Igates puikas gaitas

Attçlâ iepriekð: skats uz Igates muiþu

23

Lçdurga

Tas ir savâds vietas nosaukums, kas varbût nâk no vârdiem ledus

urga, bet tâ ir mana dzimtâ vieta ar skaisto Lçdurgas baznîcu. Arî tagad

– pirms aizieðanas pa Lçdurgas kapu vârtiem – mçs ar sievu Elvîru

skaitâmies pie Lçdurgas baznîcas draudzes.

Mana bçrnîba pagâja Lçdurgas pagastâ ietilpstoðajâ Igates muiþâ.

Ðeit tçvs strâdâja par galdnieku un kâdu laiku arî par melderi. Viòð ir

cçlies no Aijaþiem, kur mans vectçvs bija vçjdzirnavâs melderis.

Mâte ir nâkusi no paðas Lçdurgas, tâ saucamâs Baltâs mâjas, kas vçl

tagad ir apskatâma. Ðeit dzîvoja muiþas ïaudis, tostarp arî manu vecve-

câku ìimene. Apzîmçjums Baltâ mâja radies tâpçc, ka tâ no ârpuses ir

ziesta ar kaïíiem. Kâ tçvs, bûdams aijaþnieks, un mâte, lçdurdziete,

sapazinuðies, nezinu. Ïoti noþçloju, ka to nenoskaidroju, kad mâte vçl

bija dzîva. Viòa mira 1947. gada decembrî, savukârt tçvu komunisti

noðâva 1919. gada 26. martâ. Abi ir apglabâti Lçdurgas kapos.

Tçva amata prasmi labi zinâja arî Bîriòu, Vidriþu un Lçdurgas muiþâ.

Seviðíi daudz viòam vajadzçja braukt uz Lçdurgu. Te, piemçram, no

pamatiem lîdz gailim bija jâremontç baznîca. Tâpat atradâs darbi

mâcîtâjmuiþâ un pie Lçdurgas barona, kurð pretî pilij cçla atseviðíu mîtni

freilençm. Arî ðî çka ir saglabâjusies lîdz mûsdienâm. Tai ir divi stâvi,

bûvçti pçc vâcu ðnites – sienâs no ârpuses redzams koka reþìis.

Tçvs strâdâja Lçdurgâ visu darba nedçïu. Ceïâ viòð òçma mani lîdzi,

jo mûsu zirìelis Alis bija jâatved mâjâs uz Igati, lai atkal sestdienâ brauk-

tu tçvam pakaï. Manâ toreizçjâ skatîjumâ tas skaitîjâs ïoti varens darbs.

Vienam paðam tâdam mazam puikam braukt ar zirgu septiòu kilometru

garo ceïu nav joka lieta. Man tad varçja bût kâdi pieci lîdz septiòi gadi.

Arî brâlis Roberts piedalîjâs ðajos braucienos, tomçr vairâk tie piekrita

man. Laikam jau tâpçc, ka es uzstâju, un brâlim, kaut arî divarpus gadus

vecâkam, vajadzçja piekâpties.

24

Vilinâjums

Reiz Lçdurgâ, piesienot Ali pie mas grçdas staba, ieraudzîju kâdâ

spraugâ aizdomîgu priekðmetu. Vilku ârâ, un manâ rokâ atradâs pistole.

Paðtaisîta, lâdçjama no stobra gala. Otrs stobra gals bija aizliets ar svinu.

Mazs robiòð stobra sâkumâ – aizdedzes vieta. Kâ bizâles (pulveri) te

izmantoja sçrkociòu melnâs galviòas. No diviem trîs sçrkociòiem iznâca

lâdiòð jeb, kâ mçs puikas saucâm, piðtonga. Ierocim bija ïoti glauns spals,

kas lieliski iederçjâs plaukstâ. Kaut lîdzîgas pistoles mçs, Igates puikas,

taisîjâm paði, ðî bija jau gatava un daudz elegantâka par mûsçjâm. Lai tâs

izgatavotâji, droði vien Lçdurgas puikas, man piedod viòu mantas

piesavinâðanos, bet atteikties no ðî atraduma toreiz nevarçju. Pârâk liels

vilinâjums.

Atbraucis mâjâs no Lçdurgas, es starp Igates muiþas puikâm nu

kïuvu varens. Prieki tomçr izrâdîjâs îsi. Drîz vien mâte juta, ka sâk

pazust sçrkociòu kastîtes. Ieroci vajadzçja uzrâdît. Tçva lçmums bija

tâds, ka no pistoles nâcâs atvadîties, jo, lûk, puikas varot paði sev acis

izðaut.

Gaiïa krâsoðana

Lçdurgas baznîcai jau bija nokrâsotas sienas, logi un durvis, kad

radâs jautâjums, kâ nokrâsot jumtu, torni un arî gaili. Galvenais – kâ

tikt galâ ar pçdçjo. Gailis atradâs diezgan augstu. Nevienam nebija

drosmes tur kâpt. Vçlâk noskaidrojâs, ka viens drosminieks, kurð spçj

veikt visâdus bîstamus trikus, dzîvo Limbaþos. Tas bija kâds ebreju

jauneklis. Kâ tas nu gadîjâs, kâ ne, bet kâdu dienu puisis jâteniski

gailim mugurâ gan un, gods godam, to ar visu torni nokrâsoja.

Ziòkârîgie varçja skatîties un brînîties. Katrreiz, atbraucis no Limba-

þiem, ðis triku meistars prata stâstît daþâdus jaunumus un anekdotes.

Vienu no tâm nepilnîgi atceros. Bija runa par to, ka no Limbaþiem

atnâkusi slikta slava – siïíu muca Ðpehta veikalâ pietaisîta ar mçsliem.

Stâstîjuma beigâs jauneklis nomierinoði izsaucâs: Nekas, gan siïíe bûs!

Siïíe, sâlîta reòìe jeb durtene kopâ ar maizi tolaik mûsu pusç bija

galvenais çdiens. Reòìi sauca par durteni tâpçc, ka to sâlîtu dûra uz

iesma un cepa uz oglçm.

25

Fazâni, monopols, krogs….

Braucot no Igates uz Lçdurgu, ceïð iet cauri Zaïajai birzij un gar

Zaïo muiþu, pareizâk sakot, Lçdurgas muiþai piederoðu pusmuiþu. Tolaik

birzî tika audzçti fazâni, turklât kungs tur bija uzcçlis arî medîbu mâjiòu.

Cçlie putni tâ savairojâs, ka bieþi vien izskrçja uz ceïa vai bija saskatâmi

meþa ðíçrstaciòâs. Mçs ðajâ meþâ nedrîkstçjâm ne sçòot, ne ogot. Skaidrs,

ka tâdçï, lai baroni savâs medîbu izpriecâs varçtu netraucçti ðaut. Vçl

tagad, braucot cauri Zaïajai birzij, neviïus raugos, vai uz ceïa vai meþa

taciòas nav kâds fazâns. Skaidrs, ka to jau sen vairs nav, nav arî veco

laiku, manu puikas gadu.

Cara laikâ Lçdurgâ bija tâ saucamais monopols – neliela mâja, kurâ

pârdeva spirtu un ðòabi. Tçvs te pirka kortelîðus, pusstopus un trînes

(trîs stopu pudeles). Norçíinâðanâs notika caur restotiem lodziòiem.

Parastos veikalos ðòabi nepârdeva, tas bija cara monopols.

Arî Lçdurgas ûdens dzirnavas un vilnas kârstuve man ir atmiòâ.

Melderis ðeit bija Lapiòa kungs, tçva paziòa. Skaistais dzirnavu ezeriòð

tagad ir daïçji aizbçrts, tam pâri iet lielceïð.

Lçdurgas vecâ pagastmâja un daktera mâja, kas bûvçtas no íieìeïiem,

vçl mûsdienâs stâv kâ stâvçjuðas. Esmu redzçjis vaigâ gan pagasta skrîveri

Andersonu, gan dakteri Anci. Pçdçjais tolaik skaitîjâs vislabâkais

speciâlists plauðu karsoòa ârstçðanâ, pat labâks par Limbaþu dakteriem.

Arî mani viòð ir ârstçjis. Daktera mâjâ bija arî aptieka, ko, ðíiet, pats

Ancis pârzinâja.

Pagastmâjas jumta stâvâ bija izbûvçta liela zâle teâtru un ballîðu

rîkoðanai. Pçc Lçdurgas draudzes skolas beigðanas, kad daudzi devâs uz

Rîgu mâcîties, tur uzradâs viens ïoti uzòçmîgs lçdurdzietis (uzvârdu

neatceros), kas strâdâja kâdâ teâtrî par aktieri. Viòð saaicinâja kopâ Rîgâ

esoðos draudzes skolas absolventus un iestudçja izrâdi speciâli Lçdurgai.

Pçc satura luga bija humoristiska, vçrsta pret baroniem. Man bija iedalîta

muiþas skrîvera loma. Izrâde notika minçtajâ pagastmâjas zâlç.

Vçl jâpiebilst, ka Lçdurgas draudzes apvidû atradâs Aijaþu krogs,

kurâ gan es nekad neesmu bijis, bet kurð man sagâdâjis lielas nepatikðanas,

un, lûk, kâ. Tçvs labi pazina Aijaþu krodzinieku Hugo Lanku. Kad es

piedzimu, vecâki uzaicinâja viòu par manu krusttçvu. Taèu Lankas kungs

ðim piedâvâjumam piekrita vienîgi ar noteikumu, ka bçrnam jâliek

Tçva un mâtes kâzu bilde, ap 1897. gadu

Tçva mâte Johanna un tçva tçvs Miíelis

28

krusttçva vârds. Citâdi viòð nav nâcis. Tâ arî tika izdarîts. Par to es vçl

tagad esmu neapmierinâts. Cik labi bûtu, ja bûtu likuði Jâni, Pçteri,

Mârtiòu vai Bçrtuli. Par spîti tam, es savam 1947. gadâ dzimuðajam

dçlam ieliku vârdu Bçrtulis. Tas gan ir viòa otrais vârds. Pirmais – tâds

pats kâ Ulmanim, mûsu Valsts prezidentam – Kârlis.

Tagad ir iznâkusi grâmata Navigâcija divâs daïâs, ko sarakstîjis

Hugo Legzdiòð. Bet kâpçc tâs autors nevarçja bût, teiksim, Jânis

Legzdiòð? Vârds Hugo man palîdzçja vienîgi personîgos kontaktos,

studçjot Francijâ. Tas ir populârs franèu vârds. Franèi neizrunâ burtu h,

un mani sauca par Igo.

Lçdurgas mâcîtâji

Kad sestdienâs biju ar zirgu atbraucis tçvam pakaï uz Lçdurgu,

daþkârt mçs atceïâ iegriezâmies mâcîtâja Spalviòa rezidencç. Tâdâs reizçs

es jau zinâju, ka bûs âboli. Par labi padarîto darbu mâcîtâjs Spalviòð

tçvam atïâva iet savâ lielajâ âbeïu dârzâ un òemt krituðos âbolus. Daþreiz

mçs salasîjâm veselu maisu. Skaidrs, ka pçc tam vairs nebija vajadzîbas

slepus lîst Igates barona dârzâ.

Mâcîtâjs Spalviòð man palicis atmiòâ arî no Igates skolas laikiem.

Tolaik mâcîtâji apbraukâja skolas un lîdz ar to radîja tajâs zinâmu reli-

ìijas bijâðanu, kaut arî ticîbas mâcîba bija ikdienas mâcîbu priekðmets.

Spalviòð ienâca klasç lielâ, garâ, melnâ apmetnî. Mums bija jâskaita bauðïi

un ticîbas apliecinâjums, kurus iemâcîjâmies no galvas jau skolas stundâs.

Viòð pats skaitîja kâdus vârdus no Svçtajiem rakstiem un lika rokas uz

skolçnu galvâm. Skolas pârzinis Zâlîtis bija ïoti apmierinâts, ja skolnieki

tekoði zinâja Spalviòa atprasîto.

Vçl ðo mâcîtâju man nâcâs atcerçties, kad kâ virsnieks diençju uz

zemûdenes Ronis. Tolaik, trîsdesmitajos gados, mûsu kara flotes ðtâbâ

Rîgâ strâdâja kâds pulkveþleitnants Spalviòð, ðíiet, vârdâ Pauls. Amats

tam saistîjâs ar karaspçka apgâdi. Reiz aprunâjoties noskaidrojâs, ka viòð

ir Lçdurgas mâcîtâja Spalviòa dçls. Vçl kâ cara armijas virsnieks Pauls

bija piedalîjies latvieðu strçlnieku slavenajâs Ziemassvçtku kaujâs

Tîreïpurvâ, kur tika kontuzçts, tâpçc raustîja valodu. Par nopelniem

ðajâs cîòâs Paulam Spalviòam pieðíîra Lâèplçða Kara ordeni, ko svçtkos,

ceremonijâs viòð arî nçsâja. Drîz pçc okupâcijas – 1941. gadâ pulkveþ-

29

leitnantu Spalviòu arestçja un izsûtîja uz Sibîriju. Ir zinâms, ka tur viòð

gâjis bojâ.

Kâ stâstîja tçvs un mâte, Lçdurgas baznîcâ mâcîtâjs Spalviòð mani ir

kristîjis. Apglabâts viòð Lçdurgas kapos – uzkalniòâ galvenâs ejas galâ.

Stâsta, ka ïaundari mâcîtâja kapu bija atrakuði, meklçjot zelta krustu.

Ïoti iespçjams, ka tâ ir taisnîba.

Otrs tâ laika Lçdurgas draudzes mâcîtâjs bija Feders. 1920. gadâ

viòð mani iesvçtîja. Pirms tam kâdas divas nedçïas ik pâris dienas vajadzçja

iet uz baznîcu, kur mâcîtâjs skaidroja Bîbeles lietas. Atceros, mçs ðajâ

iesvçtes mâcîbâ bijâm tikai pieci – tas bija laiks, pirms atgriezâs liela daïa

bçgïu un kad Latgalç vçl turpinâjâs Brîvîbas cîòas. No ðî piecnieka atce-

ros Lçdurgas pagasta skolas ilggadçjâ skolotâja Zvirgzdiòa meitu Irmu.

Viòa par mani bija pâris gadu vecâka. Tâpat atceros saimnieka meitu

Almu Ðteinu no Íikreizâm, kâ arî Pemmu saimnieka Elmja dçlu. Vçlâk

Elmis apprecçja Zvirgzdiòu Irmu. Taèu 1941. gadâ viòð tika arestçts un

noðauts Sibîrijâ. Irma no izsûtîðanas paglâbâs un vçlâk emigrçja uz

Angliju, kur arî ir mirusi. Alma Ðteina, kaut arî bija bagâta saimnieka

meita, kïuva liela komuniste, un viòas dzîve noritçja Paradîzç – Padomju

Krievijâ.

Man ðîs iesvçtes mâcîbas ir palikuðas labâ atmiòâ ar lîdzîbâm, ko

mâcîtâjs Feders stâstîja, izskaidrojot Dieva esamîbu. Lûk, divi ðâdi, ïoti

iespçjams, patiesi notikumi.

Kâ zinâms, Amerikas Savienotajâs Valstîs jau tolaik bija labi

attîstîta dzelzceïa satiksme. Un, lûk, kâdâ naktî, dûmakâ un

miglâ, vilcienam traucoties, lokomotîves vadîtâjs pçkðòi

ieraudzîjis, ka priekðâ proþektora starâ kâds it kâ plâtâs ar ro-

kâm, prasîdams, lai vilciens apstâjas. Apstâdinât vilcienu ne no

ðâ, ne no tâ nedrîkst – tas iet pçc stingra plâna. Lokomotîves

vadîtâjs vçlreiz paraudzîjies – patieðâm kâds signalizç, lai

aptur vilcienu. Vadîtâjs neziòâ ðaubîjies, tomçr, apzinâdamies

risku un lielo atbildîbu, bremzçjis. Apstâjoties izrâdîjies, ka

mitrajâ miglâ pie lokomotîves proþektora stikla bija pielipis

kâds naktstauriòð. Spârniòus vicinâdams, tas gaismas starâ

radîjis iespaidu, ka uz sliedçm kâds plâtâs ar rokâm. Vilciena

maðînists, to konstatçjis, taisîjies atjaunot âtro braucienu, bet

pçdçjâ mirklî piesteidzies dzelzceïa sargs un pavçstîjis, ka

lietusgâþu dçï daþus kilometrus tâlâk ir izskalots slieþu

30

uzbçrums. Ja vilciens nebûtu apstâjies, katastrofa kïûtu

neizbçgama, turklât ar daudzu cilvçku upuriem. Vçlâk atklâ-

jâs, ka vienâ vagonâ bija braukusi kâda liela ticîgo grupa. Vçlu

vakarâ, nakts stundâ viòi par sekmîgu brauciena izdoðanos

bija lûguði Dievu. Un, lûk, tauriòð, lûk, vilciena apturçðana

un izbçgðana no katastrofas.

Otrs Federa atstâstîtais notikums atgadîjies jûrâ. Pârgâjienâ atradies

kâds liels pasaþieru tvaikonis. Mâcîtâjs minçja arî ðâ kuìa nosaukumu,

bet tas gan ir aizmirsies.

Kâdâ vçtrainâ naktî traki sabangotâ okeânâ, kâ tas gadîjies,

kâ ne, viens cilvçks pârkritis pâr bortu. Viòam draudçjusi

noslîkðana. Kuìis izmetis enkuru, darbojuðies proþektori, bet

tumsâ saskatît slîkstoðo nav bijis iespçjams. Trauksmes signâlu

Cilvçks aiz borta! dzirdçjuði visi pasaþieri. To dzirdçjis arî kâds

priesteris. Viòð gribçjis lûgt Dievu, lai viòu glâbtu. Priesteris

pârvietojis lampu, lai, ðaurajâ kajîtç nometoties ceïos, tâ

nesaplîstu. Kuìis ðûpojies, zvalstîjies. Lampu pârvietojot,

gaismas stars caur kajîtes iluminatoru apgaismojis jûrâ tieði to

vietu, kur atradies slîkstoðais. Glâbçji uz kuìa klâja nu viòu

ieraudzîjuði, un cilvçks bijis glâbts. Mâcîtâjs, beidzis lûgðanu,nevarçjis iedomâties, ka lampas pârvietoðana kajîtç ir bijusi par

iemeslu slîkstoðâ izglâbðanai.

Ðâdi stâsti par Dieva esamîbu mani toreiz ïoti iespaidoja, lai gan esjau no bçrnîbas ticçju Dievam un vienmçr braucu lielajiem lîdzi uz

Lçdurgas baznîcu.

Paziòas Lçdurgâ

Tolaik Lçdurgâ bija tikai viens veikals, kurâ varçja iepirkt visu, sâ-

kot ar siïíçm, ziepju zâlçm un petroleju, beidzot ar drçbçm, ko no

resnâ baía nomçrîja olektîs. Tçvs labi pazina veikala îpaðnieku Ðmitu

un viòa kundzi. Ðmiti bija samçrâ bagâti un reizç arî ïoti cienîti. Rîgâ

viòiem piederçja seðstâvu nams.

Ðad tad sestdienâs tçvs iegriezâs Lçdurgas krogâ pie krodzinieka

Kalpiòa kunga. Arî es te tiku òemts lîdzi. Zinâms, ne jau tâdçï, lai mâcî-

31

tos dzert, bet tâdçï, lai nevajadzçtu vienam palikt ratos pie zirgu

piesienamâs letes. Bonbongas man tâdos gadîjumos bija nodroðinâtas.

Toreiz gan vçl nesajçdzu, ka seðus septiòus gadus vecam zeòíim krogâ

iet nepieklâjas. Tçvs izdarîja kïûdu, tomçr savâ mûþâ par dzçrâju kïuvis

neesmu (patlaban man jau rit deviòdesmit astotais gads).

Vçl jâpiemin Lçdurgas kalçjs Caunîtis. Viòð strâdâja savâ smçdç

Ceiku mâjâs. Arî kalçjs tçvam bija labs draugs. Savu zirgu Ali vienmçr

vedâm pie Caunîða. Daþreiz uz apkalðanu es braucu viens pats. Tâdâs

reizçs, ja blakus negadîjâs kâds vîrietis, kalçjs pasauca sievu, lai patur

Alim kâju.

Vispâr tçvs Lçdurgas pagastâ bija labi pazîstams. Bieþi braucâm

ciemos uz Èunkuriem, Mudurgâm, Kuiïiem, Stokâm, Þagatâm, Stru-

ïiem un vçl daudzâm citâm mâjâm.

Igate

Bçrnîbâ ganos sûtîts netiku, jo paðiem govslopu nebija un vecâki

nopelnîja pietiekami. Tçvs strâdâja par galdnieku. Mâtei piederçja

Singer ðujmaðîna, un viòa, cik vien spçja, ðuva apkârtnes sievâm un

bçrniem drçbes. Daþkârt nâca pasûtîjumi arî no saimnieku mâjâm.

Atceros, ja vajadzçja saðût garâku vîli, tad man kâ motoram atïâva

griezt maðînas kloíi. Daþreiz to darîja ar nolûku, lai es tiktu atvilinâts

no nedarbiem un puiku sabiedrîbas. Kad mâte vçrpa, mani izmantoja

pie ratiòa grieðanas. Esmu savâ bçrnîbâ satinis neskaitâmus dzijas

kamolus. Nereti mâte arî auda. Ìimenei kaut kâ vajadzçja izsisties un

izaudzinât èetrus bçrnus.

Barons Klots bija ieviesis noteikumu, ka visiem muiþas kalpotâju

bçrniem jâbuèo viòam un baronesei roka. To obligâti darîja arî pieau-

guðie, kas nonâca kâdâ saskarsmç ar baronu. Kopâ ar savu baronesi viòð

diezgan bieþi apstaigâja muiþas teritoriju. Mûsu garâs kalpu mâjas priekðâ

bija laukums, kur parasti salasîjâs un spçlçjâs kâdi pieci, desmit vai pat

piecpadsmit bçrni. Gadîjâs, ka visi gâja kâdâ rotaïâ, kad manîgâkais pie-

peði klusu iesaucâs: Kungs nâk! Tâtad tuvojâs baronu pâris. Parasti

Klotam rokâ bija spieíis (tolaik teica: barons ar ðtoku). Visi momentâni

beidza spçlçties, nobçga malâ un noslçpâs aiz kâda koka. Un tad, kadlielskungs ar lielmâti bija pienâkuði pavisam klât, viens drosminieks pa

32

priekðu, pârçjie aiz viòa, visi strçíî devâs abiem buèot rokas. Tagad tas

ðíiet komisks skats un nehigiçniska kârtîba. Tolaik tas tâ neðíita. Cik

atceros, neviens bçrns nemira, bet klât gan radâs.

Nedod, Dievs, ja barons ievçroja, ka, lûk, galdnieka puika izvairâs

buèot viòam roku. Laika gaitâ barons taèu pazina visus muiþas strâd-

nieku bçrnus. Tad parasti izsauca tçvu uz pili un teica: Tavs puik man to

rok nebuèo! Tas skaitîjâs ïoti nopietns brîdinâjums, kas varçja izraisît

smagas sekas. Pat padzîðanu no muiþas. Tâ tolaik, manuprât, nebija

patîkama lieta.

Vispâr Igates muiþâ kalpi un muiþas strâdnieki nedzîvoja slikti. Lai

gan muiþas teritorijâ nebija atïauts turçt savu govi vai zirgu, taèu kalpu

personîgajâm aitâm, cûkâm, vistâm un pîlçm tika ierâdîtas glîtas kûti-

òas. Visu to uzbûvçja un remontçja muiþa. Atceros, ðîs kûtiòas atradâs

kopâ pa piecâm un pat desmit zem viena jumta. No ekoloìiskâ viedokïa,

ko toreiz nesajçdzu, te saprâtîgi bija ierîkotas vircas satekas, kas noslç-

dzâs iebûvçtâ betona tvertnç ar vâku. Pats barons visu ðo saimniecîbu

apstaigâja, un tieðâm kârtîba bija. Nekur nekas lieks netecçja tâ, kâ to

vçlâk gadîjâs redzçt pie vienas otras padomju kopsaimniecîbas kûts.

Katrai kalpu ìimenei deva arî vienu vai divus sakòu dârziòus, kâ arî

lielâku zemes gabalu kartupeïu audzçðanai. Tâpat katrai bija savs pagrabs,

malkas ðíûnîtis un þagaru novietnes. Pagalmâ þagarus nedrîkstçja likt

nekâdâ ziòâ, jo te visu vajadzçja turçt tîru.

Muiþas strâdniekiem, kas dzîvoja tâ saucamajâs pusmuiþâs (tâdas

Igates muiþai bija trîs: Buðaps, Kruikalns un Sibîrija), bija atïauts turçt

govi, teïus un daþiem – pat zirgu. Par to zinâmas dienas nâcâs iet muiþas

darbos. Ziemâ tâ bija ledus veðana alus brûþa vajadzîbâm, tâpat þa-

garu, malkas un kûdras veðana. Arî manam tçvam atïâva turçt zirgu un

ierâdîja pïavas. Tas bija tâpçc, ka viòð kâ labs amatnieks bieþi izbrauca

darbos uz citâm muiþâm.

Peldçðanâs

Viena no visbieþâkajâm puiku izdarîbâm bija peldçðanâs tâ sauca-

majâ Slûþkakta ezeriòâ. Karstâs vasarâs to darîja vai desmit reiþu dienâ.

Sâkumâ mâte gan mani baidîja, teikdama, ka ezeriòa slûþâs, kur starp

33

vecâ ðíûòa mûriem mutuïoja ûdens, dzîvo velni. Tie, ieraugot puikas,

skrienot ar dakðâm virsû un dzenoties pakaï lîdz upîtes tiltiòam pie

brûveïmâjas. Tâlâk velni pakaï neskrienot, jo tiem esot bail no lieliem

cilvçkiem. Vçlâk ðim biedam vairs neticçjâm, jo neviens puika kaut

mazâko velniòu tur nebija redzçjis. Es gan vienlaik no savas mâtes jutos

tâ iebaidîts, ka naktîs râdîjâs ragaiòi. Tie nâca virsû no gultas apakðas,

un miegâ satrûcies bïâvu, cik vien spçka, uzmodinot visus mâjiniekus.

Mâte nu saprata, ka tâ lieta nav laba, un ðo baidîðanu izbeidza. Naktîs

gulçju labâk. Tomçr jâatzîst, ka velnu ðíietamâ klâtbûtne slûþâs radîja

tâdu efektu, ka vçl tagad tos stâdos priekðâ. Bïaut jau nu gan naktîs vairs

nebïauju.

Slûþkaktu ezeriòâ viens cilvçks tomçr noslîka. Liels puisis, kas strâ-

dâja muiþas darbos. Traìiskais notikums zinâmâ mçrâ iespaidoja mûsu

peldçðanos, it seviðíi pâri ezeriòam neviens vairs nepeldçja. Arî mâtçm

uzviïòoja bailes par puiku droðîbu. Bet drîz tâs izzuda, un atkal gâjâm

peldçties uz Slûþkaktu.

Kunga dârzâ

Lieli puiku nedarbi notika rudeòos, kad kunga dârzâ nogatavojâs

âboli. Tos sâkâm nomçìinât pat negatavus. Dârzu uzraudzîja dârznieks,

pçc tautîbas igaunis. Kad novaktçjâm, ka viòð aiziet uz pili pusdienâs

vai citâs darîðanâs, tad âtri laidâm dârzâ iekðâ. Kaut arî sçta bija daudz

augstâka par mûsu augumiem, tas ðíçrðïus neradîja. Âboli tika sabâzti

kabatâs, aiz krekla, pat tik daudz, ka pa slepeni sçtâ iztaisîto caurumu

(upmalâ pie ieviòas) netikâm vairs ârâ, kur nu vçl pâri sçtai...

Var piebilst, ka tolaik barons pilî çdinâja arî muiþas darbiniekus:

pârvaldnieku, dârznieku, kuèieri un arî pils apkalpojoðo personâlu. Tie

parasti bija neprecçjuðies cilvçki, pârsvarâ latvieði. Dârznieks gan latviski

runâja slikti, bet, tâ kâ baronese bija igauniete, viòi viegli sapratâs.

Vecâki, protams, aizliedza iet kunga dârzâ, bet vai tad mçs klau-

sîjâm?! Ja noíçra, tad tçsiens – kâ likums. Reiz zemeòu laikâ mûsu ìimene

taisîjâs braukt ciemos. Apìçrba mani un brâli svçtdienas drçbçs. Abiem

baltas blûzîtes ar divâm krûðu kabatiòâm. Izbraukðana aizkavçjâs, un

mçs ar Robi nolçmâm pamieloties ar kunga zemençm. Pa slepeno sçtas

34

caurumu ielavîjâmies dârzâ. Çdâm, cik spçjâm, vçl pa kâdai ogai ielikâm

blûzîðu kabatiòâs un steidzâmies atpakaï. Te, kur gadîjies, kur ne,

dârznieks: Kurrata, kurrata… (velni, velni – igauòu val.) Abus aiz rokas

un – pie tçva. Lai kâ lûdzâmies un teicâm, ka neesam kunga dârzâ bijuði,

sarkanâs zemenes, kas spiedâs cauri balto blûzîðu kabatiòâm, liecinâja

pretçjo. Tçsiens nopelnîts simtprocentîgi! Kâ tçvs tika galâ ar dârznieku,

neatceros, bet ciemos braukðana izjuka – nav puikâm, ko vilkt mugurâ.

Parasti gan barona dârza apmeklçjumi netika atklâti. Attiecîbâs ar

dârznieku kïuvâm gudrâki.

Jâpiebilst, ka muiþas augïu dârzâ, kur atradâs vismaz simt koku,

tolaik zinâjâm katras âbeles un bumbieres ðíirni. Ja tagad man sanâktu

ðeit ieiet, varçtu parâdît, kur aug roþâbele, serinks, sîpoliòð, bumbier-

âbele...

Taèu kunga sakòu dârzâ bija iestâdîti kâdi pavisam savâdas ðíirnes

bumbuïi, ko puikas nepazina. Pieauguðie tos sauca par mîlestîbas âboliem,

bet, kur mums sajçga, ko tâds vârds varçtu nozîmçt! Rudens pusç

bumbuïi kïuva pavisam sarkani. Likâs tik skaisti un garðîgi, ka gribçjâs

noçst. Sakòu dârza sçta bija zemâka, un pâri tikðana – vieglâka. Tâ vienu

dienu pielavîjâmies, un skaistais âbols mutç gan. Ar saviebtu seju sviedu

to prom, cik vien tâlu spçju. Vçlâk izrâdîjâs, ka ðie bumbuïi bija tomâti.

Tolaik mîlestîbas âbolu labumu izjust nepratâm.

Sulu tecinâðana

Ne reizi vien dabûju no tçva tçsienu par nedarbiem, kas bija izdarîti,

kâ saka, uz savu galvu. Pienâca aprîlis, sulu mçnesis. Sulas tek kâ bçrzam,

tâ kïavai. Jâurbj. Uztaisît libîti jau pratu. Kad kïava izmeklçta, tçvam

nezinot no darbnîcas iznesu urbi, un urbðana gâja vaïâ. Ne jau pirmo

reizi darîju ðâdu darbu – ne jau pirmo reizi, kâ saka, ar pîpi uz jumta!

Bet, kâ tas gadîjâs, kâ ne, urbis nolûza, un tâ vîtòveidîgâ daïa palika

kokâ. Bija vien tçvam jâatzîstas. Tika uzrâdîta resnâ kïava, kâ arî

neveiksmîgi iesâktais caurums. Iznâkumâ tçvs ar stangâm urbja galu

izgrieza, kalçjs to sametinâja, un urbis atkal kârtîbâ. Arî dibens, kurð

bija atbildîgs par notikuðo, drîz vairs nesâpçja.

35

Dubulta atbildîba

Turpat pie tçva darbnîcas sçtmalç starp divâm kïavâm bija nokrauta

liela þagaru kaudze. Tâ slçjâs pietiekami augstu un blîvi, lai, pa to kâpjot,

varçtu sasniegt abu koku apakðçjos zarus. Reiz itin mierîgi biju ierâpies

vienâ no lielajâm kïavâm. Zemç tikðana gan daudz grûtâka, turklât

jâsteidzas – mâte sauc. Te pçkðòi slîdçja kâja, aizíçrâs aiz zara bikðu

dibens, un drçbe puðu gan! Turklât vecâki visu to redzçja. Mâte sâka

vaimanât: Vienîgâs bikses, ko nu darîs! Tçvs, ilgi nedomâdams, no

darbnîcas paíçra colðtoku un, to atlocîjis, gribçja mani noíert, lai samak-

sâtu par biksçm. Es pâri þagaru smalkajiem galiem laidos lapâs. Tçvs,

nevarçdams mani panâkt, mçìinâja sist pa gabalu, colðtoks lûza, tçvs

starp þagariem klupa, bet es, pçc svara vieglâks, tomçr paspçju aizlaisties.

Galarezultâtâ dabûju tçsienu ne tikai par biksçm, bet arî par salauzto

colðtoku. Tâtad dubulta atbildîba.

Makðíerçðana

Pirmsskolas vecumâ man ïoti patika makðíerçt. Vislabâk íçrâs

Slûþkakta ezeriòâ – tajâ paðâ, kur gâjâm peldçties. Barons mums

makðíerçðanu neliedza. Katrs, kam patika, varçja to darît, arî pieau-

guðie. Jâatzîst, ka asari, raudas un lîdakas ðeit íçrâs labi. Tâ nu reiz,

ezeriòa malâ mierîgi makðíerçdams, pa gabalu pamanîju, ka ðurp nâk

kundziòi. Izrâdîjâs, ka Klotam atbraukuði ciemiòi, tostarp arî par mani

lielâka auguma puikas. Iedomâjos, ka bûs traki. Kas zina, ko ðie darîs!

Jaunskungi nostâjâs man aiz muguras, sarunâjâs vâciski un skatîjâs.

Acîmredzot gaidîja, kad es kâdu zivteli izvilkðu. Tâ arî notika. Tikko

asarîti noâíçju, man to atòçma. Stâvçju un domâju, ka nu mana

makðíerçðana ir veltîga. Taèu nç. Kundziòð grâbstîjâs pa kabatâm,

sameklçja nazi un asarîtim pârgrieza kaklu. Pçc tam ïoti lauzîtâ latvieðu

valodâ viòð paskaidroja, ka zivtiòu nedrîkstot mocît, tâpçc tâ steidzîgi

jânokauj. Zinâms, noíertais asarîtis tika atdots. Notikuðais gan mani

sadusmoja, jo ðâdi nobeigtu zivtiòu ir grûtâk tîrît. Vispâr mâte mani

vienu paðu laida makðíerçt tikai ar norunu, ka noíertâs zivis jâiztîra.

Tas bija ïoti nepatîkams darbs, bet makðíerçðanas prieks to pârsvçra.

36

Zvejot, tas ir, zivis íert ar rokâm, mçs, puikas, gâjâm uz Dzirn-

ezeriòu. Ne jau paðâ ezerâ, kur dziïumâ pie zivîm varçja tikt tikai ar

makðíeri, bet aiz dzirnavu riteòiem. Malðanas laikâ upîte âtri piepil-

dîjâs ar ûdeni, bet, kad slûþas noslçdza, tâ drîz izsîka gandrîz sausa, un

tad starp akmeòiem peïíçs atradâs zivis, kas lielajâ ûdenî bija sanâkuðas

augðup – pret straumi. Tâs nu varçja viegli noíert ar rokâm. Gadîjâs

asari, raudas, plicîði, arî pa lucîtim. Daþreiz puikas lîda cauri ûdens-

vârtiem pat zem dzirnavu ratiem. Te bija ïoti jâuzmanâs, jo augðâ melderis

kuru katru brîdi varçja pavçrt slûþas uz vienu, otru vai treðo ratu. Par

laimi, tikâm cauri sveikâ – tikai ar slapju âdu.

Citreiz malðanas laikâ ar lielu interesi sçdçju pie dzirnavu riteòa

sândurvîm un skatîjos, kâ ûdens lâèi*, smagi pûzdami, grieþas un ðïa-

katas ðíîst uz visâm pusçm. Igates dzirnavâs kritums bija liels, un lâèi

tika griezti ar virsriteòa ûdens pieplûdi – ritenis griezâs ûdens tecçðanas

virzienâ. Vidriþu un arî Lçdurgas dzirnavâs upes kritums bija mazâks.

Ûdens pieplûde tur notika rata apakðâ – lâcis griezâs it kâ pret straumi.

Nereti, kad puikas ðiverçja gar lâèu durtiòâm, melderis nâca mûs dzît

projâm, jo, lûk, ar pârdroðniekiem varot notikt nelaime. Bet kâpçc

durtiòas uz lâèiem neslçdza, vçl tagad nevaru izdomât.

Mâca barona spieíis

Muiþas teritorijâ pie ðíûòiem auga meþâbeles. Tâs piederçja visiem,

bet puikas uzskatîja, ka visvairâk pieder tieði viòiem. Vienai no meþâbe-

lçm nogatavojâs samçrâ lieli un arî garðîgi âboli. Koks gan bija saau-

dzis ïoti zarains – augðâ tikt grûti, bet vai grûtîbas atturçs puikas no

kâpðanas?

Tâ vienu brîdi mçs kâdi trîs atradâmies kokâ un meklçjâm starp

lapâm paslçpuðos âbolus. Te uzreiz Roòu Eiþens pamanîja, ka uz ðíûòu

pusi nâk lielkungs. Nu tik bija tracis! Zemç nokâpt tik âtri visi reizç

nekâdi nevarçjâm. Rozenblatu Oskars tâds lokanâks, tas tika lejâ pirmais,

bet kungs jau klât un sâk strostçt: Ko tu domâ, tas puiks uzkâp kokâ,

lauþ zars, nu riktig rezgal! Pacçlis spieíi, viòð íeksçjâs pa meþâbeles

zariem, lîdz beigu beigâs visi stâvçjâm blakus Oskaram. Tad ar ðo paðu

spieíi barons vçl sadeva pa stilbiem. Sâpçja jau bet, ka tikai nesûdz tçvam,

* Puiku dots nosaukums ûdensdzirnavu lielajam ratam. – Red. pieb.

37

tad tçsiens bûtu daudz pamatîgâks. Par laimi, kungs, droði vien ievç-

rodams, ka mçs ïoti raudam, nodomâja, ka sods ir pietiekams. Vismaz

trîs èetras dienas un vçlâk tçvs neko neteica, tâtad barons nebija sûdzç-

jies. Tikâm cauri viegli – tikai ar spieía mâcîbu.

Rudzu lauks

Puikâm ïoti patika bradât pa rudzu lauku. Stiebri bija izauguði garâki

par mums, tâpçc te varçja viegli paslçpties. Taèu ðâda lieta bija stingri

aizliegta. Ko darît? Izdomâjâm, ka pa rudziem dzîvoties tomçr var, tikai

vietâ, kur tajos iebrienam, nedrîkst manît mûsu pçdas. Ðim nolûkam

izmeklçjâm tâdu lauka malu, kur stiebri aug retâk un labîbu nevar tik

redzami nobradât. Taèu lauka iekðienç gan uztaisîjâm veselu midzeni!

Zinâms, no malas nobradâto laukumu redzçt nevarçja. Pïaujas laikâ

nedarbs kâ uz delnas. Bet kur lai meklç vainîgos? Tos neatrast! Lai gan

aizdomas uz puikâm bija. Tolaik rudzus pïâva ar îsa kâta izkapti un ðâdi

nomîdîjumi pïâvçjiem sagâdâja grûtîbas.

Vçþoðana

Dzirnupîtç, kas tecçja cauri muiþas teritorijai no Dzirnezera lîdz

Slûþkakta ezeriòam, dzîvoja vçþi. Tos varçja atrast vai nu zem akme-

òiem, vai alâs, nereti pat alus brûþa pamatos. Vçþoðana, protams, notika

pa dienu un ar kailâm rokâm. Ðî lieta, tâpat kâ makðíerçðana, neskai-

tîjâs aizliegta. Vietâm upîtç atradâs arî bedres, kurâs ûdens sniedzâs

pâri galvai. Par to nebçdâjâm. Dziïumus pârpeldçjâm un atkal turpi-

nâjâm savu ïoti aizrautîgo nodarbi. Vçþojâm vai ik pârnedçïu. Nekâds

saudzçðanas laiks ievçrots netika, kaut arî bija zinâms: ja mçneða

nosaukumâ nav burts r, tad vçþot it kâ nedrîkstçtu. Kas to skatîjâs!

Mâte un tçvs gan pieteica: Mazâki vçzîði ir jâlaiþ vaïâ, lai paaugas!

Pirms briðanas Dzirnupîtç uzvilkâm vecas drçbes un zâbakus, lai

zem ûdens nenobrâztos un nesadurtos uz kâdiem asumiem. Katram

kaklâ karâjâs íesele, lai bûtu kur lomu likt. Ïoti tika uzmanîts, lai virzî-

ðanâs notiktu pret straumi, jo tad, ja ûdens nav saduïíots, var labi redzçt

tos vçþus, kuri mçìina izmukt. Seviðíi liels bija prieks, kad gadîjâs

38

kâda vçþu mamma ar veselu ikru puðíi zem ïipas. Tik gardu kumosu

notiesâjâm uz vietas. To darîjâm ðâdi: delikatesi noskalojâm no dûòâm

un paòçmâm labajâ saujâ tâ, lai vçzis nevarçtu iekniebt. Tad ar lûpâm

un zobiem visu ikru puðíi iedabûjâm sev mutç. Ðî operâcija ir neþçlîga,

bet garðoja tâ, ka var teikt: Lai laðu ikri iet gulçt! Kurð man ðo paòçmienu

ierâdîja, gan neatceros, bet savam dçlam arî to esmu iemâcîjis.

Daþreiz gâju vçþot arî uz purva upîti, kas iztecçja no Aijaþu ezera.

Te galvenâ íerðana iznâca alâs. Daþviet tâs stiepâs tik dziïi, ka vçþa slçptuvi

nevarçju sasniegt. Tad vajadzçja drusku ienirt. Reiz, darbojoties tâdâ

stâvoklî, kad mutç gandrîz smeïas ûdens, gadîjâs, ka man gar degunu

aizpeldçja odze. Kaulos sametâs tirpuïi, bet vçþoðanas prieks pârvarçja

bailes.

Naktîs ar krîtiòiem gan tolaik nevçþojâm. To darîju Aijaþu ezerâ

kopâ ar lielajiem jau skolas gados.

Barona pils

Mâte pazina Klota apkalpotâjas: istabenes, íçía saimnieces, pavâri

un sulaini. Viòi dzîvoja pils pagrabstâvâ, katrs savâ istabâ. Gadîjâs, ka

mâte gâja pie ðîm paziòâm, un es tad centos tikt lîdzi. Seviðíi patîkami

tas bija laikâ, kad baronu pâris atradâs izbraukumâ. Tâdâs reizçs varçja

apskatît pili gan no ârpuses, gan iekðpuses. Istabmeita Emma mani izva-

dâja pa visâm barona istabâm. Seviðíi piesaistîja pils tornis. No ârpuses

tas nemainîgi ir saglabâjies lîdz pat mûsdienâm, vienîgi iekðiene ir pil-

nîgi pârveidota. Manâ bçrnîbâ tornî varçja uzkâpt ar grûtîbâm, jo trepes

bija stâvas, turklât, lai tiktu paðâ augðâ, vajadzçja atvçrt speciâlu lûku.

No nelielâs platformiòas bija pârskatâma visa muiþas apkârtne. Emma

zinâja teikt, ka barons tornî ar íîíeri vçrojis, kâ kurð strâdâ un vai kâds

no barona laukiem nezog.

Mçs, puikas, jau ievçrojâm, kad kuèieris Mikus no vâgûþa vilka ârâ

kaleðu, to tîrîja un sagatavoja braukðanai. No Mikus tika izvilinâta ziòa,

ka baronu pâris jâved uz Inèukalna staciju (tâlâk uz Rîgu viòi brauca ar

vilcienu). Tad nu mâtei no mums nebija miera – jâiet uz pili, jâtiek

tornî!

39

Muiþas vagars

Igatç bija vagars, uzvârdâ Íimenis, latvietis. Viòam bija dçls Pçteris

un meita Milda. Pçteris bija vecâks, bet Milda – manu gadu. Mçs, pui-

kas, Pçteri uzskatîjâm par gudru, jo viòð ar mums spçlçs neielaidâs, bet

bieþi ar grâmatu sçdçja kïavâ uztaisîtâ soliòâ un lasîja. Kas tâ bija par

literatûru, nezinâjâm, un tas mûs pat neinteresçja. Íimenis ar ìimeni

arî dzîvoja kalpu mâjâ. Galdnieka darbnîcas durvis bija tieði blakus vaga-

ra dzîvokïa durvîm. Darba gaitu viòð sâka agri no rîta un tikai vakaros

nosvîdis un noguris savos pusgarajos zâbakos nâca mâjâs. Milda skolâ

bija ïoti laba lasîtâja. Mçs, pârçjie, par viòas prasmi brînîjâmies un

domâjâm, ka mums to nesasniegt. Skolotâjs Zâlîtis, iziedams no klases,

parasti lika Mildai lasît visiem priekðâ kâdu stâstu. Atceros meitenes

lasîjumu par kâdu mçmo Gerasimu un viòa suni. Suòa vârds bija Mu-mu,

jo tikai to mçmais varçja izrunât. Visi skolçni ieinteresçti klausîjâs,

netrokðòoja.

Vçlâkâ dzîvç Milda apprecçjâs ar Kârli Gûtmani, ko es arî labi pazinu.

Viòð nâca no vecsaimnieku ìimenes. Padomju okupâcijas pirmajâ gadâ

Mildu un Kârli izveda. Pçcâk abi atgriezâs un ir apglabâti Vidriþu kap-

sçtâ. Kur palika Pçteris ar savâm gudrîbâm, nezinâju, lîdz nejauði mçs

satikâmies. Tas notika jau pçc Otrâ pasaules kara, kad strâdâju

Kuìniecîbas mâcîbu kursu kombinâtâ un man vajadzçja piedalîties tur

rîkotajâs lekcijâs. Un tâ, lûk, reiz par lektoru… Pçteris Íimenis. Vai

tieðâm tas pats Pçteris, Igates muiþas vagara dçls?! Tribînç uz skatuves

iznâca vecâks biedrs, kas runâja tikai krieviski un ar pilnu muti slavçja

Ïeòinu, Staïinu un citus toreizçjos diþvîrus. Beigâs nodomâju pie viòa

pieiet un atminçties Igates muiþas laikus. Bet, kad lekcija bija cauri un

Pçteris (man nebija ðaubu, ka tas ir viòð) nâca gar solos sçdoðajiem, es

noraustîjos un nepiegâju. Savu mâsu no izveðanas viòð nebija paglâbis,

un, kas to zina, cik atkodîgs ðis ir kïuvis?

Pçteris nomira, avîzç tika publicçts nekrologs, kurâ viòu slavçja

kâ pirmâs ðíiras staïinieti. Jâ, nodomâju: Redz, kur vagara dçls ticis ar

savu gudro galvu! Taèu patiesîbâ man viòa bija þçl.

40

Alus mucu piíçðana

Mums, puikâm, seviðíi patika, kad brûþa strâdnieki piíçja alus

mucas. Laukumâ, kas atradâs brûþa priekðâ upîtes malâ, bija uzmûrçta

krâsns, un tajâ – liels pods, kurâ vârîja piíi. Darba gaitâ kûpçja m

îgs dûmu mutulis. Strâdnieki noòçma no mucâm gala stîpas un

ielçja tajâs apmçram spaini ðîs izkausçtâs, karstâs masas. Uzpiíçtâs mucas

lika uz divâm apmçram piecdesmit metru garâm koka sliedçm un valstîja,

neïaujot piíim sacietçt vienâ vietâ. Ðo beidzamo operâciju tad bieþi

uzticçja puikâm. Stâvçjâm rindâ un gaidîjâm, kad tiksim pie savas mucas

valstîðanas. Nereti uz drçbçm uzðïâcâs pa siltai strûklai. Tas nekas, ka

mâjâs mâte râjâs, solîja pçrienu un atkarîbâ no piía traipa lieluma to arî

sadeva. Ðâdâs reizçs paðam bija pat jâiet pçc þagariem. Tas nu gan nu-

murs! Cik tas prâts toreiz bija, vienmçr centos atnest uz soda vietu tâdu

mazâku buntîti, lai nebûtu tik daudz jâcieð. Gadîjâs, zinâms, par lielâ-

kiem grçkiem, kad vajadzçja paðam arî nolaist bikses. Taèu reizçm tiku

cauri tikai ar asarâm.

Atminos gadîjumu no seðdesmitajiem gadiem. Rîgas 9. arodskolâ,

kur tolaik gatavoja tuvjûras stûrmaòus un mehâniíus, es pasniedzu jûras

astronomiju. Reiz mâcîbu daïas vadîtâjs Liekniòð sûdzçjâs, ka nekâdi

nevarot tikt galâ ar visâdiem disciplînas pârkâpumiem, seviðíi kopmîtnçs.

Sarunâjâm, ka es ieðu viòam nedaudz palîgâ un daþus zeïïus notçsîsim.

Runâts – darîts!

Ienâca mâcîbu daïas vadîtâja kabinetâ trîspadsmit vai èetrpadsmit

gadus vecs jefiòð. Liekniòð visâdi viòu strostçja un pçc iepriekðçjas

norunas griezâs pie manis pçc padoma. Ko darît? Jefiòð dzirdçja, ka es

teicu: Bûs jâpamçìina ar siksnu! Tûdaï no plaukta tika paòemta iepriekð

sagatavota vçdersiksna, ko Liekniòð pasniedza man ar norâdîjumu

pamçìinât. Jefiòð trîcçja un drebçja. Ïoti nopietnâ un stingrâ balsî

pavçlçju nolaist bikses. Iepriekð vçl efekta dçï Liekniòð pajautâja, vai

durvis noslçgtas un vai liks uz krçsla, vai tâpat stâvus. Jefiòð drebçja vçl

stiprâk. Stingrâ balsî atkârtoju prasîbu par bikðu nolaiðanu. Un, lûk,

notiek negaidîtais! Bikses krît lejâ, birst asaras, seko lûgðanâs un solîjumi,

ka vairs tâ nedarîs. Zinâms, bija jau norunâts, ka nesitîsim. Tikai

novedîsim lîdz solîjumam bût disciplinçtam. Pasâkums lîdzçja – kursanta

uzvedîba kïuva ïoti laba. Sâkumâ gan paði neticçjâm, ka tâ viss izdosies.

Toreiz gan jefiòð nebija no jûrnieku grupas.

41

Ledus veðana

Lieli notikumi risinâjâs ziemâs, kad muiþas un pusmuiþu ïaudis

veda pagrabos ledu. Tas tika òemts no abiem ezeriòiem – Slûþkakta un

Dzirnezera. Ðim nolûkam kalpoja speciâlas ïoti zemas koka slçpes, kurâm

piejûdza zirgu. Pavisam bija kâdi desmit ledus vedçji. Braucot tukðâ no

pagraba uz ezeru, viens otrs atïâva pavizinâties. Traukðanâs uz zirgu

vilktajâm slçpçm notika stâvus. Brîþos, kad pajûgs piepeði apstâjâs vai

sâka vilkðanu, lîdzsvars zuda, un, lai nenokristu, vajadzçja ar rokâm

ieíerties vedçja bikðu dibenâ.

Ledu zâìçja, cirta ar cirtòiem. Pçc tam ar speciâlu íekða iekârtu

zirgs izdabûto ledu uzvilka uz slçpçm. Veda pa vienam gabalam. Pie

pagraba no dçïiem bija uztaisîts mazs uzkalniòð. No turienes tad pçc

mûsu toreizçjâ vçrtçjuma milzîgais blâíis, tikai drusku pakustinot,

ieslîdçja pagraba lûkâ. Jâ, prieki bez gala! Vçlâk skolas laikâ bija gadî-

jumi, kad simulçjâm slimîbu, lai ap pusdienas laiku jau veseli varçtu

iet uz ledus veðanu. Ðis darbs vilkâs vairâk kâ nedçïu, jo visi pieci mui-

þas pagrabi bija jâpiepilda.

Vâìu smçra pods galvâ

Arî mâtes vecâki dzîvoja mûsu dzîvoklî, kurâ bija viena istabiòa un

virtuve jeb íçíis. Tâ kâ ìimenç bija seði cilvçki (tçvs, mâte, èetri bçrni),

tad vecâmâte ar vecotçvu gulçja íçíîtî aiz trauku skapja. Viss ïoti sa-

spiests, bet mçs, bçrni, to nejutâm. Neviens nesûdzçjâs. No mçbelçm

istabâ bija divas gultas, ðûpulis mazajai mâsiòai Çrikai un divas salie-

kamâs gultas (râmji) pârçjiem bçrniem. Abi ar brâli gulçjâm kopâ uz

viena râmja.

Man ïoti patika skatîties, kâ vecaistçvs strâdâ. Viòð pçc amata bija

kurpnieks – laboja pastalas, zâbakus, arî smçrçja ratus. Reiz viòð, piecçlis

uz zirga loka pusnoòemtu riteni, smçrçja asi. Kâ nu bija, kâ ne, bet es,

apkârt ðiverçjot, loku nejauði apgâzu. Ritenis, nomaucies no ass, aizripoja

pa kalniòu lejâ. Ðajâ brîdî smçreïïas trauks ar visu saturu atradâs man

galvâ. Nepaspçju izbçgt no vectçva negaidîtâ manevra. Nu, ko – sûdzçju

mâtei. Tâ tiesnesis. Izsprieda, ka turpmâk man aizliegts iet pie ratiem,

kad vecaistçvs tos smçrç. Zinâms, visgrûtâk mâtei paðai – jâmazgâ man

42

galva un drçbes. Tas negâja viegli, jo smçrs (eïïa ar vazelînu) bija ïoti li-

pîgs. Galu galâ viss kïuva tîrs. Tomçr saasinâjusies konfliktsituâcija ar

vecotçvu pastâvçja diezgan ilgi. Neskatoties uz visiem ðiem notikumiem,

viòð tomçr man ïoti patika. Seviðíi tad, kad smçíçja savu pîpi un ar

krama ðíiltavu ðíîla dzirkstis paría lupatâ. Kad vecaistçvs nomira, es

izvadîðanas laikâ uzliku uz zârka malas sçrkociòu kastîti, lai viòam

turpmâk nebûtu jâmokâs ar tâm ðíiltavâm.

Sibîrija deg!

Man ïoti patika skaldît malku. Tas arî bija vecâtçva darbs. Reiz viòð

nez kâ atgâja pâris soïu malâ. Man tûlît cirvis rokâ. Tieði tobrîd izdzir-

dçju ïaudis kliedzam: Sibîrija deg! Sibîrija deg! Patieðâm dega ap pus-

kilometru attâlâ Sibîrijas pusmuiþa. No uztraukuma palaidu rokas ne

tâ, kâ vajag, un cirvis kreisajâ kâjâ iekðâ gan. Turklât ne pa jokam, pama-

tîgi! Vçl vecumdienâs uz pçdas ir redzama rçta. Pusmuiþa daïçji nodega.

Pçc kâda mçneða, kad kâja daudzmaz sadzija, gâju apskatît ugunsgrçka

postaþu. Krâsmatâs bija tikai kalpu dzîvojamâ mâja. Klçtis un kûts nebija

cietuðas. Zinâms, Sibîrija kungam bija nepiecieðama, jo tur dzîvoja

strâdnieki, galvenais darbaspçks, kas noòçmâs ar muiþas zemi, strâdâja

brûzî, graudu kaltç un klçtî. Tâpçc pusmuiþu âtri uzcçla no jauna.

Automaðînas un telefona stabu íobîði

Automaðînas atradâs puiku uzmanîbas centrâ. Neviena no tâm,

kas brauca pa lielceïu, netika palaista garâm bez ievçrîbas. Bijâm pat tâ

ietrençjuðies, ka pçc rûkoòas varçjâm pateikt, vai auto nâk no Limbaþu

puses vai Rîgas. Pametâm visu un aidâ – uz lielceïa! Attâlums – ap

ceturtdaïkilometra. Priekð toreizçjiem auto un mûsu skrçjiena

âtrumiem tas bija tîrais nieks. Maðîna tika sagaidîta, apskatîta un

pavadîta. Ja nu vçl brauciens gadîjâs îsi pçc lietus, tad ilgi tika pçtîti

riepu nospiedumi smiltîs. Brînîjâmies par skaistajiem rakstiem, ko spçja

veidot automaðînas riteòi. Pçc pieauguðo nostâstiem daþreiz garâm

brauca Limbaþu filca fabrikas îpaðnieka Husmaòa kunga automaðîna.

Turklât karodziòð, kas plivinâjâs virs motora vâka, esot bijis Beïìijas.

43

Un, lûk, puikas tikmçr priecâjâs par tehnikas brînumiem, kamçr

atkal kas izdomâts! Sagadîjâs, ka, lielceïu remontçjot, vienâ tâ malâ bija

sabçrtas grants èupas. Tik daudz skaistu akmentiòu, kas prasît prasâs,

lai paòemtu rokâ un sviestu. Bet kur? Skatîjâmies visâdus mçríus, lîdz

beidzot izdomâjâm, ka jâsvieþ uz skaistajiem telefona stabu íobîðiem

(izolatoriem). Telefona vadi savienoja Igates un Bîriòu pilis. Atseviðía

lînija gâja arî no Rîgas uz Limbaþiem. Ðo stabu galos vadu un izolatoru

bija vairâk, taèu svieðana sâkâs pa mûsu barona lînijas vienîgo íobîti…

Protams, ar nolûku tam trâpît un sasist. Kâpçc tâ? Laikam jau kunga

prasîba buèot roku vai kâdas citas viòa izdarîbas puikâm nepatika. Un

patieðâm, tikmçr svieda, kamçr trâpîja un íobîtis – ðíembâs. Tad nu

visi dienas varoni lielîja un noþçloja, ka, lûk, paða mestais akmentiòð nav

trâpîjis. Ðâdu íobîðu siðanu atkârtojâm arî tad, kad gâjâm Igates skolâ.

Tur pa ceïam arî vai visi Rîgas–Limbaþu lînijas íobîði bija nodauzîti.

Protams, ðâdas lietas darîjâm ïoti uzmanîgi, lai kâds neierauga un

nepasûdz skolotâjam.

