XXI. Sayı ISBN 975-19-0164-2

Fiatı: 25.000 TL KDV Dahil/20 $ SAHİBİ

Vakıflar Genel Müdürlüğü Adına

ŞenerMACUN

SORUMLU YAZ! İŞLERi MÜDÜRÜ

İbrahim ATEŞ İNCELEME KURULU

. İbrahim ATEŞ

Prof.Dr.Bahaeddin YEDİYILI>IZ .

Prof.Dr.Refet YİNANÇ Doç.Dr.AbdÜikeriİn ABDÜLKADİROGLU

Mehmet NARİNCE TEKNİK YÖNETMEN

SadiBA~M .. Mehmet NARİNCE

TASHill Şükran VELİOtLu

. Hüseyin BAŞKAYA Gülgün ERIŞEN;_

. ı

Tülin DANACI . 1

Yayınlanan yazılarda ileri sürü­len fikir ve beyanl~rdan yazı sa-hipleri sorumludur.( ·. ·

Makaleler kaynak 1 gösterilmek kay~ı ile iktihas edilebilir

On Kapak:: · Ertuğrul Gazi'nin Türbesi

(Foto.Abdülkerim ERDOGAN) Ön İÇ Kapak : :

İstanbul, Eyüp, Sokullu [ Külliyesi (F()tO: Sadi BAYRAM) Arka Kapak : :

Edirne Selimiye Külliyesi Giri§ Portali

(Foto: Sad i BAYRAM) Arka, İç Kapak :

Tekirdağ Rüstem Pa§a Külliyesi

(Foto: Sadi BAYRAM):. Telefon (Ankara)

311 34 63 - 324 48 16/233-238 BASILDIGI YER:

Türk Dünyası Ara§tırmaları Vakfı

fstanhul 1990

Ic i ll!!

Doç.Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ Osmanlı Hukukunda Tahsisat Kabilinden Vakıflar ve Konuyla İlgili Kanuni'ye Takdim Edilen Bir Risale . . . . 5

Nazif ÖZTÜRK XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Sanayile§me ve 1827'de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası . . 23

Dr.Mehmet Akif ERDOGRU Ertuğrul Gı'izi'nin Bilec~k'teki Vakıfla_rı . . . . . . . . . . . . . 81

Y.Mimar Esin DEMIREL Vakıflar İdaresinin Günümüze Ula§tırdığı Bir Ah§ap Yapı Ke§fi Osman Efendi Tekkesi . . . . . . . . . . . . 115

Şinasi AKBATU İstanbul'un Kaybolan camilerinden Sinan Ağa camii Tahtaminfire camii .............. ·. . . . . . . . . . . . . . 129

Saim SAVAŞ Sivas'ta Büyük ve Küçük Ali Baba Zaviyeleri . . . . . . . . . 133

Prof.Dr.Semra ÖGEL Şehzade Mehmet camii'nin Dı§ Yan Safaları . . . . . . . . . 151

Prof.Dr.Yıldız DEMİRİZ Bilecik'de Orhan Gazi imareti'nin Bugünkü Durumu ve Süslemesi Hakkında Notlar..................... 165

M.Semih İRTEŞ Kasımpa§a Piyale Pa§a Camii'ndeki Ah§ap Üstü Kalem ݧleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 173

Yrd.DoçJDr. Gülçin KÜÇÜKKAYA Mimar Sin~'n Dönemi İstanbul-Belgrad Arası Menzil Yapıları Hakkında Bir Deneme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Yrd.Doç.Dr.Abdüsselı'im ULUÇAM .. Irak'taki Mukarnas Kubbeli Selçuklu Türbeleri Hakkında 255

Doç.Dr;Haşim KARPUZ Trabzon'un Çaykara İlçesi Köylerinde Bulunan Bazı Camiler ....................... ·. . . . . . . . . . . . . . . 281

Suzan BAYRAKTAROGLU Eski Şehir ve Çevresi Halı-Kilim ve Düz Dokuma Yaygıları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l99

Doç.Dr.Selçuk MiİLAYİM Türk Sanatı Ara§tırmacılığında "Köprülü Metodu"nun Yeri ve Önemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

. Doç.Dr.Mü.çteba UGUR Sülüs Hattında Dair Mühim Bir Risı'He "Sülüs Yazısı Rehberi" .. ·. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

Yrd.Doç.Dr.Nusret ÇAM İslam da Bazı Fı khı Meselelerin ve Mezheplerin Türk Cami Mimarisine Tesiri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375

Dr.Aii AKTAN Divani Yazı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361

Prof.Dr.S.Yıldız ÖTÜKEN Bizans Duvar Tekniğinde Tektonik ve Estekik Çözümler 395

Mehmet TUNÇER Ankara Tarihi Kent Dokusu Koruma Geli§tirme Planlama Çah:§maları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411

ŞEHZADE MEHMET CAMii'NiN DIŞ YAN SO FALARI

Prof. Dr. Semra ÖGEL

~~======================================~)

