139

Kaynak: G. Ostrogorsky,Bizans Devleti Tarihi,Türk Tarih Kurumu Bas�mevi, 1986.

Komnenos Devleti.3

Theodo sia(Kaffa)

Tamatarkhai

Khersones

Konstantia

K Y P R O S

Tyana

Herakleia

Kaisareia

Sebasteia

Sinope

Harran

Trabzon

Ha

lys

Halep

O r o ntes

Melitene

Theodosiopolis

SamosataEdessa

Emessa (Hims)Tripolis

Antiokheia

Anazarbos

Germanikeia

MopsuestiaAdana

Tarsos

Laodikeia

Varna

Malander

Tuna

Trnovo

Philippopolis

Maric a

Serrhes

EUBOAAtina

ZAKYNTHOSKorinthos

Selanik

AdrianopolisMosynopolis

Ankhialos

Mesembria

Ras

Skopye

PrilepVodena

Avlona

Larissa

KORFU

Vidin

Nis

DyrrhakhionOkhrida

KastoriaBerrhoia

Nikopolis

KEPHALLENIA

BariTarentum

Brindisi

NO

RM

AN

LAR

HIR

VA

T�S

TAN

ZETA

Sava

Drina

P E Ç E N E K L E R

K U M A N L A RDA

LM

AÇ

Y

A

SirmumSemlin

(Zemun)Belgrad

Braniçevo

MACAR�STANZara

Spalato (Split)Sebenico (Sibenik)

Sofya

Struma

Vardar

Khandaks(Kandia)

K R E T A

R H O D O S

KOS

PATMOS

SAMOS

KHIOS

LESBOS

LEMNOS

Khrisopolis

BrussaAbydos

Kallipolis

Adramyttion

Pergamon

SardesPhilippopolis

Khonai

Seleukeia

Amastris

Sozopolis

Herakles İstanbul

Selymbria

Kyzikos NikaiaSangarios

Nikomedeia

HerakleiaKhalkedon

KONYA(RUM)

SULTANLIÚI

IkonionSozopolis

SublaionLaodikeia

AntiokheiaEphesos

Smyrna

Attaleia

Amorion

Dorylaion

Philomelion

Ankyra

Myriakephalon

0 250km

50 100 150 200

KOMNENOS�LAR DEVLETİAleksios devri sõnõrlarõ (1118)

Manuel I. devri sõnõrlarõ (1180)Ioannes II. devri sõnõrlarõ

Scod(Skadar )

A k d e n i z

K a r a d e n i z

Messina

Taormina

Syrakusa

Rossano

TarentoBrõndisi

Bari

�TA

LYA

KA

TER

AN

LIÚ

I

KEPH

ALLENA

TH.

NIK

OPO

LIS

PELOPONNESOS

HELLAS

THESSAIONIKESTRYMON

MAKEDONIA

DY

RR

HA

KO

N BU

LG

AR

IATH

DALMAÇYA

SIRMIUM

P A R I S T R I O N

THRAKIA

ABYDO OPSIKION

HEA

KESIO

N

K I B Y R A I O T ON

KAPPADOKIA

ANATOLIKON

KHARSIANON

LYKANDOS

KILIKIA

SELEUKEIA

BUKELLARION

OPTIMATON

PAPHLA-

GONIAARMENIAKON

SE

BA

ST

EIA

K O L O N E I A

K H A L D I A

TARON

IBERIA

THEO

DOSIOPOLI

S

VASPURKANMESOPO-TAMIA

FIRATÞEH�RLER�TELUKH

AN

TIO

KH

EIA

TH

AIGATON

PELAGOS THKHIOSTHSAMOS TH

KEPHALLENIA

ZAKYNTHOS

Nikopolis

Zara

Spolatto

RagusaRas Niş

PriştinaSerdika

SkopyePrizrenSkadar

Okhrida

PrespaAvlona

Kastoria

KORFU

Dyrrhakhion

Larissa

ServiaLEMNOS

THASOS

Strumika

ProsekMelnik

Pernik

Philippopolis

Serrnes

KHERSONES

TH

Drava

Sava

SõrmiumBelgrad

VidinTuna

Nikopolis

VodenaPrilep

Va

rdar

TrnovoBALKAN DAĞLARI

DeveltosMari ca(Meriç)

Korinthos Athenae

ThebalEUBOA

KHIOS

ANDROS SAMOS

LESBOS

NAKSOSTKOS

RHODOS

Versinikia Bulgarophygon

Adrianopolis(Edirne)

Sozopolis

MesembriaAnkhialos

Varna

Pliska

Silistria

İstanbul

ArkadiopolisHerakleia

SelymbriaKhalkedon

NikaiaNikomedeia

Kyzikos

Adramyttion(Edremit)

Pergamon

AbydosKallipolis

SangariosDorylaion

Amorion

Ankyra

IkonionSardes

Maiandr o sSmyrna

Ephesos

Miletos

Attaleia

Seleukeia

Tarsos

Tyana

AdanaAnazarbos

GermanikeiaHadatArabissos

Kaisareia

Dazimon

Sebasteia

Halep

Telukh

Antiokheia

Laodikeia

Tripolis Emesa

BaalbekDamaskos

Beyrut

Sidon

Akkon

Kaisareia

Kudüs

NazarethTiberias

Raphanea

Edessa

Amida

Fõrat

ZapetraMartyropolis

Nisibis

HarranMusul

Dicle

Mantzikert

Theodosiopolis

DvinArakses

Trabzon

Koloneia

K A F K A S Y A

1045�denberi

Tephrike

MELITENE

Samosata

Çim

işko

s fe

t ihl

eri

9

75

KYPROSK R E T A

Khersones

Theodosia(Kaffa)

II. Basileios döneminde devletin s�n�rlar�.2

1025 YILLARINDA

II. BASILEIOS DEVLETİ

0 250km

1025�de Devlet Sõnõrõ

1025�den Sonra Kazanõlan Topraklar Kaynak: G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi,Türk Tarih Kurumu Bas�mevi, 1986.

