II. PROGRAM NAUCZANIA PRZYRODO, WITAJ! · mości dotyczące Polski i własnego organizmu, a w kla-sie szóstej o treści obejmujące świat i wszechświat. W programie Przyrodo, witaj!

II. PROGRAM NAUCZANIA

PRZYRODO, WITAJ!

14 Wstęp

14–15 1. Charakterystyka programu nauczania

15–18 2. Cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania

19–26 3. Podstawa programowa kształcenia ogólnego a program nauczania Przyrodo, witaj!

27–33 4. Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia

33–41 5. Sposoby osiągania celów

42–43 6. Kontrola i ocena osiągnięć uczniów

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012

14

Program nauczania | Przyrodo, witaj!

WSTĘPIdeą Programu nauczania Przyrodo, witaj! jest realizacja ogólnych założeń reformy systemu oświaty zapisanych w Podstawie programowej kształcenia ogólnego:

„Kształcenie ogólne w szkole podstawowej tworzy fundament wykształcenia – szkoła łagodnie wpro-wadza uczniów w świat wiedzy, dbając o ich harmo-nijny rozwój intelektualny, etyczny, emocjonalny, społeczny i fizyczny (...)”

W Programie nauczania Przyrodo, witaj! autorzy uwzględ-nili także cele kształcenia ogólnego w szkole podstawo-wej, które brzmią następująco: 1. przyswojenie przez uczniów podstawowego zasobu

wiadomości na temat faktów, zasad, teorii i praktyki, dotyczących przede wszystkim tematów i zjawisk bli-skich doświadczeniom uczniów;

2. zdobycie przez uczniów umiejętności wykorzystywa-nia posiadanych wiadomości podczas wykonywania zadań i rozwiązywania problemów;

3. kształtowanie u uczniów postaw warunkujących spraw- ne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie.

Program nauczania Przyrodo, witaj! jest zgodny z główną ideą Podstawy programowej kształcenia ogólnego oraz uwzględnia propozycje zawarte w Komentarzach do tejże podstawy (Tom 5. Edukacja przyrodnicza. Wyd. MEN), ponieważ na pierw-szym planie stawia działalność poznawczą ucznia, zachęca-jąc go do obserwowania, formułowania pytań, mierzenia, ważenia, wykonywania prostych doświadczeń. Dzięki temu uczeń może odbierać wrażenia z otaczającej go przyrody wszystkimi zmysłami. Wyzwalana w ten sposób aktywność ułatwia dziecku zrozumienie podstawowej zasady otaczające-go nas świata: zmienności obiektów w czasie. W związku z tym w niniejszym programie Autorzy szczególny nacisk po-łożyli na wymagania ogólne dla przedmiotu PRZYRODA:I. Zaciekawienie światem przyrody.II. Stawianie hipotez na temat zjawisk i procesów za-

chodzących w przyrodzie i ich weryfikacja.III. Praktyczne wykorzystanie wiedzy przyrodniczej.IV. Poszanowanie przyrody.V. Obserwacje, pomiary i doświadczeniaKoncepcja Programu nauczania Przyrodo, witaj! jest zgodna z myślą przewodnią zapisaną w Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, czyli zakłada, że w kształceniu przyrodniczym należy zacząć od tego, co uczniowi bliskie, i stopniowo przechodzić do rzeczy i pojęć coraz bardziej odległych. Program zapewnia realizację zapi-sów zawartych w Podstawie programowej kształcenia ogólne-go, dlatego w klasie czwartej rozpoczyna się od tego, co dziecku jest najlepiej znane, czyli od najbliższej okoli-

cy, następnie w klasie piątej rozszerza treści o wiado-mości dotyczące Polski i własnego organizmu, a w kla-sie szóstej o treści obejmujące świat i wszechświat. W programie Przyrodo, witaj! punktem odniesienia jest uczeń – w klasie czwartej w przyszłości będzie to dzie-więcioletnie dziecko o określonych możliwościach i za-interesowaniach. Główną zasadę kształcenia na tym etapie, przyjętą przez Autorów, stanowi zasada ele-mentarności wiedzy przyrodniczej opartej na do-świadczeniach zdobytych w klasach 1–3 edukacji wcze-snoszkolnej oraz ukształtowanych u ucznia przez naj-bliższe otoczenie.