S inan'ın Şehzade Camii'nde Osmanlı

dini mimarisine kattığı dı~ yan sora­

lar, dı~ yan mahfiller, yan reva~lar,

yan galeriler gibi çe~itli adlarla tanınan mek­

anlardır. Şehzade Camii'nde (15·B-48) yan so­

falar, ik~er kemer gözlü bölmelerden meydana

gelir. Her bölmenin üstü iki küçük kubbe ile

örtülüdür. Doğu kenarında. hükümdar mahfili

giri§i olan ve mihrap duvarına bit~en son böl-·

med~ i~e örtü, iki aynalı tonozdur. Bölmeler,

birbirine yalnız dar bir kemerle geçit veren ka­

lın duvar parçaları ile ayrılmı~tır. Dolayısıyla

her biri kendi ba~ına bir kÜçük mekandır. Yan

avlulara açılan kemer gö1Jerin alt kısmı, mer­

mer ~eb~keli parmaklıklarla sınırlanmı~tır. Ze­

minden yükseltilmi~ olmakla birlikte, bu birkaç

hasamakhk yükselme fazla ayıncı nitelikte de­

ğildir ve yan sofalar, devrinde bahçe olan dı~

avlu ile yakın bir ili~ki, bir kayna~ma içindedir­

.(Rcsim. 1-3, Şek. 1, 2).

Sinan'ın bir anıtsal yapının yan kenarlarına,

zeminle yakın blr bağlantı ile yerle~tirmesi bir yenilik olmakla bcrahar. derin kemer gözler, A­nadolu Türk mimarisinde eskiden beri mevcut hir motiftir. Özellikle son cemaat yerlerinde,

mi ve Bursa Yıldırım Beyazıt Camii örneği, ve­ya .ıS.yüzyıl Beylikler bölgesinden bir örnek olarak Balat İlyas Bey Camii ve 15.yüzyıl Os­manlı yapılanndan Amasya Beyazıt Pa§a Camii gösterilebileceği gihi, daha önceki devire gider­sek' 13. yüzyıl Konya Selçuklu mescitlerindcn Sırçalı Mescit'in üç derin kemer gözlü son ce­maat yeri, örnekler arasında sayılabilir. Ancak özel bir cephe düzeninde de derin kemerli gö­

zün önemli bir yer aldığını görüyoruz. 1365 yı­lından Bursa I.Murad Hüdavendigar Camii'nde, üstteki medrese katının ön cephe­sinde, küçük sütunlarla iki göze ayrılmı~ kc­merli bölmeler, Bursa ovasına doğru bir açıh~ı sağlamaktadır: Alt kattaki son cemaat yerinin _ derin revakları ilc de hir uyum içindedirler. 1402/4 tarihli Sultan Çelebi Mehmet Camii, Bursa YC§il Camii'nde de iki katlı bir cephe ya­ratılmı!i, üst kattaki tck kcmcrli derin gözler, bir iç ve dı§ mekan ili~kisi yaratmı§tır. Hüda­vendigar Camii cephe düzenini iki gözlü kemer bölümlerle devir alan bir yapı ise, Niğde'nin 1409 tarihli Karaman devri eseri Ak Medrese'­dir. Burada da iki katlı medresenin üst katını

. . ' cephede taç kapının iki vanındaki iki kemer gözlü bölümler di§a a~aktadır 1 .(Res. 4,5).

14.yüzyıl Osmanlı camilerinden İznik YC§il Ca- Bu motifın İlk Osmanlı ve Beylikler devri.,

1. M.Sözen, Anadolu Medreseleri. Cilt I. istanbul. 1 CJ70. s. ı 99'da. Ak Medrese'nin llüdavcndigtlr Camii'nin cephesinden

ı ç- \

152 Prof.Dr. Scmra ÖGEL

cephelerinde, geçmi~ cephe düzenlerinden all§­

madığımız bir tarzda ortaya çıkl§ı, kaynağı hak­

kında dü~ündürmektedir. İki kemer gözlü

pencereler, Bizans Mimarisi'nin yaygın bir mo­ıifidir ve Anadolu Türk Miniarisi'nde, Kayseri

Huant Hatun türbesi cephelerinde (1236-38)

olduğu gibi, görülebilmektedir. Avrupa Gotik

Mimarisi çevresinde de, bu tip kemer bölünme­

leri, pencerelerde veya iç mekanda, üslfıbun ka­

rakteristik bir unsurudur. Örneklerimizde

kullanılan sivri kemerler, Gotik ile bir benzer­

lik kurabildiği gibi, Ak medrese'nin taç kapısı

kemerini küçük ölçüde tekrar eden iki kemer

gözlü bölmelerin ka~ kemerleri, Geç Gotik de­

vir çizgilerine yabancı değildir. Gotik'ten Ana­

dolu Mimarisi'ne. birkaç biçimsel benzerliğe

dayanan bir köprü kurmak veya Bizans pencere

düzenlemelerini örnek kabul etmek zorlaması­

nın dı~ında, bahsini ettiğimiz Anadolu cephe

unsurlan deği~ik bir ki~iliğe sahiptir. Kemer bi­çimlcnmelerinden çok daha ağırlıklı önemi o­

Ian mekansal niteliklerdir. Yabancı dillerdeki

yayınlarda bu mekanlar için kullanılan "lo.rWa"

tabiri, "derin kemer/i göz" dediğimiz bu önü a­

çık mekaniann tam kar~ılığıdır.

İtalyanca bir tabir olarak "lof@a ··, bir yapı­

nın gövdesi içinde kalarak ve dı~arı ta~mayarak

yer alaq önü açık, genellikle sütun ve kemer­

Ieric açılan mekanları tanımlar. Bizim "çıkma"

veya "köşk çıkma" dediğimiz tarzdaki çıkınııla­

ra da Ioggia denmesi, deyim kapsamının bir ka-

rı~ıklık meydana getiren geni~Ietilmesidir.