Kunga automaðîna

Jau kâdu laiku bijâm novçrojuði, ka ir kâda vieglâ automaðîna, kas

no lielceïa iegrieþas Igates muiþas gatvç. Tâ gan parâdîjâs diezgan reti,

un mçs, puikas, nekâdi nevarçjâm izprast, kur ðî paliek. Izdomâjâm, ka

visticamâk automaðîna kïûdas dçï izbraukusi muiþai cauri pa otru

pievedceïu. Puikas tomçr kïuva tramîgi: Kâ var bût, ka mums neizdodas

automaðînas marðrutu tâ îsti konstatçt! Norunâjâm, ka visai ðai lietai

jâpievçrð lielâka uzmanîba – automaðîna jânovaktç. Pçkðòi vienu dienu

ieraudzîjâm, ka pie kunga vâgûþa stâv ðis auto un ka divi vîri, attaisîjuði

motora vâku, kaut ko dara. Tâ beidzot noskaidrojâm, ka barons Klots ir

iegâdâjies vieglo automaðînu. Pa kuru laiku? Mçs to nespçjâm izzinât

pat pie lielajiem. Stâvçjâm salasîjuðies un no klçts stûra skatîjâmies, kâ

abi mehâniíi darbojas. Ko viòi viens otram teica, nedzirdçjâm. Saruna

bija klusa, ðíiet, vâciski. Pamazâm pievirzîjâmies tuvâk. Skatîjâmies viens

uz otru, it kâ gaidîdami, ka kuru katru brîdi puikas taèu dzîs prom.

Pçkðòi viens no vîriem parâdîja ar roku uz mûsu pusi. Jâlaiþas! Taèu

otrs mehâniíis paspçra soli pretî un tieði man teica: Nâc ðurp! Pievedis

mani pie automaðînas motora, viòð paskaidroja: Lûk, te bâzt to rok tai

44

caurumâ un paòem to skrûv! Drusku noraustîjos, taèu pildîju, kas bija

teikts. Starp dzinçja mehânismiem plaukstu knapi dabûju iekðâ, taèu

vajadzîgo skrûvi sataustîju un izvilku. Jutos kâ varonis pârçjo puiku

priekðâ. Lîdz ar to visi kïuvâm droðâki. Pielîdâm pie auto tuvâk un

vçrojâm, kas tika darîts. Nâkamajâ rîtâ jau no paða agruma bijâm pie

vâgûþa. Abi vîri atnâca, izstûma maðînu un atkal remontçja. Redzçjâm

arî, kâ tâ brauca, kâ tika nolikta pie pils tur, kur agrâk stâvçja kaleða.

Kungs droði vien taisîjâs uz Rîgu.

Jâòi

Muiþâ bija pieòemts svinçt Jâòus. Bçrnîbâ atceros tos kâ lielus jo

lielus svçtkus. Igatç lîgoðana notika ap puskilometru no centra tâ

saucamajâ Kroòbirzî. Skaistâ bçrzu, ozolu un retu prieþu meþâ. Pameþâ

auga ïoti daudz lazdu, tâpçc no malas tas bija gandrîz vai necaurredzams.

Birzîtes centrâ, uz kuru gâja ceïð, atradâs liels danèu placis ar vietu

muzikantiem. Jâòos barons atvçlçja no saviem krâjumiem vairâkas alus

mucas. Veèi ar tâm òçmâs, sâkot jau no brûþa ledus pagraba un beidzot

ar speciâliem birzî uzstâdîtiem steíiem. Ðeit novietotajai mucai ar lielu

padomdoðanu tika ieskrûvçts krâns. Tad atvçra augðâ spundi (lai mucas

iekðienç ieplûstu gaiss), un sâkâs alus garðoðana. Pirmo provi deva

pârvaldniekam jeb muiþkungam, tad brûveïmeistaram, pagrabmeistaram,

galdniekmeistaram, vagaram, melderam, kalçjmeistaram... Mûzika

spçlçja, jaunie dancoja, bet mçs, puikas, – visur klât kâ naglas. Lîgoja arî

pats lielkungs ar lielmâti. Protams, kopâ ar ìimençm arî visas muiþas

amatpersonas un strâdnieki.

Kroòi bija ar iepîtâm ðíomeòu (lâceòu) mçtrâm un ogâm. Barons

tika godinâts par viòa labestîbu. Patieðâm jâatceras, ka tolaik Igatç valdîja

tâda sajûta, ka lielskungs ir labs. Puikas tomçr ne visai tam piekrita, jo

gan viòð, gan viòa ieceltie muiþas amata vîri ne vienreiz vien bija mûs

tramdîjuði.

Alus dzerðana, siera çðana turpinâjâs lîdz ausmai. Bija arî tâdi, kurus

rîta pusç varçja atrast krûmos, atpûðamies no stingrâ Igates alus.

45

Ziemassvçtki

Lîdzîga visas muiþas ïauþu sanâkðana bija arî Ziemassvçtkos. Ðim

nolûkam vai augu gadu tika mâcîtas dziesmas. Tuvâk svçtkiem rîkoja

iepriekðçju kopdziedâðanu, lai pie lielkunga skançtu vçl labâk. Paðâ

Ziemassvçtku vakarâ lielajâ pils zâlç (vçlâkos laikos tâ tika sadalîta mazâ-

kâs telpâs) stâvçja puðíota eglîte un liels galds ar dâvanu kulîtçm. Aiz tâ –

lielmâte un lielkungs. Tika dziedâtas vai visas luterticîgâs Ziemassvçtku

dziesmas. Parasti izpildîja arî vienu krievu dziesmu. Tâ, cik atceros, bija

garîga satura. Kamdçï to iemaisîja Ziemassvçtku repertuârâ, vçl tagad

nesaprotu. Toreiz muiþas ïaudîm ar krieviem nebija nekâdu darîðanu.

Pat uradòiks Jansons, kad ieradâs pie tçva iekasçt galvasnaudu (vienu

rubli), runâja latviski. Jâpiebilst, ka par sievieðiem galvasnaudu nemaksâja.

Ceremonijas vidû lielmâte izdalîja svçtku kulîtes. Tâs mçs, bçrni,

ïoti gaidîjâm, nekas cits tik ïoti neinteresçja. Atceros, ka, saòemot dâvanu,

bija jâbuèo lielmâtei roka. Pantiòus tad neskaitîjâm, jo baronu pâris

nez vai latviski saprastu. Zinât jau mçs tos zinâjâm.

Zaïumballes

Ïoti kupli apmeklçtâs Vidriþu muiþas zaïumballes tika rîkotas vasa-

ras beigâs. Tas bija lielisks izpriecu un savstarpçjas iepazîðanâs laiks. Krû-

mi blakus deju laukumam tad bija pilni ar pajûgiem. Darbojâs bufete,

kur varçja nopirkt dzçrienus – kâ grâdîgos, tâ bez grâdiem. Spçlçja ragu

oríestris: kâdi seði astoòi vîri, netrûka bungas. Arî puikâm zaïumballçs

bija ko ðiverçt. Te sanâcâm daudz vairâk nekâ Igatç. Atceros, ka tikâm

nodarbinâti tâ sauktajâ Amora pastâ. Jau mâjâs mâte izðuva speciâlu

pasta taðu. To uzmauca kaklâ, bet pie cepures piesprauda uzrakstu –

Amora pastnieks. Katrs ballçtâjs lîdz ar ieejas biïeti saòçma lielu, labi

saskatâmu numuru, ko tam turpat pie kases piesprauda pie krûtîm.

Blakus varçja iegâdâties arî pasta papîru ar robotâm malâm, kas viegli

salîmçjamas, pârlaiþot ar mçli. Lai saòemto vçstuli varçtu atvçrt un

izlasît, roboto maliòu nâcâs noplçst. Izsniedza, zinâms, pret samaksu,

arî mazus zîmulîðus.

46

Ja sâkumâ pastniekiem darba trûka, tad pçc pâris dejâm, kad nu-

muri jau bija saskatîti, vçstules nâca cita pçc citas. Adresâtu meklçðanu

veicâm, skaïâ balsî izsaucot vajadzîgo numuru. Vismîïâkâ puiku

pulcçðanâs vieta bija pie muzikantiem. Lielâ raga pûtçjs Zariòð no Tiòu

mâjâm sçdçja, uzlicis tauri plecos un izbâzis galvu starp spîdoðajâm mi-

siòa caurulçm. Jo mçs viòam tuvâk, jo labâk! Skaties, vai tik lîdz ar

brîniðíîgajâm skaòâm no Zariòa caurulçm neiznâk ârâ vçl kaut kas!

Turpat blakus danèu placim bija un vçl tagad ir mazs Vidriþu eze-

riòð. Tur varçja interesanti sviest akmentiòus – kurð tâlâk aizmetîs. Ðajâ

ezeriòâ pçc Otrâ pasaules kara noslîka mans bçrnîbas draugs Rozen-

blatu Oskars. Viòð, strâdâdams turpat pie dambja uzbûvçtajâ Vidriþu

spirta brûzî, kïuva par dzçrâju. Satiekoties Oskars vienmçr piedâvâja

tâ saucamo Vidriþu konjaku – atðíaidîtu jçlspirtu. Zinâms, bija jânogarðo

un jâpaliela dzçriena lieliskâ garða, lai bçrnîbas draugs neapvainotos.

Apkârt ezeriòam

Uz Vidriþu muiþu mûsu ìimenei iznâca braukt diezgan bieþi, jo

tâs galdnieks Apiòa kungs bija tçva labs paziòa. Viòiem saskançja ne tik

vien kâ amata brâïiem, bet arî kâ cilvçkiem. Savukârt Apiòu meita Vera

bija laba draudzene manai mâsai Elfrîdai. Abas meitenes mâcîjâs vienâ

klasç Limbaþu meiteòu proìimnâzijâ. Man ar brâli ðajâs mâjâs gan îsti

nebija ko darît. Gâjâm ârâ. Mûsu vislabâkâ vieta Vidriþos atradâs turpat

blakus. Tâs bija dzirnavas, kurâm, kâ jau rakstîju, ûdens pienâca rata

apakðâ. Patika arî apskriet dzirnavu ezeriòam apkârt. Te satikâm vie-

tçjos puikas, ar kuriem âtri vien radâs vislabâkâ saskaòa. Interesanti, ka

tolaik Vidriþos atðíirîbâ no Igates muiþas bija ierîkots ûdensvads un tâ

saucamais ûdenstornis (tvertne). Tajâ uzpumpçja ûdeni, un tas pa

caurulçm gâja uz kunga pili. Turklât ûdenstornî varçja uzkâpt paðâ aug-

ðâ un vçrot plaðo apkârtni. Ðâdas mûsu nodarbîbas mâtei sagâdâja lie-

las rûpes. Viòa gan vienmçr atgâdinâja, lai nenosmçrçjoties un nedarot

muïíîbas. Ne jau vienmçr visu varçja ievçrot. Skrçjiens apkârt ezeriòam

beidzâs ar apavu sabriðanu, slapjâm zeíçm; lîðana ûdens tornî – ar nosmç-

rçðanos. Pçrienu gan nedabûjâm, jo zinâjâm, ka sveðâ vietâ no vecâkiem

bûs tikai bâriens.

47

Pirmâ tikðanâs ar jûru

Atmiòâ no 1909. vai varbût 1910. gada palicis mûsu ìimenes

18 verstu tâlais brauciens uz Saulkrastiem, tolaik – Neibâdi. Tas notika

kâdâ jaukâ vasaras svçtdienâ ar mçríi bçrniem parâdît jûru. Man varçja

bût pieci vai seði gadi. Braucâm ar zirgu Ali un nepilnu trîs stundu lai-

kâ bijâm klât. Tolaik Neibâdç no krasta jûrâ stiepâs liels, garð tilts. Uz tâ

atradâs dzelzs sliedes, pa kurâm ripoja trulîtis. Tieði tobrîd, kad mçs

atradâmies jûrmalâ, tilta galâ pienâca milzîgi liels kuìis. Vismaz man

toreiz tas izskatîjâs kâ brînums, jo lîdz tam ûdenî biju redzçjis tikai

laivas. Aizejot pa tiltu, aplûkojâm to tuvâk. Neatceros gan, kâ tvaikoni

sauca.

No kuìa vieni pasaþieri kâpa ârâ, citi – iekðâ. Uz tilta izkrâva daþâ-

das mantas, ko tad ar trulîti stûma lîdz krastam. Tâlâk tâs veda ar zirgu

pajûgiem. Kad trulîti atbrîvoja, tçvs mûs visus trîs, mâsu Elfrîdu, brâli

Robertu un mani (mâsa Çrika vçl nebija piedzimusi), iesçdinâja tajâ

iekðâ. Neviena netraucçti, mçs braucâm pa sliedçm no viena tilta gala

lîdz otram. To vecâku uzraudzîbâ neliedza. Staigâjâm arî pa baltajâm,

tîrajâm pludmales smiltîm. Te bija daudz cilvçku, un lielâkâ daïa no

tiem sarunâjâs mums nesaprotamâ valodâ, varbût krievu vai vâcu.

Vecâkiem nemanot, pielasîju pilnas kabatas ar akmentiòiem. Tie likâs

tik gludi, tîri, ka bija þçl tâdus zemç atstât. Oïi, ar kuriem dauzîjâm

telefona íobîðus, bija daudz neizskatîgâki. Kad braucâm mâjâs, mâte

tomçr manas piestûíçtâs kabatas ievçroja un pavçlçja tâs iztukðot. Bija

jâatstâj aptuveni desmit akmentiòi. Vçl jâpiebilst, ka Neibâdç tçvs kâdâ

mazâ bodîtç – kioskâ nopirka ïoti gardu dzeramo, ko sauca par limonâdi.

Çdamais mums bija lîdzi no mâjâm.

Jâ, tas bija slavens brauciens – kuìis, jûra, kam otru malu nevar

redzçt. Tâ pievelk un puikam pieaugot var kïût par viòa dzîves mçríi.

Sçòoðana, ogoðana

Mûsu ìimene bieþi uzturâ lietoja dabas veltes – sçnes un ogas.

Galvenâ lasîtâja bija mâte. Tçvs tâdâs reizçs nekad lîdzi nenâca, laikam

taèu darba aizòemtîbas dçï. Taèu mums, bçrniem, bija uzdevums mâtei

palîdzçt.

48

Pavasaros gâjâm uz tâ saucamajâm Kroòa (mâju nosaukums) paegïu

norâm, kur ïoti daudz auga íerveïi (muríeïi). Jâpiebilst, ka ar Kroòiem

ir saistîts slavenais Nâves salas aizstâvis ìenerâlis Francis. Viòð pieminçts

arî Aleksandra Grîna românâ Dvçseïu putenis.

Parasti meþâ turçjos vecâkajam brâlim gandrîz blakus, jo baidîjos,

ka varu apmaldîties. Mâte gan dusmojâs, ka tâ neesot nekâda sçòoðana.

Reiz, Robertam blakus ejot, piepeði ieraudzîju, ka zem kadiíu krûma

guï zaíis. Ar pirkstu pamâju brâlim, râdot, lai viòð nerunâ, jo citâdi

pelçci var izbiedçt. Abi apstâjâmies un instinktîvi reizç metâmies medî-

jumam virsû. Ciet ir! Taèu izrâdîjâs, ka zaíis bija saðauts un tâ zem

krûma nobeidzies. Vçl juta íermeòa siltumu. Saucâm mâti, lai dod

padomu, ko darît. Viòa zaía âdâ pat atrada vietas, kur bija trâpîjuðas

bises skrotis. Tika pieòemts lçmums, ka sçòoðana jâpârtrauc un medî-

jums jânes mâjâs. Mâte pils pavârçm apjautâjâs, kâ cepeti labâk pagatavot,

savukârt sestdien ar muiþas pârvaldnieka izrakstîtu zîmi no pagrab-

meistara tçvam tika atnests alus. Tosvçtdien mums bija lieliskâkâs

pusdienas.

Kad bijâm sçòojuði tâlajâ Sûrumbirzî, pirms nâkðanas mâjâs grie-

zâm nçðu koku. Tad mâte iesçja nçðos divus lielâkos kurvjus, un mums,

bçrniem, ieðana bija vieglâka.

Vçlâk, kad mazliet pieaugu (skolâ gan vçl negâju), sçnçs devos viens

pats. Tas man ïoti patika. Mâte tuvçjos meþos laida. Tikai katru reizi

vajadzçja viòas atïauju. Vçl tagad atceros, kur parasti auga bara bekas

(baravikas), apðu bekas, cûcenes, bçrzlapîtes… Vçl pirms gadiem

divdesmit tâs vietas izstaigâju.

Vislabâk man patika lasît ðíomenes jeb lâcenes. Tâs tepat Aijaþu

ezera malas purvâ auga ïoti labi. Gâjâm arî tâlâk – uz Meldera purvu vai

aiz Melniem krastiem. Vienmçr ogoðana bija saistîta ar zinâmâm

briesmâm, jo te dzîvoja daudz èûsku, tâpçc ikreiz òçmu lîdzi stibu, ko

nogriezu jau pirms ieðanas purvâ. Èûskas skaitîjâs ïoti kaitîgi dzîvnieki,

tamdçï tâs sita.

Ðíomeòu lasîðana bieþi beidzâs bçdîgi, jo parasti tâs auga tur, kur

daudz vaivariòu. Saprotams, ka liela daïa ogu lasot gâja nevis kurvîtî,

bet mutç. Taèu ðíomenes bija piesûkuðâs ar reibinoðo vaivariòu smarþu,

tâs radîja dullumu un galvenais – vemðanu, kas saistîjâs ar lielâm grûtî-

bâm. Mâte jau mâcîja, lai ogas purvâ neçdot, ko vienmçr pçc izvemðanâs

arî solîju, bet vai tad spçju to ievçrot! Tâ mîkstâkâs un labâkâs ðíomenes

49

gandrîz katru reizi vajadzçja atstât pie lielâ grâvja tîruma malâ, kas,

zinâms, nenâcâs viegli.

Dzçrvençs visbieþâk gâja uz tâ saucamo Niedru purvu. Tas atradâs

apmçram divu kilometru platâ Aijaþu ezera otrâ pusç. Ðajâs reizçs sapul-

cçjâs ap desmit muiþas sievu, kas tad kopâ ar bçrniem lielajâ laivâ cçlâs

pâri ezeram. Dzçrvenes lasît man nepatika. Vienîgi pavasaros, kad ogo-

jâm tepat purviòâ starp Igates skolu un Vidriþu pagasta nabagmâju,

mâtei nevajadzçja mani pierunât. Pavasara ogas atðíîrâs no rudenî

lasîtajâm ar to, ka bija caurspîdîgas, saldas un atkal vairâk nâca mutç

nekâ krûzîtç (protams, tas nedraudçja ar izvemðanos). Pavasara dzçrveòu

lasîðanu mçs saucâm: lor, lor, lor, – tâdu troksni izraisa kâjas iegrimðana

purva saèikstçjuðâ ledus spraugâs.

Visgrûtâk bija lasît mellenes. Tâs auga tâ saucamajâ Katlera silâ –

kâdas piecas verstis uz Limbaþu pusi. Arî te ogot gâja vairâkas ìimenes

reizç. Drîz uznâca tâds nogurums, ka pat mâte teica: Vçl divas krûzîtes,

un tad varçs atpûsties! Tâs arî drîz pielasîju, iebçru mâtes grozâ un no

mocîbâm biju brîvs. Sçdçju un gaidîju, kad varçs atkal mçrot tâlâs ver-

stis atpakaï uz mâjâm.

Skolas gaitas

Skolâ sâku iet 1910. gada rudenî. Vispirms apmeklçju Igates

pamatskolu, kurâ bija trîs klases un visus skolçnus reizç mâcîja viens

skolotâjs un skolas pârzinis Zâlîtis. No 1914. lîdz 1916. gadam,

dzîvodams pie tçva mâsas, mâcîjos Limbaþos. Ðo skolu sauca par

Augstâko pirmapmâcîbas skolu (krieviski nosaukums – Visðeje naèaïnoe

uèiïiðèe). Skolçniem te vajadzçja formas tçrpu, tai skaitâ âdas jostu,

uz kuras sprâdzes bija redzami trîs slâvu burti BHY. Trûcîgu vecâku

bçrniem, pie kuriem biju pieskaitâms arî es, atïâva nâkt parastâs

drçbçs.

Kara dçï mâcîbas uz diviem gadiem pârtraucu, lîdz 1919. gadâ

iestâjos Lçdurgas draudzes skolas pçdçjâ klasç. Tâ es ieguvu seðu klaðu

pamatskolas izglîtîbu, ko tolaik prasîja, lai varçtu mâcîties tâlâk.

Spilgtâkâs atmiòas man ir palikuðas par savu pirmo skolu Igatç.

50

Skolotâja rija

Mâcîbas Igates pamatskolâ sâkâs pulksten deviòos. No rîta notika

tikai kâdas pâris stundas, kurâm sekoja pusdienu pârtraukums, arî pâris

stundu garumâ. Ðajâ laikâ skolotâjs Zâlîtis mierîgi çda un atpûtâs savâ

èetristabu dzîvoklî, kas atradâs skolas çkas dienvidu galâ. Ko lai dara

skolçni, seviðíi puikas? Iet mâjâs pusdienot neviens i nedomâja, lai gan

tas bija pilnîgi iespçjams – puskilometra attâlums lîdz muiþas centram

to ïâva. Taèu visi òçmâm pusdienu maizes klunci uz skolu lîdzi. To uz

âtru roku iekodâm, un – ko tâlâk? Telefona stabu íobîðu siðana parasti

notika pavasaros, kad uz ceïa bija savesta grants. Pârçjâ laikâ izdomâjâm

daþâdas citas lietiðías nodarbîbas. Piemçram, gadîjâs, ka tika atmûíçtas

skolotâja saimniecîbas piedarba durvis, un puikas iekïuva rijas nodalîjumâ,

kur uz ârdiem þâvçjâs nekulta labîba. Viss tika jaukts un gâzts. Reiz pat

pusdienas laikâ ðeit izcçlâs ugunsgrçks. Todien skolotâja kalpone Duòka

(krieviete) bija aizgâjusi uz savu mâju, un rija pilnîbâ palika puiku rîcîbâ.

Kâ jau parasti, vainîgos neatrada. Vainîgi visi. Arî uguni nodzçst

palîdzçjâm visi. Labi, ka blakus rijai atradâs liels ûdens mârks. Iznâkumâ

neizþuvuðie un neizkultie labîbas kûlîði, nogâzti no ârdiem, tika izvârtîti

pa rijas klona grîdu. Zinâms, kâda daïa jau iepriekð sadega rijas krâsnî.

Zâlîtis par to mums atlîdzinâja – vajadzçja stâvçt kaktâ, arî uz mâjâm

laida tikai pçc soda stundas nosçdçðanas.

Te gan jâpiebilst, ka pavasaros un rudeòos (pirms un pçc sniega)

skolotâjs ðîs divas pusdienas pârtraukuma stundas izmantoja skolçnus

kâ darbaspçku savâ saimniecîbâ. Tas mums gan nepatika… Nereti gadîjâs,

ka stikli vien noðíindçja Zâlîða klçts un kûts logos. Pçc tâdâm reizçm uz

skolu tika izsaukti puiku vecâki. Tad strostçðana izdevâs pilnîgâka.

Kauja pie Knipskas

Un, lûk, skaistâs ziemas dienas! Sniegs sasniga liku likâm – zem

kâjâm gurkstçja. Pikas vçlâs lielu lielas. Ko darît? Poruka darbi bija jau

klasç lasîti. Vislielâko piekriðanu guva stâsts par Knipskas kauju starp

turkiem un krieviem. Tâ radâs ideja par lîdzîgas kaujas sarîkoðanu Igatç.

Lozçjot tika sadalîti spçki – kurð turks, kurð krievs. Turpat pie skolas

Burtnieku pïavâ sniegs sasnidzis labu labais. Vispirms vajadzçja ar soïiem

51

noteikt cietokðòu atstatumu. Tas nedrîkstçja pârsniegt ðâviòu lidojuma

attâlumu. Divos pusdienu pârtraukumos cietokðòu mûri ar ðaujamlûkâm,

kâ arî munîcija bija gatavi. Gan krievi, gan turki bija pastrâdâjuði godam.

Kad noliktajâ laikâ sâkâs cîòa, netika þçlots nekas – ne cimdi, ne

apavi (daþkârt pastalas), ne cepures, ne drçbes. Kurð kuru veica? Pçc

noskaòojuma un vçlamîbas bija jâuzvar krieviem. Lûk, íeizars, kura

ìîmetne karâjâs klasç pie priekðçjâs sienas virs kâjminamâm plçðu çrìe-

lçm, taèu skaitîjâs visuvarens (tas nekas, ka viòu reiz íçra tintes pude-

lîte, uz bildes râmja atstâdama kleksi). Arî turku pusç spçki izskatîjâs

vareni. Tur lîderis bija spçcîgais Oskars Dzçrve no Kruikalna, kas skolâ

atnâca tikai piecpadsmit gadu vecumâ un vçl lâgâ nepazina burtus

(divdesmitajos gados viòð strâdâja Rîgâ par tramvaja vadîtâju). Tie li-

kâs gatavi cînîties, aizstâvçties lîdz pçdçjai nocietinâjuma sienai. Jâpie-

bilst, ka ðai kaujai bija jâbeidzas ar pretinieka nocietinâjumu galîgu

izârdîðanu.

Sâkumâ notika artilçrijas apðaude, abâm pusçm turoties aizsegâ un

novçroðanu veicot caur ðaujamlûkâm. Kad ðâviòi izsîka, gan turki, gan

krievi devâs tuvcîòâ – nereti vîrs pret vîru. Vispirms gan tika likvidçti

pastâvîgie cietokðòu sargi – sniega vîri, kas uzticîgi bija stâvçjuði pozî-

ciju flangos. Sagraut pretinieka nocietinâjumus sâkumâ labâk veicâs

turkiem, kuru vidû arî man bija jâcînâs… Krievi pretojâs paðaizliedzîgi,

seviðíi tad, kad viòi ar kâjâm sâka spârdît mûsu nocietinâjumu sienas.

Cîniòu apturçja stundas sâkums. Deþurante Zelma Timma no Vçve-

riem ar zvanu rokâs bija atnâkusi tieði uz kaujas lauku. Visi lielîdamies

devâs uz klasi. Bija gan jâpasteidzas, lai par nokavçðanos nenopelnîtu

stâvçðanu kaktâ.

Slapjie cimdi steigâ sagûla turpat puiku guïamistabâ uz kuroðâs

krâsns metâla durtiòâm. Liels bija pârsteigums, kad pçc stundas skolas

koridorâ jutâm nelabu smaku. Izrâdîjâs, ka pie krâsns atstâtie cimdi ir

beigti. Daþam vçl gruzdçja caurums, bet no daþa nebija palicis pâri

nekas… Nu dûða papçþos. Ko teiks mâjâs! Man iznâca liela lûgðanâs

mâtei, ka turpmâk tâ vairs nenotiks un ka nevajadzçtu par notikuðo

stâstît tçvam. Tad gan nez vai ar colðtoku tiktu cauri. Atkal bûtu jâiet

paðam pie þagaru kaudzes... Zinâms, visas tâs izjûtas tikai uz laiku.

Nelaime ar cimdiem pçc nedçïas bija aizmirsta, un sâkâs jaunas izdarîbas.

Pavasarî Burtnieku pïavâ vçl ilgi saglabâjâs sniegs. Biezie cietok-

ðòu mûri kusa lçni. Apskatot kaujas lauku, atradâm vçl divus cimdus.

52

To îpaðnieki izrâdîjâs Zariòu Gusts un Roòu Eiþens. Kas zina, kâ viòi

tika cauri, kad atgriezâs mâjâs ar vienu cimdu.

Vizinâðanâs

Daþkârt, tas gan gadîjâs ïoti reti, skolotâjs Zâlîtis pats izdomâja, kâ

ziemâ mums pavadît pusdienas pârtraukuma stundas. Reiz viòð sarîkoja

vizinâðanos ar savâm zirgu ragavâm. Tâdâ pasâkumâ varçja piedalîties

visi, arî meitenes. Netâlu no skolas uz Lçdurgas ceïa pusi kalniòâ aug tâ

saucamais Burtnieku ozols. Atceros, kâds tas bija tolaik, un zinu, kâds

tas ir tagad – pçc deviòdesmit gadiem. Savâ kuplumâ un lielumâ tas,

ðíiet, nav mainîjies. Un nu aptuveni divdesmit dedzîgâkie vizinâties

gribçtâji skolotâja vadîbâ stûma ragavas pâri Burtnieku pïavai uz kalniòu

pie ozola. Sniegs dziïð, taèu prieks liels, un tukðâs ragavas slîdçja labi.

Drîz jau bijâm pie mçría. Paðâ kalngalâ ragavas iegrûdâm un, kad tâs

sâka paðas slîdçt, lçcâm iekðâ. Sâkumâ, kamçr sniegs nebija iebraukts,

gâja lçnâk, bet pçc daþiem braucieniem jau laidâm lepni. Divas stundas

ïoti labi pavadîta laika. Kâjas gandrîz sausas, cimdi veseli, vaigi sârti.

Tagad ðajâ vietâ atrodas Saulrietu mâjas – jaunsaimniecîba, kuras

îpaðnieks ir manas vecâkâs mâsas Elfrîdas dçls Alfrçds Andruss.

Bikðturi

Pamatskolas pçdçjâ klasç vajadzçja kârtot eksâmenu. Ðo vârdu

gan agrâk bijâm dzirdçjuði, bet, ko tas nozîmç un ko tâdâ eksâmenâ

dara,– nekâdas jçgas. Mâte ïoti centâs mani uzpucçt – tîrîja drçbes,

lâpîja, nopirka pat jaunu cepuri, lîdz beidzot secinâja, ka tomçr vaja-

dzîgs jauns uzvalks. Vecais, lai gan tîrîts un gludinâts, eksâmenam ne-

derçja. Zinâms, ðûðanu veica mâte pati. Nu, kas tur sareþìîts – puikam

desmit gadi vien bija! Interesanti, ka jaunâs bikses man neturçjâs kâ

lîdz ðim – uz pogâm pie taïïas, bet kâ pieauguðajiem – uz bikðturiem

jeb trâbantçm, kas gâja pâri pleciem. Mâte mani sakopa un palaida, lai

eju. Brâlis Roberts un mâsa Elfrîda Igates pamatskolu jau bija beiguði.

Tâtad no ìimenes iznâca iet vienam paðam.

53

Skolâ virmoja svinîgs noskaòojums. Nez no kurienes bija sabrau-

kuði lepni kungi ar spoþâm pogâm, uzpleèiem, ârkârtîgi staltâm cepu-

rçm un gariem kâ mçteïi svârkiem. Spîdçja arî viòu siksnu sprâdzes, bet

sânos karâjâs kaut kas lîdzîgs duncim. Grezno, uniformçto kungu

bija kâdi trîs. Sarunâjâs tie krievu valodâ, ðíiet, tikai viens kaut ko teica

arî latviski. Mçs, skolçni, seviðíi nepaklausîgie, bijâm vienâs bailçs –

nu tik vajadzçs par visiem nedarbiem atbildçt! Bijâm gan ðad tad

pârbaudîti, kad skolâ ieradâs Lçdurgas mâcîtâjs Spalviòð. No viòa jau

nu nebaidîjâmies. Zinâjâm, ka tas liks noskaitît bauðïus un ticîbas

apliecinâjumu. Bet ko prasîs ðie? Beigas bûs!

Beidzot treðziemniekiem sâkâs zinâðanu pârbaude, protams, krie-

vu valodâ. Visi sçdçjâm klasç un klausîjâmies kungu jautâjumus. Es

uztraukumâ biju novests tiktâl, ka radâs nepiecieðamîba steidzîgi tikt uz

mazmâjiòu. Kâ parasts ðâdos gadîjumos, atprasîjos skolotâjam Zâlîtim

un izgâju. Tualete atradâs pirmajâ stâvâ zem kâpnçm, kas iet uz klasi.

Paldies Dievam, ar lielâm mokâm steigâ tiku vaïâ no jaunajâm biksçm.

Kad viss bija kârtîbâ, âtri vilku tâs atpakaï. Taèu ðajâ brîdî sâkâs pama-

tîga íibele – nekâdi nevarçju tikt galâ ar trâbantçm. Nesapratu, kâ tâs

vajadzçja pogât, lai gan taèu mâjâs kopâ ar mâti viss bija parâdîts un

izmçìinâts. Stâvçju tualetç nopuòíojies, bira asaras. Ar vienu roku tu-

rçju bikses – tâs krita nost, bet otrâ atradâs bikðturi. Tad atkal òçmos

pilnîgi nosvîdis, taèu vienalga, kâ pogâju,– bikses neturçjâs. Paiet neva-

rçju ne soli. Pçc laiciòa izdzirdçju, ka pa kâpnçm kâds nâk lejup. Tas

bija mans draugs Zariòu Gusts. Viòð teica, ka man steidzîgi jâatgrie-

þoties klasç. Tagad tikt galâ ar trâbantçm mçìinâjâm abi, bet kâ neiznâca,

tâ neiznâca. Jâpiebilst, ka Gusta bikses bija ðûtas vçl pa bçrnu modei –

turçjâs ar piepogâjumu pie taïïas. Draugs aizgâja, bet es paliku likteòa

varâ. Drîz ieradâs pats skolotâjs Zâlîtis. Tad beidzot tikâm kârtîbâ un

devâmies uz klasi. Bikðturi uz mani atstâja tâdu iespaidu, ka visu eksâmena

laiku par tiem vien domâju. Par to, kâ ðî lieta beidzâs, atstâstîja mâte,

kura vçlâk runâja ar skolotâju. Izrâdîjâs, ka eksâmenu skaitîjos nokârtojis

un tâdçjâdi arî pirmâs pakâpes pamatskolu pabeidzis.

Neskatoties uz visâm çverìçlîbâm, nepatikðanâm, ko sagâdâju sko-

lotâjam Zâlîtim un, galvenais, mâtei, mâcîbâs vienmçr biju sekmîgs.

Grûti, pat ïoti grûti gâja ar lasîðanu. To Igates pamatskolâ vçl îsti neap-

guvu. Mâte daudz palîdzçja, izlasîdama uzdoto (parasti Bîbeles stâstus)

man priekðâ. Viegli nepadevâs arî krievu valoda. Ðajâ priekðmetâ gan

54

bija daudz uzskates lîdzekïu. Atceros plakâtus ar zîmçjumiem pat pus-

kvadrâtmetra lielumâ, ko, piekârtus uz aukliòas klases priekðâ, varçja

mainît citu pçc cita. Piemçram, uz kâda plakâta bija uzzîmçta upîte ar

laipiòu un laivu, kas piesieta pie mieta, krastâ – vairâki vîtoli. Visam klât

krievu nosaukumi. Atlika tikai locît mçli. Arî Krievijas vçsture, paplâna,

ðaura grâmatiòa sarkanos vâkos, bija jâmâcâs krievu valodâ. Tâ, piemç-

ram, stâstîja par trim drosmîgiem varjagiem, kuri devuðies Krieviju pâr-

valdît. Krievu zemnieki paði to lûguði, teikdami, ka viòu zeme esot liela,

neaptverama, bet kârtîbas tajâ nav. Klasç karâjâs arî lielas ìeogrâfiskâs

kartes, kurâs vajadzçja zinât parâdît un nosaukt kâdu Krievijas upi vai

pilsçtu. Par Latvijas vçsturi un ìeogrâfiju nemâcîja gandrîz neko. Latvija,

Lietuva un Igaunija – tâs lielvalsts sîkas guberòas. Pat aritmçtikâ teksta

uzdevumus un parastos skaitïu stabiòus nâcâs risinât krieviski. Tas viss

notika skolâ, kur skolnieki bija îsti latvieðu lauku bçrni un arî pats skolo-

tâjs latvietis. Skaidrs, ka ðâdas izglîtîbas mçríis bija pârkrievoðana.

Interesanti, bet tolaik daudziem tâ likâs normâla, vajadzîga. Tâpçc nav

brînums, ka revolûcijas laikâ, kad íeizars bija nogâzts, viens otrs latvietis

– vienkârðs laucinieks, muiþas strâdnieks – izmisis teica: Kâ nu mçs

dzîvosim, kad cara vairs nav?! Ko darîsim?!

Kuïmaðînu ðíûnis deg!

Igates muiþâ, neskaitot pusmuiþas, atradâs èetri lieli ðíûòi, kuros

krâva sienu, âboliòu, salmus. Divos no tiem varçja iebraukt kuïmaðînu.

Dampis tad tika novietots speciâlâ piebûvç, kas bija norobeþota ar

ugunsdroðu sienu. Tomçr arî ðî piesardzîba neglâba vienu ðíûni no

nodegðanas.

Barons Klots, juzdams, ka tuvojas Pirmais pasaules karð, cerîbâ

saòemt apdroðinâðanas naudu nodedzinâja arî pârçjos trîs ðíûòus. Kas

gan îsti zina patiesîbu, taèu vecie vîri tâ runâja.

Bet lîdz tam mums, puikâm, seviðíi interesçja tieði tie ðíûòi, kuros

kûla labîbu. Ðî lieta notika vçlu rudeòos vai ziemâ, kad lauku darbi bija

pabeigti. Izdzirduði, ka rûc kuïmaðîna, mçs lielâ steigâ skrçjâm skatîties.

Kaut tâdâs reizçs visbieþâk puikas trieca no ðíûòa ârâ, tomçr gadîjâs, ka

muiþas kalçjs, tçva draugs Caunîtis par mums ieþçlojâs un ielaida dampja

mâjiòâ. Tas bija ârkârtîgs brînums, vçrot to, kâ dampim grieþas ritenis

55

un dzensiksna pa spraugu iet uz paðu kuïmaðînu, kas kuï un rûc. Kâ

tas var bût?! Griezâs arî bumbuïotais âtruma regulators, ðurpu turpu

kustçjâs sûknis un krustenis ar kâtu. Tieðâm brînums! Daþreiz Caunîtis

pa ðaurâm durtiòâm ielaida arî kuïmaðînas telpâ. Te bija redzami maisi,

kas strauji pildîjâs graudiem, ður tur gadîjâs arî pa zirnim. Es stundâm

varçju vçrot, kâ maðînai pa muti nâk ârâ salmi. Tas bija tâds skats, ka to

vçl tagad redzu acu priekðâ. Vispâr mçs, puikas, Caunîti ïoti cienîjâm.

Izkultos salmus ar zirgiem veda uz citiem ðíûòiem un kûtsaugðâm. Tâ

kâ viens, vislielâkais ðíûnis jau iepriekð bija nodedzis, tad salmus krâva

arî kaudzçs. Nu puikâm atkal darbs! Varçja uzrâpties salmu kaudzç un

ðïûkt lejâ. Te radâs liels prieks, bet bija arî risks, jo, ja vagars ieraudzîja,

ka puikas dzen salmus lejâ, tad ar stibu, kas vienmçr bija pie rokas,

dabûjâm kâ pienâkas. Baidîjâmies arî no barona un muiþas pârvaldnieka,

bet tie pie salmu kaudzçm parâdîjâs reti.

Kâdu nakti muiþas zvani zvanîja ugunsgrçka trauksmi. Visi bija kâ-

jâs un kâ naglas salasîjâs pie degoðâ ðíûòa, kur iekðâ stâvçja kuïmaðîna

un dampis. Kûlçjs nu dega kâ lâpa, kâ liels ugunskurs. No Bîriòiem

atbrauca pat ar zirgiem vedamais ugunsdzçsçju pumpis, tomçr gan

ðíûnis, gan kuïmaðîna bija pagalam. Pçc kâdas nedçïas dega arî ar âbo-

liòu pilnais siena ðíûnis. Vçl vçlâkâ rudenî – pçdçjais lielais salmu ðíûnis.

Tas atradâs cieði blakus muiþas govju kûtij, kuras piebûvç dzîvoja

modernieka Arnîða ìimene. Viòa dçls Ernests tolaik strâdâja pie mana

tçva par mâcekli. Kad tovakar Ernests, iznâcis no galdnieku darbnîcas,

ieraudzîja ugunsgrçku, viòð pârskatîdamies nodomâja, ka liesmas

apòçmuðas arî kûti un viòa ìimenes mâjokli. Tâ Ernests uz vairâkâm

dienâm zaudçja valodu. Vçlâk viòð brîvprâtîgi iestâjâs latvieðu strçlnie-

kos un krita kaujâ.

Atceros laiku, kad ar ðo paðu kuïmaðînu un dampi tika kulta labîba

arî pusmuiþâs. Ziòa, ka abas maðînas vedîs uz Kruikalnu, Buðapu vai

Sibîriju, âtri izgâja pa visu muiþu. Puikas jau zinâja, ka vispirms noteikti

ieradîsies pirtnieks Plûmîtis, jo bez viòa kâ liela speciâlista ðâda lieta

nevarçja notikt. No staïïiem tika atvesti labâkie darba zirgi. Tos pa se-

ðiem vai astoòiem aizjûdza priekðâ kuïmaðînai un tikpat arî dampim.

Vedçji nostâjâs apkârt pajûgam un pçc Plûmîða komandas, uzðâvuði

zirgiem ar pâtagâm, sâka tos skubinât. Ne vienmçr tie uzreiz sâka

vilkðanu. Daþkârt pirmo râvienu vajadzçja atkârtot vairâkas reizes, lîdz

beidzot izdevâs sâkt kustîbu. Tas tieðâm bija varens skats, ko puikas

nedrîkstçja palaist garâm.

56

Pçc ðíûòu nodedzinâðanas visi gaidîja, ka degs arî tiem laikiem

modernais, ar iekðdedzes motoru apgâdâtais alus brûzis, klçts un graudu

kalte. Tomçr tie palika neskarti. Tçva sarunâs dzirdçju, ka 1905. gadâ

brûzis tika izraudzîts par vietu, kur muiþas ïaudis varçtu nocietinâties,

ja vajadzçs stâties pretî tâ saucamajai melnai sotòai. Netika gan teikts,

ka 1905. gadâ Igatç tieðâm bûtu notikusi kâda kauja. Droði vien soda

ekspedîcijas aizjâja mûsu muiþai garâm.

Kara sâkums

Mana turpmâkâ skoloðanâs Limbaþos sakrita ar Pirmâ pasaules kara

sâkumu. Cilvçki juta, ka ðis karð ir neizbçgams. Par lielu pârmaiòu

tuvoðanos jau 1912. gadâ liecinâja tas, ka barons Igates muiþas zemi

izîrçja 16 latvieðu rentniekiem – pa 30 hektâriem katram. Aramzeme

tika sadalîta pa strçmelçm tâ, ka vienai saimniecîbai dotie pleíîði bija

izbârstîti pa visu muiþas teritoriju. Lielâkâs un labâkâs pïavas gan atstâja

veselas. Tâs pïâva kopâ, un tad dalîja izþâvçto sienu. Arî mûsu ìimene

kïuva par muiþas rentniekiem. Tçvs gan vienlaikus turpinâja strâdât par

galdnieku. Darbnîcâ pie tçva palika mâceklis Lapiòu Jânîtis. Ðíiet, arî

klibais Jûlijs Bankavs.

Vçl pirms kara sâkuma barons Klots ar sievu aizbrauca. Runâja, ka

viòð devies uz Vâciju un paòçmis lîdzi lielu daudzumu krievu naudas –

zelta un sudraba rubïus, pat sîkâs vara monçtas. Mçïoja arî, ka viòð esot

uz robeþas noíerts un ielikts cietumâ. Karam sâkoties, krievu valdîba

izrçíinâjâs ar vâcieðiem, pat ar vâcu izcelsmes muiþas kalpiem. Atceros,

viens tâds vîrs no Sibîrijas pusmuiþas, uzvârdâ Jankins, pçc kâdiem tur

dokumentiem skaitîjâs vâcietis. Viòu, galîgi nabagu, kas turklât zinâja

tikai latvieðu valodu, kopâ ar sievu, bçrniem apcietinâja un izsûtîja uz

Krieviju. Mums visiem Jankinu ìimenes bija ïoti þçl.

Kad 1915. gadâ vâcu karaspçks pienâca pie Rîgas, lielâ steigâ starp

Nabes un Aijaþu ezeriem – apmçram trîs kilometrus no Igates muiþas

uz Limbaþu pusi – sâka celt nocietinâjumu lîniju. Kaut cara armija

atkâpâs, tâ tomçr Austroungârijâ bija cînîjusies ar panâkumiem un tur

sagûstîjusi lielas pretinieka vienîbas. Gûstekòus, kâ mçs pieredzçjâm,

krievi norîkoja pie ðo aizsardzîbas lîniju celðanas, kas gan pçc starptau-

tiskajiem likumiem bija aizliegts. Kad austrieðu grupas krievu zaldâtu

57

apsardzîbâ nâca pa lielceïu, mçs, puikas, gâjâm kâdu kilometru viòus

pavadît. Bija lepnums, ka krievu armija ir tik stipra, ka var sagûstît tik

daudz ienaidnieku. Skaitîjâm, ka viòu varçja bût kâds tûkstotis. Puiku

acîs tâ bija vai visa pretinieka armija. Zaldâtus, kuri ar berdankâm pava-

dîja gûstekòus, uzskatîjâm par vislielâkajiem varoòiem un, kâ nu pra-

tâm, mçìinâjâm ar viòiem sarunâties. Par cara armijas uzvaru karâ pui-

kâm nebija ne mazâko ðaubu. Pret vâcieðiem it kâ pastâvçja naids, kaut

gan pret baronu fon Klotu, kâ jau minçju, muiþâ neko tâdu nebijâm

jutuði.

Ienâkumi no gûstekòu nometnes

Kâdi simts gûstekòi tika nometinâti turpat divus kilometrus attâ-

lajâ Íilpju krogâ, kâ arî daþâs vecsaimnieku mâjâs, kuru ðíûòi un rijas

tika pielâgoti ðai vajadzîbai. Lîdz ar gûstekòu ieraðanos nocietinâjuma

lînijas izbûvi sâka ïoti steidzinât. Cçla ne tikai vairâkus dzeloòdrâðu þo-

gus, bet arî milzîgas zemnîcas, pârklâtas ar vairâkâm baïíu kârtâm un

zemes uzbçrumiem. Ðim mçríim tika nocirstas skaistas egïu, prieþu un

bçrzu audzes. Kokus gâza cilvçka augstumâ, lai zâìçjot nebûtu jâliecas.

Ceïu krustojumos, kur notika dzîva satiksme, novietoja pârnesamus

dzeloòstiepïu krâìus, ar kuriem pretinieka uzbrukuma gadîjumâ

brauktuves varçja aizsprostot pçdçjâ brîdî. Nocietinâjumu lînijas bûve

turpinâjâs arî ziemâ. Nereti, kad mâte ar ragavâs iejûgto Ali veda mûs,

bçrnus, uz skolu Limbaþos, pretî nâca trîsdesmit èetrdesmit krievu

armijas pajûgi. Palaist garâm tâdu braucçju rindu bija ïoti grûti. Reiz,

kad mâte ðâdâ situâcijâ centâs nogriezt malâ, ragavas apgâzâs, un visi

izbirâm sniegâ. Kad zaldâtu karavâna pabrauca garâm, ar lielâm grûtîbâm

tikâm atpakaï uz ceïa.

Krievu karaspçka un gûstekòu uzturçðanas vajadzîbâm no Krie-

vijas tika savesti govîm lîdzîgi lopiòi. Tos turçja aplokos, bet nereti tie,

meklçdami çdamo, staigâja apkârt pilnîgi brîvi. Arî ðeit puikâm bija ko

brînîties.

Igatç uzradâs apíçrîgs vîrs, uzvârdâ Asaris, kurð peïòas nolûkos

sâka cept baltmaizi. Salicis kukulîðus kastç, viòð tos ar zirdziòu izvadâja

galvenokârt pa mâjâm, kurâs dzîvoja gûstekòi. Bija zinâms, ka Austro-

ungârija savus gûstâ krituðos karavîrus visâdi pabalsta un sûta tiem

58

palîdzîbu naudâ. Viòi tad nu varçja baltmaizi pirkt. Ðad tad arî mûsu

mâjâ atïâvâs no Asara iegâdâties pa kâdam kukulîtim, kas garðoja ïoti

labi, vismaz tolaik tâ ðíita. Paretam austrieði ieklîda arî Igates muiþâ un

pârdeva paðu izgatavotos naþus, gredzenus un citas lietiòas. Vienâ otrâ

mâjâ, kur dzîvoja gûstekòi, rîkoja arî ballîtes. Ðíiet, ka par bçgðanu

neviens no viòiem nedomâja. Arî apsardze ðâdai iespçjai nepievçrsa

seviðíu uzmanîbu. Un kur tad tu bçgsi, ko çdîsi?!

Kâ es tiku pie japâòu ðautenes

1917. gada vasarâ Igates muiþâ izvietojâs vairâkas krievu karaspçka

vienîbas. Brûzî ieveda zirgus, bet bçniòos virs iesala raudzçtavas uztai-

sîja nâras zaldâtu guïai. Lîdzîgu novietni ierîkoja arî lielâs kalpu mâjas

bçniòos, bet muiþas kantora telpâs iekârtojâs krievu virsnieki. Visas kara-

vîru nometinâjuma vietas tika saistîtas ar telefona vadiem. Mçs, puikas,

apkârt staigâdami, nereti iegriezâmies arî karavîru aizòemtajâs telpâs.

Brînîjâmies, kâ telefona aparâti zvanîja un kâ krievi, griezdami kloíus,

caur tiem sarunâjâs. Telefona vadi stiepâs caur krûmiem un sçtu pa

iespraustiem stabiòiem. Tiem klât íerties baidîjâmies – tik lielas drosmes

mums nebija.

Gadîjâs, ka krievu zaldâti zaga. Vajadzçja ïoti uzmanîties, seviðíi

dzîvokïos, kuriem blakus viòi dzîvoja. Brûþa galâ, zem kura apakðâ bija

izbûvçts liels ledus pagrabs, atradâs muiþas rentnieku siena novietne.

Te glabâjâs arî rati, ragavas un citas zirglietas. Ðajâ telpâ ne vienreiz

vien ieradâs zaldâti – zagïi. Reiz, kopâ ar tçvu tur ieejot, ieraudzîjâm, ka

kâds zaldâts bçg. Baidîdamies no mums, viòð ieskrçja brûþa kaktâ, kur

grîda bija galîgi izpuvusi, bet apakðâ seðus astoòus metrus dziïð, tukðs

leduspagrabs… Dçïi neizturçja, un bçdzçjs skatienam pazuda. Piegâjuði

tuvâk, ieraudzîjâm grîdâ caurumu, no kura nenâca nekâdas skaòas.

Nospriedâm, ka zaldâts droði vien krîtot ir nosities. Tçvs uzreiz negâja

virsniekiem sûdzçties, taèu nâkamajâ rîtâ pçkðòi ieraudzîjâm, ka no brû-

þa un citâm nometinâjuma vietâm visi krievu karavîri aizvâkuðies. Tas

bija noticis naktî slepeni un klusi. Runâja, ka viòi devuðies uz Rîgu, lai

cînîtos pret vâcieðiem. Nu puikâm radâs lieliska izdevîba savâkt karavîru

lielajâ steigâ atstâtâs mantas. Te atradâs gan katliòi, gan karotes, patro-

nas un… arî ðautene, ko es veiksmîgi ieraudzîju pirmais. Pârçjie ðajâ

59

sakarâ mani ïoti apskauda. Ðauteni mâjâs noslçpu, lai vecâki neko par

dârgo atradumu neuzzinâtu. Tomçr diezgan drîz tçvs atklâja slçptuvi.

Secinâjâm, ka ierocis droði vien piederçjis zaldâtam, kurð nositâs ledus-

pagrabâ. Tçvs ar neteica ne vârda – lai puikas ðaudelç. No pieauguðajiem

dabûjâm zinât, ka tâ ir japâòu ðautene.

Vçlâk, divdesmito gadu sâkumâ, kad tçva vairs nebija un es gâju

Rîgâ Valsts tehnikumâ, naktîs ceïâ no mâjâm, braukdams caur Kauèu

silu, ar savu japâòu ðauteni ðad tad ðâvu gaisâ, tâ cenzdamies aizbaidît

laupîtâjus. Vai nu lîdzçja, vai ne, kas to lai zina, tomçr nekad ðajos brau-

cienos aplaupîts netiku. Kur beidzot palika ðautene, vairs neatceros.

Simtiem patronu tika apraktas daþâdâs vietâs un, domâjams, vçl tagad

tur guï.

Bçgïu gaitas

Krievu armijas nespçks cînîties pret vâcieðiem kïuva acîm redzams.

Ja sâkumâ bçgïu straumes uz Krieviju plûda tikai no Kurzemes, tad

tagad viòiem pievienojâs arî vidzemnieki. Pienâca brîdis, kad mûsu ìime-

nei vajadzçja izlemt, ko darît. Bçrni klausîjâs, ko vecâki ar kaimiòiem

sprieda. Ïoti aktîvi te aìitçja skolotâjs Zâlîtis. Jau 1915. un 1916. gadâ,

bûdams noskaòots pret cara valdîbu un par komunistiem, viòð rîkoja

sapulces. No vâcieðiem Zâlîtim bija seviðíi bail. Viòð stâstîja, ka tam

kâdâ sâdþâ uz Igaunijas un Pleskavas apgabala robeþas dzîvojot tuvi

radi. Turpat blakus esot igauòu Lauru kolonija – patvçrums no vâcie-

ðiem iznâkðot droðs. Vçlâk runâja, ka Zâlîtis tieðâm tur bija nokïuvis un

centies ieviest savu kârtîbu, dibinâjis kolhozus. Pçc tam, kad igauòi

atbrîvojuði savu Lauru koloniju, tie Zâlîti kopâ ar diviem krievu

komunistiem esot notiesâjuði un iemetuði Pleskavas ezerâ. Domâju, ka

stâsts ir pârspîlçts, tomçr Igatç Zâlîtis vairs netika redzçts.

Toreiz mûsu ìimenç izlçma, ka mâte ar trim bçrniem (ar vecâko

meitu Elfrîdu, brâli Robertu un mazo mâsiòu Çriku) kopâ ar skolo-

tâju Zâlîti dosies prom, bet tçvs un es paliksim Igatç un vismaz kâdas

dienas pavçrosim, kas notiks. Mâtes mâte negribçja doties sveðumâ,

tâpçc viòu lîdz laikam, kamçr dzîve normalizçsies, ievietojâm Lçdurgas

nespçjnieku namâ.

60

Bçgïu aizbraukðana norisinâjâs lielâ steigâ. Viòu marðruts vismaz

sâkumâ bija stingri norunâts. Sagatavojâm pat speciâlas zîmîtes, ko

nolikt krustcelçs, lai, abi ar tçvu sekodami, varçtu savçjos atrast.

Vâcieðu ienâkðana

Tomçr mçs ar tçvu neaizbraucâm ne nâkamajâ, ne arî turpmâkajâs

dienâs. Kïuva mazliet mierîgâk, un varbût tçvam pietrûka dûðas atstât

likteòa varâ savu iedzîvi, lai cik nabadzîga tâ bija. Pienâca ziòas, ka Rîga

tikðot atdota vâcieðiem – Nâves salu un Tîreïpurvu strçlnieki jau pame-

tot. Aizvâcâs gûstekòu nometne un pçdçjâs krievu vienîbas, kas vçl bija

palikuðas mûsu apkârtnç. Iestâjâs neparasts klusums. Palicçjos atkal

pieauga satraukums. Daþi pat sakrâva mantu vezumus, tomçr projâm

neviens nebrauca, vienîgi paslçpa lopus un citu kustamo mantîbu meþâ.

Kuru katru brîdi vajadzçja bût klât vâcieðiem.

Kâdu rîtu, pïaudami sienu, pçkðòi ieraudzîjâm, ka pa ceïu, kurð

jau vairâkas dienas stâvçja tukðs, no Rîgas puses garâ rindâ cits aiz cita

brauc vâcu armijas riteòbraucçji. Mierîgi, bez ðâviena viòi ieòçma

gûstekòu bûvçtos nocietinâjumus un aizbrauca tâlâk. Tomçr lîdz ar

vâcieðu parâdîðanos nekâda laupîðana vai vardarbîba pret muiþas

iedzîvotâjiem nesâkâs. Cilvçki âtri nomierinâjâs, un meþâ paslçptâ

mantîba tika atvesta mâjâs.

Vâcu armijai sekoja vâcu baroni. Igatç neatgriezâs Klots, bet gan

kâds cits, uzvârdâ Guleke. Lîdzi tam bija sieva un divas meitas. Rîkojâs

viòð ar tâdu vçrienu, ka varçtu domât – paliks te uz visiem laikiem.

Sâkâs Igates pils remonts – gan no iekðpuses, gan ârpuses. Te tçva

zinâðanas labi noderçja. Darbâ iesaistîjâs arî citi muiþas vîri un jaunekïi,

kas nebija aizgâjuði strçlniekos. Kâdas nedçïas pilî strâdâja arî tçva

jaunâkais brâlis Alfrçds, kurð dzîvoja Limbaþos un bija krâsoðanas un

apdares darbu meistars. Pagastâ viss tika pârkârtots vâcu garâ.

Iedzîvotâjiem krievu pasu vietâ kâ personîbas apliecîbas izsniedza

ausveises. Arî man tâda tika. Dzimðanas diena tajâ no 24. novembra tika

pârnesta uz 7. decembri – pçc Gregoriâna kalendâra. Arî krievu cara

rubïus vâcieði nomainîja pret tâ saukto ostnaudu – markâm.

Abi ar tçvu sâkâm pierast pie dzîves divatâ. Viòð turpinâja strâdât

par galdnieku. Darbnîcâ rosîjâs arî viòa mâceklis padsmitnieks Jânis

61

Lapiòð un klibais Jûlijs Bankavs, kas jaunîbâ bija saðâvis sev kâju. Tolaik

Jûlijam jau nâca stipri pâri trîsdesmit, taèu viòð vçl arvien staigâjavecpuiðos.

Ar uzturu klâjâs diezgan grûti. Manos pienâkumos ietilpa rakt un

vârît kartupeïus. Aizdara atliekas, ko mums atstâja mâte, bija ïoti niecîgas.Bet tas jau saprotams – viòi sveðumâ èetri, bet mçs ar tçvu – tikai divi,

turklât mâjâs.

Igates pils cokolstâvâ jeb puspagrabâ novietojâs kâda vâcu armijas

vienîba. Ikdienâ karavîri rîkoja ierindas mâcîbas un trençjâs ðautuvç, koierîkoja pie Slûþkakta ezeriòa. Te mums, puikâm, bija ko redzçt! Pirmo

reizi vçrojâm, kâds izskatâs loþmetçjs un kâ tas tarkðí. Vâcieði promnedzina, varçjâm skatîties. Nodarbîbu beigâs savâcâm patronu èaulîtes.

Gadîjâs arî pa kâdai pilnai patronai, kas tad nu papildinâja mûsu krievu–

japâòu paraugu kolekciju.

Mâcos par melderi

Bçgïu gaitâs aizgâja arî daudzi Igates iemîtnieki, tâpçc Igates dzir-

navas vairs nedarbojâs. Guleke izlçma, ka tçvam lîdz ar galdniekapienâkumiem ir jâuzòemas arî meldera lietas. Viòð tam piekrita. Tâ kopâ

ar tçvu un mâcekli Lapiòu pârcçlâmies no savas lîdzðinçjâs istabiòaskalpu mâjâ uz trîsistabu dzîvokli puskilometru attâlajâs dzirnavâs. Lai

mçs labâk varçtu iztikt, no Rîgas atbrauca kâda attâlâka radiniece –Almas tante. No Lçdurgas nespçjnieku nama atgriezâs vecâmâte.

