder shilu hiya fi madarasa. Fi zaman Jure gerib ashan bi nadi isim “Madarasa”, mara ta kal aglib le Jure wa amolo ishara ashan hiya bi askot. “Jure bada wonusu lakin...lakinnkan abo tayi kelim gali uwo bi kutu ana fi madarasa ashan ana bi tala diktor” wa moyo ena ta hiya bada kubu. “Kal bada kelim le Jure, lakin banat ma bi tala diktor. Uman ahsen fi shokol ta rakabo wa nadafa. Lei ita ma deir ashan bi geni ashan amolo shokol ta beit” Tani yom, Jure kutu jena waga. De zei kutu mileh fi jara ta uma. Hiya dugu Jure bidum maaruf. Ita kelib sokeir” ana bi weri le ita adab al ita ma ligo min aboo awo uma taki, mafi madarasa le inta, mafi akil walaa moya le ita fo beit hina nahar de. Ita ma jena tayi, ita maa nafa, Hiya wonusu ma soot al batal. Jure ma endo madarasa le muda ta 3 sena, hiya bes gi amolo shokolat ta beit, haz kuwes, fi ahal tani ja fe beit wa arof be inu Jure ma dakalo fi madarasa. Uwo shilu Jure wa dakalo fi madarasa. Jure wedi shokoran le Rabana ashan hiya ligo furusa ta madarasa.

(Obi Brown Deng, March 2012) Sualat le mojmouat ashan bi nakishu: Ita fekir shunu fi kalam ta gisa de? Shuur taki shunu fi kalam ta gisa de? Hak ta Jure al abawo de shunu? Sabab shunu al kal ma agder dakalo Jure fi madarasa wa ahal tani yao ja dakalo Jure fi madarasa. Hal nas ta mojtama taki gi amolo zei de? Ita bi amolo shunu fi kalam de?

38 | P a g e

Kalamat le motaba De yafta min markaz ta Mundri. Hugug wein de al uwo gi saido? Risala ta shunu bi kusus hugug al mojmoua bi ligo fi mojtama tomon?

39 | P a g e

Hajat al bi amolo 13 Hugug ta zol meskin Gasid: Ashan bi ayino hugug ta masakin Zaman al deiro: 2-3 saat (bi shilu hisa aktar) Hajat al deiro: Sabura wa tabashir, waraga le kitaba ta kelimat al mohim Katowat:

1. Nas al gi derisu del asalo ashan kede weri hal masakin ta Junub Sudan gi wedi hugug tomon zei al gi wedi le nas al ma masakin? • Hal rayi ta masakin gi asmao? • Mushkila ta shunu zol meskin endo zei jena? • Mushkila ta shunu zol meskin endo zei zol kebir?

2. Fi mojmouat 4-6 nas al gi derisu bi katib hugug al uman deir kede masakin endo? Muderis yemkin bi saido mojmouat ma kelimat al saab.

3. Ayino ferig ta sanduk 6 al muderis ta SEM yao tala fi 2012 fi Kotobi de.

Sanduk 6 Hugug ta masakin Zol al meskin endo hugug zei nas al tannin fi mojtama. Nihina bi kutu bala ashan bi kun mota akid uman endo

• Teriga le talim • Teriga le ilajat • Teriga le tenimiya ijtimaiya, masalan. Madarasa,

Kenisa, mahalat ta suuk, mahalat ta shokol (teriga le mahal ta bakana)

• Huriya min kalam ta tefiriga wa mashakil. • Mosaada le uman ashan uman bi amolo shokol al uman

arof 4. Bi asalo nas al gi derisu del ashan bi nakishu sualat del

• Yato mosaada al bi kutu masakin ashan bi amolo shokol al uman arof?

40 | P a g e

• Hugug ta masakin bi saido keif fi mojtama taki? • Bi amolo shunu ashan hala de bi kun kuwes?

5. Bi nadi mojmoua ashan bi agara gisa tan as Dobili ma Maria (Gisa 6 al tehet de) wa nakish sualat.

Gisa 6

Hugug ta jada intakabat le nas al masakin

Delili zol amiyan wa mara towo Maria abu koraa. Uman asoma kalam ta intakabat wa uman deir jada intakabat zei nas tannin fi kariya tomon. Lakin jeiran tomon kelim gal, Uman ma bi agder katibo isim tomon wa ma bi agder rowa fi mahal ta intakabat. Intakabat ma le nas al zei uman.“Delili gerib deir geni” lakin Maria lazim deir rowa. Roda gi geni fi nefs kariya ma Delili wa Maria. Hiya fi madarasa ta markaz Baya, fi garib Mundri. Hiya deris kalam ta istiftaaa fi madarasa wa kalam ta hugug ta nas al masakin. Roda arof bi inu Delili wa Maria endom hak ashan bi jada intakabat zei nas al tannin, ashan kida hiya karar ashan saido uman. Zaman Roda rowa ashan sejil, ma sabi towo Kitunwa, Uman shilu Delili wa Maria sawa. Uman al arba del uman wonusu kalam ta zol munu al uman bi jada intakabat le uwo. Roda wa Kitunwa gi rowa jada le Bafura. Delili gi rowa jada le ako towo, wa Maria gi rowa jada le mara isim towo Gertarude.Fi yom ta intakabat Roda wa sabi towo Kitunwa, nadi Delili wa Maria. Uman kulu aroba rowa sawa fi mahal ta intakabat. Fi saf tewil wa bi shilu 2 saat ashan uman bi jada. Akiran, Roda saido Delili ashan bi jada.Fi nefs wekit Kitunwa saido Maria ashan bi jada. Kulu wahid min uman agder jada intakabat le zol al uman arof be mesil uman kuwes fi mojtama tomon.