Loggia'nın karakteri, yapı gövdesinde bir girin­

ti olması ile belirir. Bu bakımdan, I.Murad Ca­

mii ve Ak Medrese'de bahsini ettiğimiz derin

kemerli gözler, tipik loggialar'dır. Topkapı Sa­

rayı'nın 15.yiizyıldan kalma Fatih (İç Hazine)

kö~künde yer alan ve bir yüzü Marmara Deni­

zi'ne, öteki yüzü Boğaz'a açılan köıje sofası da

ve genelde geleneksel Türk evinin kö~e dı~ so­

fası bir loggia'dıl Bir veya iki kemer gözden

daha çok sayıda, bir di7j sütun-kemer bağlantısı

olan Ioggialar da vardır ve 16.yüzyıl İtalyan Rö­

ncsansMimari yapılarında çok rastlanan bu tip

loggialar. geleneksel Türk evinin dı~ sofası ile

bir benzerlik gösterirler. Türk evi dı~ sofasının

loggia karakterine kar~ılık. ev planında üstlen­

diği mekanlar arasındaki doja~ımı düzenleyici

rol, farklılığı doğurmaktadır . .

Loggia. bilindiği gibi dünyada en yaygın

mimari unsurlardan olup, Asya'dan, örneğin

Hindistan'dan Akdeniz ülkelerine, Avrupa'ya

kadar deği~ik konum ve ~ckilleri ile yer almak­

tadır. Ba~ka dillerde de çc~iıli kar~ılıklan olma­

sına rağmen, İtalyanca loggia tabirini kullanma

alı~kanlığı, İtalya 'da 14.yüzyıldan itibaren çok sık görülmesinden dolayıdır. İtalya'daki kulla­

nımı çok daha eskiye, Roma devrine, hatta ba­

zılarınca Etrüsklcre kadar geri gitmektcdil

Kanala bakan bahçesiz Vcnedik saraylarında,

hava akımı sağlayan bir unsur olarak cephclere

ycrlc~cn Ioggialar'ın (1427-36 tarihli ünlü Casa

esinfenmiş olabileceğine işaret etmektedir. Ayrıca G.Goodwin. A History of Oııom:ın Architecıure. London. 1971.

s.43'de Hüdavendigiir Camii ve Ak Medrese cephcleri arasındaki paralellik ve s.44"tc foggialar"ın varlığının ve genelde

cephe düzeninin. mimarın Balkan ülkcleıindcn gelmiş olmasından kaynakfanalıileccğindcn söz edilmekıedir ·• ... this

form of foggia derived from the Veneıian palaces of Dalmaıia ... appears in the church of Phillipopolis ... convcned

inı.o a mosque. .. -.

2. S.H.Eidem. Türk Evi Plan Tipleri, İTÜ Mim.Fak. Yayınları. 2.baskı. İstanbul. 196R. s.76'da " ... burası bütün sarayın

dışarıya açılan bir Joeasıdır sanki..." (yazar foggia anlamında kullanmaktadır).

3. Bazen. bizim revak dediğimiz önülü bölümlerden olu.'i3n kemer dizilerine de foggia tahirinin kulfanıklığına. buna

ka~ılık avlu revakl:ınna ··sofa" dendiğine rasıyabiliyoruz. Evliya Çelebi,Şehzade Mehmet Camii"nden söz ederken

(Seyahatname. Cifı ll. s.7) ··avlunun dört tarafında yan sofalar" diye ıarif eııiği avlu revaklan olmalıdır. çünkü

etrafındaki avludan "dış avlu" ıılarnk hahsctmektL'tlir.

1 lisıory of ı he 1 Jou~c ecd. Ettorc Camcs.ısca) London. IIJ7 1. res. s . .ıoTde Roma İmparaıorfuk devri fklscorealc

(Napoli) fn."Sklcrindcn loggi:ıfar.

ŞEHZADE MEHMET CAMii'NİN DIŞ YAN SOFALARf 153

d'Oro en erken örncklerdcndir) Taskana viiia­

rında da manzaraya açılan sayısız temsilcisi var­

dır. Şehir saraylarında, Palladio gibi ustaların

elinden çıkan ve uzun ömürlü etki alanları ya-:

ra tan loggialar da haıırlanabilir. (Viccn7.a, Pa-·

lazzo Chiericati örneği, I 550) Loggialar daha

çok cv mimarisinin hir parçası olmakla bera­

ber, Albeni'nin Rimini"deki Tempio Malatesti­

ano'sunda (San Francesco Kilisesi, 1446) rcvak

tarzında ortaya çıktıkları gibi, Sansovino'nun

Venedik'teki kitaplığına bağlı Ioggia'sı, (Log­

gcıta, 1537) her türlü yapıda kullanılabildikle­

rini gösteren örneklerden iki tanesidir.

Romana ve Vignola'nın bahçe loggiaları, bahçe

çevresi ile bağlanan hir diğer kullanım, belki

Roma devrinden kalma asıl kullanım ~cklini

scrgilcmektcdir5

.