Melitene

Morava

Kars Ani

Cattoro

140

Bizans ortaça¤�nda Anadolu�da genellikle bir askeri karakol çevresinde küçükyerleßmeler yap�lm�ßt�r. Antik dünyan�n büyük ve zengin kentleri giderek yerini buOrtaça¤ kentlerine b�rakm�ßt�r. Bu, Anadolu kültür tarihinde çok önemli bir dönüßümüngöstergesidir!: Antik kültür, yerini Ortaça¤ kültürüne b�rakmaktad�r. Çok büyükboyutlu tap�naklar�, hamamlar�, tiyatrolar�, sütunlu caddeleri, gymnasiumlar� ve çoksay�da kamu binas� olan zengin kentlerin yerini, küçük, d�ßa kapal�, çekirde¤ini kiliseya da manast�rlar�n olußturdu¤u, yoksul kentsel yerleßmeler alm�ßt�r.

Bu yeni kentler, antik kentlerin geometrik planl� imar�n� da terk etmiß, sokaklar vebinalar daha organik, rastlant�sal bir biçimde gelißmißtir. Ortaça¤ literatüründe dezaten yaln�zca Konstantinopolis �polis�*, yani kent olarak an�lmakta, di¤er birçokortaça¤ kenti kale anlam�na gelen �kastron� diye an�lmaktad�r. Antik kentlerin söndü¤üdönemde Anadolu�da neredeyse büyüyen tek kent, imparatorlu¤un baßkenti olarakseçilmesi nedeniyle Konstantinopolis�tir.2. Coğrafyanõn Belirlediği Başkent: Konstantinopolis

O güne kadar Roma�n�n küçük bir bal�kç� kenti olan Byzantion, neden imparatorConstantinus taraf�ndan imparatorlu¤un yeni baßkenti olarak seçildi? Roma �m-paratorlu¤u daha Diocletianus döneminde (285 - 305) imparatorlu¤un �talya�da olanmerkezini, jeopolitik nedenlerle do¤uya kayd�rmay� tasarl�yordu. Bat� Roma topraklar�kuzeyden gelen ve Romal�lar��n �barbar� dedikleri uluslar�n sald�r�lar�na aç�kt�. �mpa-ratorlu¤un, Avrupa�daki merkezini koruyabilece¤i bir hinterland� kalmam�ßt� ve do¤utopraklar� daha güvenliydi. Diocletianus resmen baßkent ilan etmemekle birlikte,Nikomedia�ya (�zmit) yerleßti ve imparatorlu¤u buradan yönetti.

Constantinus daha uzak görüßlü bir liderdi. Do¤unun daha güvenli oldu¤unugörmesinin yan�s�ra, bu topraklarda h�zla yay�lan H�ristiyanl�¤�n, art�k toplumsaldeste¤ini giderek yitiren imparatorluk için taze bir güç olabilece¤ini farketti ve buyeni dini resmen tan�d�. Bundan sonra do¤u topraklar� imparatorlu¤un merkezi içindaha sa¤lam bir zemin haline gelmißti. Constantinus�un Roma�n�n Anadolu�dakigörkemli kentleri yerine Byzantion�u yeni baßkent yapmas� co¤rafi konumundankaynaklan�yordu.

Üç taraf� denizle çevrili olan kenti savunmak çok kolayd�. Bo¤az�n güçlü ak�nt�s�denizden kußatmay� olanaks�z k�l�yordu. Karadan kußatanlar�n ise, yeter genißlikteve yeterli lojisti¤i sa¤layacak bir hinterland� olmuyordu. Yani savunma aç�s�ndanRoma ile k�yaslanamayacak kadar avantajl� bir konuma sahipti.

Do¤usunda ve bat�s�nda yer alan geniß imparatorluk topraklar�n� yönetebilmekiçin uygun bir konumdayd�. Yer ald�¤� co¤rafyadaki merkezi konumu kente, deniz vekara ulaß�m� ile çok geniß bir bölgeye egemen olabilme imkân�n� vermekteydi.

Konstantinopolis, o günün dünyas�n�n önemli ticaret yollar�n�n kavßa¤�ndayd� vebu ticareti kontrol edebilecek konumdayd�. �stanbul Bo¤az�, Karadeniz - Akdeniz ara-s�ndaki bütün deniz ticaretinin odakland�¤� dar su yoludur. Kara ticareti aç�s�ndanbak�ld�¤�nda da Asya ile Avrupa aras�ndaki ticari trafi¤in bu kentten geçti¤i görülür.

Deniz ulaß�m� aç�s�ndan çok uygun oldu¤undan, kußatma alt�ndayken bile kendinibesleyebilece¤i ve yard�m alabilece¤i çok geniß bir hinterlandla ilißkisi kopmuyordu.Yani baßkent olarak seçilen bu kentin avantajlar� co¤rafyas�ndan kaynaklan�yordu.Constantinus yeni baßkente imparatorlu¤un her bölgesinden insan getirterek yer-leßtirmißtir. Özellikle Roma�daki asilzadeleri ve yönetici s�n�f� kente göç etmeyeözendirmißtir. Baßkent ilan edilmesinden daha yüz y�l geçmeden nüfusu 10 kat�n-dan fazla artarak 300 000�e ç�km�ß, Roma�y� geçmißtir (2. belge).3. İmparatorluğun Nüfus Yapõsõ

Balkanlar ve Anadolu düßünüldü¤ünde, Bizans �mparatorlu¤u nüfusununço¤unlu¤unu Grekler olußturmaktayd�. Grekleri s�ras�yla Slavlar, Ermeniler ve Yahudilerizlerdi. Ancak çok say�da yerel halk da bu büyük mozayi¤in içinde yer almaktayd�.Küçük Asya�n�n nüfusunun 10. - 11. yüzy�llarda yaklaß�k 10 milyon, Balkanlar��nnüfusunun ise, 6 - 7 yüzbin oldu¤u tahmin edilmektedir.

�stanbul�a ad�n� veren �mparatorConstantinus ile Ayasofya�y� yapt�ranI. Justinianos, Meryem ile Çocuk �sa�ya kentmaketini ve Ayasofya�y� sunarken.

1

*

141

Jean - Leon Huens�in temsili bir resmi: Konstantinopolis kenti ve yap�lar�.2 Kaynak: National Geographic Society.