1. Charakterystyka programu nauczania

Układ treści proponowany w Programie nauczania Przy-rodo, witaj! jest przyjazny i dostosowany do możliwości poznawczych przeciętnego ucznia w wieku 10–12 (a nie-bawem 9–11) lat. Nie zawiera zbędnych informacji typu encyklopedycznego. Uwzględnia ukształtowane umiejęt-ności i wiadomości zdobyte przez uczniów w pierwszych trzech latach szkoły podstawowej i na ich podstawie do-budowuje nowe. Elementy wiedzy cząstkowej z różnych dziedzin, przedstawione w postaci zagadnień, stanowią komponenty integralnej całości. Prezentowany program nauczania przyrody w szkole podstawowej jest zgodny z Podstawą programową kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych do przedmiotu przyroda, zawartą w rozpo-rządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (DzU z 2009 r. Nr 4, poz. 17).Program nauczania stanowi element cyklu edukacyjnego Przyrodo, witaj! składającego się z trzech pakietów. W skład każdego pakietu wchodzą: • podręcznik, • zeszyt ćwiczeń,• zajęcia warsztatowe – zeszyt zawierający propozycje

prostych obserwacji, doświadczeń i innych działań wyzwalających aktywność ucznia,

• poradnik nauczyciela (m.in. z programem nauczania, scenariuszami i sprawdzianami w wersji A, B i C),

• materiały multimedialne w wersji online: animacje, modele 3D, filmy,

• multibook – podręcznik w wersji elektronicznej,• zestaw pomocy do obserwacji i doświadczeń dla ucznia

Badam, odkrywam. Przyroda wraz z kartami pracy,• diagnozy edukacyjne Edukompas.Cyklowi Przyrodo, witaj! towarzyszą również publikacje:


15

Cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania

• Sprawdziany – w wersji A i B dla klas 4, 5 i 6,• Doświadczenia – zestaw 45 doświadczeń zalecanych

przez Podstawę programową kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej,

• Zajęcia z mapą – zestaw 16 kart pracy dla ucznia wraz ze wskazówkami metodycznymi dla nauczyciela,

• Zajęcia terenowe – zestaw 18 kart pracy dla ucznia wraz ze wskazówkami metodycznymi dla nauczyciela,

• wsparcie metodyczne na stronie www.wsip.pl w Klubie Nauczyciela.

2. Cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania

OGÓLNE CELE EDUKACYJNE W ZAKRESIE KSZTAŁCENIA

Zgodnie z wymaganiami podstawy programowej kształ-cenia ogólnego dla szkoły podstawowej na II etapie edu-kacyjnym program Przyrodo, witaj! uwzględnia następu-jące cele kształcenia – wymagania ogólne:I. Zaciekawienie światem przyrodyUczeń stawia pytania dotyczące zjawisk zachodzących w przyrodzie, prezentuje postawę badawczą w poznawa-niu prawidłowości świata przyrody przez poszukiwanie odpowiedzi na pytania: „dlaczego?”, „jak jest?”, „co się stanie, gdy?”.II. Stawianie hipotez na temat zjawisk i procesów

zachodzących w przyrodzie i ich weryfikacjaUczeń przewiduje przebieg niektórych zjawisk i proce-sów przyrodniczych, wyjaśnia proste zależności między zjawiskami; przeprowadza obserwacje i doświadczenia według instrukcji, rejestruje ich wyniki w różnej formie oraz je objaśnia, używając prawidłowej terminologii.III. Praktyczne wykorzystanie wiedzy przyrodniczejUczeń orientuje się w otaczającej go przestrzeni przy-rodniczej i kulturowej; rozpoznaje sytuacje zagrażające zdrowiu i życiu oraz podejmuje działania zwiększające bezpieczeństwo własne i innych, świadomie działa na rzecz ochrony własnego zdrowia.IV. Poszanowanie przyrodyUczeń zachowuje się w środowisku zgodnie z obowiązu-jącymi zasadami; działa na rzecz ochrony przyrody i do-robku kulturowego społeczności.