Şchzade Qımii'nin yan sofaları, tipik üst kat

loggiaları olan Hüdavendigar Camii ve Ak

Medrese kemer gözlerinden ziyade, İtalyan

bahçe loggialarına yakındır. Buna rağmen, yapı

küllesinde bir girimi te~kil etmeyip, önüne ko­

nan bir kemerli bölmeler dizisi olduklarından, loggia'dan farklıdırlar. Hatta Şehzade Camii-

'nin revaklı avlu çizgisini devam ettiren yapı

sınırını, yan sofaların dı~arı ta~ması geni~let­

mcktedir. Sinan'ın seyahatlerinde, Yugoslav­

ya'da, öıellikle Adriyatik kıyılarında da yaygın

bu mimari ögeye rastlamı~ olduğu dü~ünülebi­

Ii/'. Bu durumda hahis konusu olan bir ctki­

lenmc değil. tanıdık hir rootille kar~ıla~ma­

dır. Fatih (İç Hazine) kö~kü, Sinan'a en göz ö­

nündeki örneği verdiği gibi Anadolu'nun

herhangi bir yerinden örnek bulabileceğimiz

halde, Sinan'ın yeti~tiği bölgeyi, Kayseri ve ci­

varındaki evleri ele alırsak, Kayseri'de ve bağ

evlerinde birçok loggia misali önü açık girimi

mekanlar gösterebiliriz 7

. Toplum içinde kök­

ten deği~meler olmadıkça ya~am tarzının, dola­

yısıyla ev mimarisinin de deği~mediğini hesaba

katarak, yakın tarihlere ait bu mekanların 16.

yüzyıl ve daha geriye dayanabileceğini ta!1min

edebiliriz.

Şehzade Camii'nden itibaren, Sinan eserle­

rinde ve sonrakilerde, dı~ yan galerilere ''sofa,

yan sofa .. denmesinin gösterdiği gibi, bu yan

mekanların geleneksel Türk evinin, "hayat"da

denen dış sofası ile yakın bir ha.$ vardır. Şehzade

Camii 'nde canıinin yan kapıları, sofalara açıl­

nıakwdır. Ayrıca canıinin iç yan nıekfmlanndan

her kemer göze bir büyük pencere vardır. Şüphesiz

onusal mimariye geçişte, ev sofasının mekan do­

/aşınımı organize eden rolü bahis konusu de.t:ildir

ama, oda/ann önünde iç bahçe veya bahçe-m•­luya açılışı safilayan bir mekan görevi, canıide de

yan sofalarca yerine getirilmektedir. D0,Tıt ı·e Ba­

u'da kullanımı ile, sanki Sinan sofaları ço.~alnıış­

llr. Di,ifer tarafıatı )ükse!tilnıiş yan sekilerin de

cami iç yan nıekfmlarmtn oda düzeni ile benzer­

Ii.ifi de ı·ardır. Şehzade Camii nde, her biri ayn bir

bölme olan kemer gözler, arkalarındaki cami içi

yan mekanlan ile birlikte, adeta birer oda+dış sofa nite/ijfindedir.(Şek 2).

Şehzade Camii'nde bir ha~ka bağdan daha,

yüzyıliann vazgeçilmeyen anıt ve konut unsuru

eyvan ile bir bağdan söz edebiliriz. Her kemcrli

5. Giulio Romano'nun Manıua·dak.i Palazzo del Tc'si. 1526. Giacomo Vignola'nın Roma'daki Villa Giulia'sı, 1550 veya

Michele Sanmicheli"nin 1559'dan önce yapıığı Verona'daki Palazzo Canossa'sının nahçe loggialan birkaç Rönesans

örneğidir.

fi. Goodwin (yukarda noı 1) Dalmaçya'daki Venı."tiik etkilerine loggialan da lıağlarruıkladır. Ayrıca Gccrgina Masson.

halian Villas and Palaccs. London. 1966. s.54. res. 2R Viila Cicogna'dan (Lugano gölü civaondaki ıepelerde. llisıısc­

hio·da) bahsederken. 15. yüzyıldan kalan ve 16.yüzyılda ilave ve deği!jikliklerle t>ugüne gelen bu yapıda. kanatlardaki

rcvak !ipi loggialar'daki Lombardia üsiGhu üzerindeki Roma-Toskan cıkilere i~1reı eımckıedir.

7. Necilıc Çakırnğlu. K;ıvseri Evleri. iTÜ M im. f";ık. Yayınlan. isıanhul. 1952 Kayseri nağ evlerinde giıinıi loggialar

r(;ıkınıı IL~kil eden kcio,J.;-cvvanlardan avınnak gerekir.) kv. XIX. Küküı Ali Kıl~iler evi. kv. XX Ilisarcık !!acı lky

L-..·ı. ciıellikle IL~. XXI ı !L<;;trcıi; ılikıncı ı lanı m L'Vi ram t-ir "llalyan tipi·· loggiası'dır. kv. XXII. Erkileı Alxlullah evi.

Yazar. lıu mck;inlara "taşlık" dcmekıcı.lir. Aynca Kayı;cıi·nin küçük !jehir evlerinden iirnckler lev. XV ve XVI.

154 Prof.Dr. Scmra ÖGEL

gözün kendi içine kapalı ayrı bir mekan olu~u­

na bakarak eyvan karakterine sahip olduğunu

söyleyebiliriz. Bu ayrı ayrı bölmelerde, sadece

duvar tarafında alçak ve dar tutulmu~ bir ke­

mer, bir bölümden ötekine geçit vermektedir.