Meldera amatu tçvs jau bija iemâcîjies no sava tçva Aijaþu vçj-

dzirnavâs. Manâ skatîjumâ ar dzirnakmeòiem, ûdens ratiem un gaòìiemviòð rîkojâs kâ îsts speciâlists. Drîz vien arî es kaut cik iemanîjos tçvu

aizvietot. Malçju mums netrûka. Brauca pat ïaudis no citiem pagastiem,jo, kâ jau minçju, Igates dzirnavâs ûdens vienmçr pietika. Tas nâca no

Aijaþu ezera pa upîti, kurâ man katra vçþa ala bija zinâma.

Tçva zaudçjums

No vçstures zinâms, ka saskaòâ ar Versaïas miera lîgumu karazaudçtâjiem – vâcieðiem pçc 1918. gada 11. novembra no Baltijas bija

62

jâaiziet. Igati atstâja ðeit izvietotâ vâcu karavîru vienîba, un pie varas

nâca Stuèkas komunisti. Ðie varasvîri bija daþâdi salaðòas, sliòíi, dzçrâji– tâdi, kas negribçja strâdât, bet gan dzîvot uz citu rçíina. Par komu-

nistu negaidîti kïuva arî tçva mâceklis, galdniecîbas strâdnieks JûlijsBankavs. Muiþas staïïmeistara Bankava jaunâko dçlu Eduardu (Eidi)

es labi pazinu jau no Igates pamatskolas laika. Ìimenç vçl bija otrs dçlsJûlijs un vecâkâ mâsa Emma. Viòa agrâ jaunîbâ aizkûlâs uz Pçterburgu

un tur dabûja îstu komunisma skolu – kïuva proletâriete ar visâm ïau-numa saknçm. Ciemodamâs mâjâs, Emma spçja pâraudzinât brâïus. Tâ

iznâca, ka tçva mâceklis, apbruòojies ar ðauteni, sâka staigât pa Igati unVidriþiem kâ îsts diktators. Mums, puikâm, bija respekts – nevis pret

Jûliju, bet gan viòa ðauteni, kuras vçrtîbu zinâjâm.

Pienâca 1919. gada janvâris. Padomju vara sâka izplatîties arî

Kurzemç. Jûlijs savâs prasîbâs kïuva arvien nepiekâpîgâks un draudçjakatram, kurð neiztapa viòa iegribâm. Sarkanajai armijai trûka pârtikas,

un komunisti òçma no zemniekiem pat pçdçjâs rezerves. Dzirnavâsvairâkkârt notika kratîðanas. Pârmeklçjot meldera dzîvokli, izvandîja

pat mâcekïa Jâòa Lapiòa skapîti… Kâdu dienu, tas varçja bût janvârî vaifebruârî, Jûlijs Bankavs atnâca, apbruòojies gan ar revolveri, gan ðau-

teni, un teica, ka tçvs tiekot apcietinâts un tam jâdodas lîdzi uz Valmieru.Par lîdzbraucçju viòð norîkoja Jâni Lapiòu. Pavçle bija barga, ar draudiem

izrçíinâties uz vietas. Taèu apcietinâjuma pilnvaru vai kâdu lîdzîgudokumentu Jûlijs neuzrâdîja. Visdrîzâk viòð rîkojâs pats uz savu galvu.

Un, ja arî ðâds rîkojums no priekðniecîbas Bankavam bija dots, tad viòamtaèu vajadzçja savu amata meistaru par draudoðajâm briesmâm brîdinât.

Slçpðanâs iespçjas taèu atrastos labu labâs. Tolaik man bija tikai seðpad-smit gadu. Nekâds padomnieks nevarçju bût. Sapratu vienîgi to, ka ir

notikusi netaisnîba. Tçvs, kas, paklausîdams staïïmeistara Bankavalûgumam, viòa dçlu iekârtoja galdnieka darbnîcâ, nu saòçma algu…

Visus ðos gadus kopâ strâdâjot, manuprât, nekâdu nesaskaòu ar Jûlijunemanîja. Par to, ka tçvs piekrît latvieðu centieniem atkratîties kâ no

vâcieðiem, tâ krieviem, bija zinâms vai visiem muiþas strâdniekiem.Atceros gan, ka viòð bieþi sprieda par politiku, pie darbnîcas durvîm

satiekoties ar Jûlija mâsu Emmu. Viòu domas atðíîrâs. Bet vai par to

varçja arestçt?!

Atvadîðanâs iznâca ïoti sâpîga, kaut arî mâjinieki un pat Jûlijs mani

mierinâja, ka tçvs atgriezîsies un bûs labi. Ilgi mâju ar roku aizejoðajam

pajûgam. Tas arî bija mans pçdçjais sveiciens un skats uz tçvu. Ceïâ uz

63

Valmieru viòi kopâ ar Lapiòu Jâni klibo Jûliju bûtu viegli pieveikuði un

aizbçguði. Taèu neviens nedomâja, ka viss var beigties tik traìiski.

Turpinâju strâdât dzirnavâs. Malçji brauca, vienîgi baidîjâs no

kratîðanâm – ka varas kalpi neatòem visu atvesto. Bet âtri vien nodila

dzirnakmeòi, un nu vajadzçja pieredzçjuða vîra palîdzîbu. Tâ meldera

lietas pâròçma tçva brâlis Eduards. Mçs ar mâcekli Lapiòu un Almas

tanti atgriezâmies savâ vecajâ istabiòâ kalpu mâjâ. Vienmçr domâs bija

tçvs. Viòð taèu spçka pilns, tikai 43 gadi. Pçdçjâ laikâ, divatâ dzîvodami,

mçs ïoti labi sapratâmies. Tçvs man iemâcîja daudz ko tâdu, kas noder

pat tagad – dzîves viòâ galâ.

Drîz no bçgïu gaitâm Igaunijâ atgriezâs vecâkâ mâsa Elfrîda, tâpçc

Almas tante aizbrauca atpakaï uz Rîgu. Lapiòu Jâni Stuèkas valdîba

iesauca armijâ.

No Valmieras nâca baumas, ka tur savesti vairâki simti arestçto un

bûðot tiesa. Martâ kaimiòos slepus atbçga divi vîri, kas bija dezertçjuði

no Sarkanâs armijas. Viòi stâstîja par komunistu briesmu darbiem

Ziemeïvidzemç – slepkavîbâm, laupîðanâm.

Pçkðòi Igati pârsteidza ðâds notikums. Agrâkajâ muiþas pârvald-

nieka dzîvoklî – kantorî bija apmetuðies krodzinieks Ezergaiïa kungs

un viòa radinieks Dorðas kungs. Abi veci puiði. Gaiðâ dienas laikâ pie

viòiem ienâca divi Sarkanâs armijas formâs tçrpuðies, ar pistolçm un

zobeniem bruòoti laupîtâji un pavçlçja atdot naudu. Vecie vîri,

redzçdami, ka citas izejas nav, pakïâvâs. Tad noziedznieki, domâdami

iegût ko vairâk, savus upurus ieslçdza kantora skapî – katru savâ

nodalîjumâ un pârmeklçja dzîvokli. Paòçmuði visu, kas vçrtîgs, tie aiz-

gâja. Pçc kâda brîþa abi ieslodzîtie, sapratuði, ka laupîtâji ir prom, sâka

trokðòot, lai pievçrstu garâmgâjçju uzmanîbu. Tomçr neviens viòus

nedzirdçja. Tad vecîði sâka lauzt skapi no iekðpuses, lîdz beidzot ar

lielâm mokâm tika ârâ. Tad tika noskaidrots, ka sarkanarmieðus –

laupîtâjus redzçjuði arî citi muiþas ïaudis. Vienâ no ðiem noziedznie-

kiem tika atpazîts Buðapa pusmuiþas strâdnieka Dzeòa dçls. Vçlâk

baumoja, ka viòð saòemts ciet un noðauts. Tomçr ïaudis runâja arî, ka

ðâdas valodas Stuèkas valdîba izplata, lai radîtu iespaidu, ka tâ cînâs

pret bandîtismu.

1919. gada februârî vai martâ pienâca ziòa, ka Valmierâ apcieti-

nâjumâ turçtie ir pârvesti uz Rîgas Centrâlcietumu. Abi ar mâsu Elfrîdu

64

izlçmâm, ka viòai jâbrauc uz Rîgu, lai mçìinâtu nodot tçvam pârtiku

un drçbes. Tâ arî izdarîjâm. Un izrâdîjâs, ka nebijâm kïûdîjuðies. Uz

labu laimi sûtîtâs paciòas Centrâlcietumâ pieòçma. Pie tçva mâsu gan

nelaida. Tâ tas turpinâjâs daþas nedçïas. Ðajâ laikâ Elfrîda apmetâs

pie mûsu mâtes mâsas Emmas, kura dzîvoja Brîvîbas, toreiz Aleksan-

dra ielâ, Ìertrûdes baznîcas tuvumâ. Marta beigâs mâsas pienesumu

pieòemðanu pârtrauca. Sazinoties ar citu ieslodzîto piederîgajiem, lîdz

Elfrîdai nonâca baumas, ka mûsu tçvs varçtu bût aizvests uz Krieviju

vai pat noðauts. Tad izdevâs atrast aculieciniekus, kuri 26. marta naktî

bija redzçjuði, kâ pa Matîsa ielu uz Meþa kapiem tika vesta liela, stingri

apsargâta cietumnieku grupa. Ejot viòi dziedâjuði: Tuvâk pie Tevis,

Dievs, sirds ilgojas! Tâ ir garîgâ dziesma, ko 1912. gada 14. aprîlî

dziedâja uz pasaþieru kuìa Titanic cilvçki, kuri redzçja, ka jâslîkst

ledainajâ ûdenî...

Kad lieliniekus no Rîgas padzina, sarkanâ terora upuru bedre pie

Meþa kapiem tika atrakta un piederîgie varçja saòemt noðautos. Kâ man

vçlâk atstâstîja vecâkâ mâsa Elfrîda, visi tie bijuði pusizìçrbti. Tomçr

tçvu viòa atpazinusi pçc daþiem pçdçjâ laikâ cietumâ pienestajiem ap-

ìçrba gabaliem. Pats ðajâ ïoti smagajâ procedûrâ nepiedalîjos. Tçvu

pârapbedîjâm Lçdurgas kapos.

Atceros, ka tolaik Igatç manâs rokâs nonâca 1919. gada martâ iz-

dotâ Valmieras Strâdnieku padomes biïetena numurs, kurâ bija ziòa par

48 ieslodzîto, tajâ skaitâ arî Roberta Legzdiòa, noðauðanu (tçvam bija

vienâds vârds ar vecâko brâli). 1987. gadâ Valsts bibliotçkas darbinieki

ðo publikâciju uzmeklçja, un es saòçmu tâs kopiju. Nekâdi citi doku-

menti par ðo komunistu tiesu Valmierâ tâ arî nav atraduðies.

1919. gada otrajâ pusç no bçgïu gaitâm pârnâca arî mûsu mâte ar

brâli un jaunâko mâsu. Tâpat sâka atgriezties Sarkanajai armijai lîdzi

aizgâjuðie. Arî nodevçjs Bankavs negribçja palikt Krievijâ. Viòa mâte

tad nu gâja pie Elfrîdas, kas strâdâja Igatç par skolotâju, un lûdzâs par

savu Jûliju. Viòas otrs dçls Eduards, ko iesauca Sarkanajâ armijâ, bija

kritis. Kur palika vecâkâ meita Emma, es nezinu. Mûsu mâte ar Elfrîdu

bija Bankavu mâtei teikuðas, ka gan jau Dievs Jûliju par viòa nekriet-

nîbu sodîs, un nekâdas pretenzijas necçla.

65

Igates–Vidriþu kauja (sadursme)

Kaut arî saskaòâ ar minçto Versaïas miera lîgumu vâcu armija Lat-

viju lielâ mçrâ atstâja, vâcieði visâdi centâs te palikt un veidoja daþâdus

militârus formçjumus, kuri karoja gan pret sarkanajiem (un atbrîvoja

no tiem Rîgu), gan pret igauòu–latvieðu nacionâlajiem spçkiem. Aprak-

stot Brîvîbas cîòas, daudzkârt ir stâstîts par izðíiroðo Cçsu kauju, kas

notika no 21. lîdz 24. jûnijam un beidzâs ar igauòu–latvieðu karavîru

uzvaru. Taèu mazâk zinâma ir sadursme ar vâcieðiem pie Igates un

Vidriþiem, kurai arî es biju liecinieks.

Tajâs pat jûnija dienâs Igates apkârtnç pçkðòi iestâjâs aizdomîgs

klusums – pa Limbaþu ceïu nekâdas kustîbas. Pieauguðie izlçma, ka jâ-

iet uz Vidriþiem izlûkos un ka vispiemçrotâkie ðai lietai bûtu puikas.

Izvçle krita uz Rozenblatu Oskaru un mani. Mâsa Elfrîda uzrakstîja

Vidriþos dzîvojoðajai draudzenei Verai Apinei vçstuli, lai gadîjumâ, ja

mûs aptur karavîri, bûtu ar ko pamatot sava gâjiena iemeslu. Igati atstâ-

jâm paðâ rîta agrumâ. Izskatîjâmies tâdi kâ katru dienu – basas kâjas,

vecas drçbes mugurâ. Apmçram trîs kilometru garajâ ceïâ nesatikâm

neviena cilvçka – ne uz ceïa, ne pie mâjâm. Kad, uzkâpuði Aìes kalnâ,

jau tuvojâmies Vidriþu muiþai, pçkðòi pie baronu kapençm daþu soïu

attâlumâ ieraudzîjâm divus karavîrus vâcu formâs un íiverçm galvâs.

Tie sçdçja aiz krûma pie loþmetçja, kas bija notçmçts uz Igates–Limbaþu

pusi. Abi ar Oskaru bailçs salçcâmies, ko droði vien vâcieði manîja.

Izrâdîjâs, ka viens no posteòa vîriem drusku saprata latviski. Parâdîjâm

tam vçstuli. Viòð, atlocîjis papîru vaïâ, ðíiet, lasîja (ko Elfrîda bija

rakstîjusi, mçs nezinâjâm). Tad vçstuli mums atdeva un atïâva iet.

Vidriþos nonâcâm galdnieka Apiòa mâjâs, kur satikâm gan saimniekus,

gan viòu meitu – mâsas draudzeni Veru. Te mums izstâstîja par dienu

iepriekð ceïa krustojumâ uz Lçdurgu notikuðo apðaudi, kurâ tika

nogalinâti divi igauòu un viens latvieðu karavîrs, kâ arî par Vidriþos

esoðo vâcu kavalçristu vienîbu. Lai nekavçtu laiku, nolçmâm, ka tûlît

atgriezîsimies mâjâs. Vera, kas kopâ ar mâsu bija beigusi Limbaþu mei-

teòu proìimnâziju, diezgan labi prata vâciski. Viòa nolçma nâkt mûs

pavadît lîdz zinâmajam vâcu postenim. Tomçr te nelîdzçja ne mûsu

nevainîgais izskats, ne Veras pârliecinoðie lûgumi – karavîri mûs tâlâk

nelaida. Vâcieði teica, ka ap pusdienas laiku, kad viòi paði doðoties uz

Limbaþiem, mçs varçðot turpinât savu ceïu.

66

Abiem ar Oskaru ðâda kavçðanâs likâs nepieïaujama. Nolçmâm, ka

ðâdâ situâcijâ ir jâiet slepus – pa krûmiem. Kad ðíita, ka vâcu posteòa

vîri mûs vairs neredz (tas ir, mçs viòus neredzçjâm), nogâjâm no lielceïa

krûmos. Tâlâk pârbridâm Aìes upîti un pa taciòu gar Igates nabagmâju

tikâm pâri purvam, lîdz atkal nonâcâm uz Limbaþu–Rîgas lielceïa.

Pagriezâmies pa kreisi uz Igati (arî Limbaþiem) un pçkðòi ieraudzîjâm

trîs vîrus ar ðautençm un tâlskati. Divi bija formas tçrpos, bet viens –

privâtâ. Pçdçjais runâja latviski, bet abi pârçjie – igauniski. Sapratâm, ka

tie ir igauòu–latvieðu karaspçka izlûki. Izstâstîjâm viòiem visu, ko zinâ-

jâm: gan par vâcu posteni pie baronu kapençm, gan par Lçdurgas ceïa

krustojumâ noðautajiem trîs vîriem, gan par Vidriþos izvietotâ vâcu

karaspçka iespçjamo nodomu doties uz Limbaþu pusi. Izlûki seviðíi

interesçjâs par krituðajiem, kuri droði vien bija viòu priekðgâjçji. Pçc ðîs

sarunas visi trîs vîri metâs skrieðus uz Limbaþu pusi. Abi ar Oskaru

priecâjâmies, ka varçjâm savçjiem palîdzçt. Brînîjâmies gan, kâpçc mûs

neiztaujâja Vidriþos satiktie vâcieði. Protams, viòiem gan nebûtu neko

svarîgu teikuði.

Igatç tikâm gaidîti ar vislielâko nepacietîbu. Atnestâ ziòa, ka Vid-

riþos ir vâcieði un ka tie nâks uz mûsu pusi, mâjiniekos radîja bailes.

Tûdaï tika iejûgti zirgi, steigâ sakrauti vezumi un visa trûcîgâ mantîba,

ieskaitot lopus, noslçpta meþâ. Mçs, pusaudþi, palikâm mâjâs: ja jau

Vidriþos abi ar Oskaru tikâm cauri veselu âdu, tad droði vien Igatç bûs

tas pats. Centâmies uzmanîgi vçrot Rîgas pusi. Uzkâpâm pat pagalmâ

augoðajos kokos. Un tad arî ieraudzîjâm, ka âtrâ gaitâ mûsu muiþai

tuvojas kavalçristu grupa – ïoti skaisti zirgi, karavîri lepnâs formâs,

apbruòojuðies ar zobeniem, pistolçm, ðautençm. Iejâjuði pagalmâ,

viòi centâs uzrunât mâjâs palikuðos vecâkos cilvçkus, bet nebija neviena,

kurð prastu vâciski. Kaut ko râdot ar rokâm, minot vârdus Limbaþi,

Lâde, Nabe, vâcieði skatîjâs kartç. Neko nenoskaidrojuði, viòi grieza zirgus

apkârt un pa lielceïu aizlaida uz Limbaþu pusi. Drîz pçc ðiem jâtnie-

kiem, neiegrieþoties Igatç, nâca liela karaspçka vienîba, kas droði vien

bija tâ pati, par kuru mums Vidriþos stâstîja Apinis.

Nâkamajâ dienâ ieradâs Sibîrijas pusmuiþas Vîtolu Janka. Tas bija

vîrs, kurð vienmçr visu redzçja, zinâja un ar pilnu muti stâstîja. Viòð

teica, ka pie Lâdes kroga (apmçram piecus kilometrus pirms Limba-

þiem) notiekot kaujas. Ar vâcieðiem cînoties igauòu–latvieðu karaspçka

daïas. Janka pats savâm acîm skatîjis, kâ no Limbaþiem pâri Donaviòai

(upîtei, kas savieno Lielezeru ar Dûòezeru) plûst bçgïi, kas atstâj pilsçtu.

67

Visa nâkamâ diena tomçr pagâja klusi. Vai tieðâm vâcieði jau Igau-

nijâ? Mierîgi izgulçjâmies vçl otru nakti. Treðâs dienas rîtâ Igatç ienâca

igauòu karaspçks. No vçstures zinâms, ka tas skaitîjâs devîtais kâjnieku

pulks, kurâ cînîjâs arî latvieði un kura bruòojumâ bija ap divdesmit

loþmetçju un vairâki lielgabali. Tas tik bija notikums! Vçl nekad savâ

dzîvç neviens Igates iedzîvotâjs nebija redzçjis îstu lielgabalu. Tagad

tâdi, veseli divi, tika uzstâdîti pils koðumkrûmu apstâdîjumos. Cik vien

spçjâm, centâmies visu redzçt un, kur vien karavîri atïâva, palîdzçjâm.

Nekavçjoði Rîgas virzienâ tika atklâta artilçrijas uguns. No sâkuma gan

raustîjâmies iet lielgabalu tuvumâ. Bet tad igauòi tik mâja ar roku, lai

nâk pienest lâdiòus. Arî vâcieði ðâva pretî. Viòi trâpîja jau pirms gadiem

nodedzinâtâ salmu ðíûòa pamatos un vçl daþâs citâs vietâs, taèu bez

upuriem un lieliem postîjumiem. Vairâkkârt Igatei uzlidoja viena vâcu

lidmaðîna. Igauòu virsnieks, kurð komandçja lielgabalu apkalpes, vçrojot

to binoklî, kratîja kulaku un skaïâ balsî teica: Kurrata Riiga! (Velna

Rîga! – igauòu val.)

Drîz vien atbrîvotâju karaspçks, vâcieðiem atkâpjoties, devâs tâlâk

uz Rîgas pusi. Vidriþi, Lçdurga, Bîriòi tika atbrîvoti 22. jûnijâ. Ar to arî

Igates puiku dalîba Brîvîbas cîòâs beidzâs. Zinâms, pie Strazdu muiþas

miera lîguma parakstîðanas mçs vairs klât nebijâm.

Ar mçtras zariòu pie cepures

Attçlâ iepriekð: jaunmatroþu frizieru salonâ.Franèu jûras kapteiòa Þervçza populâra karikatûra

71

Mâjas skandâla iznâkums

1920. gadâ vecâkâ mâsa Elfrîda jau bija beigusi Limbaþu meiteòu

proìimnâziju un gatavojâs iet uz Igates pamatskolu par skolotâju (ðajâ

profesijâ un arî skolâ viòa nostrâdâja visu savu darba mûþu). Brâlis

Roberts, beidzis Limbaþu vidusskolu, vçlçjâs Rîgâ studçt arhitektûru.

Mazâ mâsiòu Çrika sâka iet skolâ tepat Igatç (vçlâk viòu paòçma audzi-

nâðanâ radi, bezbçrnu pâris Rîgâ). Mâte nolçma, ka man kâ skolas solâ

diezgan nevaldâmam, taèu darbspçjîgam vîrieðu cilvçkam ir jâpaliek

mâjâs un jânoòemas ar vçl barona laikos izrentçto zemi, kas 1921. gadâ

mums tika pieðíirta îpaðumâ. Divus bçrnus vienlaikus laist uz Rîgu

mâcîties mâtei bûtu ïoti grûti. Taèu es sataisîju skandâlu: Ja brauc Robis,

man arî jâbrauc! Tad mâte uzstâdîja noteikumu, ka iecerçtais Rîgas

Valsts tehnikums, kura Mehâniskajâ nodaïâ tieðâm arî iestâjos, ir katrâ

ziòâ jâbeidz noteiktajos èetros gados un ka vasarâs man ir jâstrâdâ ìime-

nes jaunsaimniecîbâ. Tehnikumâ tiku atbrîvots no mâcîbu maksas

(20 lati gadâ), daþkârt saòçmu arî neatmaksâjamu pabalstu. Taèu jâat-

zîst, ka tolaik kopâ ar brâli dzîvojâm nebeidzamâ trûkumâ. Daþkârt uz

nedçïu vai pat divâm vajadzçja pârtraukt lekciju apmeklçjumus, lai gadî-

jumu darbos nopelnîtu daþus latus. Bieþi vien staigâjâm pa iebraucamâm

vietâm, lai atrastu kâdu zemnieku, kurð dodas uz Lçdurgas–Vidriþu

pusi, lai varçtu tikt mâjâs pçc kartupeïiem un gaïas ðíçles.

Roberts Universitâti beidza ar lielu kavçðanu. Viòð gandrîz kïuva

par tâ saucamo mûþîgo studentu. Man izdevâs noturçt doto vârdu. Iegûs-

tot mehâniía-tehnologa specialitâti, es tehnikumu pabeidzu èetros gados.

Nu pçc likuma man vajadzçja iet obligâtajâ karadienestâ. 1925. gada

februârî atstâju mâjas un gâju uz 25 kilometru attâlo Inèukalna staciju,

lai ierastos Rîgâ uz jauniesaucamo sapulcçðanâs vietu Kazaku ielâ. Iedams

cauri Inèukalna silam, dûðas stiprinâðanai pacçlu brûkleòu mçtras zariòu,

ko piespraudu pie cepures.

Nokïuvis galâ, uzzinâju, ka esmu iedalîts Rçzeknes kâjnieku pulkâ.

Tolaik Kara ministrijâ pastâvçja nostâdne, ka jaunkareivjus ar labâku

izglîtîbu sûtîja uz provinces pulkiem, lai, piemçram, Latgalç, kur izglî-

tîbas lîmenis bija zemâks, bûtu gudrâki karavîri. Savukârt mazâk skolotos

Elektrotrehniskâ diviziona mâcîbas Daugavgrîvâ

Rîta vingroðana Kazaku ielas kazarmu pagalmâ

Elektrotehniskâ diviziona kursanti

Valsts prezidents Jânis Èakste apstaigâ karaspçka parâdi1925. gada 18. novembrî Esplanâdes laukumâ

74

puiðus sûtîja dienestâ uz Rîgu, Liepâju un citiem izglîtîbas centriem.

Todien jau biju nostâjies zem plakâta ar uzrakstu Rçzeknes pulks, kad

liktenîgi sastapu kaprâli Rozenu, savu paziòu no Valsts tehnikuma, kurð

jau diençja Elektrotehniskajâ divizionâ. Ðîs specializçtâs, var teikt, elites

vienîbas ðtâbs atradâs uz tâs paðas Kazaku ielas. Diviziona vadîba ïoti

centâs iegût puiðus ar tehnisko vai vismaz vidçjo izglîtîbu, kurus tad

vieglâk bûtu apmâcît par radiotelegrâfistiem, telefonistiem un moto-

ristiem. Jauniesaucamo punktâ bija burzma un valdîja sajukums. Tâpçc

kaprâlim Rozenam izdevâs nokârtot, ka mani no Rçzeknes pulka paòem

ârâ un ieskaita Elektrotehniskajâ divizionâ. Te satiku vçl daþus savus

tehnikuma draugus un biju priecîgs par ðâdu dzîves pagriezienu. Tûdaï

sâkâs jaunkareivju apmâcîba. Pçc diviem mçneðiem devâm Svinîgo solî-

jumu, un tad sekoja specialitâðu apguve. Es izvçlçjos radiotelegrâfistus.

Uztverðanas un raidîðanas vingrinâjumi padevâs labi. Tiku starp spçjî-

gâkajiem kareivjiem, kurus ieskaitîja atseviðíâ virsniekvietnieku apmâ-

cîbas grupâ. Kas attiecâs uz uzturu, tad tas bija ïoti labs. Seviðíi gaidîju

sestdienas, kad deva zaïu siïíi ar vârîtiem nemizotiem kartupeïiem. Tâ

kâ daudziem ðis çdiens likâs par prastu, tad çdu, cik gribçju, un vçl

palika pâri.

Brâïa izpalîdzçðana

Reiz kazarmâs, lasîdams avîzes, nejauði ievçroju mazu rakstiòu,

kurâ bija teikts, ka Latvijas valdîba Francijâ ir pasûtîjusi divas zemûde-

nes un divus mînu tralerus. Jau notiekot komandu komplektçðana. Ðâdas

informâcijas publicçðana Padomju Savienîbâ bûtu neiedomâjama sle-

penu ziòu izpauðana, taèu brîvajâ Latvijâ tas skaitîjâs normâli. Sâku

domât, kâ bûtu, ja arî es varçtu tikt uz ðîm zemûdençm. Mâcîdamies

Lçdurgas draudzes skolâ un Limbaþos, bieþi biju lasîjis þurnâlu Jaunîbas

Tekas, kur publicçja arî aprakstus par zemûdençm. Kâdu dienu, dabûjis

atvaïinâjumu, laimîgâ kârtâ Rîgâ uz ielas satiku divus tehnikuma pazi-

òas, kuri diençja flotç. Viòi man pastâstîja, ka Liepâjâ ir atvçrta kara

flotes instruktoru skola. Savçjo iedroðinâts, beidzot pieòçmu lçmumu

uzrakstît lûgumu flotes komandierim admirâlim Keizerlingam, lai mani

kâ radiotelegrâfistu pârceï uz zemûdençm. Kad biju uzrakstîjis doku-

mentu, vçlreiz pârdomâjis, nospriedu, ka diez vai admirâlis mani,

vienkârðu zaldâtu, pieòems, tâpçc sarunâju brâli Robertu kâ Latvijas

Jefiòð uzpucçjies, 23 gadi

Legzdiòu jaunâ paaudze 1929. gadâ – (pirmajâ rindâ nokreisâs) brâlis Roberts, mâsa Elfrîda, es; mâsas vîrs

Arturs Andruss un mâsa Çrika– aizmugurç

76

Universitâtes studentu, lai manu lûgumrakstu uz ðtâbu aiznes viòð.

Aprçíins droði vien bija pareizs. Drîz pçc radiotelegrâfistu kursu beig-

ðanas mani izsauca pie diviziona komandiera, kurð paziòoja, ka tieku

pârcelts uz kara floti un ka mana turpmâkâ dienesta vieta bûs Liepâjâ.

Zinâms, mâtei neko nerakstîju, arî Roberts viòai to neizpauda.

1926. gada pavasarî ierados Liepâjas kara flotes instruktoru skolâ.

Te mani sagaidîja vada komandieris, Lâèplçða Kara ordeòa kavalieris,

virsniekvietnieks Plikðe. Nâkamajâ dienâ saòçmu kara jûrnieka formas

tçrpu ar kaprâïa uzðuvçm – diviem leòíiem uz blûzes labâs piedurknes.

Instruktoru skolâ bija vairâki puiði no Liepâjas Valsts tehnikuma. Lî-

dzîgâ izglîtîba un intereses man palîdzçja âtrâk iekïauties ðajâ jûrnieku

saimç. Kapteiòa Rodiòa vadîbâ notika teorçtiskas mâcîbas par zemûde-

òu konstrukciju un ierîcçm. Mçs bijâm èetri radisti. Atceros pat uzvâr-

dus: Majors, Stiprais, Liepiòð un es. Katru dienu gâjâm trençties uz

Kurzemes divîzijas radiostaciju, kas atradâs Liepâjas kara ostâ pie

pareizticîgo katedrâles katlumâjas. Stacijas priekðnieks kapteinis Frei-

manis un viòam padotie speciâlisti ïoti labi zinâja dienesta pienâkumus.

Tomçr, atklâti sakot, tâda dzîve man ðíita diezgan garlaicîga.

Kara flotes instruktoru skolas beidzçjiem, kas atradâs virsdienestâ,

tûdaï sâka maksât algu, cik atceros, 60 latu mçnesî. Zinâms, es tos nesa-

òçmu, jo vçl mazliet pietrûka lîdz mana obligâtâ 18 mçneðu dienesta

beigâm. Nâcâs samierinâties ar lîdzðinçjiem kareivja pieciem latiem.

Draugi bija lepni ar savu pirmo algu. Vairâki uz nomaksu iegâdâjâs

velosipçdus un tad svçtdienâs rîkoja kopîgus izbraukumus pa pilsçtas

apkârtni.

Ar instruktoru skolas airu laivâm ne vienreiz vien devâmies skatî-

ties Liepâjas ostas molam vçtrâ uznesto veco krievu lînijkuìi Gromovoj.

Drîz pçc Pirmâ pasaules kara Padomju Savienîba to bija pârdevusi

vâcieðiem pârkausçðanai. Ðlepçjot lînijkuìi uz Vâciju, jûrniekus pie

Liepâjas pârsteidza stipra vçtra, un tâ Gromovoj gulçja, izmests uz ostas

vidçjo vârtu betona konstrukcijâm.

Simts latvieði Francijâ

Saskaitot kopâ èetru Francijâ pasûtîto karakuìu komandas, mçs

sanâcâm apmçram simt vîru. Kâdâ 1926. gada vasaras dienâ tika paziòota

77

sadale. Visi bija kâ spârnos. Mani nozîmçja uz zemûdenes Ronis. Tad

saòçmâm rîkojumu iegâdâties privâtâs drçbes, uzvalku. Diplomâtiskas

piesardzîbas dçï, braucot vilcienâ cauri Lietuvai, Poïu koridoram, Vâcijai

un Beïìijai, mçs nedrîkstçjâm vilkt karavîru formas. Citâdi varçja rasties

aizdomas par neatïautu militâro transportu caur citâm valstîm. Mums

izdeva arî jûras maisus (jûrniekiem pçc vecas tradîcijas personîgâs man-

tas ir jâglabâ maisos). Tos izgatavoja Latvijâ, turklât no ïoti laba, ûdens-

necaurlaidîga brezenta. Ar baltu krâsu uz tâ bija uzrakstîts uzvârds un

kuìa nosaukums. Vçl tagad – pçc aptuveni astoòdesmit gadiem – man

ðis maiss ir saglabâjies. Redz, kâda izturîba!

Pçc daþâm dienâm devâmies uz Rîgu, kur mûs sadalîja grupâs pa

desmit piecpadsmit vîriem (ðâda grupa varçja izskatîties kâ sportistu

komanda). Tâdâ veidâ pakâpeniski apmçram nedçïas laikâ visas èetras –

divu zemûdeòu un divu mînu traleru – komandas izbrauca no Latvijas.

Parîzç, Ziemeïu stacijâ, mûs sagaidîja Roòa mehâniíis, virsniek-

vietnieks Apsçns, vîrs ar zemûdeònieka pieredzi vçl no Krievijas cara

kara flotes. Francijas galvaspilsçtâ uzturçjâmies vienu dienu. Paspçjâm

uzbraukt Eifeïa tornî, par kuru man Lçdurgas skolâ bija stâstîjusi

skolotâja Eihenbauma. Tâlâk atkal ar vilcienu devâmies uz Nantes pil-

sçtu. Tajâ atradâs kuìu bûvçtava, kur tapa Ronis.

Izbraucot no Latvijas, biju jau ieskaitîts virsdienestâ par kaprâli,

tâpçc komandçjuma nauda, ko saòçmu frankos, izrâdîjâs solîda sum-

ma. Atceros, ka par to Francijâ varçja dzîvot zaïi, ko viens otrs arî darîja.

Ar tagadçjo prâtu bûtu ðo to vairâk iekrâjis, lai spçtu palîdzçt mâtei

Latvijâ. Bet vai tad jaunam ðmurgulim tas ienâca prâtâ!

Roòa komanda iekârtojâs kâdâ ïoti vienkârðâ viesnîcâ, ko sauca

Saint Anna un kas, ðíiet, tieði bija domâta kâ kuìu komandu apmeðanâs

vieta. Te dzîvoja arî grieíu, poïu un citu valstu jûrnieki. Viesnîcâ mûsu

vecâkais bija bocmanis Bunka. Patiesîbu sakot, komandâ viòu uzskatîja

par lielîbnieku un pârgudro. Tomçr ðeit neko nevarçjâm mainît – discip-

lînai jâbût. Toties Roòa komandieri komandkapteini Âdolfu Bergu,

piedzîvojuðu jûrnieku, visi ïoti cienîjâm. Lai apgûtu jauno amatu, viòð

Francijâ bija ieradies jau iepriekð. Bergs ïoti neieredzçja vâcieðus un,

kaut oficiâli skaitîjâs luterticîgs, uzskatîja sevi par dievturi. Tolaik bija

tâda tendence, ka daudzi, ko neapmierinâja luterticîba, iestâjâs diev-

turos. Savas ticîbas lietas viòð komandâ pârrunâja, bet neuzspieda. Vçlâk

Bergs latviskoja arî savu uzvârdu par Kalnu. Kad jau pats biju kïuvis par

78

virsnieku un ar savu komandieri iepazinos tuvâk, vairâkkârt gadîjâs

novçrot Kalna-Berga ârkârtîgi lielo taupîbu, kas robeþojâs ar skopumu.

Tâ, piemçram, pirms pieòemðanâm vai ballçm, kopâ ar viòu ìçrbjotiesvirsnieku kajîtç (uz Roòa atseviðías kajîtes komandierim nebija), ievç-

roju, ka zem parâdes formas garajiem svârkiem Kalns vilka vecas, salâ-

pîtas bikses. Redzçdams manu izbrînu, viòð atteica, ka ðçze (garie svârki)

jau dibenu aizsedzot. Protams, pieòemðanâ visiem labi redzamo bikðu

staru stâvoklis izskatîjâs apmierinoðs. Te vçl var piebilst, ka komandiera

kundze pretstatâ savam cienîgajam bija ïoti izðíçrdîga. Viòa vai katru

dienu mîlçja pasçdçt Liepâjas kafejnîcâs, kas, zinâms, arî maksâja.

Vçl uz Roòa diençja inþenieris kapteinis Pinka. Nantç visai mûsu

komandai vajadzçja iet uz nodarbîbâm paðâ kuìu bûvçtavâ, kur Pinkambija ierâdîts plaðs kabinets. Ðeit viòð uz liela galda izklâja zemûdenes

rasçjumus, zîmçja uz tâfeles, lai mûs iepazîstinâtu ar Roòa telpâm, ierîcçm

un aparâtiem. Divas nedçïas pirms komandas ieraðanâs Nantç zemûdene

jau bija nolaista ûdenî, tâpçc tûlît pçc rasçjumu izstudçðanas varçjâm

visu skatît realitâtç. Ðâds apmâcîbas veids ðíita ïoti pieòemams. Vispâr

mûsu inþenieris kapteinis rîkojâs seviðíi enerìiski. Viòð pilnîbâ pârvaldîja

franèu valodu un bija ïoti muzikâls. Pçc Pinkas aizrautîgâ ierosinâjuma

no Roòa komandas tika izveidots pat pûtçju oríestris. Jautâjumu par

instrumentiem atrisinâjâm pavisam vienkârði. Òemot vçrâ mûsu lielo

komandçjuma naudu, nolçmâm, ka instrumentus nopirksim paði. Te

nekâda îpaða aìitâcija nebija vajadzîga – katrs iedeva nepiecieðamos daþussimtus franku. Tad sekoja apmâcîba. Pats kapteinis Pinka strâdâja gan

kâ kapelmeistars, gan kâ skolotâjs. Mçs taèu nebijâm nekâdi muzikanti,

un lietu vajadzçja apgût no paðiem pamatiem. Katru dienu pçc darba

Pinka nâca uz Saint Anna un nodarbojâs ar oríestri stundâm ilgi.

Viesnîcâ veidojâs tâds ragu troksnis, ka apkârtçjie iemîtnieki sûdzçjâs

par nemiera cçlâjiem. Norunâjâm, ka pûtîsim klusâk, ko arî izpildîjâm.

Arî es kïuvu par muzikantu, ja pareizi atceros, spçlçju altu.

Atgriezuðies Latvijâ, muzicçðanu turpinâjâm. Beigâs, kad pienâca

padomju Paradîze, savas taures uzdâvinâjâm Ventspils vidusskolai.Mûsu Zemûdeòu divizions skaitîjâs ðîs pilsçtas un jo îpaði zvejnieku

ðefs: dâvinâjâm daþâdas derîgas lietas – laivu motorus, garos zvejnieku

zâbakus, ûdensizturîgu apìçrbu.

Latvijas laikâ turpat pie kara flotes piestâtnes rîkojâm arî zemûde-

òu apskates un balles. Cik tas bija patîkami, ka dzirdçja tikai latvieðu

valodu un nebija neviena, kas ðajâ nozîmç traucçtu svçtku prieku! Nereti

Francija, 1927. gada marts. Roòa kaprâïi (no kreisâs):E. Blaþìis, A. Ruska, H. Legzdiòð. Pie fotogrâfa viss sagatavots:

velc, kâdu formu gribi, – un bildçjies!

Karnevâls Nantç

Transbordeur – prâmis virs ûdens pâr Luâru. Skatu karte

Roòa nolaiðana ûdenî Nantes kuìu bûvçtavâ 1926. gadâ

Divi kaprâïi: Kalnbirze no Spîdolas un Legzdiòð no Roòa,1927. gadâ Brestâ

Jautrie jûrnieki: Vai zemûdenei der ogïu briketes?Franèu jûras kapteiòa Þervçza karikatûra

82

sarîkojâm arî kâdu humora numuru. Reiz Roòa serþanti Voldemârs

Vanters un Jânis Vîndedzis pârìçrbâs privâtajâs drçbçs ar þokejcepurçm

galvâ un, publikas neievçroti, nogâja malâ. Pçc brîþa viòi atgriezâs pie

trapa un lûkoja tikt uz Roòa. Zinâms, vakts vîrs viòus nelaida (viss jau

bija iepriekð sarunâts). Tad dþoniòu starpâ sâkâs dialogs. Abi izlikâs iedzç-

ruði un pat centâs pagrûst vakts vîru nost. Liels bija publikas prieks, kad

viòi reizç vai pa vienam ievçlâs Ventâ. Zinâms, viss bija paredzçts tâ, lai

nenotiktu nelaimes gadîjums. Tika izsaukts deþurants, kas tad òçmâs ar

iekrituðo glâbðanu un nogâdâðanu komandantûrâ, kur tad abi slepus

pârìçrbâs atpakaï formas drçbçs. Ðâda velna dzîðana daþreiz ievilkâs pat

stundas garumâ, un likâs, ka publika to saprata kâ reâlu notikumu.

Varçtu rasties jautâjums, kâpçc mûsu zemûdençm bija izvçlçti tieði

ðâdi nosaukumi – Spîdola un Ronis? Tas gan man nav zinâms. Manuprât,

tos izdomâja Keizerlinga vadîtajâ kara flotes ðtâbâ vai Kara ministrijâ.

Zinâms, Spîdolas vârds nâk no mitoloìijas. Iespçjams, ka Ronim bija

kâda saistîba ar Roòu salu. Reiz vçlâkos gados zemûdenes pirmais

komandieris Âdolfs Kalns man stâstîja, ka 1919. vai 1920. gadâ viòð

piedalîjies bruòotâ ekspedîcijâ uz ðo salu. Tâs iedzîvotâji tolaik pârsva-

râ bijuði zviedru izcelsmes, un Latvijâ radusies doma noskaidrot vietçjos

apstâkïus un pie izdevîbas ðo teritoriju pievienot. Ekspedîcijas motor-laivas tumsâ pienâkuðas pie salas austrumu krasta (tur nav sçkïu un ir

iespçjams piestât), taèu pretî jau bijuði igauòu karavîri. Zinâms, ar vi-

òiem karot ekspedîcijai netika uzdots. Te jâpiebilst, ka jau 1918. gada

24. februârî (desmit mçneðus agrâk nekâ mçs) igauòi bija pasludinâjuði

savu valsti. Tas viòiem deva priekðrocîbas, un tâdçjâdi sala piekrita

Igaunijai, kaut pçc ìeogrâfiskâ stâvokïa tâ vistuvâk ir Latvijai.

Komandiera klusâ atzinîba

Nantes kuìu bûvçtavâ praktiskâs nodarbîbas tieði uz zemûdenes

notika ne vairs visiem kopâ (kâ pie inþeniera kapteiòa Pinkas), bet gan

franèu speciâlistu vadîbâ katram komandas loceklim atseviðíi savâ dienesta

vietâ. Man uzticçtâ radiostacija atradâs zem kioska jeb kaujas tornîða –

zemûdenei tieði vidû, centrâlâ posteòa nodalîjumâ kâ mazs, mazs

kabûzîtis ar mazâm, mazâm durtiòâm, aiz kurâm lejâ gâja tikai viens

pakâpiens. Uz tâ tad arî radiotelegrâfistam vajadzçja sçdçt. Aparatûrasmontâþa un pârbaude ðeit vçl turpinâjâs. To veica kuìu bûvçtavas

83

instruktors – neliela auguma, aptuveni èetrdesmit gadu vecs, ïoti nervozs

vîrs, kurð mazliet prata vâciski. Radiotehniku francûzis pârzinâja labi.

Parasti iznâca tâ: cik instruktors darba laikâ samontçja, tik es pusdienâs

vai vakarâ izpçtîju un iegaumçju. Abi vienlaikus radiostacijas telpâ atras-

ties nevarçjâm ðaurîbas dçï.

Es tolaik intensîvi mâcîjos franèu valodu. Lîdzâs pielietojot vâcu

vârdus, ar savu instruktoru sapratâmies un satikâm ïoti labi. Francûzi

daudz interesçja Latvija, lai gan pirms mûsu ieraðanâs viòð diez vai zinâja,

kur tâ atrodas. Reiz mûsu saruna novirzîjâs par meþa zvçriem. Instruk-

tors gribçja, lai pastâstu ko tuvâk par lapsâm, konkrçtâk – par iespçjâm

sievai nopirkt lapsâdas kaþoku. Vai, lûk, es to nevarot viòam no Latvijas

atsûtît? Iepriekð gan biju lielîjies, ka lapsas, zaíi, vâveres pie mums dzîvo

gandrîz vai ap katru lauku mâju. Tad nu par ðo pelcen (pelz – vâciski

kaþoks) runâðana sanâca gandrîz vai katru dienu…

Reiz tomçr mçs sagâjâm pamatîgâ naidâ, lîdz beidzot francûzis par

mani sûdzçjâs savai priekðniecîbai. Proti, es pârlauzu radioraidîtâja viïòu

pârslçga asi. Tâ bija patiesîba. Bet man taèu, apgûstot tehniku, vajadzçja

raidîtâja kloíus ne tikai redzçt, bet arî ieslçgt, pârslçgt un izslçgt. Kâ

tad citâdi lai es iepazîtos ar Roòa radiostaciju!? Lûzums, cik es pats

nopratu, bija ïoti nopietns. Jâliek jauna ass, turklât raidîtâjs jâpârmontç

no sâkuma, kas prasîja vairâku dienu darbu. Vçl izrâdîjâs, ka ðâdas ass

Nantes kuìu bûvçtavâ rezervç nemaz nav un tâ speciâli jâpasûta raidîtâja

izgatavotâjfirmai. Stâvoklis diezgan nopietns. Pçc bûtîbas francûzis, par

notikuðo ziòodams priekðniecîbai, rîkojâs, kâ pienâkas.

Nâkamajâ dienâ mani izsauca Roòa komandieris kapteinis Bergs.

Biju ïoti satraukts. Sagaidîju, ka dabûðu disciplinâru sodu. Izvairîties un

teikt, ka neesmu vainîgs, man pat nenâca prâtâ. Kapteinis Bergs visu

izprasîja, apskatîja vainu zemûdenç uz vietas un tad, divatâ esot, skaidri

un gaiði teica: Kaprâli Legzdiò, jûs rîkojâties pareizi! Ja raidîtâja pârs-

lçga ass neiztur parastos pârslçgðanas manevrus, tad lai franèi ieliek

tâdu asi, kas iztur. Daudz sliktâk bûtu, ja ðî ass pârlûztu tad, kad Ronis

jau bûtu pieòemts.

Pçc komandiera Berga teiktâ jutos ïoti apmierinâts. Sava francûþa

priekðâ, zinâms, ðo gandarîjumu neizrâdîju. Pçc pâris dienâm ar lidma-

ðînu raidîtâja jaunâ ass bija klât. Rûkdams un burkðíçdams instruktors

to ielika savâ vietâ. Kïuvâm atkal draugi un runâjâm par pelci, kas gan

bûtîbâ bija tukða pïâpâðana, jo nestâdîjos priekðâ, kâ to viòam dabût.

84

Nantç aptuveni vienlaikus ar Roni ûdenî tika nolaista tonnâþas ziòâ

lielâka grieíu zemûdene Papanikolis. Redzçjâm, kâ tâ tika pârklâta ar

plânu cinka kârtu (lai mazinâtu zemûdenes metâla korpusa rûsçðanu).

Mûsu zemûdenes necinkoja. Teica, ka tas maksâjot dârgi. Tâ vietâ izlî-

dzçjâs ar lçtâkiem korpusa aizsardzîbas paòçmieniem.

Pieòçmos svarâ un sârtumâ

Nantç nodzîvojâm lîdz 1926. gada vçlam rudenim. Viens otrs jau

bija tik labi iejuties, ka ciemojâs mâjâs pie franèu ìimençm. Tie, kurus

ïoti pievilka skaistais dzimums, arî atrada, ko meklçja. Parasti gan sievietes

puiðus izkâsa. Daþs brîþiem palika bez sû un ar lielu nepacietîbu gaidîja

nâkamo algu un komandçjuma naudu.

Pusdienâs visiem vajadzçja iet uz vienu restorânu, kur kâdâ istabâ

mums bija uzklâts liels galds. Sakârtots uz to labâko. Pieradâm iztikt

bez rupjmaizes (baltmaizi franèi cepa garos stieòos, kâdi tolaik Latvijâ

nebija redzçti). Çdâm visâdus gliemeþus, krabjus un vçþus – tie pat

iegarðojâs. Taèu, piebilstot par virtuves lietâm, interesantâkais, ko

novçroju pat mazajos veikaliòos, kur nâca iepirkties arî piecgadîgi bçrni,

bija tas, ka franèu galvenais pârtikas produkts ir vîns. Tam bija jâbût uz

galda pat vistrûcîgâkajâs ìimençs. Arî mums pusdienâs pçc franèu

parauga katram pie ðíîvja stâvçja 3/4 litra pudele. Izdzçris ðo devu,

jutu mazu, ïoti patîkamu reibumu, kas turçjâs apmçram divas stundas.

Gadîjâs, ka viens otrs savu porciju atstâja. Tam tûlît palîdzçja citi, un,

zinâms, ðâdos gadîjumos reibums pieturçjâs ilgâk. Drîz vien bijâm pie

vîna tâ pieraduði, ka ðíita, nevarçtu bez tâ iztikt. Te jâatzîst, ka franèi

dzer îstu vînogu vînu. Ðajos astoòos mçneðos, lietojot franèu çdienus

un dzçrienus, es pieòçmos gan svarâ, gan sârtumâ.

Serþanta Kalniòa saldâs mokas

Nantç kuìu bûvçtava atradâs Luâras kreisajâ krastâ, bet mûsu vies-

nîca un restorâns – labajâ. Pâri upei, kuras platums bija ap 200 metru,

mums ikdienâ nâcâs celties èetras reizes – no rîta, divreiz pusdienlaikâ

85

un vakarâ. Ðim nolûkam izmantojâm Latvijâ neredzçtu prâmi (franèu

nosaukums – transbordeur), kas bija domâts gan gâjçjiem, gan auto-

maðînâm. Tas darbojâs ðâdi: abos krastos stâvçja ap 40 metru augsti,

izturîgi metâla stabi, kurus gaisâ virs upes savienoja konstrukcija ar

divâm sliedçm. Pa tâm virzîjâs riteòu platforma ar elektromotoru. No

ðîs augðçjâs motorplatformas uz leju gâja troses, kas turçja prâmja iekârto

platformu. Ðeit varçja uzbraukt aptuveni desmit automaðînas un saiet

ap simt cilvçku. Te atradâs arî prâmja vadîtâja kabîne. Kad elektromotors

grieza augðçjâs platformas riteòus, tâ brauca pa sliedçm un reizç vilka

trosçs iekârto, ar pasaþieriem un automaðînâm pielâdçto prâmi. Par

pârcelðanu uz vienu pusi kâjniekam prasîja vienu franku jeb aptuveni 10

santîmu. Ja kâds negribçja maksât, viòð varçja kâpt pa trepîtçm turpat

èetrdesmit metru augstumâ un pâriet upi pa metâla celiòu, kas bija

ierîkots gar augðçjâs platformas sliedçm. Tâdu gâjçju gan gadîjâs maz,

pârsvarâ visi maksâja un cçlâs pâri ar prâmi.

Dzîvojot Nantç, Roòa ïaudis izstrâdâja vienu otru joku un muï-

íîbu. Tâ parasti mçdz gadîties, kad ir jaunu cilvçku kompânija, pietie-

kami daudz naudas un enerìijas. Reiz restorânâ kâds sâka lielîties, ka

noçdis dzîvu peli vai vardi, lîdz radâs jautâjums: cik katram bûtu iespç-

jams vienâ reizç apçst kûku? Beigu beigâs serþants Kalniòð saderçja, ka

pusstundâ apçdîs divdesmit piecas… Piedzert drîkstçja tikai vînu vai

ûdeni. Zinâms, nolçmâm: ja Kalniòð derîbas vinnçs, restorâna rçíinu

maksâs pârçjie, ja ne – tad pats! Jautrîba liela, visi dzîvoja lîdzi. Gata-

vojoties startam, Kalniòð aizmetâs uz Luâras krastu lîdz prâmim un

pa bezmaksas tiltiòu gar augðçjâs platformas sliedçm pârskrçja upei –

turp un atpakaï. Pa to laiku pçc paðu izvçles nopirkâm kûkas. Nantç tâs

bija ïoti garðîgas, treknas, pat salietas ar labu rumu vai konjaku. Pçc

izmçra un svara tâs bija apmçram tâdas paðas kâ konditorejâs Latvijâ.

Tika uzòemts laiks, un çðana sâkâs. Sâkumâ uz katru kûku tika patçrçtas

10–15 sekundes, tomçr pakâpeniski ðis laiks pieauga. Pçc piecpadsmitâs

kûkas derçtâjs sâka piedzert vînu, kas bija jau ieliets glâzç (lai nepatç-

rçtu liekas sekundes). Likâs, ka Kalniòð derîbas vinnçs, bet tad serþants

sâka rîstîties. Kaut vçl atlika pâris minûtes, viòð atzina, ka beidzamo

pusotru kûku vairs dabût iekðâ nevar…

86

Uzredzçðanos vçl citu reizi!

Interesanti bija vçrot, kâ Luârâ franèi zvejoja zivis. Nante atrodas

ap 15 kilometru no upes ietekas Biskajas lîcî, kur paisums un bçgums ir

ïoti jûtams. Taèu arî Nantç plûdmaiòas svârstîjâs apmçram par èetriem

pieciem metriem. Atkarîbâ no tâm ðeit mainîjâs upes straumes virziens.

Paisumâ okeâna ûdens, mutuïojot duïíes un nesot lîdzi drazas, plûda

augðup, bet bçgumâ tas nâca atpakaï. Nantç zvejoðana notika neatka-

rîgi no straumes virziena. Parasti laivâ sçdçja viens vîrs. Viòð darbojâs ar

garu kârti, kuras galâ atradâs piesiets apaïð tîkls. Lielâkâs no izíeselç-

tajâm zivîm izskatîjâs gandrîz kâ siïíes, un franèi tâs sauca par merlan.

Duïíainais ûdens, ðíiet, tikai uzlaboja lomu. Vakaros upmalas daudza-

jos restorânos un kafejnîcâs ðîs zivis tad arî tika pasniegtas. Gandrîz

jebkuras mazâs kafejnîcas îpaðnieks strâdâja tajâ par sagâdnieku. Viòa

sieva òçmâs virtuvç, bet bçrni darbojâs pie viesu apkalpoðanas. Sest-

dienâs un svçtdienâs kafejnîciòas galvenokârt apmeklçja ostas un kuìu

bûvçtavu strâdnieki. Ievçrojâm, ka daþkârt viòi nîka pie vienas glâzîtes

vai augu vakaru. Zinâms, kafejnîcas îpaðnieki par to nepriecâjâs – telpas

aizòemtas, maz ienâkumu. Reiz mçs kâ veci paziòas iegâjâm tâdâ nîkuïu

apsçstâ kafejnîcâ. Kad bijâm jau paçduði un no daþâm glâzîtçm drusku

iesiluði, izgudrojâm, ka pie galdiòiem nîkstoðos franèus vajag izsviest

uz ielas. Lai neceltos pârâk liels skandâls, nolçmâm arî, ka kafejnîcas

îpaðniekam iedosim sâpju naudu. Izrâdîjâs, ka viòð par mûsu sames-

tajiem frankiem un par paðu ideju jutâs ïoti apmierinâts. Tad nu vajadzçja

paskatîties, kas tur notika! Es jau skaitîjos tas ðvakâkais, bet, kad ser-

þants Gintops un kaprâïi Kalniòð, Vîndedzis un Rozenfelds íçrâs pie

lietas, stikli vien ðíindçja, un kafejnîca bija tîra. Lai kâ franèi lamâjâs, lai

kâ turçjâs pretî, pârspçks bija Roòa jûrnieku pusç. Îpaði mums lîdzçja

uzbrukuma pçkðòums. Tçsiòa laikâ salûza viens krçsls un stikla durvîm

izbira divas rûtis. Taèu par to jau bija samaksâts ar uzviju, un ðíiroties

saimnieks noteica: Au revoir! Tas nozîmçja uzredzçðanos. Protams,

Kalniòð un Vîndedzis arî dabûja pa zilumam. Ðajâ sakarâ mûsu priekð-

niecîba aizrâdîja, ka uzmanîgâk jâstaigâ pa Roòa ðaurumiem. Zemû-

denç, protams, atradâs daþâdi kloíi, veríi, kur, kamçr nav pierasts, var

nejauði uzsist aci.

87

Plûdmaiòu paslçpes

Drîz vien Ronis bija tik tâlu uzbûvçts, ka varçja pârvietoties sa-

viem spçkiem. Tad nu tam vajadzçja iet uz 15 kilometru attâlo Sent-

nazçras (Saint Nazaire) pilsçtiòu pie Luâras upes ietekas Biskajas lîcî.

Tur atradâs Nantes kuìu bûvçtavas sausie doki, kuros vajadzçja pâr-

baudît zemûdenes korpusu, dziïuma un virziena stûres, kâ arî citas

ierîces.

Zemûdeni uz Sentnazçru pârveda franèu komanda. Mçs, latvieði,

rîtos un vakaros braukâjâm turp un atpakaï ar kuìu bûvçtavas tvaiko-

nîti. Pirmajâ dienâ nevarçjâm saprast, kâpçc uz kuìîða klâja stâv paras-

tas, apmçram desmit metru garas koka trepes – lîdzîgas tâdâm, ar ko

laukos kâpj uz siena panta kûtsaugðâ. Ðo mîklu atminçjâm tikai vakarâ.

Pa ceïam kâdâ Luâras attekâ ievçrojâm veselu kuìu mastu karavânu

(kuìu korpusus aizsedza krasta koki un krûmi). Mums paskaidroja, ka

tur stâv flotes vraki, ar ko Pirmajâ pasaules karâ amerikâòi steigðus pârsvie-da uz Eiropu vairâk nekâ miljons vîru. Kuìi bijuði bûvçti tikai vienam

pârgâjienam pâri okeânam. Nu tie, savu uzdevumu veikuði, rûsçja un

gaidîja pârkausçðanu.