V. Obserwacje, pomiary i doświadczeniaUczeń korzysta z różnych źródeł informacji (własnych obserwacji, badań, doświadczeń, tekstów, map, tabel, fo-tografii, filmów), wykonuje pomiary i korzysta z instruk-cji (słownej, tekstowej i graficznej); dokumentuje i pre-zentuje wyniki obserwacji i doświadczeń; stosuje techno-logie informacyjno-komunikacyjne.

OGÓLNE CELE EDUKACYJNE W ZAKRESIE WYCHOWANIA

Zarówno w programie, jak i w całym cyklu edukacyj-nym Przyrodo, witaj! jest silnie zaznaczony aspekt wy-chowawczy. Wyraża się on między innymi w podkre-ślaniu roli rodziny i pielęgnowaniu przyjaznych kontak-tów z innymi ludźmi, w propagowaniu „ekologicznego” stylu życia i przestrzegania zasad higieny, zachęcaniu do życia oszczędnego (praktyczne wskazówki są zawar-te w podręczniku), a także w akcentowaniu elementów wychowania patriotycznego w kontekście przynależno-ści Polski do Unii Europejskiej. Przyczynkiem do ucz- niowskiej refleksji nad ważnymi odkryciami w dziejach cywilizacji, oszczędnego gospodarowania nieodnawial-nymi źródłami energii, najnowszymi odkryciami w dzie-dzinie nauk przyrodniczych, a także losem ludzi będą-cych w trudnej sytuacji życiowej jest niewątpliwie koń-czący cykl dział Osiągnięcia człowieka. Cele w zakresie wychowania: • Kształtowanie poczucia odpowiedzialności za środo-

wisko.• Wskazywanie zachowań sprzyjających bezpieczeń-

stwu ludzi i przyrody.• Ułatwienie nabywania umiejętności dbania o swoje

zdrowie.• Integrowanie wychowawczych działań szkoły i rodziny.• Wzmacnianie prawidłowych relacji dziecka z rodziną.• Przygotowanie uczniów do okresu dojrzewania, do

zaakceptowania jego przejawów fizycznych i psychicz-nych, we współpracy z rodzicami i rodziną.

• Wspieranie prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego, w tym koleżeństwa i przyjaźni.

• Kształtowanie postaw patriotycznych związanych z tożsamością kultury regionalnej.

• Kształtowanie więzi z krajem ojczystym i świadomości obywatelskiej.

• Rozwijanie szacunku dla dobra wspólnego i postaw prospołecznych.

• Kształtowanie szacunku dla własnego państwa.• Kształtowanie odpowiedzialności za skutki własnych

działań i decyzji.



16

CELE ETAPOWE DLA POSZCZEGÓLNYCH KLAS I PROPONOWANY PRZYDZIAŁ GODZIN

Klasa 4W klasie 4. uczeń nabywa następujące umiejętności i kształtuje postawy zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego: • prowadzenia prostych obserwacji i doświadczeń przy-

rodniczych z zachowaniem zasad bezpieczeństwa,• planowania i dokumentowania doświadczeń i obserwacji,• efektywnego uczenia się i prawidłowego urządzenia

miejsca do nauki,• wskazywania czynników pozytywnie i negatywnie

wpływających na samopoczucie i radzenie sobie z czynnikami oddziałującymi niekorzystnie,

• nawiązywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi, z uwzględnieniem kwestii koleżeństwa i przyjaźni,

• opiekowania się zwierzętami i roślinami w swoim domu i w pracowni szkolnej oraz brania za nie odpo-wiedzialności,