Tck tek bölümler halinde bahçeye açılı~ böyle­

ce vurgulanm~tır. Batı sofaların mihrap duva­

rına biti~en son bölümünün duvarına, sivri

kcmerli derin bir ni~ açılmı~tır ki, küçük bir cy­

vana benzemektedir. Son cemaat yeri mihrap­

ları anlamında bir yerine getirmesi, zeminden

birı basamakla yükscltilmi~ olduğu için müm­

kün değildir. Zaten bölmclerin birbirine ka~ı kapalılığı böyle bir göreve aykırıdır. Bu eyvan

benzeri ni~. sofa tasarımındaki eyvan çağrı§ımı­

nı desteklemek gibi ilginç bir özelliğe sahiptir.

(Res. 1; sağ dipte). Bu nitelikleri ve birkaç ba­

samakla yükscltilmi§ .olmaları, bölmeleri ger~

çekten cyvan ile, din yapılardakilerden çok cv

eyvaniarı ile yakınla~tırmaktadır. Ev eyvanian­

nin en belirgin bir gelenek olmu§ kullanımı

Güneydoğu Anadolu bölgesine hastıl Plan i­

tibarı ile Şehzade Camii'nin en yakın öncüsü­

nü n Diyarbakır'daki Fatih Pa§a Camii

(1516-20) olduğunu dü~ünürsck, Sinan'ın il­

ham kaynağının sadeec dört yarım kubbeli mer­

k c z ı p ı an da ka ı d ı ğı n ı Wi ve .c d c b i ı ir iz.

Güneydoğu bölgesinde eyvan. cami düzenine

de yerle§mi~tir. Sinan'ın eyvanı geleneksel özel­

liği ilc. kullandığım söylemek ise mümkün de­

ğildir. ·Eyvan, yönlcndirilmi§ bir mekandır. Ya

dı§ çevreye, ya bir avluya veya iç mekanda bir

ba§ka, genellikle merkezdeki, bir mekana açılır.

Bu niteliği ile Şch7.adc h<Hmeleri uyu§maktadır.

Ancak, derinliğine yürütülen bir kemer mahi­

yctindeki cyvanın örtüsü, yönlendirilmesini

vurgulayan tonozdur. Kubbe ile örtülü mek­

anların eyvan karakterinden uzakla§tığını bir

ba§ka yerde tartı~mL~tık9. Kubbe, bir mekanı

merkeze bağlar ki, yönlendirilmi§ eyvana aykırı dü§mektedir. Sinan Şehzade Camii'nde, yan so­

falarda yapı bütünlüğünü bozmamak uğruna, ·­

'eyvan 'larını kubbeciklerle örterek gerçek ·

eyvanlar olmaktan uzakla§tırmı~tır. Hünkar

mahfili giri~i olan mihrap yakınındaki Doğu

bölmelerin üstünde ise, yine merkeze bağlayan

bir örtü olan aynalı tonoz kullanarak, kubbeli

bölmelerden farklıla§tırm~tır. (Şek. 1)

Sinan Şehzade Camii'nin ·van sofalarında, ' -

gerek dı~ sofa, gerek loggia, gerekse eyvandan

özellikler katınakla birlikte, bundan sonraki

gelenekten yararlanmalannda da. görüleceği gi­

bi, kendi yapı tasarımına ve kendinden yerine

getirmesi beklenen göreve uygun yeni bir yoru­

ma gitmi§tir.

Dı§ yan sofa, Süleymaniye'de. çok deği§ik

bir ki§ilikle tekrar kar~ımıza çıkmaktadır. So­

falar alt ve üst kemer dizileri ile iki katlıdır.

Konumda artık zeminle ili§ki kalmamı~tır, ilk

katın altına abdest muslukları yerle.~tirilmi§tir.

Eyvanımsı kapalı bölmelerin yerini. zarif, deği­

§en boyutlan ile bir ri tm getiren. sürekli bir ke­

mer dizisi almı§tır. Revak gibi kesintisiz bir

mekandır. İç mekandaki yan saflardan buralara

açılan kapıtarla bağlantı sağlanır. Gerek bu ka­

pıların artık caminin dı§ yan kapıları olmaması,

gerek dı§ görünümde, gerekse iç mekan sekileri

ile kesintisiz bağında, Şehzadc Camii'nde bah­

sini ettiğimiz ilham kaynakları arasından cv dı§

safası ki§iliği hakim olmaktadır. Bölünme kal­

kınca. örtü de artık kubbe değil, bir saçaktır.

Bugünkü geni§ ve ta§kın gölgelik ah§ap saçak,

cv görünümüne daha da yakla§tırmakla bera­

ber, orijinalinde kircmit örtülü bir saçağın var­

lığını, devirden kalma tasvirler

göstcrmcktcdir!0

(Resim. 6-7. Şek. 3) .

. 8. Günküt Akın. Doğu ve Güneydoğu Anadolu'daki Tarihsel Ev Tıplerinde Anlam. İTÜ ha.~ılmış doktora tezi. İstanhul,

1985. s.38-53 Eyvanlı ev.

9. Dcr kuppı:lraum in dcr Türkisehen ı\rchitcktur. Lcidcn-lst:ınhul. 1972. s.42.

10. Türkische Kunst und Kultur aus osmaniseher Zcit. 2. haskı. Rccklinghauscn. l9R5. rr.ınkfun Sergisi Katalogu. Cilt

1. s.233. res. no. l/55. siyah hoya ve fırça ilc yapılmı~ çizim. lo. yüzyıl. isimsiı.