41 | P a g e

(Shilu min gisat ta Mary Morris wa Melle and Kenneth Anyanya, Kotobi, Shahar talata 2012)

Sualat le mojmouat ashan bi nakishu: Ita gi fekir kalam ta shunu ashan gisa de? Shuur taki keif fi kalam ta gisa de? Roda mowatin al keif de? Hal kan ita bi saido Delili wa Maria ashan bi jada fi intakabat, kasatan kan uman ma gi jada le zol al niya taki deiro? Hal abao hugug ta nas al masakin fi mojtama taki? Ita bi amolo shunu?

42 | P a g e

Asihaa 4:Kun Reis le tegeiir Bidaya: Fi Asihaah 1 wahid min wowasafat ta “mowatin fikriya” yao zol al ta shokol wa gi shariko. Hajat al bi amolo fi asihaah de kutu ashan bi sheje nas al gi derisu ashan bi kun nas ta shokol wa uman gi shariko fi mojtamaat tomon. Sanduk 7 Mejles ta Britaniya weri mowatin ta shokol zei “Mowatin al wedi nefs towo le shokol al bi nafa mojtama”. Juzu al mohim fi deris de, shokol gi nafa mojtama.

Hajat al bi amolo 14 Kun mowatinin ta shokol Gasid: Ashan bi fahimu mana ta kun mowatin ta shokol de shunu wa sheje nas al gi derisu del ashan bi arof sika al uman bi kun mowatinin ta shokol aktar. Katowat

1. Muderis bi weri le mejles ta Britaniya mana ta mowatin ta shokol (Sandukn7nal fok). Al mojmoua bi nakishu kalam al fi bidaya de, wa kasatan, Mana ta kelima al bigul “nafa mowatin de shunu.

2. Muderis weri deris tani bi kusus Yodita wa Dobili le mojmoua (fi safha 43 wa 44). Deris de gi weri bi inu keif nas bi geir hayat tomon wa mana ta kun mowatinin ta shokol de shunu.

3. Fi mojmouat besit nas al gi derisu fekir kalam ta zol tani fi mojtama tomon al gi amolo nefs shokol ta

- Gi wasif hayat ta zol bi 3 awo 4 kelimat - Gi katibo 2 awo 3 turuk al uman bi agder nafa hayat

tomon - Gi katibo 2 awo 3 turuk, bi amolo shokol al bi saido nas

tannin fi mojtama.

43 | P a g e

4. Kulu zol fi mojmoua gi fekir kalam ta haja wahid al uman amolo awo uman deir amolo al bi nafa nas tannin fi mojtama. Nas al gi derisu gi kelim fi kalam de 2x2 wa uman gi saido baad tomon ashan bi katibo kelimat besit, fi kalam de. De bi wegif le marahala ta talim.

Hajat al bi amolo 14 (Mustemir) Kun mowatin ta shokol Deris ta maluma 1-Yodita Yodita hiya mara, 35 sana, ma 5 atfal (3 awlad wa 2 banat). Yodita ma dakalo fi madarasa. Hiya gaid fi Onigo, Garib Mundri ma rajil wa iyal towo. Rajil towo ma gi saido osora. Uwo gi ashrob merisa ketir wa gi amolo mashakil. Yodita gi kuruju, gi arago faham, gi gata gesh, wa gerib de hiya dakalo fi madarasa (Marahala ta motawit). Zei mara marat yao gi hawil ashan saido osora, Yodita bi shejewo ashan bi:

• Biwu hajat towo masalan, hajat ta mazra, faham, wa gesh

• Bada shokol ta asel awo raba gidadat • Wegif gowi ma rajil al ta shirab wa mashakil de • Asalo nas kobar ashan bi wegif rajil ta hiya de min

amolo mashakil (Masalan, abo rajil towo, sultan) • Ishtakal ketir fi madarasa ashan hiya bi agder saido iyal

ta hiya fi madarasa Dirasat del yemkin bi saido hiya ashan bi saido osora ta hiya le mostakbal ta hayat al kuwes. Zei mowatin ta shokol bi mana bi amolo haja tani al bi nafa mojtama. Zei mowatin ta shokol Yodita Kaman bi shejewo ashan:

44 | P a g e

• Bi limu ma mojmoua ta nasawin ta shokol ashan hiya bi kun mumesil tomon fi tijara.

• Kauwn awo limu ma mojmoua ta nasawin ta ziraa, al bi said hiya wa nafa nas tannin Kaman.