Sentnazçrâ bija lielas kuìubûvçtavas, neskaitâmi korpusi, eliòi un

piestâtnes. Dokâ kuìi varçja ieiet tikai paisuma laikâ – vienu, divas

stundas. Ðeit iebrauca arî mûsu Roni, pie kura tad visu dienu darbo-

jâmies. Pusdienojâm kuìu bûvçtavas çdnîcâ, krietni vienkârðâkâ nekâ

Nantç. Mûs apkalpoja jauna francûziete, vârdâ Odete. Blakus galdiempie sienas stâvçja bûrîtis ar papagaili. Tikko çdnîcâ kâds ienâca, putns

uzreiz íçrca: Odet, Odet! Tâ kâ mçs gâjâm bariòâ – ap 25 cilvçki,

papagailis uztraucâs seviðíi un íçrca kâ nelabais. Protams, Odete tûlît

bija klât. Viens otrs no Roòa komandas íçrâs pie meitenes apmâcî-

ðanas latvieðu valodâ. Odetei tas ïoti patika, bet viòas izruna radîja

jautrîbu. Çdienu ðeit gatavoja, kâ pie franèiem parasts, un pie tâ mçs

bijâm jau daudzmaz pieraduði. Gandrîz katru dienu tikâm cienâti ar

sausi vârîtiem gliemeþiem. Francijâ tas ir aptuveni tas pats, kas Latvijâ

vârîti kartupeïi. Ðî vienkârðâ Sentnazçras çdnîciòa man nâca atmiòâ

1986. gadâ Rîgâ, kad ârstçjos Eksperimentâlâs ortopçdiskâs darbnîcas

stacionârâ. Parastiem franèu strâdniekiem netrûka ne trauku, ne galda

instrumentu, ne garðvielu – èetru piecu veidu sinepes, sâls, pipari, vir-cas. Turpretî padomju Rîgâ slimnîcas çdnîcâ nekâ tâda nebija, vienîgais

88

galda instruments, ko tur izsniedza, bija karote. Ar to tad nâcâs gan

knaibît gaïas gabalu, gan smçrçt uz maizes sviesta klucîti.

Vakarâ, pabeiguði Sentnazçrâ pirmo darba dienu, gâjâm uz ostu,

lai ar to paðu tvaikonîti atgrieztos Nantç. Tuvojâmies moliòam, kur

vajadzçja atrasties kuìim, un pçkðòi atskârtâm, ka piestâtne stâv tukða.

Virs moliòa rçgojâs vienîgi trepju gals. Pienâcâm pavisam klât un tikai

tad ieraudzîjâm, ka tvaikonîtis ir dziïi apakðâ – tâ skurstenis atrodas

vienâ lîmenî ar moliòu. Nu tikai aptikâm, ka no rîta, kad atbraucâm,

bija paisums, bet tagad, vakarâ – bçgums. Sentnazçrâ, paðâ okeâna krastâ,

plûdmaiòu lîmeòa starpîba izrâdîjâs vçl lielâka nekâ Nantç, tâpçc tova-

kar noderçja mîklainâs siena panta trepes, pa kurâm mçs nokâpâm lejâ

uz tvaikoòa klâja.

Pârbaudes dokâ

Mûsdienâs joprojâm tiek lietoti divu veidu doki – peldoðie un sau-

sie. Pirmajâ gadîjumâ kuìis iebrauc iegremdçtâ dokâ, kur tiek nosti-

prinâts îpaðâs skavâs. Tad no doka gremdçðanas tvertnçm izpumpç ûdeni,

kâ dçï tas ceïas augðup un reizç izceï no ûdens arî skavâs nostiprinâto

kuìi.

Sausos dokus parasti izmanto lielâkas tonnâþas kuìiem. Ar to

darbîbu jau tiku iepazîstinâts, mâcoties Valsts tehnikumâ, kad audzçkòu

grupâ devos ekskursijâ uz Liepâju. Tosmâres kuìu remonta rûpnîcâ

mums râdîja divus 20. gadsimta sâkumâ te izbûvçtos sausos dokus, kas

izskatîjâs kâ milzîgas betonâ iejoztas, ar hermçtiskiem vârtiem noro-

beþotas bedres. Tajâs atradâs sûkòi, kas spçja izsûknçt ûdeni pçc tam,

kad ðeit bija nostiprinâts dokojamais kuìis. Sentnazçrâ ðâdi sûkòi ne-

bija vajadzîgi, jo to vietâ darbojâs plûdmaiòas. Tâ arî Roni paisuma

laikâ ieveda un stingri nostiprinâja vienâ no sausajiem dokiem. Pçc se-

ðâm stundâm, kad bçgums sasniedza maksimumu, zemûdene jau stâvçja

sausumâ. Atlika hermçtiski noslçgt doka vârtus, lai, sâkoties jaunam

paisumam, ûdens tajâ neieplûstu.

Sentnazçrâ tika pârbaudîtas Roòa stûres, un zemûdençm tâdas ir

trîs – viena virziena stûre un divas dziïuma stûres. Ar priekðçjo dziïu-

ma stûri zemûdene ierokas dzelmç vai iznirst no tâs. Pçc lîdzîga principa

arî lidmaðînas uzòem vai samazina augstumu. Pakaïçjâ dziïuma stûre

89

domâta zemûdenes stabilizçðanai zem ûdens horizontâlâ stâvoklî.

Ienirstot un iznirstot zemûdenes diferentais leòíis (slîpums) attiecîbâpret jûras lîmeni nedrîkstçja pârsniegt 35–40 grâdus. Tolaik ðîs stûres

iekârtas apkalpoja trîs vîri. Viòiem vajadzçja bût labiem speciâlistiemun darboties cieðâ saskaòâ, ko panâca ar neatlaidîgu treniòu. Mûsdienu

zemûdençm visas trîs stûres ir saslçgtas kopîgâ sistçmâ, un tâs varapkalpot viens stûres vîrs. Zemûdenei atrodoties sausajâ dokâ, vajadzç-

ja pârbaudît pildes un dveses. Tâs ir îpaðas lûkas. Pa pirmajâm nirðanasbrîdî zemûdenes cisternâs, kas atrodas starp tâs iekðçjo un ârçjo kor-

pusu, ieplûst ûdens. Savukârt pa otrajâm no ðîm cisternâm tiek izlaistsgaiss. Pretçjâ gadîjumâ ûdens caur pildçm neieplûstu un zemûdene

ienirðanai bûtu par vieglu. Tâpat dokâ tika pârmçrîts Roòa garums –gan faktiskais, gan pa ûdenslîniju. Vispâr mûsu zemûdençm bija

raksturîga telpu ðaurîba. Te jâpaskaidro, ka gan Spîdolai, gan Ronim,ja tâs salîdzinâja ar lîdzîgas tonnâþas zemûdençm pasaulç, bija spçcî-

gâks bruòojums, kas, protams, aizòçma vietu.

Visu ðo regulçðanu uzmanîgi vçroju un iegaumçju. Tolaik gan vçlnedomâju, ka kïûðu jûras virsnieks, kur nu vçl Roòa komandieris. Kar-

jeras domas radâs tikai pçc pâris gadiem, kad mûsu kara flotç asi tika

nostâdîts jautâjums par jaunu speciâlistu sagatavoðanu.

Velotûrista vçrojumi

Brîvâkajâs dienâs mçs, vairâki puiði, ar îrçtiem velosipçdiem devâ-

mies apskatît Sentnazçras apkârtni. Apbrînojami, ka pat mazos, lîku-motos lauku ceïus Francijâ it visur klâja asfalts. Reiz nobraucâm lîdz

vietai, kur vajadzçja bût okeâna krastam, un nevarçjâm saprast, kâpçcðeit neredz ûdeni, bet tikai plaðu klajumu, kurâ locîjâs daþi gliemeþu

lasîtâji. Vietçjie tad paskaidroja, lai neuztraucoties,– pçc pâris stundâmokeâns pienâkðot. Iegâjâm kâdâ kafejnîcâ un, skatoties pa logu, sâkâm

gaidît, lîdz tieðâm tâlumâ ieraudzîjâm balti putojoðu, tuvojoðos svîtru.Gliemeþu lasîtâji âtri metâs uz krasta pusi. Tik skaistu paisuma skatu

savâ îsajâ dzîvîtç redzçjâm pirmo reizi. Pçc gadiem man radâs izdevîbaplûdmaiòas novçrot arî stâvâ, klinðainâ okeâna krastâ. Tas nebija tik

iespaidîgi.

Citâ reizç ar velosipçdiem izbraucâm uz nelielu pilsçtiòu Pont-

ðato (Pontchateau), kuras nosaukumu latviski varçtu tulkot kâ tilta pils

90

un kas atradâs no Sentnazçras kilometrus divdesmit. Bijâm uzzinâjuði,

ka ðeit brîvdabas parkâ apmçram 20–30 hektâru platîbâ skulptûrâs ir

attçlota Jçzus Kristus dzîve, sâkot ar piedzimðanu kûtiòâ, beidzot ar

krustâ siðanu. Franèi ðo vietu sauca par Kalvariju (Calvaire), kas tulko-

jumâ nozîmç pakalns ar krustu. Seviðíi spilgti atmiòâ palicis Jçzus

tiesâðanas attçlojums Golgâta kalnâ, uz kuru desmit, piecpadsmit metru

augstumâ veda granîta kâpnes. Pa tâm lûdzçji devâs augðup nevis stâ-

vus, bet gan uz ceïgaliem. Viòu priekðâ jutâmies diezgan neçrti, tâpçc

stingri ievçrojâm klusumu. Gar Kalvariju gâja arî parastais lauku liel-

ceïð, zinâms, asfaltçts. Pa to brauca automaðînas un pajûgi. Novçro-

jâm, ka franèi, tuvojoties ðai vietai, samazinâja âtrumu un noòçma

cepures. Apkârtne te bija ïoti tîra un saposta, kas kopumâ Francijâ nav

raksturîgi.

Visur, kur man ir gadîjies ceïot, esmu centies apskatît baznîcas,

reliìiskâ kulta vietas – jo îpaði uz svçtkiem. Franèi, lielâkoties katoïi,

atklâjâs kâ ïoti ticîga tauta. Dievnami bija vienmçr pilni ar lûdzçjiem

un grçku noþçlotâjiem.

Jâpiebilst, ka tolaik Francijâ velosipçds bija populârâkais transpor-

ta lîdzeklis, ar ko parasti strâdnieki devâs uz darbu. Sastrçguma stundâs

gadîjâs, ka pa ielu lîdzâs brauca pat pieci seði velosipçdi, un automa-

ðînâm, kuras gribçja ar tiem izmainîties, bija gandrîz vai jâapstâjas.

Zinâms, tâds stâvoklis neturpinâjâs ilgi, parasti kâdas piecas, desmit

minûtes. Pçc tam velosipçdu straume pierima.

Kâ guï franèu zemûdeònieki

Pçc Sentnazçras devâmies uz Brestu, kur Ronim kopâ ar Spîdolu

bija paredzçti pârbaudes pârgâjieni okeânâ un izmçìinâjumi torpçdu

ðauðanâ. Braucâm uz turieni ar vilcienu, jo zemûdenes vçl vadîja franèu

komandas. Brestâ mûs izvietoja vienstâva koka barakâ, kâdâs parasti

dzîvoja franèu zemûdeònieki (kad zemûdene stâvçja ostâ, uz tâs palika

tikai aptuveni treðdaïa komandas – jûrnieki, kuri stâvçja uz vakts).

Interesanti, ka barakâ nebija vis kojas vai nâras, bet gan pakaramie

brezenta gamaki. Rîtos tos noòçma no âíiem, satina rullî un ievietoja

kastç. Tâdçjâdi pa dienu guïamtelpâ varçja brîvi staigât un rîkot da-

þâdas nodarbîbas. Mums gan pie ðiem gamakiem bija diezgan grûti

91

pierast. Nemâcçjâm lâgâ sakârtot ðauro matracîti un izklât palagus.

Sâkumâ bieþi gadîjâs, ka, kâpjot gamakâ no vienas puses, zuda lîdz-

svars un gulçtgâjçjs pa otru pusi novçlâs uz grîdas. Seviðíi sareþìîta ðî

lieta izrâdîjâs tad, kad galvâ bija grâdi no pilsçtâ iedzertâ franèu sarkan-

vîna vai sidra (mûsu degvînam lîdzîgs dzçriens, tikai daudz sliktâks,

ðíiet, gatavots no âboliem). Zinâms, mums jau nekâdas pavçles, kas

aizliegtu lietot alkoholu, nebija. Nostâdîts tika tâ: Dzer, cik gribi – cik

tev naudas, tikai darbâ esi skaidrâ un laikâ!

Brestâ Spîdolas un Roòa komandâm iznâca pavadît visu 1926./27.

gada ziemu. Jâsaka gan, ka pat Francijas ziemeïos nekâdas ziemas lat-

vieðu izpratnç nav. Ja naktî uzkrît sniegs, tad labi, ja tas nenokûst lîdz

pusdienai. Brestâ svinçjâm arî 1926. gada Ziemassvçtkus. Roòa koman-

dâ pârsvarâ skaitîjâs luterâòi. Bija arî daþi Latvijas krievi, domâjams,

pareizticîgie. Sareþìîjumu radîja eglîtes trûkums. Brestas tirgû to atrast

nevarçjâm, bet apkârtnes meþos meklçt baidîjâmies – ka neuzskata

mûs par postîtâjiem. Beigâs lietu atrisinâjâm ðâdi: tirgû nopirkâm divas

priedîtes, apmçram cilvçka augumâ. Tâs abas kopâ sasaistot, iznâca pie-

nâcîga izskata Ziemassvçtku eglîte (priedîte). Pa komandçjuma naudu

uzklâjâm galdu ar franèu vîniem, konjaku, ðampanieti. Dziedâjâm

dziesmas. Virsnieku un komandas attiecîbas bija ïoti tuvas. Disciplîna

no tâ necieta, bet pat nostiprinâjâs. Visi taèu nâcâm no vienkârðas tau-

tas, nevis kâdiem bagâtnieku dçliem. Diemþçl vienam otram, kam dze-

ramâ tika vairâk, atþirgt nâcâs, guïot uz grîdas. Es jau minçju, kâdas

grûtîbas varçja rasties, ievietojoties pakaramajâ gamakâ.

Ienirt!

Roòa izmçìinâjumos Biskajas lîcî franèu speciâlistu klâtbûtne tika

samazinâta lîdz diviem vai trim, tomçr galvenâ atbildîba par zemûdeni

vçl bija viòiem. Apguvâm komandas: Pa nirðanas vietâm!, Sagatavot

zemûdeni nirðanai!, kâ arî Ienirt! un Uznirt! Man kâ radistam, saòemot

pirmo minçto komandu, vajadzçja izslçgt radiostaciju, izkâpt pa lienlûku

augðâ uz klâja un pie kaujas kioska atvienot antenas pievadu, îsâk sakot,

sagatavot mastu nolaiðanai. Ðim nolûkam vçl nâcâs nokâpt motortelpâ,

ieslçgt masta pacelðanas un nolaiðanas motoru, kâ arî caur lûku vçrot,

vai antena pazeminâs normâli. Kad tâ bija nolaista, vajadzçja vçlreiz

92

uzkâpt augðâ uz klâja un nostiprinât antenas pievadu. Mans beidzamais

uzdevums pirms nirðanas bija noòemt no lienlûkas rokturi. Ðî eja uz

lienlûku arî bija vieta, kur radistam vajadzçja atrasties visâ nirðanas laikâ.

Tâ pienâkumos ietilpa uzmanît, lai pie kâda spçcîgâka grûdiena (vai

kara apstâkïos – sprâdziena) lûkas noslçgums nelaistu gar malâm ûdeni.

Laiks, kas Ronim tehniski bija paredzçts ienirðanai (pârejai no pel-

dus stâvokïa lîdz 10 metru dziïumam zem ûdens), skaitîjâs 36 sekun-

des. Lielajâm zemûdençm tas varçja ilgt pat lîdz piecâm minûtçm. To,

vai zemûdenes korpuss ir hermçtiski noslçgts, brîdi pirms ienirðanas

pârbaudîja, nedaudz izsûknçjot no zemûdenes gaisu. Spiediens par

daþâm dzîvsudraba stabiòa iedaïâm zemûdenes iekðienç samazinâjâs. Ja

atmosfçras spiediens no ârpuses ðo starpîbu nesâka izlîdzinât, tad bija

skaidrs, ka droði varam nirt. Izpildot ðo manevru, komandai bija ïoti

svarîgi iegaumçt, ka, zemûdenei grimstot, strauji mazinâs tâs lîdzsvars.

Ja virsûdens pârgâjienâ zemûdeni, tâpat kâ kuìi, horizontâlâ stâvoklî

notur tâ saucamâ formas stabilitâte, tad iegremdçjoties atliek tikai sva-

ra stabilitâte, tas ir, íermeòa apakðdaïai ir jâbût smagâkai par virspusi.

Neprasmîgi piepildot ar ûdeni nirðanas un balansçðanas cisternas,

zemûdeni dzelmç var pat apgâzt. Pasaules vçsturç pieredzçti vairâki

gadîjumi, kad tieði ðâdi zemûdenes ir gâjuðas bojâ. Trauslâ lîdzsvara dçï,

ejot zem ûdens, visiem komandas locekïiem stingri vajadzçja atrasties

savâs noteiktajâs vietâs. Ja nirðanas brîdî viens cilvçks no zemûdenes

priekðgala pârvietojâs uz tâs pakaïgalu, tûlît stûres vîriem nâcâs veikt

attiecîgas korekcijas. Atrodoties zem ûdens, pat uz tualeti varçjâm iet

vienîgi ar komandiera atïauju.

Atklâti sakot, pirmajâs reizçs nirstot mani neatstâja baiïu sajûta.

Nepierasta bija kaut nelielâ, tomçr straujâ gaisa spiediena kriðanâs pirms

ienirðanas, pârbaudot zemûdenes hermçtiskumu. Ja zem ûdens atra-

dâmies ilgâk, protams, Roòa telpâs manâmi samazinâjâs skâbekïa

daudzums – sviedrçjâs âda, kïuva grûtâk elpot. Lai ðâdâ situâcijâ (kad

skâbeklis ir samazinâjies no 21% uz 18%) uzlabotu gaisu, tika lietotas

íîmiskas patronas, kas uzsûca sevî ogïskâbo gâzi un izstrâdâja skâbekli.

Ja nebija iespçjams iznirt ilgâk nekâ astoòas stundas (Ronis maksimâli

varçja atrasties zem ûdens aptuveni nedçïu), tad varçja padot skâbekli

no rezerves baloniem. Ar laiku zemûdeònieka riska sajûta kïuva arvien

pierastâka un baiïu vietâ nâca païâvîba uz komandieriem un savâm

zinâðanâm.

93

Mûsdienâs ðíiet savâdi, ka Spîdolai un Ronim nebija radioapara-

tûras, kas nodroðinâtu sakarus, atrodoties dzelmç. Jâpiebilst, ka zem-

ûdenes ar ðâdâm iespçjâm pasaulç parâdîjâs tikai 30. gadu beigâs. Tâpat

no mûsdienu skatîjuma varbût nav saprotams, kâ Spîdola un Ronis iztika

tikai ar vienu radiotelegrâfistu, kuru nevarçja nomainît. Taèu jâòem vçrâ,

ka tolaik informâcijai un sakariem vçl nebija pieðíirta tik liela nozîme kâ

mûsdienâs. Latvijas kara flotes vadîbâ valdîja uzskats, ka pilnîgi pietiek,

ja karakuìa vai zemûdenes radiotelegrâfists noteiktâs stundâs nodeþurç

un nosûta vajadzîgos ziòojumus. Augu diennakti sakari tika uzturçti

vienîgi ar ledlauzi (un reizç Valsts prezidenta jahtu) Kriðjânis Valdemârs,

un arî tad vienîgi laikâ, kad uz tâ atradâs pats Valsts prezidents. Tomçr

jâatzîst, ka Francijâ, kâ arî citâs lielvalstîs jau divdesmitajos gados uz

nozîmîgâkajiem karakuìiem bija vairâki radisti, kuri, viens otru nomai-

not, deþurçja bez pârtraukuma.

Periskops kâ pîpes kâts

Roòa izmçìinâjumi Biskajas lîcî tomçr nenotika bez starp-

gadîjumiem. Pirmajâs reizçs, kad gâjâm zem periskopa, viss izdevâs kâ

nâkas, taèu vienâ no turpmâkajiem treniòiem gadîjâs neliela avârija.

Jâpaskaidro, ka mûsu periskops bûtîbâ bija 15 centimetru resna un

septiòus metrus gara tçrauda caurule, kam abos galos iemontçtas

sareþìîtas optiskâs ierîces, ar kuru palîdzîbu no zemûdenes (kas atradâs

nedaudz zem ûdens) varçja vçrot apkârtni. Pârgâjienos zem periskopa

Roòa iegrimes dziïums nepârsniedza 15 metrus (rçíinot no íîïa), un

tad optiskâs ierîces galviòa slîdçja virs ûdens. Ja nira dziïâk, pârgâjiens

turpinâjâs uz tumðo, bez iespçjâm kontrolçt zemûdenes apkârtni.

Komandai vajadzçja bût îpaði uzmanîgai mirklî, kad notika pacelðanâs

no dzelmes lîdz 10–15 metru dziïumam, tas ir, periskopa galviòas

iznâkðanai virs ûdens. Blîvas satiksmes rajonâ varçja gadîties sadursme

ar kâdu virsûdens kuìi, un diemþçl tieði to Ronim arî iznâca piedzîvot.

Periskopa atsitienu pret kaut ko cietu zemûdenç jutâm visi. Kad gaba-

liòu tâlâk iznirâm un izkâpâm uz klâja, ieraudzîjâm, ka tçrauda caurule

ir saliekta kâ pîpes kâts. Nedaudz tâlâk varçja redzçt arî sadursmes pre-

tçjo pusi – nelielu kuteri, kam gan nekas ïauns nebija noticis. Tomçr

gan mûsu, gan franèu komandieris pamatîgi uztraucâs. Skaidrs, ka

94

periskopu nâcâs mainît. Vai kâdu sodu ðajâ sakarâ saòçma franèu

komandieris, nezinu. Jâdomâ gan, ka kaut kas lîdzîgs bija gadîjies ne

vienreiz vien un, iespçjams, ka skâdes izmaksas jau bija iepriekð

paredzçtas zemûdenes cenâ.

Iepazîðanâs ar zemûdeòu galveno ieroci

Mûsu jauno zemûdeòu otrs pamatuzdevums, ko vajadzçja veikt

vidçji trîsdesmit metru dziïajâ Brestas kara ostas poligonâ, bija

izmçìinâjumi torpçdu ðauðanâ. Pirms turpinât stâstîjumu, bûtu vietâ

îsumâ paskaidrot svarîgâko par tâ laika torpçdâm. Bûtîbâ tas ir peldoðs

ierocis, kas pârvietojas automâtiski, bez pilota, iepriekð noteiktâ vir-

zienâ un dziïumâ un nes sevî kaujas lâdiòu, kas, saduroties ar mçríi,

eksplodç. Salîdzinâjumâ ar lielgabala ðâviòu, kas sprâdziena rezultâtâ

izlido no stobra, torpçdai paðai bija turbodzinçjs, kas darbojâs ar sa-

spiestu gaisu, tâdçï tâ spçja nest smagâku, iedarbîgâku kaujas lâdiòu, kâ

arî pârvarçt lielâku attâlumu. Arî torpçdu palaiðanas iekârta nebija tik

masîva kâ lîdzîgas jaudas lielgabals. Pçc savas formas divdesmito un

trîsdesmito gadu torpçdas izskatîjâs kâ seðus metrus gari, 45 centimet-

rus plati cigâri, kuru pakaïçjâ daïâ atradâs minçtais dzinçjs, vidusdaïâ –

lîdz 200 atmosfçrâm saspiesta gaisa tvertne, savukârt priekðâ – konuss

ar kaujas lâdiòu, kurâ varçja bût aptuveni 80 lîdz 200 kilogramu

sprâgstvielas. Torpçdas pakaïçjâs, vidçjâs un priekðçjâs daïas garuma

proporcijas bija 2:5:1. Tâ kopâ svçra nedaudz mazâk par tonnu.

Turbodzinçja jauda parasti sasniedza ap 400 zirgspçku. Saspies-

tais gaiss, kas nâca no vidusdaïâ novietotâs tvertnes, dzinçjâ tika reducçts

uz 70 atmosfçrâm. Lai turbînas vârpsta pie ðâda spiediena nesasaltu,

gaisa strûkla tika uzkarsçta (ar spirtu vai petroleju) lîdz 700 grâdiem

pçc Celsija. Ðauðanas attâlums pie mums Latvijâ tika praktizçts no 300

metriem lîdz trîs kilometriem. Tuvâkus mçríus neizvçlçjâs tâpçc, ka tad

no sprâdziena triecienviïòa ciestu pati zemûdene. Par attâluma galçjo

robeþu var piebilst, ka jau Pirmajâ pasaules karâ torpçdas tika lietotas

pat pret 20 kilometru tâliem mçríiem (gan visai neprecîzi). Mûsdienâs

ðis kaujas darbîbas râdiuss, zinâms, ir vçl vairâk pieaudzis.

Pastâvçja apgriezta proporcionalitâte starp ieprogrammçtâ mçría

attâlumu un torpçdas âtrumu – jo mçríis tuvâk, jo âtrumu varçja

95

noregulçt lielâku. Tâ, piemçram, pie mçría attâluma viena jûdze tor-

pçda attîstîja 45 mezglus jeb 83 kilometrus stundâ. Ja mçría attâlums

bija 10 jûdzes, torpçdas âtrums uz pusi samazinâjâs. Protams, torpçdu

pieðauðanâ un parasti arî mâcîbâs kaujas konuss sprâgstvielas vietâ bija

piepildîts ar saldûdeni (sâïo jûras ûdeni te neizmantoja, jo no tâ metâla

detaïas vairâk rûsç). Ðajâ konusâ arî atradâs mehânisms, kura darbîbas

gaitâ torpçda, mâcîbâs noskrçjusi ieprogrammçto distanci, uzpeldçja.

Pçc tam to jûrâ ar motorlaivu savâca un izmantoja atkal.

Ðâviena precizitâti mâcîbâs noteica, vçrojot torpçdas ceïâ atstâtos

gaisa burbuïus. Fiksçjot burbuïu parâdîðanâs brîdi, zinot torpçdas ât-

rumu un mçría attâlumu, varçja izrçíinât ðâviena trajektorijas dziïumu.

Par mçríiem tika izmantoti kuìu vilkti plosti vai laivas ar mazu iegrimi,

zem kurâm tad arî torpçdas tika ðautas. Vienas torpçdas vçrtîba tolaik

bija ap 10–20 tûkstoðiem latu, tâpçc vien mâcîbu mçríim nevarçja ðaut

virsû tieði, jo no mehâniskâ trieciena cigârs tiktu galîgi sabojâts.

Roòa un Spîdolas pirmâs torpçdas bija bûvçtas Francijâ, Vidusjûras

piekrastes kûrortpilsçtiòâ Sentropezâ (Saint Tropez), kas atrodas starp

Nicu un Tulonu. Modelis skaitîjâs ST–22. Vçlâk turpat no franèiem

iegâdâjâmies arî lçtâkas, cariskajâ Krievijâ raþotas torpçdas. Te jâpa-

skaidro, ka 1917. gadâ, Krievijâ nâkot pie varas komunistiem, liela daïa

Melnâs jûras kara flotes atbçga uz Francijai tolaik piederoðo Bizertas

ostu Vidusjûrâ Âfrikas krastâ. Te franèi krievu kuìus internçja un pâr-

òçma savâ îpaðumâ par kaut kâdiem cara valdîbas parâdiem.

Kâ liecina torpçdas vçrtîba naudas izteiksmç, ðo ieroci bija pare-

dzçts lietot tikai pret lieliem un ïoti svarîgiem pretinieka mçríiem. Tâ

laika jûras kauju vçsturç par efektîvâko torpçdu pielietojumu tika uzska-

tîta vâcu zemûdenes U–9 (komandieris kapteiòleitnants Otto Vedigens)

operâcija Lamanða jûras ðaurumâ. Toreiz, 1914. gada 22. septembrî,

ðai zemûdenei vienas stundas laikâ izdevâs nogremdçt trîs angïu kreiserus.

Citiem vârdiem sakot, 26 vâcu zemûdeònieku komanda vienâ kaujâ

nonâvçja vairâk nekâ 1400 angïu jûrnieku. Lîdz kara beigâm gan ðî

leìendârâ zemûdene un tâs komandieris nenodzîvoja. Tâ neveiksmîgi

iznira lielâ angïu kreisera Dreadnought priekðâ, kas to tarançja.

96

Brestas ûdenslîdçju cienasts

Mûsu ðauðanas apmâcîba, kas, tâpat kâ nirðana, notika franèu spe-

ciâlistu uzraudzîbâ, ritçja, kâ plânots, bet tad pçkðòi viena no Roòa pa-

laistajâm torpçdâm neuzpeldçja. Skaidrs, ka bija notikusi kâda kïûme,

kurai lîdzîgas, kâ sapratâm, ðad tad gadîjâs arî uz franèu zemûdençm.

Par to liecinâja fakts, ka pazuduðo torpçdu meklçðanai Brestas kara ostâ

bija izveidota speciâla ûdenslîdçju nodaïa. Tâ òçmâs pa jûras poligonu

divas dienas, bet, kâ tika ziòots, nesekmîgi. Tad torpçdu meklçtâji lûdza

no Roòa komandas pieðíirt divus palîgus, kuri strâdâtu pie sûkòa, kas

pumpç ûdenslîdçjiem gaisu. Komandieris Âdolfs Bergs ðim uzdevumam

norîkoja torpçdistu Albertu Veitu un mani. Brestas kara ostas reids un

ðauðanas poligons ir ïoti plaðs – otra mala tikko saskatâma, tomçr to,

kurâ rajonâ torpçda pazuda, mçs ar Albertu jau daudzmaz apjaust va-

rçjâm. Tâpçc pavisam savâdi ðíita, ka, atstâjis piestâtni, ûdenslîdçju kuteris

devâs uz pavisam citu pusi. Mums jau teikðanas nekâdas – meklçtâju

nodaïu komandçja kâds franèu jaunâkais virsnieks. Nogâjâm diezgan

lielu gabalu. Tad kuteris apstâjâs, noenkurojâs, un divi ûdenslîdçji sâka

gatavoties ienirðanai. Vçrojot, kâ viòi uzvelk skafandrus, gumijas tçrpus,

pievieno un pârbauda gaisa ðïûtenes, telefona vadu, nevarçjâm saprast,

kâpçc abi uzmauca kaklâ pa melnai kulei. Mçs ar Albertu slikti mâcçjâm

franciski, tâpçc aprunâties par ðo neskaidrîbu nespçjâm. Turklât jâpiebilst,

ka arî ûdenslîdçju dienests mums abiem bija galîgi sveðs. Kad meklçtâju

pâris ienira, sâkâs dzîvas telefona sarunas. Te nu mçs nopratâm, ka nekas

jau netiek teikts par torpçdu, bet gan par austerçm, citiem gliemeþiem

un krabjiem, kuru franèu nosaukumus daudzkârt dzirdçjâm çdnîcâ.

Meklçðanas darbi turpinâjâs – mçs tik pumpçjâm gaisu, bet franèi

apmçram desmit metrus zemâk ðiverçja pa okeâna dibenu. Bija pat tâdi

brîþi, kad kuteris, ûdenslîdçjiem atrodoties apakðâ, pacçla enkuru un

pçc viòu telefoniskajiem norâdîjumiem lçni pavirzîjâs uz vienu vai otru

pusi. Tas gan tika veikts ïoti profesionâli, ar vislielâko piesardzîbu. Pçc

kâda laika – stundas vai mazliet ilgâk – ûdenslîdçji pacçlâs virspusç. Nu

izrâdîjâs, ka melnâs tarbas, kuru vajadzîbu torpçdu meklçðanâ mçs

nespçjâm izprast, bija kalpojuðas savâkto gliemeþu un krabju ievietoðanai.

Ûdenslîdçji devâs dzelmç vçlreiz un atkal atgriezâs ar lomu. Kad beidzot

viòi novilka skafandrus un tçrpus, mçs devâmies nevis uz ostu, bet turpat,

stâvot uz enkura, sâkâm mieloties ar iegûtajâm okeâna veltçm. Çdiena

pagatavoðanai uz kutera bija plîts, garðvielas, galda instrumenti un citas

97

nepiecieðamâs lietas. Netrûka arî îstâ franèu sarkanvîna, kas pie ðâda

lieliska uzkoþamâ labi gâja pie sirds. Saprotams, arî mçs ar Albertu tikâm

cienâti. Mieloðanâs turpinâjâs vçl labu laiku.

Ostâ atgriezâmies tikai vakarâ, bet Roòa pazaudçtâ manta atradâs

pçc divâm trim dienâm. Franèi mums, piemiedzot aci, vaïsirdîgi paskai-

droja, ka patiesîbâ viòiem torpçdu bija izdevies uziet jau otrajâ dienâ

pçc tâs pazaudçðanas. Ðî vieta tad tika apzîmçta ar nevainîgu stoderîti.

Pârçjâs meklçðanas dienâs viss tika izdarîts tâ, lai lieliem priekðniekiem

nebûtu nekâdu aizdomu par gliemeþu un krabju medîðanu.

Militârais sveiciens pidþamâ

Roòa ðtatu sarakstâ es kâ radiotelegrâfists tiku iekïauts elektriíu

grupâ, kurâ skaitîjâs pieci vîri. Tomçr gluþi formâli tas nebija, jo manos

dienesta pienâkumos ietilpa arî rûpçðanâs par zemûdenes bateriju, kas

atradâs pilnîgi atseviðíâ telpâ un sastâvçja no 140 akumulatoriem.

Jâpiebilst, ka katrâ tajâ ietilpa 29 svina plates un katrs no tiem svçra

pustonnu. Akumulatoru raþoto strâvu zemûdene izmantoja, manev-

rçjot zem ûdens dzelmç, kad tika atslçgts iekðdedzes dîzeïdzinçjs (kura

darbîbai ir nepiecieðams gaiss) un darbojâs vienîgi elektrodzinçjs. Ejot

zem ûdens ar maksimâlo âtrumu deviòi mezgli, Ronis no akumulatoru

baterijâm varçja baroties vienu stundu. Ejot ar ekonomisko âtrumu (trîs

èetras jûdzes stundâ), strâvas pietika aptuveni diennakti. Taèu, nekus-

tîgi guïot uz grunts, zemûdene varçja mierîgi izdzîvot trîs lîdz septiòas

dienas. Kad akumulatoros strâva izbeidzâs, Ronim vajadzçja uzpeldçt

un, darbinot dîzeïdzinçju, èetras piecas stundas uzlâdçt baterijas. Zi-

nâms, ka Otrajâ pasaules karâ vâcu zemûdenes, operçjot Vidusjûrâ, bieþi

vien ðo uzlâdçðanu veica naktîs, bez uguòiem iznirstot kâdâ klusâkâ

lîcîtî. Miera apstâkïos ðo procedûru varçja veikt, pieslçdzoties pie elek-

trîbas kabeïa ostâ, ko Ronis praktizçja bieþâk.

Inþenieris kapteinis Pinka jau bija iepotçjis, ka akumulatoru telpâ ir

jâbût ïoti uzmanîgiem. Kaut ðeit darbojâs samçrâ spçcîga ventilâcijas

sistçma, uzlâdçðanas laikâ vienmçr ap akumulatoriem sabiezçja tâda kâ

ûdeòraþa un sçrskâbes migla. Pietika ar visniecîgâko dzirksteli, lai

izraisîtos sprâdziens. Skaidrs, ka komandas locekïiem uzturçðanâs pie

akumulatoriem bija ïoti ierobeþota. Saskaòâ ar instrukciju katrâ

98

uzlâdçðanas reizç uz 15–20 minûtçm ðeit vajadzçja ienâkt vienîgi di-

viem elektriíiem un izdarît daþus sprieguma, sçrskâbes blîvuma

mçrîjumus, kâ arî vajadzîbas gadîjumâ pieliet destilçto ûdeni. Parasti

viens no ðiem vîriem darbojâs ar mçraparâtu, otrs – ar pievadiem. Darbs

ðíita vienkârðs, viegli izpildâms, un gluþi neviïus izgâja no galvas

brîdinâjumi paðiem bût uzmanîgiem attieksmç pret skâbju indîgajiem

izgarojumiem. Reiz kâdâ lietainâ un vçsâ dienâ, kad bateriju uzlâdçjâm

Brestas ostâ, nepamanîju, ka akumulatoru telpâ uzkavçjos ilgâk par

noteikto laiku. Tâ pieredzes trûkuma dçï saindçjos un uz kâdâm desmit

dienâm tiku ievietots franèu kara flotes slimnîcâ. Ârsti visâdi ar mani

òçmâs, lîdz konstatçja, ka nekâ pârâk bîstama nav. Lîdz tam Latvijâ

vispâr nebiju gulçjis slimnîcâ, tâpçc nevarçju salîdzinât nedz ârstçðanu,

nedz sadzîves apstâkïus. Tomçr jâatzîst, ka ðeit jutos labi aprûpçts. Radâs

franèu draugi, ar kuriem varçju patrençties valodas prasmç. Seviðíi labi

atminos kâdu franèu flotes jûras kâjnieku – korsikâni, kurð visu ârstç-

ðanâs laiku centâs bût kopâ ar mani. Viòð pçc izcelsmes bija itâlis un

dikti lielîjâs ar savâ tautâ tik slavenajiem makaroniem, ko çda trîs reizesdienâ, turklât ik dienu. Nereti atdevu viòam arî savu porciju. Dîvainas

man ðíita izdarîbas dakteru vizîtç. Tiem slimniekiem, kuriem neskaitîjâs

gultas reþîms (kâ, piemçram, korsikânim un man), ârstiem ienâkot,

vajadzçja nostâties ierindâ pie palâtas durvîm un pçc komandas pie plikas

galvas pielikt roku militâram sveicienam. Turklât pçc franèu reglamenta

plaukstai bija jâatrodas nevis pavçrstai pret plecu (kâ militâri sveicinot

pie mums), bet gan pret sveicinâmo personu.

Sçras

Atrodoties Brestâ, Roòa komandai atgadîjâs arî ïoti bçdîgs noti-

kums. Brestas kara slimnîcâ mira kaprâlis Ansis Gintops no elektriíu

grupas. Tieði kopâ ar viòu turçjos tuvâkos draugos. Cik atceros, nâves

cçlonis bija aklâs zarnas piedçkïa iekaisums. Radâs jautâjums, vai miru-

ðo vest uz Latviju vai apbedît Brestâ. Sazinoties ar flotes ðtâbu Rîgâ,

noskaidrojâs, ka Anða mâte ir ar mieru, ka dçls paliek Francijâ. Bçres

notika ar militâru godu. Zârks tika pârsegts ar Latvijas kara flotes karo-

gu (tie uz Roòa vienmçr bija rezervç). Procesija, franèu goda sardzespavadîta, gâja cauri Brestas pilsçtas centram lîdz pat kapsçtai. Pçc bçrçm

nolçmâm, ka Ansim jâuzceï piemineklis. Par mûsu samesto naudu

99

to visai iespaidîgu izgatavoja vietçjâ akmeòkaïu darbnîcâ. Uzraksts tika

iecirsts franèu un latvieðu valodâ. Ja pareizi atceros, teksts bija ðâds:Ceïiniek, apstâjies un padomâ – kas tu esi, tas es biju, kas tu bûsi, tas

es esmu. Vçlâk, 1938.–1939. gadâ, kad mâcîjos Francijas Jûras karaakadçmijâ, man bija izdevîba bût Brestâ. Ar kapu sarga palîdzîbu atra-

du Anða Gintopa atdusas vietu. Nostâjos pie tâs, noòçmu savu Latvijaskara flotes virsnieka cepuri un klusîbâ noskaitîju Tçvreizi. Nodomâju,

ka ðis piemineklis paliks arî tad, kad Roòa vairs nebûs…

1927. gada martâ, kad Spîdola un Ronis vçl beidzamâs dienas atradâsBrestâ, mira Latvijas Valsts prezidents Jânis Èakste. Kolîdz saòçmâm ðo

ziòu, nolaidâm pusmastâ savu karogu. Bçru dienâ pulksten 12, kâ taspieòemts ðâdos gadîjumos, uz visiem Brestas kara ostas reidâ esoðajiem

franèu karakuìiem jûrnieki tika nostâdîti goda ierindâ un salutçja arlielgabaliem. Uz lînijkuìa Condorcet oríestris spçlçja Latvijas himnu.

Iespaidîgi. Lai cik jauna bija Latvijas valsts, tai parâdîja starptautisku

atzinîbu.

No Biskajas lîèa lîdz Latvijai

Francijâ uzbûvçtie mînu traleri Imanta un Viesturs devâs uz Latviju

vçl pirms 1926. gada Ziemassvçtkiem. Zemûdençm mehânismu pâr-baudes un arî komandu treniòi prasîja ilgâku laiku. Neatceros datumu,

taèu ðíiet, ka Spîdola un Ronis atstâja Brestas ostu 1927. gada aprîlî.

Îsi pirms mâjupceïa atklâjâs kâda mûsu zemûdeòu îpatnîba, proti,

tâs bija projektçtas tieði Baltijas krastu aizsardzîbai, tâpçc gan no Spîdo-

las, gan Roòa tika izcelti kâdi divdesmit ap puscentneru smagi èuguna

bluíi. Manevrçjot zem ûdens salîdzinoði sâïajâ Atlantijas okeânâ, tie

bija vajadzîgi, taèu pussaldajâ Baltijas jûrâ – vairs ne.

Jâatzîst, ka daþas dienas pirms Brestas atstâðanas Ronî tika ievietota

arî kontrabanda – dâvanas mâjiniekiem (dzçrieni, smarþas utt.). Mums

gan trûka îstas skaidrîbas, vai vispâr uz karakuìa ir atïauts muitniekus

laist. Tomçr, droðs paliek droðs, Roòa vîri, kâ prazdami, savas liekâs

mantas paslçpa. Ðim nolûkam noderçja vairâkas lienlûkas, pa kurâm

varçja nokïût cisternâs, kas tika piepildîtas ar ûdeni vienîgi nirðanas

laikâ. Virsûdens pârgâjienos, kâds bija arî mûsu mâjupceïð, tâs stâvçja

tukðas. Tâdçjâdi tur varçjâm ievietot savu bagâþu. Par vislielâko

Ronis pârgâjienâ. (Pastkartes otrâ pusç rakstîts: Brauciet pretimsestdienas vakarâ uz Ainaþu staciju)

Komanda uz Roòa klâja, 1927. gadâ Liepâjâ

Roòa pirmais komandieris Âdolfs Bergs-Kalns

102

kontrabandistu kïuva vecâkais mehâniíis Ekðteins, kurð ðeit iemânîja

izjauktu motociklu Harley Davidson.

Tomçr lielâ piesardzîba izrâdîjâs lieka – Brestas muitnieki tâ arî

neatnâca. Izejot pa ostas vârtiem, grûtîbas un sareþìîjumus radîja vie-

nîgi vçtras, kas pavasaros Biskajas lîcî, tâpat kâ Lamanða ðaurumâ un

Ziemeïjûrâ, parasti neilgst vairâk par diennakti, taèu ir diezgan spç-

cîgas. Turklât bieþi vçjð sagriezâs tâ, ka vajadzçja iet pie sânu viïòa.

Zemûdenes sânsvere daþkârt sasniedza pat 40–50 grâdus. Kâ lai ðâdos

apstâkïos paçd pusdienas? Traukus likâm uz grîdas, un arî tad vçl nâcâs

tos pieturçt, lai neapgâþas. Ðajâ ziòâ mûsu kubrikâ izcçlâs kaprâlis

stûresvîrs Breþìis, drukns puisis ar apaïu, bet zîmîgu seju (ja ðodien

viòu satiktu uz ielas, noteikti pazîtu). Pirms dienesta flotç Breþìis bija

atstâjis studijas Latvijas Universitâtes Teoloìijas fakultâtç, tâpçc nebija

brînums, ka viòð no pârçjiem atðíîrâs kâ liels runâtâjs (manuprât, ðîs

apdâvinâtîbas dçï Breþìim tieðâm labâk vajadzçja kïût par mâcîtâju,

nevis jûrnieku). Uzturs uz Roòa bija lielisks, un Breþìis parasti çda

vismaz par diviem, taèu pusdienâs ceptâ gaïa, kas tik apetîtelîgi smarþoja,

zemûdenei valstoties, Breþìim vairs negâja pie dûðas. Tâ agrâkais

teoloìijas students, nometies ceïos, ðíiet, patiesi sirsnîgi, taèu mums

pârçjiem par uzjautrinâjumu skaitîja lûgðanu: Ak, Dievs, kâpçc man

jâcieð tâdas grûtîbas – tik labs çdiens, bet iekðâ dabût nevar, un tas pats,

kas ticis iekðâ, steidzîgi nâk ârâ. Vçl smagâk par Breþìi viïòi nomocîja

kaprâli Braunu. Tievais gara auguma vîrs visu vçtras laiku palika kojâ

ne çdis, ne dzçris. Atgriezies Liepâjâ, Brauns tûlît iesniedza ziòojumu

un aizgâja no flotes.

Roòa dzîvojamo telpu izvietojumâ radiotelegrâfista koja atradâs

pakaïçjâ kubrikâ. Kaprâïiem un serþantiem guïvietas bija divos un pat

trîs stâvos abos zemûdenes galos (priekðçjâ kubrikâ – seðas, pakaïçjâ –

desmit kojas). Atseviðíâ telpâ izvietojâs èetri virsniekvietnieki un vçl

atseviðíâ – trîs virsnieki (ieskaitot komandieri). Tâ kâ Roòa komandâ

kopâ parasti skaitîjâs 28 vîri, tad obligâtâ dienesta matroþu izmitinâðanai

kalpoja jau minçtie gamaki. Inþenierim savas guïvietas te nebija. Viòð

savus pienâkumus galvenokârt veica, zemûdenei stâvot krastâ.

Pçc uzbûves koja izskatîjâs kâ koka râmis ar gareniskâm atsperçm.

Pieceïoties to pieslçja sienai un aizâíçja. Vispâr atpûta ðeit bija ïoti çrta

un patîkama. Vçl piebildîðu, ka mana koja atradâs tieði zem pakaïçjâs

lienlûkas. Parasti pârgâjienos to turçja hermçtiski noslçgtu, turklât

103

nosprostotu ar speciâliem âíiem, gumijas blîvçm un skrûvbultâm, kas

bija droðas vislielâkajos viïòos un ûdens triecienos. Pat piliens neparâ-

dîjâs pie blîvju malâm! Gadîjâs vienîgi, ka, ostâ stâvot ar atvçrtu lûku,

zemûdenes iekðtelpâs trâpîjâs ðïakatas no viïòiem, ko sacçla kâds tuvâk

garâmbraucoðs kuìis. Tâdâs reizçs iznâca liela òemðanâs, lai slapjumu

saslaucîtu un ieviestu vajadzîgo kârtîbu.

No kuìu bûvçtavas mums lîdzi uz Latviju devâs arî viens franèu

inþenieris, kam vajadzçja bût kâ novçrotâjam, ja tomçr ceïâ atklâjas kâds

rûpnîcas defekts un zemûdeòu lietâs mazpieredzçjusî komanda netiek

ar to galâ. Taèu pârgâjiens noritçja normâli.

Tuvojoties Vâcijas krastiem, beidzot nokïuvâm mierîgâkos ûde-

òos. Pie Elbas ietekas, kur atrodas ieeja Íîles kanâlâ, stâv skaistâ Kuks-

havenas pilsçtiòa. Otrajâ pasaules karâ ðeit bâzçjâs vâcu zemûdenes.

1927. gadâ vâcieðiem to vçl nebija, jo 1918. gadâ noslçgtajâ Versaïas

miera lîgumâ bija prasîba – kara zaudçtâjiem jâatsakâs no savas zemûdeòu

flotes. Interesanti, ka Vâcija, kas Otro pasaules karu sâka tikai ar 57

zemûdençm, îsâ laikâ uzbûvçja gandrîz 1200 zemûdeòu. Tâs nodarîja

Sabiedro flotçm lielus zaudçjumus, bija bîstams drauds amerikâòu un

angïu kuìu karavânâm, kas ar militârâs palîdzîbas kravâm devâs uz

Krieviju. Te gan jâpiebilst, ka divas treðdaïas vâcu zemûdeòu kara laikâ

tika iznîcinâtas – no èetrdesmit tûkstoðiem vâcu zemûdeònieku trîs-

desmit tûkstoði aizgâja bojâ drausmîgâ nâvç.

Nostâvçjâm pie Kukshavenas visu nakti. No rîta ar kârtçjo paisu-

mu mûs ielaida kanâlâ. Tâ ir vieta ar pasaulç visdzîvâko kuìu satiksmi.

93 kilometrus garais kanâls ievçrojami saîsina kuìu ceïu starp Baltijas

jûru un Ziemeïjûru, jo, to izmantojot, nav jâiet apkârt dâòu Jitlandes

pussalai. Gandrîz visi, kas bijâm brîvi no vakts, uznâcâm uz klâja un,

zemûdençm lçni slîdot (âtra gaita ðeit nebija atïauta, lai nerastos vilnis,

kas izskalo kanâla krastus), vçrojâm skaisto apkârtni – dabu, tiltus,

pilsçtiòas. Interesanti, ka no kanâla krasta kâds uzòçmîgs vâcu fotogrâfs

mûsu zemûdenes nofotografçja. Íîlç viòð jau bija pretî un piedâvâja

bildes, ko, zinâms, arî pirkâm. Íîlç notika arî oficiâlas vizîtes, bet tâ

jau skaitîjâs virsnieku darîðana.

No Latvijas puses vâcu kara jûrnieki saòçma atïauju apmeklçt Roni,

kas tâ laika skatîjumâ bija moderna zemûdene (seviðíi tas attiecâs uz

torpçdu aparâtu konstrukciju). Apmeklçjuma laikâ vâcu virsniekiem

bija stingri aizliegts jebko fotografçt, apstâties, pierakstît. Ja kâds no

104

viòiem tomçr palçninâja soli, mums bija uzdots teikt: Bitte weiter!

(Lûdzu, ejiet tâlâk! – vâcu val.). Kad vâcu viesi izkâpa uz moliòa, redzç-

ju, ka viens no virsniekiem izvilka blociòu un kaut ko piezîmçja.

Iespçjams, ka tâ tika fiksçta kâda noskatîta Roòa detaïa.

Íîlç pavadîjâm vairâkas dienas. Izstaigâjâmies pa pilsçtu, daudz

ïauþu nâca arî uz ostu apbrînot mûsu zemûdenes. Spîdolas un Roòa

klâjs, salîdzinot ar moliòu, atradâs gandrîz vienâ lîmenî – ja labi gribç-

jâm, ar krastâ stâvoðajiem varçjâm pat sarokoties. Reiz, atrodoties uz

zemûdenes klâja, savâ starpâ aprunâjâm kâdu freileni, kura bija pienâ-

kusi pa moliòu: ka viòa ir smuka, atnâkusi viena... Piepeði daiïâ meitene

skaidrâ latvieðu valodâ uzjautâja: Vai jûs neesat no Bauskas? Jutâmies

drusku neçrti. Vienu otru latvieti sastapâm arî Francijâ. Piemçram,

Nantç reizçm aizgâjâm uz restorânu ar tâdu Mertena kungu. Uz

jautâjumu, vai viòð tomçr negrib braukt atpakaï uz Latviju, tautietis

atbildçja, ka sveðumâ esot nonâcis vçl pirms Pirmâ pasaules kara, te

izveidojis ìimeni. Îsâk sakot, pilnîgi pârfrancûþojies.

Kas attiecas uz Íîli, man kâ torpçdvirsniekam atkal iznâca bût ðajâ

ostâ 1935. gadâ, kad abas mûsu zemûdenes to otrreiz apmeklçja ofi-

ciâlâ draudzîbas vizîtç. Tolaik Vâcijâ pie varas jau atradâs Hitlers, un

visâ valstî bija izvçrsts tâ saucamais darba dienests. Pirmâ pasaules kara

beigâs noslçgtâ miera noteikumi vçl aizvien neïâva vâcieðiem turçt lie-

lus bruòotos spçkus. Taèu viòu militarizçtâs darba dienesta vienîbas

pçc savas kârtîbas un stingrâs disciplînas no armijas atðíîrâs tikai ar to,

ka ðeit vîriem ðautenes vietâ bija lâpsta. Ar to tika izpildîti pat ierindas

rituâli: Plecâ òemt!, Godam sveikt! un citi. Toreiz vizîtes gaitâ mûsu

zemûdeòu virsniekus iepazîstinâja ar vienu ðâdu darba dienesta pulku,

kurð netâlu no Íîles nodarbojâs ar kâdas upes iztaisnoðanu. Vâcieði at-

klâti lika saprast, ka îsâ laikâ, nomainot lâpstas ar ðautençm, viòiem

bûs gatava milzu armija.

Baltijas jûra Spîdolu un Roni sagaidîja mierîgi, bez lielas viïòoða-

nâs. Kaut arî astoòi mçneði Francijâ pagâja ïoti interesanti, tomçr visi

bijâm noilgojuðies pçc mâjâm. Ienâkuði Liepâjas ostâ, nostâjâmies pie

jauna, mûsu zemûdençm speciâli izbûvçta steía. Kas attiecas uz muitu,

tad atkal neviens par kontrabandu neinteresçjâs.

Pçc daþâm dienâm gâjâm tâlâk – uz Rîgu. Bija pieòemts lçmums,

ka jaunâs zemûdenes, kâ arî mînu traleri ir jâparâda tautai. Atceros, ka

Daugavgrîvas koki vçl bija pelçki, mazliet iesarkani. Tiem tik tikko vçrâs

105

vaïâ pumpuri. Uz moliòa pretî Rîgas pilij bija sanâcis daudz ïauþu, se-

viðíi pusaudþi, kas nolûkojâs uz mums ar lielu interesi un izbrînu. Arî

paði bijâm bezgala lepni par savu floti. Zinâmâs stundâs pa grupâm tika

organizçtas ekskursijas arî pa zemûdeòu iekðtelpâm. Komandai vaja-

dzçja dot paskaidrojumus, bût ekskursiju vadîtâjiem. Demonstrçjâm

atseviðíus manevrus, protams, ne jau ienirðanu, bet, piemçram, peri-

skopa pacelðanu ap seðu septiòu metru augstumâ (rçíinot no acs

pielikðanas punkta), torpçdu un lielgabalu mçríçðanu. Daþreiz tika

atïauts pat ieskatîties periskopâ. Aptuveni rçíinot, ðajâs dienâs caur

Spîdolu un Roni izgâja vairâki tûkstoði apmeklçtâju. Interesentu rinda

gan sanâca lielâka par mûsu iespçjâm.

Kâ izglâbties no nogrimuðas zemûdenes?

Ekskursanti îpaði interesçjâs par to, kâ notiktu cilvçku glâbðana,

ja, pieòemsim, zemûdene, cietusi avâriju, gulçtu uz grunts jûras dzelmç.

Te jâpiebilst, ka Spîdolai un Ronim pieïaujamais nirðanas dziïums

(50 metri) atbilda maksimâli iespçjamam dziïumam Latvijas piekrastes

ûdeòos. Tad nu mçs skaidrojâm, ka ûdens spiediens uz zemûdenes

korpusu ðâdâ situâcijâ bûtu ne vairâk kâ piecas atmosfçras – tikpat, cik

lauku kuïmaðînas dampja cilindrâ. Miera apstâkïos, kolîdz zemûdeni tâs

komandieris bija atzinis par nogrimuðu, pirmkârt, ar speciâla kloía

palîdzîbu vajadzçja izlaist ârâ no korpusa kabeli, kura galâ bija piesieta

labi saskatâma peldoða avârijas boja ar uzrakstu Zemûdene Ronis. Tâ

zemûdenes nogrimðanas vietâ turçtos virs ûdens. Bojas iekðienç atradâs

hermçtiski noslçgts telefons. Glâbçju kuìis pa ðo telefonu varçja sais-

tîties ar dzelmç palikuðo zemûdenes komandu un saskaòot glâbðanas

darbus. Savukârt zemûdeònieku rîcîbai vajadzçja bût ðâdai. Roòa kioskâ

jeb kaujas tornî atradâs spiedienizturîga, mucai lîdzîga tvertne, kurâ

varçja ielîst divi trîs vîri. Mucas apakðçjais gals caur hermçtisku lien-

lûku bija savienots ar zemûdenes iekðieni, bet augðçjâ atradâs lienlûka,

kas veda ârâ ûdenî, faktiski uz zemûdenes klâju. Komandai nu vajadzçja

sadalîties grupâs pa divi trîs un, uzìçrbjot individuâlos skâbekïa balo-

nus, sejas masku (gumijotu, ûdensnecaurlaidîgu tçrpu mûsu ekipçjumâ

tolaik nebija), caur apakðçjo lienlûku ielîst ðajâ glâbðanas tvertnç. Kad

pirmâ jûrnieku grupa tajâ ieòçma vietas, mucu no pârçjâm zemûdenes

106

telpâm hermçtiski atslçdza. Ðo darbîbu varçja izdarît gan no mucas

iekðpuses, gan no paðas zemûdenes (tie komandas locekïi, kuri, gaidot

savu rindu iznirðanai, vçl palika zemûdenç). Pçc tam sâkâs glâbðanas

tvertnes piepildîðana ar ûdeni, kâ rezultâtâ ðeit pakâpeniski pieauga

spiediens, lîdz sasniedza to, kâds pastâvçja dzelmç – zemûdenes ârpusç.

Tagad jûrnieki, kas atradâs mucâ, varçja brîvi atvçrt tâs augðçjo lûku,

izkâpt ârâ un nostâties uz zemûdenes klâja. Jâpiebilst, ka individuâlais

glâbðanas ekipçjums bija jau iepriekð noregulçts tâ, lai cilvçks ðajâ situâ-

cijâ tûlît neuzpeldçtu virs ûdens, citâdi straujâ, ïoti bîstamâ spiediena

maiòa izsauktu asiòu tecçðanu pa muti, degunu un ausîm. Tâlâk jûr-

niekiem vajadzçja, ïoti iespçjams, pilnîgâ tumsâ, iet pa zemûdenes

korpusu lîdz klâja pakaïgalam, kur atradâs avârijas bojas kabelis. Pie

tâ turoties, sâkâs lçna, pakâpeniska (ik pa desmit metriem ieturot des-

mit minûðu adaptâcijas pauzi) celðanâs augðup. Pa to laiku zemûdenç

palikuðie komandas dalîbnieki ar speciâlâm svirâm mucas augðçjo vâku

hermçtiski aiztaisîja ciet, izsûknçja no tâs ûdeni, un cikls sâkâs no gala.

Visa komanda, ðâdi glâbjoties, varçja atstât nogrimuðo zemûdeni apmç-

ram 10–12 stundâs.

Protams, kara apstâkïos bija iespçjamas situâcijas, kad avârijas boju

izmantot nedrîkstçtu (boja pretiniekam skaidri parâdîtu, kur atrodas

zemûdene, un tâ ar dziïbumbâm tiktu iznîcinâta). Tâ kâ zemûdenes

iekðtelpas sastâvçja no pieciem hermçtiski noslçdzamiem nodalîjumiem

ar atseviðíâm izejas lienlûkâm, bija vçl daþi citi glâbðanâs paòçmieni.

