ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

1   

پذيري سيري بر مفاهيم توسعه اقتصادي از رشد تا پايداري؛ تطابق با رويكرد اسالمي

2، مصطفي بني اسدي1حجت ورمزياري

چكيدهاند، اما متاثر از خوردهدانش اقتصاد و مفاهيم مرتبط با آن مانند رشد و توسعه، در علوم تجربي رقم

مطالعه حاضر، ابتدا مفهوم توسعه و تحول . ها، اعتقادات و مكاتب فكري فلسفي هستندارزشبه عنوان » توسعه پايدار«تاريخي آن را به اجمال مطرح نموده و در مسير تكاملي، مفهوم توسعه

ويژه در جهان غرب، پس بههر چند جوامع انساني . دستاورد جامعه انساني نقد و بررسي كرده استزيستي تلقي رشد از آزمون و خطاي فراوان و تجربه تبعات منفي اجتماعي، فرهنگي و محيط

دهد اين مفهوم اقتصادي به مثابه توسعه، توسعه پايدار را مد نظر قرار دادند، ولي بررسي نشان مييستي و خودخواهانه نظام اقتصادي هاي ماتريال از سوي ديگر، ارزش. برد نيز از تناقض دروني رنج مي

اين مطالعه در نهايت، رشد . كننده غربي در تضاد با اصول توسعه پايدار قرار دارد و جامعه مصرفكنند كه هاي اسالمي ايجاب مي آموزه. هاي آن را تبيين نموده است اقتصادي مطلوب اسالم و مؤلفه

اي و عمراني، هاي توسعه زيستي فعاليت حيطهاي م گيري رشد اقتصادي، در كنار هزينه در اندازهگيري رشد نگري در اندازه الزمه تحقق چنين جامع. هاي فرهنگي نيز مورد توجه قرار گيرند هزينه

هاي بنيادين انساني مانند عدالت، كه امكان تعالي انساني را تسهيل خواهد كرد، تبعيت از ارزشهاي ها در تناقض با ارزش اين ارزش. انواده استاحترام به محيط زيست و حفظ عاطفه و نهاد خ

. نظام اقتصادي ليبراليستي قرار دارد

داري، رشد اقتصادي، توسعه پايدار، رويكرد اسالمي توسعه، سرمايه: واژگان كليدي

مقدمهدر طول تاريخ، سؤال اساسي جوامع انساني، دستيابي به اهداف تعيين شده و كسب

ها متناسب با بسترهاي تاريخي، فرهنگي، اقتصادي، دولت. ه استدستاوردهاي مناسب بود                                                            

دكتري توسعه كشاورزي دانشگاه تهران 1 دانشجوي دكتري اقتصاد كشاورزي دانشگاه شهيد باهنر 2

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

2   

ها و راهبردهاي توسعه هاي متفاوتي را در قالب برنامه اجتماعي و محيطي خود، سياستتببين صحيح نظري توسعه و رويكردهاي آن و ابتناء آن بر نظام . اند طراحي و اجرا كرده

بر اين . موفقيت كشورها خواهد داشتبيني صحيح، نقش مهمي را در عقيدتي و جهانهاي فاقد برنامه پرهيز ها ترسيم شده و از حركت انداز دولت اساس است كه مأموريت و چشم

با رويكرد (اين تحقيق به دنبال بررسي اجمالي سير تحول مفاهيم توسعه . شود ميگيري اندازههاي و نحوه تغيير شاخص -از رشد تا پايداري–هاي گذشته در دهه) اقتصادي

پذيري رشد و پايداري با رويكرد اسالمي بررسي شده و در نهايت، تطابق. رشد و توسعه است . گردد هاي اصلي توسعه اقتصادي اسالمي تبيين مي مؤلفه

توسعه به مثابه رشد ديگرد يتلق ياقتصاد رشد مترادف شيكماب دوم، يجهان جنگ از توسعه پسواژه

از آنجايي كه درآمد سرانه كشورهاي توسعه . 3)2006 ثربكه، ؛2006 اودن، ؛1995 هتن،(تر از درآمد سرانه كشورهاي صنعتي بود، لذا نيافته در آسيا، آفريقا و آمريكاي التين پايينهايي در اولويت كاري خود شدند كه بيشترين كشورهاي يادشده، مصمم به قرار دادن برنامه

يانگار ساده اساس بر توسعه در اين راستا،). 1388 يوسفي،(درآمد و رشد را ايجاد كنند ثربكه، ؛2001 ،4ترزيپ نيندرو( شد دهيسنج يمل ناخالص ديتول سرانه قيطر از مفرط،شد كه تحقق رشد اقتصادي، مشكالت بيكاري، نابرابري و معموال اينچنين تصور مي ).2006

يعموم مجمع ،1961 دسامبر در). 1388يوسفي، (فقر را به طور خودكار حل خواهد كرد دوره، نيا يط كه كرد ينامگذار توسعه دهه عنوان به را 1960 دهه متحد، ملل سازمان سمت به شرفتيپ عيتسر يبرا را خود تالش حداكثر ديبا آنها تيجمع و عضو يها دولتسازمان ملل اعالم كرد، هر كشور در حال .داشتند يم مبذول داريخودپا ياقتصاد رشد

درصد برسد، به توسعه دست خواهد 6اي كه به نرخ رشد اقتصادي توسعه و يا توسعه نيافته و ونيزاسيمدرن به نسبت ينيب خوش گسترش ههد نيرتمهم ،1960-1970 ههد. يافت

دهه به ال،ده س نيا ).2005 ،5ييرمايژ ؛2006 اودن، ؛1995 هتن،( دشو يم يتلق توسعه

                                                            ٣ .Hettne, 1995; Odén, 2006; Thorbecke ٤ .Nederveen Pieterse ٥ .Szirmai

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

3   

دو دوره، نيا در توسعه، اقتصاددانان همه اصوال .است معروفنيز ونيزاسيمدرن ييشكوفا بوده ياقتصاد رشد با مترادف توسعه: داشتند توجه مورد مشترك، طور به را ياساس موضوع

نظريه مشهور آرتور لوئيس .است ياتيح آن به يابيدست يبرا فراوان، هيسرما قيتزر وداران و افزايش در خصوص لزوم متمركز شدن سرمايه در دست سرمايه) 1991-1915(

داري هاي نظري نظام سرمايه ارايه شد، از مهمترين عقبه 1954شكاف طبقاتي، كه در سال بررسي نظريات اقتصادي قرن . رود در دستيابي به رشد و توسعه مورد نظر به شمار مي

كشي داران در راستاي بهره ها و سرمايه هم و نوزدهم نيز حاكي از همسويي بين دولتهجد . هاي بازار آزاد است هرچه بيشتر از نيروي كار و حمايت از سياست

، برخي از كشورهاي توسعه نيافته مشاهده كردند، با )1960دهه (در دهه اول توسعه وجود اجراي الگوي مدرنيزاسيون و بعضا بر خالف دستيابي به رشد اقتصادي مطلوب، هنوز

المللي توسعه صراحتا انجمن بين. اند با مشكالت فراواني در عرصه اجتماعي و سياسي مواجهم كرد كه در كشورها، ممكن است با افزايش توليد ناخالص ملي، زندگي اين موضوع را اعال

: الحق اقتصاددان برجسته پاكستاني اظهار داشت در اين راستا محبوب. ها حقيرتر شود انساناهداف توسعه بايد بر . مسئله توسعه را بايد حمله گزينشي به بدترين شكل فقر تعريف كرد«

ها، بيسوادي، ناله و فغان، بيكاري ف سوءتغذيه، بيماريحسب كاهش مداوم و در نهايت حذهمچنين تلقي رشد اقتصادي شتابان به عنوان ). 1388يوسفي، (» و نابرابري ترسيم شوند