Peutinger Haritas�: 4. yüzy�lda yap�lm�ß olan orijinalharitan�n 1265�te Bizansl� bir keßiß taraf�ndan yap�lan kopyas�.Bu resimde görülen k�s�m, haritan�n sadece �ç Anadolu k�sm�n�göstermektedir. Kuzeyde bugünkü Rusya topraklar�, hemenalt�nda Karadeniz, sonra Anadolu Yar�madas�, güneydeAkdeniz, Rodos ve K�br�s adalar�, en altta da Ortado¤u veKuzey Afrika bulunmaktad�r.

3

Kaynak: M. Sözen (der.), Kapadokya, Ayhan Þahenk Vakf�, 1999.

142

Ancak bu rakamlar kesin de¤ildir, çünkü Bizans��n nüfus yap�s� ile ilgili kaynaklaryetersizdir. Bu konudaki bilgimizin ço¤u günümüze ulaßan fiziksel verilerden eldeedilmektedir. Kaz�lar bu konuda önemli bilgi kaynaklar� sa¤lamaktad�r. Ortalama birortaça¤ kentinin (10. - 11. yüzy�llar) yaklaß�k beß bin nüfuslu olabilece¤i, kaz�lar sonu-cunda elde edilen verilerden ulaß�lm�ß bir tahmindir.

Anadolu�daki baz� önemli Bizans kentlerinin çeßitli yüzy�llardaki tahmini nüfuslar�ßöyledir!: Antioch (Antakya) 4. yüzy�lda 150 000 - 200 000; Edessa (Urfa) 11. yüzy�lda35 000; Nicaea (�znik) 13. yüzy�lda 30 000 - 35 000; Konstantinopolis (�stanbul) 5. - 6.yüzy�llarda 400 000�den fazla; 1450�de ise 40 000 - 50 000.

Anadolu�da 4. - 6. yüzy�llar aras�nda görülen sürekli ve h�zl� nüfus art�ß� e¤ilimi,7. yüzy�lda veba salg�nlar�, açl�k ve savaßlar nedeniyle azalma e¤ilimine girmißtir. 7.yüzy�ldan sonra tekrar bir iyileßme dönemi baßlam�ß ve nüfus az da olsa artm�ßt�r. 11.yüzy�ldan itibaren özellikle Anadolu�nun do¤u kesiminde sürekli savaßlar veistikrars�zl�k nedeniyle göçler yaßanm�ßt�r.

4. Bölge Coğrafyasõ Mimarlõğõ BelirliyorYap�lar, zaman�n y�prat�c� etkisinden belki de en az etkilenen ve uzun y�llar varl�¤�n�

koruyabilen ürünler olarak, kültür tarihinin ve eski uygarl�klar�n anlaß�labilmesindeen önemli verilerdir. Bizans mimarl�¤�, baßta �stanbul kenti olmak üzere, tüm Anadolu�dabirço¤u günümüze kadar ulaßm�ß olan say�s�z yap�lar b�rakm�ßt�r. Bunlar�n kußkusuzen önemlileri ve an�tsal boyutlarda olanlar� dinsel mimari örnekleri, kilise vemanast�rlard�r. Ancak bunun yan�s�ra saraylar�n, su sarn�çlar�n�n, kalelerin, sukemerlerinin de günümüze ulaßabilmiß örnekleri vard�r.

Bizans mimarl�¤�n�n karakteri, do¤rudan inßa malzemesinin bulunabilmesindenetkilenmißtir. Baßkent ve çevresinde tu¤la yayg�n olarak kullan�lmaktayd�. Bu, kesmetaß ile k�yasland�¤�nda, özellikle büyük boyutlu yap�larda daha ekonomik olmakta,ißçilikten ve zamandan büyük tasarruf sa¤lamaktayd�. Büyük atölyelerde kitleselolarak imal edilen tu¤la, genellikle kare biçiminde, bir kenar�n�n uzunlu¤u 35 - 40 cm,kal�nl�¤� ise 4 cm kadard�. Bu malzeme, duvar inßas�nda bir modül olarak dakullan�ld�¤�ndan inßa sürecinde de kolayl�k sa¤lard�. Genellikle kireç, kum ve tu¤lak�r�¤�ndan olußan bir harçla birbirine tutturulurdu. Tu¤la, baßta Konstantinopolisolmak üzere Anadolu�nun bat�s�nda, baßta Yunanistan olmak üzere tüm Balkanlar�daçok yayg�n olarak kullan�lan bir malzemedir. Birçok yap�, ya taß - tu¤la s�ralar�n�ndizilimiyle, ya da yaln�zca tu¤ladan inßa edilmißtir.

Kesme taß ise, daha çok imparatorlu¤un güney (Akdeniz Bölgesi) ile do¤ubölgelerinde ana inßa malzemesi olarak kullan�lm�ßt�r. Do¤u Anadolu�daki Bizansyap�lar�, Suriye ve çevresindeki yap�lar, Toroslar�n güneyi ve kuzeyindeki yap�lar�nçok büyük bir k�sm� tamamen kesme taßlardan yap�lm�ßlard�r. Bu bölgelerde yerelolarak bulunan taßlar da kullan�l�yordu.

Kabaca bugünkü Ni¤de, Kayseri, Nevßehir, Aksaray kentlerini kapsayan Kapadokyabölgesinde ise (2. belge), tamamen bölgenin jeofizik özelli¤inden kaynaklanan çokilginç bir mimari teknik ortaya ç�km�ßt�r. Çeßitli atmosfer olaylar�n�n aß�nd�rarakbiçimlendirdi¤i yumußak volkanik tüf kayalar�n�n (peribacalar�) içleri oyularak kiliseler,manast�rlar ve sivil yerleßmeler yap�l�yordu.