• Deris kalam hugug ta insane ashan hiya bi agder istamil de ashan saido ma hiya wan as tannin Kaman

Bi bada moshurow ta nasawin ta ziraa al rajil ta Yodita yao bi kun reis ta lijina towo ashan bi jibu tegeiir fi hayat towo ta merisa wa mashakil de, mojmoua de bi kelim le sultan. Tediris de bi gowi mojtama wa bi saido nas tannin ashan bi ligo hak tomon, wa hak ta hiya wa ta osora ta hiya Kaman. Hajat al bi amolo 14 (mustemir) kun mowatinin ta shokol Deris ta maluma 2 –Dobili Dobili rajil al endo 45 sana, huwa endo mara ma 4 atfal. Huwa zol ta ziraa al endo abgar ashan bi saido osora towo. Huwa kalaso sanawiya al aam wa huwa agder agara wa katibo tamam. Huwa Kaman muderis moakad fi Mvolo County, huwa gi saido fi dediris ta nas al dakalo fi Madarasa lisa jedid. Zei rajil al gi saido osora, Dobili bi:

• Waza laham wa akil fi suk ashan bi biwu. • Uwa bi saido nas ta beit towo ashan uman bi kun fi

saha wa akil tamam • Ashan bi dakalo atfal fi madarasa, awolad wa banat.

Tediris de bi saido Dobili ashan bi saido osora towo wa kutu hayat tomon tamam. ---- Zei mowatin ta shokol bi mana bi amolo haja tani al bi nafa mojtama.

45 | P a g e

Zei mowatin ta shokol, Dobili Kaman bi shejewo ashan bi: • Deris nas kobar fi mojtama towo ashan bi agara wa katibo

wa Kaman ashan bi jada fi intakabat. • Bi kun rajil ta salam wa bi hilu mashakil ta mojtama towo. • Bi ishterik fi intakabat ta beled wa sheje nas tannin ashan

Kaman bi amolo zei de. • Bi dafa gurush ta madarasa, deriba wa gurush ta

musteshifa • Bi sharik shedid fi ijtimaa ta tenmiya ta mojtama masalan

lijna ta saha, lijna ta miyaa, lijna ta talim. Tediris de bi gowi mojtama wa bi saido nas tannin ashan bi ligo hak tomon, wa hak ta Dobili wa ta osora towo Kaman. Hajat al bi amolo 15 Reis le tegeiir Gasid: Ashan bi sheje nas al gi derisu ashan bi ayino nefs tomon yao mosuulin ta tegeiir fi mojtama tomon. Zaman al deiro: 2 saat Hajat al deiro: Waraga wa galam Katowat:

1. Amolo karita ta mojtama taki ma hajat al fogo kulu masalan, Turuk, madaris, kanais.

2. Fetishu mashakil al mohim/ mashakil al gi ligo mojtama, (kun mota akid ashan bi fekir min teriga ta rijal, nasawin, wa atfal).

3. Nakisho bi inu keif nas fi mojtama taki bi jibu tegeiir awo teshjee le amolo karar?

Kalam le muderisin: Ayino sanduk 8 le juzu min mashakil al muderisin ta SEM yao ligo wa teriga al uman iktar. Sanduk 8 Mashakil fi Mvolo County Furusa le nasawin

Katowa al bi jibu tegeiir

Num ma nasawin wa banat bi

Malumat bi weri le nasawin wa banat ashan uman bi agder saido nefs tomon

Tesjee le banat wa nasawin al numu ma

46 | P a g e

gowa biga ketir shedid.

uman bi gowa del wa mosaadat le uman, teshjee le uman ashan bi rowa amolo kishif

Tesjee le nasawin ashan bi jibu kabara ta num ma nasawin bi gowa wa kede rijal shilu kabara de shedid.

Bi kutu mojmoua ta musaadat ashan bi saido banat wa nasawin al ligo taab del.

Rijal kede kelim shedid fi kalam ta num ma banat wa nasawin bi gowa de.

Kede hafiro donki gerib ashan bi gafiro nasawin wa banat

Rijal wa nasawin bi weri le hakuma ashan kede shilu mushkila ta num ma nasawin bi gowa de shedid.

Furusa le Rijal

Katowa al bi jibu tegeiir

Mashakil ta aradi ma jeiran

Takwin lijna ta aradi al fi hudud maa momasilin ta mojtama wan as al kobar min kulu taraf ashan bi weri tarik ta aradi gobal harib.

Wedi kabar le mosuulin ta aradi bi kusus mashakil ta aradi

Ishtakalo ma mosuulin wan as kobar ta mojtama ashan bi ligo hulul ta mushkila bi salam.

Hajat al bi amolo 16: Moshuat ta katowa ta mojtama Gasid: Bi istamilo hisa ta talim ashan bi resimu kota ta moshrua ta katowa ta mojtama Zaman al deiro: 2-3 asabee (Hajat del bi istemir iza kan mojmoua rudu ashan shilu moshurow de le mojtama). Hajat al deiro: Waraga wa galam, sabura wa kerit. Hajat del gi tabawo min al kan amolo fi zaman al fat. Al mojmoua bi

47 | P a g e

shilu wahid min iktiraa le tegeiir fi mojtama tomon wa amolo kota ta tenmiya le shokol ta tegeiir. Katowat: Misal al tehet de min Garib Mundri fi wahid min mojtama al endo mushkila bein nasawin fi kalam ta tahuna. Le ano tahuna bes wahid bara min Lui wa nasawin gi istene zaman tewil ashan bi atano degig tomon, kalam de jibu mushkila bein nas. Nefs katowat del Kaman bi istamilo fi moshuruat ta mojtama tannin. Kulu katowa lim dirasat ma taktit le tegeiir fi mojtama. 1. Mowafaga fi hadaf Masalan: bada tahuna jedid.