هدف آرماني و استفاده حداكثري از حداقل منابع سبب پيامدهاي بسيار ناگوار .گرديد -از جمله كشورهاي صنعتي–زيستي براي جوامع محيطهاي تجويزي غرب، بندي رسيد كه رهيافت ا جامعه جهاني تا حدودي به اين جمعلذ در اين دوره بود كه . تواند منجر به بهبود وضعيت كشورهاي در حال توسعه گردد نمي

مكاتبي مانند مكتب وابستگي در اعتراض به نقش ظالمانه كشورهاي مركز و استثمار با انتقاد از نيز معاصر بزرگ كينز، اقتصاددان. كشورهاي پيرامون توسط آنها شكل گرفت

بهتر است اظهار داشتداد و قرار را مورد سرزنش اقتصاد كالسيك، اقتصادگرايي اصولدر اي وسيله عنوان به از آن نشود، بلكه تلقي نهايي و ارزش هدف عنوان ديگر، اقتصاد به

و اجتماعي انساني هاي و ساير هدف عدالت از قبيل اجتماعي متعالي هاي هدف تحقق جهت اخالق دارد در انتقاد به مادي هاي گرايش نيز با آنكه برتراند راسل. شود استفاده درآمد باشد، نتيجة فقط منظور آن كه كاري« :)1378حسيني، ( گويد مي داري سرمايه

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

4   

پنجاه سال تبليغ «: نيز تصريح كرده است) 2007( 6گاستاو استوا. »بار نخواهد آورد مفيديبدون اينكه نياز به . اقتصاددانان، رشد اقتصادي را به يك غرور يا تعصب مبدل ساخته است

حال زمان . دانند نظران تسريع در روند رشد اقتصادي را مطلوب مي توجيه باشد، همه صاحب . »آن رسيده تا اين فكر مهلك كنار گذاشته شود

نسبت به اثربخشي رشد اقتصادي و )1970-1980(ين اساس در دهه بعدي بر ا تفكر با رابطه در اي دهيچيپ اريبسدهه 1970 دهه. هاي نظري آن ترديد ايجاد شد پشتوانه به افتهي توسعه يكشورها يها عدتامس وها كمك دهه،اين در .رود يم شمار به توسعه

ييزا اشتغال و فقر كاهش به نسبت يشتريب توجه سوم، جهان و توسعه حال در يكشورها صرف ياقتصاد رشد به نسبت نگرش رييتغ از يحاك اين امر،. )2009، 7نوتسون( كرد دايپبين توسعه پس از شكست تجربه نظام در واقع انديشمندان واقع .بود توسعه اريمع عنوان به

هاي كالسيك و نئوكالسيك توسعه، در پي الگوهايي براي توسعه داري و ايده سرمايهاقتصادي برآمدند كه در عين بهبود رشد، به بهبود عدالت و فقرزدايي نيز منجر شده و

ن ترتيب مفهوم توسعه پايدار جايگزين به اي. پيامدهاي محيط زيستي را به حداقل برسانند .رشد اقتصادي به عنوان هدف غايي جوامع گرديد

توسعه پايدار پديدار شد 1980و اوايل دهه 1970هرچند مفهوم توسعه پايدار پيش از اين، در دهه

كميسيون 1987ولي توسعه پايدار پس از گزارش سال ) 1980، 8اتحاديه جهاني حفاظت(اي كه نيازهاي توسعه...«: ، بارز شد و اينگونه تعريف گرديد9زيست و توسعهجهاني محيط

هاي آينده براي برآوردن نيازهاي خودشان كنوني را بدون به خطر انداختن توانايي نسلواژه ). 2007، 11و سيدرويه و ووسينك 2008، 10گاسپاراتوس و همكاران(» سازد برآورده مي

در سال 12»اي تحقيقات بين المللي كشاورزي گروه مشاوره«در بيانيه مأموريت » پايداري«

                                                            ٦ .Gustav Esteva

٧ - knutsson ٨ - IUCN ٩ . WCED ١٠ - Gasparatos et al ١١ . Sydorovych and Wossink ١٢ . Consultative Group on International Agricultural Research (CGIAR)

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

5   

مديريت موفق منابع براي «منظور از پايداري در اين بيانيه، . مورد استفاده قرار گرفت1989ها و در عين حال، حفظ يا بهبود كيفيت كشاورزي به منظور ارضاي نيازهاي متغير انسان

گروه مشاوره اي كميته مشاوره فني (عنوان گرديد » محيط زيست و حفظ منابع طبيعي . 13)2013، دسترسي در تحقيقات بين المللي كشاورزي

هدف تركيب دو مفهوم پايداري و توسعه در گزارش كميسيون برونتلند تحت عنوان ها و دغدغه ، ايجاد مصالحه بين رشد اقتصادي مورد نظر نئوكالسيك»آينده مشترك ما«

هاي بيوفيزيكي رشد به عنوان مانعي ناختن محدوديتزيستي و به رسميت ش جديد محيطدر حقيقت، پديداري و به رسميت شناخته شدن ). 1997بكر، (براي توسعه اقتصادي بود

الگوي توسعه پايدار در سطح جهان، ناشي از رشد اين آگاهي بود كه توسعه داراي ابعاد اخصي مانند توليد ناخالص ملي انگارانه با ش توان آن را به طور ساده مختلفي بوده و نمي

توان مي. پيدا كرد 1960تري نسبت به دهه در اين دهه، توسعه مفهوم پيچيده. سنجيدگفت در توسعه پايدار، رشد اقتصادي ابزاري براي رسيدن به ساير اهداف اجتماعي و

يعي و زايي، توزيع عادالنه، مديريت مناسب منابع طب زيستي مانند كاهش فقر، اشتغال محيط . رود غيره به شمار مي

به طور رسمي و بارز » توسعه پايدار«ميالدي، بحث 80به اين ترتيب از اواخر دهه وارد مذاكرات رسمي جهاني در زمينه توسعه گرديد كه اساس آن بر پذيرش اين اصل

بعدي نبوده و حداقل داراي سه بعد كلي ها و جوامع بشري، تك استوار است كه حيات انسان . زيستي است اجتماعي، اقتصادي و محيط

، 1990-2015المللي به اين اجماع رسيد است كه بايد در دوره جامعه توسعه بيندرصدي سهم افرادي كه در فقر مطلق زير يك دالر درآمد در 50اقداماتي به منظور كاهش

، و يوقاهارات ؛ روئه2001؛ كاتارينيچ، 2000گودوين، (كنند، انجام پذيرد روز زندگي مياين هدف توسعه هزاره، در ايجاد تمركز جديد بر رشد حامي ). 2002؛ بانك جهاني، 2001

فائو ). 2002بانك جهاني، (كني فقر و گرسنگي جهاني مؤثر بوده است فقرا به منظور ريشه رسد اين موضوع را پذيرفته المللي به نظر مي كند، همه نهادهاي بين نيز تصريح مي) 2003(

باشند كه الزمة اثربخشي رشد اقتصادي در زمينة كاهش فقر، حامي فقرا و فراگير بودن آن بردي - خود، بر اقدامات برد 2000 - 2001بانك جهاني نيز در گزارش توسعة جهاني . است

                                                            ١٣ . Technical Advisory Committee, CGIAR

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

6   

امروزه . شوند دهند و هم منجر به بهبود برابري مي كند كه هم رشد را بهبود مي تأكيد ميهاي بديع و نوين توسعه، تقاضا ايجاد كرده يداري، نه تنها براي رهيافتبحث پيرامون پا

، بلكه خواستار بازانديشي )1996؛ كون و شنتون، 1995؛ كربريج، 1996تودارو، (است در اين ). 1992؛ گودلند و همكاران، 1997ريست، (اساسي در خود اقتصاد غربي شده است