Bu çok kolay, ucuz ve dayan�kl� bir mimari teknikti. Bir peri bacas�n�n içinekubbesiyle, sütunlar� ve kemerleriyle bütün bir kilise oyularak yap�labiliyordu. Bukiliselerin içleri ise, fresko* tekni¤i ile resimleniyordu (1. belge). Hatta bütünüyleküçük bir kentin ya da bir köyün bu kaya kütlelerine oyuldu¤u da bu bölgeye özgübir yerleßme olarak görülmektedir (4. belge). Bu yerleßmelerin bir k�sm� çok büyükboyutlu peri bacalar�n�n içlerine (Uçhisar, Ortahisar gibi), baz�lar� ise do¤rudan yeralt�naoyulmuß yerleßmeler biçimindedir (Derinkuyu, Kaymakl� gibi). Bu yeralt� �köy�leri 7-8 kat olarak bütünüyle yeralt�na oyularak yap�lm�ß ve birbirine labirent gibi koridorlarlaba¤lanm�ß çok say�da mekândan olußmaktad�r. Bu yerleßmeler ayn� zamanda güvenliksorununa da bir çözüm olarak ortaya ç�km�ßlard�r. Bu, tamamen Anadolu kültürüneözgü bir mimaridir ve Kapadokya bölgesinin co¤rafyas�n�n mimariye sundu¤u birolanakt�r.Kapadokya Göreme�de Karanl�k Kilise.1

*

Kayalara oyulmuß kilise ve di¤er yap�lar

Taßtan örülerek yap�lm�ß kiliseve di¤er yap�lar

Kapadokya Haritas�.2

143

Bizanslõlarda CoğrafyaBizans co¤rafyac�l�¤�n�n kayna¤� Antik Roma co¤rafyas�d�r. 6.yüzy�ldaki ünlü Bizans co¤rafyac�s� Stephen�in esin kaynaklar�,Antik dünyan�n büyük co¤rafyac�lar� Strabon ve Pausanias�t�.Geç Roma ya da erken Bizans dönemi tan�mlay�c� co¤rafyayailgi duymußtur; kentler, pazar yerleri ya da limanlar�n ayr�nt�l�olarak tan�mland�¤� yaz�lar (Expositio Totius Mundi) ile uzunyollar kateden hac�lar�n seyahatnameleri (egeria) bu konudaönemli kaynaklard�. Hac�lar, gördükleri yerleri uzun uzuntan�mlam�ßlard�. Di¤er ülkelere elçilik amac�yla gönderilenBizansl� memurlar�n tuttuklar� kay�tlar da bu dönem co¤raf-yas�n�n kaynaklar�ndand�r.

Ancak teorik co¤rafya, Bizans�ta tan�mlay�c� co¤rafyan�n geri-sinde kalm�ßt�r. Bu alanda ilk akla gelen isim, 6. yüzy�ldayaßam�ß �skenderiyeli tüccar, sonradan rahip olan KosmasIndikopleustes�tir. Gezdi¤i çok geniß co¤rafyada gördüklerini,fauna ve floray� tan�mlam�ß, öte yandan dünya için, üzeriyuvarlak bir kutuya benzeyen bir model de tasarlam�ßt�r. Bizanskozmografisinde dünyan�n biçimsel modellenmesinde üzeriyar�m küre ile örtülü olan bir küpten, tam küreye kadar çeßitlimodeller tasarlanm�ßsa da, bütün bu tasar�mlarda merkez Ak-deniz�dir. Bizans haritalar�nda da, t�pk� antik ça¤ haritalar�ndaoldu¤u gibi, Akdeniz ortada, üç k�ta (Asya ya da Anadolu, Af-rika ve Avrupa) ile çevrilidir. Bu, o günün bütün dünyas�d�rve dünyay� böyle çizen antik haritalar, Bizans ortaça¤�nda das�kça kopya edilmißtir.

3

Kaynak: M. Sözen (der.), Kapadokya, Ayhan Þahenk Vakf�, 1999.

Peri Bacalar�.4

Sivasa NevşehirNysseSoandos

GülşehirZoropassosArapsun

AvanosVenasa

ZelveGöreme Korama

ÜçhisarÜrgüp Osiana

MustafapaşaköySinassos

TaşkõnpaşaköyTamisos

AcõgölKaymaklõ

Soandus

DerinkuyuTõlköy

GelveriKorbola

AksarayCarsauraArchelais

SelimeIhlara

NiğdeNahita

H asan Da¤ �

Melendiz Da¤�

Misli

SoğanlõSoandos

Ortaköy

ErkiletArchalla

KayseriMazakaCaesarea

Hacõlar

Talas

KültepeKaneßAnisa

Develi

Tomarza

Bakõrdağõ

E rciyes Da¤ �

0 10 20 30 40 km

Foto¤raf: E. Özdo¤an Arßivi.

144

A. Anadolu Selçuklularõ�nda Devletin Oluşum Süreci1. Türkler�in Anadolu�ya Girişi

1071 y�l�nda Bizans �mparatorlu¤u ile Büyük Selçuklular aras�nda yap�lan MalazgirtSavaß��n� Selçuklular��n kazanmas� sonucu Türklerin Anadolu�ya yerleßmelerikolaylaßm�ß oldu. Bu dönemde Anadolu�da Rumlar, Ermeniler, Süryaniler ve Gürcülergibi çeßitli halklar yaßamaktayd� (3. belge).

Selçuklular k�sa zamanda bu bölgede Dânißmendliler, Mengücekliler, Artuklular,Saltuklular gibi beylikler ve Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti�ni kurdular. Kendiaralar�nda da egemenlik mücadeleleri yaßayan bu devletlerin en güçlü ve en uzunömürlü olan� Anadolu Selçuklu Devleti�dir.

Selçuklular�n 1077 y�l�nda Anadolu�da kurdu¤u devlet için Müslüman yazarlar�Rum Selçuklular��, �Konya Selçuklular�� gibi isimler kullan�rken, Bat�l� yazarlar 12.yüzy�l�n ortalar�ndan itibaren Türklerin yaßad�¤� topraklar anlam�na gelen �Turkia�ad�n� kullanm�ßlard�r. Yani daha Sultan I. Mesud zaman�nda Selçuklular�n egemenoldu¤u topraklara Türkiye denilmekteydi.

�lk zamanlar devletin baßkenti Bizans s�n�r�nda bulunan �znik kentiydi. AncakBirinci Haçl� Seferi s�ras�nda bu kentin Bizans �mparatorlu¤u taraf�ndan ele geçirilmesisonucu �znik�e göre çok daha güvenli ve di¤er Türk beyliklerine de yak�n olan Konyabaßkent yap�ld�.