Kalamat le muderis:Bi kun mohim khalis ashan bi shilu zaman ashan iktaro moshurua al adaa ta mojtama arof bi inu bi sheje nas ashan bi ishtakal fogo. 2. Kelimat al mohim al gerib ma hadaf ta moshurua. Masalan: tahuna, asherif, telebun, zowa, moya, dura, showalat ta degig, makaniki, gifil, maftah, lijna, bina, atan dura, resit, jaz, meizan. Katib kelimat del ala kurut. Nas al gi derisu del endom yato suwar al bi saido ashan bi arofo kelimat de. 3. Istamil kelimat jedid fi talim. Le nas al gi bada talim: amolo hajat al katibi fi kurut del (momkin ma suwar), abino mojmoua ta kelimat al ma baad. Le motawasit wa talim al aali: Nas al gi deresu bi katib bi inu lei tahuna jedid bi kun mohim le uman wa mashakil al bi kun fogo yao shunu.

48 | P a g e

Kalamat le muderis:Katowa 2 wa 3 gi saido mojmoua ashan bi nakish hajat al bi amolo ashan bi jibu tegeiir. Wa Kaman bi saido uman ashan bi amolo ijraat ta kota de. 4. Kota le najaah Bada tenmiya ta kota ta shokol de hasab kurut wa istamil kalamat al Anhina ligo............................ Anihina maa ligo................................. Anihina deirin........................... Ana bi.................................... Le nas al gi bada talim: Uman bi elimu kelimat al jedid masalan. Anihina ligo.................... Le nas al fi motawasit: Bi katibo kot ta shokol al besit. Le nas al fi talim aali: uman bi katibo jowabat le itihad ta tijar, soltat ta beled, endo dastur.

49 | P a g e

Kalamat al le motaba: Iza kan mojmoua wafig ashan istemir ma moshurua tomon, bi kun mohim ashan uman bi rasol kabara ta najaa wara le mojtama. Maa mohim ashan muderis bi kun zol al endo kibira fi moshurua de. Dor tomon ashan bi saido nas al gi derisu del ashan bi amolo shokol. Dayiman bi kun fi hajat tannin al bi hasil fi zaman ta talim al bi saido mshurua. Yemkin deir ashan kede katibo jowabat, kurut deir ashan bi malawo aw deir ashan bi katibo kalamat ta ijtimaa. Moshuruat ketir endo nimirat, zei amolo hisabat ta hajat ta bina awo amolo hisab ta gurush al istamilo. Mahal ta talim bi agder kun fi mahal tani wa nas bi jaa ashan akod talim fogo bi mosaada ta muderis.

50 | P a g e

Asihaa 5: Kiyada Bidaya: Kiyada al gowi mohim fi abino daula wa hajat ta mojtama, zei lijna ta miya fi marahala ta daula. Asihaa de gi ayino fi

• Shunu yao gi kutu kiyada gowi? • Bi iktaro kiyada keif?

Hajat al bi amolo 17: Shunu tao gi kutu kiyada gowi? Gasid:

• Ashan bi nakisho anowaa ketir ta kiyada • Ashan bi ligo mowasafat ta kaid al gowi.

Zaman al deiro: 1-2 saat Hajat al deiro: Sabura wa tabashir, waraga wa aglam. Katowat: 1. Fi mojmoua besit kede uman fekir kalam ta kaid al uman

arof, wa kede uman ayino mowasafat towo al “kuwes” “al maa kuwes”. De bi katibo bi kelimat awo bi amolo bi temsiliya.

2. Mojmoua bi tala ma adaa ta mowasafat al kuwes al kiyada

endo.

3. Kulu zol bi iktar 3 mowasafat al uwo fekir mohim kalis. 4. Adad ta mojmouat bi nezimo hasab sokan tomon. 5. Muderis bi resim resma al tehet de fi sabura, wa mojmoua

bi nakish yato kiyada yao tamam. Kaid al gi karar ayi haja barawo

Kaid al bi ishtakal ma nas wa bi asalo nas tannin fi kulu wakit.

Kaid al bi sibu ayi haja le nas

51 | P a g e

Hajat al bi tabawo 1. Mojmoua kede ligo mosuuliyat ta kaid fi mojtama

tomon, Katibo mowasafat tomon wa nakisho ferig al endom de.

2. Mojmoua bi agara gisa ta Dokada (safha 53) wa nakisho sualat.

Hajat al bi amolo 18:Iktiyar ta kaada Gasid:

• Bi ayino ferig ta iktiyar ta kaada • Bi ayino teriga al kuwes al bi iktaro ma owo kaid ta

mojtama wa ta lijan. Zaman al deiro: 2-3 saat Hajat al deiro: Sabura wa tabashir, waraga wa aglam, missal ta kaid al gi iktaro mahali, kan momkin, weri awrag ta intakabat de. Katowat: 1. Mojmoua bi katibo teriga al barawo barawo gi iktaro ma

owo kaada ta mojtamaat al mahaliya (Masalan. Arfa ida, iktiyar bi wasta ta nas kobar. Zei weri fi sura al tehet de). Kulu wahid tomon, katibo fi waraga kebir, kitaba wade ma sura ta ramzi towo.