وسعه اقتصادي مانند توليد ناخالص ملي مورد نقد گيري ت هاي كالسيك اندازه راستا شاخص . گيري رشد نيز متحول شدند هاي اندازه قرار گرفته و شاخص

هاي جديد رشد و توسعه سنجههاي توانبخشي اجتماعي را به زيستي يا هزينه هاي محيط توليد ناخالص ملي، آسيب

هاي كلي اقتصاد ملي را هعنوان مقادير مثبت در نظر مي گيرد، چراكه اين مقادير، هزيننقيصه مذكور، در اقتصاد نئوكالسيك از طريق تعديل توليد ناخالص ملي و . دهند افزايش مي

ويژه از طريق به-با كسر هزينه تخليه و آلودگي منابع و با در نظر گرفتن توزيع درآمد ). 1993كاستانزا، (برطرف شده است - »نماية رفاه پايدار اقتصادي«

تعريف ( 15، شاخص پيشرفت واقعي14)1989دالي و كوب، (فاه اقتصادي پايدار نمايه رسه 18)1999الون و ساندرس،( 17و نمايه منفعت خالص پايدار) 1995، 16مجدد پيشرفت

چارچوب حسابداري پايداري هستند كه ارتباط تنگاتنگي با يكديگر دارند و مبتني بر ) 1981( 20و زولوتاس) 1972( 19و تبين هاي نوردهائوس هاي اوليه، مانند فعاليت تالش

شوند كه بتوانند برآورد بهتري از رفاه بندي مي هر سه چارچوب، به شكلي صورت. هستندهاي ويژه بتوانند جايگزين ساير سنجه اقتصادي پايدار جمعيت مورد نظر به عمل آورده و به

براي در نظر گرفتن رسد هاي ملي مانند توليد ناخالص داخلي شوند كه به نظر مي حساب .رفاه انسان، ناكافي باشند

                                                            ١٤ - Daly and Cobb ١٥ - Genuine Progress Indicator (GPI) ١٦ - Redefining Progress ١٧ - Sustainable Net Benefit Inden (SNBI) ١٨ - Lawn and Sunders ١٩ - Nordhaus and Tobin ٢٠ - Zolotas

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

7   

انتقاداتي را نيز به ولي مفهوم توسعه پايدار كاربرد زيادي يافت، البته با وجود اينكهبرخي . و به داليل مختلف غيرقابل دستيابي تلقي گرديد) 2000لوميس، (كرد خود جلب رشد و زيرامحكوم به فناست، الجرم »كميسيون بروتلند«ي مربوط به ها تالش معتقدند،

محققان ديگر . 21)1994؛ اوكونور، 1991؛ كاستانزا و واينگر، 1991لل، ( پايداري ناسازگارندداري جديدترين حمله متقابل ايدئولوژيك به سرمايه صرفا ،كنند كه اين مفهوم نيز ادعا مي

؛ ريست، 1992مپل، ت( استفادهالمفهوم مبهم و بو لذا ) 1995، 22اسكوبار(بوده جهانينرگراد، ( است كه در واقعيت قابل دستيابي نيست ياليا مفهوم ايده 23)1995؛ يانگ، 19971994(24.

توسعه پايدار در عملگير شواهد حاكي از آن است كه توسعه پايدار برخالف اينكه در مجامع علمي و تصميم

بحث و بررسي قرار گرفت و با اي مورد ويژه در كشورهاي غربي، به طور گسترده جهاني، بهوجود اينكه در مفهوم توسعه بازانديشي شد، ولي كماكان اين جوامع، توسعه پايدار را

زيستي و حتي اقتصادي دست و هاي اجتماعي، محيط درستي عملياتي ننموده و با بحران به هاي پايداري تأثير كافي بر معكوس ساختن جريان تخريب شاخص. كنند پنجه نرم مي

متأسفانه اطالعات علمي مانند اطالعاتي كه توسط . اند زيستي و ناپايداري نداشته محيطگيري ملي و نيز رفتار فردي، شوند، معموال براي ايجاد تغيير در تصميم ها منتقل مي شاخص

. اند كافي نبوده

ها و يكي از داليل اصلي عدم تحقق عملي توسعه پايدار و فقدان اثربخشي چارچوبداري است كه عرصه را بر ها، تداوم تسلط مباني معرفتي و فكري نظام سرمايه اخصش

اين در حالي است كه . توسعه پايدار تنگ كرده و به آن بيشتر، حالت نمادين داده استدستيابي به پايداري در گرو تغييرات اساسي در سبك هاي زندگي، الگوهاي مصرف،

هاي ضروري براي سوق دادن جامعه ارزش .ادي استهاي اقتص استفاده از منابع و نظامبه سمت پايداري از قبيل عدالت، انسجام و احترام به محيط زيست و محدوديت

                                                            ٢١ - Lele, 1991; Costanza & Wainger, 1991; OÕConnor, 1994

٢٢ - Escobar ٢٣ - Rist, 1997; Young, 1995; Temple, 1992

٢٤ - Norgaard

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

8   

هاي آن، در تناقض با ارزش هاي ماترياليستي و خودخواهانه نظام اقتصادي و جالب آنكه با وجود پديداري مباحث توسعه ). 2012دال، ( كننده است جامعه مصرف

تر مكتب ليبراليسم است، در ميالدي، مكتب نئوليبراليسم كه شكل عريان 70يدار از دهه پابه بعد، همزمان با به رسميت شناخته 1980مورد توجه قرار گرفته و از دهه 1970دهه

.شدن توسعه پايدار، به الگو و مكتب اقتصادي مسلط در عرصه جهاني مبدل شده استسم در سطح جهان، تعهدات جهاني در زمينه توسعه پايدار در نتيجه غلبه نئوليبرالي

براي نمونه، در كنفرانس ريو سال . خصوص از سوي كشورهاي صنعتي محقق نشده است بهاي خصوص سران اين كشورها، حضور گسترده و بي سابقه كه كشورهاي جهان و به 1992

ز محيط زيست و چه در هاي زيبا و ادعاهاي زيادي چه در حفظ و حراست ا داشتند، حرفدر ريو، كشورهاي صنعتي و پيشرفته، . جهت كمك به كشورهاي در حال توسعه بيان شد

دم از حمايت از محيط زيست زدند و كشورهاي در حال توسعه و فقير، بر مناسبات عادالنه اي كه مسير كلي را براي اقدام در مورد صفحه 800اين سند . تجارت جهاني تأكيد داشتند

شد، ولي رفته ه چيز تعيين مي كند، اگرچه در ابتدا حركتي پويا و روشنگر تلقي ميهمخصوص بخش بزرگي از كمكي كه ملل ثروتمند تعهد كرده رفته رو به افول گذاشت و به

بودند براي كمك به كشورهاي فقير، در جهت دستيابي به اهداف زيست محيطي بپردازند، ).1373الكساندر، (پرداخت نشد

تر شده و توجهات به زيستي معطوف بنابراين هرچند توجه جهاني به معضالت محيطسوي توسعه پايدار اقتصادي جلب شده است، لكن بايد اذعان داشت كه نقص مهم تمامي

هاي ارائه شده براي محيط هاي برگزار شده و تمام قراردادها و اعالميه ها و اجالس كنفرانسخواهند با همان الگوهاي فكري و مياين است كه ) يه ريوحتي اعالم(زيست و توسعه اند، به كه محيط زيست بشري را به اين روز انداخته -ويژه نئوليبراليسم به-اقتصادي حاكم

هاي پر ها، بيانه رو، تمامي كنفرانس از اين. مقابله با آلودگي و تخريب محيط زيست برخيزندرسانند كه همه آنها داراي محتواي رزشي را به تصويب ميكنند و اسناد با ا اي صادر مي آوازه