2. Göçebe Yaşamdan Yerleşik Yaşama GeçişSelçuklu Türkiye�sinde yaßayan halk� Müslim ve Gayrimüslim olmak üzere iki-

ye ay�rabilece¤imiz gibi yerleßik ve göçebe olmak üzere de ikiye ay�rabiliriz. Sel-çuklu Türkleri, Anadolu�da ilk zamanlar fethettikleri topraklarda tutunmaya çal�ß-m�ßlar, bir müddet sonra da göçebe yaßam� yavaß yavaß terkederek yerleßik yaßamageçmißlerdir. Muhtemelen daha önce hiç durmaks�z�n süren savaßlardan dolay�sultanlar imar faaliyetlerinde bulunamam�ßlar, ayr�ca Bizans s�n�rlar�na yak�n olanbüyük ve müstahkem merkezlerin henüz ele geçirilmemiß olmas� nedeniyle Bat� veOrta Anadolu�da yaßayan halk kendini tam olarak güvende hissetmedi¤inden göçebeolarak yaßamaya devam etmiß ve herhangi bir Bizans sald�r�s� oldu¤unda buralardansüratli bir ßekilde çekilmek istemißtir. Genelde hayvanc�l�kla meßgul olduklar� içinmeralarda ve ovalarda yaßamay� tercih etmißlerdir. H�ristiyan halkla ticari ilißkilerdebulunarak birlikte yaßamaya baßlam�ßlard�r. Türkiye Selçuklular��n�n yerleßik yaßamabu dönemde geçti¤i söylenilebilir.

Sultan I. Mesud�un, Bizansl�lar, Haçl�lar ve Danißmendliler ile yapt�¤� mücade-lelerden baßar�yla ç�kmas� sonucu özellikle saltanat�n�n son beß - alt� y�l�nda savunande¤il hücum eden taraf haline gelen Anadolu Selçuklu Devleti, bölgede art�k tambir istikrar elde etmißtir (2. belge). Bu nedenle büyük olas�l�kla Türklerin Anadolu�dayerleßik yaßama geçmeleri Sultan I. Mesud�un saltanat�n�n son y�llar�na do¤ru h�zkazanm�ßt�r. Sultan I. Mesud�un imar faaliyetleri bu düßünceyi iyice kuvvetlen-dirmektedir. Osmanl� tarihçilerine göre, Sultan I. Mesud, Amasya yak�nlar�nda Simere(Simre) ad�nda bir kent kurdurmuß ve bu kente cami, medrese, han, yollar yapt�raraksu getirtmißtir. Ayr�ca yoksullar, yolcular ve ihtiyaç sahipleri için ribat* ad� verilen ha-y�r kurumlar� yapt�rm�ßt�r.

Selçuklular daha Anadolu�ya yerleßtikleri ilk y�llardan baßlayarak yerli halk ileticari ilißkilerini sürdürmüßlerdir. 12. yüzy�ldan itibaren Anadolu�ya yerleßen Türkmenlerhem kendi aralar�nda hem de Rumlar ve Ermeniler ile al�ßverißte bulunuyorlard�.Baßlang�çta mal de¤ißimi ile (mübadele) baßlayan bu ticari ilißkiler Selçuklu paras�n�ndolaß�ma girmesiyle daha da gelißmißtir.

Selçuklular Zamanõnda Anadolu (1071 - 1308)4C oğr a f y a c õn õn

S ö z l üğü*Ribat: Eskiden �slam devlet-lerinde s�n�r boylar�nda gözcülükamac�yla kurulan karakol. �slami-yetin ilk dönemlerinde ortayaç�kan ribatlar, önceleri yaln�zcaaskeri amaçl� yap�l�rken, giderektasavvuf a¤�rl�kl�, çok yönlü ku-rumlar durumuna gelmiß, amaaskeri niteli¤ini de korumußtur.

Anadolu Selçuklu sultanlar�n�n KonyaAlâeddin Camii avlusunda bulunan türbesi.Bu türbenin içinde Anadolu Selçuklu sultan-lar�n�n mezarlar� vard�r.

1

Fõrat

Râvendan

İzmirEfes

FilibeEdirne

İznik

K a r a d e n i z

Esseron Dorylaeum

Alaşehir

Antionhe

Denizli

RODOS

Konya

KIBRIS

TarsusAdana Misis

Ayntab

Trablus

Akkâ

Dõmaşk

DIMAŞ

K

ATABEKLİĞİ

BanyasTaberiye

Kaysâriye

Askalan Kudüs

KUDÜSKRALLIĞI

Haleb

BireUrfa

SamsatURFA

KONTLUĞU

Süveydiye

Maraş

KİLİKYA

ERMENİ PRENSLİĞİ

GİRİT

TRABLUSKONTLUĞU

Tell-Bâşir

Antakya

İstanbul

Bergama

Selânik

Antalya

A k d e n i z

Eg

e

De

ni

zi ANTAKYA

PRİNKEPSLİĞ

İ

145

Ortak Miras�Tarihte Anadolu�yu bütünü ile ilk iskân edenler Türkler olmußlard�r. Hititler,Frigyal�lar ve Yunanl�lar kendilerinden önceki öteki kavimler gibi yar�madan�nancak bir bölümünde oturmußlard�r. Her ne denli ilk defa �ranl�lar (M.Ö. 545 -333) ve daha sonra Romal�lar (M.Ö. 30 - M.S. 395) Anadolu�nun bütününü elle-rine geçirmißlerse de onlar ülkede yerleßmemißler, oray� politik idareleri alt�ndabulundurmußlard�r.Türkler Anadolu�ya Orta Asya�dan sürekli ak�nlarla ve göç yolu ile gelmißlerdir.Türkler hoßgörüye dayanan idareleriyle büyük bir bölümü Hind - Avrupakökenli olan Anadolu halklar�n�n sevgisini kazanm�ßlard�r. Müslümanl�¤� kabuledenler birbiriyle uzlaß�yor, böylece 1071�den baßlayarak Türkler�le yerlilerkaynaß�yordu. Bu suretle 900 y�l içinde giderek ßimdiki Türkiye olußtu. Demekoluyor ki bugünkü Türkler Anadolu tarihinde yaßam�ß bütün kavimlerin ço-cuklar�d�rlar. Türkler bu nedenle ülkelerindeki eski uygarl�klar� yaln�z kendiulusal varl�klar� de¤il, ayn� zamanda bütün insanl�¤�n ortak miras� olarak kabuletmektedirler.�

Kaynak: E. Akurgal, Türkiye�nin Kültür Sorunlar�, Bilgi Yay�nevi, 1998.