• przestrzegania zasad higieny podczas czynności związa-nych z opieką nad roślinami i zwierzętami domowymi,

• rozpoznawania roślin trujących lub szkodliwych dla człowieka,

• rozróżniania przemian odwracalnych i nieodwracal-nych zachodzących w domu,

• badania świata substancji,• określania właściwości różnych substancji i wskazywania

możliwości ich zastosowania w różnych przedmiotach,

• dostrzegania i opisywania zjawisk zachodzących w najbliższym otoczeniu związanych ze zmianami składników pogody i pór roku,

• rozróżniania składników pogody i porównywania cech pogody w różnych porach roku,

• wyznaczania kierunków w terenie, orientowania się w te-renie z podawaniem kierunków głównych i pośrednich,

• orientowania i czytania mapy topograficznej, a także posługiwania się nią,

• orientowania i czytania planu miasta, okolicy,• posługiwania się prostymi przyrządami pomiarowymi,• rozróżniania form ukształtowania terenu,• obserwowania i rozpoznawania typowych roślin i zwie-

rząt żyjących w różnych siedliskach,• korzystania z atlasu przyrodniczego,• rozpoznawania pospolitych roślin i zwierząt w okolicy,• dostrzegania prostych zależności występujących w róż-

nych środowiskach, w tym w lesie, na polu, na łące,• dostrzegania i rozpoznawania potrzeb ochrony przy-

rody w najbliższej okolicy,• dostrzegania i opisywania miejsc w najbliższym otocze-

niu, w których zaszły korzystne i niekorzystne zmiany pod wpływem działalności człowieka,

• proponowania działań sprzyjających środowisku przy-rodniczemu,

• uświadomienia konieczności planowania budżetu do-mowego.

Klasa 5W klasie 5. uczeń nabywa następujące umiejętności i kształtuje postawy zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego:

Nr działu Tytuł działu Liczba lekcji

w podręczniku

Liczba godzin ogółem (lekcje z podręcznika, sprawdziany, zajęcia

warsztatowe, zajęcia terenowe)

1. PRZYRODA I JA 8 11

2. JA, ROŚLINY I ZWIERZĘTA 7 10

3. KUCHNIA JAKO LABORATORIUM 9 12

4. PRZYRODA SIĘ ZMIENIA 7 10

5. POGODA JEST ZAWSZE 8 11

6. WYCIECZKI PO OKOLICY 9 14

7. OBSERWACJE ŻYCIA W OKOLICY 11 16

8. OCHRONA ŚRODOWISKA 8 13

Razem 67 97

Proponowany przydział godzin na realizację poszczególnych działów – klasa 4


17

Cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania

• obliczania rzeczywistej odległości w terenie z wykorzy-staniem podziałki liniowej,

• korzystania z różnych rodzajów map (poziomicowej, hipsometrycznej, politycznej, administracyjnej, krajo-brazowej, surowców mineralnych, samochodowej, tu-rystycznej),

• rysowania, czytania i posługiwania się prostymi szki-cami terenu,

• korzystania z atlasu przyrodniczego,• planowania wycieczek z wykorzystaniem map, orien-

towania się na mapie Polski,• odczuwania więzi z krajem ojczystym i szacunku dla

państwa polskiego,• szacunku dla wspólnego dobra i postawy prospo-łecznej,

• patriotyzmu związanego z tożsamością kultury regio-nalnej,

• porównywania krajobrazów na podstawie własnych doświadczeń, filmów, map i fotografii,

• dostrzegania i opisywania walorów krajobrazowych swojej okolicy i całej Polski,

• lokalizowania na mapie Europy Polski oraz państw z nią sąsiadujących,

• rozróżniania skał charakterystycznych dla miejsca za-mieszkania,

• opisywania składników gleby oraz organizmów ją za-mieszkujących,

• wskazywania znaczenia organizmów glebowych i warstwy próchnicznej gleby w odniesieniu do żyzno-ści gleby,