ŞERZADE MEHMET CAMii'NİN DIŞ YAN SOFALARI 155

Sinan'dan sonra, Sinan ekolüne bağlı cami­lerde, Sultan Ahmet ve Yeni Cami'de, Süley­maniye'nin yan sofaları, gerek iki katlı

konuİnlarına, gerekse iki büyük bir küçük ke­

mer dizili§ ri tınine sadık kalarak tekrar edilmi§­tir. Yeni Cami'de iç mekandan yan sofalara

açılan kapılar, içeriden buraya çıkı§ta muhte­

§em bir İstanbul manzarası ile kar§ıla§ılmasını günümüzdeki çevre bozulmasına kadar Doğu cephesinde sağlamaktaydı. Bu sofalara tam an­lamı ile manzara loggiaları diyebiliriz.

Dikkati çeken bir husus, Sinan'ın ilk anıtsal

yapısı olan Şeh1.ade Camii planını, ya§3mı bo­

yunca terk etmesine kar§ılık, adı geçen 17.yüz­yıl camilerinde bu plana dönülmesi, buna rağmen yan sofalarda Şchzade Camii'nin değil de Süleymaniye Camii'nin örnek alınmasıdır. Sinan ise planını terk ettiği Şehzade Camii'nin sofalarına, e,n görkemli eserinde, Selimiye'de tekrar dönmܧtür. Sekiz destekli merkezi kub­beli planı Selimiye'de nasıl en olgun düzene ka­VU§turmu§Sa, yan sofalann Şchzade Camii'nde

beliren tasarımını• en gcli~mi§ merhalcyc getir­mi~tir. Şehzade Camii'ndeki gibi, ayrı ayrı böl­mcler yoluna gitmi~. bu sefer üçer kemer gözle biçimiediği bu bölmclcri. ilk eserindeki kadar kendi içine kapalı birimler olmaktan, konumu yine zemine yakın indirmckle beraber, çıkar­

mı§tır. İç mckanla ili~kilerini de artık öylesine sağlamı§tı.r ki, iç mekanın buradan dı§8 doğru ilerlemesi, açılması bahis konusudur11. Safala­rı mihrap duvan boyunca da devam ettirerek

yine bir bul u§ ilc zcnginle~tirmi~. yapıya üç ke­narda yeni bir bütünlük getirmi~tir.

Bu yan soraların yapı programındaki yeri nedir? Varlıklan gerekli midir? Cami dar iba­

det fonksiyonu içinde dü~ünülürse, gerekli de-

ğildirler. Kütlcyi ha fiiletmek, hareketlendirmek, ÇC§İl katarak canlandırmak

gibi amaçlara bağlanmı~lardır 12. Bunların hiç­: biri, yapının kullanım amacı ve statik bünyesi

ile mecbur kalıcı bir ihtiyaç bağı içinde değildir. Kütle hafifletmek için ba§ka önlemler daha et­kili olacağı gibi, Şeh7.ade Camii safalannın yan kenarlar içinde değil. önünde yer aldığına i§aret ettiğimizi hatırlarsak, kütleye bir ek olarak küt­le hafifleticisi rolünü üstlcnemeyecekleri belli­

dir. Ayrıca kütlcyi hafifletmek ve hareketlendirrnek amacı ilc bu kadar mekansal düzenlemelere gitmek lüzumu var mıydı?

Geleneksel Türk evinin dı§ sofasına en ya­kın bulduğumuz bu önü açık yan mekanlar. iç ve dı§ mekanlar arasında ili§ki kuran, havadar ve gölgeli oturma, dinlenme yerleridir. Ev ha­yat'ı gibi, devrin bahçe olan avlusu ile yakın bir bağları vardır. Evliya Çelebi, Şehzade Camii'ni

anlatırken avlunun bahçe niteliğini dile getir­mektedir ·~ .. canıinin üç tarfından bir atmenzili

büyük meydan avlusu içinde çok çeşitli ağaçlarla süslü bir avlu vardır ki ... sol tarafmda büyük bir

çınar bulunur... canıinin dış tarafında da yan

maksure/eri (kafesle çeı•rilmiş ya~ bölmeleri)

ı·ardır. Orada ince ve parlak ci/alı, kıymetli bir­

çok sütunlar vardır. Her kapısından basamak/ı nıerdivenlerle canıiye çıkılır ... Mihrap ön-ünde

cennet bahçelerine benzer bir bağ içinde yüksek

bir laıbbe altmda Şehzade Mehmet göinülıidür. .. -... l3. Yine Şehzade Camii'nden bahsettiği bir

_ba~ka yerde de Evliya Çelebi "... ve daha dış aı·/usu, bir geniş salıranın içinde nice yüz cins

nıeyı·e ağaçlan ı1e süslı1dür" dcmektedir14.

Sinan'ın safaları .:haym" anlamında, ibadet

öncesi ve sonrası oturulabilen, bahçe dı§ avlu seyredilip keyfi çıkarılabilcn, insanların kar§ıla-

11. AKuran, Mimar Sinan. İsıantiul, 1986, s.170, " .. Selimiye'de iki katlı yan galerilerin altları dıııa açılan revaklar. üstleri

içeri bakan mahfiller ·tıiçiminde ... ".