3

Sultan I. Mesud döneminde (1116 - 1155) Anadolu Selçuklu Devleti ve �kinci Haçl� Seferi (1147 - 1148) ordular�n�n izledi¤i yollar.2

Kaynak: I. Demirkent,Haçl� Seferleri,

Dünya Yay�nc�l�k, 1997.

Konya Alaeddin Camii�nin kuzey kap�-s�n�n üzerindeki kitabede, yap�n�n SultanI. Alaeddin Keykubad��n emriyle tamamlan-d�¤� belirtilmektedir.

4

Alman Haçlõ Ordusu

Fransõz Haçlõ Ordusu

146

Anadolu Selçuklular�na ait en eski para.Sultan I. Mesud�un kestirdi¤i bak�r sikke.1

C oğr a f y a c õn õnS ö z l üğü

*Sikke: De¤eri, devletin resmidamgas� ile garanti edilmiß madenpara.*Cizye: �slam devletlerinde müs-lüman olmayan halk�n erkekle-rinden al�nan baß vergisi.*Haraç: �slam devletlerindeMüslüman olmayan halk�n ya daMüslümanlara tâbi olan gayri-müslim devletlerin ödemekleyükümlü olduklar� toprak vergisi.

Anadolu Selçuklular� Sultan I. Mesud zaman�nda tam anlam�yla bir devlet halinegelebildi. Sultan I. Mesud öncelikle Anadolu Selçuklular��n� Anadolu�ya egemen birdevlet konumuna getirdi ve ilk imar faaliyetlerini baßlatt�. Anadolu Selçuklu Devleti�neait mevcut ilk para onun bast�rd�¤� bak�r sikkelerdir*. Bu paralar�n ön yüzünde Bizansimparatorunun tasviri bulunmaktad�r (1. belge).

B. Anadolu Selçuklu Devleti�nde Ekonomik Yapõlanma1. Tarõmsal Ekonomiye Geçiş

Anadolu Selçuklu Devleti�nin ekonomisi ilk dönemlerde tamamen savaßlardan elde edilen ganimetlere ve göçebe kültürünün en önemli unsuru olan hayvanc�l�¤adayanmaktayd�. Bu dönemde yerli H�ristiyan halk, tar�m ile meßgul oldu¤undan,devlet onlara bu konuda gereken yard�m� ve deste¤i sa¤lamaya çal�ßm�ßt�r. 12. yüzy�l�nortalar�nda Selçuklu Devleti geniß çapta H�ristiyan halk� kendi k�rsal alanlar�nda tar�miçin iskân etmißti. Baßlang�çta tar�mla sadece H�ristiyanlar meßgul olurken zamanla-büyük olas�l�kla Sultan Mesud�un saltanat�n�n sonlar�na do¤ru- yerleßik yaßamageçißle birlikte tar�ma da a¤�rl�k vermeye baßlad�lar (2. belge).

12. yüzy�lda �stanbul - Konya - Tebriz aras�nda bir ticaret yolu bulunmaktad�r. Budönemde Anadolu Selçuklu Devleti�nin baßkenti Konya önemli bir ticaret merkezidir.Ancak bu dönemde yollar�n tam olarak güvenli oldu¤u da söylenemez. Anadolu�das�k s�k cereyan eden savaßlar�n durulmas� ve özellikle II. K�l�ç Arslan�dan sonra büyükh�z kazanan imar faaliyetleri sonucu kervansaraylar�n ço¤almas�yla birlikte ticaretcanl�l�k kazanabilmißtir.

Gayrimüslimlerden al�nan cizye* ve haraç* ile anlaßmalar çerçevesinde di¤erdevletlerden al�nan vergiler, Anadolu Selçuklu Devleti�nin gelirlerinin bir bölümünüolußturmaktayd�. Selçuklular, Sultan I. Mesud zaman�nda, bir Bizans liman kenti olanAntalya�dan bile vergi almaktayd�lar. Ayr�ca 12. yüzy�l�n ikinci yar�s�nda Bizans�dakivergi toplama ißlerinde haks�zl�klar yap�lmas� ve bu s�rada Anadolu Selçuklu sultan�n�negemenli¤i alt�na girenleri vergiden muaf tutaca¤�n� bildirmesi, s�n�rlarda oturan pekçok köylünün Türk topraklar�na geçmesine yol açm�ßt�r.

Sultan II. K�l�ç Arslan, babas� Sultan I. Mesud�un baßlatt�¤� imar faaliyetlerini devamettirerek Aksaray kentini yeniden kurup buray� askeri bir üs haline getirmiß; camiler,medreseler, kervansaraylar ve pazarlar yapt�rm�ß, Azerbaycan�dan savaßç�lar, bilginlerve tüccarlar getirterek buraya yerleßtirmißtir.

2. Anadolu�da Ticari Hayatõn Can Damarõ : KervansaraylarSelçuklular zaman�nda Anadolu�yu baßtan baßa kußatacak olan ve ticari yönden

büyük önem taß�yan kervansaraylar�n yap�m� da II. K�l�ç Arslan ile baßlar. GünümüzdeAnadolu�da bilinen en eski kervansaray Sultan II. K�l�ç Arslan taraf�ndan yapt�r�lm�ßt�r(4. belge).

Selçuklu sultanlar� ve ileri gelen devlet adamlar� taraf�ndan ticaret yollar� üzerindeyaklaß�k 30 - 40 km�lik aral�klarla yapt�r�lan kervansaraylar, tarihsel yollar�n öneminigösteren canl� belgelerdir. II. K�l�ç Arslan��n yan�s�ra, I. G�yaseddin Keyhüsrev, I.�zzeddin Keykâvus ve I. Alâeddin Keykubâd gibi ekonomik yaßam� canland�rmayaözen gösteren Selçuklu sultanlar� ticaret yollar�nda güvenli¤i sa¤lamak amac�ylakervansaraylar yapt�rd�lar.