• charakteryzowania wybranych krajobrazów Polski,• wskazywania zależności pomiędzy cechami krajobra-

zu a formami działalności człowieka,• rozpoznawania form ochrony przyrody i przestrzega-

nia zasad, które ich dotyczą,• określania podstawowych prawidłowości w funkcjo-

nowaniu poszczególnych narządów i ich układów w organizmie,

• opisywania własności światła i dźwięku,• charakteryzowania etapów rozwoju człowieka,• wskazywania możliwości aktywnego spędzania wolne-

go czasu w bezpieczny sposób,• przestrzegania higieny na co dzień, w tym zasad odpo-

czynku, odżywiania się i aktywności ruchowej niezbęd-nych do prawidłowego funkcjonowania organizmu,

• przestrzegania zasad higieny na wszystkich etapach rozwoju (ze szczególnym podkreśleniem okresu doj-rzewania),

• wskazywania możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych,

• uzasadniania negatywnego wpływu nikotyny, alkoholu i narkotyków na zdrowie człowieka,

• przestrzegania zasad zdrowego stylu życia i uzasad-niania konieczności ich stosowania.


w podręczniku



1. PRZED WYPRAWĄ PO POLSCE 7 12

2. POLSKA I JEJ SĄSIEDZI 12 15

3. KRAJOBRAZY POLSKI 15 20

4. MÓJ ORGANIZM 8 11

5. ROZWIJAM SIĘ I POZNAJĘ OTOCZENIE 9 14

6. MOJE ZDROWIE 10 13

7. JAK ZACHOWAĆ ZDROWIE? 7 12

Razem 68 97




18

Klasa 6W klasie 6. uczeń nabywa następujące umiejętności i kształtuje postawy zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego: • charakteryzowania czynników warunkujących życie

w wodzie i na lądzie,• obserwowania i rozpoznawania typowych roślin i zwie-

rząt żyjących w różnych siedliskach,• wskazywania przystosowań w budowie zewnętrznej

roślin i zwierząt do środowiska życia,• dostrzegania i przedstawiania prostych zależności wy-

stępujących w różnych środowiskach,• opisywania sposobów odżywiania się, oddychania

i rozmnażania organizmów żyjących w różnych śro-dowiskach,

• określania następstw ruchu obrotowego i obiegowego Ziemi,

• określania położenia Ziemi we wszechświecie,• rozpoznawania różnorodnych krajobrazów świata,• wskazywania przystosowań organizmów do warun-

ków życia w różnych strefach klimatycznych,• pomiaru masy i gęstości ciał,• wskazywania możliwości wyznaczania drogi i czasu jej

przebiegu,• obliczania prędkości ciał,• określania sposobów bezpiecznego posługiwania się

urządzeniami elektrycznymi dostępnymi w gospodar-stwie domowym,

• budowania prostego kompasu,• charakteryzowania własności magnesów,• dostrzegania i określania zależności między rozwojem

nauki a osiągnięciami techniki,

• oceniania ważności problemów dotykających miesz-kańców Ziemi,

• uzasadniania konieczności prowadzenia zrównowa-żonego rozwoju, życia w zgodzie z naturą.

PROPOZYCJE WYKORZYSTANIA LEKCJI POZOSTAJĄCYCH DO DYSPOZYCJI NAUCZYCIELAPo każdym dziale w kolejnych klasach jest zaplanowana lekcja powtórzeniowa oraz sprawdzian. Lekcje te stano-wią integralną część programu nauczania i nie należy ich pomijać.Godziny pozostające do dyspozycji nauczyciela warto przeznaczyć na rozmowy z uczniami na temat prac ba-dawczych, wskazanie propozycji nowych badań i ob-serwacji oraz zajęcia terenowe i warsztatowe. Efektem tych rozmów powinny być wspólnie prowadzone do-świadczenia i obserwacje. Należy wykorzystać karty pracy zawarte w zeszytach do zajęć warsztatowych. Podczas takich lekcji uczniowie mogą sami się przeko-nać, że to, o czym była mowa w sali lekcyjnej ma od-zwierciedlenie w naturze i życiu codziennym. W terenie przyrodę można poznawać za pomocą wszystkich zmy-słów, oczywiście z zachowaniem należytej ostrożności podczas jej obserwowania. Dla uczniów 10–12, a nieba-wem 9–11-letnich ma to szczególne znaczenie, ponieważ daje im możliwość uczenia się przez przeżywanie. Jeżeli wystarczy czasu, nauczyciel może przeprowadzać do-datkowe doświadczenia, a także zachęcać uczniów do poszukiwania w różnych źródłach nowych informacji, ich gromadzenia i prezentowania.