2. Mojmoua bi azilo 3 min missal al zekiru del wa uman bi nakisho

- Hal de yao teriga al kuwes ta iktar kaid? - Hal iktiyar de moftowa le kulu zol? - Rayi ta munu yao mofhum le nas? - Hal iktiyar kuwes? - Hal nas agder ashan iktar zol al uman deir hagiga?

3. Mojmoua bi fekir bi inu kede hafiro Donki ta moya le mojtama tomon wa lijna ta miya deir kede kounu.

Uman wafig le. - Adad ta nas al fi lijna

52 | P a g e

- Dor ta kulu zol (reis, sikreter, amin sanduk) - Kibra al deiro le kulu dor - Bi iktaro kulu odo keif

Mojmoua bi amolo intakabat ashan bi iktaro lijna ta miyaa, nas al gi wegif fi intakabat de bi katibo wara al bi weri hajat al uman bi amolo kan intakabo uman fi shokol. Nas tannin bi shilu mosuuliya ta intakabat, al bi idu ashan bi kun motaakid bi inu intakabat de amolo bi teriga al kuwes.

Nas kobar iktar al kaid

Arfa ida Bi jadawo waraga siri

Hajat le motaba 1. Al mojmoua bi rowa ziyara fi mojmouat al moktelif fi mojtama tomon, wa kede uman ayino teiga ta iktar kaada. Uman bi wedi fikira ashan teriga ta intakabat bi kun kuwes hasab dirasat al uman ligo de. 2. Kulu zol bi shejewo ashan fekir bi kusus dor bita kiyada al uman gi alabo wa fikra al wein de uman endo al kutu uman kaada al kuwesin. Hal fi fikra al bi kutu uman ashan bi kun kaada ashen kalis? (masalan katibo kalamat ta ijtimaa, reis ta ijtimaa, wedi kelimat besit wa gowi, hafiz kalfiyat, ayino wara ta mizaniya.) keif uman bi elim afkar del?

53 | P a g e

Gisa 7 Raja fi beit ashan kun mosuul

Dokada tala min Mundri wa rowa fi madarasa fi Yoganda fi zaman ta mashakil de. Baad ma uwo kalaso saanawiya uwo raja fi beit fi Mundri. Huwa muta-alim lakin uwo maa geni ketir fi Mundri, Uwo ma arof hajat al nas ta beled deiro. Dokada ligo shokol ma monazama.Uwo nadi mojtama ashan bi wedi le uman furufa ashan bi iktar haja al uman deir mohim kalis. Mojtama gi kelim ketir ashan uman deir donki ta moya wa madaris ziyada. Monazama al Dokada gi ishtakalo fogo de, ma gi hafir donki ta moya, lakin uman agder saido ashan amolo siyana fi madarasa wa Kaman derib muderisin. Ashan kida, mojtama moksutin ma furusa al Dokada wedi le uman de. (Maluk Juma, Shahar talata 2012) Sualat le mojmouat ashan bi nakisho: Ita fekir Dokada reis tamam? Yato shekil ta kiyada al uwo endo? Munu yao kaid al kuwes fi mojtama takum? Yato shekil ta kiyada al uman endo? Ita derisu shonu min gisa de?

54 | P a g e

Asihaa 6: Abino Salam Bidaya: Wahid min sifat ta “mowatin fikiriya” al ligo fi dirasa al fi safha 1 Ashan nas bi agder hilu mushkila wa jibu salam. Fi zaman ta wokshop fi shahar 8, 2012, pastor tani isim towo Felicien Nemeyimana yao amolo. Uwo gal, mana ta mashakil bi inu nas ma rudu fi kalam tani al netija towo dayiman fi korekore awo amolo mashakil. Asihaa de ashan bi ligo kalamat al • Yato mashakil yao ketir fi mojtamaat ta Junub Sudan

bada min zaman al Junub Sudan ligo istiglal de? • Kalam wein de yao bi saido ashan bi jibu salaam fi osora

wa fi mostawa ta mojtama? Maluma: Asihaa de bidaya le kalam ta jibu salam. Afkar ziyada ashan bi limu dirasa ma kalam ta jibu salam: malumat le nas al gi ligo dirasa wa muderisin (tafasil fi safha 60 wa 61) Hajat al bi amolo 19 Mashakil fi mojtamaat Gasid:

• Ashan bi wedi fihim ta mashakil tannin fi osar wa fi mojtamaat fi istiglal ta Junub.

• Ashan bi arofo teriga al nas gi shilu kan mashakil hasil: Teriga al wein de yao ta salam wa teriga al wein de you ta mashakil?