Ortaça¤da zengin ticari mallarla yola ç�kan kervanlar, çapulcu ve soyguncular�nsald�r�lar�ndan emin olmad�kça buna girißmekten çekiniyorlard�. �ßte Anadolu Selçuklukervansaraylar� böyle bir endiße ve ihtiyaçtan do¤mußtur. En önemli kervansaraylar,Anadolu�yu do¤u - bat� ve kuzey - güney yönünde geçen iki büyük uluslararas� ticaretyolu üzerinde bulunmaktad�r. Kervansaraylar�n, yol güvenli¤inin sa¤lanmas�n�nd�ß�nda ikinci amac� ise, kafilelerin konaklad�klar� yerlerde her türlü ihtiyaçlar�n� teminetmekti.

Kaynak: Yap� Kredi Bankas� Koleksiyonu, Envanter no. 4872.

147

Sultanhan (Aksaray - Konya). Selçuklu portallerinde, Sultanhan��n içportalinde oldu¤u gibi çeßitli rozetler aras�nda içi bal�kl� rozet de görülür.Rozetler genellikle gezegenleri simgelemekteydi. Bu simgeler Selçuklular�nastrolojiye verdi¤i önemi göstermekteydi.

4

Selçuklularda Tarõmsal ÜretimAkdeniz, Orta Anadolu ve Do¤u Anadolu bölgeleri AnadoluSelçuklular��n�n tar�msal üretiminde önemli bir yer ißgalediyordu. Özellikle bu¤day, ülkenin baßta gelen ihraç ürünleriaras�nda yer al�yordu. 13. ve 14. yüzy�lda Sivas tah�l üretimindeilk s�ralar� ißgal ediyordu. Bu dönemde Denizli civar�nda iyicins pamuk, baz� yörelerde de pirinç üretimi yap�lmaktayd�.Ayr�ca ßeker kam�ß�ndan elde edilen ßekerin de ihraç mallar�aras�nda yer ald�¤� söylenmektedir. Anadolu�da hayvanc�l�koldukça yayg�nd�. At k�ymetli bir ihraç mal� idi. Fakat s�¤�r,koyun ve keçi daha yayg�n olarak yetißtirilirdi. Bu hayvanlarçeßitli ülkelere canl� olarak ihraç edildi¤i gibi deri, yün vetiftikleri de ißlenerek ya da hammadde olarak sat�l�rd�.

2

Foto¤raf: E. Merçil Arßivi.

Hunat Hatun Külliyesi: Cami, medrese, türbe ve hamam-dan olußan yap�, Anadolu Selçuklular��n�n ilk külliyesi olmas�aç�s�ndan önemlidir. Do¤u kap�s�ndaki yaz�tta, tümüyle taßtanolan yap�y� 1238�de Mahperi Hunat Hatun�un yapt�rd�¤� be-lirtilmektedir.

3Foto¤raf: E. Merçil Arßivi.

Hunat Hatun Türbesi�nin giriß kap�s� üzerinden bir ay-r�nt�.5

148

Kervansaraylar içinde yatakhane, aßevi, erzak ambarlar�, ticari eßyan�n konuldu¤udepolar, ah�r ve samanl�klar, mescitler, hamamlar, ßad�rvanlar*, eczaneler, ayakkab�tamir atölyeleri ve nalbantlar vard�. Kervansaraylar�n masraflar� ise vak�flar* taraf�ndankarß�lanmaktayd�. Selçuklular döneminde Anadolu�da yaklaß�k 134 kervansaray inßaedilmißtir.

Kent ve kasabalarda ticaret kafilelerinin ihtiyaçlar�n� karß�lamak üzere ayr�ca hanlaryap�lm�ßt�. Bunlar özel olarak inßa edilmiß ücretli yerlerdi. Anadolu Selçuklular��n�nönemli kentlerinden Sivas�ta 24 han vard�.

Sultan I. G�yaseddin Keyhüsrev zaman�nda Anadolu Selçuklu Devleti�nin s�n�rlar� denizlere kadar dayand�. Selçuklular art�k uluslararas� ticaret yollar�n�n öneminikavrad�klar� için askeri seferlerini buna göre düzenlemeye baßlad�lar. Latinlerin�stanbul�u ißgali (1204) ve buradan Karadeniz Bölgesine kaçan Bizans hanedan ailesinemensup Komnenoslar��n Karadeniz sahillerini tamamen kendi egemenlikleri alt�naalma amaçlar� nedeniyle transit ticaret yollar�nda güvenlik kalmam�ßt�. SultanI. G�yaseddin Keyhüsrev Karadeniz seferine ç�karak Komnenoslar� yendi ve ticaretyollar�nda güvenli¤i sa¤lad�. Daha sonra da önemli bir ithalat ve ticaret merkezi olanAntalya�y� ele geçirdi. Böylece Selçuklular Akdeniz�de önemli bir ithalat ve ihracatliman�na kavußtular. I. G�yaseddin Keyhüsrev baz� ticari vergileri kald�rd� ve K�br�sl�Latinler ile bir ticaret anlaßmas� yapt�.

3. Ticarette Teşvik ve Himaye Politikalarõ

Haçl� seferleri s�ras�nda tahrip edilen Maraß kenti bu dönemde yeniden imar edildi.Sultan, kardeßi Gevher Hatun�un vasiyeti üzerine Kayseri�de Þifaiyye ve G�yasiyyead�yla bir hastane ve t�p fakültesi yapt�rd� (1205). Yollarda zarara u¤rayan tüccar�nmallar�n� devlet hazinesinden tazmin ettirmesi, ticareti teßvik ve himaye bak�m�ndanönem taß�r.