12. Aynı eserde AKuran. s.58'de Şehzade Camii bal)sinde. yapının Do~u ve Batı'da revakl:ırla inı;an ölçe~ine indirildi~ine

· i§aret etmekle beraber. s.l70'de "Şehzade Mehmet Camii'nin tek katlı yan galcrilcri. iç mekanla ba~lantısı bulun­

mayan, sırf cami kütlesinin agtıiı~ını lıafifleımek amacı ile dü§iinülm~. di§ yapıya ili§kin ögelerdir" demektedir.

13. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Türkçeleıtiren Zuhuri Danı~man. 2. baskı, İstanlıul. 1971. Cilt I. s.l69, 170.

ı-ı: aynı yerde. Cilt ll. s.7.

156 Prof.Dr. Scmra ÖGEL

~ıp görü~ebileccği, sohbet edebileceği caminin

insanla ve çevre ile kurulan bağının bir ifadesi lllup, zemin bizasında (Şchzade, Selimiye) ya­pıyı kapalı ve davet edici olmayan bir kütle ol­maktan çıkararak insan boyutlarında ilk

kar~ıla~mayı hazırlam~ktadırlar. Şehzade Ca­mii'ne kadar Osmanlı Mimarisi'nde son cemaat

yeri ve avlu revakları bu ka~ıla~mayı sağlarken.

~imdi Sinan, yapının üç yanını da bu anlamda

kullanmakta, ayrıca çevresine açın~ bulunmak­

tadır. Bu dı~ yan sofalar, iç meldin mahfiileri

ile birlikte, Sinan'ın anıtsal mimariyi eri~ilmez­

liktcn insancıl bir kullanım alanına nasıl dö­

nü~türdüğünün bir örneğidir ve Türk Mimarisi'nde eskidenberi var olan ev ve anıt

bağlanusının Sinan'ca yorumudur. Yazık ki bu­

gün bu sofalar ''ölü mekôn '1ardır, ancak bu­

günkü terkedilmi~ durumları, yapılı~larını

anlamsız kılmamalıdır.

Sinan'ın günlük ya§am çevresinin bir un­surunu, ya~ama adetlerine bağlı alı~ılmı~ bir mckılnı, anıtsal dini mimari ilc birlc~tirmcsindc, en geni~ anlamda caminin. İlk İslam devri ör­neklerinden beri sadece oir ibadet yeri olarak

gürülmemesi geleneği kadar. Osmanlı devrinin

daha yakın bir geleneğinin devamını bulmak

mümkün görünüyor. Sinan'ın devir aldığı Os­manlı mimari mirasında. ibadet dı~ı ikinci bir

fonksiyonu olan yapılardan olu~an bir grup ö­

nemli bir yer almaktadır. Bilindiği gibi, Bursa

Camileri, ters T planlı camilcr, Zaviycli cami­

ler, çapraz mihvcrli camilcr. yan kanatlı cami-ııı ler, Fütuwct camileri gibi çe~itli adlandırmalar

ilc belirlenmeye çalı~ılan ve ikinci fonksiyonları

hakkında çe~itli yorumlar yapılan bu yapı gru­bu, Sinan devrine kadar. IL B~yazıt (1504/5) ve

f.Sclim(1522) camilerinin yan kanatlarında gö-

rüldüğü gibi, varlığını sürdürmektedir. İkarnet

ilc ilgili açıklamaları da yapılabilmektcdir 15. Sinan camilcrinde konut unsurlarının ibadet

mekanı ile bütünlc~mesi, caminin yalnız ibadet

zamanlannda değil, her an kullanılabilen "ö­

zel" olmayan bir mekan olarak günlük ya~ma

yerl~tirilmesini sağlamaktadır. Şehzade Cami­

i'nin batı safalarında dipte yer altlığına i~aret

ettiğimiz eyvanımsı ni~, belki kapalı ~ir küçük toplantının hitap yeridir gibi tahminierin gel~­

mcsi için gerekli hclgelerin varlığı hakkında ~u ana kadar bilgimiz yoktur. Edirne'deki Selimi­

ye Camii'nde aynı yerde benzer bir ni~in bulun­

ması da ilgi çekici bir husustur.

Cami içlerinde yeni mekanların eyvanımsı

bölmeler olu~turması, Sinan'ın erken yapıların­

dan İstanbul Silivrikapı'daki İbrahim Pa~a Ca­

mii'nde(l551) örneklendiği gibi, eyvanın klasik

devirde de kullanım imkanlarının tükenınediği­

ni göstermektedir. İbrahim Pa~ Camii'nin bu

düzenlernede öncüsü, Bali Pa~ Camii (1509)

görünmektedir.

Cami safalarının konuıla bağlantılarının or­

taya çıkardığı kronoloji sorunu, yani 16.yüzyıl

ba§larından kalmı§ bir dı§ sofalı evin bulunma­

yı§! sorununa gerek Topkapı Sarayı'nın 15.yüz­

yıldan kalma kısımları, ba§ta Fatih Kö~kü ilc geleneksel Türk evine bir kaynak te~kil etmesi,

gerek 13. yüzyıl Anadolu evi hakkında dcvrin

kavnaklarından edinilebilen bilgiler, açıklama­

la; getirmektedir16

. Topkapı Samyı'nın bir di­

ğer Fatih Kö§kü olan Çinili Kö§k'ün giri~tcki revakları, Süleymaniye d~ yan safaları tarzın­

daki loggia görünümündedir. Ancak kütle gi­rintisi olmamakla daha çok dı§ sofa karakteri ilc öncüler safına katılabilir (Res. 10). Bursa'-

15. S.Eyicc. İlk Osmanlı Devrinin Dini İçıimai Bir MüL~SL>sesi: Z1viyeler ve Ziviycli-Camilcr. İ.Ü.İkıis;ıı Fa külıL-si Mc'-~

muası. Cil ı Zl. :-ı o: I~: I %3.