Zaman al deiro: 11/2 saat Hajat al deiro: Sabura wa tabashir, waraga wa aglam. Katwat:

1. Fi mojmoua besit nas al gi derisu bi resim karita ta mojtama tomon wa kutu alama fi mahalat al fogo mashakil del, masalan, fi mahal donki ta moya, fi mahal

55 | P a g e

suk. (Karita de bi ayino ferig towo ma karita al amolo le hajat al bi amolo 15, safha 45 wa 46)

2. Kulu mojmoua bi shilu 3 mashakil al limu fogo nas moktelif. Le kulu mushkila kede ligo • Sabab towo. • Kalam ta shunu yao jibu mashakil de? • Kalam ta shunu yao bi jibu salam?

3. Mojmoua bi agara gisa ta Joseph wa Bonface (Gisa 8 al tehet de) wa kede nakisho sualat.

4. Mojmoua bi nakisho teriga al rijal itnin del shilu. Uman amolo de bi teriga ta temsiliya, Akiran, gisa de ja katibo tani ma teriga ta salam.

Gisa 8

Hudud ta gita arid Fi gita ta arid al hakuma ma katito bi teriga resmi. Osoraten kelim gal, gita arid de tomon wa kede hakuma Rudu ashan kede uamn kuruju fogog. Wahid min osoraten talabo nas ta taktit ashan bi ja katito mahal de. Zol de yao Joseph, uwo nadi nas ta taktit ashan bi ja fi zaman al jeiran towo Bonface naïf fi beit. Hudud ta gita arid de tala kebir le Joseph wa git arid sokeir fadol le Bonface. Zaman Bonface rija fi beit, uwo tala zaalan. Uwo istene zaman kalas Joseph rowa fi shokol, Bonface bada dugu iyal ta Joseph. Zaman um ta iyal de raja fi beit, bonface dugu Kaman hata shilu fi musteshfa. (Wokshop ta SEM fi kalam ta salam Shahar 8 2012) Sualat le mojmouat ashan bi nakisho: Sabab ta mashakil de yao shunu? Kalam al Joseph wa Bonface amolo de hal ta salam wala zidu mashakil? Kalamat al wein de mafrud nafaren de kan bi amolo?

56 | P a g e

Lei ita fekir uman amolo kalam de zei de? Keif mushkila zei de bi abusu awo bi hilu fi mojtama taki? Ita alimu shunu min gisa de? Yato mashakil mojut fi mojtama taki? Munu yao gi jibu salam fi mojtama taki?

Hajat al bi amolo 20: Wostaa wa Godaa Gasid:

• Ashan bi nakisho dor ta wosatat wa godaa fi fibu salam • Ashan bi ligo teriga ta beled ta hilu mashakil fi

mojtamaat bi wastat wosataa wa hokom. Zaman al deiro: 2-4 saat (Bi shilu hisa aktar) Hajat al deiro: Sabura wa tabashir, waraga wa aglam)

57 | P a g e

Katowat: 1. Muderis bi kutu kelimat wosata wa gadi fi nus ta

waragaten. Mojmoua bi nakisho kelimat al endo ilaka ma kelimaten del.

2. Mojmoua bi katibo mana ta kelima ta wosata wa gadi bi mana al uman arof wa ayino ferig towo ma kelimaten del ma mana al weri fi sanduk 9.

3. Mojmouat baad kida bi nakisho sifat al kuwes ta wosata wa ta gadi wa uman bi ayino ferig towo ma al weri fi sanduk 9 de.

Sanduk 9wosta wa gadi Gadi Asoma kalam ta kulu zol wa ayino ferig ta kalam tomon gobal ma amolo karar al saha

Wosta mabi wegif ma zol wahid lakin uwo bi hawil ashan kulu zol kede asoma le tani wa kede uman rudu le hal

mowasafat • Asoma le kulu zol • Mota-alim wa negit • Endo kibra wa mohtaram • Wazin afkar al barawo wa

isbat • Amolo karar bein zol al

galat wa al sah • Iza kan gadi mohtaram le

nas kulu, kararat towo Kaman bi kun mohtaram.

• Asoma le kulu zol • Mata hawil ashan gata

gadiya lakin kun aadi • Mohtaram zei zol ta abino

salam • Saido kulu zol ashan bi

fahim baad tomon • Sheje kulu zol ashan

uman bi ligo hal al monasib.

4. Nakish faida wa batal ta zol tani al bi kun gadi wa wosata fi halat al muktelifa.

Gisa 9

Mashakil donki ta moya Monakashat bada bein Tabiringwa wa kanyungwa fi donki ta moya. Kanyungwa wosulu awal wa bada mala moya, wa Tabiringwa kan lisa jayi fi sika. Zaman Tabiringwa wosulu hiya

58 | P a g e

tawali shilu jerrycan ta kanyungwa bara wa kutu jerrycan towo fi donki wa bada mala moya awal. Mashakil waga wa nasawin bada shakil. Dudu hiya kan Kaman fi donki ta moya hinak bada fereteko nasawin del. Fi zaman dak kulu mara bi akraha mara tani de. Dudu ma arof hiya bi amolo shunu. Hiya kelim le nasawin del wa Kaman le jeiran. Kaano fi mushkila bein osoraten del fi kalam ta gurush al wahid min rijal de shilu min tani de. Dudu rowa le wahid min nas al kobar ashan bi kelim le rijal del kalam gurush de. Akiran, Dudu jibu Tabiringwa wa Kanyungwa fi mahal wahid bidun hiya ma waga wara wahid tomon hiya kelim le uman ashan bi afi baadon le ano uman jeiran. Baad shuhur nasawin del agder rija ilakat tomon tani mara.