Savulaik izmçìinâju pat tâdu zemûdenes atstâðanas veidu kâ izlîðanu

caur torpçdas aparâta stobru. Tâ diametrs – 450 milimetru bija tieði tik

liels, ka tajos gados spçju tur izspraukties cauri. Ðâdâ vai arî vçl citâdâ

veidâ katram komandas vîram atlika paðam, kâ nu var, lçni iznirt virs

ûdens un tad koría vestç peldçt uz krastu vai gaidît glâbçjus.

Jâpiebilst, ka tolaik Latvijâ nebija aprîkotu kuìu, ar ko nogrimuðu

zemûdeni varçtu izcelt (tâdas ierîces plânoja iegâdâties trîsdesmito gadu

beigâs). Ievçrojot to, tika noslçgts îpaðs palîdzîbas sniegðanas lîgums ar

Zviedrijas kara floti, kurai ðâdas iespçjas bija. Zinâms, ar gandarîjumu

varu atzîmçt, ka visâ mûsu Zemûdeòu diviziona pastâvçðanas vçsturç

nekâdas nopietnas avârijas negadîjâs.

107

Kamçr Latvijas Radio klusçja…

Man kâ radiotelegrâfistam îpaði interesçja savas specialitâtes lietas.

Radiostacija, kâ jau rakstîju, atradâs tieði zemûdenes vidû – zem kioska,

un lielâs ðaurîbas dçï parâdît to Roòa viesiem (parasti – kolçìiem) va-

rçju tikai tad, kad pats biju pagâjis nost. Tolaik vçl mûsu armijas un

flotes radiosakaros izmantoja vienîgi telegrâfa Morzes âbeci. Tikai uz

Spîdolas un Roòa bija pirmâs modernâs radiostacijas, ar kurâm var uz-

tvert un pârraidît cilvçka balsi. Tâ reiz man ienâca prâtâ jauneklîgi dulla

doma pârbaudît, vai es no Roòa radiostacijas varçtu pârraidît savu bal-

si tâ, lai mani uztver Latvijas radioklausîtâji. Kopð Latvijas Radio

dibinâðanas (1925. gada 1. novembrî) bija pagâjis aptuveni pusotrs gads.

Tolaik tas raidîja çterâ aptuveni piecas stundas diennaktî, bet pârçjâ lai-

kâ stâvçja klusu. Izmantodams ðâdu pârtraukumu, noregulçju Roòa

raidîtâju uz Latvijas Radio viïòiem un mikrofonâ vairâkas reizes atkârtoju:

Te runâ zemûdene Ronis, radiotelegrâfists serþants Legzdiòð. Atrodos

Daugavâ pie A–B dambja. Lûdzu, klausieties! Gribu pastâstît jums, ka

vçl bez Radiofona arî jaunâs Latvijas zemûdenes var pârraidît cilvçka

balsi çterâ…

Labu laiciòu pïâpâju visâdas lietas, lîdz beigâs izteicu lûgumu: Ja

mani dzirdat, lûdzu, piezvaniet pa telefonu uz numuru…

Jâpiebilst, ka A–B dambja piestâtnç telefona nebija. Tas atradâs

netâlu – Jensena ogïu noliktavâ. Tâ kâ mûsu komandai izveidojâs ïoti

labas attiecîbas ar ðî uzòçmuma vadîtâju, tad uz Roni arî varçja piezvanît.

Un patiesi, pçc mana raidîjuma çterâ uz noliktavu sâka zvanît cilvçki,

kuri savos radioaparâtos bija izdzirdçjuði manu balsi. Jutos ïoti pacilâts.

Atsaucîgie klausîtâji apliecinâja, ka dzirdamîba bijusi ïoti laba. Patîka-

majâs telefona sarunâs radâs pat doma, ka lieti derçtu uz Roòa uzaicinât

kâdu mâkslinieku, kas mikrofonâ varçtu ne tikai runât, bet arî dziedât…

Galu galâ es par savu patvaïîgo radioseansu dabûju komandiera

râjienu. Informâcija par serþanta uzstâðanos çterâ bija nonâkusi pat lîdz

admirâlim Keizerlingam. Es gan iepriekð nojautu, ka komandkapteinis

Âdolfs Bergs ðâdu mikrofona izmçìinâðanu man nebûtu atïâvis, tâpçc

jau rîkojos uz savu roku. Tomçr, neskatoties uz nepatikðanâm, jutos

lieliski. Tagad cilvçki pat savâs mâjâs bija saòçmuði priecîgo vçsti, ka

Daugavâ stâv latvieðu zemûdenes.

Roòa komanda bez virsniekiem – tâ nedrîkst kâpt!

Galvenais matrozis uz Imantas

109

Lîdz pazuðanai dzelmç 36 sekundes

Mums, zemûdeòniekiem, intensîvas mâcîbas sâkâs 1927. gada

pavasarî. Iemaòas, ko bijâm guvuði Francijâ, vajadzçja trençt un attîstît.

Pirmâ ienirðana Latvijas ûdeòos notika Liepâjas kara ostas kanâlâ. Ðeit

dziïums atïâva iegremdçties tik tâlu, lai ûdens segtu kaujas torni un

varçtu veikt tâ saucamo svçrðanos, tas ir, pârbaudît, vai zemûdenç iekðâ

ir sabalansçti visi smagumi, vai tâ iegremdçjas vienmçrîgi un klausa

dziïuma stûrçm. Îpaði svarîgi tas bija tâpçc, ka iepriekðçjâ nirðana bija

notikusi Brestâ, daudz sâïâkâ okeâna ûdenî. Manevrs Liepâjas kara ostas

kanâlâ apstiprinâja, ka jâatbrîvojas vçl no daþiem Roòa korpusâ

ievietotajiem èuguna kluèiem, no kuriem lielâkâ daïa jau bija izòemti,

pirms atstâjâm Franciju. Jâpiebilst, ka smalkâkai svara balansçðanai

zemûdenç atradâs trîs speciâlas ûdens cisternas.

1927. gada vasaras mâcîbâs torpçdas vçl neðâvâm – galvenokârt

uzmanîba tika pievçrsta tieði ðiem ienirðanas un iznirðanas manevriem.

Reiz kâdâs mâcîbâs Rîgas lîcî rajonâ starp Roòu salu un Vidzemes

jûrmalu Ronim patrulçjot vajadzçja pamanît pretinieka (tâ lomu izpil-

dîja Virsaitis) tuvoðanos Rîgai. Tâtad vairâkas dienas nâcâs nîkt jûrâ

zemûdens vai virsûdens stâvoklî un gaidît, vai kur tâlumâ neparâdîsies

Virsaiða skursteòa dûmi. Ja pretinieks mûs pamanîtu pirmais, Ronis

skaitîtos iznîcinâts. Taèu te piepeði radâs situâcija, kad zemûdenei (kas,

protams, patrulçja ar izslçgtâm ugunîm) ar lielu steigu vajadzçja ienirt,

jo lîdzîgi tumsâ maskçtais Virsaitis tik tikko neuznâca Ronim virsû.

Zemûdenes iekðpusç dzirdçjâm, kâ kuìis pârgâja mums pâri, ka nodâr-

dçja vien. Labi vçl, ka nejauði netarançja vai nesalauza periskopu, jo

zemûdenes to samçrâ plânâ ârçjâ korpusa dçï ir visai trauslas. Ne tikai

kara, bet arî miera laikâ ir bijuði vairâki tarançðanas gadîjumi, kas tieði

zemûdençm beiguðies traìiski.

Lîdztekus mâcîbâm Spîdola un Ronis apciemoja oficiâlâs vizîtçs vi-

sas Baltijas jûras valstis (izòemot Krieviju), kâ arî Norvçìiju. Sapro-

tams taèu, ka valdîba gribçja ar jaunajâm zemûdençm palielîties. Tomçr

uz jûras valstîm Holandi, Beïìiju, Franciju un Angliju mûsu flote ne-

gâja, kaut gan tehniskâs iespçjas un jûrnieku prasme to ïâva. Varbût tâ

bija kïûda, jo vismaz uz Franciju, kur zemûdenes bija dzimuðas, vaja-

dzçja aiziet.

110

Savâ radiotelegrâfista dienesta laikâ, kaut arî ârpus Roòa koman-

das, esmu piedalîjies divos valstiski ïoti svarîgos notikumos – Latvijas

prezidentu vizîtçs Somijâ un Zviedrijâ. Turpmâk îsumâ par to.

Latvijas prezidenta pirmâ ârvalstu vizîte

Latvijas pirmais prezidents Jânis Èakste 1926. gada maijâ izbrauca

savâ pirmajâ oficiâlajâ ârzemju vizîtç uz Somiju. Viòð nolçma turp doties

pa jûras ceïu ar pilnîgi jauno ledlauzi – prezidenta jahtu Kriðjânis

Valdemârs, ko ceïâ pavadîja tolaik vienîgais mûsu karakuìis Virsaitis.

Îsi pirms ðai vizîtei paredzçtâ laika Liepâjas flotes instruktoru skolai pie-

nâca rîkojums atlasît audzçkòus, ar kuriem varçtu papildinât gan Krið-

jâòa Valdemâra, gan Virsaiða komandas. Arî es tiku izraudzîts. Man

kopâ ar Kriða (kâ mçs kara flotç saucâm ledlauzi Kriðjânis Valdemârs)

pastâvîgo radiotelegrâfistu (viòa uzvârdu diemþçl neatceros) bija uz-

devums pieòemt un pârraidît telegrammas, kâ arî darboties kâ signâ-

listam, tas ir, nodot ziòojumus, þestikulçjot ar karodziòiem.

Kaut arî pârgâjiens notika maijâ, Somu lîci vçl klâja biezs ledus.

Virsaitis patstâvîgi pa ðâdu ceïu nemaz nevarçtu paiet, tâpçc tas turçjâs

cieði aiz Kriða. Tâ kâ mûsu flotei tolaik nebija sava oríestra un Helsin-

kos vajadzçja izpildît Somijas valsts himnu, lîdzi tika paòemts oríestris

no Rîgas kâjnieku pulka. Protams, visus 20–30 muzikantus un viòu

kapelmeistaru kapteini Skujiòu uz âtru roku pârìçrba kara flotes jûr-

nieku uzvalkos. Te labi piestrâdâja intendantûras drçbnieki, un tieðâm

jâsaka, ka katram pûtçjam jaunais uzvalks izskatîjâs glîti. Cik atceros,

pavâri un íelneri (oficianti) augsto kuìa pasaþieru apkalpoðanai tika

òemti no Rîgas restorâniem.

Telegrammas, pa lielâkai daïai ðifrçtas, no Rîgas nâca bieþi. Kriða

pastâvîgais radiotelegrâfists savâ amatâ bija pieredzçjis par mani krietni

vairâk; galvenokârt strâdâjot kopâ, ar pienâkumiem tiku galâ labi. Dar-

ba steigâ atbildîgais par radiosakariem virsleitnants Diðlers man pat

uzticçja ðifra atslçgas, kaut pçc noteikumiem viòð ðâdi rîkoties nedrîkstçja.

Kâ gados un arî pçc dienesta pakâpes jaunâkajam man papildus uzde-

vums bija atðifrçto telegrammu pieneðana adresâtam. Uz Kriða klâja

atradâs ne tikai Valsts prezidents, bet arî vairâkas citas augstas amat-

personas – Ministru prezidents Kârlis Ulmanis, kara ministrs ìenerâlis

111

Balodis, armijas komandieris ìenerâlis Beríis. Vispâr radâs iespaids, ka

lielajiem kungiem uz kuìa nebija ko darît. Tad nu viòi centâs aprunâties

ar matroþiem, izprasît, kurð ir no kurienes, kâ ticis uz jûras. Arî es toreiz

tiku lîdzîgi iztaujâts. Labi atceros epizodi, kad man vajadzçja uzrunât

gan Jâni Èaksti, gan Kârli Ulmani. Saòçmâm telegrammu, kas bija

adresçta valdîbas vadîtâjam. Tobrîd augstie kungi atradâs Kriða salonâ,

ðíiet, vakariòoja (no Rîgas mçs toreiz izgâjâm 12. maija pçcpusdienâ).

Pârbaudîju savu jûrnieka formas tçrpu – vai matroþa krâdziòð nav

saburzîjies, turklât vçl mani apskatîja virsleitnants Diðlers un ledlauþa

pastâvîgais radiotelegrâfists. Tad ar dreboðu sirdi klauvçju pie salona

durvîm. Neatceros, vai kâds atbildçja vai ne. Atvçru durvis un skaïâ

balsî, kâ tas bija paredzçts militârajâ reglamentâ, prasîju: Valsts

prezidenta kungs, lûdzu atïauju kaprâlim Legzdiòam ieiet! Apkârtç-

jie, ðíiet, paraudzîjâs uz mani un neko neteica. Sirds drebçja. Patiesîbâ

tai sirdij drebçt jau nu nevajadzçja, jo visi taèu bijâm latvieði – visi runâ-

jâm vienâ valodâ. Redzçdams, ka Èakste sçþ otrâ salona galâ, gar malu

devos turp. Pienâcis viòam klât, teicu: Valsts prezidenta kungs, atïaujiet

griezties pie Ministru prezidenta Kârïa Ulmaòa! Saòçmis atïauju, ja

pareizi atceros, ar galvas mâjienu, turpat pagriezos pret Kârli Ulmani

un nodevu viòam telegrammu.

13. maija rîts uzausa saulains un skaists. Oríestris trençjâs spçlçt

Somijas himnu. Redzçju, kâ no komandtiltiòa Ministru prezidents

kopâ ar vçl citiem kungiem vçroja ledus klâto jûru. Pçkðòi izdzirdçju,

ka Ulmanis savâ îpatnçji smalkajâ balsî sauca: Re, re, kur ronis! Patie-

ðâm netâlu no kuìa ceïa gozçjâs divi roòi, kuriem nu apkârtçjie pie-

vçrsa uzmanîbu.

Paredzçtajâ laikâ nokïuvâm pie Somijas bâkas Harmajas, kas atro-

das uz klinðainas salas un kur parasti kuìi ienâkot pieòem un aizejot

atstâj loci. Te mûs sagaidîja ïoti spçcîgs loèu kuteris, kas spçja iet caur

biezo, kûstoðo ledu, un ledlauzis Jeekarhu, kas bija daudz stiprâks par

Kriðu. Tâ nosaukums somu valodâ nozîmçja ledus lâcis. Sasveicinâ-

jâmies. Sekojot Jeekarhu, mûsu kuìi devâs uz Helsinku ostu. Ieeja te ir

ðaura, un to ieskauj augstas klintis. Uz vienas no tâm kreisajâ pusç stâvçja

somu kara jûrnieku goda sardze. Flagðtokâ* bija pacelts Latvijas karogs,

un liels kara oríestris spçlçja Dievs, svçtî Latviju! un pçc tam Somijas

himnu. Tam atbildçja mûsu oríestris uz Kriðjâòa Valdemâra. Turpat

* Karoga kâts uz kuìa. – Red. pieb.

112

tâlâk Svçborgas cietoksnî mûsu prezidentam par godu salutçja krasta

artilçrija. Helsinku ostâ Kriðam bija paredzçta enkura vieta, kur Jânim

Èakstem vajadzçja pârkâpt Somijas prezidenta motorlaivâ. Taèu îsi

pirms enkura atdoðanas Kriðs uzdûrâs uz sçkïa. Kuìis divas trîs reizes

nedaudz palçcâs, tad tomçr nonâca paredzçtajâ vietâ un noenkurojâs.

Ðis gadîjums uz ceremoniju neatstâja nekâdu iespaida. Viss norisinâjâs

tâlâk, it kâ nekas nebûtu noticis. Vienîgi pçc tam, kad prezidents Èakste

motorlaivâ devâs uz krasta piestâtni, pie Kriða pienâca somu loèa kuteris.

Nezinu, varbût uz ledlauþa komandtiltiòa notika kâda izskaidroðanâs.

Kad somu locis atgriezâs savâ kuterî, tas divreiz apbrauca Kriðam apkârt.

Varçja spriest, ka viòð apskatîja iegrimes atzîmes uz kuìa priekðçjâ un

pakaïçjâ vadòa. Pçc tam, galvu grozîdams, locis devâs prom. Bija ganskaidrs, ka Kriða bojâjums nav tik nozîmîgs, ka prasîtu tûlîtçju remontu

un valsts vadîtâjiem atpakaïceïâ nâktos mainît kuìi. Vçlâk, kad mûsu

ledlauzis tika ievietots Liepâjas sausajâ dokâ, noskaidrojâs, ka tâ kor-

puss vienâ vietâ tomçr bija caursists, bet trîs citâs – iebuktçts. Caurums

Kriða apakðçjâ daïâ gan nekâdas briesmas neradîja, jo tâ korpuss bija

dubults vai pat trîskârtîgs. Ðeit tikai attiecîgie tanki piepildîjâs ar ûdeni,

bet tas kuìa droðîbu bûtiski neiespaidoja. Noskaidrojâs arî, kâpçc somu

locis nezinâja par vainîgo sçkli ostas akvatorijâ. Izrâdîjâs, ka pavasara

atkuðòos te bija ieslîdçjis kâds iesalis klinðu gabals. Ledum tâlâk kûstot,

akmens bluíis nogrima un radîja jaunu, locim nezinâmu zemûdens

klinti. Jâpiebilst, ka nekâdi grçkâþi meklçti netika. Nelielos zaudçjumus

somu puse nolîdzinâja.

Atrodoties Helsinkos, kâ Kriða, tâ Virsaiða matroþiem un virsnie-

kiem tika rîkotas pieòemðanas ar mielastiem un dejâm. Netrûka meitu,

tâpat arî dzçrienu, ziemeïbrieþa un lâèa karbonâþu. Uz noteiktu laiku

tikâm laisti arî ekskursijâs.

Kâ kaimiòus godinâja Zviedrijas karalis

1929. gada maijâ man vçlreiz bija gods piedalîties pârgâjienâ uz

Kriðjâòa Valdemâra kopâ ar Latvijas Valsts prezidentu. Ðoreiz tas bija

Gustavs Zemgals un ieðana notika uz Stokholmu – oficiâlâ vizîtç pie

Zviedrijas karaïa Gustava V. Mani jau kâ îstenu Roòa radiotelegrâfistu

atkal norîkoja palîgos Kriða radiostacijâ. Noþçloju, ka tolaik nerakstîjudienasgrâmatu, tomçr daþi momenti atmiòâ ir palikuði.

113

Kriðs, tâpat kâ Virsaitis, pirms doðanâs ceïâ atkal tika ïoti saposts.

Gâjiens pâri Baltijas jûrai ir îss – lîdz Gotlandes krastiem apmçram 60

jûdzes (110 km). Pie Almagrundeta bojas, tas ir, pie ieejas zviedru ðç-

râs (nelielas klinðu saliòas) mûs sagaidîja locis un divi vai trîs zviedru

kuìi, tajâ skaitâ bruòukreiseris Drothing Victoria. Kâ to paredzçja starp-

tautiskie noteikumi, daudzkârt lielâkais zviedru karakuìis mûsu Kriðu

(uz kura tâtad bija uzvilkts prezidenta standarts) sveicinâja pirmais. Ja

jûrâ satiktos divi prezidenti vai karaïi, tad gan bûtu jâgudro, kurð ir

vecâks, un jaunâkajam tad nâktos sveicinât pirmajam. Netâlu no Stokhol-

mas kâdâ krasta cietoksnî nograndçja 21 lielgabalzalve – Nâciju salûts.

Virsaitis tâpat atbildçja. Lîdzîgi kâ prezidenta vizîtç Somijâ, arî te uz

klintîm stâvçja karavîru goda sardze, bija pacelti abu valstu karogi un

oríestris spçlçja himnas. Mûsu kuìi noenkurojâs iepriekð paredzçtâ

vietâ Stokholmas ostas reidâ (kâ es saprotu, pie krasta piestâtnes ðâdos

gadîjumos Zviedrijâ parasti nepietauvojâs). No Kriða nolaida ïoti ele-

gantu, ar tepiíi izklâtu trapu, kura lejasgalâ atradâs maza platformiòa.

Trapa augðgalâ nostâjâs Latvijas jûrnieku goda sardze. Viss bija pârbau-

dîts, izmçìinâts, lai godam sagaidîtu Zviedrijas karali, kuram bija pare-

dzçts ierasties Latvijas teritorijâ, kas pçc starptautiskajiem noteikumiem

skaitîjâs mûsu kuìis. Un jau pçc mçneða – 1929. gada jûnijâ – Gustavs V

Baltijas valstis apceïoja speciâlâ dzelzceïa vagonâ.

Vispirms Kriðam apkârt apriòíoja âtra motorlaiva ar zviedru foto-

korespondentiem. Un tad parâdîjâs Zviedrijas karaïa parâdes laiva

Vasaorden. Tâ bija krâðòi krâsota baltâ un zilâ krâsâ ar zeltîtâm kantîm

un rantîm. Priekðgalâ plîvoja zviedru karakuìa bugðprita karogs, pakaï-

galâ – Zviedrijas karaïa standarts. Laivas pakaïgalâ zem krâðòiem dra-

pçjumiem izrotâta baldahîna (jumta) atradâs arî pats Gustavs V ar èetriem

pieciem pavadoòiem. Interesanti, ka Vasaorden gâja bez motora. Pçc

gadsimtos nostiprinâtas tradîcijas to ïoti vienmçrîgi ieturçtiem vçzie-

niem airçja deviòi matroþu pâri. Vçl pa jûrniekam (pçc mana skatîjuma

tie varçja bût Zviedrijas kara flotes augsta ranga virsnieki) stâvçja laivas

priekðgalâ un pakaïgalâ. Skaidrs, ka viòu uzdevums bija gâdât par

Vasaorden pietauvoðanos. Mani norîkoja pie tauvas saòemðanas – to

tad arî padeva baltos cimdos tçrptais zviedru virsnieks. Atðíirîba starp

jûrniekiem vienâ un otrâ tauvas galâ bija iespaidîga. No vienas puses –

pârstâvis no labklâjîgas Eiropas lielvalsts, kura nav karojusi kopð

1814. gada. No otras – Latvija, kas tikko dzimusi uz Pirmâ pasaules

kara drupâm un kuras kara flotes tradîcijas vçl tikai sâkâs.

114

Vasaorden bez starpgadîjumiem un liekas steigas pietauvojâs.

Gustavs V uzkâpa uz Kriða trapa platformiòas. Pçc komandas Godam

sveikt! mûsu oríestris izpildîja Zviedrijas valsts himnu un lîdzâs Latvijas

prezidenta standartam tika pacelts mastâ arî Zviedrijas karaïa standarts.

Gustavs Zemgals gaidîja pie trapa augðçjâ gala. Te abi valsts vîri saro-

kojâs. Tad augstais viesis panâca pâris soïus un uzsauca goda sardzei:

Sveiki! Latvieðu valodâ. Uz to mûsu jûrnieki atbildçja: Esi sveiks! Ko

ekselences darîja kuìa salonâ, es neredzçju. Pçc minûtçm desmit Zvied-

rijas karalis un mûsu prezidents atkal iznâca uz klâja un kopîgi devâs pa

trapu uz Vasaorden. Es no baltos cimdos tçrptâ virsnieka paòçmu atpa-

kaï tauvas galu, un lîdz ar to svinîgâ ceremonija uz Kriðjâòa Valdemâra

beidzâs. Kolîdz Vasaorden matroþi sâka airçt, atskançja Stokholmas

salûtbateriju dârdieni, kâ arî apsveikumi no citiem kuìiem, kuri tobrîd

stâvçja ostâ. Drîz vien pie Kriða kreisâ trapa piestâja liela motorlaiva.

Tâ uzòçma un nogâdâja Zviedrijas karaïa pils piestâtnç zemâkstâvoðus

mûsu prezidenta pavadoòus, kuriem zem Vasaorden baldahîna nepie-

tika vietas, kâ arî latvieðu þurnâlistus. Kad Gustavs Zemgals spçra pirmo

soli uz Zviedrijas zemes, tika atkârtota Latvijas himna, un atkal dârdçja

lielgabali. Todien visa osta ietinâs salûtu radîtajâ dûmakâ.

Pçc prezidenta un pârçjâs delegâcijas aizieðanas mçs, uz Kriða eso-

ðie kara jûrnieki, vçl kâdu stundu pârspriedâm tikko piedzîvoto un ïoti

pagodinoðo mûsu valsts galvas sagaidîðanas ceremoniju. Vçl jo vairâk

tas bija interesanti tâpçc, ka savulaik zviedri valdîjuði pâr latvieðiem un

Rîga pat ir bijusi Zviedrijas lielâkâ pilsçta. Visaizkustinoðâko iespaidu

mums radîja Zviedrijas karaïa parâdes laiva. Tik izsmalcinâtu, lîdz

sekundes simtdaïai saskaòotu airçðanu nebijâm redzçjuði. Seviðíi, kad,

pienâkot pie Kriða, pçc klusas komandas visi airi pilnîgi vienâdi,

nolîdzinâti kâ pa diegu, tika pacelti sveicienam. Arî pats pienâkðanas

manevrs bija izdarîts tik precîzi, ka varçtu domât: Vasaorden pie Kriða

trapa ir stâjusi jau simtiem reiþu.

Uzturoties Stokholmas ostas reidâ, kara jûrniekus laida arî uz pil-

sçtu. Iepriekð tikâm nostâdîti ierindâ, pârbaudîta forma. Pçc tam noteik-

tâ laikâ Kriða motorlaiva mûs nogâdâja krastâ un tâpat noteiktâ laikâ

pie piestâtnes sagaidîja. Latvieðu jûrnieku parâdîðanâs Stokholmas ielâs

izraisîja zviedros interesi, varçtu pat teikt – sajûsmu. Liekas, trijatâ vai

èetratâ bijâm piegâjuði pie kâdas skolas, kur sastapâm meiteòu bariòu.

Pçkðòi viòas, sadevuðâs rokâs, apòçma mûs apkârt un kaut ko zviedriski

115

sâka dziedât. Meitenes ïoti priecâjâs par savu izdarîbu, un arî mûs sajûs-

minâja viòu jautrîba.

Atceïâ uz Latviju Kriðu un Virsaiti pârsteidza vçtra. Tâ gan nebija

seviðíi liela, tomçr abi mûsu kuìi nostâvçja pie Almagrundeta bâkas

apmçram 10–12 stundas un tikai tad turpinâja ceïu lîdz Rîgai.

Tâ ir iznâcis, ka garajâ mûþâ esmu personîgi ticies ar visiem lîdz-

ðinçjiem Latvijas prezidentiem. Ar Jâni Èaksti, Gustavu Zemgalu un

Kârli Ulmani – uz Kriðjâòa Valdemâra. Turklât Kârlis Ulmanis, tâpat

kâ viòa brâïa mazdçls Guntis, man ir pasniedzis Triju Zvaigþòu ordeni.

Mazâk atmiòâ palicis Alberts Kviesis, taèu jâdomâ, ka pilî kâdâ virs-

nieku pieòemðanâ esmu redzçjis arî viòu.

Ar Vairu Vîíi-Freibergu man ir bijusi visilgâkâ tikðanâs. 2001. gada

5. aprîlî, Elvîras un manâ 60. kâzu jubilejâ, kad viòa ïoti pagodinoði

ieradâs mûs apsveikt. Par to – atseviðíi.

Latvieðu virsnieka karjera

Attçlâ iepriekð: brâïa Roberta sieva Ilze un es – jaunaisleitnants, viss baltâ – pat zeíîtes baltas! Rîgâ, Meþaparkâ.

Èigânbçrni lûdz dâvanas

119

Biedçjoðs konkurss

Kolîdz mûsu kara flotei pievienojâs Francijâ bûvçtie kuìi un

zemûdenes, arvien bieþâk jûrnieku sarunâs radâs jautâjums par jauno

virsnieku maiòu. Lîdz ðim iztika ar bijuðajiem Krievijas cara flotes lat-

vieðu un baltvâcu izcelsmes speciâlistiem. Tâds bija pirmais Latvijas kara

flotes komandieris admirâlis Arèibalds Keizerlings. Tâdi bija komand-

kapteiòi brâïi Fîtinghofi, Âdolfs Bergs (Kalns), inþenieris Rozengrîns

un vçl daþi citi. Taèu viòi jau sâka novecot.

Pirmâ doma bija aizsûtît trîs jaunus puiðus uz Franciju – Brestas

Jûras kara skolu. To 1927. gadâ arî izdarîja. Taèu ðâds apmâcîbu veids

sanâca ïoti dârgs. Ilgstoðus ârzemju komandçjumus varçja atïauties tikai

augstâkajiem virsniekiem. Galu galâ Kara ministrijâ tika izlemts, ka

jaunâko virsnieku apmâcîðanai jâveido îpaða kadetu grupa tepat Rîgâ,

Kriðjâòa Valdemâra jûrskolâ.

Ðâdâm apmâcîbâm pirmos kadetus izvçlçjâs jau 1926. gadâ. Tie

bija Plçsums un Ezeriòð. Nâkamajâ gadâ viòiem piebiedrojâs Freimûts,

aiznâkamajâ – Kârlis Rodiòð, Jânis Kârkliòð un es. Varu pastâstît par

ðo valdemârieðu likteni.

Plçsumu atceros kâ ïoti spçjîgu, daudzsoloðu virsnieku, kurð diem-

þçl kïuva avantûrists un no mûsu kara flotes aizgâja. Kopâ ar kâdu

burâtâju viòam radâs plâns jahtâ ðíçrsot Atlantijas okeânu. Kâ rakstîja

Jaunâkâs Ziòas, ðo nodomu viòi arî sekmîgi îstenoja. Vçlâk dzirdçju,

ka Otrajâ pasaules karâ Plçsums diençjis pie amerikâòiem un kâdas

Sabiedroto delegâcijas sastâvâ kâ tulks redzçts Krievijâ.

Ar Ezeriòu, kurð lîdz padomju okupâcijai kâ virsnieks diençja uz

Spîdolas, es biju labos draugos lîdz pat viòa emigrçðanai Otrâ pasaules

kara beigâs. Ne vienreiz vien mçs tikâmies arî vâcu okupâcijas laikâ,

kad Ezeriòð tika izmantots kâdâ diezgan augstâ amatâ ostâ un vçlâk

Kara apriòía pârvaldç. Vecais draugs man stâstîja gadîjumu, kad tam

nâcies bût vâcieðiem par tulku komandçjumâ Pleskavas apgabalâ. To-

reiz tur vajâti krievu komunisti, un kâdu vîru, kurð no paðiem vietçjiem

ticis uzrâdîts kâ komunists, vâcieði veduði uz meþu noðaut. Viens no

120

virsniekiem tad devis Ezeriòam pistoli, lai tieði ðis izdara ðâvienu. Taèu

viòð atteicies, piebilstot, ka ir tulks, nevis bende.

Ne vienreiz vien apmeklçju Ezeriòu Kara apriòía pârvaldç, kas

nodarbojâs ar latvieðu karavîru mobilizçðanu. Tad es viòam teicu:

Tu, August, liec savu kartotçku nost! Es negribu karot ne vienâ, ne otrâ

pusç. Izdari tâ, lai mani neiesauc! Un Ezeriòð man nâca pretî – palîdzçja

izvairîties. Formâli skaitîjâs it kâ divi iemesli, kâpçc vâcieði nedrîkstçtu

mani mobilizçt. Pirmkârt, tolaik strâdâju Rîgas 2. slimnîcâ. Otrkârt,

man kâ Latvijas kara flotes komandkapteinim pienâktos, lai atbilstoði

militârai pakâpei es bûtu norîkots komandçt zemûdeni vai karakuìi.

Taèu nepilnîgo vâcu valodas zinâðanu dçï tas nebija iespçjams. Protams,

nezin vai ar ðiem formâlajiem argumentiem es tiktu cauri, ja te nenâktu

klât Ezeriòa slepenais aizsegs.

Valdemârietis Kârlis Rodiòð bija Zemûdeòu diviziona komandiera

Oskara Rodiòa jaunâkais brâlis. Uz floti viòð atnâca no artilçristiem.

1940. gadâ – pirmâs krievu okupâcijas laikâ – Kârlis Rodiòð atgriezâs

artilçrijâ un diençja kâdâ Sarkanâs armijas daïâ Ventspilî. Vâcieðiem

uzbrûkot, viòð kopâ ar ðo padomju karaspçka vienîbu atkâpâs uz

austrumiem. Eðelonam apstâjoties Jûrmalâ pie Lielupes tilta, Rodiòð

kopâ ar vçl vienu latvieti mçìinâja dezertçt, taèu poïitruks to pamanîja,

un turpat pie Lielupes stacijas abi vîri tika noðauti un aprakti. Vçlâk

tuvinieki viòus pârapbedîja.

Valdemârietim Jânim Kârkliòam brâlis bija kapteinis Latvijas jûras

kara aviâcijâ. Vâcu laikâ arî Jânis izmâcîjâs par lidotâju. Reiz, atgrie-

þoties no krievu pozîciju bombardçðanas Pleskavas apkaimç, viòð pie

Smiltenes iekïuva negaisâ un, lidmaðînai nogâþoties, nositâs. Jâòa

Kârkliòa sieva pçc kara nonâca Austrâlijâ un tur sava vîra vecâs pazî-

ðanâs vârdâ ne vienreiz vien palîdzçja Augustam Ezeriòam, kurð arî tur

dzîvoja un bija kïuvis par invalîdu.

Par zemûdeòu virsnieku Freimûtu man gandrîz nekas nav piebil-

stams. Viòð ârkârtîgi nodevâs dzerðanai un vçl pirms okupâcijas nomira.

Lai varçtu kïût par kadetu – valdemârieti, nâcâs izturçt konkursu.

Visus pretendentus, kuri izteica vçlçðanos mâcîties par virsniekiem,

pârbaudîja îpaða komisija. Tolaik es kâ neprecçjies zemûdeònieks mitinâ-

jos Liepâjas kara ostas kazarmâs. Diezgan ðauros apstâkïos – apmçram

15 kvadrâtmetru istabiòâs mçs dzîvojâm pa diviem cilvçkiem. Brîvajâ

laikâ tur arî gatavojos konkursam iekïûðanai jûrskolâ. Man kâ radio-

121

telegrâfistam kuìu vadîðanas lietâs sajçgas nebija nekâdas, ja neskaita

to, ko neviïus gadîjâs novçrot Roòa pârgâjienos. Taèu laimîgâ kârtâ

man palîdzçt uzòçmâs obligâtajâ karadienestâ iesauktais Kriðjâòa Valde-

mâra jûrskolas absolvents Arvîds Kalniòð. Tomçr, kad uzzinâju, ka uz

trîs kadetu vietâm kandidç desmit virsdienesta instruktori un viòu vidû

ir toreizçjâ Spîdolas komandiera Oskara Rodiòa brâlis, kâ arî jûras aviâ-

cijas lidotâja Kârkliòa brâlis, sâku jau domât, ka nav vçrts censties. Lai

cik sâpîgi bûtu atzît, arî mûsu flotç eksistçja tâ saucamâ onkuïu bûðana,

kad ne vienreiz vien dienestâ izvirzîjâs tie, kam bija labâk situçti radi

un paziòas. Sakarâ ar to manas izredzes iekïût ðajâ trijniekâ stipri

samazinâjâs.

Tâ kâdu dienu, kad gandrîz jau biju nolçmis mest plinti krûmos,

bet inerces dçï tomçr vçl sçdçju pie grâmatâm, manâ kazarmu istabiòâ

ienâca deþûrvirsnieks Pinka. Tas pats inþenieris, kurð Francijâ sekoja

lîdzi Roòa bûvei. Redzot mani starp mâcîbu materiâliem, viòð sâka

sarunu. Tâ nu es atklâti izstâstîju par savu vçlçðanos kïût par virsnieku,

kâ arî par bezcerîbu sakarâ ar onkuïu bûðanu. Pinka bija pârsteigts par

ðâdu manu noskaòojumu. Viòð prata uzmundrinât, pacelt garastâvokli,

tâpçc es ar atjaunotu sparu turpinâju mâcîties.

Eksâmenâ gan ierados ar trîcoðu sirdi. Pârbaude bija mutiska.

Pretendentu atlases komisija – trîs virsnieki – diezgan bargâ tonî uzdeva

jautâjumus matemâtikâ, fizikâ, navigâcijas pamatjçdzienos, jûras prak-

sç un angïu valodas prasmç. Par zemûdeni, kur es droði vien bûtu varçjis

atbildçt labâk, neprasîja neko. Manu toreizçjo uztraukumu raksturo

fakts, ka, izlasîjis tulkojamo angïu tekstu, pçkðòi nevarçju atcerçties

vârda seaman nozîmi. Domâju, domâju, lîdz tomçr atmiòâ uzausa, ka

tas taèu latviski ir jûrnieks.

Beidzot pienâca brîdis, kad instruktoru skolas priekðnieks Fastena

apsveica izvçlçto trijnieku. Tie bija Kârlis Rodiòð, Jânis Kârkliòð un…

es. Taèu, atceroties ðî konkursa rezultâtus, mani gan neatstâj doma, ka

Rodiòð ar Kârkliòu tomçr tika proteþçti. Par to liecina kaut vai tas, ka

viòiem atðíirîbâ no vairâkiem citiem kandidâtiem nebija nekâdas jûrnieka

pieredzes. Tomçr vçlâk jûrskolâ abi mâcîjâs labi un saviem labvçïiem

kaunu nedarîja. Iespçjams, ka manai kandidatûrai lielâkas priekðrocîbas

deva izglîtîba, ko biju guvis Valsts tehnikumâ. Savâs domâs vçlreiz

pateicos admirâlim Keizerlingam, kurð mani liktenîgi bija pieòçmis uz

Roòa par radiotelegrâfistu. Atcerçjos arî inþenieri kapteini Pinku, kurð

lika saòemties grûtajâ brîdî, kad pietrûka ticîbas saviem spçkiem.

122

Kâ turpmâk izvçrtîsies dzîve? Ja kâds tobrîd bûtu ðaubîjies, vai spçðu

jûrskolâ sekmîgi mâcîties, es to vienkârði nosauktu par muïíi. Visu

iecerçto cilvçks var izdarît, ja íeras âzim pie ragiem ar pilnu enerìiju. Te

jâpaskaidro, ka Kriðjâòa Valdemâra jûrskolâ mûs, kadetus, ieskaitîja uz-

reiz treðajâ klasç (skolâ pavisam bija èetras klases). Formâli tika uzska-

tîts, ka zinâðanas, ko valdemârieðiem deva pirmajâs divâs klasçs, mçs jau

kaut cik bijâm apguvuði karadienestâ. Îstenîbâ gan tâ nebija, jo treðâs

klases jûrskolnieki, salîdzinot ar jebkuru jaunpieòemto kadetu, mani

ieskaitot, bija ar stipri solîdâku profesionâlo pieredzi un sapraðanu.

Vispârçjie skolas mâcîbu noteikumi ietvçra stingru prasîbu, ka valde-

mârieðiem, pirms pâriet no pirmâs klases uz otro un augstâk, obligâti

vajadzçja atgriezties flotç un attiecîgâ jûrnieka statusâ iziet praksi uzkuìa. Uz kadetiem ðî prasîba neattiecâs. Tâ, sâkot mâcîbas, stipri nâcâs

noþçlot, ka, diençjot uz Roòa, nebiju centies iedziïinâties citâs kuìnie-

cîbas specialitâtçs. Tas jûrskolâ bûtu lieti noderçjis. Apmierinâjumu ra-

dîja tas, ka mâcîbu laikâ vairs nenâcâs raizçties par trûkumu, kâ tas bija

tehnikuma gados. Valsts turpinâja maksât solîdo zemûdeònieka algu (ap

250 latiem mçnesî), kâ arî sedza istabiòas îri privâtâ dzîvoklî un uzturu.

Savâdnieki starp jûras vilkiem

Uz Roòa par radiotelegrâfistu pârnâca serþants Riekstiòð no

Virsaiða. Viòð bija izòçmuma cilvçks, kurð simpatizçja sociâldemo-

krâtiem un abonçja ðîs partijas laikrakstu (pastnieks to piegâdâja tieði

uz Roòa). Tolaik karavîri tika stâdîti ârpus iekðpolitikas un atðíirîbâ no

mûsdienâm nedrîkstçja nodot balsi vçlçðanâs. Ðo kreiso intereðu dçï

Riekstiòu komanda ne visai ieredzçja, taèu kâ speciâlists viòð bija labs.1940. gadâ, sâkoties okupâcijai, Riekstiòð no Roòa tika atvaïinâts. Dzir-

dçju, ka viòð gribçjis tikt par radiotelegrâfistu uz kâda padomju kuìa.

Tomçr krievi viòu neòçmuði pretî. Lai ðajos apstâkïos saglabâtu jûr-

nieka specialitâti, Riekstiòð pârkvalificçjies par motoristu. Vâcu laikâ

viòu ieslodzîja Salaspils soda nometnç, kur tas laimîgâ kârtâ izdzîvoja.

Deviòdesmito gadu sâkumâ es veco paziòu satiku Rîgâ. Vçl iznâca, ka

varçju dot viòam padomu, kâ nokârtot trîsdesmit latu pabalstu, ko

Aizsardzîbas ministrija tolaik sâka izmaksât vecajiem Latvijas karavîriem.

Uzsâkot mâcîbas, 1928. gada augustâ pârcçlos no Liepâjas atpa-

kaï uz Rîgu. Apmetos Pçtersalas ielâ trîsistabu dzîvoklî pie mâtes mâsas

123

Annas Zariòas, kur mitinâjos jau Valsts tehnikuma laikâ. Bija sarunâts,

ka tante dos arî paçst, tâtad – pilna pansija. Gultasvietu te îrçja arî brâlis

Roberts, kurð vçl aizvien studçja Latvijas Universitâtç. Atklâti sakot,

dzîvoklî mums abiem mazliet traucçja mâcîties tantes mazais dçlçns,

brâlçns Arvîds. Taèu ne Roberts, ne es nekâdas pretenzijas necçlâm.

Savukârt citiem neçrtîbas sagâdâja mans divritenis, ar kuru gan vasarâ,

gan ziemâ braucu uz jûrskolu. Jâpiebilst, ka tâ atradâs Kuìu ielâ pie

Âgenskalna lîèa, netâlu no vietas, kur tagad ir viesnîca Radisson SAS.

Treðajâ klasç mâcîjâs aptuveni 15–20 vîri. Nodarbîbâs mçs, visi trîs

kadeti, nosçdâmies atseviðíi – pirmajâ solâ. Atklâti sakot, pârçjie skol-

nieki, kuri lîdz treðajai klasei bija jau uzkrâjuði pamatîgu jûras pieredzi,

mûs uzòçma visai atturîgi. Uzskatîja it kâ par durakiem, savâdniekiem,

kuri nepazîst sûro matroþu dresûru un tâ îsti arî nepieder jûrnieku sai-

mei. Pat daþs labs skolotâjs, piemçram, navigâcijas pasniedzçjs Çriks

Breikðs, izmeta, ka viòam ar Konzuma ierçdòiem nekâdas saistîbas

nevajag. Topoðo kara flotes virsnieku ar tirdzniecîbas savienîbas Konzums

ierçdni tieði salîdzinât it kâ nevarçtu, bet tâpat bija skaidrs, ka kadeti

tiek vilkti uz zoba. Ko darît? Atlika sçdçt, turçt muti un mâcîties. Un

jau pçc kâda mçneða pierâdîjâm, ka neatpaliekam, gluþi pretçji – pat

esam pârâki par tirdzniecîbas flotes vîriem. Tâdçjâdi mûs sâka cienît.

Lielâkas grûtîbas man sagâdâja navigâcija. Pamatsastâva klausîtâji to bija

iesâkuði apgût otrajâ klasç. Viegli nepadevâs arî angïu valoda. Saskaòâ ar

pastâvoðajiem apmâcîbas standartiem nâcâs iezubrît visu burinieka take-

lâþu jeb aprîkojumu. Vçl nesen veco valdemârieðu sanâksmçs, ko rîko

Rîgas Vçstures un kuìniecîbas muzejs, kura ekspozîcijâ ir redzams tieði

ðî burinieka makets, atcerçjos, kâ savulaik esmu uz tâ svîdis. Vispâr jau

man kâ zemûdeòniekam visu ðo buru un mastu zinâðanas nebija vaja-

dzîgas. Tomçr kaut nedaudz tâs noderçja vçlâk, kad padomju okupâcijas

laikâ strâdâju par pedagogu topoðajiem jûrniekiem.

Padomju propaganda uzsvçra, ka Latvijas valstî jûrskolâs varçjuði

mâcîties tikai bagâtu vecâku bçrni, darbaïaudîm ðîs iespçjas bijuðas lieg-

tas. Te man ir jâsaka tieði pretçjais, proti, valdemârieði galvenokârt bija

Latvijas piekrastes jaunieði, zvejnieku dçli, kuri bezmaz vai laivâ bija

dzimuði (senâk zvejniekiem jûrâ lîdzi gâja arî viòu sievas). Turpretî

padomju okupâcijas apstâkïos latvieðus pie ðâdas izglîtîbas laida ïoti

ierobeþoti un negribîgi. Tad mûsu jûrskolâs mâcîjâs pat puiði no Urâ-

liem, kuri jûru vçl savâ dzîvç nebija redzçjuði.

124

Patiesîbas labad jâpiebilst, ka kopâ ar mani jûrskolas treðajâ klasç

mâcîjâs arî viens bagâtu vecâku dçls, uzvârdâ Romans. Viòa tçvam uz

Elizabetes ielas piederçja autoveikals (automobiïus un to rezerves daïas

ðajâ çkâ tirgoja arî padomju laikâ). Romans brauca uz nodarbîbâm ar

vieglo sporta automaðînu. Mçs sapratâmies labi. Mâcîbâs viòam daþ-

kârt palîdzçju, seviðíi tad, ja vajadzçja strâdât ar kartçm. Kur vçlâk pa-

lika ðis vîrs, nezinu.

Mâcîbu maksa Kriðjâòa Valdemâra jûrskolâ skaitîjâs 20 latu gadâ.

Turklât grâmatas bibliotçkâ deva par brîvu. Grûtîbas galvenokârt sagâ-dâja gultasvietas atraðana. Bet arî ðeit bija pretimnâkðana. Par lçtu naudu

varçja dabût istabiòas Jûrnieku namâ, kas atradâs jûrskolas augðçjâ stâvâ.

Tâs paðas çkas pagrabstâvâ apmâcîja kuìu pavârus, tâpçc te varçja arî

izdevîgi paçst pusdienas.

Pirmais mâcîbu gads aizskrçja âtri. Cik atceros, pabeidzu to pârsvarâ

ar teicamâm atzîmçm. Labi bija vienîgi angïu valodâ un jûras praksç.

Kadetu sekmes flotes vadîbu apmierinâja. Uz vasaru visi trîs tikâm ieskai-

tîti Mînu divizionâ, kur mûsu uzdevums bija iepazîties ar mînu traleruViesturs un Imanta darbu. Piedalîjâmies pârgâjienos ar mînu likðanu un

tralçðanu. Patiesîbu sakot, ðî vasara ir stipri aizmirsusies. Ðíiet, ka tajâ

bija daudz laika nosiðanas.

Kâ sâkâs mîlestîba uz zvaigznçm

Pirmajâ septembrî atgriezâmies jûrskolâ, lai mâcîtos augstâkajâ –

ceturtajâ klasç. Kursa biedri nu bija citi. Par viòiem jau droði varçja

teikt – nâkamie kapteiòi vai tâljûras stûrmaòi. Valdemârieði, ar kuriem

kopâ mâcîjâmies treðajâ klasç, bija aizgâjuði atpakaï uz kuìiem, lai iegû-

tu ceturtajai klasei nepiecieðamo prakses cenzu.

Jutos stiprs visos priekðmetos un atkal pavçlçju sev mâcîties uz tolabâko. Jâpiebilst, ka pa ballîtçm tolaik nestaigâju un par dzerðanu ne-

kad savâ dzîvç neesmu domâjis, lai gan par pilnîgu atturîbnieku mani

nosaukt nevarçtu.

Navigâcijas pasniedzçjs Çriks Breikðs pie Konzuma ierçdòiem,

ðíiet, bija jau pieradis. Seviðíi mûsu attiecîbas uzlabojâs, kad spçju parâ-

dît zinâðanas matemâtikâ. Daudz no ðîs zinâtnes, jo îpaði sfçriskâs ìeo-

metrijas, vajadzçja pielietot jûras astronomijâ, ko pasniedza ïoti zinoði

125

speciâlisti – pasniedzçjs Brûvelis un Latvijas Universitâtes docents Þa-

gers. Atceros, kâ docents jûras astronomijas kursa sâkumâ, uzkâpis

uz katedras, lîdz pustâfelei novilka divas paralçlas lînijas, no kurâm

augðçjai viòð pierakstîja: matemâtika – navigâcija. Apakðçjo lîniju

docents aizvilka lîdz otrai tâfeles malai, tad, nokâpis uz grîdas, vçl

turpinâja vilkt krîtu pa sienu lîdz klases dibengalâ esoðajam logam. Pie

ðîs lînijas viòð pierakstîja: matemâtika – jûras astronomija. Tâ mçs uz-

reiz tçlaini varçjâm spriest, cik nopietns, matemâtisku aprçíinu pilns

bûs jaunais apgûstamais mâcîbu priekðmets. Jâpiebilst, ka Latvijas

pastâvçðanas pirmajos divdesmit gados latvieðu valodâ tika izdotas vi-

sas jûrniecîbâ nepiecieðamâs mâcîbu grâmatas. Manu studiju laikâ

pasniedzçjs Brûvelis gatavoja grâmatu jûras astronomijâ. Ðim nolûkam

viòam vajadzçja sastâdît daudz praktisku uzdevumu kuìu koordinâðu

noteikðanai pçc debess spîdekïiem daþnedaþâdâs pasaules okeâna vietâs.

Te nu pasniedzçjs pielika pie darba daþus audzçkòus, tai skaitâ arî

mani. Ðâdai uzticîbai ir maza priekðvçsture. Proti, no visiem ceturtâs

klases jûrskolniekiem Brûvelis prasîja nedçïâ izpildît trîs èetrus kuìa

koordinâðu noteikðanas aprçíinus. Ðim nolûkam naktîs bija jâkâpj uz

skolas plakanâ jumta un tur jâveic debess spîdekïu vçrojumi jeb obser-

vâcija. Ðeit atradâs arî speciâls tornîtis, kur glabâjâs visi nepiecieðamie

instrumenti: sekstants, zvaigþòu globusi, hronometri u.c. Pasniedzçjs

pats uz jumta nekâpa, taèu stingri pierakstîja naktis, kad debesis bija

skaidras un uzdoto observâciju varçja netraucçti veikt. Ja kâds ðajâ

lietâ iedomâjâs krâpties, to âtri pieíçra un uzdeva dubultu mâjas darbu.

Ðpikot un norakstît no drauga arî nevarçja, jo observâcijas stundai,

minûtei un pat sekundei katrâ aprçíinâ vajadzçja bût citai. Tomçr,

neskatoties uz minçtajiem pasniedzçja brîdinâjumiem un pârbaudçm,

es ðajâ lietâ biju ietrençjies tik tâlu, ka aprçíinus sâku izdarît no otra

gala. Tas ir, nekâpjot uz jumta, bet izmantojot zvaigþòu globusus un

citus nepiecieðamos palîglîdzekïus, teorçtiski aprçíinâju debess spî-

dekïu augstumu uzdevumâ dotajâ vietâ un laikâ. Manu izrîcîbu Brûvelis

tomçr pieíçra. Taèu izrâdîjâs, ka tâ viòu ïoti ieinteresçja, un mums ra-

dâs lieliska sadarbîba. Var teikt, ka tolaik es iemîlçju jûras astronomiju.

Brûveïa topoðajai grâmatai vajadzçja divas 1,5 x 1,5 metru izmçra

zvaigþòu kartes Ziemeïu un Dienvidu debess puslodçm. To uzzîmç-

ðana prasîja lietas izpratni, daudz laika un pacietîbas. Tâ iznâca, ka

pasniedzçjs ðo darbu uzticçja man. Brûvelis apsolîja arî samaksât,

saprotams, uz izdevçja (Finansu ministrijas Jûrniecîbas departaments)

126

rçíina. Par pamatu ðîm kartçm tika òemts amerikâòu zvaigþòu kata-

logs, ko pasniedzçjs pats sagâdâja. Viòð izteica arî vienu otru vçlmi daþu

zvaigþòu veidoto figûru, piemçram, Lielâ Lâèa, Gulbja, Kasiopes, attç-

lojumâ. Zîmçðanu veicu mâjâs uz liela, apaïa galda, un galu galâ darbs

pçc Brûveïa atzinuma iznâca labs. Tâlâk vajadzçja izgatavot ðo karðu

fotokopijas. Bet kur lai òem ïoti kvalitatîvu tehniku? Man radâs ideja

vçrsties pie Latvijas Kara aviâcijas fotogrâfiem. Un tieðâm viòi uzòç-

mâs to veikt. Tâ radâs zvaigþòu kartes pat pastkartes lielumâ, ko stûr-

manis çrti varçja ievietot savâ kabatas grâmatiòâ un tâdçjâdi it viegli

uzlûkot, ja vajadzçja noskaidrot nosaukumu ieraudzîtajai zîmîgajai

zvaigznei. Piecdesmitajos gados Rîgas 9. arodskolâ, pamatojoties uz

manâm toreiz zîmçtajâm zvaigþòu kartçm, kopâ ar audzçkòiem

izgatavojâm uzskates lîdzekli ar elektriskajâm lampiòâm. Atlika tikai

piespiest attiecîgo pogu, lai iedegtos kâds konkrçts zvaigznâjs. Turklât

debess sfçru varçja pagriezt tâ, lai redzçtu tieði tos zvaigznâjus, kuri

attiecîgajâ gadalaikâ, mçnesî un datumâ reâli atradâs pie horizonta.

Diemþçl pasniedzçjs Brûvelis bija narkomâns. Vâcu laikâ, kad aptie-

kâs nebija zâïu, zinâdams, ka es strâdâju slimnîcâ, Brûvelis atnâca ar

lûgumu izlîdzçt ðajâ lietâ. Lai cik tas bija nepatîkami, pâris reiþu viòam

neatteicu. Brûvelis gâja bojâ drîz pçc kara. Cik man zinâms, viòu no-

ðâva komunistu represiju laikâ. Es vçl dabûju pieredzçt, ka krievu virs-

nieki nesa pârdot no Brûveïa dzîvokïa izlaupîtos daþâdus magnçtus,

sekstantus, ko, zinâms, no viòiem nepirkâm. Neskatoties uz ðîs per-

sonîbas çnas pusçm, mçs, valdemârieði, savu skolotâju ïoti cienîjâm.

Brûvelis prata dot to, kas vçlâk bija vajadzîgs, stâvot uz komandtiltiòa.

Jaunais kara flotes leitnants

Nokârtojuði valsts eksâmenus, mçs, visi trîs kadeti, pabeidzâm

jûrskolas ceturto klasi. 1930. gada 15. aprîlî es saòçmu atzîmju lapu,

kurâ atradâs tikai viens èetrinieks – angïu valodâ, kas, lai kâ biju centies,

izcçlâs pârçjo piecnieku vidû. Kara flotes vadîba pieòçma lçmumu, ka

mûsu trijotnei vçl ir jâapgûst arî kâjnieku un artilçrijas virsnieku die-

nests. Visa ðî papildus apmâcîba ilga kâdus èetrus mçneðus un lielâko-

ties norisinâjâs lauka manevros. Bija vçrts redzçt un izjust to lielo

enerìiju, ar kâdu gan augstâkie, gan zemâkie virsnieki darbojâs, pildot

127

Zemûdeòu diviziona virsnieki – ap 1931. gada rudeni(1. rindâ no labâs): kapteinis Klîve, Varoòa komandieris;

komandkapteinis Kalns, Roòa komandieris; komandkapteinisRodiòð, Spîdolas un Zemûdeòu diviziona komandieris; kapteinisVîndedzis, inþenieris mehâniíis; ârsts kapteinis Liepiòð, (2. rindâ

no labâs): leitnants Freimûts, Spîdolas jaunâkais virsnieks; kapteinisBïodnieks, Roòa komandiera palîgs; kapteinis Kalâcis, Spîdolaskomandiera palîgs; kara ierçdnis Graudiòð; kapteinis Rozentâls,

grâmatvedis; leitnants Legzdiòð, Roòa jaunâkais virsnieks

128

savus uzdevumus. Jâpiebilst gan, ka artilçrijas dienesta apgûðana uz

Virsaiða pçc mûsu vçrtçjuma gan nebija visai augstâ lîmenî, jo kaptei-

nis, kurð vadîja praksi, pats varçja bût kompetentâks. Tomçr attiecîgâs

ieskaites ieguvâm arî pie viòa. Oktobrî tikâm pârcelti uz mînu tralera

Imanta. Vçl daþi gâjieni jûrâ, lîdz 17. novembrî visa mûsu flote, ieskaitot

zemûdenes, noenkurojâs Daugavâ pretî Rîgas pilij. Zinâjâm jau, ka

valsts svçtkos tiksim paaugstinâti par leitnantiem. Ðajâ sakarâ Armijas

ekonomiskajâ veikalâ bijâm pasûtîjuði virsnieka formas tçrpus. Uzpu-

cçjuðies 18. novembra rîtâ ieradâmies uz Virsaiða, kur admirâïa

Keizerlinga adjutants kapteinis Zariòð jeb, kâ flotç viòu sauca, Mazais

Zariòð nolasîja Valsts prezidenta Gustava Zemgala pavçli par Jâòa

Kârkliòa, Kârïa Rodiòa un manu paaugstinâðanu. Pçc tam piedalîjâ-

mies parâdç. 1930. gada 18. novembris gadîjâs lietains, un Esplanâdes

laukuma peïíçs nâcâs pamatîgi izmçrcçt gan laka kurpes, gan zîda zeíes.

Taèu, neskatoties uz to, garastâvoklis bija lielisks, izjutu lielu gandarî-

jumu par karjerâ sasniegto mçríi. Vçl jâpiebilst, ka sakarâ ar iecelðanu

virsnieku kârtâ dâvanâ saòçmu pistoli Webley–Scott un binokli. Virsnieka

zobenu Latvijas bruòotajos spçkos tolaik vçl nebija. Tie parâdîjâs ap

1932./33. gadu. Flotes virsnieki pie parâdes apìçrba nçsâja arî tâ

saucamos kortikus – mazus, ap 30–40 centimetru garus zobentiòus,

ko, ðíiet, vajadzçja iegâdâties paðiem.