غني هستند، ولي در اجرا و پياده كردن آن هيچ مسئوليت و تكليفي برعهده كسي نيست و ديرباز و (شوند اغلب مصوبات آنها از كاربرد حقوقي الزم و ابزار اجرايي كافي برخوردار نمي

).1386دادگر،

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

9   

اي، تخريب محيط زيست در اثر ليد گازهاي گلخانهنقش مهم كشورهاي غربي در توآزاري، تولد هاي اخالقي مانند افزايش آمار كودك هاي مداوم، تداوم فقر، بحران افروزي جنگ

، همه و همه حاكي از عدم پايبندي عملي كشورهاي به اصطالح توسعه ...فرزندان نامشروع ونيز تصريح ) 2000(آرمسترانگ و تيلور . جانبه و پايدار است يافته، نسبت به توسعه همه

اي و هاي منطقه تدريج معطوف به عدم تعادل ها به هاي اخير، نگراني اند كه در سال كردهعامل محرك اصلي نيز گسترش شكاف بين افراد . توزيع نابرابر ثروت و درآمد شده است

نوني است كه منجر به افزايش سهم ك 1970ثروتمند و غني در آمريكا از دهه كنندگان دستمزد باال نسبت به سهم آنان قبل از جنگ جهاني دوم شده است دريافت

). 2003پيكتي و سائز، (هاي مبتذل و غيراخالقي كه اند، توليد فيلم هاي علمي نشان داده طور كه بررسي همان

اي ه ترين محرك كند، يكي از اساسي درآمد خوبي هم در اقتصاد كشورهاي سكوالر ايجاد ميهمچنين . هاي اجتماعي است هاي اجتماعي و تجاوز و در نتيجه هزينه ها در ناهنجاري انسان

به عنوان يك صنعت درآمدزا براي ) در اشكال مختلف خود(بندوباري جنسي تلقي بيها و تولد فرزندان نامشروعي است اقتصاد كشورها، از جمله داليل فروپاشيدن كانون خانواده

ناسازگاري مباني . جتماعي و فرهنگي سنگيني بر جوامع خواهند گذاشتهاي ا كه هزينهتواند به اين نتيجه رهنمون داري با توسعه پايدار است كه انسان را مي فكري نظام سرمايه

بيشتر به عنوان ابزار و پوشش فريبنده براي حفظ جذابيت » توسعه پايدار«سازد كه غرب از بنابراين با وجود . قيقتا نسبت به آن پايبند نيستو هژموني خود استفاده كرده و ح

هاي علمي در تعريف مفهوم توسعه، ولي در كشورهاي غربي، كماكان رشد پيشرفت .اقتصادي از جايگاه محوري و اصلي در تبيين توسعه برخوردار است

تناقض دروني توسعه پايدارتوسعه پايدار در . عالوه بر موارد فوق، توسعه پايدار در دل خود نيز داراي تناقض است

كه به دنبال سيطره فرهنگ ليبرال -هاي عصر مدرنيسم پي تعديل اثرات نامطلوب آموزه - ها بود فرهنگ دموكراسي بر تمامي دنيا در قالب دهكده جهاني و از بين بردن خرده

يكي از مهمترين . گرايي پسامدرنيزم قرار داده است يه نسبيپايداري فرهنگي را بر پادر . معيارهاي پايداري فرهنگي نيز احترام به فرهنگ جوامع ميزبان و پذيرش تنوع است

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

10 

  

ها كه فرهنگ–سازي فرهنگي حقيقت، جامعه جهاني در اثر افراط دوره مدرنيسم در يكساندر -ت در معرض نابودي قرار داده بودسرع هاي فرهنگي را به هاي بومي و ميراث و دانش

هاي مطلق را گذار از مدرنيزم به پسامدرنيزم، روي به تسامح و تساهل آورده و وجود ارزشبه بيان ديگر در عصر پسامدرن، تحول اساسي در نگرش نسبت به . انكار كرد

دن گرايي و چندپاره كردن و غيرقابل دسترس تلقي كر ها، بر اساس نسبي فرهنگ خرده . صورت گرفت» حقيقت«

گرايي عقيده بر آن است كه هيچ روشي براي قضاوت در مورد صحيح يا در نسبيتوان گفت كدام هاي مختلف وجود ندارد و لذا نمي اشتباه بودن اصول و اعتقادات فرهنگ

داراي مختلف جوامع گرايي اخالقي معتقد است چون نسبي. فرهنگ بر بقيه برتري دارد كه موضوع اين تعيين براي منطقي روش هيچ بنابراين هستند، متفاوتي اخالقي اعتقادات

جامعه هر افراد از اينكه مگر ندارد، وجود است، غلط يا صحيح اخالقي نظر از اقدام يك والسكوئز،( است بوده اشتباه يا درست اخالقي نظر از مذكور اقدام آيا كه شود پرسيدهبه عبارت ديگر، هيچگونه ارزش اخالقي مطلقي وجود ندارد و لذا بايد به همه ).1998حال چنانچه فرض شود فرهنگ . هاي آنها احترام گذاشته و تقويت كرد ها و ارزش فرهنگ

زيستي و پايداري طبيعت باشد، يكي از ايرادات و هاي محيط يك جامعه، متضاد با ارزشچرا كه طبق پايداري فرهنگي مبتني بر . گردد خص ميتناقضات اساسي توسعه پايدار مش

فرهنگ مورد حمايت و احترام قرار گيرد و در عين حال بر گرايي، بايد اين خرده نسبي . زيستي، اين رسومات محلي بايد برچيده شده يا تغيير يابند اساس پايداري محيطه و به نوعي مبناي پايداري ها كه ناشي از پسامدرنيزم بود گرايي در ارزش بنابراين نسبي

هاي اجتماعي و محيط رود خود، متناقض با كاهش هزينه فرهنگي به شمار مي-اجتماعيچرا كه مبناي تعيين يك امر به عنوان . كند زيستي است كه توسعه پايدار بر آن تأكيد مي

شخيص هزينه و پديده نامطلوب، تعريف يك پايه قضاوتي است كه خوب و بد را از همديگر تها معتقد بوده و فرهنگي، به تكثر ارزش-اين در حالي است كه پايداري اجتماعي. دهد

بندوباري هاي مبتذل و صنعت بي رو است كه توليد فيلم از اين. درصدد تقويت آن استهايي كه ها و پروژه شوند، به عنوان فعاليت جنسي كه نوعي منبع درآمدي محسوب مي

فرهنگي زيادي -هاي اجتماعي ها را به خطر انداخته و هزينه سانحيات معنوي و فرهنگي ان . گيرد به بار خواهد آورد، در چارچوب توسعه پايدار به طور جدي مورد تخطئه قرار نمي

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

11 

  

اسالم و توسعه اقتصادياقتصادي داراي دو نوع علت -ها و رويدادهاي اجتماعي بيني اسالمي، پديده در جهان

هاي الهي كه در جاي جاي قرآن كريم به آنها اشاره ها و وعده تسن. مادي و غيبي هستندهايي را براي قوانين و سنتاسالم . روند شده است، بخش مهمي از علل غيبي به شمار مي

،از اين ديدگاه، قوانين حاكم بر جهان. كه عام و فراگير هستندجوامع بشري قائل است - اجتماعي هاي پديدهكه از طرف خداوند بر آيد همان روابط علي و معلولي به شمار مي

هايي به زمان و مكان و يا قوم و ملت خاصي است و چنين سنت مقرر شده اقتصادياست براي جوامع كنوني طور كه بر جوامع پيشين صادق بوده اختصاص ندارد، بلكه همان

. )سوره احزاب 62آيه ( نيز صادق استلو أن أهل القرى آمنوا واتقوا لفتحنا عليهم بركات و«كه خداست وعده براي نمونه، اين و ايمان مردم اگر شود كهمي استفاده اين آيه از). سوره اعراف 96 آيه(» من السماء واألرض