(Anyanya Kenneth, Shahar talata 2012) Sualat le mojmouat ashan bi nakisho: Sabab ta mashakil bein nasawin de yao shunu? Hal Dudu dakalo fi kalam de zei gadi wala zei mosata? Bi teriga wein de hiya zahir zol al endo kibra ta jibu salam? Ita alimu shunu min gisa de? Yato mashakil fi mojut fi mojtama taki? Munu yao ta jibu salam fi mojtama taki? Hajat al le motaba: Mojmoua bi katib teriga ta beled al uman gi hilu ma owo mashakil fi mojtama tomon. Nakisho wein de yao bi wasta wosata wa al wein de yao bi wasta zol mohtaram al bi jibu salam. Hal fi teriga al bi jibu salam monasib? Wala uman gi waga wara nas tannin? Teriga ta beled ta jibu salam de bi kutu ashan kun gowi keif

59 | P a g e

Asihaa 7: Talim ashan bi saido mowatin Dirasa de gi weri kalam ta mowatin wa hugug, ashan kida, fi dirasat de kulu, bi sheje muderis ashan kede amolo • Yato dirasa al kulu zol deir alimu fi baranamij ta talim de

ashan bi kun mowatin? • Wa keif hisa ta talim de bi kutu ashan saido uman bi ligo

kibra kas? Asihaa de gi weri keif muderis bi ishtakal ma nas al gi derisu ashan bi jowab itnin sualat al mohim del? Katowa 1 ashan bi fetish ahdaf al kulu zol awo mojmoua deir ligo al tala bara min kalam ta mowatin, wa kalamat ta hugug wa monakashat. Fi sfha VII anihina istamil missal ta intakabat. Katowa 2 Ashan bi arofo yato temrin ta talim al nas al gi derisu del kalas gi amolo fi hayat tomon ta kulu yom. Marat ketir nas bi fekir bi inu nas al ja fi hisa ta talim del ma bi katibo wa ma bi agara wa adad fi hayat tomon. Hata nas al gi bada dirasa del git ala mostagarab ma dirasat al uman amolo wa arof amolo towo kalas.Yemkin uman kalas arofo alamat fi mojtama tomon, hata yaftat ta intakabat Kaman. Katowa 3ashan bi ligo hajat ta dirasa al nas deir alimu wa hagig fo hadaf tomon. Ma missal ta intakabat nas deir ashan

• Mala wornik wa mada asmaa tomon ashan bi sejilo, • Ashan uman bi ligo asmaa tomon fi kishif tewil ta

asmaa al fi heta fi mahal ta jada intakabat de • Ashan uman bi fahim ijraat ta jada intakabat • Ashan bi ligo isim ta zol al uman deir iktar fi intakabaat

de. Katowa 4 ashan bi amolo kota ta hajat ketir ashan bi saido nas al gi derisu del ashan bi arof istimal ta talim al uman deir alimu ashan bi kutu uman bi ligo ahdaf tomon. Fi kalam intakabaat, tesjil ta asmaa wa wornik ta intakabat bi shilu wa mojmoua bi istamil le teriga ta intakabat

60 | P a g e

al sah, ashan kan zaman ta intakabat ja, nas kalas arof teriga ta jada intakabat. Katowa 5 Ashan bi ayino keif baranamij rowa bi teriga al saha. Fi temrin de bi kun sahil le nas al gi derisu del ashan bi sejil asmaa tomon wa jada intakabat. Sanduk 10 istamil missal ta mojmoua al deir wegif mashakil bein nas, baad katowa 5. De mohim lakin kan mojmoua istamil bi teriga monasib bi amolo ferig fi mojtama. Sanduk 10 Kibra ta talim le mowatin Katowa 1 Fetishu ahdaf al mojmoua deir hagigo

• Ashan bi wegif mashakil did nasawin fi mojtama tomon

Katowa 2 Ayino yato talim al nas al derisu del bada amolo temrin towo fi hayat tomon al yomiya

• Wahid mara hiya sikreter ta mojmoua ta kenisa tomon

• Zol tani gi katibo hajat ta shokol towo bi teriga besit

• Ketirin bi agder mada asmaa tomon.

• Ketirin kama bi agder mala wornik tomon.

Katowa 3 Ashan bi ligo dirasa al nas deir alimu ashan bi hagigo hadaf tomon.

• Ziyara le nasawin ashan bi ligo mashakil al yao aktar

• Kawun lijna, katib hajat tehet, katib kalamat al kelimu fi ijtimaa, wa katib gurush al istamilu

• Tenmiya ta kota al mohim • Kutu yaftat ashan bi wedi

maluma le nas. • Bada sejil mashakil al

hasal • wonusu ma soltat ta beled

bi jowab

61 | P a g e

• Fahimu hugug ta nasawin aktar min monazamat tannin.

• Zol bi kun zei wasata fi osar wa arof kelimat ta hugug wa keif bi wonusu.