Lîdz 1931. gada vasaras beigâm es diençju uz Virsaiða. No virs-

niekiem biju pats jaunâkais, tâpçc nâcâs darît tos darbus, ko vecâkie

kolçìi lâgâ negribçja. Kad atradâmies kâdâ ostâ, citi varçja brîvi doties

un pilsçtu, bet man gandrîz vai katru otro diennakti vajadzçja uz kuìa

deþurçt. Turklât biju atbildîgs par virsnieku çdinâðanu. Maltîti visai

komandai gatavoja kopçjâ katlâ. Virsniekiem çdiens tika nedaudz

uzlabots ar garðvielâm un pasniegts atseviðíâ kajîtç. Man vajadzçja

pârzinât arî virsnieku dzçrienus – daþâdus konjakus, degvînus, liíie-

rus, rumu, kas par personîgo naudu tika iegâdâti ârzemju ostâs, bet uz

kuìa bija lietojami tikai ar kapteiòa atïauju. Bieþi vien jûrniekiem ðie

dzçrieni izmaksâja ïoti lçti, jo katram tirdzniecîbas un kara kuìim bija

tiesîbas iegâdâties preces savâm vajadzîbâm tâ sauktajos brîvostas veika-

los bez muitas nodokïa. Parasti dzçrienu skapja vaïâ vçrðana notika tad,

kad uz kuìa ieradâs viesi, tostarp virsnieku dâmas. Vçl manâ pârziòâ

bija arî reprezentâcijas dzçrienu krâjumi, kas bija domâti ârzemju

karakuìu uzòemðanai. Çdienus ðâdos gadîjumos pasûtîja no Rîgas

restorâniem. Tur arî angaþçja íelnerus. Atceros, tolaik Rîgâ ienâca kâds

129

dâòu karakuìis, kam par godu tika rîkota pieòemðana uz Virsaiða.

Pasâkums ritçja ïoti draudzîgâ gaisotnç. Tika skatîtas kuìa iekârtas,

maðînas un reizç arî omulîgi tukðotas pasniegtâs glâzîtes. Viss gâja labi,

bet nu noteiktajâ brîdî pie Virsaiða piestâja dâòu motorlaiva – bija pie-

nâcis laiks viesiem doties atpakaï uz savu kuìi. Kâ jau pieòemts, kamçr

vecâkais dâòu virsnieks atvadîjâs no mûsu augstâkâs priekðniecîbas,

jaunâkajiem kolçìiem jau vajadzçja ieòemt vietas motorlaivâ. Pçc

militârâs etiíetes, kolîdz tajâ iekâpj vecâkais virsnieks, laivai tûlît jâatiet.

Pçdçjâ brîdî ciemiòi konstatçja, ka trûkst viena savçjâ. Situâcija ïoti

nepatîkama, jo etiíete taèu nepieïauj, ka komandieris gaidîs savu pa-

doto, kas sazin kur aizkavçjies. Dâòu laiva aizgâja. Pavisam drîz atradâs

pazuduðais viesis. Izrâdîjâs, ka jauniòais dâòu virsnieks bija vairâk par

normu ieíçris un aizrunâjies kâdâ no Virsaiða kajîtçm. Zinâms, no

priekðniecîbas kârtîgu sutu dabûja virsnieki, kas ciemiòu tika piedzir-

dîjuði. Kâ dânim gâja uz sava kuìa, nezinu. Turp viòð tika nogâdâts ar

mûsu motorlaivu.

1930./31. gada ziemâ Virsaitis stâvçja Bolderâjâ. Ðajâ laikâ virs-

niekiem rîkoja teorçtiskâs mâcîbas, tâ saucamâs kara spçles. Tâs notika

uz speciâli izgatavota galda, kas bija sadalîts kvadrâtos. Katrai no abâm

karojoðajâm pusçm tika nozîmçts savs komandieris. Tâ rîcîbâ bija

konkrçti, pçc savâm taktiskajâm spçjâm zinâmi zviedru, vâcu, krievu un

citi kuìi. Katras puses kaujas spçjas bija aptuveni lîdzîgas. Un tad tika

doti uzdevumi, piemçram, vieniem – aizsargât Irbes ðaurumu, lai preti-

nieks nevarçtu nokïût Rîgas jûras lîcî, otriem – uzbrukt. Jâpiebilst, ka

ðâdu interesantu mâcîbu metodi izmantoja arî Francijas Jûras kara

akadçmijâ.

Latvijas kara flotes desmitgade

1931. gada vasarâ mûsu kara flotç norisinâjâs trîs politiski svarîgi

notikumi. Pirmais – kara flotes desmitgades svinîbas, otrais – tikðanâs ar

igauòiem Mozunda jûras ðaurumâ, un treðais – admirâïa Keizerlinga

aizieðana pensijâ.

Uz flotes jubileju tika uzaicinâti daudzi ârvalstu kuìi. Svçtku sagata-

voðanas procesâ admirâlis Keizerlings stundâm sçdçja ilgi savâ kajîtç un

gudroja visâdus plânus. Tika òemts vçrâ katrs sîkums, piemçram, Liepâjas

Latvijas kara flotes desmitgades svinîbas Liepâjas kara ostâ 1931. gadâ.Valsts prezidents Gustavs Zemgals sasveicinâs ar Virsaiða

komandieri komandkapteini T. Spâdi (H. Legzdiòð – motorlaivâ)

Diplomâti un viesi pirms parâdes Liepâjâ

Kâjniekoto jûrnieku parâde Lielâ ielâ Liepâjâ

Ronis svçtku rotâ

Starta ðâviens airçðanas sacensîbâs

Virsaitis un viesu karakuìi Liepâjas reidâ – parâdes enkura vietâs

Ârzemju viesu vizîte uz Virsaiða

Diplomâti, ârzemju viesi, kara jûrnieki svçtkos Liepâjas kara ostâ

Admirâlim A. Keizerlingam pasniedz Virsaiða sudraba modeli,kas tagad glabâjas Rîgas Vçstures un kuìniecîbas muzejâ

Ronis un Spîdola Daugavâ pie Prezidenta pils

135

ostas kapteinis bija atbildîgs par to, lai katram karakuìim, kas svçtkos

atrastos reidâ, pie kreisâ borta stâvçtu pietauvota laiva vai neliela barþa,

kurâ novietot atkritumus, – lai nekâdâ gadîjumâ nepiesâròotu ûdeni.

Toreiz ar savu ieraðanos mûs pagodinâja karakuìi no Anglijas,

Francijas, Vâcijas, Dânijas, Zviedrijas, Somijas, Igaunijas un vçl citâm

Eiropas valstîm. Ienâkot priekðostâ un nostâjoties uz enkura, tie ar

lielgabaliem salutçja. Skats bija brîniðíîgs. Gandrîz nepârtraukti starp

karakuìiem kursçja karogotas motorlaivas, notika arî savstarpçjas

draudzîbas vizîtes. Iespçjams, ka pirmoreiz pçc Pirmâ pasaules kara te

tikâs arî kâdreizçjie pretinieki. Seviðíi prâtâ palicis somu kuìis, kura

komandieris ieradâs uz Virsaiða ar airu laivu. Jâatzîst, ka somu airçtâji

savâ mâkâ neatpalika no zviedru Vasaorden jûrniekiem.

Par nelaimi, man ðajos svçtkos gadîjâs kâda liksta. Saòçmu uzde-

vumu ar motorlaivu doties malâ un pie kara ostas tilta sagaidît kâdu

augstu valsts amatpersonu, ko tad vajadzçja pavadît uz Virsaiti. Tçrpies

pilnâ parâdes formâ, nâcu ârâ no kajîtes un iebruku pagrabâ, tâ stipri

sasizdams ceïgalu. Izrâdîjâs, ka bocmanis bija attaisîjis lûku, bet aizmir-

sis to aizþogot ar íçdi. Savu atbildîgo uzdevumu dabûju veikt ar grûtî-

bâm. Ar lielu piespieðanos klibodams tomçr piedalîjos lieliskajâs

pusdienâs, kas notika kara flotes virsnieku klubâ. Pçc svçtkiem kâdu

mçnesi nâcâs ârstçties Liepâjas kara slimnîcâ.

Kopîgie manevri ar Igaunijas kara floti

1931. gada vasaras nogalç mûsu karakuìi devâs vizîtç pie igauòu

flotes. Tikðanâs vieta tika noteikta Mozundâ pie Kuivastes ostas, kas

atrodas uz Muhu salas. Patiesîbu sakot, kaut cik ievçrojami kopîgie

manevri toreiz izpalika. Vismaz neatceros, ka ðajâ sakarâ bûtu bijis kâds

konkrçts plâns. Galvenais – gribçjâm kaimiòiem vairâk parâdît mûsu

jaunos kuìus un zemûdenes. Igaunijas bruòojumâ tolaik vçl atradâs

cariskâs Krievijas flotes atliekas – divi par Virsaiti apmçram trîs reizes

lielâki iznîcinâtâji (ko vçlâk igauòi pârdeva Peru). Mûsu tikðanâs gaitâ

tika plânotas arî atbilstoðas ceremonijas – salûts, sakaru virsnieku vizî-

tes, oficiâlas pusdienas... Un te radâs jautâjums par dzçrienu un delika-

teðu iegâdi. Brîvostas veikalu, kur preces var nopirkt bez muitas uzce-

nojuma, tolaik ne Latvijâ, ne Igaunijâ vçl nebija. Un ieieðanu citu valstu

136

ârzemju ostâs mûsu kuìu marðruts ðoreiz neparedzçja. Kâ lai uzklâj

pienâcîgu galdu? Tolaik uz Virsaiða diençja par virsleitnantu paaug-

stinâtais ïoti uzòçmîgais vîrs Miíelis Plçsums. Un Miíelis nebûtu Mi-

íelis, ja neizdomâtu, kâ ðajâ situâcijâ tomçr rast risinâjumu. Saim-

nieciskos darîjumos viòð spçja veikt pat ðíietami neiespçjamo. Tâ Plçsums

savâca pasûtîjumus no visu mûsu kuìu jûrniekiem, sâkot ar matroþiem

un beidzot ar admirâli. Labi pârvaldîdams vâcu valodu, viòð droði pie-

zvanîja uz Hamburgu, kur bezmuitas veikalâ âtri un izdevîgi ar pçc-

apmaksu nopirka visu pieprasîto. Tâpat pa telefonu Miíelis nofraktçja

arî kâdu vâcu zvejnieku kuteri, kurð ðîs preces apòçmâs nogâdât no

Hamburgas Kuivastç.

Paredzçtajâ laikâ Virsaitis, Viesturs, Imanta, Spîdola, Ronis un

zemûdeòu bâzes kuìis Varonis atstâja Rîgas ostu. Ceïâ pie igauòiem

Rîgas lîcî notika mûsu flotes manevri. Zemûdenes tika izvietotas pozî-

cijâ starp Roòu salu un Vidzemes piekrasti. Tâm nâcâs uzbrukt Virsai-

tim un abiem mînu traleriem. Jâatzîst gan, ka 1931. gadâ mûsu flotç

vçl nebija izstrâdâta zemûdeòu kaujas taktika.

Ievads diplomâtiskajâ etiíetç

Manevrçdami mûsu karakuìi nonâca Mozunda jûras ðaurumâ. Tâ

kâ Igaunijas kara flotes komandieris admirâlis Zalca bija nedaudz ve-

câks par admirâli Keizerlingu, etiíete prasîja, lai pçc noenkuroðanâs

Kuivastes reidâ mûsu sakaru virsnieks dotos uz igauòu flagmaòkuìi,nevis otrâdi. Man kâ leitnantam nebija apritçjis pat gads, un kara jûr-

nieku tradîcijâs, manierçs daudz ko vçl îsti nezinâju, tomçr ðajos

manevros par sakaru virsnieku tiku izraudzîts tieði es. Vispirms gan

admirâlis Keizerlings un Virsaiða komandieris Spâde òçmâs mani mâcît:

ko runât, kâ rîkoties ar baltajiem cimdiem un zobenu. Labs padomde-

vçjs bija arî Virsaiða inþenieris kapteinis Zariòð – vecs cara flotes virs-

nieks, turklât Krievijas flotç pieklâjîbai un labai uzvedîbai tika pieðíirta

îpaða nozîme. Pati krievu tauta gan nekad nav iztikusi bez plaði lieto-

tiem lamu vârdiem. Protams, tie iespiedâs arî virsnieku ikdienas saru-

nâs, taèu cars ïoti centâs to izskaust. Var piebilst, ka uz latvieðu

karakuìiem lamu vârdus ikdienas sarunâs tikpat kâ nelietoja. Virsnieki

matroþus un instruktorus stingri uzrunâja uz jûs, un dienesta attiecî-bâs valdîja savstarpçja cieòa.

Uz Virsaiða klâja (no kreisâs): Ercums un Dimze, Jûras aviâcijasvirsnieki; leitnants Lasis un virsleitnants Kalâcis

Manevri Kuivastç, kur piedalîjâs arî jûras aviâcija. HidroplânsMozunda ðaurumâ. Ap 1932. gadu

Ronis un Spîdola, ap 1934. gadu

Imantas matroþu grupa, no glâbðanas riòía pa labi Alfrçds Millers

139

Tâ laika etiíete prasîja, ka visiem kara flotes virsniekiem ir jâsmç-

íç. Uz zemûdeòniekiem ðo labâs uzvedîbas normu attiecinât nekâdi

nevarçja, jo droðîbas apsvçrumu dçï zemûdenes iekðtelpâs smçíçðana

bija noliegta uz visstingrâko (pirmâm kârtâm tâdçï, lai neiniciçtu sprâ-

dzienu, ja no akumulatoru telpâm izplûstu ûdeòraþa gâze). Taèu uz

virsûdens kuìiem vecais ieradums saglabâjâs. Tâ nu es pirms sakaru

virsnieka pienâkumu pildîðanas tiku strostçts un pârbaudîts, vai zinu

attiecîgâs pieklâjîbas frâzes, protu pieklâjîgi pûst dûmus, piedâvât no

portcigâra papirosus un veikli padot uguni. Tas, ka visu mûþu esmu

bijis nesmçíçtâjs, protams, nevarçja bût arguments, lai mani no ðîm

mâcîbâm atbrîvotu. Daudz tika domâts par to, kâdâ valodâ ar igauòu

kolçìiem vajadzçtu runât. Domas dalîjâs par angïu un krievu valodu.

Beidzot izvçlçjâmies otro, tomçr sasveicinâjâmies igauniski. Jâatzîst, ka

toreiz pret krievu valodu nebija tâdas nepatikas, kâda radâs padomju

okupâcijas laikâ.

Ar dreboðu sirdi kâpu Virsaiða motorlaivâ, kur mani gaidîja moto-

rists un divi matroþi. Kad piestâjâm pie Lenuk labâ borta, tur jau bija

nolaists traps. Devos augðup. Igauòu sardzes matrozis, kâ paredzçts,

nosvilpa bocmaòa svilpi. Blakus viòam stâvçja deþûrvirsnieks. Sasvei-

cinâjâmies, plaukstu pieliekot pie cepures, un ar rokas spiedienu. Pateicu

pâris vârdu, ka vçlos runât ar Igaunijas kara flotes komandieri. Ðíiet, ðîs

frâzes izrunâju angliski. Tûdaï virsnieka pavadîbâ tiku vests uz koman-

diera kajîti, kas atradâs netâlu no trapa. Admirâlis iznâca pretî. Sasveici-

nâjâmies militâri un ar rokas spiedienu. Stâdîjos priekðâ, nosaucot savu

uzvârdu un dienesta pakâpi. Tad krievu valodâ pateicu, ka Latvijas kara

flotes pavçlnieks izsaka prieku par ieraðanos Igaunijas ûdeòos un ir ga-

tavs piedalîties kopçjâs mâcîbâs. Noòçmu cepuri un ieliku to kreisajâ

rokâ. Admirâlis uzaicinâja piesçsties pie galdiòa. Ieturçju pauzi, lai to

neizdarîtu vçl pirms admirâïa, un tûlît arî liku lietâ mâcîbu par sasmç-

íçðanu. Saruna ilga ne vairâk kâ minûtes desmit. Admirâlis apjautâjâs

par ceïu un laika apstâkïiem. Ðíiroties piecçlâmies, uzliku cepuri galvâ,

igauòu flotes komandieris sniedza roku un pavadîja lîdz kajîtes durvîm,

kur mani sagaidîja deþûrvirsnieks. Atkal bocmaòa svilpe, rokasspiedieni,

iekâpðana motorlaivâ un atgrieðanâs uz Virsaiða.

Kuivastes osta faktiski sastâvçja no viena steía, kas bija ïoti stingri

izbûvçts no akmeòiem un betona bluíiem. Pirmajâ pasaules karâ krievi

ðo vietu izmantoja smagâs artilçrijas pârveðanai un nocietinâjumu bûvei

Mozunda jûras ðauruma aizsardzîbai. Tomçr visiem Igaunijas un Latvijas

140

kuìiem ðeit vietas nepietika. Tikai Viesturs pietauvojâs steía paðâ galâ,

Virsaitis, Imanta, Spîdola, Ronis un Varonis nostâjâs reidâ uz enkuriem.

Kâ Kuivastç uzklâj galdu

Virsleitnants Plçsums uzmanîgi vçroja jûru, un, kâ jau tas vâcie-

ðiem pieòemts, precîzi noteiktajâ laikâ rietumos pie horizonta parâdîjâs

neliels motorburinieks. Pçc Miíeïa dotâs zîmes tas piepukðíinâja pie

Virsaiða labâ borta. Mozunda jûras ðaurumâ plûstoðâ straume bija izlî-

dzinâjusi kuìu íîïu lînijas, tâpçc motorburinieka pienâkðanu labi re-

dzçja gan no igauòu, gan latvieðu kuìiem. Varçja manît, ka interese par

ðo mazo kuìîti ir neparasti liela. Jûrnieki iznâca uz klâja un pat ar binok-

ïiem vçroja pievesto preèu izkrauðanu. Parasti ârzemju ostâs iepirka daþâ-

das preces – cukura maisus (kamçr Latvijâ vçl nebija paðiem savas cukur-

fabrikas), svaigus un þâvçtus dienvidu augïus, pat tepiíus. Taèu ðoreiz

viss pievedums bija gandrîz vienîgi pudeles. Drîz vien pie Virsaiða borta

piestâja pârçjo Latvijas kuìu laivas, kurâs pârkrâva pasûtîto. Kâ jau mi-

nçju, ðo operu pârzinâja Plçsums. Viss gâja kâ pa diegu, it kâ lîdzîga

iepirkðanâs bûtu notikusi neskaitâmas reizes. Vienîgi negadîjums iz-

nâca ar paðu admirâli Keizerlingu. Viòð, saòemot savas mantas, krâva

tâs uz kreisâs rokas kâ malkas pagales. Pçkðòi no kaudzes izslîdçja Cotty

odekolona pudele (ap puslitra tilpumâ) un, nokritusi uz klâja, saplîsa.

Mçs, pârçjie virsnieki, kas bijâm klât, visi kâ viens iesaucâmies: Tas uz

laimi! Aptuveni pçc mçneða, atceroties ðo gadîjumu, spriedâm, ka stik-

la lauskas Keizerlingam laimi tomçr nenesa…

Igauòi rîkoja ekskursijas pa Sâremâ salu, Ârensburgu (tagadçjo

Kuresâri). Apskatîjâm arî Pirmajam pasaules karam bûvçtos nocieti-

nâjumus. Lîdzîgi kâ Liepâjas kara ostas, tâ arî Mozunda jûras ðauruma

aizsardzîbas bûves cariskajai Krievijai izmaksâja krietnu summu, taèu

militârâ ziòâ abi ðie nocietinâjumi neko nedeva. 1917. gadâ vâcieði

Sâremâ salu ieòçma, izsçdinot desantu tâs nenocietinâtajâ ziemeïrie-

tumu daïâ (ðo operâciju es iztirzâju diplomdarbâ Francijas Jûras kara

akadçmijâ). Savukârt pie Liepâjas Pirmajâ pasaules karâ nekâdas kaujas

nenotika.

Kuivastç tika uzrîkota arî pamatîga zaïumballe, uz kuru bagâtîgi

sabrauca vietçjâs meitenes. Laiks bija silts un saulains. Kas gribçja, varçja

141

dejot, kas ne – mielojâs pie dâsni klâtiem galdiem vai vienkârði atlaidâs

zâlîtç un runâjâs ar igauòu kolçìiem. Admirâïi Keizerlings un Zalca pat

sarîkoja cîkstçðanos. Abi viens pret otru nosçdâs zemç tâ, ka viena vîra

pçdas atbalstîjâs pret otra pçdâm. Tad vidû tika nolikts koks (slotas-

kâta resnumâ), ko sâncenði satvçra un katrs vilka sev klât. Uzvarçja tas,

kurð otra dibenu pacçla gaisâ. Zinâms, stiprâks izrâdîjâs Keizerlings, kas

bija lielâka auguma un arî resnâks par Zalcu. Taèu sajûsmas un prieka

pietika visiem.

Igauòu virsniekiem un instruktoriem bija liela interese par mûsu

zemûdençm, tâpçc uz tâm organizçjâm ekskursijas, izieðanu jûrâ, nir-

ðanu un ieðanu zem periskopa. Diemþçl ðîs vizîtes laikâ uz Roòa notika

traìçdija. Zemûdençm vispâr ir ïoti zems borts, turklât tam blakus eso-

ðie nirðanas tanki Spîdolai un Ronim bija izvietoti slîpi attiecîbâ pret

ûdens virsmu. Lçnâ laikâ, kad zemûdene noenkurota, parasti koman-

da, stâvçdama uz slîpâ borta, mazgâjâs. Kâ tas gadîjâs, kâ ne, Roòa

motoristam Kimmelim paslîdçja kâjas, un viòð iekrita ûdenî. Tâ kâ

Mozunda ðaurumâ vienmçr ir straume, tad kaprâlis, bûdams slikts

peldçtâjs, tûlît tika aiznests daþus metrus no zemûdenes prom un noslîka.

Lai arî es tolaik diençju uz Virsaiða, motoristu Kimmeli labi pazinu.

Notikums satrauca visus. Tûdaï admirâlis Keizerlings uzdeva zemûdeòu

bâzes kuìim Varonim doties ar miruðo uz Rîgu, kur tas tika apbedîts

Rîgas garnizona kapos.

Lai izvairîtos no lîdzîgâm nelaimçm, jûrniekiem peldçðanâs no

kuìa borta tika stingri aizliegta. Tomçr atradâs drosminieki, kuri pa

kluso to darîja. Tâds peldçðanâs varonis bija Mînu diviziona koman-

dieris jûras kapteinis Briedis, otrâ persona pçc flotes komandiera. Tas

jau nebûtu Briedis, ja viòð pie Kuivastes neappeldçtu visu mûsu kara-

kuìu enkurlîniju (turpat kilometra garumâ). Brînîjâmies, kâ spçcîgajâ

straumç viòð to veica. Vispâr flotç jûras kapteini Briedi cienîja – gan par

stâju, gan par zinâðanâm. Viòa dzimtene bija Vidzemes jûrmalâ.

Interesanti, ka pretî Silandþu mâjâm Skultes pusç jûrâ atrodas vieta, ko

zvejnieki bija iesaukuði par Silandþu râvu. Bûtîbâ tas ir rajons piekras-

tç, ko no jûras puses noþogo akmens grçda. Ieiet ðajâ râvâ var ïoti labi,

bet jâzina atrast vârtus. Jûras kartes ðo vietu tik smalki neuzrâdîja. Brie-

dis, kâ jau vietçjais, piekrasti pârzinâja labi. Reiz viòð Silandþu râvâ ie-

veda abus mînu tralerus Imantu un Viesturu. Tas vietçjos zvejniekos

radîjis lielu respektu.

142

Ìenerâlis par muitnieku

Mûsu viesoðanâs Kuivastç ilga kâdas èetras dienas. Kad atgriezâ-

mies Rîgâ un pietauvojâmies pie A–B dambja, visiem tika noteikts, lai

no iegâdâtajâm ârzemju bezmuitas precçm neko malâ nenes. Neskato-

ties uz to, ka muitniekiem nebija tiesîbu pârbaudît karakuìus, krastâ

tie varçja pârbaudît jebkuru, kaut vai tâ bûtu militârpersona. Es gan

nezinu gadîjumus, kad tas tieðâm bûtu noticis, taèu droðîbas pçc

piesargâjâmies. Kâ tas bija gaidâms, mani, jaunâko virsnieku, pirmajâ

diennaktî pçc pienâkðanas Rîgâ atstâja par deþurantu. Vecâkie kolçìi

aizgâja mâjâs pie ìimençm, tuviniekiem.

Virsaiða deþûrvirsnieka parastâ uzturçðanâs vieta bija lielajâ virs-

nieku kopkajîtç zem pakaïçjâ klâja. Sardzes matrozis stâvçja pie kuìa

trapa. Ja kas atgadîjâs, viòð ar svilpi izsauca deþurçjoðo instruktoru un

tikai paðâs svarîgâkajâs lietâs – tieði deþûrvirsnieku. Ðim nolûkam no

klâja uz kopkajîti bija ievilkta sarunu caurule. Matrozim pietika no-

òemt vâciòu un tajâ iepûst, lai atskançtu svilpe. To lejâ dzirdçja virs-

nieks, kurð caur ðo paðu cauruli pieòçma matroþa ziòojumu un deva

tam vajadzîgo rîkojumu. Tovakar laiks pieturçjâs mierîgs, saulains. Biju

jau noòçmis vakariòu provi un parakstîjies pavâra dokumentos, kad

pçkðòi matrozis izsauca mani uz klâja. Izrâdîjâs, ka pa A–B dambja ce-

liòu gâjis kâds ìenerâlis, un matrozim izskatîjies, ka viòð nâk tieði uz

Virsaiti. Ðâds apciemojums tieðâm bija deþûrvirsnieka uzmanîbas vçrts.

Acîmredzot man vajadzçja iet pie trapa un ìenerâli sagaidît.

Nâcçjs, kâ liecinâja baltie uzpleèi, pârstâvçja Armijas ðtâbu.

Noskançja bocmaòa svilpe, stâdîjos ìenerâlim priekðâ. Viòð sniedza ro-

ku un apjautâjâs, vai uz klâja nav admirâlis Keizerlings vai kuìa ko-

mandieris Spâde. Saòçmis negatîvu atbildi, ìenerâlis tomçr vçlçjâs

turpinât sarunu. Tâ mçs abi devâmies uz virsnieku kopkajîti. Sâkumâ

ðtâba augstâs amatpersonas uzdotie jautâjumi bija vienkârði: cikos

ienâcâm Rîgâ, ko darîjâm Igaunijas ûdeòos, kâdâs ostâs iegâjâm? Bei-

dzot jautâjumu loks savilkâs ap virsleitnanta Plçsuma pagâdâtajâm

bezmuitas precçm. Te nu nokïuvu îstâs spîlçs – ne Virsaiða komandieris,

ne admirâlis Keizerlings mani nebija brîdinâjuði par ðâdas tikðanâs un

izjautâðanas iespçjamîbu. Ko darît? Izðíîros, ka teikðu patiesîbu, taèu

runâðu ïoti delikâti, nekâdâ ziòâ nepârspîlçjot, bet gan drîzâk sama-

zinot pasûtîto pirkumu apmçrus. Drîz vien ìenerâlis aizgâja.

143

Naktî nenâca miegs – stâstît par ðo lietu kuìa komandierim vai uz-

skatît, ka nekâ seviðía ðajâ ìenerâïa vizîtç nav bijis. Skaidrs, ka pçc muitas

likumiem mûs sodît nevarçja. Tomçr nâkamajâ rîtâ, kad ieradâs komand-

kapteinis Spâde, informçju viòu par notikuðo pilnîbâ. Skaidrs gan, ka

kuìa komandierim un vçl jo vairâk admirâlim tas nevarçja bût patîkami.

Keizerlinga atstâdinâðana no amata

Turpmâkais dienests, ðíiet, ritçja kâ parasti. Pçc daþâm dienâm

pienâca ziòa, ka Virsaitim, Viesturam un Imantai kopâ ar flotes

komandieri Keizerlingu ir jâiet Rîgas lîcî uz mînu tralçðanas un izlik-

ðanas mâcîbâm. Zemûdenes, kas bâzçjâs Liepâjâ, nepiedalîjâs. Man,

pçc iepriekðçjâs specialitâtes radiotelegrâfistam, bija uzdots pârzinât

arî Virsaiða sakaru dienestu un slepeno ðifru grâmatu. Kad jau stundas

piecas atradâmies jûrâ, tiku izsaukts uz Keizerlinga kajîti. Viòð lika saðif-

rçt un telegrâfiski nodot savam tieðajam priekðniekam – Armijas koman-

dierim ðâdu telegrammu: Atrodoties manevros Rîgas lîcî, noklausîjos

Latvijas radiofona ziòas, kurâs bija teikts, ka es, admirâlis Keizerlings,

esmu iesniedzis Jums ziòojumu par vçlçðanos iet pensijâ. Man par ðâdu

iesniegumu nekas nav zinâms, tâdu neesmu arî rakstîjis. Paraksts:

admirâlis Keizerlings.

Steidzîgi saðifrçju tekstu, un serþants Kliests to pârraidîja uz Armijas

ðtâbu. Ðíiet, nâkamajâ dienâ visi trîs kuìi atgriezâs ostâ. Kâ notika admi-

râïa tikðanâs ar Armijas komandieri, mums uz Virsaiða nekïuva zinâms.

Taèu sekas visai ðai lietai bija tâdas, ka èetrdesmit deviòus gadus vecajam

Keizerlingam piespiedu kârtâ tomçr vajadzçja aiziet pensijâ. Klîda bau-

mas, ka viòam tikusi piesieta lieta par kontrabandu Kuivastç.

Kara flotes pavçlnieka amatâ tika iecelts toreizçjais Virsaiða

komandieris komandkapteinis Teodors Spâde, kurð pirms gada bija

beidzis Francijas Jûras kara akadçmiju.

Admirâïa Keizerlinga pensionçðanu jûrnieki uzòçma daþâdi. Viss

ðíita it kâ normâli – par flotes komandieri tagad kïuva latvietis, Vents-

pils zvejnieka dçls. Spâde, salîdzinot ar Keizerlingu, iznâca par devi-

òiem gadiem jaunâks. Arî viòð bija sâcis dienestu kâ Krievijas kara flo-

tes virsnieks, piedalîjies Pirmâ pasaules kara akcijâs Melnajâ jûrâ uz

144

iznîcinâtâja Tri svjaíiíeïa. Pçc ticîbas Spâde skaitîjâs pareizticîgais (ðajâ

ticîbâ viòð pârgâja pie pirmajâm laulîbâm Krievijâ).

Manuprât, admirâli Keizerlingu daudzi virsnieki turçja labâ godâ.

Tomçr daþi viòu neieredzçja, tâ sakot, vâcietîbas dçï. Reiz Liepâjâ,

virsnieku klubâ, notika sarîkojums, kura dalîbniekiem ar savâm dâmâm

vajadzçja parakstîties viesu grâmatâ. Brîdî, kad tâ nonâca pie manis,

sçdçju blakus Roòa pirmajam komandierim Âdolfam Kalnam. Paòç-

mis rokâs grâmatu, viòð norâdîja, lai es apskatot, kas ir rakstîts priekðâ

Keizerlinga uzvârdam. Lasîju: deviòi r von Keizerling. Taktiski izlikos,

ka nevaru ðo rokrakstu saprast. Tad Kalns òçmâs paskaidrot, ka, lûk,

deviònieks esot skaitlis, bet von – tas nozîmçjot: Vâcies ârâ! (krievu

val.). Patiesîbâ tur bija rakstîts nevis cipars 9, bet burts g. Kopâ ar burtu

r tas veidoja grâfa titula saîsinâjumu – gr. Arî von, pareizi izrunâjot,

bija kâ titula priekðvârds fon.

Citi gan Keizerlinga vâcietîbu uzòçma vairâk ar humoru. Taèu

jâpiebilst, ka vçstures krustcelçs – 1939. gadâ, paðâ kara priekðvakarâ,

admirâlis repatriçjâs uz savu tçvu tçvu zemi, kur 1951. gadâ nomira.

Admirâïa Keizerlinga izvadîðana pensijâ notika ar vçrienu. Uz

Virsaiða sapulcçjâs vai visi Latvijas jûras virsnieki. Kad sarîkojums bei-

dzâs, daïa jauno virsnieku nolçma Keizerlingu pavadît, taèu visi admi-

râïa pavadîtâji nevarçja sakâpt Virsaiða motorlaivâ. Laimîgâ kârtâ gadî-

jâs, ka kuìim tobrîd garâm gâja kâda zvejnieku motorlaiva, kas tad tûlît

tika nofraktçta. Tâ kâ daudziem bija kaut kas grâdîgs galvâ, izceïot

admirâli krastâ, viòð tik tikko neielidoja kanâlâ. Tâlâk gan bez mazâka-

jiem starpgadîjumiem mçs uz rokâm uznesâm Keizerlingu lîdz dzî-

voklim. Admirâlis dzîvoja daudzdzîvokïu mâjâ tieði kanâla malâ. Vçlâk,

atceroties ðo godinâðanu, spriedâm: ja admirâlis tieðâm bûtu iesviests

kanâlâ, viòð to, iespçjams, bûtu varçjis uztvert kâ tîðu nodarîjumu. Taèu

tâda nolûka nudien nebija.

Vçl, raksturojot Keizerlingu, varu pastâstît epizodi, kad reiz pirms

saviesîga vakara Jûrmalâ, restorânâ Lido, admirâlis man uzdeva Majoru

dzelzceïa stacijâ sagaidît viòa kundzi, kuru lîdz tam personîgi nepa-

zinu. Izrâdîjâs, ka ðî dâma bija ap èetrdesmit piecus gadus jauna,

dzîvespriecîga latviete, kura, ðíiet, strâdâja Dzelzceïa pârvaldç.

145

Atgrieðanâs uz Roòa

Latvijas kara flotç nebija pieòemts, ka virsnieki rakstîtu lûgumus,

lai viòus norîko dienestâ uz kâdu konkrçtu vietu, taèu klusîbâ ïoti cerçju,

ka flotes vadîba uzskatîs par vajadzîgu mani nosûtît atpakaï uz Roni.

Un tieðâm, 1931. gada rudenî tas notika. Zemûdeni vçl joprojâm koman-

dçja Âdolfs Kalns, tagad jau jûras kapteiòa pakâpç. Viòa palîgs bija

kapteinis Bïodnieks, un kâ treðais virsnieks nu klât nâcu es. Pie mums

diençja jau minçtais, man ïoti labvçlîgais inþenieris kapteinis Pinka.

Daïa Roòa pirmâs komandas vîru bija aizgâjuði civilâ dzîvç (daþi

no viòiem mâcîjâs Kriðjâòa Valdemâra jûrskolâ), daïa bija tie paði vecie.

Kâ man tagad, virsnieka pakâpç esot, vajadzçtu izturçties pret agrâk

tik tuviem draugiem, kas bija palikuði kaprâïi un serþanti? Neviens

nekâdus norâdîjumus vai padomus nedeva. Skaidrs gan, ka tik cieðu

brâïoðanos kâ tolaik vairs nevarçja atïauties. Vispâr vecie draugi situâ-

ciju saprata, un dienesta lietâs tûdaï bez domstarpîbâm mums izvei-

dojâs normâlas priekðnieka – padotâ attiecîbas. Tomçr viens, varbût

pat divi komandas locekïi manu augstâko dienesta stâvokli negribçja

pieòemt. Te lietas noskaidroðanai vajadzçja atklâtu sarunu – vîrs pret

vîru, un tad jau viss nostâjâs savâs vietâs.

Tâ kâ Roòa elektriíu saimniecîbu biju jau izpçtîjis, galveno uzma-

nîbu sâku pievçrst torpçdâm – galvenajam zemûdeòu ierocim. Par lielu

palîgu man ðeit kïuva virsniekvietnieks Ðternâts un citi Roòa torpçdisti.

Viòi pa ðiem èetriem gadiem bija labi apguvuði torpçdu materiâlo pusi.

Protams, taktiskâ pielietoðana un ðauðana atradâs virsnieku kompetencç.

Visgrûtâkais bija torpçdu stûres ierîèu regulçðana. Tâs sastâvçja

no daudzâm sîkâm detaïâm. Ja tika pieïauta kâda kïûda, torpçda varçja

izlçkt no ûdens un ar savu milzîgo spçku aiziet pa gaisu mçríim garâm.

Tâ pat varçja pagriezties pretçjâ virzienâ un nâkt atpakaï uz izðauðanas

vietu. Tieði tâds gadîjums notika zemûdeòu poligonâ pretî Dubultiem,

kad no Roòa izðautâ torpçda, noskrçjusi labu gabalu uz mçría pusi,

pçkðòi sâka niíoties – pagriezâs pa gandrîz 180 grâdiem un nâca at-

pakaï tieði virsû vietai, kur atradâs abas mûsu zemûdenes. Daþus metrus

pirms virsûdens stâvoklî esoðâs Spîdolas torpçda izlçca no ûdens un

pârlidoja pâri zemûdenes pakaïgalam. Tieði tajâ brîdî uz Spîdolas klâja

bija komandiera palîgs kapteinis Grîniòð. Dievs zina, kas bûtu noticis,

146

ja torpçda ietriektos zemûdenes korpusâ, turklât vietâ, kur atradâs cil-

vçks un turpat blakus – degvielas tvertnes…

Diezgan bieþi, kâ to varçja manît jau Francijâ, torpçdas zuda, tas

ir, noskrçjuðas paredzçto attâlumu, neuzpeldçja. Parasti drîz vien ar

traïa palîdzîbu pazaudçtâ manta tika atrasta. Bet gadîjâs arî, ka tralç-

ðana turpinâjâs dienas trîs, èetras, piecas… un bez panâkumiem. Ko

darît? Par notikuðo, protams, uzzinâja flotes vadîba. Nepagâja ilgs

laiks, kad parâdîjâs rakstiòð Jaunâkajâs Ziòâs. Vçl trakâk, ja to rakstîja,

un rakstîja jau arî, Sociâldemokrâts: Pazaudçti strâdnieku sûri, grûti

pelnîtie lati, liela nolaidîba, pie atbildîbas saucami… Sociâldemokrâts,

protams, ne vârda neminçja par to, ka viòa partijas lîderi apkârt Mâras

dîíim sabûvçjuði sev savrupmâjas, ko par deputâta algu nevarçja atïau-

ties. Tomçr nekâda patîkamâ ðî torpçdu zaudçðanas lieta vis nebija. Te

gan jâpiebilst, ka Spîdola visâ savâ pastâvçðanas laikâ pazaudçja tikai di-

vas torpçdas, bet Ronis, atïausiet palielîties, – nevienu.

Flotes vadîba sâka rosîties. Kâ lai no ðiem torpçdu neuzpeldçðanas

kreòíiem tiek vaïâ? Kur ir tâ vaina? Un vainu atrada. Lûk, virsleitnants

Legzdiòð uz savu iniciatîvu visvairâk rakòâjas pa torpçdâm, bet viòam

taèu nav atbilstoðas izglîtîbas! Tâ nobrieda doma kâdu virsnieku sûtît

uz ârzemçm mâcîties. Gribçtâju bûtu bijis daudz. Tas taèu interesanti –

braukt, piemçram, uz Franciju! Prieks, kur tu rodies! Turklât, kâpçc lai

brauktu Legzdiòð?! Viòð taèu ir nâcis no kaprâïa, serþanta! Lai mâcâs

kâds vîrs, kurð ir plaði pazîstams, nâk no Kara skolas, no armijas! Tomçr

beigu beigâs izvçlçjâs mani. Atkal íçros pie franèu valodas mâcîðanâs

un baiïojos, ka tik man Tulonas torpçdvirsnieku skolâ neietu tik plâni,

kâ tas pa reizei bija gadîjies Igates pamatskolâ.

Torpçdvirsnieku skola Tulonâ

No Rîgas izbraucu 1935. gada 29. oktobrî. Tolaik starp Rîgu un

Parîzi bija tieða dzelzceïa satiksme. No galapunkta lîdz galapunktam

gan gâja tikai viens atseviðís vagons, ko pa ceïam piekabinâja attiecî-

gajiem vilcienu sastâviem. Iebraucis Francijas galvaspilsçtâ, nokârtoju

formalitâtes Jûras kara ministrijâ un arî oficiâli pieteicos mûsu sûtnie-

cîbâ. Tâlâk mans ceïð gâja tieði uz dienvidiem – uz Vidusjûru, kur Tu-

lonas kara ostâ uz jau novecojuðâ, piestâtnç noenkurotâ lînijkuìa

Lînijkuìis Condorcet, uz kura atradâs torpçdvirsnieku skolaTulonâ. Skatu karte

Francijas Jûras kara flotes torpçdvirsnieku skolas diploms:“Apakðâ parakstîjuðies eksâmenu komisijas locekïi torpçdu virsnieka

diploma iegûðanai apliecina, ka Latvijas kara flotes virsleitnants Legzdiòakungs ir noklausîjies torpçdu virsnieku skolas teorçtisko un praktisko kursuun ka viòð ar izcilâm sekmçm ir izturçjis teorçtiskos un praktiskos eksâmenus...”

Tulonâ, 1936.gada 30. aprîlî

148

Condorcet atradâs torpçdvirsnieku skola. Jâpiebilst, ka Tulonâ bâzçjâs

vairâki lînijkuìi, kreiseri, aviâcijas bâzes kuìi, iznîcinâtâji, zemûdenes,

kâ arî ïoti daudz daþâda lieluma un nozîmes palîgkuìi. Vidusjûrâ nav

izjûtams paisums un bçgums, tâpçc ostâ piestâtnes bija vienkârðâkas

nekâ, piemçram, Brestâ. Kuìi pietauvojâs pie moliòa vai nu ar priekð-

galu, vai pakaïgalu. Pie bortiem tika piestiprinâti peldoði plosti. Tâdç-

jâdi pilnîgâk tika izmantots ostas akvatorijs.

Torpçdvirsnieku skolâ bija vçl divi ârzemju virsnieki – viens no

Dienvidslâvijas, otrs – no Siâmas, tagadçjâs Taizemes. Abi minçtie kolçìi

bija ðeit ieraduðies jau kâdu laiku iepriekð, taizemietis – pat pirms gada.

Tas viòiem ïâva pamatîgi uzlabot franèu valodas prasmi. Es ierados ti-

kai pâris dienu pirms mâcîbu sâkuma.

Skolas laikâ seviðíi labas attiecîbas man nodibinâjâs ar Taizemes

virsleitnantu Èalit Kulekhamdora. Viòð bija maza auguma, ðíîbacains,

protams, dzeltenâs rases. Dzîvojâm vienâ viesnîcâ, kopâ gâjâm uz nodar-

bîbâm, pusdienojâm un atpûtâmies. Interesanti, ka, gudrodams par

savu virsnieka karjeru, viòð reiz teica: Ja man kâdreiz Siâmâ pienâks

beigas un nebûs vairs kurp iet, es doðos uz klosteri. Tur ir droði, ka lîdz

mûþa galam bûðu gan labi paçdis, gan labi padzîvojis.

Tulonâ uzturçjâs vçl daþi Èalit tautieði – kâjnieku virsnieki, kuri

praktizçjâs franèu karaspçka daïâs. Te dzîvoja arî vairâki viòa draugi –

íînieði. Daþreiz gadîjâs, ka arî es nokïuvu ðajâ kompânijâ. Varbût no

malas tas izskatîjâs savâdi – kâdi pieci seði ðíîbacainie un viens baltais

starp tiem. Interesanti, ka ðie austrumnieki uzturâ daudz lietoja augïus

un apelsînu nevarçja apçst bez sâls, turklât paprâvâ apmçrâ. Lai gan arî

es nomçìinâju, kâ tas garðo, tomçr te mûsu domas atðíîrâs. Ar laiku ðîs

dîvainîbas sâkâm uzskatît par normâlâm.

Nodibinâju tuvâkas attiecîbas arî ar vairâkiem franèu virsniekiem –

torpçdvirsnieku skolas kursantiem. Daþi no tiem bija precçjuðies, un

tâdçjâdi tiku ielûgts arî pie viòiem mâjâs. Çdienu kartç tur dominçja

visâdu veidu gliemeþi. Zinâmâ mçrâ ar ðo virtuvi biju jau iepazinies

restorânos Nantç, tomçr mâjas apstâkïos tas izrâdîjâs pavisam kas cits –

manam latvieða kuòìim ne tik viegli pieòemams. Taèu nâcâs slavçt

mâjasmâtes pavârmâkslu un izrâdît, cik ïoti man garðo viòas pasniegtâs

gliemeþu variâcijas.

Bija man arî daþi neprecçti franèu draugi, kuri skolas laikâ dzîvoja

viesnîcâs vai îrçtâs istabiòâs. Ar viòiem ðad tad apmeklçjâm restorânus

149

un kabarç. Reiz kopîgâs vakariòâs çdâm vçþus (kâ tas franèiem parasts

gaïas vietâ). Nez kâ ieminçjos, ka lîdzîgos gadîjumos Latvijâ piedzer

klât Allaþu íimeli. Viesmîlis, saprazdams, par ko ir runa, atnesa piepil-

dîtas glâzîtes. Garða likâs pazîstama, taèu pârsteigumâ nebiju pârliecinâts,

vai tas tieðâm ir Allaþu íimelis. Lai gan pie franèiem kafejnîcâs nav

pieòemts pasûtît veselu pudeli, ðoreiz izòçmuma kârtâ tâ izdarîju. Un

atklâjâs, ka tieðâm ðajâ Vidusjûras pilsçtâ ar visiem latvieðu uzrakstiem

un medaïâm uz pudeles etiíetes bija dabûjams Allaþu íimelis.

Vçl daþi vârdi par paðu Tulonu – Vidusjûrâ lielâko kara ostu. Tolaik

tajâ bija ap divsimt tûkstoð iedzîvotâju. Ðauras (seviðíi jau vecpilsçtâ),

bruìçtas ielas, bez trotuâriem. Liela netîrîba – notekûdeòi tika plûdi-

nâti tieði pa ielas vidu. Daudzviet no mâju treðâ un ceturtâ stâva logiem

pâri ielai stiepâs ðòores, uz kurâm sakârta þuva veïa. Tûlît aiz pilsçtas

pacçlâs ap 800–900 metru augsti kalni. Biju iedomâjies: ja uzstâdîtu

bâku paðâ kalna virsotnç, tâ bûs redzama ïoti tâlu, taèu izrâdîjâs, ka tâ-

dâ augstumâ daudz bieþâk ir migla. Parasti bâkas ierîkoja ap 50 lîdz

100 metru virs jûras lîmeòa, un to bûvçðana iznâca diezgan vienkârða:

atlika uguni novietot mazâ, spilgtâ bûdiòâ, vietâ, kur nokalnç augoðie

koki neaizsedz skatu no jûras.

Reiz, pastaigâjoties pa kalniem ârpilsçtâ, nonâcu pie liela dambja,

kas bija celts no akmeòiem vairâk nekâ desmit metru augstumâ. No-

sprostotais ûdens daudzums izskatîjâs paprâvs – vismaz tâds kâ Slûþkak-

ta ezeriòâ. Meklçju, kur tad atrodas hidroelektrostacija vai dzirnavas,

taèu tâs nekur neredzçja. Beidzot noskaidrojâs, ka ðeit no kalnu avotiem

tiek uzkrâts pilsçtas dzeramais ûdens, kuru tâlâk pa caurulçm novada

uz çkâm un veïas mazgâtavâm, kas pilsçtas nomalçs atradâs tieði uz ielâm

(ûdens tajâs plûda nepârtraukti, un par to nevajadzçja maksât).

Muzeju Tulonâ bija maz, un mçs ar Èalit bieþi apmeklçjâm kino.

Brauciens uz Montekarlo spçïu elli

Izmantojot izdevîbu, ka Monako pundurvalsts atrodas netâlu no

Tulonas (ap 170 km), abi ar Èalit izdomâjâm: kâdu svçtdienu derçtu

turp aizbraukt izklaidçties. Par spçïu elli Montekarlo biju dzirdçjis jau

Latvijâ. Jâatzîstas, ka tâ mani vilinâja. Satiksme ðeit bija ïoti çrta gan

pa dzelzceïu, gan autoceïiem. Sâkumâ izvçlçjâmies braukt ar vilcienu,

150

kas nâca no Parîzes un tâlâk caur Tulonu gâja uz Itâliju. Iedams gar

paðu Vidusjûras krastu (daþviet pa tâdu kâ klintîs iecirstu plauktu), tas

ðíçrsoja visu tâ saucamo Rivjçru – vienu no pasaulç slavenâkajiem

kûrortiem, tâpçc braucçju bija daudz. Jau sâkot no Marseïas, vilciena

vagonos neizslçdza gaismu, jo kalnu tuneïi sekoja cits aiz cita.

Mûsu brauciens notika novembrî vai decembrî, taèu zinâms, ka

Francijas dienvidos, Vidusjûras piekrastç, ziemas nav. Vienîgais, kas ðajâ

gadalaikâ ðad tad traucç atpûtniekus, ir ziemeïu, ziemeïaustrumu vçjð,

ko sauc par mistrâlu. Tas pûð tieði no Alpu kalniem, ir drçgns, stiprs, ta-

èu îslaicîgs – parasti ilgst tikai daþas stundas vai ilgâkais – vienu dienu.

Lai nevajadzîgi nepiesaistîtu apkârtçjo uzmanîbu, abi ar Èalit bijâm

tçrpuðies privâtâs drçbçs. Pa vilcienu staigâja viesnîcu aìenti un piedâ-

vâja savus bukletus. Vienâ no tiem, uzskaitot servisâ lietojamâs valodas,

tika minçts, ka vajadzîbas gadîjumâ ðeit ar viesiem runâ latviski. Man

gan neiznâca par to personîgi pârliecinâties, taèu fakts paliek fakts –

1935. gadâ Latvija jau bija tik populâra, ka Nicas kûrortâ tâs vârdu

pazina.

Mans Âzijas draugs uzmanîgi sekoja braucienam pçc lîdzpaòem-

tâs kartes. Lai praktizçtos valodâ, labprât sarunâjâmies ar blakus sçdo-

ðajiem pasaþieriem, starp kuriem bija ne tikai franèi, bet arî angïi, itâïi,

portugâïi, dienvidslâvi…

Kad Nicâ izkâpâm no vilciena, devâmies mazliet apskatît pilsçtu.

Pastaigâjâmies pa piekrastes bulvâriem, kas saucâs: Angïu, Itâïu, Beïìu,

Holandieðu… Patiesîbâ ðie bulvâri bija viena ïoti gara iela, kurai katrâ

posmâ mainîjâs nosaukums. Redzçjâm arî spçïu namus, no kuriem daþi

pat stâvçja uz pâïiem ûdenî. Tomçr abi ar Èalit norunâjâm, ka Nicâ tos

neapmeklçsim, bet izmçìinâsim roku tikai Montekarlo. Tâ kâ tuvojâs

pusdienlaiks, iegâjâm kâdâ çdnîcâ. Draugs gribçja demonstrçt kaut ko

no savas zemes pavârmâkslas, taèu nekâ aziâtiska te neatradâs – tikai

Eiropas tautu, pârsvarâ franèu, çdieni. Ievçrojâm, ka pilsçtâ daudzi

staigâ ar îpaðâm tropu salmenîcâm. Neatceros to franèu nosaukumu.

Patiesîbas labad jâpiebilst, ka neesmu arî îsti pârliecinâts, ka cepures

tieðâm bija izgatavotas no salmiem, taèu galva tajâs nesvîda. Atradâm

vajadzîgo veikalu, kas strâdâja arî svçtdienâ, un kârotâ manta bija rokâ.

Latvijâ ðo salmenîcu nçsâju vçl pçc kara.

No Nicas gâja tieða satiksme uz Korsikas salu. Arî tur nokïût mçs

abi ïoti vçlçjâmies, taèu tad bûtu nepiecieðama vesela diena, bet kavçt

151

lekcijas skolâ nekâdâ ziòâ nevarçjâm. Atlikâm Korsikas apmeklçjumu

uz nâkamo reizi, kâda man nav pienâkusi un arî nepienâks. Varbût Èalit

kâdreiz tas ir izdevies? Diemþçl nezinu, jo, beidzot mâcîbas torpçd-

virsnieku skolâ, mûsu sakari pârtrûka.

No Nicas uz Monako varçjâm doties vai nu ar vilcienu, vai pa trîs

autoceïiem – apakðçjo, vidçjo un augðçjo. Nosvçrâmies par labu pçdçjam.

Ðoseja te bija izbûvçta spirâlveidîgi lîkumaina, lai braucçji varçtu pacel-

ties lîdz 600 metru augstumam. Paðâ augstâkajâ punktâ atradâs auto-

busa pietura, kurâ varçja arî kaut ko uzkost, nobaudît kafiju, konjaku,

ðampanieti, labus franèu un itâïu vînus un ar plaðu loku skatît Vidusjûras

piekrasti. Jûras dibens vietâm atgâdinâja paklâju ar gaiðâkiem un tum-

ðâkiem laukumiem. Runâja, ka tâ pa gabalu izskatâs kaïíakmens jeb

krîts. Autobusa pasaþieri îpaðu uzmanîbu pievçrsa tâlumâ redzamajai

Korsikai. Tur taèu bija dzimis Napoleons, kurð, kâ jau korsikânis, ïoti

labi runâjis arî itâliski. Korsikâ seviðíi izcçlâs Cinto Monsento kalns, kura

augstums ir 2716 metru. Attâlums no tâ lîdz Monako ir 210 kilometri.

Vçlâk pârbaudîjâm ðos datus pçc redzes attâluma jûras tabulâm. Tad

iznâca, ka mçs no savas autobusa pieturvietas spçjâm redzçt pat vairâk

nekâ 290 kilometru attâlumâ. Vispâr Francijâ lîdzîgu skatu vietu sasta-

pâm daudz. Tajâs bija ierîkoti galdiòveida virzienrâdîtâji ar bultiòâm,

kuru galos norâdîti apkârtnes objektu nosaukumi. Drîz vien laidâmies

pa nogâzi lejâ. Tâ kâ autobusa jumts stâvçja vaïâ, piecçluðies kâjâs, va-

rçjâm aizsniegt ceïmalas koku lapas. Zinoði pasaþieri teica, ka te aug

pipari. Starp lapâm tieðâm bija pipariem lîdzîgi auglîði, kuru garða iz-

râdîjâs diezgan pretîga.

Kad autobuss sasniedza Monako autoostu, bija jau diezgan vçla

pçcpusdiena. Nekas neliecinâja, ka esam nonâkuði citâ valstî. Kurp lai

iet? Kam ko prasît? Nospriedâm, ka vispirms pastaigâsimies pa ïauþu

pilno pludmali, uz kuru lejâ veda elegantas marmora riòíveida kâpnes.

Peldsezona ðeit turpinâjâs augu gadu. Atgriezâmies centrâ, kas taèu

atradâs tuvâk mûsu mçríim – spçïu ellei. Te gan jâpiebilst, ka Monako

valsts kopçjâ platîba ir tikai 1,9 kvadrâtkilometri, tâpçc tâs robeþâs

pârâk tâlu aizmaldîties nav iespçjams. Pilsçtas centrâ iegâjâm kafejnîcâ,

lai veldzçtu slâpes un iedzertu kâdu konjaku. Sçdçdami pie galdiòa

(kafejnîcas Vidusjûras piekrastç pârsvarâ ir uz ielas), ieskatîjâmies, ka

tepat lîdzâs – laukuma pretçjâ pusç – soïo sargkareivis ar ðauteni. Tad

beidzot sapratâm, ka atrodamies pie Monako prinèa Alberta pils. Tâ

152

nebija liela – liekas, divi vai trîs stâvi. Nodomâju, ka vajadzçtu iet ar

krâðòi tçrpto pils sargu aprunâties. Domâts – darîts. Vîrs pârstâja soïot,

taèu neatbildçja mums ne vârda. Likâs, ka viòð nesaprot franèu valodu.

Taèu, kad es izteicu noþçlu par apsveikumu nepieòemðanu no Taizemes

un Latvijas, prinèa sargs kïuva pielaidîgâks. Tas strupi atbildçja, ka atrodas

postenî, tâpçc patlaban aprunâties nevarot. Kaut arî saruna iznâca îsa,

es tomçr viòam paskaidroju, kur atrodas Latvija un tâs galvaspilsçta

Rîga. Savukârt no kolçìa uzzinâjâm, ka Monako armija sastâv no trîs

virsniekiem un piecdesmit kareivjiem, kâ arî to, ka prinèa Alberta to-

brîd nebija mâjâs.

Kioskâ nopirkuði daþas atklâtnîtes, atkal nosçdâmies kafejnîcâ pie

galdiòa un nolçmâm uzrakstît kâdu rindiòu uz mâjâm (Èalit rakstîja

no labâs uz kreiso pusi). Uzlîmçjuði uz konvertiem markas, jautâjâm

daiïajai kioska jaunkundzei, kur varçtu tos iemest. Viòa norâdîja uz vie-

tu turpat ielas otrâ pusç. Piegâjuði klât, ieraudzîjâm, ka pastkaste ir

piebâzta pilna lîdz malâm. Ko darît? Tikai tagad ievçrojâm, ka zemç uz

asfalta guï vesela kartîðu un vçstuïu kaudze. Lai vçjð to neizvandîtu,

mûsu priekðgâjçji bija salikuði sûtîjumiem virsû nelielus akmentiòus.

Pçc gadiem, atceroties ðo skatu, domâju: ja kaut kas tamlîdzîgs bûtu

izdarîts kâdâ Padomju Savienîbas pilsçtâ, tûlît atrastos tâdi, kas visas

aploksnes un kartiòas izsvaidîtu kâ kara laukâ. Taèu Monako viss ritçja

vienâ mierâ un savstarpçjâ uzticîbâ. Protams, mûsu abu izsûtîtâs vçstu-

les mâjinieki saòçma bez kâdas aizíerðanâs.

Ieskatîjuðies pulksteòos, secinâjâm, ka doties uz Montekarlo bûtu

vçl mazliet par agru, jo spçïu zâlç lielâkajam azartam vajadzçtu rasties

vairâk vakara pusç. Ðo pieòçmumu apstiprinâja sarunas arî ar vienu

otru monakieti, tâpçc mûsu turpmâkais ceïð veda uz Okeanogrâfisko

muzeju, ko bija iekârtojis pats princis Alberts. Noskaidrojâm, ka jûras

augu un dzîvnieku valsts esot viòa sirdslieta. Pie muzeja mûs sagaidîja

matroþa formâ tçrpies gids, kuram starptautiski pieòemtâs zilâs apkak-

lîtes balto svîtriòu vietâ bija sarkanbaltsarkanas svîtriòas – tieði tâdas

kâ Latvijas kara flotç paðos pirmajos gados. Pie çkas stâvçja Monako

valsts karogs – horizontâli puse sarkana un puse balta. Lîdzîgs Polijas

karogam, tikai otrâdi – baltâ krâsa augðâ, sarkanâ – lejâ. Îsi atstâstît

muzeja ekspozîcijas saturu bûtu neiespçjami. Likâs, neatrastos nevienas

tâdas okeâna radîbas, kas ðeit akvârijos netiktu pârstâvçta dzîvâ veidâ,

sâkot no haizivîm, beidzot ar vismazâkajâm zelta zivtiòâm. Esmu

153

apmeklçjis vairâkus lîdzîgus muzejus, taèu tâdu bagâtîbu skatîju pirmo

reizi.