w podręczniku



1. ŻYCIE W GLEBIE I W WODZIE 6 12

2. ORGANIZMY NAJBLIŻSZEJ OKOLICY 6 12

3. FUNKCJONOWANIE ORGANIZMÓW 8 11

4. PLANETA ZIEMIA 11 16

5. KRAJOBRAZY ZIEMI 11 14

6. PRAWA FIZYKI 11 16

7. POWTÓRZENIE WIADOMOŚCI Z PRZYRODY PRZED GIMNAZJUM 8 8

8. OSIĄGNIĘCIA CZŁOWIEKA 7 7

Razem 68 96



19

Podstawa programowa kształcenia ogólnego a program nauczania Przyrodo, witaj!

3. P

odst

awa

prog

ram

owa

kszt

ałce

nia

ogól

nego

a

pro

gram

nau

czan

ia P

rzyr

odo,

wit

aj!

Zest

awie

nie

wym

agań

dla

ucz

nia

zaw

arty

ch w

Pod

staw

ie p

rogr

amow

ej i

tem

atów

lekc

ji cy

klu

Przy

rodo

, wita

j!

Pods

taw

a pr

ogra

mow

a ks

ztał

ceni

a og

ólne

go c

ele

szcz

egół

owe:

Kla

sa/T

emat

lekc

ji:1.1

) Wym

ienia

czyn

niki

pozy

tyw

nie

i neg

atyw

nie

wpł

ywają

ce n

a jeg

o sa

mop

oczu

cie w

szko

le o

raz w

dom

u i p

ropo

nuje

spos

oby e

limin

owan

ia cz

ynni

ków

neg

atyw

nych

;4.

10: Z

kim

spot

ykas

z się

w sz

kole

?5.

dzi

ał 6

: Moj

e zd

row

ie

1.2) w

yjaśn

ia zn

acze

nie

odpo

czyn

ku (w

tym

snu)

, odż

ywian

ia się

i akt

ywno

ści r

ucho

wej w

pra

wid

łow

ym fu

nkcjo

nowa

niu

orga

nizm

u;5.

dzi

ał 6

: Moj

e zd

row

ie

1.3) w

ymien

ia za

sady

pra

wid

łowe

go u

czen

ia się

i sto

suje

je w

życiu

;4.

9: Ja

k się

uczy

ć i p

o co

?

1.4) o

pisu

je pr

awid

łowo

urz

ądzo

ne m

iejsc

e do

nau

ki uc

znia

szko

ły po

dsta

wowe

j;4.

9: Ja

k się

ucz

yć i p

o co

?

1.5) u

zasa

dnia

potrz

ebę

plan

owan

ia za

jęć w

ciąg

u dn

ia i t

ygod

nia;

praw

idło

wo p

lanuj

e i r

ealiz

uje

swój

rozk

ład za

jęć

w ci

ągu

dnia;

5. d

ział

6: M

oje

zdro

wie

1.6) n

azyw

a zm

ysły

czło

wiek

a i w

yjaśn

ia ich

rolę

w p

ozna

wani

u pr

zyro

dy, s

tosu

je za

sady

bez

piec

zeńs

twa p

odcz

as

obse

rwac

ji prz

yrod

nicz

ych;

4.2:

Spos

oby p

ozna

wani

a prz

yrod

y5.

dzi

ał 5

: Roz

wija

m si

ę i p

ozna

ję ot

ocze

nie

1.7) p

odaje

prz

ykład

y prz

yrzą

dów

ułat

wiaj

ącyc

h ob

serw

ację

przy

rody

(lup

a, m

ikros

kop,

lorn

etka

), opi

suje

ich za

stos

owa-

nie,

posłu

guje

się n

imi p

odcz

as p

rowa

dzon

ych

obse

rwac

ji;4.