Katowa 4 Ashan bi amolo kota ta hajat ketir ashan bi saido nas al gi derisu del ashan bi arof istimal ta talim al uman deir alimu ashan bi kutu uman bi ligo ahdaf tomon.

• Kelimat al mohim le mashakil wa hugug (Fahim mana, wa huruf wa istimal)

• Nezim taktit, amolo wa ayino netija towo.

• Ijraat ta kownu lijna wa istimal ta lijina

• Katib jowab resmi • Kabara ta hadis, wornik ta

hadis • Mala wornik ta police bil

kamil • Tarjama ta awrag

ganuniya • Amolo yaftat, kota wa

zaman ta malumat.

Katowa 5 Ashan bi ayino keif baranamij rowa bi teriga al saha

• Hal mojmoua gi ishtakalo? • Hal mojmoua endo kota? • Hal shokol al mohim

kalaso tamam? (masalan, taktit, kabara ta hawadis)

• Hal uman agder nakisho hugug ta nasawin ma soltat ta beled wa tannin bi istimal ta loga al monasib?

• Hal uamn deris teriga

62 | P a g e

jedid ta talim. • Hal dirasat de bi ishtakal

did mashakil al did nasawin?

Dirasat al tehet min kanaa ta computer de limu dirasat ketir ta talim ma talim medeniya wa tenmiya ta salam al wegif le shokol ta SEM fi Junub Sudan wa monazamat tannin . • Wonusu gisa: de haja al bi saido fi teregiya ta salam wa

talim. Akil mok 2011 fi moujut fi kat ta computer: www.feedtheminds.org

• Bi limu talim ma tenmiya ta salam: kelimat le muderib wa muderisin. Sam Doe, Juliet McCaffery & Katy Newell-Jones. Talim le Tenmiya, 2004. IASBN 1 870447 26 3moujut fi kat ta computer: www.balid.org.uk/literacy.htm

63 | P a g e

Akil ta Mok endo Kamsa Nigat ta Talim Kota Akil Mok tala bi kota ta tenmiya le istimal le talim ashan bi gowi kulu moshuruat.

1. Marahala

ta talim wa temrin tan

as al bi istefid

• Marahala ta talim ta nas ta beled shunu? • Keif istamilo talim wa idu hajat fi mojtama?

2. Mata wegif wa mata

ferig

• Hal anihina gi sibu nas al ma agara bara min wokshop, tedrib awo wozifa ta mosuuliya?

• Keif anihina bi arof bi anu nas al ma agara dakalo fi moshuruat?

• Hal kalamat al anihina katibo gi kun saab le nas al marahala ta talim tomon besit?

3. Imtehin wa

shilu dirasat al maktub

• Hal anihina gi istamil kelimat al sahil ashan nas bi fahim?

• Hal yemkin anihina bi istamil suwar awo karita ashan bi weri mana ta kalam de?

• Yato loga al nas ketir fahimu? 4.

Tala bi kibra ta

talim kan fi teriga

Maa dururi ashan ita bi kun muderis ashan bi saido nas al gi derisu ashan bi ligo kibra ta kitaba wa girayat: • Fetishu kelimat al mohim ashan nas bi alimu • Istamil suwar wa kelimat ma baad • Agara kelimat al katibo fi sabura del bi sout

aali • Gesim kelimat al endo mana ketir • Weri sout ta bidaya ta kelima • Istamil kelimat al endo mana ketir ma huruf al

kobar. 5.

Shariko afkar le

teregiya ta talim

• Kede muderisin shariko kibirat tomon ma nas tannin fi monazamat tanihina?

• Hal monazamat ta nihina shariko temrin wa afkar le teregiya ta talim ma monazamat tannin?

64 | P a g e

Akil Mok: De mojmoua ta mosada ta tenmiya ta masihiyin alamiya. Anihina gi ishtakalo sawa ma monazamat wataniya wa monazamat ta mojtama fi alam kulu ashan bi saido nas al tabanin wa mojtamaat bi wasta ta moshuruat. Sabab ta dirasa de ashan bi muderis bi agder weri hugug wa mowatin fi hisa ta talim fi Junub Sudan. Bi wasta dirasat del nas al gi derisu bi agder shejewo wa saido ashan bi kun mowatinin ta shokol, bi talab hak tomon, wa bi ishterik fi amolo karar ta beled, bi kun odo ta mojtama, wa bi wegif fi intakabat ta beled. Fi dirasat de muderis ta talim gi shejewo ashan bi rudu

• Yato dirasa al kulu zol fi baranamij ta talim deir arof ashan uman bi kun mowatinin ta shokol?

• Hisa ta talim bi istamilo kuwes keif ashan bi saido nas al gi derisu del ashan bi ligo kibra wa istamil le manfa ta hayat tomon wa tan as tannin al fi mojtama tomon.?

Dirasa de katibo bi taawoun ma Rihila Tabshiriya Sudan (SEM)wa Barnamij ta Mosalaha, Moalaja wa Tenmiya ta salam (PHARP). Feed the Minds Park Place 12 Lawn Lane London SW8 1UD UK Tel: +44 (0)20 7582 3535 Fax: +44 (0)20 7735 7617 Email: info@feedtheminds.org Feed the Minds is a charity registered in England and Wales (291333) and inScotland (SC041999).