Pçc ekspozîcijas apskates beidzot saòçmâm dûðu doties uz mûsu

ekskursijas galveno mçríi – Montekarlo pilsçtas daïu, kur atrodas sla-

venâ spçïu elle. Kâpjot pa skaistajâm marmora kâpnçm, mçs ar Èalit

kaut uz mirkli iedomâjâmies sevi esam lîdzîgus ðiem bagâtniekiem un

aristokrâtiem, kuri, ðíiet, naudu nezinâja kur likt un varçja to ðeit atstât

lielâ vairumâ. Viòu vidû pa retam jau varbût gadîjâs kâdi, var teikt –

avantûristi, laimîgie, kas uz lîdzenas vietas daþâs minûtçs kïuva bagâti.

Taèu drîzâk rezultâts bija pretçjais. Starp citu, blakus kazino atrodas

kapsçta, kurâ atdusas ne viens vien nelaimîgais paðnâvnieks.

Pienâkuði pie paðiem elles vârtiem, apsçdâmies uz soliòa un katrs

nolikâm atseviðíi 100 franku (aptuveni 10 latu). Tâ bija summa, no

kuras mçs nolçmâm atvadîties – vairâk ne. Izrâdîjâs, ka kazino te bija

divu veidu – tâ saucamais valsts un privâtais. Izvçlçjâmies pirmo. Taèu

abos gadîjumos vispirms vajadzçja kïût par spçlçtâju kluba biedru –

samaksât 10 franku par biedra karti. Tas deva tiesîbas apskatît to vai ci-

tu ruletes galdu, iepazîties ar kârtîbu, kâdâ notiek spçle.

Telpâ, kur atradâs rulete, valdîja pilnîgs klusums. Dzirdçja tikai

vadîtâja krupjç balsi. Nekâdu sarunu, nekâdu sajûsmas vai noþçlas izsau-

cienu. Spçle, kas balstâs uz ruletes jeb tâ sauktâ laimes rata grieðanu,

bija apgûstama ïoti vienkârði. Par norunâto summu iegâdâjâmies þeto-

nus un sâkâm. Izvçlçtajâ galda iedobç, pie kuras, kâ spçlçtâjs cer, ap-

stâsies ruletes rats, varçja ievietot þetonus par 10, 3000 vai pat 10 000

un vairâk frankiem. Kâds vîrs pienâca pie mûsu galdiòa un vienâ no

iedobçm ielika… 30 000 franku. Tad viòð pagriezâs un devâs prom.

Kamçr þetonus salika pârçjie, rulete griezâs. Pagâja laiks. Pçc brîtiòa,

kad rezultâts kïuva zinâms, lielâs summas licçjs atgriezâs un, sev par

noþçloðanu, dabûja redzçt, ka viòa numurs ir garâm. Krupjç ar savu

lokano kruíîti savâca visus zaudçjuðo þetonus. Es tajâ brîdî ievinnçju

kâdus 300 frankus, tâpçc pamatîgi iekarsu. Nodomâju: Spçlçðu vçl! To-

mçr arî paturçju prâtâ sev doto solîjumu: Nezaudçt vairâk par simt

frankiem! Tâ arî iznâca, ka galarezultâtâ zaudçju gan sâkumâ vinnçto,

gan atliktos 100 frankus. Lîdzîgâ situâcijâ nokïuva arî Èalit. Viòð atðíi-

rîbâ no manis likâs iekarsis vçl vairâk, jo, neskatoties uz zaudçto simt-

nieku, bija jau paspçjis iegâdâties jaunus þetonus. Taèu, uzklausot manu

prâta balsi, Èalit tos apmainîja atpakaï, un mçs spçlçðanu beidzâm.

154

Vçl daþus vârdus varçtu piebilst par kazino sastaptajiem spçlma-

òiem. Lielâkoties tâs bija elegantas vecâkas dâmas. Gandrîz visas ar

brillçm, cepurçs, rokâs bloknoti, kuros viòas atzîmçja, pie kura cipara

kurâ reizç laimes rats apstâjâs. Kad jautâju kâdam pasîvâkam spçlmanim,

kas ar ðâdu atzîmçðanu panâkams, viòð atbildçja, ka starp ðiem pierak-

stîtâjiem pastâv uzskats, ka ruletes rata griezienos tomçr ir vçrojama

kâda sistemâtiska atkârtoðanâs. Tas, protams, ir ïoti apðaubâmi. Pirms

aizieðanas vçl brîdi paskatîjâmies spçles norisi. Ievçroju kâdu ïoti ner-

vozu kungu, kurð nepârtraukti mîòâjâs no vienas kâjas uz otru. Kâds no

blakus stâvoðajiem paskaidroja, ka ðis vîrs esot licis uz spçles stipri lielu

summu. Saprotams, viòð to zaudçja. Kur nervozais kungs palika vçlâk,

es neredzçju.

Atceïâ ar taksîti izlaidâm mazu lîkumu lîdz Ventimilia stacijai, kur

simboliski daþus soïus iegâjâm Itâlijas zemç (robeþkontroles ðeit nebija

nekâdas). Tad pârsçdâmies ekskursantu autobusâ un, braucot gar jûras

krastu, vçlu vakarâ nokïuvâm atpakaï Tulonâ. Pa ceïam ilgâka uzkavç-

ðanâs iznâca Altibes pilsçtiòâ, kas ir slavena ar savu smarþu fabriku. Visi

pasaþieri tika sasmarþoti ar vietçjiem raþojumiem. Ðeit abi ar Èalit iegâ-

dâjâmies patieðâm vçrtîgâs cietâs smarþas. Labi, ka bijâm ìçrbuðies

privâtajâs drçbçs, citâdi nâkamajâ dienâ bûtu neçrti iet uz skolu, jo

smarþas no mûsu drçbçm turçjâs viesnîcas istabiòâs vçl pâris nedçïas.

Ar jahtu pa Vidusjûru

Kâdu 1935. gada rudens svçtdienu mans franèu draugs leitnants

Pjçrs Kolçns piedâvâja iziet jûrâ ar viòa jahtu. Bûðot interesanti iepa-

zîties ar Rivjçru no jûras puses un apskatît otro lielâko Francijas pilsçtu

Marseïu, lîdz kurai pa sauszemi bija apmçram 60–65 kilometri. Zinâms,

es piekritu. Tik tieðâm Vidusjûrâ ne reizes nebiju kuìojis. Turklât ðâdâ

kompânijâ radâs iespçja uzlabot savas franèu valodas zinâðanas. Mans

Taizemes draugs ðâdu piedâvâjumu nesaòçma. Neko darît – ðoreiz bija

jâiztiek bez Èalit.

Izrâdîjâs, ka Pjçram pârgâjienâ lîdzi bija sieva vai varbût draudze-

ne un vçl viens torpçdvirsnieku skolas draugs, kuru es pazinu. Jahtâ

atradâs èetras kojas – tâtad tâ skaitîjâs èetrvietîga. Satikâmies astoòos

rîtâ. Atnâcu laicîgi, bet izrâdîjâs, ka esmu pçdçjais – trîs pârçjie pârgâ-

155

jiena dalîbnieki jau bija priekðâ. Pûta mazs dienvidaustrumu vçjiòð –

tieði vajadzîgais. Nekâdu pârtiku lîdzi neòçmâm, jo pusdienot plânojâm

kâdâ nelielâ ostiòâ. Tam par iemeslu bija vçlçðanâs mani iepazîstinât ar

vietçjiem vîniem.

Izgâjâm no Tulonas pa parastajiem priekðostas vârtiem un tûlît

sâkâm virzîties gar piekrasti pa rietumu–ziemeïrietumu kursu. Tieðâm

skati bija skaisti. Piekrastes smilðu pludmales mainîjâs ar stâviem klinðu

bluíiem. Pjçrs stâstîja par garâm slîdoðajiem lepnajiem kûrortiem.

Nolçmâm izmest enkuru pie kâdas vairâku desmitu metru augstas klinðusienas, ko sauca par Çrgïa knâbi. Pçc granîtâ izcirstajiem uzrakstiem

varçja redzçt, ka te bija piestâjuðas arî franèu zemûdenes. Daþviet klintîs

bija pat iestiprinâti puleri, âíi un riòíi, kur kuìi, kâ arî jahtas varçja

pietauvoties. Ðeit pirmo reizi dzîvç izpeldçjos Vidusjûrâ. Ûdens tajâ ir

èetras piecas reizes sâïâks nekâ Baltijas jûrâ, tas cilvçku notur virspusç,

tikai drusku paairçjoties. Ïoti îpatnçji, ka Vidusjûra ir arî ïoti dzidra –

pat desmit metru dziïumâ varçja redzçt to, kas atradâs uz grunts.

Tâ burâjot gar piekrasti, nereti pat spraucoties starp klinðu sprau-gâm, jau vçlâ pçcpusdienâ nonâcâm kâdâ smilðainâ pludmalç. Te atradâs

kûrorts Kasî (Cassis), kas, kâ paskaidroja draugi, visâ Francijâ ir slavens

ar savu balto vînu un kur mçs bijâm plânojuði pusdienot. Pie maza

steíîða pietauvojâm jahtu. Taèu Pjçra iedomâtâ çdnîca izrâdîjâs slçgta.

Beigu beigâs atradâm tâdu, kas darbojâs. Çdieni tika pasûtîti pçc vietç-

jâs gaumes, bet galvenais jau bija vîns. Es gan sâkumâ biju nesapraðanâ:

vai tad visâs Kasî çdnîcâs tiek pasniegts viens un tas pats vîns? Tad nu

franèi òçmâs man skaidrot, ka ðejienes vîns netiek gatavots kâdâ lielâ

darîtavâ, bet gandrîz vai katrâ zemnieku mâjâ. Un tâ lielâkâ vçrtîba ir

nevis dzçriena receptei, bet gan vînogu laukiem, kas atrodas vietçjo

kalnu dienvidu nogâzçs.

Neatceros, cik ðî vîna tika izdzerts (normâlie 3/4 litra uz katru

iznâca noteikti), taèu jutu, ka garastâvoklis manâmi uzlabojâs, prâts

nesâs uz runâðanu. Tâdâ veidâ krodziòâ nopusdienojâm vismaz pâris

stundu. Ko darît vçlâk – turpinât ceïu uz Marseïu vai tomçr doties

atpakaï uz Tulonu? Beigu beigâs izlçmâm, ka Pjçra draugs un es

dosimies ar vilcienu uz Tulonu, bet viòð pats ar dâmu ceïos tâlâk uz

Marseïu. Nâkamajâ dienâ noskaidrojâs, ka arî pâris tomçr bija nolçmis

atlikt ceïojumu, un vçlu naktî viòu jahta pienâca Tulonâ. Man pa ceïam

uz Kasî dzelzceïa staciju vçl izdevâs redzçt kalnu nogâzes ar slavena-

jiem vînogu laukiem.

156

* Elektriskie kompasi. – Red. pieb.

Kâdu citu svçtdienu, jau 1936. gada pavasarî, kompânijâ ar Èalit

Marseïu tomçr apciemoju. Abi apskatîjâm ostu, kurâ starp tirdzniecîbas

kuìiem bija piestâjis tikko uzbûvçtais 2500 tonnu smagais iznîcinâtâjs

Le Terrible (Briesmîgais), kâ arî íînieðu kvartâlu. Tad, uzdzerot Anjau

baltvînu, ieçdâm Marseïas slaveno zivju çdienu buijabesu un devâmies

uz autobusu, lai brauktu atpakaï uz Tulonu.

Dienesta atskaite

Par mâcîbâm torpçdvirsnieku skolâ esmu uzrakstîjis atskaiti, ko

1936. gada aprîlî, atgriezies Latvijâ, iesniedzu kara flotes komandierim.

Ar ðo dokumentu pilnâ apjomâ var iepazîties Kara muzejâ. Te to publi-

cçju fragmentâri un saîsinâti.

“Kopçjais torpçdvirsnieku skolas kursa mâcîbu ilgums ir

9 mçneði. To dala divos posmos. Pirmais – skola uz sauszemes

(6 mçneði). Otrais – skola jûrâ (3 mçneði). Jau izbraucot no

Latvijas, man bija zinâms, ka varçðu piedalîties tikai pirmajâ

apmâcîbas posmâ, jo otrajâ ârzemniekiem dalîba ir liegta.”

“Skolâ uzòem virsniekus lîdz virsleitnanta dienesta pakâpei

(treðâ virsnieku dienesta pakâpe franèu flotç). Tomçr no manas

grupas 19 franèiem tikai viens bija virsleitnants, pârçjie – leitnanti.”

“Priekðmetu pasniedzçju ziòâ skola bija nostâdîta vidçji. Tajâ

bez torpçdâm mâcîja vçl elektrotehniku. Uz lînijkuìa Condorcet

skola atradâs pirmo gadu (lîdz tam tâ izvietojâs citviet – paðâ

Tulonas pilsçtâ). Tâdçï mâcîbu sâkumâ ðeit nebija paspçts uzstâdît

visas praktiskajiem darbiem nepiecieðamâs ierîces. Tâ, piemçram,

þiroskopus* mçs sâkâm regulçt tikai februârî, jo sâkumâ trûka

attiecîgâ spiediena kompresora (220 atm.).”

“Mâcîbu kursa vidû mainîjâs skolas priekðniecîba. Lîdzðinçjais

komandieris, kurð ðajâ amatâ bija strâdâjis ilgus gadus un kurð

personîgi pasniedza torpçdu teoriju, vçsturi un praktiskos darbus,

tika nomainîts ar kuìa Condorcet komandieri Berî, kurð ðîs specia-

litâtes îsti nepârzinâja. Sakarâ ar to torpçdu teorçtiskais kurss tika

iziets ïoti pavirði. Neviens no pârçjiem pasniedzçjiem neizrâdîjâs

157

pietiekoði spçjîgs, lai izskaidrotu visus raduðos torpçdu teorijas

jautâjumus.”

“Praktisko torpçdu apmâcîbu pârzinâja virsleitnants Lamors.

Pateicoties viòam, vienmçr mûsu rîcîbâ atradâs vecâkie instruktori,

kas 12, 15, pat 25 gadus bija strâdâjuði ðajâ jomâ un arî piedalî-

juðies kaujâs. Tie varçja dot izsmeïoðas atbildes uz ne tik vien

praktiskiem, bet daþkârt arî teorçtiskiem jautâjumiem. Ðis apstâk-

lis izrâdîjâs ïoti no svara, jo pats virsleitnants Lamors bieþi bija

aizòemts daþâdâs komisijâs, torpçdu pieðaudçs gan flotç, gan

aviâcijâ. Mâcîbu gaitâ skaitîjâs normâla lieta, ja pieredzçjis serþants

vai virsniekvietnieks vairâkas stundas pçc kârtas òçma kâdu

torpçdas mehânismu, râdîja tâ izjaukðanu un salikðanu, kâ arî

skaidroja atseviðíu detaïu nozîmi.”

“Skolas torpçdu darbnîcâ tika apskatîti 12 franèu torpçdu

modeïi (sâkot ar 1904. gada izlaidumu), kâ arî divi vâcu modeïi.

Daþu sîkâku detaïu modifikâcijas tika râdîtas lîdz 1931. gadam.

Jaunâku tehniku uzskatîja par slepenu – ârzemniekiem neatklâ-

jamu. Eksâmens bija jâiztur par 9 modeïiem, kas konstruçti laikâ

no 1918. lîdz 1924. gadam. Tieði ðajâ laikâ, òemot vçrâ karâ gû-

tos piedzîvojumus, franèiem te ir raduðies vairâki uzlabojumi. Ja

lîdz 1919. gadam viòu flotç redzam ïoti daudz modeïu ar

daþâdiem kalibriem, tad tagad torpçdas kalibrs ir standartizçts –

uz visâm zemûdençm un kuìiem tikai 550 mm. Vienîgi Francijas

kara aviâcijâ izmanto 400 mm torpçdas.”

“Franèi, sâkot ar 1923. gadu, torpçdâs vairs nelieto petroleju

(kâ mûsu flotç), bet gan 95–99% spirtu. Neskatoties uz ðîs

degvielas nelielajiem trûkumiem, tâs priekðrocîbas ir ârkârtîgi lie-

las. Tâdçï bûtu vçlams, lai turpmâk arî Latvijâ torpçdâs kâ degvielu

izmantotu vienîgi spirtu. Turklât tas ir mûsu paðu zemes raþo-

jums, un jâòem vçrâ, ka katram ðâvienam (vai tas bûtu kaujas vai

mâcîbu) vajag apmçram 80 litrus spirta. Bez tam ðî viela pçc sa-

degðanas neatstâj tik daudz atkritumu attiecîgajos torpçdas mehâ-

nismos un to kalpoðanas mûþs iznâk daudz lielâks nekâ tad, ja

par degvielu izmanto petroleju.”

“Francijas flotç ir noteikts, ka torpçdvirsnieks rûpçjas par tor-

pçdu, kad tâ atrodas uz kuìa. Viòam ir jâpârzina tâs materiâlâ

158

daïa, regulçðana, kâ arî jâprot noteikt bojâjumi. Taèu par torpçdu

remontiem kuìa vai zemûdenes komanda neatbild.

Latvijas apstâkïos speciâlistu trûkuma dçï torpçdvirsniekam ir

jâpârzina arî torpçdu remonti krastâ. Rezultâtâ mûsu torpçdisti

ar darbiem tiek apkrauti pârmçrîgi. Te jâòem vçrâ, ka visas torpçdas

vismaz reizi gadâ ir jâizðauj un, pârbaudot mehânismus, jâiztîra.

Franèu flotç nekad neðauj torpçdas, ja, vçlâkais, 2–3 dienu laikâ

tâs nevar pienâcîgi apkopt. Latvijas apstâkïos izðautâs torpçdas

stâv neizjauktas un neiztîrîtas 6–7 mçneðus. Tâdçï nav nekâds

brînums, ka pie nâkamâs ðauðanas tâs labi neiet. Pçc tik ilgas

stâvçðanas arî nav iespçjams noteikt, kâda torpçdai ir bijusi vaina.”

“Kâ apmâcîbas trûkumu varçtu minçt faktu, ka no skolas

priekðniecîbas neviens virsnieks netika nozîmçts, lai pildîtu sakaru

virsnieka pienâkumus attiecîbâ uz ârzemniekiem. Te gan man radâs

labi un sirsnîgi kolçìi, kas daudzus jautâjumus, ko oficiâli skaitîja

par slepeniem, ârzemniekiem neizpauþamiem, man personîgi

izklâstîja un uz zinâmu laiku arî iedeva attiecîgâs grâmatas.”

“Sarunâs ar virsniekiem varçja manît, ka viòiem ir uzskats, ka

Baltijas valstîs valda liels vâcu iespaids un ka ðo valstu armijâs

un flotçs esot daudz vâcieðu. Par mûsu valsts pârmaiòâm un

autoritatîvo valsts iekârtu tie atsaucâs ïoti atzinîgi, ar cerîbu, ka

minçtais vâcu iespaids zudîs.”

“Ïoti negatîvi franèu jûras virsniecîba skatâs uz nupat noti-

kuðo franèu–krievu pakta noslçgðanu.”

Piebildîðu, ka skolas programmâ bija paredzçtas arî vairâkas

ekskursijas uz kuìiem, arsenâlu, kâ arî torpçdu fabriku Sentropçzâ.

Diemþçl fabriku apmeklçt mums ar siâmieti neatïâva. Izòçmuma kâr-

tâ dienvidslâvu virsleitnantu tur ielaida, jo tieði tolaik pçc Dienvid-

slâvijas pasûtîjuma fabrikâ bûvçja 60 torpçdas. Vçlâk gan man radâs

izdevîba iepazîties ar fabrikas direktoru, un es ðo rûpnîcu ar zinâmiem

ierobeþojumiem apmeklçju privâtâ kârtâ.

Daþas mâcîbu grâmatas mçs saòçmâm personîgâ îpaðumâ, taèu bija

arî tâdas, ko vajadzçja atdot skolas bibliotçkâ. Pie otrajâm, tâtad pus-

slepenajâm, piederçja grâmata, manuprât, ar ïoti vçrtîgu informâciju,

kas Latvijâ noderçtu situâcijâs, kad risinâsies jautâjums par viena vai

159

otra torpçdu tipa iegâdi ârzemçs. Visâdi izgudrojos un aplinkus

izrunâjos, lai varçtu ðo vçrtîgo grâmatu iegâdâties, taèu – nekâ. Beigâs

izlçmu, ka man grâmata ir jâpârraksta un jâpârzîmç. Tagad atceroties

domâju, ka biju gan dulls, veselu mçnesi pa vakariem viesnîcas istabiòâ

strâdâjot un kopçjot ðo apmçram 300 lappuðu materiâlu. Turklât

savâ aizrautîbâ nemaz neapsvçru varbûtîbu, ka franèi manu lielo

òemðanos ar pârzîmçðanu un pârrakstîðanu varçja slepus pârbaudît

un galu galâ pat sodît. Taèu acîmredzot vismaz attiecîbâ uz mani

nekâda slepena novçroðana netika veikta vai arî minçtâ rîcîba tiem

nelikâs aizliedzama.

Tikðanâs ar Latvijas Brîvîbas cîòudalîbnieku

Mâcîbas Tulonâ jau gâja uz beigâm, kad pasniedzçjs Kokelçns

(Coguelin) izteica vçlçðanos mani satikt. Protams, pie pirmâs iespçjas

devos uz pasniedzçjam atvçlçto kajîti – kabinetu. Mûsu saruna sâkâs ar

Kokelina stâstu par to, ka tûlît pçc Pirmâ pasaules kara, bûdams franèu

karakuìa matrozis, viòð Latvijâ ir piedalîjies cîòâs pret Bermontu. Virs-

nieks parâdîja man Latvijas Brîvîbas cîòu dalîbnieka krûðu nozîmi un

apliecîbu, kurâ rakstîto tas izlasît gan varçja, bet saprast – ne. Tad nu

biju pagodinâts ðo tekstu pârtulkot un komentçt. Dokuments tik tie-

ðâm apliecinâja, ka 1919. gada novembrî mans pasniedzçjs kâ matrozis

bija cînîjies angïu–franèu apvienotajâ eskadrâ (tâ sastâvçja no 11 kara-

kuìiem un lielgaballaivâm). No vçstures zinâms, ka ðîs eskadras uguns

pa Daugavgrîvas cietoksni un Bolderâju atbalstîja mûsu karavîrus, kad

tie, forsçjot Daugavu, uzbruka bermontieðiem.

Paskaidroju godâjamam franèu jûrniekam arî to, ka ðî apliecîba

dod viòam tiesîbas doties uz Latviju un saòemt dâvinâjumâ trîsdesmit

hektârus zemes. Kokelins par to bija ïoti pârsteigts, un pat radâs iespaids,

ka viòð labprât ðo izdevîbu izmantotu – varbût pat pârceltos uz dzîvi

Latvijâ. Tomçr man nav ziòu, ka tâ tieðâm bûtu noticis. No ðî vîra par

atmiòu man ir palicis viòa paraksts (viens no astoòiem) uz torpçdvirs-

nieku skolas diploma.

160

Torpçdu pieðauðana Liepâjas reidâ

Latvijas krastu aizsardzîbai Liepâjas kara ostas darbnîcâs tika sara-þots vairâk nekâ tûkstotis mînu. Taèu tas bija pasîvâs aizsardzîbas iero-

cis. Arî zemûdençm kâ torpçdnesçjâm un aktîvajam ierocim vajadzçjasevi attaisnot. Pçc Tulonas torpçdvirsnieku skolas beigðanas uz mani

ðajâ ziòâ gûlâs liela atbildîba. Vispirms uzskatîju par savu pienâkumuiespçjami kvalitatîvi pieðaut visas – aptuveni piecdesmit – mûsu flotes

rîcîbâ esoðâs torpçdas.

Par pieðaudes vietu jau iepriekð bija izraudzîta Liepâjas priekðosta jeb

reids, ko no atklâtâs jûras norobeþo moli. Ðauðanas attâlumu izvçlçjâmies1000 metru, kas likâs pilnîgi pietiekami, jo visizdevîgâkais uzbrukuma

attâlums lîdz pretinieka kuìim mums bija 300–500 metru. Ðauðanasvirziens tika noteikts Ziemeïi–Dienvidi, skaitot no priekðostas ziemeïu

moliòa. Trases dziïums viscaur ðíita pietiekams (8–10 metri), jo torpç-das neðâvâm no zemûdençm, bet gan no speciâli ðim nolûkam izgata-

vota plosta, kurâ bija pietiekami plata sprauga, lai tajâ iegremdçtu tor-pçdu aparâtu. Pielâdçtâs torpçdas nolaiðanu zem ûdens kontrolçjâm ar

îpaðu lîmeòrâdi. Tas bija ïoti svarîgi, lai torpçda skrçjiena laikâ neierak-tos gruntî vai neizlçktu virs ûdens.

Pieðaudçs Spîdola vai Ronis vienmçr atradâs plostam blakus. To

vajadzçja tâdçï, lai nodroðinâtu torpçdu aparâtam nepiecieðamo gaisaspiedienu (uz plosta kompresoru nebija). Ðauðanas distanci iekârtojâm

tâdçjâdi, ka trîs vietâs – ik pa 300 metriem perpendikulâri torpçdasskrçjiena virzienam izvilkâm tîklus (lîdzîgus zvejas tîkliem, tikai ar daudz

lielâkâm acîm). Cigâram izejot tiem cauri, tika izplçsts caurums, pçckura viegli varçja konstatçt ðâviena trajektorijas dziïumu. Pie katra tîkla

deþurçja laiva ar trim jûrniekiem, kuru uzdevums bija ar karodziòamâjienu fiksçt torpçdas caurieðanas brîdi. Tâdâ veidâ tika mçrîts tâs

skrçjiena âtrums.

Parasti pieðaude norisinâjâs normâli, bez lieliem starpgadîjumiemun kïûmçm. Tomçr daþas torpçdas niíojâs – novirzîjâs, griezâs atpakaï,

lçca ârâ no ûdens, tieði tâpçc bija nepiecieðama pieðauðana. Reiz ganatgadîjâs pavisam mîklains notikums. Proti, izðautâ torpçda, precîzi iz-

gâjusi cauri diviem tîkliem, treðo nesasniedza un pazuda – neuzpeldçja.Sâkâs tâs meklçðana, kurâ parasti izmantoja trali. Tas izskatîjâs kâ simt

metru garð striíis pirksta resnumâ, kurâ ik pa metram bija iestiprinâts

svina gredzens. Striíi aiz abiem galiem velkot, varçja just, kad tas uz

Flotes instruktoru skolas kursanti treniòâ zem Kalpakaizgrieþamâ tilta Liepâjas kara ostâ

Spîdolas un Roòa komandas ierindâ

162

grunts aiz kaut kâ aizíeras. Apnicîgi tralçjâm divas dienas, taèu neveicâs.

Treðajâ dienâ beidzot kaut kas trâpîjâs. Sûtîjâm ûdenslîdçju. Viòð pa

telefonu no apakðas ziòoja, ka torpçdu esot atradis, bet visa tâs astes

daïa, kâ arî gaisa tvertne ir noklâta ar dûòâm. Lieta likâs aizdomîga.

Protams, ûdenslîdçjam sperot soïus pa grunti, dûòas vandîjâs, un viòð

savâ redzçjumâ varçja arî kïûdîties. Atrastâ torpçda tika piesieta, un vîri

uz Roòa pakaïçjâ klâja sâka to vilkt ârâ.

Kad virs ûdens parâdîjâs cigâra priekðgals, visi ar lielu izbrînu

konstatçja, ka torpçda nav mûsçjâ. Sâkâm domât, kur tâda radusies.

Zinâjâm, ka Pirmajâ pasaules karâ vâcu jûrnieki taisîja visâdus trikus.

Teorçtiski pieïâvâm iespçju, ka varbût kâda viòu zemûdene bija

ielavîjusies Liepâjas priekðostâ, uzbrukusi ðeit krievu kuìiem, un, lûk,

viena torpçda, kas nebija sprâgusi, visu pçckara laiku gulçja uz grunts.

Protams, ðâda atraduma izcelðana saistîjâs ar ârkârtîgi lielu risku. Ko

darît? Beigu beigâs Roòa komandieris jûras kapteinis Âdolfs Kalns

izlçma, ka ar vislielâko piesardzîbu òems torpçdu uz borta un vedîs

malâ. Kad uzmanîgi jo uzmanîgi nolikâm nezinâmo blakus steíim,

sâkâs pamatîga tâs ârpuses apskate. Vai nav kâdas zîmes, numuru?

Konstatçjâm, ka viss cigâra íermenis ir no bronzas un kapara, kas bija

raksturîgs vecajâm torpçdâm. Beidzot atradâs arî daþi krievu burti. No

bibliotçkas tika atnesta bieza cara laika grâmata – Liepâjas kara ostas

komandiera pavçïu apkopojums. Tur arî atradâs tieði ðîs dâmas iniciâïi,

kâ arî atzîme, ka 1905. gadâ ðauðanas mâcîbâs torpçda pazaudçta un

norakstîta uz impçrijas rçíina. Nu lieta skaidra – tâtad kaujas lâdiòa tai

nav. Sâkâs dâmas izìçrbðana. Vispirms noòçmâm mâcîbu konusu

(priekðgalu). Caur sarûsçjuðo vârstuli sâka tecçt ârâ ðíidrums. Analo-

ìiski tas varçja bût saldûdens – tâpat kâ mûsu mâcîbu torpçdâs. Likâs

ïoti tîrs un dzidrs – sâkâm tecinât krûzîtçs un glâzçs. Nest uz analîzi

artilçrijas laboratorijâs? Vai paprovçt nogarðot? Pagâjuði 30 gadi... Kâ

jau tâdos gadîjumos, uzreiz radâs varoòi, kas lika glâzîti pie mutes un

meta. Daþs pat iedomâjâs, ka tas varçtu bût spirts bez smakas… Garðoja

viens, otrs, treðais. Arî es nogarðoju – îsts avota ûdens. No tâ nevienam

nekâda kaite neradâs. Torpçdas bronzas daïas bija izburbçjuðas. Tâpat

arî þiroskops. Vai nu atradumu vest uz lûþòu kaudzi, vai uz nâkotnç

organizçjamo Zemûdeòu diviziona muzeju? Tâds arî bûtu tapis, ja ne

okupâcija un karð…

Bet kur bija palikusi mûsu pazaudçtâ torpçda? Tralçðana turpinâjâs.

Beidzot striíis atkal kaut kur aizíçrâs. Ûdenslîdçjs ziòoja, ka apakðâ

163

redzama ïoti liela dzelzs muca. Te jâpaskaidro, ka Pirmâ pasaules kara

laikâ ðâdas mucas – peldoðas bojas – daudzviet noenkuroja Liepâjas

priekðostâ. Krievu lielie karakuìi varçja pie tâm çrti pietauvoties un

blîvâk (nekâ tas iespçjams, izmetot enkuru) nostâties reidâ. Acîmredzot

kâda no mucâm nezin kâda iemesla dçï bija nogrimusi un nu gulçja uz

grunts. Taèu tieði ðo vietu vajadzçja ðíçrsot mûsu torpçdai. Izmetâm

trali cieði mucai blakus un laimîgi pazaudçto mantu atradâm. Izrâdîjâs,

ka mûsu cigârs bija trâpîjis nogrimuðajai bojai sânos, torpçdas mâcîbu

konuss tika pârsists, un tâ uzpeldçt vairs nevarçja. Vispâr pârsistie konusi

nekâdas seviðías rûpes neradîja. Darbnîcâs tos viegli salaboja vai izga-

tavoja no jauna. Pçc nedçïas torpçda atkal bija kârtîbâ.

Vçl daþi vârdi par artilçrijas ðauðanu. Kâ zinâms, cîòai pret mazâk

svarîgiem pretinieka mçríiem (kur torpçdu izmantoðana ir nelietde-

rîga), kâ arî pret lidmaðînâm mûsu zemûdeòu bruòojumâ bija 75 mili-

metru lielgabals. Tas atradâs uz pakaïçjâ klâja tûdaï aiz kaujas tornîða.

Ejot zem ûdens, lielgabala stobrs no abiem galiem tika hermçtiski no-

slçgts un ar metâla skavu nostiprinâts pie tornîða. Artilçrijas treniòiem

izmantojâm nevis lielgabala ðâviòus, bet gan parastâs patronas. Ðim

nolûkam bija izgatavota speciâla ðautene, ko ievietoja lielgabala stobrâ,

un tad ar to ðâva. Par mçríi kalpoja 50 x 50 centrimetru liela tçraudaplâksne, ko pakâra uz speciâlas peldoðas platformas, kuru vilka 100–

200 metru attâlumâ no zemûdenes (vai arî zemûdene ar noteiktu âtrumu

gâja tai garâm). Lodes trâpîjumu plâksnç varçja viegli konstatçt, jo

atskançja spçcîga metâliska skaòa. Lielgabala ðauðanas apmâcîbu vei-

câm bieþi, jo uzskatîjâm, ka ðî lieta jâprot visai komandai. Kara gadî-

jumâ lielgabala apkalpe bija viegli izsitama no ierindas, tâpçc jebkuram

vajadzçja bût gatavam to nomainît. Rîkojâm arî kaujas ðauðanu ar îs-

tiem ðâviòiem pa kustoðu mçríi gan jûrâ, gan gaisâ (mçríi vilka lidma-

ðîna). Tas gan notika retâk, jo ðâviòi salîdzinâjumâ ar patronâm maksâ

daudz dârgâk.

Komandçjums uz mâcîbâm Zviedrijâ

Kâ jau rakstîju, Tulonas torpçdvirsnieku skolâ ârzemniekiem

praktiskajâs apmâcîbâs jûrâ neïâva piedalîties. Lai aizpildîtu ðo robu,

flotes vadîba stâjâs sakaros ar zviedriem. Tie rada iespçju vienam mûsuvirsniekam piedalîties Zviedrijas kara flotes manevros, kas norisinâjâs

164

* Mûsdienâs Zviedrijâ ðo militâro ordeni vairs nepieðíir. – Red. pieb.

Baltijas jûrâ 1937. gada aprîlî un maijâ un kuros bija iekïauta arî tor-

pçdu ðauðana no zemûdençm. Tâ es varçju bût lepns, ka man atkal

jâdodas ârzemju komandçjumâ, turklât tepat – uz Zviedriju.

Pçc bargâs ziemas tieðâ kuìu satiksme starp Rîgu un Stokholmu

vçl nebija atjaunota. Nâcâs braukt ar vilcienu no Rîgas lîdz Tallinai, tad

ar kuìi pa ledlauþu sagatavotu ceïu lîdz Helsinkiem. Tâlâk pa dzelz-

ceïu lîdz Turku, pçc tam atkal ar kuìi lîdz Stokholmai un visbeidzot

vçlreiz ar vilcienu – lîdz Kârlskrûnai. Biïetes Rîgâ iegâdâjos jau lîdz

galastacijai, un brauciens noritçja bez starpgadîjumiem. Tiklîdz vilciens

apstâjâs Kârlskrûnâ, manâ kupejâ ieradâs Zviedrijas kara flotes sakaru

virsnieks virsleitnants Borels. Biju ïoti pârsteigts par ðâdu precizitâti. Jâ, –

nodomâju, – kaut pie mums bûtu tâda pieklâjîba un takts pret viesi. Vçl

viens uzmanîbas apliecinâjums – Borelam lîdzi nâca matrozis, kuram

bija uzdots nest manas mantas.

Kârlskrûnas kara ostâ vispirms pieteicos pie apmâcîbas diviziona

komandiera pirmâs pakâpes komandkapteiòa (sestâ virsnieka dienesta

pakâpe Zviedrijas kara flotç) Lindstrçma. Jâpiebilst, ka zviedriem tolaik

pastâvçja desmit jûras virsnieku pakâpes, bet mums – septiòas. Apmâ-

cîbas diviziona komandiera kajîte atradâs uz zemûdeòu bâzes kuìa tvai-

koòa Svea, kas tika bûvçts vçl 1886. gadâ kâ krasta apsardzes kuìis

(2840 tonnu). Tolaik uz Svea vairs neatradâs nekâds bruòojums, un kâ

kaujas vienîbai tam nebija praktiskas nozîmes. Tvaikoni lietderîgi varçja

izmantot vienîgi mâcîbâs. Ieejot Svea maðînu rûmç, pavçrâs patieðâm

senatnîgs skats. Man nekur citur nebija gadîjies redzçt veco – horizon-

tâli izvietoto virzuïu tvaika dzinçju. Skaidrs, ka ðî maðinçrija bija ïoti

neekonomiska. Tâpçc kuìis vairâk stâvçja uz enkura, nekâ kaut kur

gâja. Apmâcîbas diviziona komandieris Lindstrçms labi runâja angliski,

vâciski un franciski. Kopîgi izvçlçjâmies treðo no ðîm sveðvalodâm.

Komandieris sveica mani ar ieraðanos Zviedrijâ, kâ arî uz Svea un pieklâ-

jîgi apjautâjâs par dienestu Latvijâ. Es savukârt sarunâ ar viòu minçju par

lieliskajiem iespaidiem 1929. gada maijâ Stokholmâ, pavadot prezidentu

Gustavu Zemgalu (Lindstrçms teica, ka arî viòð ðo notikumu labi atce-

roties). Vçl piebildu par zviedru karakuìu vizîti 1936. gadâ Liepâjâ,

kur es izpildîju sakaru virsnieka pienâkumus un kur man kâ amatpersonai

tika pieðíirts zviedru Zobena ordenis.* Okupâcijas gados, glabâjot to

visâdâs slçptuvçs, ordenim cieta daþi metâla fragmenti un arî lentes

165

audums. Drîz pçc Latvijas neatkarîbas atjaunoðanas ar Zviedrijâ dzîvo-

joðâ krustdçla starpniecîbu nolçmu lûgt savu ordeni atjaunot. Pirmâ

zviedru atbilde bija, ka tas maksâs dârgi, taèu pâris mçneðu vçlâk Rîgâ

pçkðòi saòçmu jaunu ordeni pilnîgi par velti. Arî vecais, oriìinâlais tika

man atdots atpakaï.

Kamçr runâju ar komandieri Lindstrçmu, mana bagâþa jau bija

nogâdâta viesiem paredzçtajâ kajîtç, kas atradâs Svea augðçjâ klâja

vidusdaïâ. Te bija viena koja, galdiòð ar telefonu, pie sienas karâjâs

Zviedrijas karaïa ìîmetne. Manâ rîcîbâ tika nodots matrozis, kurð tîrîja

kajîti, taisîja koju, gâdâja, lai katru dienu spîdçtu manas kurpes, bûtu

tîra veïa un balts pletkrekls. Zinâms, drçbes paòçmu lîdzi no mâjâm ar

vajadzîgo rezervi. Nezinu, kur un kâ viss tika izmazgâts un izgludi-

nâts, bet, ko vakarâ matrozis savâca, to no rîta atradu pilnîgâ kârtîbâ.

Kâ saka, prieks, kur tu rodies! Pie mums Latvijâ tâdas çrtîbas kâ apkal-

potâjs nebija pat kara flotes komandierim, kur nu vçl uz zemûdençm!

Zviedru manevros piedalîjâs divi zemûdeòu divizioni, kopâ seðas

zemûdenes – Draken, Delfinen, Ulvin, Nordkaparen, Gripen un Valen.

To vidçjâ tonnâþa varçja bût ap 600 tonnu virs ûdens un 750 tonnu

zem ûdens. Tâtad tikai nedaudz lielâkas par Roni. Uz katras bruòo-

jumâ stâvçja viens 75 milimetru lielgabals un ne vairâk kâ èetri torpçdu

aparâti. Bûvçtas tâs bija Zviedrijâ no 1925. lîdz 1935. gadam. Tolaik

vidçji katru gadu zviedru flotç stâjâs ierindâ viena jauna zemûdene.

Torpçdu mçríus (mazas iegrimes laivas vai plosti, zem kuriem tika

ðautas torpçdas) vilka krasta aizsardzîbas bruòukuìis Drottning Victoria

(7500 tonnu, bûvçts 1917., modernizçts 1936. gadâ, artilçrija: èetri

280 milimetru, septiòi 152 milimetru, èetri 75 milimetru, divi 57 mili-

metru lielgabali. Âtrums – 23 mezgli, komanda – 408 cilvçki, iegrime –

6,7 metri, garums – 120 metru). Daþreiz ðeit lietoja arî mazâkus ku-

ìus, tai skaitâ arî Svea (pçdçjo toreiz manevros ðâdi neizmantoja). No

Drottning Victoria varçja lieliski sekot torpçdas skrçjienam un fiksçt

trâpîjumu mçríî.

Pirmajâ dienâ pirms vakariòâm mani stâdîja priekðâ visiem

manevros iesaistîtajiem virsniekiem. Jau nâkamajâ rîtâ kuìi un

zemûdenes atstâja Kârlskrûnu, lai dotos uz enkura vietu pie Vallo. Tâ

ir maza kûrortpilsçtiòa Çlandes salas rietumu pusç. Vispirms izgâjâm

caur Kalmarzundu – jûras ðaurumu, kas atrodas starp ðo salu un ciet-

zemi. Pçc Otrâ pasaules kara ðeit pâri ir uzcelts trîs kilometrus garð tilts.

166

Jâpiebilst, ka Çlande kâ pirmklasîgs kûrorts zviedriem ir ïoti iemîïots.Te atrodas arî karaliskâs ìimenes vasaras pils Solidena. Tolaik, skatoties

no jûras, ïoti izcçlâs salinieku vasarnîcas, kas, ðíiet, visas bija spilgti sar-

kanâ un baltâ krâsâ.

Bet kâ tad norisinâjâs torpçdu ðauðanas mâcîbas? Lietas izpratnç

man lielu palîdzîbu sniedza sakaru virsnieks Borels. Mâcîbu plâns un

citi dokumenti lielâkoties bija zviedru valodâ, taèu daþi speciâli man

tika tulkoti angliski. Vispâr sarunâs ar vecâkajiem virsniekiem vairâk

lietoju franèu valodu, ar vidçjiem – vâcu, savukârt ar jaunâkajiem – angïu

(angliski sarunâjos arî ar Borelu). Nesastapu gan nevienu zviedru

virsnieku, kurð runâtu krieviski, taèu mûsu karakuìu vizîtçs Kârlskrûnâ

tika manîti arî tâdi. Tâ jau arî jâbût, ka sava lielâkâ varbûtçjâ pretinieka

valoda ir jâzina un tieði visvairâk kara flotes virsniekiem.

Mâcîbu gaitâ biju uz zemûdençm Draken, Delfinen, Ulvin un uz

mçría kuìiem Drottning Victoria un Jacob Bagge. Piedalîjos arî

improvizçtâ nogrimuðas zemûdenes glâbðanâ. Parasti ðauðana no vienas

pozîcijas notika ar vienu torpçdu. Uzbrukumu mçríim vadîja ne tikai

zemûdenes komandieris (kâ tas bija pieòemts pie mums), bet arî pârçjie

virsnieki. Manevru beigâs tika izmçìinâta arî tâ sauktâ vçdekïveida

ðauðana ar divâm trim torpçdâm reizç. Lieta tâda, ka, analizçjot Pirmâ

un Otrâ pasaules kara pieredzi, ir secinâts – kaujas apstâkïos mçríi

sasniedza tikai aptuveni pieci procenti no izðautajiem artilçrijas ðâvi-

òiem un torpçdâm. Tâpçc ïoti svarîgi bija izspçlçt situâciju, kad ir jâiz-

ðauj vairâkas torpçdas pçc kârtas.

Zviedru mâcîbâs redzçto apvienojot ar teorçtiskajâm zinâðanâm,

ko biju guvis Tulonas torpçdvirsnieku skolâ, es sarakstîju Latvijas ap-

stâkïiem piemçrotu Torpedçðanas reglamentu. Mûsu Kara ministrija to

bez kavçðanâs apstiprinâja, izdeva grâmatâ, un mçs sâkâm uz ðî doku-

menta balstîties, organizçjot mâcîbas ar Spîdolu un Roni.

Kâ uzvesties pie zviedru galda

Vçl daþas lietas par zviedru kara jûrnieku tradîcijâm. Vakariòâs uz

Svea (tur piedalîjâs aptuveni trîsdesmit cilvçku) visiem virsniekiem bija

jâbût garos svârkos, tîrâ apkaklîtç un aprocçs, spîdîgâs kurpçs, kâ arî

obligâti noskûtiem. Pirms sçðanâs pie lielâ galda notika, kâ franèi saka,

167

a la fourchette – uzkoðana, kâjâs stâvot pie galdiem, uz kuriem salikti

aukstie çdieni un dzçrieni (fourchette tieðâ tulkojumâ nozîmç dakðiòa).

Vispirms vajadzçja izdzert vienu ðòabi, apmçram 50–75 gramus. Turklât

glâzîtes bija jau piepildîtas un saliktas uz maza galdiòa noteiktâ

ornamentâ – katru vakaru savâdâkâ. Lîdzâs atradâs ðíîvji, dakðas, naþi

un daþâdas gardas uzkodas. Ienâkot ðajâ priekðtelpâ, virsnieki paòçma

tukðo ðíîvi, uzlika uz tâ izvçlçto çdienu un tad ar kâdu no kolçìiem

sadzçra. Tas viss notika, kâjâs stâvot, un ilga minûtes divdesmit. Kad

uzkoþamais bija apçsts (nekam no tâ, ko pats sev esi uzlicis uz ðíîvja,

nevajadzçtu palikt pâri) un ðòabis izdzerts, visi salika tukðos traukus

vienviet, kur tos savâca matrozis apkalpotâjs. Tad visi devâs pie lielâ

galda. Ðeit katra virsnieka sçdvieta bija norâdîta plânâ, kas karâjâs pie

sienas priekðtelpâ. Te arî nepârprotami varçja izlasît uzrakstu kapteinis

Legzdiòð – ar visu latvisko ò un ð. Salonâ sanâkuðie nostâjâs pie galda aiz

krçslu atzveltnçm – ar seju uz vidu. Etiíete prasîja sagaidît, lîdz ieies

diviziona komandieris komandkapteinis Lindstrçms. Kad viòð ieradâs,

visi pagriezâs pret viòu ar seju. Tikai pçc vecâkâ apsçðanâs pârçjie sekoja

viòa piemçram. Kaut arî virsleitnants Borels jau iepriekð man par ðîm

flotes tradîcijâm bija stâstîjis, notiekoðo vçroju ar lielu interesi. Pâr-

steidza arî tas, ka zviedri katrâs vakariòâs lietoja vînu, vai nu balto, vai

sarkano – kas nu kuram garðo. Arî pretî manam ðíîvim atradâs divas

karafes apmçram puslitra tilpumâ. Uz tâm sudraba íçdîtç karâjâs plâk-

snîte ar uzrakstu kapteinis Legzdiòð. Lîdzîgas norâdes uz karafçm atbilda

arî citiem virsniekiem. Zinâms, ðis vîns nebija domâts izdzerðanai tûlît,

to pat varçja atstât uz nâkamo reizi. Attiecîbâ par uzvedîbu pie galda

mans sakaru virsnieks paskaidroja vçl kâdu svarîgu lietu. Proti, koman-

dieris Lindstrçms kopîgajâs vakariòâs uz Svea bieþi vien izvçloties kâdu

no virsniekiem, ar kuru kopâ saskandinât skul. Te esot jâbût ïoti

uzmanîgam, lai nepalaistu garâm komandiera skatienu un pacelto glâzi.

Pareizâk sakot, îsta saskandinâðana pie zviedriem nenotiek. Skul! – tâ

patiesîbâ ir tikai acu skatienu sastapðanâs, paceïot glâzi. Jâpiebilst, ka

komandkapteinis Lindstrçms ðo skul sveicienu man veltîja ne vienreiz

vien. Vispâr vakariòâs notika dzîvas sarunas, kurâs parasti tika iztirzâta

aizvadîtâ mâcîbu diena, izteikti novçlçjumi, piezîmes un norâdîjumi,

kas jâievçro turpmâk.

Manevru gaitâ bija ieplânotas arî daþas atpûtas dienas. Tad vienmçr

tika organizçti kâdi pasâkumi. Reiz mçs, vairâki virsnieki, motorlaivâ

devâmies uz krastu, lai apskatîtu netâlo Emenes upi. Tâ plûst pa akme-

168

òainu gultni un pat grîvâ ir diezgan sekla un, kâ jau pavasarî parasts,

visai strauja. Pçc brîþa zviedru kolçìi mani aicinâja uzmest aci kâdai

lçdijai, kas bija ìçrbusies ïoti skaistâ ûdensnecaurlaidîgâ tçrpâ un kura,

iebridusi lîdz ceïiem, vicinâja savu spiningu. Drîz viòai veicâs izvilkt

èetru piecu kilogramu smagu lasi. Bet kâpçc ðo dâmu mani pavadoòi

nosauca par lçdiju? Ïoti vienkârði: ar ðo zveju galvenokârt nodarbojâs

nevis zviedri, bet gan iebraucçji no Anglijas un Amerikas. Kaut arî laðiem

aprîlis un maijs skaitîjâs saudzçðanas laiks, par lielu samaksu izciliem

bagâtniekiem spiningoðanas atïaujas tika dotas. Turpat blakus krastâ

atradâs arî speciâla saldçtava, kur noíertâs zivis, pieliekot tâm klât arî

veiksmîgâ spiningotâja birku, uzglabâja. Tâlâk ðos laðus ar lidmaðînâm

veda uz Angliju vai Ameriku. Tur tos par ârkârtîgi lielu cenu cçla galdâ

tiem, kas bija gatavi maksât ne tikai par saudzçðanas laikâ íerto zivi un

speciâlo aviopiegâdi, bet arî par spiningotâja populâro vârdu. Tas varçja

piederçt, piemçram, kâdai kino, teâtra vai cirka zvaigznei. Cik mçs

Emenes grîvâ skatîjâmies, visas spiningotâjas bija sievietes. Jâ, ðâdas lietas

varçja atïauties tikai tie, kam dolâri pieplûst augoðâ straumç…

Kâdâ citâ atpûtas dienâ izklaidi izgudroja pats diviziona komandieris

Lindstrçms. Ðoreiz vajadzçja izcelties Çlandes salâ tieði pie Vallo.

Komandkapteinis te bija izplânojis apmçram 10–15 kilometru gara

pârgâjiena marðrutu. Pa ceïam iepazinâm daþas lauku saimniecîbas, kas

spîtîgi turçjâs uz akmeòaini plieòotâs zemes. Redzçjâm arî neskaitâ-

mas íirzakas un odzes. Pçdçjâs slçpâs akmeòu kaudzçs un atðíirîbâ no

mûsçjâm bija vismaz divas reizes garâkas un lîda ar tâdu âtrumu, ka

soïos netiksi lîdzi. Atpakaïceïâ vairâk uzkavçjâmies Vallo miestiòâ, kur

dzîvoja komandiera paziòas vai pat radi.

Pirmais maijs zviedriem ir gandrîz vai tas pats kas latvieðiem Jâòi.

Ðiem svçtkiem par godu Svea virsnieki izdeva kuìa avîzi (kurâ vairâkâs

vietâs biju pieminçts arî es) un nolçma 30. aprîïa vakarâ sarîkot jautru

pasçdçðanu uz kâdas mazas neapdzîvotas Kalmarzunda saliòas (tâdu

tur netrûkst). Te gan nepiedalîjâs komandieris Lindstrçms, taèu man

jâòoðana, kâ teica sakaru virsnieks Borels, bija obligâta. Vîri sagatavoja

kârtîgu lâdiòu ar daþnedaþâdu marku pudelçm un gardiem jo gardiem

uzkoþamajiem. Jâpiebilst, ka Zviedrija attieksmç pret stiprajiem dzç-

rieniem tolaik skaitîjâs sausâ zeme. Tâ, piemçram, restorânâ pie

pusdienâm varçja dabût tikai vienu glâzîti degvîna (lîdzîgi kâ vakariòâs

uz Svea). Taèu lîgoðanâ uz salas grâdîgais sanâca krietni lielâkâ devâ.

Tika dziedâts bez gala (divas reizes, kâjâs stâvot, nodziedâjâm arî

169

Zviedrijas valsts himnu), lçkts pâri ugunskuram. Raisîjâs atklâtas saru-

nas. Zviedru virsnieki þçlojâs par savu valdîbu, kurâ pârsvaru òçmuði

sociâldemokrâti, kas neieredz virsniecîbu un uzstâjas pret militârajiem

izdevumiem. Savu karali zviedri pieminçja ar lielu cieòu un ar noþçlu

piebilda, ka parlaments tam esot atòçmis visas tiesîbas. Viòam atliekot

tikai spçlçt tenisu un braukât pa ârzemçm. Rîtu, kad mums pakaï ieradâs

Svea motorlaiva, viens otrs vairâk iereibuðais sagaidîja, aizsnaudies

mîkstajâs sûnâs. Bet nekas traks, jo 1. maijs Zviedrijâ taèu ir brîvdiena.

Prinèa Bartela labvçlîba

Maija sâkumâ pçkðòi man uz Svea pienâca negaidîts uzaicinâjums.

Cik sapratu no komandiera Lindstrçma, arî viòð neko iepriekð nezinâja,

vai vismaz izlikâs, ka nezina. Proti, saòçmu aploksni ar ielûgumu ierasties

vizîtç uz kreisera Gotland, kas toreiz arî atradâs mâcîbâs turpat netâlu –

Kalmarzunda ziemeïu galâ. Kreiseris bija pavisam jauns, Gçteborgâ

uzbûvçts tikai pirms èetriem gadiem. Ûdensizspaids – 4600 tonnu,

komanda – 425 vîri. Tvaika dzinçja jauda – 3350 zirgspçku, âtrums

27,5–28 mezgli, kurinâmais – mazuts. Bruòojumâ: seði 152 milimetru

lielgabali, èetri 75 milimetru pretgaisa lielgabali, èetri 40 milimetru

pretgaisa lielgabali, seði 533 milimetru torpçdaparâti, vienpadsmit

hidroplâni, ko palaida ar vienu katapulti. Gotland izmantoja ïoti daþâ-

dâm operâcijâm, daþkârt uz tâ darbojâs pat kara skola. Salîdzinâjumâ ar

citu jûras valstu karakuìiem kreiseris bija netipiski universâls, un, paði

projektçdami, zviedri jau zinâja, kam tieði tâds kuìis ir vajadzîgs. Ar

saviem diviem skursteòiem kreiseris jûrâ izskatîjâs eleganti. Interesanti,

ka visas Gotland komandas kajîtes atradâs tâ priekðgalâ. Pasaules praksç

parasti virsnieku kajîtes izvietotas kuìa pakaïgalâ un tikai pârçjai komandai

priekðgalâ. Zinu tikai vienu Gotland lîdzîgu kuìi – amerikâòu kreiseri

Mineapolis, kuru apmeklçju kâ sakaru virsnieks trîsdesmito gadu bei-

gâs, Latvijas kara flotei viesojoties Helsinkos.

Noteiktajâ laikâ pie Svea piestâja no Gotland atnâkusî motorlaiva,

un tâ mçs, kâdi 10–12 virsnieki, ieskaitot komandieri Lindstrçmu, uzpo-

suðies parâdes tçrpos, devâmies viesos. Uz kreisera mûs sagaidîja goda

sardze. Ïoti patîkami, ka îpaðu uzmanîbu man pievçrsa Zviedrijas

kroòprincis Bartels, kurð ðeit diençja kapteiòa pakâpç. Viòð interesçjâs

170

par mûsu zemûdençm. Kopîgi atcerçjâmies 1929. gada maijâ notikuðo

prezidenta Gustava Zemgala vizîti Stokholmâ un pat 17. gadsimta zvied-

ru laikus, kad lielie ziemeïrietumu kaimiòi karodami ienesa Latvijâ

daïu savas kultûras, par ko liecina zviedriem un latvieðiem vienâdâs

nozîmes vârds skola. Kroòprincis pat uzsauca sveicienu jeb tostu par

godu Latvijai un tâs kara flotei. Atklâti sakot, brîþiem jutos pat pârâk

suminâts. Centos ievçrot labas manieres, lai paðam nekïûtu neçrti. Ðî

lielâ uzmanîba jau netika veltîta man kâ personai, bet gan kâ Latvijas

pârstâvim. Viesoðanâs uz Gotland ilga apmçram trîs bezgala jaukas

stundas.

80. gadu beigâs, Atmodas sâkumâ, brâlis Roberts man no Zvied-

rijas atsûtîja kroòprinèa Bartela fotogrâfiju. Tajâ viòð izskatîjâs jau kâ

vecs, cienîgs kungs.

Sarunâs ar zviedru kara jûrniekiem noskaidroju, ka viòu flotç

izmanto peldoðu torpçdu pieðaudes staciju. Sûtîju telegrammu uz Rîgu,

kurâ lûdzu diplomâtiskâ ceïâ caur Ârlietu ministriju nokârtot man ie-

spçju papildus komandçjuma programmai apskatît arî ðo objektu. Tas

izdevâs. Grûti gan bija ðíirties no Svea. Vajadzçja izdomât, kâ revanðçties.

Neviens no priekðniecîbas Rîgâ nekâdus padomus nedeva. Izlçmu, ka

iedoðu daþus simtus kronu diviem matroþiem – vienam, kurð apkalpoja

mani personîgi, un otram, kurð bija atbildîgs par galdu salonâ. Abi viòi

naudu pieòçma. Sakaru virsniekam Borelam atsûtîju no Rîgas dâvanu –

ozolkoka alus kausu. Var jau bût, ka par ðîm lietâm arî nebija jâmaksâ.

Mana atvadîðanâs no visa diviziona ar komandiera Lindstrçma pieda-

lîðanos notika pie kafijas galda Svea salonâ.

Nokïuvis Stokholmâ, devos uz zviedru kara flotes ðtâbu. Ðeit norî-

koja virsnieku (uzvârdu neatceros), kas mani pavadîja uz visai netâlo

piestâtni, kur bija pietauvota torpçdu pieðaudes stacija. Pirmajâ acu-

mirklî tâs korpuss atgâdinâja liellaivu, uz kuras uzcelta trîsstâvu mâja

ap 35 metru garumâ un 10 metru platumâ. Interesanti, ka tas viss bija

bûvçts no 12–15 centimetru bieza dzelzsbetona, kam salîdzinâjumâ

ar tçraudu ir lielâka izturîba (ðâds korpuss ir jâpârbauda dokâ trîsreiz

retâk – tikai reizi desmit gados). Katrâ ðauðanas reizç stacija no pie-

stâtnes tika aizðlepçta uz poligonu, kur to pietauvoja pie moliòa vai

noenkuroja.

Jau no pieredzes Francijâ zinâju, ka par lietâm, kas var saturçt kara

noslçpumus, jâcenðas runât ïoti uzmanîgi. Tiklîdz jûti, ka citas valsts

171

militârais speciâlists grib no tevis kaut ko slçpt, nevajag tâlâk jautât,

bet ïaut, lai viòð pats stâsta, ko uzskata par pieòemamu. Arî ðâda in-

formâcija var ïoti noderçt, un svarîgâkais – zini, ka cilvçciskâs attiecîbas

nebûs sabojâtas. Tas, ko noskaidroju par ðo torpçdu pieðaudes staciju,

mûsu kara flotei tieðâm bija ïoti svarîgi. Interesanti, ka zviedri tor-

pçdas pieðâva pat 4000 metru attâlumâ, tâpat kuìi un zemûdenes

tika trençti ðauðanai uz krietni tâlâkiem mçríiem, nekâ to lîdz ðim

darîjâm Latvijâ.