كاتبر كنند، اين امر موجب نزول درستي استفاده به امكانات الهي و مواهب از و تقوا داشته

در همين . خواهد شد فراهم آنها معيشتي و بهبود وضع مادي زندگي در و گشايش الهي شدهإن الذين يتلون كتاب الله وأقاموا الصلاة «فرمايد سوره اعراف مي 29راستا خداوند در آيه

كسانى كه كتاب خدا را در اينجا به. »تجارة لن تبور وأنفقوا مما رزقناهم سرا وعلانية يرجونداده شده تجارتى اميد ، اهل انفاق هستندو دارند ميكنند و نماز را به پا همواره تالوت مى

بنابراين در اسالم، دينداري به عنوان عامل رونق كسب و . كه هرگز كساد و زيان ندارد استهاي الهي كه به صورت حتمي و از سنتنيز اي خداونده نعمتشكر . كار تلقي شده است

گر مرا سپاس گوييد ، بر نعمت شما مي لئن شكرتم ألزيدنكم «: قاطع بيان شده است ). سوره ابراهيم 7آيه (» افزايم

هاي الهي و عوامل غيبي در رويدادهاي اعتقاد حقيقي افراد به نقش قوي سنتچرا كه . شود برداري بيشينه از منابع و تخريب آنها مي نع از بهرهاقتصادي، ما-اجتماعي

برداري از چنين فردي برخالف انسان اقتصادي و سكوالر غرب كه به دنبال حداكثر بهرهحداقل منابع براي رسيدن به حداكثر نتايج اقتصادي است، منافع اقتصادي را تنها و تنها

كارگيري حداكثري منابع و عوامل توليد براي بهريزي هاي خود و برنامه ناشي از تالشنگرد كه اثربخشي آنها در گرو هاي خود تنها به عنوان ابزاري مي بلكه به تالش. داند نمي

هاي الهي ايمان دارد، به خود اجازه استفاده از انساني كه به وعده. اراده پروردگار است

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

12 

  

هاي ديني را براي دستيابي به اهداف و آموزهابزارهاي نامشروع و نافرماني از احكام پروردگار دهد و اطمينان دارد كه اگر فرامين الهي را گردن نهد و شكرگزار نمي) هرچند مطلوب(خود كرد، در كار وي گشايش هاي وي باشد، خداوند نيز از جاهايي كه تصورش را نمي نعمت

من يتوكل على الله فهو حسبه إن الله بالغ ويرزقه من حيث لا يحتسب و«: كند حاصل ميدهد و كسى كه بر خدا توكل نمايد او برايش برد روزى مى أمره و او را از راهى كه گمان نمى

سوره طالق، (» كافى است مسلما خداوند رساننده فرمان و تحقق بخشنده اراده خويش استآن كريم، خود را به عنوان فاعل اصلي همه تغييرات و تحوالت معرفي خداوند در قر). 3آيه ، 18سوره فاطر؛ 41و 30، 29، 27سوره نور؛ 43توان به آيات كند كه از آن جمله مي مي . سوره ابراهيم و غيره اشاره كرد 32مؤمنون؛ آيه 21و 19

شدت بر داري به مايهدر سايه چنين تعاليمي، گرايشات خودخواهانه انسان كه نظام سرهاي كند و زمينه مناسبي براي رعايت اخالق در فعاليت زند، فروكش مي آن دامن مي

چنين بينشي الهي، فشار ذهني و نگراني انسان را كاهش . شود توليدي و اقتصادي فراهم ميكند و كيفيت زندگي را به معناي واقعي كلمه داده و آرامش خاصي را براي وي پديدار مي

اين در حالي است كه انسان مادي با فرهنگ ماترياليستي خود، چون از . دهد افزايش مينتيجه اقدامات خود و كفايت آنها اطمينان خاطر ندارد، با نگراني و دلهره خاصي درپي

ها و آيد، چراكه تنها تالش برداري غيرمجاز از طبيعت برمي استثمار حقوق ديگران و بهرههمچنين از آياتي مانند . بيند به خود را عامل موفقيت يا شكست خود ميريزي يكجان برنامه

مذموم معنويت ارتقاءاقتصادي بدون رشدشود كه از نظر اسالم آيه فوق برداشت ميتشويق به . ، بلكه بايد همراه با رشد معنويت و توسعه مكارم اخالقي باشداست

باشد كه سبب گسترش بداخالقي در جامعه اي گونه هاي اقتصادي و توليدي نبايد به فعاليت .و كاهش صداقت، اعتماد، وفاي به عهد و به طور كلي سرمايه اجتماعي شود

هاي مشاوره، توليدكنندگان، براي نمونه بين شركت(هاي اقتصادي اسالم در شراكتي و هاي اقتصادي، بر رعايت حقوق متقابل، پايبندي حقيق اندازي بنگاه و راه) دولت و غيره

اسالم . هاي انساني تأكيد خاصي دارد كامل به تعهدات، صداقت، درستكاري و ديگر ارزشبنابراين بدنة دستگاه . داري، هرگز اصالت را به سود مادي نمي دهد برخالف الگوي سرمايه

هاي اجرايي، نظارتي و قانونگذار نظام اسالمي بايد به اين موضوع توجه داشته باشند كه هاي مرسوم در فقيت در تحقق جهاد اقتصادي و رشد توليد ملي، با شاخصهاي مو شاخص

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

13 

  

ها متمايز خواهد بود و نبايد به دنبال تحقق نظام هاي غربي، حداقل در شماري از حيطهايراني پيشرفت، معيار موفقيت -در الگوي اسالمي. گرايانه غرب بود هاي مادي شاخص

رشد تعداد كسب و كارها، رشد صادرات و مواردي از اقتصادي نبايد صرفا رشد ارزش افزوده، اي انجام شود كه آحاد ها نبايد به گونه ها و انتخاب شاخص گذاري هدف. اين قبيل باشد

جامعه و به ويژه كارآفرينان بخش خصوصي را به صورت لجام گسيخته براي رسيدن به نفعان و بازيگران اصلي در فرآيند پيشرفت اسالمي، همة ذي. بيشترين سود تشويق نمايد

در چنين حالتي . بايد پايبند به تعهدات اخالقي باشند...) اعم از دولت، بخش خصوصي و (ها منجر به افزايي است كه سرمايه اجتماعي و اعتماد متقابل در جامعه تقويت شده و هم

.شود تر امور مي رشد و بهبود سريع. ت، اقتصاد و رشد تنها يك ابزار هستندطور كه در مقدمه قانون اساسي آمده اس همان

رشد و تكامل اوست نه ، رفع نيازهاي انسان در جريان ، اصل در تحكيم بنيادهاي اقتصادي«، ، زيرا كه در مكاتب مادي هاي اقتصادي تمركز و تكاثر ثروت و سودجويي همچون ديگر نظام

مل تخريب و فساد و تباهي اقتصاد خود هدف است و بدين جهت در مراحل رشد، اقتصاد عابهتر در راه وصول انتظاري جز كارآيي شود ولي در اسالم اقتصاد وسيله است و از وسيله مي . »داشت توان هدف نمي به

اي مديريت و سامان يابد كه فعاليت گونه در اين راستا نظام اقتصادي در اسالم بايد بهنحوي كه ايشان براي تأمين وري حداقلي برخوردار باشد، به اقتصادي افراد از يك بهره

گيري معيشت نيازهاي اساسي در حوزه مسكن، تغذيه، بهداشت، آموزش و غيره و شكلدر اسالم فعاليت اقتصادي نبايد هدف و چرا كه . روزي نباشند شبانه آبرومندانه مجبور به كار

چه از روي اجبار و چه –محور زندگي افراد جامعه تلقي شده و براي نمونه سرپرست خانوار بخش عمده زندگي روزمره خود را به توليد اقتصادي گذرانيده و از -از روي اختيار