16. Bu konuyu çc<jilli vesilerlerle ele almış bulunuyoruz. R. Türk Sanaı Kongresi'ne sunulan bildiri. Olıscrvaıiorıs on

SC'me feaıures of 13ıh Ccnıury Anaıolian An and Archiıecıure according ıo ıhe wriııen Sources. The Rıh lnıerna­

ıional Congrc!is of Turkish An l'apers. SummariL":S. Cairo !9R7. p.f>6 ve hir ha~ka nildiride Türk Evi Üzcriıie Bir

Kavnak Olarak Topkapı Sarayı. VII. Sana ı Tarihi .-\r:ı~ıırmaları llahcriL'ljme Semineri. Tcıpkiıpı Sarayı. Hazıran 1 'JK7

ı hu hılı.liri. Tnpı;;ıpı 'iar:ıvı Dcr;;ısi. sayı Tıc hasıl:ıc:ık olan !>ır mak;ıle olar:ık ~cnı~lt:ıılnıı~ıirı.

ŞEHZADE MEHMET CAMİİ'NİN DIŞ YAN SOFALARI 157

daki Hüdavendigar Camii'nin üst katındaki,

medrese katındaki, kemer gözler de, dı§ so fa ile ortak özelliklerinin bulunduğu, medrese ile ko­

nut ara.Sında ötedenberi mevcut bağlar çevçe­vesinde dikkate alınırsa. bir kaynak, Sinan so­falanna bir öncü mahiyetindedirler. Eyvan, ko­

nut-anıt bağlantısındaki önemli rolünü

katmakta. loggia benzerliği, bu mekanın dünya

çapındaki yaygınhğı bilincini sağlamaktadır. A­nıtsal dini mimarini n. Sinan eserlerinde belir­ginle§en ev mimarisi ile bağları, Osmanlı Camii'ni, yapısında yeryüzü, örtüsünde gökyü­zü imgelerini birlC§tiren bir evren tasarımı ola­

rak yorumumuzu bütünle§tirmektedir17. Yapının yeryüzünü temsil etmesini, konutla bağlantısı güçlendirmcktcdir.

Resim 1. İstanbul, Şelızade A1e!ıml'l l ,;n w flıill ı',., .. , 'ı ı/ı,~ _lıill wfı<:an,

ı 7 Dcr Kuppclraum ın dcr ıurkischen i\rı:hiıckıur (Yuk. not 9) ve Die lnnenlliichc dcr osm~ni~chen Kuppcl. Anaıolic:ı

V. ı '17~-76. s.;!! 7 -2~J Dı c llt:zichung zw~o;chcn ınncnraum und .-\u~scnraum ın Jcr mmanı~chcn .-\rchıtckıur. .-\n:ı­

ıcıııc:ı IX. ~.12.1-U:. ,ıçiu~unı.lcki hu yorumumu7.u gclı~tırmcvc J~-vaııı cırnckı~-:-·ıt.

158 Prof.Dr. Semra ÖGEL

.. ~--'

Resinı 2. Şdızade Camii batı drş yan sofaları

Resim 3. Şelızade Camii

R(;sinı 4. Bursa, Murat L (Hüdavendigar) Camii giriş cephesi

batı cephesinden ayrintı

ŞEHZADE MEHMET CAMii'NİN DIŞ YAN SOFALARI

Resim 5. Niifde, Ak Medrese giriş cephesi.

Resim 6. İstanbul, Süleymaniye Camii, batı dış yan sofaları

Resim 7. Süh')'nıaniye Camii Batı dış yan sofa/arı

159

160 Prof.Dr. Scmra ÖGEL

Resim 1 O. Topkapı Sarayr, Çinili köşk cep/ı esi

Resim 8. Edirtıl', Selimiye hall ccplıesi drş yan sojirlart

Resim 9. Selimiye, Milırtlf' tlumrr önündeki sojiiltit

ŞERZADE MEHMET CAMii'NİN DIŞ YAN SOFALARI 161"

Plan 1: Sehzade Camii Planı

F.ll

162

Plan 2: Şefm1de Camii dış yan sı~filltln ı·ı· iç yan mekan/ar.

(Plan, Günkut Akın)

Prof. Dr. Semra ÖG EL

.•········· ... \

ll !! H

~::;::.•.ı.·.·-::.:~:~··i

l \: !

i1 .:o: · ........ -~ ...... ·· :

.. --·-.......... ; -~ > ::

~~::-::·w:::::'::·:~ ~:.::::::::~M.;::~::,j

i ./i

.... .,-" i

o

N

U1

ŞERZADE MEHMET CAMii'NİN DIŞ YAN SOFALARI 163

Plan 3: Süleymaniye Camii Planı

Plan 4: Selimiye Camii Plam

164 Prof.Dr. Semra ÖGEL

Plan 5: Selimiye Camii hall cephesi rölövesi.

Prof. Dr. Doğan Kuban, Edirne li:I'§ivi'nde'! _Çizen! er K: Kıızucul~_r, A Eı:oı, ('... Çakaloğlu)