3: C

o jes

t pom

ocne

w p

ozna

wani

u pr

zyro

dy?

4.4:

Jak z

obac

zyć t

o, co

niew

idoc

zne

gołym

okie

m?

4.5:

Jak o

bser

wowa

ć pre

para

t pod

mikr

osko

pem

?4.

6: Ja

k plan

ować

, pro

wadz

ić i d

okum

ento

wać o

bser

wacje

?6.

dzi

ał 3

: Fun

kcjo

nowa

nie

orga

nizm

ów

1.8) p

odaje

prz

ykład

y roś

lin i z

wier

ząt h

odow

anyc

h pr

zez c

złow

ieka,

w ty

m w

pra

cow

ni p

rzyr

odni

czej,

i wym

ienia

pods

tawo

we za

sady

opi

eki n

ad n

imi;

4.11

: W sz

kole

opi

ekuj

esz s

ię ro

ślina

mi i

zwier

zęta

mi

4.12

: Zw

ierzę

ta w

nas

zych

dom

ach

4.14

: Roś

liny s

ą ozd

obą d

omu

1.9) r

ozpo

znaje

i naz

ywa n

iektó

re ro

śliny

(w ty

m d

onicz

kowe

) zaw

ierają

ce su

bsta

ncje

trując

e lu

b sz

kodl

iwe

dla c

złow

ieka

i pod

aje za

sady

pos

tępo

wani

a z n

imi.

4.11

: W sz

kole

opi

ekuj

esz s

ię ro

ślina

mi i

zwier

zęta

mi

4.14

: Roś

liny s

ą ozd

obą d

omu

4.58

: Poz

najes

z roś

liny n

ieuży

tków

i roś

liny t

rując

e

2.1) w

yzna

cza k

ierun

ki na

wid

nokr

ęgu

za p

omoc

ą kom

pasu

, gno

mon

u;4.

40: Ja

k wyz

nacz

yć ki

erun

ki ge

ogra

ficzn

e?

2.2) o

bser

wuj

e w

idom

ą węd

rów

kę Sł

ońca

w ci

ągu

doby

, miej

sca w

scho

du, g

órow

ania

i zac

hodu

Słoń

ca, w

zale

żnoś

ci od

por

y rok

u, ws

kazu

je za

leżn

ość m

iędzy

wys

okoś

cią Sł

ońca

a dł

ugoś

cią ci

enia;

4.25

: Obs

erw

ujes

z zm

iany p

ołoż

enia

Słońc

a na n

iebie

2.3)

orie

ntuj

e pl

an, m

apę

w te

reni

e, po

sługu

je się

lege

ndą;

4.42

: Jak c

zyta

ć map

ę to

pogr

aficz

ną?

4.44

: Jak w

yzna

czyć

tras

ę w

yciec

zki?

5. d

ział

1: P

rzed

wyp

rawą

po

Polsc

e5.

dzi

ał 2

: Pol

ska i

jej s

ąsie

dzi



20

Pods

taw

a pr

ogra

mow

a ks

ztał

ceni

a og

ólne

go c

ele

szcz

egół

owe:

Kla

sa/T

emat

lekc

ji:2.4

) ide

ntyf

ikuje

na p

lanie

i map

ie to

pogr

aficz

nej m

iejsc

e ob

serw

acji i

obi

ekty

w n

ajbliż

szym

oto

czen

iu, o

kreś

la w

zajem

ne p

ołoż

enie

obiek

tów

na p

lanie,

map

ie to

pogr

aficz

nej i

w te

reni

e;4.