وري نيروي كار اين امر در گرو افزايش بهره. باز بماندخودسازي، تربيت فرزند، تفريح و غيره از نظر اسالم توليد و . است تا حداقل هيچ يك از افراد جامعه مجبور به چنين امري نشوند

رشد اقتصادي ابزاري براي تعالي فرد، خانوار و جامعه تلقي شده و نبايد تمامي وقت فرد را .مصروف خود نمايد

گيري اقتصاد جمهوري ز اين امر را يكي از ضوابط شكلقانون اساسي ني 43اصل تنظيم برنامه اقتصادي كشور به صورتي كه شكل و محتوا و ساعات «: اسالمي دانسته است

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

14 

  

، فرصت وتوان كافي براي خودسازي كار چنان باشد كه هر فرد عالوه بر تالش شغليزايش مهارت و ابتكار داشته فعال در رهبري كشور و اف ، سياسي و اجتماعي و شركت معنوي .»باشد

از سوي ديگر، در نظام اقتصادي اسالم و توسعه اسالمي، رشد و عدالت بايد به صورت توأم بهبود يابد و بخش مهمي از رشد اقتصادي، از مسير توانمندسازي اقشار ضعيف و وارد

زي به هيچ چي) ع(طبق فرموده حضرت علي . ساختن آنان به زنجيره ارزش محقق شود كافي براي و الزم ديگر شرط عبارت به .آورد نمي ارمغان به آبادي مانند عدالت، عمران و

فرد –چرا كه عدالت، از طريق اختصاص هر حقي به صاحبش . است آباداني، عدالت و توسعه . كند زمينه براي رشد و آباداني را نيز فراهم مي -يا نهادي كه استحقاق استفاده از آن را دارد

آيات و روايات فراواني بر . از ديدگاه اسالم رشد و توسعه بدون عدالت، فاقد ارزش است-اهميت عدالت به طور كلي و عدالت اقتصادي به صورت خاص تأكيد دارند، تا جايي كه مي

توسعه ). 1383نام، بي(عدالت، ويژگي غير قابل انفكاك شريعت اسالم است : توان گفتن، در جوهر و ذات خود، داراي عدالت اقتصادي بوده و چنانچه اقتصادي مورد تأييد دي

توليدات جامعه افزايش يابد، ولي سطح معيشت آحاد جامعه ارتقاء پيدا نكند، از ديدگاه ). 1374خورشيد، ( توان نتيجه حاصل شده را پيشرفت و توسعه ناميد اسالمي، نمي

د اقتصادي تا زماني پذيرفته هاي رش معتقد بوده است كه سياست) 1375(همچنين صدر .است كه با عدالت اجتماعي در تعارض نباشدرشد بايد متعادل و با عدالت و توزيع مناسب بنابراين در الگوي اسالمي پيشرفت،

اين به واقع همان مفهوم توسعه . درآمد همراه باشد و نهايتا منجر به كاهش فقر شودنكرده و رفاه واقعي جامعه را در نظر خواهد اقتصادي است كه صرفا به رشد پولي توجه

و مقام معظم رهبري نيز تأكيدهاي فراواني بر اين امر ) ره(در سخنان امام خميني . گرفتدر اين راستا تنها به سه رهنمود بنيانگذار كبير جمهوري اسالمي و رهبر انقالب . وجود داردآن عدول كنند و نبايد با تبليغات آن چيزي كه روحانيون هرگز نبايد از«. شود اشاره مي

هاست چرا كه هر كسي از آن ديگران از ميدان به در روند، حمايت از محرومين و پابرهنه). 29/4/1367لوح زرين انقالب، (» عدول كند، از عدالت اجتماعي اسالم عدول كرده است

راي جايگزين اين به عهده علماي اسالم و محققين و كارشناسان اسالمي است كه ب... «هاي سازنده و در بر ها و برنامه كردن سيستم ناصحيح اقتصاد حاكم بر جهان اسالم، طرح

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

15 

  

مقام معظم ). 41فرياد برائت، ص(» ها را ارايه دهند گيرنده منافع محرومين و پابرهنهخواهيم ما مي«: اند رهبري نيز در ديدار با رئيس جمهور و اعضاي هيئت دولت فرموده

با توسعه و رشد اقتصادي در كنار هم و با هم داشته باشيم و اينها با هم متنافي عدالت راسازند و يا بايد اين را انتخاب كرد يا آن ما ديدگاهي كه تصور كند اينها با هم نمي. نيستند

نسلي و بنابراين در دين اسالم رشد اقتصادي توأم با عدالت اقتصادي درون. »را، قبول نداريم . ي و البته ناشي از آن استنسل بين

وضعيت تغييرات همزمان رشد و عدالت در اقتصاد ايران در خصوص برآورد معادله ) در دست انتشار، الف(اسدي و ورمزياري نتايج مطالعه بني

متغير ضريب جيني تأثير 1350-1386سرانه توليد ناخالص ملي، نشان داد كه در دوره دست آمده و با توجه به اينكه براساس نتايج به. نه داردسرا GDPمثبت و معناداري بر

ضريب هر متغير مستقل، كشش متغير وابسته نسبت به تغييرات متغير مستقل را نشان سرانه GDPدرصدي در 7/0دهد، يك درصد افزايش در ضريب جيني منجر به افزايش مي

اي است كه هر گونهور بهاين نتيجه حاكي از اين است كه ساختار اقتصاد كش. خواهد شدهمچنين طبق نتايج . سرانه بيشتر خواهد بود GDPتر باشد، رشد چه توزيع درآمد ناعادالنه

بنابر كشش . داري بر ضريب جيني داردسرانه اثر مثبت و معني GDPمطالعه مذكور، رشد درصدي 16/0بدست آمده، يك درصد افزايش در توليد ناخالص ملي سرانه منجر به افزايش

. سرانه، توزيع درآمد را بدتر خواهد نمود GDPيعني افزايش . ضريب جيني خواهد شدتوان گفت كه اهداف رشد و توسعه كشور تاكنون عدالت محور و رشد حامي فقرا بنابراين مي

.نبوده و بايد روند كنوني اصالح شودرزي كه شاخص بر خالف رشد اقتصادي كل، در دوره مذكور، ارزش افزوده بخش كشاو

. داري بر ضريب جيني روستايي داشته استرشد بخش كشاورزي است، اثر عكس و معنيدهد رشد بخش كشاورزي منجر به بهبود توزيع درآمد در اين نواحي شده اين امر نشان مي

با توجه به اينكه اغلب ساكنان روستاها به اشتغال كشاورزي مشغول هستند، اين . استد بخش كشاورزي، بتواند منجر به بهبود توزيع درآمد در نواحي طبيعي است كه رش

همسو با بهبود توزيع درآمد 1350-1386بنابراين رشد كشاورزي در دوره . روستايي شود

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

16 

  

البته رشد ). اسدي و ورمزياري، در دست انتشار، ب بني(در نواحي روستايي بوده است . يع درآمد و عدالت خواهد شدكشاورزي با سازوكارهاي خاصي منجر به بهبود توز

گيري نتيجههاي مختلف به رشد اقتصادي در مباحث مطرح شده در خصوص رويكردها و رهيافت

بيني نسبت به هاي پيشين، نشان داد كه پيامدهاي منفي نگرش يكجانبه و خوش طول دههگيري رشد هاي اندازه سبب بازانديشي در روش -تغيير توليد ناخالص داخلي–رشد اقتصادي

توسعه پايدار . براي آن شد) زيستي هاي محيط مانند هزينه(و تعريف معيارهاي جديد هاي نوين در نظر توان به عنوان چتري براي مفاهيم و سنجه مفهومي است كه آن را مي