I. G�yaseddin Keyhüsrev�in ölümünden sonra yerine geçen o¤lu I. �zzeddin Keykâvusda ticarete büyük önem verdi. K�br�s Kral� Hugue ile bir anlaßma imzalayarak Avrupal�tüccarlar�n K�br�s üzerinden Anadolu�ya gelmelerini sa¤lad�. Venediklilerle de ayn�amaçla bir ticari anlaßma yapt�. Daha sonra Karadeniz ticaret yollar�n�n güvenli¤inisa¤lamak için 1214�te Sinop kentini ele geçirdi. Hemen ard�ndan da bu kenti iskânettirdi. Burada büyük bir imar faaliyeti baßlatt�rarak medrese ve cami yapt�rd�, kalesurlar�n� tamir ettirdi. Böylece Sinop, Trabzon�a rakip bir ticaret liman� haline getirildi.�zledi¤i politika ile Anadolu Selçuklular�n� dünyaya ve denizlere açan sahil ve limanlarakavußturdu.

Onun yerine geçen kardeßi I. Alâeddin Keykubâd döneminde Anadolu SelçukluDevleti en parlak dönemini yaßad�. Mo¤ol istilas�n�n en tehlikeli oldu¤u bir dönemdetahta ç�kan I. Alâeddin Keykubâd, onlara karß� gerekli önlemleri ald�. Bu dönemdeuluslararas� ticaret büyük bir gelißme gösterdi. Yollarda güvenli¤i sa¤laman�n yan�s�raolas� soygunlara karß� tüccarlar�n mallar� devlet taraf�ndan sigorta ettirilirdi.

Sultan I. Alâeddin Keykubâd 1221�de Antalya Körfezi�nin do¤usundaki KaloronosKalesini ele geçirdi ve buraya Alâiye (Alanya) ad�n� verdi. Bu dönemden sonra AlâiyeSelçuklu sultanlar�n�n k�ßl�k merkezi haline geldi.

Sultan I. Alâeddin Keykubâd��n 1237�de Kayseri�de ölümü üzerine yerine o¤lu II.G�yâseddin Keyhüsrev geçti. 1243 y�l�nda Mo¤ollar�a karß� Köseda¤�da u¤ran�lan a¤�ryenilgi, Anadolu Selçuklu tarihinin dönüm noktas� oldu (2. belge). Bu tarihten sonraAnadolu Selçuklular� Mo¤ollar��n (�lhanl�lar) egemenli¤i alt�na girdi. Mo¤ollar Ana-dolu�yu buraya atad�klar� valiler arac�l�¤�yla yönetmeye baßlad�lar. Selçuklu hüküm-darlar�n� da Mo¤ollar seçiyordu.

Kaynak: G. Öney,Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatlar�,

�ß Bankas� Yay�nlar�, 1992.

C oğr a f y a c õn õnS ö z l üğü

*Şadõrvan: Genellikle cami av-lular�nda bulunan, üzeri kubbeliya da aç�k havuz.*Vakõf: Bir hizmetin sürekli ola-rak yap�labilmesi amac�yla, birkimse taraf�ndan belli koßullarlave resmi yoldan ayr�lan mülk yada para.

Beyßehir Kubadabad Saray��ndan sirenfigürlü çini.1

149

Anadolu Selçuklular��n�n genißleme süreci.2

Konya, Mevlana Türbesi. Türbenin bulundu¤u yerin Selçuklulardöneminde saray�n gül bahçesi oldu¤u ve I. Alâeddin Keykubad taraf�ndanMevlana�n�n babas�na arma¤an edildi¤i söylenmektedir.

3

Selçuklu toprağõ, yaklaşõk, 1100

Rumlarla çekişme konusu olan ve1182 yõlõna kadar imparatorluğakatõlan topraklar

Danişmendlilerle çekişme konusuolan ve 1180 yõlõna kadarimparatorluğa katõlan topraklar

1174 yõlõna kadar imparatorluğakatõlan Danişmendli toprağõ

Sonraki fetihler, 1182 - 1240

İmparatorluğun sõnõrõ, 1243

Vasal devletlerin sõnõrõ, 1243

Önceki Selçuklu mülkleri

Eyalet başkentleri, 1182 - 1192

Yüksekliği 900 - 1 800 metrearasõnda olanlar

Yüksekliği 1 800 metreninüzerinde olanlar

Kaynak: D.E. Pitcher,Osmanl� �mparatorlu¤u�nun Tarihsel Co¤rafyas�, Yap� Kredi Yay�nlar�, 1999.

Constantinople

CyzicusAbydos

Lesbos

Poimanenon

Heraclea

Amastris(Samastro)

Sinope (1214)

Bafra (C.1200)Amisos (Samsun) (C. 1197)

Trebizond

Pergamum

Phocaea

Smyrna

Clazomenai

Sardis

Philadelphia

Samos Ephesus

Laodicea(Denizli)

Antioch Apamea

KhonalSublaion

Sozopolis

Panasion

Philomelion

Polybotos

Akroinon(C.1182)

Amorium

Myriokephalon

Iconium(Konya)(C.1084)

Aksaray

GeredeBolu

Dorylaeum(C.1180)

Kotaion(C.1182)

Ankara(C.1143)

Gangra

Rhodes Patara(1204?)

Adalia(1207-1214)

Alâiye

LârendeEreğli

Niğde

Bor

Sibyla(1156-C.1217) Tarsus

SelefkeKharadros

Mamistra

Antioch Aleppo

DulükAyntâb

Behesni

Kaysun Samsat(vasal 1202)

Edessa(1235/6)

Harran

Kâhta(1222)

Malatya(1190)

Darende

Elbistan

Ragga(1235-6)

A R M E N I A(vasal 1217)

A Y Y Ü B İ D S

I s a u r i a

Kayseri Tzamandos

Divriği

Vahka

Pozantõ

Kastamoni

Osmancõk

Divrik(C.1197)

ÇorumAmasya

Sivas

Tokat

Alaşehir

Niksar(Neocaesarea)

Köse DağõColonea(Þebin-Karahisar)

Erzincan(1225)

Kemah(1225)

GümüşhaneBayburd

(1201)

Erzurum(1201)

Manzikert

Çemişgezek(1222)

Harput

Ahlât(1234)

C a n i kT

RE B I Z

ON

Euphrates

R. Halys

R. Meander

R. Sangarise

Apollonia

Nicomedia

Nicaea

Tall Bâshir(1217)

Maraş

Dulûk