Kad ar pavadoðo virsnieku atgriezâmies Stokholmas centrâ,

pateicos par laipnîbu un jau domâju ðíirties, viòð mani uzaicinâja

vakariòâs nelielâ krodziòâ. Protams, aicinâjumu pieòçmu, taèu vis-

pirms devos uz viesnîcu, lai nekavçjoði piefiksçtu torpçdu pieðauðanas

stacijâ redzçto un dzirdçto. Vçl tagad, ðíirstot savas piezîmes, varu pa-

smaidît, ka biju rakstîjis un zîmçjis uz viesnîcas veidlapâm – papîrs labu

labais ar visâm reklâmâm.

Krodziòð, kur pavadîjâm vakaru, bija diezgan pieklâjîga vieta. Uz

vakariòâm bija ieradies ne tikai minçtais virsnieks, bet arî kâds viòa

draugs, turklât abi ar kundzçm. Te nu man vajadzçja parâdît mûsu pie-

klâjîbas normas sabiedrîbâ ar dâmâm. Cik nu tas izdevâs, nezinu, taèu

laipnîba no zviedru puses bija patieðâm neiedomâjama. Mieloja mani ar

visâdiem vietçjâs kulinârijas pârsteigumiem, ieskaitot ugunî peldoðu

saldçjumu un, ðíiet, pat Zviedrijas ziemeïos ðauta lâèa cepeti. Klusîbâ

domâju, vai mçs savâ flotç spçtu atbildçt ar lîdzîgu attieksmi. Bijâm

taèu ðajâs starptautiskajâs lietâs vçl tikai iesâcçji.

Par iniciatîvu nesoda

1937. gada vasara pagâja intensîvâ darbâ. Liepâjas priekðostâ turpi-

nâjâm torpçdu pieðaudi. Pçc Zviedrijâ redzçtâ tâs attâlumu palielinâjâm

lîdz 1500 metriem – vairâk toreizçjos apstâkïos mums nebija iespçjams,

tâpçc uzskatîjâm, ka bûtu vajadzîga labâka pieðaudes vieta. Atklâtâ

jûrâ aiz moliem ar mûsu torpçdaparâta plostu iet praktiski nevarçja.

Radâs pat ideja, ka ðo pieðauðanu varçtu veikt Íîðezerâ. Tur dziïums

bûtu pietiekams, tomçr lieta prasîtu paprâvus ieguldîjumus, vairâku

iestâþu atbildîbas saskaòoðanu. Turklât ezera saldûdens uz torpçdu

iedarbotos drusku savâdâk. Galu galâ ðis jautâjums palika neatrisinâts

172

lielâ mçrâ politisku apstâkïu dçï. 1939. gada beigâs Latvijâ tika ielaistas

Padomju Savienîbas militârâs bâzes, un mçs vairs nebijâm noteicçji ne

savâ zemç, ne savos ûdeòos.

1937. gada vasarâ bija pirmâ reize, kad man kâ virsniekam tika

uzticçts ðaut patstâvîgi. Izdarîjâm vairâkus uzbrukumus Varonim, kas

tika pagarinâts lîdz 100 metriem, velkot aiz sevis kâ mçríus divas laivas.

Lîdz ðim mâcîbâs ðâva tikai pa vienai torpçdai. To tûlît jûrâ arî uzmek-

lçja. Zviedrijâ pieredzçtais mani iedroðinâja izmçìinât izðaut pçc îsa lai-

ka intervâla vismaz divas torpçdas. Flotes komandieris Spâde to atïâva.

Radâs gan jautâjums – ko lai iesâk ar Legzdiòu, ja pçkðòi pazûd ne tikai

viena, bet divas torpçdas? Tomçr mana pârliecîba bija tâda, ka,

nebaidoties no iespçjamiem materiâlajiem zaudçjumiem, jâmâcâs. Ti-

kai tâ var sasniegt pienâcîgu kaujas gatavîbu. Un tad, ja apstâkïi prasîs,

kaut daþas torpçdas pretinieku tomçr sasniegs. Zviedri taèu trençjâs

ðaut no vienas zemûdenes reizç pat trîs èetras torpçdas, kas, iespçjams,

kaujâ ir jâdara, kad nedrîkst palaist garâm kâdu ïoti svarîgu mçríi.

Skaidrs, ka torpçdas noregulçja uz dziïumu, kas lielâks par Varoòa

iegrimi. Jo, kas zina – ja kâdas kïûdas dçï cigârs iet virsû tieði kuìim

(nevis aizmugurç vilktajai mçría laivai), tad tomçr tam vajadzçtu paiet

zem íîïa, nevis ietriekties Varoòa korpusâ.

Tovasar veicâs, ka visas izðautâs torpçdas gâja bez kïûmes un pçc

veiktâs distances uzpeldçja un tika atrastas. Neviens no lielajiem

priekðniekiem mani ne slavçja, ne pçla. Viss bija normâli.

Padomju Savienîbas lînijkuìa Maratvizîte Liepâjâ

1937. gada maijâ Marat viesojâs Anglijâ, kur kopâ ar daudzu pa-

saules valstu karakuìiem piedalîjâs Lielbritânijas karaïa Dþordþa V

kronçðanas svinîbâs (Latvijas karakuìu tur nebija). Atpakaïceïâ uz

Krieviju Marat apciemoja Klaipçdu, Tallinu un arî Liepâju. Zinâms, ðî

vizîte notika ar Latvijas valdîbas ziòu. Mums uzdeva krievus saòemt

ar militâru godu. Neatceros, bet droði vien notika arî abpusçjs salûts.

Lînijkuìa Marat raksturojums: bûvçts cara laikâ no 1909. lîdz

1914. gadam, pirmsrevolûcijas nosaukums – Petropavlovsk. Kapitâli

173

pârveidots 1928.–1931. gadâ. Ûdens izspaids – 26 170 tonnu, garums

– 184 metri, platums – 26,9 metri, iegrime – 9,3 metri, tvaika dzinçja

jauda – 61 000 zirgspçku, âtrums – 23 mezgli. Artilçrija: divpadsmit

305 milimetru lielgabali, desmit 76,2 milimetru lielgabali, seði 37 mi-

limetru lielgabali, èetri torpçdaparâti – 450 milimetru. Komandâ bija

1288 jûrnieki.

Liepâjas priekðostâ lînijkuìis gan neienâca (kaut dziïums to ïâva),

bet noenkurojâs tieði kuìu ceïâ uz uguòu seglînijas pretî vidusvârtiem.

Kurzemes divîzijas komandierim kopâ ar kara flotes vadîbu bija uzdots

viesiem par godu rîkot pusdienas. Tâs notika kara ostâ divîzijas virs-

nieku klubâ.

No mûsu puses te piedalîjâs kâjnieku, artilçrijas un jûras virsnieki,

kopâ varçja bût kâdi piecdesmit, seðdesmit vîri. No krievu puses –

aptuveni tikpat. Braucâm uz pilsçtas centru, kur Kûrmâjas parka pavil-

jonâ bija klâts kafijas galds. Latvieði pret krieviem izturçjâs ïoti ieintere-

sçti. Ðis tas par dzîvi Paradîzç jau bija dzirdçts no nostâstiem, bet tâ

komunistu virsniekus redzçjâm pirmo reizi. Atceros, ka pie pusdienu

ðòabja glâzes kâds Kurzemes divîzijas kapteinis, kam padomju paraþas

likâs drusku zinâmas, jautâja: Vai tâ ir taisnîba, ka Padomju Savienîbâ

uz kuìiem un armijâ esot politiskie komandieri – poïitruki? Saòçmis

apstiprinoðu atbildi, viòð turpinâja: Bet ko tad ðie poïitruki dara? Krie-

vu paskaidrojums bija: Viòi mûs audzina. Vçl pâris vârdu, un mûsu

virsnieki jau izbrînâ jautâja, vai uz kuìiem esot arî bçrni, kas jâaudzina?…

Pie îstas jçgas netiekot, saruna pârtrûka, jo vajadzçja braukt uz Kûr-

mâjas parku. Katrâ no automaðînâm bija vismaz viens latvieðu virsnieks.

Arî man iznâca sçdçt blakus kâdam, kâ nopratu, admirâïa ranga

virsniekam, uzvârdâ Matuseviès. Piedâvâju sarunâties franciski, uz ko

viesis atbildçja, ka ðo valodu ir mâcîjies, taèu ilgâku laiku nav lietojis,

tâpçc vienojâmies, ka runâsim krieviski. Kâ jau minçju, studçjot Kriðjâòa

Valdemâra jûrskolâ, biju stipri iedziïinâjies jûras astronomijas lietâs.

Apguvu ðajâ jomâ arî krievu grâmatas. Biju patîkami pârsteigts, kad

atklâjâs, ka ðis kungs ir manis lasîto, vçl pirms revolûcijas izdoto astro-

nomijas grâmatu autors. Izrâdîjâs, ka Liepâju Matuseviès pazîst vçl no

cara laikiem. Viesis bija priecîgs redzçt, pçc viòa teiktâ, ïoti tîrâs un

glîtâs pilsçtas ielas, taèu jautâjumos par savu paðreizçjo dienestu un bi-

juðo cara floti Matuseviès izrâdîja stingru atturîbu. No sarunâm ar

citiem krievu virsniekiem varçja spriest, ka viòi pilsçtas sakoptîbu un

bagâtos veikalus uzskata par Marat jûrnieku apmânîðanai domâtu

174

inscençjumu. Patiesîbâ burþuâziskajâ Latvijâ valdot nabadzîba un

netîrîba.

Pçc kafijas krievi uzlûdza mûsu virsniekus, tostarp arî mani, uz

Marat. Tika sarîkota lînijkuìa apskate un dineja. Mûs vadâja pa stâ-

viem un klâjiem. Atceros, ka nâcâs kâpt cauri kâdai lûkai. Ar vienu roku

pieíçros pie diezgan masîvâ lûkas vâka un pârsteigts konstatçju, ka tas

ir nosiets ar pavirði savîtu drâti. Baidîdamies dabût pa galvu, atrâvu roku

no ðî labilâ atbalsta – kas zina, cik tas vijums ir stiprs! Ieveda mûs arî

tâ saucamajâ sarkanajâ stûrîtî. Toreiz jau nesapratu, ka ðî telpa faktiski

paredzçta komunistiskajai aìitâcijai. Te atradâs Ïeòina, Staïina attçli,

visâdas kuìa komandas bildes, zîmçjumi, grafiki. Sarkanajâ stûrîtî bija

nostâdîti arî kâdi seði – astoòi ïoti uzpucçti matroþi. Apjautâjos vienam,

kas tâ par nozîmîti pie viòa krûtîm? Matrozis atbildçja, ka tâ esot

nopelnîta par labu ðauðanu. Kad gribçju jautât, cik trâpîjumiem mçríî

ir jâbût, lai ðâdu nozîmîti saòemtu, tûlît mûsu vidû iejaucâs poïitruks

un novirzîja sarunu uz citu pusi. Ðî komunistiskâ ideologa uzbâzîba

bija tik uzkrîtoða, ka to ievçroja arî pârçjie mûsu virsnieki.

Tikâm ievesti arî visai komandai – gan virsniekiem, gan instruk-

toriem un matroþiem – domâtajâ atpûtas telpâ. Tâ bija izklâta ar tepi-

íiem, taèu piesmçíçta lîdz griestiem. Saòçmâm paskaidrojumu, ka cara

laikâ tas, lûk, ir bijis komandiera salons, bet tagad te brîva pieeja esot

visiem – visi esot vienlîdzîgi.

Mielastâ netrûka çdienu daþâdîbas, oríestris spçlçja Latvijas himnu,

Internacionâli, mûsu tautas melodijas. Krieviem atbildes tostu uzsauca

Liepâjas garnizona priekðnieks, ðíiet, ìenerâlis Bangerskis.

Pçc vizîtes Liepâjâ vçl labu laiku brînîjâs par krievu jûrniekiem,

kuri veikalos bija pirkuði pat pa diviem kilogramiem sviesta. Daþs no

viesiem toreiz atklâti pastâstîja, ka rindâ aiz viòa stâvot draugs, jo abi

nav varçjuði iedomâties, ka jebkura persona pârtikas preces drîkst

iegâdâties bez ierobeþojuma.

Izvçlçjâs klusu, atturîgu vîru

1936.–1937. gadâ kara flotes ðtâbâ radâs doma, ka vajadzçtu uz

Francijas Jûras kara akadçmiju nosûtît vçl vienu virsnieku (ðo augstskolu

Jûras kara spçles vada kara flotes komandieris T. Spâde, treðaisno labâs – autors, 1932. gadâ Liepâjâ

Uz stacijas perona pirms iekâpðanas vilcienâ Rîga–Parîze

Ar pavadîtâjiem (no kreisâs): mâsa Çrika, brâïa sieva Ilze, mâsasvîrs Alfrçds, tçva mâsa Betija un es

177

1929. gadâ bija absolvçjis flotes komandieris Teodors Spâde). Politiskâ

atmosfçra Eiropâ biezçja. Hitleriskâ Vâcija pilnâ spçkâ militarizçjâs. Ðis

apstâklis prasîja, lai Latvijâ lîdzâs admirâlim Spâdem bûtu vçl kâds tikpat

izglîtots virsnieks. Tâ 1936. gada ziemâ Bolderâjâ rîkoto kara spçïu

laikâ flotes komandieris uzdeva daþiem vidçjâ sastâva virsniekiem, tostarp

arî man, uzstâties ar priekðlasîjumiem par vienu otru jûras kara vçstures

jautâjumu. Tâ divos mçneðos es sagatavoju referâtu par krievu–japâòu

kara notikumiem, kas ir saistîti ar tâ saucamo Cusimas kauju (kurâ, starp

citu, japâòu gûstâ krita mûsu pirmais kara flotes komandieris admirâlis

Keizerlings). Darbu nolasîju virsnieku kopsapulcç.

Kandidâtu, kuri vçlçtos studçt Francijâ, protams, saradâs daudz.

Salîdzinâjumâ ar citiem jutu daþas priekðrocîbas. Taèu man bija arî

nozîmîgi trûkumi. Pirmkârt, zinâma norobeþoðanâs no sabiedriskiem

pasâkumiem. Protams, ja Roòa komandieris Kalns man kur lika iet, tad

arî gâju, bet parasti no daþâdâm jubilejâm un rautiem atturçjos. Otrkârt,

nebiju beidzis prestiþo Latvijas Kara skolu (tolaik flote jûtami papildi-

nâjâs ar sauszemes virsniekiem). Un tomçr flotes vadîba, tâpat arî Armijas

ðtâbs un kara ministrs Balodis izraudzîjâs mani – klusu, atturîgu, maz

ievçrojamu vîru.

Liepâjâ nekâdu atvadu balli nerîkoju. No draugiem ðíîros ar siltu

rokas spiedienu. Tas bija 1938. gada oktobris.

Vilcienâ atkal braucu privâtâs drçbçs. Bagâþâ bija paòemts lîdzi arî

no Latvijâ raþotas vadmalas tikko paðûts uzvalks. Tas man izskatîjâs tik

labi, ka akadçmijâ viens otrs kolçìis pat jautâja, kur tâdu var dabût. Pçc

kara no ðîs jau pavalkâtâs drçbes vçl iznâca uzvalks dçlam Kârlim, kurð

piedzima 1947. gadâ.

Iebraucis Parîzç, viesnîcâ pârìçrbos parâdes tçrpâ, apjozu virsnieka

zobenu un pastaigâjoties devos uz apmçram piecu kilometru attâlo

Latvijas sûtniecîbu. Sûtnis Grosvalds mani uzòçma ïoti laipni. Sarunâ

piedalîjâs arî sûtniecîbas sekretârs Igals un konsulârâs nodaïas vadîtâjs

Alksnis. Tad sekoja gâjiens uz Francijas Jûras kara ministriju. Turp tiku

aizvests ar sûtniecîbas automaðînu. Ministrijâ mani jau gaidîja. For-

malitâtes nokârtoju bez starpgadîjumiem, un jau nâkamajâ dienâ vaja-

dzçja ierasties akadçmijâ, kas atradâs blakus Eifeïa tornim. Atkal tçrpos

parâdes formâ un stâdîjos priekðâ akadçmijas priekðniekam viceadmi-

râlim Odendâlam (Odend‘Hal). Todien satiku arî pârçjos ðeit mâcîties

atbraukuðos ârzemniekus – kapteini Firkièu no Dienvidslâvijas, rumâòu

178

kapteini Dumitresku un turku kapteini Gegdenicu. Skatîjos, ka varçtu

apmesties netâlajâ viesnîcâ, kurâ jau dzîvoja turku kolçìis, taèu varçja

manît, ka viòam tas nepatîk. Vçlâk noskaidrojâs, ka kapteinim Gegde-

nicam uz Parîzi lîdzi bija atbraukusi arî sieva un to râdît citam skaitîjâs

bîstami. Tâ iekârtojos viesnîciòâ, kas atradâs mazliet tâlâk – pie Marsa

laukuma. Istabiòa otrajâ stâvâ, vienîgais logs izgâja uz ielu – tas mani

apmierinâja. Turklât jâmaksâ nebija dârgi.

Galvenâ uzmanîba ârzemnieku apmâcîbu programmâ tika pievçr-

sta vispârçjiem jûras, zemûdeòu un aviâcijas taktikas jautâjumiem.

Akadçmijâ bija arî bagâta bibliotçka, kuru vadîja ïoti interesants atvaïi-

nâts kontradmirâlis. Jau no paða studiju sâkuma viòð nez kâpçc man

veltîja îpaðu vçrîbu. Vçlâk noskaidrojâs, ka bibliotçkas krâjumos glabâjâs

diezgan daudz krievu grâmatu, un te es ar savâm valodas zinâðanâm

varçju palîdzçt. Mani noskatot, vecais kontradmirâlis ievçroja uguns-

krustu, kas rotâja latvieðu virsnieka zobena rokturi. Te mums izraisîjâs

garâka saruna, kurâ erudîtais vîrs centâs pierâdît, ka ðî zîme ir nâkusi no

kâdâm Klusâ okeâna salâm, varbût arî senajiem inkiem. Viòð vilka no

plauktiem vecas grâmatas, kurâs bija minçts par ugunskrusta lietoðanu

vçl pirms Kristus. Ðis neiedomâjami izpalîdzîgais un labvçlîgais bib-

liotçkas vadîtâjs ïoti noderçja, kad man, akadçmiju beidzot, vajadzçja

rakstît diplomdarbu.

Mâcîbas ritçja savu gaitu. Daïu lekciju klausîjâmies kopâ ar fran-

èiem, bet bija arî tâdas, kur mâcîbu spçki nodarbojâs tikai ar mums,

èetriem ârzemniekiem. Sâkumâ, kamçr vçl nebija pierasts, pie viena otra

profesora radâs valodas grûtîbas. Terminoloìijâ daþkârt vajadzçja lûgt

arî papildu paskaidrojumus.

Ar latvieðu profesoru Francijas debesîs

1938. gadâ Parîzç notika Vispasaules aviâcijas izstâde. Profesors

de Gai (de Gail), kurð pasniedza jûras aviâcijas taktiku, uzaicinâja mûs,

visus èetrus ârzemniekus, ðo pasâkumu apmeklçt kopâ ar viòu. Profe-

sors vçl piebilda, ka centîðoties dot paskaidrojumus uz visiem aviâcijâ

interesçjoðiem jautâjumiem. Norunâtajâ laikâ satikâmies pie izstâdes

vârtiem. Milzu paviljonâ Grand Palais varçja apskatît eksponâtus ne

tikai no civilâs, bet arî kara aviâcijas (zinâms, tâdus, ko attiecîgâ valsts

179

neuzskatîja par slepeniem). Profesors runâdams tâ iesila, ka apsolîja

mûs visus èetrus izvizinât kara lidmaðînâ virs Francijas. Pçc ekspozîcijas

apskatîðanas uzaicinâjâm de Gai uz tasi kafijas. Pçc glâzîtes konjaka

nez kâ man ieðâvâs prâtâ doma noskaidrot, vai profesors patieðâm ir

francûzis. Teicu viòam, ka latviski gailis ir nosaukums tam putnu

tçvainim, kas agri rîtos dzied un dzenas pakaï vistâm. Piebildu, ka nezinu

ðim lîdzîgu nosaukumu nevienâ citâ valodâ. Kâ nu bija, kâ ne, bet pro-

fesors kïuva domîgs, tad paskaidroja, ka viòa senèi tomçr nenâkot no

Latvijas, kâ man gribçtos domât, bet gan no Rîtaprûsijas.* Nu tâpat

bija skaidrs, ka de Gail noteikti ir cçlies no latvieðiem, jo mûsu senèi

taèu dzîvoja arî ðajâ novadâ. Tas visos izsauca sajûsmu, pat drusku

apmulsumu. Drîz pçc Atmodas sâkuma par ðo faktu nosûtîju vçstuli uz

Austrâliju vçsturniekam Edgaram Dunsdorfam. Biju lasîjis kâdu no

viòa rakstiem, kurâ viòð bija izteicis pieòçmumu, ka vairâkas Eiropâ

pazîstamas militârpersonas varçtu bût cçluðâs no latvieðiem ar uzvârdu

Gailis. Kas attiecas uz franèiem, tad viòu karaspçkâ tautîbâm lielu vçrîbu

neveltîja. Lojâls pilsonis, un ar to pietika. Te virsniekiem bija sastopami

gan krievu, vâcu, angïu, gan citu tautu uzvârdi. Seviðíi daudz krievu

Francijâ (tostarp arî flotç) nonâca pçc Krievijas impçrijas sabrukuma

1917. gada revolûcijâ. Ïoti bieþi krievu emigrantus varçja sastapt starp

Parîzes taksistiem.

Par lielo aviâcijas izstâdi vçl jâpiebilst, ka to apmeklçja arî Latvijas

kara lidotâju komandieris ìenerâlis Baðko. Ar viòa adjutantu virsleit-

nantu Tîrumu (varbût uzvârdu minu neprecîzi) biju jau agrâk pazîs-

tams. Zinâdams, ka mâcos Parîzç, adjutants mani uzmeklçja, un es

ìenerâlim ðeit noderçju kâ tulks un gids.

Profesors de Gai solîjumu pildîja. Pabeidzis kâdu no lekcijâm, viòð

patieðâm mums, visiem èetriem ârzemniekiem, piedâvâja lidojumu virs

Francijas. Taèu iznâca, ka trîs mani kolçìi, minot daþâdus ieganstus,

no tâ atteicâs. Visdrîzâk ðeit reâlais ðíçrslis bija viòu sievu (kuras visiem

trim Parîzç dzîvoja klât) nevçlçðanâs, ka vîri piedalâs zinâmâ mçrâ ris-

kantâ pasâkumâ. Man kâ zemûdeòniekam riska sajûta bija pierasta un

par profesora vilinoðo piedâvâjumu ìimeni informçt nevajadzçja.

Norunâtajâ laikâ ierados kafejnîcâ Maksim, kas atradâs pie Magda-

lçnas baznîcas. Profesors tur jau garlaikodamies sçdçja pie galdiòa un

uzaicinâja mani uz tasi kafijas. Pçc divdesmit minûtçm pienâca serþants

* Austrumprûsija. – Red. pieb.

180

un paziòoja, ka automaðîna mûs jau gaida. De Gai nesteidzîgi samak-

sâja rçíinu, un mçs devâmies uz Orlî aerodromu, kas atradâs kâdu

divdesmit kilometru attâlumâ. Iebraucâm atseviðíâ nodalîjumâ, kur

bâzçjâs kara lidmaðînas. Lielâ hallç mûs sagaidîja vîrs militârâ formâ.

Viòð paziòoja, ka divvietîgais iznîcinâtâjs lidojumam ir gatavs. Vçl pçdçjâ

brîdî profesors apvaicâjâs, ko es gribu redzçt. Norunâjâm, ka apmetîsim

loku lîdz Lamanðam un tad gar Biskajas lîci nâksim atpakaï. Uzìçrbu

speciâlo tçrpu un saòçmu paskaidrojumus par to, kas man bûtu jâdara

avârijas gadîjumâ, proti, kâ rîkoties ar izpletni, kuram lidmaðînâ sçdçju

virsû. Sarunas gaisâ notika caur austiòâm un mikrofonu. Dzirdamîba

bija teicama. Mana iepriekðçjâ lidoðanas pieredze neko daudz ðeit

nedeva – lîdz tam savâ mûþâ divas reizes biju vizinâts ar hidroplânu

virs Liepâjas pludmales un jûras, taèu tâ âtrums bija vismaz divas reizes

mazâks, lîdzîgi var teikt par lidmaðînas manevrçtspçju.

Strauji pacçlâmies gaisâ un, apejot Parîzi, virs kuras lidot nebija

atïauts, devâmies uz ziemeïiem. Pçc maza brîþa profesors ar roku râdîja

uz ïoti labi saskatâmo Lielbritânijas salu. Tad pagriezâmies uz rietu-

miem. Drîz lejâ kâ uz delnas bija Bretaòa. Pagrieziens uz dienvidiem,

un apakðâ – Biskajas lîèa piekraste, Nante. Tad griezâmies atpakaï uz

Parîzi. Profesors jautâja, vai nevçlos, lai izdara kâdu triku. Zinâms,

dûða liela, atbildçju: Jâ. Lidmaðîna pikçjot strauji samazinâja augstu-

mu, un ðíita, ka tâ uz sâniem jau triecas zemç. Apakðâ ganâmpulka

govis metâs katra uz savu pusi, bet tad iznîcinâtâjs atkal spçji uzgâja

gaisâ. Drîz vien likâs, ka nu to triku bûtu gana. Mikrofonâ saucu:

Assez, monsieur le Professeur! (Diezgan, profesora kungs! – franèu val.)

Kad bijâm jau nosçduðies, apjautâjos de Gai, kâ viòam ir dotas tâdas

tiesîbas ierasties lidlaukâ un brîvi lidot. Izrâdîjâs, ka tas tiek darîts ar

nolûku, lai profesors nezaudçtu savu kara lidotâja praksi. Viss, ieskai-

tot dienesta automaðînu, kas mûs atveda uz lidlauku, ðeit tika apmak-

sâts no valsts lîdzekïiem.

Vairâk nekâ miljons karavîru kapsçta

Reiz mûsu akadçmijas vadîba noorganizçja vairâku dienu ekskur-

siju, kurâ devâmies kopîgi ar armijas kâjnieku akadçmijas klausîtâjiem.

Tâs mçríis bija apskatît Pirmâ pasaules kara cîòu vietas Verdenas pilsç-

181

tas apkaimç pie tâ sauktâs Maþino lînijas. 1916. gadâ septiòos kauju

mçneðos ðeit krita ap 600 tûkstoði vâcu, ap 400 tûkstoði franèu un ap

25 tûkstoði amerikâòu karavîru. Lielâkâs kauju vietas apmeklçjâm

hronoloìiskâ kârtîbâ. Brîþiem gids, kas bija virsnieks un ðo militâro

operâciju dalîbnieks, râdîja dabâ, kur viòð pats tolaik cînîjies. Daudzviet

ðeit stâvçja brîdinoði uzraksti, ka nedrîkst noiet no ceïa, jo apkârtnes

lauki vçl nav atmînçti. Zemç tieðâm vai ik uz soïa mçtâjâs ðíembas un

lodes. Citviet uzraksti informçja, ka pirms kara te atradies ciems, zem-

nieku saimniecîba vai pat pilsçtiòa. Pçc lielajâm kaujâm dzîve ðeit bija

pamirusi – visam ïâva apaugt ar krûmiem un zâli. Apmeklçjâm arî lielo

karavîru kapsçtu. Viss tâs laukums izskatîjâs kâ viens vienîgs krustu

meþs. Blakus tam lielas, garas mâjas veidâ bija uzcelts milzu piemineklis.

Tajâ drîkstçja ieiet tikai ar noautâm kâjâm. Iekðpusç valdîja pilnîgs klu-

sums. Uz sienâm varçja izlasît krituðo karavîru vârdus un viòu agrâko

dzîvesvietu nosaukumus. Atseviðíi, bet turpat netâlu bija arî pretinieku –

vâcu karavîru kapi. Uz turieni no Vâcijas brauca krituðo tuvinieki,

ekskursanti. Protams, Francijas varas iestâdes to neliedza.

Pirmâ nakðòoðana mums bija paredzçta kâda pulka kazarmâs, kur

tikâm sagaidîti ar bagâtîgu mielastu. Kad sçdâmies pie galda, pama-

nîju tâ vidû pulka standartu – tieði tâdu kâ Latvijas karogs. Drîz vien

noskaidrojâs, ka vienîbas komandieris ir agrâkais Francijas militârais

ataðejs Latvijâ pulkvedis Luijss Abrahams. Vçl atklâjâs, ka komandiera

sieva ir latviete, manas vecâkâs mâsas Elfrîdas draudzene no Limbaþu

meiteòu proìimnâzijas laikiem – Elza Lîsmane. Tâdâ veidâ pulkvedis

bija pieòçmis mûsu karogu par sava pulka standartu. Sarunâ viòð lab-

prât atcerçjâs Latvijâ nodiençto laiku. Kâ tas bija ticis pie latvieðu zelte-

nes, palika gan nenoskaidrots. 1999. gadâ kâdu dienu man piezvanîja

no Francijas vçstniecîbas vîrs, vârdâ Antons Mantons. Lauzîtâ latvieðu

valodâ viòð lûdza iespçju atnâkt ciemos. Viesis izrâdîjâs Elzas Lîsmanes

mazmazdçls. Cik sapratu, pçc profesijas viòð bija vçsturnieks un îpaði

interesçjâs par Latvijas nacionâlo atmodu. Antons solîja atrakstît un

atsûtît sava zinâtniskâ pçtîjuma kopiju. Diemþçl tas pagaidâm izpalicis.

Atgrieþoties pie toreizçjâs ekskursijas, jâpiemin, ka pieminekïu

Verdenas kauju laukos ir ïoti daudz – gan atseviðíiem varoòiem, gan

divîzijâm, pulkiem un pat pasta balodim, kas bija sûtîts no vâcu aplenk-

tâ Duamontas forta. Ekskursijas noslçgumâ apmeklçjâm Verdenas kara

muzeju, kas atrodas paðâ pilsçtas centrâ. Lielâ pârsteigumâ atklâju, ka

182

* Mûsdienâs ðis laukums ir pârdçvçts Ðarla de Gola vârdâ. – Red. pieb.

stendâ, kurâ bija izlikti daþâdu karojoðo valstu ordeòi, atradâs arî mû-su

Lâèplçða Kara ordenis. Droði vien tas tur ir vçl ðodien.

Piemiòas dievkalpojumszemûdenei Prometa

Pirms Otrâ pasaules kara, kad vçl liela daïa Indoíînas piederçja

Francijai kâ kolonijas, ðî reìiona ûdeòos tika turçti diezgan lieli franèu

kara flotes spçki. Tajos ietilpa arî zemûdenes. Traìiski gadîjâs, ka viena

no tolaik lielâkajâm un modernâkajâm zemûdençm Prometa mâcîbâs

pie Vjetnamas krastiem lielâ dziïumâ pazuda. Uz tâs borta bija ap 70–

80 jûrnieku. Nesekmîgie glâbðanas darbi ilga kâdas desmit dienas.

Pçc tam Prometa tika pasludinâta par bojâ gâjuðu. Sçroja visa Francija.

Arî mçs, ârzemnieki, akadçmijâ saòçmâm ielûgumus ierasties Parîzes

Dievmâtes katedrâlç uz piemiòas ceremoniju. Varenais dievnams izrâ-

dîjâs par mazu, lai tajâ varçtu iekïût visi, kas gribçja piedalîties ðajâ

aizlûgumâ. Îpaði rezervçtas vietas bija bojâgâjuðo tuviniekiem, kuriem

garîdznieki, protams, pievçrsa seviðíu uzmanîbu. Katedrâlç uz paaug-

stinâjuma bija novietots kaut kas lîdzîgs zemûdenes maketam. Diev-

kalpojums uz mani atstâja ïoti spçcîgu iespaidu.

Parâde pie Triumfa arkas

Pienâca 1939. gada 14. jûlijs. Katru gadu ðajâ datumâ tiek atzîmçta

1789. gadâ dibinâtâs Francijas Treðâs republikas jubileja – valsts lielâ-

kie svçtki. Ðajâ sakarâ tâ sauktajâ Zvaigþòu laukumâ* pie Triumfa arkas

tiek rîkota karaspçka parâde, ko tradicionâli pieòem pats Valsts

prezidents. Ðíiet, nekas neliecinâja, ka tâ bija pçdçjâ parâde pirms Otrâ

pasaules kara un vairâk nekâ èetru gadu ilgâs Francijas okupâcijas.

Interesanti, ka ðajâ Parîzes vietâ tieðâm kâ zvaigznç sanâk kopâ

divpadsmit avçnijas (ielas). Galvenâ no tâm skaitâs Elizejas lauki. Fak-

tiski tâ ir ïoti plata, divus kilometrus gara iela, kas vçsturiski ir iesaukta

par laukiem. Akadçmijas klausîtâjiem bija ierâdîtas îpaðas vietas, no

183

kurienes visu ðo pasâkumu varçjâm ïoti labi vçrot. Iespaidîgi izskatîjâs,

piemçram, Ârzemnieku leìions, kas uz svçtkiem bija ieradies no Âfrikas.

Pulka priekðâ gâja bârdaini vîri ar cirvjiem uz pleca. Pirmâ pasaules kara

sabiedrotos – Lielbritâniju – pârstâvçja kâds skotu pulks raibos brunèos

un lâèâdas cepurçs. Viòiem lîdzi bija kaza, kas divu karavîru pavadîbâ

gâja pulkam un tâ oríestrim pa priekðu. No Senegâlas bija ieradies mel-

no afrikâòu pulks, kas no skata vien iedvesa respektu. Ne velti saka: Pie

Verdenas tuvcîòâs senegâlieði vâcieðus vienmçr uzvarçjuði.

Mani personîgi vairâk interesçja tieði brîvprâtîgo Ârzemnieku leìi-

ons. Noskaidroju, kur viòi apmetuðies, un gâju meklçt, vai tur nav kâds

latvietis. Zinâju, ka Francijâ no Roòa komandas demobilizçjâs serþants

Liniòð, kam bija vçlçðanâs iestâties ðajâ vienîbâ. Te jâatzîstas, ka arî mani

Roòa bûves laikâ tirdîja doma, ka vajadzçtu iet diençt Ârzemnieku

leìionâ. Kïuvis par kadetu Kriðjâòa Valdemâra jûrskolâ, es, protams,

ðo ideju atmetu, un labi vien bija.

No parâdç dalîbu òçmuðajiem leìiona vîriem par Liniòu neviens

neko nezinâja. Sastapu vienîgi divus citus latvieðus, ko personîgi nepa-

zinu. Ar veco draugu man tomçr izdevâs satikties vçlâk Latvijâ, kad

kopâ ar jûras virsnieku grupu biju ekskursijâ Íeguma spçkstacijas bûvç.

Liniòð ðeit strâdâja par celtnieku. Atceroties Ârzemnieku leìionu, viòð

teica, ka norâvis tur kâdus trîs èetrus gadus. Esot Sahâras akmeòos

pârçjiem râdîjis, kâ vienam jâstiepj loþmetçjs, ko paredzçts nest divatâ.

Galu galâ Liniòð izlçmis, ka labâk tomçr dzîvot Latvijâ, tâpçc arî

atgriezies. Interesanti, ka par topoðo Íeguma spçkstaciju tolaik runâja,

ka radîsies problçmas ar tik liela saraþotâs elektrîbas daudzuma izman-

toðanu. Tika pat apsvçrta iespçja pie Íeguma bûvçt rûpnîcu, kur no

mâliem kausçtu alumîniju.

Nçìeru sadusmoðana un citi piedzîvojumi

Dzîvodams Parîzç, nedçïas nogalçs ðad tad satikos ar sûtniecîbas

darbiniekiem. Kopîgi staigâjâm pa krodziòiem, spriedâm par politiku.

Reiz nokïuvâm restorânâ, kur starp daudzajiem viesiem sçdçja kâda

nçìeru kompânija, zinâms, no franèu Âfrikas kolonijâm. Kaut arî bijâm

labi iemetuði, turçjâmies pieklâjîgi, bet te nez kâpçc man ieðâvâs prâtâ

doma melnos pazobot. Paskatîjies uz viòu pusi, pieliecos tâ, it kâ pucçtu

184

kurpes, bet pçc tam ar to paðu roku pucçju vaigu… Nçìeri manu joku

saprata, ïoti noskaitâs, un jâatzîst, ka ar lielâm grûtîbâm mçs tikâm no

restorâna ârâ. Daudz netrûka, ka es bûtu piekauts par ðâdu uzvedîbu.

Nçìerus var viegli aizvainot, un viòi prot savu godu aizstâvçt.

Cits misçklis man gadîjâs, kad biju uzlûgts uz mâjas viesîbâm

sûtniecîbas sekretâra Igala kundzes dzimðanas vai vârda dienâ. Ilgi do-

mâju, ko lai nesu dâvanâ. Kas atbilstu tam, kâ ðie svçtki tiek svinçti

Francijâ? Beidzot tirgû nopirku milzîgu omâru, kas noteikti svçra vai-

râk par kilogramu, bet garumâ ar izstieptâm knaiblçm tam bija vai pus-

metrs. Kad saimniecei pasniedzu dâvanu, visi klâtesoðie – îsti latvieði,

pârsteigti par ðâdu kukaini, nezinâja, kâ ar to tikt galâ. Mâjâs arî nebija

tâda trauka, kur varçtu omâru izvârît. Nekas cits neatlika, kâ doties uz

veikalu meklçt çdiena pagatavoðanai piemçrotu katlu. Vispâr, Francijâ

dzîvodams, vçþveidîgos çdu bieþi.

Zinâmu laiku veltîju arî muzejiem, izstâdçm, kino un rçvijâm. Nav

iespçjams aprakstît visu vçrtîgo, ko esmu tur guvis. Varu tik teikt, ka

gleznu galeriju Luvrâ apmeklçju vairâkas reizes pçc kârtas, jo vienâ dienâ

nav pat iespçjams izstaigât visas zâles, kur nu vçl apskatît katru gleznu.

Vairâk pakavçðos atmiòâs par rçvijâm – izklaides veidu, kâdu tolaik

Latvijâ vçl nepazina. Ieeja tajâs bija samçrâ dârga, biïetes cenâ tika

ieskaitîts arî noteikts daudzums uzkoþamo un dzçrienu. Parasti ârdur-

vis ðîm iestâdçm ne ar ko seviðíu neizcçlâs, taèu, ejot tâlâk, viss spîdçja

un laistîjâs ïoti eleganti. Programmâs uzstâjâs pazîstami mâkslinieki,

kâ arî dâmas (gerlas), turklât seviðíi skaistas un gandrîz plikas (tâtad arî

figûrai jâbût pirmklasîgai). Skatuve atradâs nevis kâ parasti – telpas galâ,

bet publikai pa vidu. Zâles sienas un pat griesti varçja atvçrties, lai,

piemçram, no debesîm nolaistos balons ar gondolu, kurâ sçdçja vairâkas

puíes. Tâs tad izkâpa no groza un sâka râdît daþâdas pozas – tieðâm kâ

puíes vçjainâ laukâ. Nekâdas banalitâtes un nepieklâjîgas uzvedîbas.

Zinâms, bez biïetes cenâ iekïautâs dzeramo devas ðeit varçja dabût

visu, ko vien vçlies un ko maks ïauj. Bija arî tâdas rçviju programmas,

kuras varçja apmeklçt tikai pa pâriem. Viens vîrietis vai viena sieviete

netika ielaisti.

Vçl piebilstot par Parîzes vçsturiskajâm vietâm, bûtu jâpiemin Lielais

Tiesu nams, kura pagrabstâvâ atrodas tâ sauktâ konsieþerî (Conciergerie).

Tieðâ tulkojumâ tâ iznâk kâ sçtnieku, durvju sargu saieta vieta, taèu

patiesîbâ tas ir franèu revolûcijas laika pagaidu cietums ar ïoti bçdîgu

185

slavu. 18. gadsimta 90. gados ðeit pirms giljotinçðanas tika ieslodzîtas

daudzas izcilas personas. Varbût to var kaut kâdâ mçrâ salîdzinât ar

èekas pagrabiem Rîgâ, Brîvîbas un Stabu ielas stûrî. Tagad konsieþerî ir

iekârtots ïoti iespaidîgs muzejs un krodziòð, kura apmeklçtâji sçþ lîdzâs

giljotînai ar visiem tâs koka kluèiem un naþa asmeni. Blakus ðîm telpâm

atrodas celle, kurâ caur restoto lodziòu redzama Francijas karalienes

Marijas Antuanetes vaska figûra. Viòu kopâ ar vîru – karali Ludvigu

XVI revolucionârais tribunâls apsûdzçja sazvçrestîbâ pret Francijas

Republiku un telpâ, kur nu atradâs krodziòð, giljotinçja. Uzzinot ðo

faktu, pat citâdi labais vîns, ko lika priekðâ daiïas franèu meitenes, vairs

neðíita garðîgs.

Parîze vçstures gaitâ no nelielas 3. gadsimta tirgotâju apmetnes ir

pârtapusi par desmit miljonu iedzîvotâju pilsçtu. Turklât jaunajos lai-

kos tâs augðana ir noritçjusi seviðíi strauji. Tâ jau 18. gadsimtâ parâ-

dîjâs problçma – ko darît ar kapsçtâm, kas savulaik tika ierîkotas pil-

sçtas nomalç, bet nu, tai pleðoties, sâka traucçt apbûvei. Tika rasts ðâds

risinâjums: tâlu aiz Parîzes toreizçjâm robeþâm atradâs izstrâdâtas sâls

raktuves ar lieliem pazemes eju un zâïu labirintiem, tâ sauktâs kata-

kombas. Ðeit sâka pârapbedît miruðos no tâm kapsçtâm, kuras nolçma

likvidçt. Te gan jâpiebilst, ka 20. gadsimta sâkumâ Parîze jau bija izau-

gusi tik liela, ka arî agrâk tâlâs katakombas jau atradâs pilsçtas robeþâs.

Kâ apbedîjumu problçma tiek risinâta turpmâk, nezinu, taèu fakts, ka

manâ studiju laikâ uz ðo 18. gadsimta pazemes kapsçtu tika rîkotas tû-

ristu ekskursijas, tâpçc to nolçmu apskatît arî es. Tieðâm iespaidîgi bija

redzçt veco sâls raktuvju gaòìus, galerijas un celles, kurâs regulârâs

grçdâs bija sakrauti pârapbedîto cilvçku kauli. Vietâm te strîpâs stâvçja

arî galvaskausi – ar un bez zobiem. Turklât varçja pamanît kâdu tâ laika

ievçrojamu personu pârapbedîjumu. Lai novçrstu galvaskausu, zobu

vai kaulu zâdzîbas (kâdas diemþçl te atgadîjâs), viena gida pavadîbâ laida

tikai desmit ekskursantus. Kad tie apmeklçjumu beidza, katakombâs

varçja doties nâkamâ grupa. Reizç ar ieejas biïeti katrs saòçmâm svecîti,

ko aizdedzâm vçl pirms nokâpðanas pazemç. Gids mums pastâstîja arî

par kâdu ïoti savâdu koncertu, kas katakombâs bija sarîkots apmçram

pirms gada. Tajâ uzstâjuðies mûziíi, kuri centuðies atdarinât savus

pârapbedîtos kolçìus – izcilus agrâko laiku vijolniekus un pûtçjus.

Izpalikuði vienîgi pianisti, jo pazemç nav varçts nonest klavieres.

Pasâkums bijis slçgts – publikas tikai tik, cik katakombâs var saiet, un

tikai izmeklçtas personas. No tiem, kam bijusi vara ðo koncertu

186

aizliegt, nevienu, protams, nav lûguði, bet katakombu apkalpojoðais

personâls ticis uzpirkts. Nâkamajâ dienâ, kad notikuðais vairs netika slçpts,

kapsçtas administrâcija uzpirktos kalpotâjus atlaidusi no darba, taèu ar

to viòi bija rçíinâjuðies.

Vçl stâsts par franèu slaveno liíieri benediktînu. To oriìinâli gata-

voja Benediktieðu ordeòa klosteros. Tâds Lamanða piekrastç bija mazajâ

Fekânas pilsçtiòâ, kura atrodas starp Djepu un Havru. Klosterî izvietotajâ

fabrikâ strâdâja tikai mûki. Reiz kâdâ 1939. gada pavasara svçtdienâ

nolçmu uz ðo pusi doties ekskursijâ. Fabrika, kâ jau tas svçtdienâ pienâ-kas, nedarbojâs, taèu bija atvçrta apmeklçtâjiem. Pats klosteris pârsteidza

ar îpaðu tîrîbu un kârtîbu, kâ arî ar mûku ïoti laipno attieksmi. Gids

skaidroja, ka benediktîna pagatavoðanai ir nepiecieðama reti sastopama

zâlîte, kas aug uz Lamanða piekrastes klintîm. Ekskursiju beidzot,

apmeklçtâjiem tika râdîtas divas istabas, kur plauktos vairâkâs rindâs

stâvçja pudeles ar liíiera viltojumiem, kâ arî mapes ar simtiem tiesu

lietu, ko klosteris pret viltotâjiem bija vinnçjis. Turpat pie fabrikas atra-

dâs neliels veikaliòð. Tajâ nopirku ar benediktînu pildîtas ðokolâdes

konfektes un daþas pudeles. Viena no mazajâm pudelîtçm (150 gramu)

man bija saglabâjusies lîdz 1988. gada jûnijam, kad pçc 44 atðíirtîbas

gadiem tikos ar brâli Robertu, kurð ar savu sievu un dçla ìimeni ieradâsLatvijâ no trimdas zemes Zviedrijas. Dârgos ciemiòus pavadot, bene-

diktîna pudelîte tika atkoríçta un pa mazam malciòam izdzerta. Gar-

ðoja lieliski. Diemþçl tâ bija pçdçjâ reize, kad mçs ar brâli tikâmies.

1990. gadâ uz Latviju atveda vairs tikai viòa pelnus, ko saskaòâ ar Roberta

vçlçðanos paglabâjâm Lçdurgas kapos.

Vçlreiz pârlûkoju iztukðoto benediktîna pudelîti. Stikls tâs apakð-

daïâ bija iekausçts nelielâ alumînija trauciòâ, uz kura redzams krusts un

trîs burti DOM. Tâ pati zîme atradâs arî uz koría. Ðie burti latîniski

nozîmç vârdus Deo optimo maximo, ko jâtulko kâ No Dieva visaug-stâkâ un labâkâ. Es nezinu nevienu citu alkoholu, kuram bûtu kâds

uzraksts sakarâ ar Dievu.

Toreiz ekskursijas gaitâ iegriezos arî Havrâ, kur apskatîju (protams,

no ârienes) kuìu bûvçtavu, kur tapa Spîdola. Ðajâ pilsçtâ atradâs arî

Latvijas konsulâts. Te gan neviens latviski nerunâja, taèu tâ bija ïoti

vajadzîga iestâde latvieðu jûrniekiem, kuri samçrâ bieþi iegâja Havras

ostâ. Konsulâtâ varçja apskatît daudz krâðòi ilustrçtu prospektu par

Siguldu, Rîgas Jûrmalu, Baldoni un citâm Latvijas dziednîcâm un tû-

risma objektiem.

187

1938. gada 18. novembris Parîzç

Pirms garajiem okupâcijas gadiem ðis 18. novembris bija priekð-

pçdçjais. Ðíiet, neviens tolaik nevarçja iedomâties, ka 1940. gada no-

vembrî brîvas Latvijas vairs nebûs. Pieòemðanu sûtniecîbas zâlç rîkoja

pats sûtnis Grosvalds. Ieradâs ielûgtâs franèu oficiâlâs personas, kurâm

bija kâds sakars ar sûtniecîbu, kâ arî latvieði, kuri Parîzç mâcîjâs, atradâs

komandçjumos vai dzîvoja pastâvîgi (pçdçjie bija apvienoti biedrîbâ).

Ðajâ dienâ Parîzes radio atvçlçja desmit minûtes mûsu sûtniecîbas pirmâ

sekretâra uzrunai. To mçs, visi pieòemðanâ sanâkuðie, arî noklausîjâmies.

Tad zâlç pie klavierçm sçdâs no Latvijas iebraukuðais pianists Hermanis

Brauns. Viòð spçlçja himnu, ko lielâkâ daïa klâtesoðo dziedâja lîdzi. Pçc

kara Rîgâ, satikuðies ar Braunu (nezinu, kâ viòð, bûdams ebrejs, izglâ-

bâs no vâcieðiem), pârrunâjâm ðo svçtku atmiòas.

Kad svinîgais akts beidzâs, sûtòa kundze, pçc tautîbas beïìiete, lû-

dza visus pie galda. Vispirms runâja Grosvalds. No franèu puses atbildçja

pulkvedis Mjerî. Arî es, îsi uzstâjoties, pateicos Francijas valdîbai, kas

man bija devusi iespçju mâcîties Jûras Kara akadçmijâ. Pçc oficiâlâs dine-

jas sâkâs rotaïas un jautra pavakarçðana latvieðu un franèu garâ. Ðeit

tuvâk iepazinos ar mûsu mûziíiem. Starp viesiem bija arî diriìents

Leonîds Vîgners, kâds operdziedonis un arfiste, ðíiet, no Latgales, jo

runâja izloksnç.

Domâjot par pozitîvâ Latvijas tçla veidoðanu pasaulç, atmiòâ nâk

arî Teodora Reitera kora koncerts, kas 1938. gada paðâ nogalç vai 1939.

gada sâkumâ notika vienâ no lepnâkajâm Parîzes koncertzâlçm. Lîdzâs

tika rîkota arî lietiðíâs mâkslas izstâde. Es ðajâ sakarâ sûtniecîbâ saòç-

mu bezmaksas ielûgumus (gan uz koncertu, gan izstâdi), ko savlaicîgi

izdalîju pazîstamiem virsniekiem. Abi ðie pasâkumi notika ar lieliem

panâkumiem.

Kâdâ citâ reizç mûsu sûtniecîbâ sastapu vîru, kurð bija atvedis no

Latvijas kartupeïu paraugus. Franèiem, kuru laukos mudþçja kolorado

vaboles, bija interese par mûsu kartupeïiem. Var teikt, ka Latvija gâja

pasaulç.

Parîze, 1938. gada 18. novembra svinîbu pieòemðanâ Latvijassûtniecîbâ kopâ ar pulkvedi Mjerî un dâmâm

189

Prakse Vidusjûrâ uz zemûdenes Redoutable

1939. gada vasarâ mâcîbas akadçmijâ turpinâjâs savâ ritmâ, kadpiepeði no Rîgas pienâca ziòa, ka no 31. jûlija lîdz 16. augustam man ir

pieðíirta prakse franèu kara flotes manevros Vidusjûrâ, turklât speciâliuz zemûdençm. Jutu, ka pârçjos trîs ârzemniekus, studiju kolçìus,

pâròçma zinâma skaudîba. Kâpçc viòi nesaòçma lîdzîgu praksespiedâvâjumu, nezinu. Vçl pirms izbraukðanas uz Tulonu ar pasniedzçju

ieteikumu izvçlçjos savu diplomdarba tematu (kâ jau minçju, tas bijapar vâcu desanta izcelðanos Pirmâ pasaules karâ Igaunijas salâs). Veicu

arî zinâmas iestrâdes un, starp citu, Parîzes vislielâkajâ bibliotçkâ uz-gâju krievu militâros þurnâlus, ko pirms manis neviens lasîtâjs nebija

skatîjis.

Paredzçtajâ dienâ ar âtrvilcienu devos uz Tulonu. Nokïuvis tur,

tûlît stâdîjos priekðâ kara ostas komandierim. Viòð mani norîkoja uzzemûdeòu diviziona (kurð sastâvçja no èetrâm zemûdençm) flagmaòa

Redoutable, kas tulkojumâ nozîmç Baigâ. Ðis nosaukums bija mantotsno buru karakuìa, kurð 1805. gadâ piedalîjâs slavenajâ Trafalgaras kaujâ.

Toreiz pçc sava komandiera pavçles Redoutable abordçja (ar nolûkuietriecâs pretinieka kuìa sânos) britu flagmani Gloria. Sâkâs tuvcîòa,

kurâ kâds franèu matrozis, bretonietis, kas atradâs masta zâliòâ (kâdus10–15 metrus virs klâja) ar savu musketi nâvîgi ievainoja paðu britu

admirâli Nelsonu.

Diviziona izieðana jûrâ bija paredzçta nâkamajâ dienâ, tâpçc, pâr-nâcis no kara ostas, nolçmu apstaigât savas vecâs vietas. Dabûju zinât,

ka daudzi no kâdreizçjiem torpçdvirsnieku skolas kolçìiem ir aiz-komandçti uz Indoíînu. Viòu vidû bija Pjçrs Kolçns – draugs, ar kuru

reiz kopîgi vizinâjâmies jahtâ. Tomçr vienu otru paziòu ðeit satiku. Va-karâ aizgâju uz veco viesnîcu, kuras îpaðnieks mani atcerçjâs. Jutos te

kâ mâjâs.

Nâkamajâ rîtâ, kâ norunâts, devos uz kara ostu. Redoutable unreizç visa diviziona komandieris mani saòçma ïoti laipni. Tûlît tiku

iepazîstinâts ar zemûdeni. Komandâ bija èetri virsnieki, 59 matroþi uninstruktori. Redoutable tilpums – 1500 tonnu virs ûdens un 2000 tonnu

zem ûdens (trîsreiz lielâka par Roni). Âtrums – 18 mezgli virs ûdens un10 – zem ûdens. Bruòojumâ vienpadsmit 550 milimetru torpçdu apa-

râti, viens 100 milimetru lielgabals, viens 37 milimetru zenîtlielgabals.

Maðînu jauda – 6000 zirgspçku virs ûdens un 2000 – zem ûdens.

190

Jâpiebilst, ka, sâkoties Otrajam pasaules karam, Francijas kara flotes

sastâvâ bija arî vislielâkâ zemûdene pasaulç – Surcouf. Tâ pçc tilpuma

aptuveni seðas reizes pârsniedza Roni, turklât Surcouf bruòojumâ bija

arî hidroplâns, kas ir diezgan unikâli pat mûsdienâs.

Manevros zemûdeòu diviziona uzdevums bija aizsargât piekrasti

no uzbrûkoðâ pretinieka un novçrst desanta izsçdinâðanu. Atseviðías

epizodes sîkâk nepârstâstîðu, taèu katrâ ziòâ man kâ Latvijas kara flotes

virsniekam manevru uzdevums likâs ïoti interesants. Ðeit pirmo reizi

piedzîvoju, ka zemûdenes iegremdçtâ stâvoklî (lîdz 10 metru dziïumam)

savâ starpâ varçja sazinâties arî pa radio (Spîdolai un Ronim ðâdu iespçju

vçl nebija). Ïoti iespaidîga izskatîjâs torpçdu nakts uzbrukuma impro-

vizâcija ar apgaismotâm mâcîbu torpçdâm. Gaismas stars, kas kïuva

redzams, cigâram tuvojoties ûdens virsmai, uzskatâmi parâdîja, cik

precîzi tiek ðauts uz mçríi. No franèiem varçju mâcîties pat to, kâ jâ-

ðifrç radiogrammas. Viòi ðeit izmantoja îpaðu cilindrveida skolnieku

penâli, pateicoties kuram lieta gâja ïoti âtri.

Manevru starplaikos Redoutable noenkurojâs pie krasta klintîm,

daþkârt pat Nicas piekrastç. Lûk, idille – zemûdene stâv, vçja un viïòu

nav, laiks silts (ir taèu jûlijs!). Mums apkârt sabrauc ûdensvelosipç-

disti – var pat pasniegt roku, paamizçties ar daiïavâm. Vienu otru reizi

pat uznesu uz klâja saliekamo íeblîti, lai varçtu çrtâk vçrot krastu un

papïâpât ar ðo raibo publiku. Sarunâs ar Redoutable jûrniekiem daudz

stâstîju par Latviju, kara floti. Un bija ko teikt, turklât mums taèu bija

franèu zemûdenes un mînu traleri. Matroþi interesçjâs, kâ Latvijâ ir ar

uzturu un jo îpaði – ar vînu. Nu nâcâs skaidrot, ka latvieði vînu pieskaita

pie alkohola un, ja Latvijâ jûrniekiem to dotu, tad kuìis droði vien jûrâ

neizietu. Franèi uz to atsmçja, teikdami, ka ar viòiem notiktu tieði otrâdi:

ja vînu uz kuìa nedotu, neviens jûrnieks uz tâ nekâptu. Tas tieðâm va-

rçtu bût tiesa. Pat mani, Francijâ padzîvojuðu vîru, reiz pârsteidza kâdâ

Parîzes kafejnîcâ novçrots skats: jauna mâte iestumj zâlç ratiòus ar bçrnu

(tas ir viegli izdarâms, jo parasti ðâdâm kafejnîcâm pie ieejas nav sliek-

ðòu), piesçþas pie galda, pusdieno, piedzer tradicionâlo 3/4 litra vînu,

tad, paòçmusi klçpî zîdainîti, turpat pabaro to no krûts… Matroþi nu

òçmâs skaidrot, ka no ðâda piena bçrns âtrâk augot. Var iedomâties

franèu kara flotes kreiseri vai lînijkuìi, uz kura ir vairâki simti vai pat

tûkstotis cilvçku. Te konstruktoriem vajadzçja ieprojektçt milzîgas

cisternas, lai vajadzîbas gadîjumâ komandai vîna pietiktu vairâkiem

mçneðiem.

191

Vçl tâda mazliet romantiska smeldze – manevri Vidusjûrâ norisinâ-

jâs turpat pie Korsikas salas, ko atkal redzçju pa gabalu, taèu nekad

dzîvç nesasniedzu.

Pienâca laiks, kad manas dienas uz Redoutable bija beiguðâs. Tika

nolemts, ka mani izlaidîs krastâ pie Nicas. Nu domâju, kâ pateikties

laipnajam diviziona komandierim, virsniekiem, kuri no savâm plaðajâm

zinâðanâm patieðâm bija daudz devuði. Zinâms, vienu otru taktikas lietu

Baltijas jûrâ, salîdzinâjumâ ar Vidusjûru, vajadzçja koriìçt, taèu neap-

ðaubâmi ðîs prakses ieguvums bija liels.

Nospriedu, ka vispirms jâraksta ziòojums admirâlim Spâdem par

to, ka zemûdeòu diviziona komandierim un tâ palîgam ir pieðíirami

Triju Zvaigþòu ordeòi. Ðim nolûkam precîzi pierakstîju viòu vârdus un

amatus. Kad atgriezos Latvijâ, admirâlis un Armijas komandieris man

ðajâ lietâ neatteica, taèu labo nodomu izjauca okupâcija.