توسعه پايدار، در نتيجه چندين دهه تجربه جوامع انساني و اشتباهات مبتني بر . گرفت) مادي(اين نوع توسعه حداقل در مقام نظر، حيات . ، پديدار شده استهاي ضدديني آموزه

نگري بوده و بر زيستي دانسته و داراي كل انسان را داراي ابعاد اقتصادي، اجتماعي و محيطبيشتر ابتكارات توسعه پايدار، در پي ايجاد تعادل بين . عدالت بين نسلي تأكيد خاصي داردبنابراين . هستند - سه ركن توسعه پايدار-ي و اقتصادي موضوعات اجتماعي، محيط زيست

توان اظهار داشت كه توسعه پايدار، عليرغم ايرادات اساسي، به مفهوم توسعه اسالمي ميتوان از اين تجربه ارزشمند در تدوين الگوي تر است و با انجام تغييرات الزم، مي نزديك

. اسالمي ايراني تعالي و توسعه بهره گرفتهاي ضروري براي سوق دادن اظهار داشته است، ارزش) 2012دال، (طور كه همان

جامعه به سمت توسعه پايدار از قبيل عدالت، انسجام و احترام به محيط زيست و توجه به هاي ماترياليستي و خودخواهانه نظام اقتصادي و هاي آن، در تناقض با ارزش محدوديت

تيابي به توسعه پايدار، در گرو تغييرات اساسي در لذا دس. كننده غربي است جامعه مصرفهمچنين با . هاي اقتصادي است هاي زندگي، الگوهاي مصرف، استفاده از منابع و نظام سبك

توجه به مباحثي كه پيرامون تناقض دروني توسعه پايدار مطرح شد، چنانچه توسعه پايدار . گرايي مشخص كند ا با نسبيدر پي كسب دستاوردهاي مناسب باشد، بايد تكليف خود ر

زيستي جامع و خصوص در حوزه اخالق، مانع از تدوين اخالق محيط گرايي به زيرا نسبيگرايي به همراه داشته اي كه نسبي اصوال نيز به دليل مشكالت عمده. فراگير خواهد شد

؛ 1999سلز، ؛ را1989پژمان، (اند ها بنا به داليل مختلف آن را رد كرده است، اغلب فيلسوف

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

17 

  

و كرده رد را اخالقي گرايي نسبي نيز نظريه) 2001( 26شومان. 25)1998و 1997والسكوئز، ) 2012(دال .است دانسته منطقي و مهم امر را شمول جهان اخالقي اصول براي جستجو

هم پايداري را اساسا يك چالش اخالقي دانسته و تأكيد كرده است كه پايداري، با توجه به هاي مردم و اصول اخالقي كه نهادهاي جامعه بايد پايبند به آنها باشند، عملياتي ارزش . گردد

امع، رو ايجاد تحوالت اساسي و واقعي در رويكرد به توسعه اقتصادي فراگير و ج از ايندر گرو پذيرش يك مبناي فلسفي است كه بتواند از جامعيت مورد نظر برخوردار بوده و

دين اسالم . هاي زندگي داشته باشد رهنمودهاي اساسي براي تغيير مناسب سبك و ارزشمكتبي است كه به همه جوانب حيات انسان نظر داشته و بشر را در خصوص آنها راهنمايي

جانبه، پيروي حقيقي از ه تحقق توسعه پايدار و به عبارت بهتر همهكرده و بنابراين الزمآيات و احاديث بسيار فراواني مبني بر راهنمايي انسان در . رهنمودهاي اسالمي است

خصوص چگونگي تعامل پايدار و معقول با محيط زيست، خانواده، محرومان، جامعه، براي نمونه ديدگاه اسالم در . شود يهمسايه، كارفرما، زيردستان در اين مكتب مشاهده م

سو نظام اي كه از يك گونه خصوص عدالت اقتصادي، داراي رويكرد متعادلي است، بههاي نيازمند و فقير و كاهش اختالف اقتصادي را مكلف به تأمين حداقل معيشت انسان

ه در سطح زندگي كرده و از سوي ديگر، مخالف ايجاد برابري تصنعي و كامل افراد جامعچرا كه اين -آنچه كه هدف مطلوب ضريب جيني است–ميزان برخورداري از ثروت است

هايي امر مانع از شكوفايي استعدادها و فرهنگ تالش و كارآفريني شده و لذا چنين سياستبه مانند آنچه كه در نظام سوسياليسم اتفاق -در خصوص عدالت هرگز پايدار نخواهد بود

نحوي تعريف كرده است كه ذاتا ناظر بر رشد اقتصادي نيز اقتصادي را به اسالم عدالت. افتاد . كند بوده و زمينه مناسبي را براي رشد فراهم مي

اقتصادي بدون رشد توان نتيجه گرفت، از نظر اسالم رشد بنابراين به طور كلي ميبلكه .استمذموم و همراه با تخريب محيط زيست و پايمال كردن حقوق ديگران معنويت

و حفظ محيط توسعه مكارم اخالقيبهبود عدالت اقتصادي، بايد همراه با رشد اقتصادي به - گيري رشد اقتصادي طراحي شوند هايي براي اندازه بنابراين بايد شاخص. دباش زيست

                                                            25 - Pojman,1989; Rachels, 1999; Velasquez 26 - Schumann

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

18 

  

هاي اقتصادي را وارد زيستي فعاليت هاي محيط مانند توليد ناخالص داخلي سبز كه هزينهاي را نيز عالوه هاي توسعه هاي معنوي و اخالقي پروژه كه هزينه -كنند ملي ميهاي حساب

ها بايد به نحوي طراحي و سنجيده اين شاخص. زيستي در نظر بگيرند هاي محيط بر هزينههاي نظام ليبراليستي مانند رقابت شوند كه رشد اقتصادي بدون معنويت و مبتني بر آموزه

نكرده و كرامت انساني را حفظ نموده و زمينه را آنگونه كه در آزاد از عدالت را تشويق جانبه و متعادل فراهم مقدمه قانون اساسي جمهوري اسالمي آمده است، براي زندگي همه

گيري رشد اقتصادي، زمينه مناسبي را براي عملياتي شدن اين رويكرد جديد در اندازه. كنندريزي نظام پايش و برنامه. اي نيز خواهد داشت هاي توسعه تهيه پيوست فرهنگي براي طرح

جانبه باشد تا بتواند هاي اقتصادي كشور نيز بايد بر اساس اين الگوي همه ارزشيابي بخشها را مورد زيستي حيات انسان بهبود ابعاد اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، نهادي و محيط

ست كه رشد اقتصادي كل ايران در نهايت اينكه نتايج مطالعات حاكي از آن ا. رصد قرار دهدبرعكس، رشد ارزش افزوده . منجر به بهبود توزيع درآمد نشده است 1350-1386دوره

گذاري و توسعه شود، سرمايه لذا پيشنهاد مي. محور بوده است بخش كشاورزي عدالتاني اير-هاي مرتبط با آن، از جايگاه بهتري در الگوي اسالمي كشاورزي و صنايع و فعاليت

پيشرفت و عدالت برخوردار شود تا اقشار محروم، فرصت بهتري براي مشاركت در . هاي اقتصادي كشور را پيدا كنند و از محل رشد اقتصادي منتفع شوند فرصت

منابع. وضعيت زيست محيطي كره زمين دو سال پس از كنفرانس ريو). 1373. (الكساندر، چالز، پ

.39-42، ص 75له آب و توسعه، سال دوم، شماره ترجمه محمدرضا صالح پور، مج

وري بررسي عوامل مؤثر بر بهره. در دست انتشار، الف. اسدي، مصطفي و ورمزياري، حجت بنيپذيرش براي انتشار در . نيروي كار كشاورزي، توزيع درآمد و فقر در نواحي روستايي ايران

.فصلنامه روستا و توسعه

بررسي وجود فرضيه توزيع درآمد . در دست انتشار، ب. ، حجتاسدي، مصطفي و ورمزياري بني .فصلنامه روستا و توسعه). 1350-1386در دوره (كوزنتس در مناطق روستايي ايران

.5 -7: سال چهارم. اقتصاد اسالمي. راهبرد عدالت اقتصادي). 1383(نام، بي

فصلنامه كتاب . اقتصادي انسان دربارة داري سرمايه بر ديدگاه نقدي ). 1387. (سيدرضا ،حسيني .210-251، ص 11نقد، شماره

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

19 

  

مطالعاتي در اقتصاد اسالمي، جلد اول، ترجمه محمد جواد مهدوي، ). 1374. (خورشيد، احمد .مشهد، آستان قدس رضوي

.كانون انديشه جوان: تهران. نگاهي به اسالم و توسعه پايدار). 1386. (ديرباز، عسگر و دادگر، حسن .اقتصادنا، مكتب االعالم االسالمي. 1375. صدر، محمدباقر

.قانون اساسي نظام جمهوري اسالمي ايران

.قرآن كريم

.نشر ني: تهران. هاي رشد و توسعه اقتصادياستراتژي). 1388. (محمدقلي ،يوسفي

Armstrong, H. and J. Taylor. 2000. Regional Economics and Policy. Third Edition. Oxford, UK: Blackwell Publishers.

Becker, Barbara. (1997). Sustainability assessment: a review of values, concepts, and methodological approaches. Issues in agriculture 10. World Bank, CGIAR (Consultative Group on International Agricultural Research).

Cattarinich, Xavier. (2001) Pro-poor tourism initiatives in developing countries: Analysis of secondary case studies. Pro-poor tourism (PPT) Working Paper No. 8 for the Centre for Responsible Tourism at the University of Greenwich (CRT), International Institute for Environment and Development (IIED) and Department for International Development (DFID); http://www.propoortourism.org.uk/ppt_pubs_workingpapers.html (Accessed January 5 2007)

Corbridge, S. (1995). Development studies: a reader. New York: Edward Arnold.

Costanza, R. (1993). Ecological Economic Systems Analysis: Order and Chaos. In economics and ecology. New Frontieiers and Sustainable Development, edited by E. B. Barbier, 29-45. London: Chapman and Hall.

Costanza, R., & Wainger, L. (1991). Ecological economics, Business Economics, 26, 45-48.

Dahl, Arthur Lyon. (2012). Achievements and gaps in indicators for sustainability. Ecological Indicators 17: 14–19.

Daly H.E., Cobb, J.B. (1989). For the common good. Boston: Beacon Press.

Escobar, A. (1995). Encountering development: the making and unmaking of the Third World. Princeton, NJ: Princeton University Press.

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

20 

  

Food and Agriculture Organization (FAO). 2003.World agriculture: towards 2015/2030 AN FAO PERSPECTIVE. Edited by Jelle Bruinsma. Earthscan Publications Ltd. London

Gasparatos, A. (2008). Environmental Impact Assessment Review, 28: 286–311.

Goodland, R., Daly, H., El Serafy, S., and Von Droste, B. (1992). Environmentally sustainable economic development: building on brundtland. Paris: UNESCO.

Goodwin, H. (2000). Pro-Poor Tourism: opportunities for sustainable development. Frankfurt, Development and Cooperation Paper No.5, September/October, 12-14.

Hettne, B. (1995). Development theory and the three worlds: towards an international political economy of development (2. ed.). Harlow; New York: Longman.

IUCN. (1980). World Conservation Strategy: living resource conservation for sustainable development. Gland: International Union Conservation of Nature and Natural Resources.

Knutsson, B. (2009). The Intellectual History of Development towards a Widening Potential Repertoire. School of Global studies, Göteborgs universitet. www.globalstudies.gu.se/africastudies/forskning/publikation.

Lawn, P.A. and Sanders, R.D. (1999). Has Australia surpassed its optimal macroeconomic scale? Finding out with the aid of ‘benefit’ and ‘cost’ accounts and a sustainable net benefit index. Ecolog. Econom. 28, 213–229.

Lele, S. (1991). Sustainable development: a critical review. World Development, 19 (6), 607-621.

Loomis, T.M. (2000). Indigenous Populations and Sustainable Development: Building on Indigenous Approaches to Holistic, Self-Determined Development. World Development 28 (5), 893–910.

Nederveen Pieterse, J. (2001). Development theory: deconstructions/reconstructions. London: SAGE.

Nordhaus W.D., Tobin J. (1972). Is growth obsolete? New York: National Bureau of Economic Research, Columbia University Press.

Norgaard, R. (1994). Development betrayed: the end of progress and a coevolutionary revisioning of the future. London: Routledge.

Oden, B. (2006). Bistandets idehistoria: fran Marshallhjalp till millenniemal. Lund: Studentlitteratur.

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

21 

  

OÕConnor, M. (1994). Introduction: Liberate, accumulate and bust? In: M. OÕConnor, Is capitalism sustainable? Political economy and the politics of ecology (pp. 1-21). New York: The Guilford Press.

Piketty, T. and E. Saez. 2003. Income inequality in the United States, 1913 – 1998. Quarterly Journal of Eco-nomics 118 (1): 1-39.

Pojman, L.P. (1989). Ethical theory: classical and contemporary readings. Belmont, CA: Wadsworth Publishing.

Rachels, J. (1999). The elements of moral philosophy (3rd ed.). Boston: McGraw-Hill.

Rist, G. (1997). The history of development : from Western origins to global faith. London: Zed.

Roe, D. and Urquhart Khanya, P. 2001: Pro-poor tourism: harnessing the world’s largest industry for the world’s poor. Prepared for World Summit on Sustainable Development, Johannesburg, 2002. London: International Institute for Environment and Development (IIED) and Regional and International Networking Group (RING).

Schumann, P.L. (2001). A moral principles framework for human resource management ethics. Human Resource Management Review 11: 93-111.

Sydorovych, O. and Wossink, A. (2007). Assessing Sustainability of Agricultural Systems: Evidence from a Conjoint Choice Survey. Selected paper prepared for presentation at the Southern Agricultural Economics Association Annual Meetings.

Szirmai, A. (2005). The dynamics of socio-economic development: an introduction. Cambridge: Cambridge University Press.

Technical Advisory Committee, CGIAR (Consultative Group on International Agricultural Research). (1989). Sustainable Agricultural Production: Implications for International Agricultural Research. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) Research and Development Paper No. 4. Rome.

Temple, S. (1992). In T. Davis, What is sustainable development? enominee Development Institute. http://www.menominee.com/sdi/articles/whatis.htm.

Thorbecke, E. (2006). The Evolution of the Development Doctrine, 1950-2005: United Nations University. World Institute for Development Economics Research.

Todaro, M. (1996). Economic development (6th ed.). New York: Addison-Wesley.

ر ی پ ا ی ا وی اسال س ال ا ن وم و و فا ه و اکاوی و ج ھانجارب ی را ان و ر :ا ی پ ا ی ا وی اسال

داد ١٣٩٣ارد و  

22 

  

Velasquez, M.G. (1997). Ethical relativism and the international business manager. In: F. N. Brady (Ed.), Ethical universals in international business: studies in economic ethics and philosophy (pp. 15±26). Berlin: Springer-Verlag.

Velasquez, M.G. (1998). Business ethics: concepts and cases (4th ed.). Upper Saddle River, NJ: Prentice-Hall.

World Bank 2002: Millennium development goals:eradicate extreme poverty and hunger . http://www.developmentgoals.org/poverty.htm(last accessed 6 June 2002).

Young, E. (1995). Third world in the ®rst: development and indigenous peoples. London: Routledge.

Zolotas, X. (1981). Economic growth and declining social welfare. New York: New York University Press.