42: Ja

k czy

tać m

apę

topo

graf

iczną

?4.

44: Ja

k wyz

nacz

yć tr

asę

wyc

ieczk

i?5.

dzi

ał 1:

Prz

ed w

ypra

wą p

o Po

lsce

5. d

ział

2: P

olsk

a i je

j sąs

iedz

i

2.5) p

osłu

guje

się p

odzia

łką lin

iową

do

okre

ślani

a odl

egło

ści, p

orów

nuje

odle

głość

na m

apie

z odl

egło

ścią

rzec

zyw

istą

w te

reni

e;4.

41: D

o cz

ego

służy

pod

ziałka

?4.

45: Ja

k wyk

onać

pom

iary w

tere

nie?

5.

dzi

ał 1:

Prz

ed w

ypra

wą p

o Po

lsce

5. d

ział

2: P

olsk

a i je

j sąs

iedz

i

2.6) w

ykon

uje

pom

iary n

p. ta

śmą m

ierni

czą,

szac

uje

odle

głośc

i i w

ysok

ości

w te

reni

e;4.

41: D

o cz

ego

służy

pod

ziałka

?4.

43: P

ozna

jesz f

orm

y uks

ztałt

owan

ia po

wier

zchn

i Ziem

i 4.

45: Ja

k wyk

onać

pom

iary w

tere

nie?

2.7) r

ozró

żnia

w te

reni

e i n

a mod

elu

form

y wyp

ukłe

i wklę

słe, w

skaz

uje

takie

form

y na m

apie

pozio

mico

wej.

4.43

: Poz

najes

z for

my u

kszt

ałtow

ania

pow

ierzc

hni Z

iemi

5. d

ział

1: P

rzed

wyp

rawą

po

Polsc

e

3.1) o

bser

wuj

e ws

zyst

kie fa

zy ro

zwoj

u ro

śliny

, dok

umen

tuje

obse

rwac

je;4.

6: Ja

k plan

ować

, pro

wadz

ić i d

okum

ento

wać o

bser

wacje

?4.

7: C

zym

jest

doś

wiad

czen

ie pr

zyro

dnicz

e?4.

13: Ja

k jes

t zbu

dowa

na ro

ślina

?6.

dzi

ał 2

: Org

anizm

y najb

liższ

ej ok

olicy

3.2) o

bser

wuj

e i n

azyw

a zjaw

iska a

tmos

fery

czne

zach

odzą

ce w

Polsc

e;4.

28: Ja

k wod

a krą

ży w

prz

yrod

zie?

4.36

: Co

jest p

rzyc

zyną

bur

zy?

3.3) o

bser

wuj

e i r

ozró

żnia

stan

y sku

pien

ia wo

dy, b

ada d

ośw

iadcz

alnie

zjaw

iska:

paro

wani

a, sk

rapl

ania,

topn

ienia

i zam

arza

nia (

krze

pnięc

ia) w

ody;

4.17

: Co

się d

zieje

podc

zas g

otow

ania

obiad

u?4.

21: Ja

k lód

zmien

ia się

w w

odę,

a wod

a w ló

d?4.

22: K

iedy w

oda p

aruj

e, a k

iedy s

ię sk

rapl

a?4.

28: Ja

k wod

a krą

ży w

prz

yrod

zie?

3.4) p

osłu

guje

się p

ojęc

iem d

robi

na ja

ko n

ajmni

ejszy

m e

lem

ente

m b

uduj

ącym

mat

erię,

pre

zent

uje

za p

omoc

ą mod

elu

drob

inow

ego

trzy s

tany

skup

ienia

ciał (

subs

tanc

ji);4.

16: Ś

wiat

jest

zbud

owan

y z su

bsta

ncji

4.21

: Jak l

ód zm

ienia

się w

wod

ę, a w

oda w

lód?

4.22

: Kied

y wod

a par

uje,

a kied

y się

skra

pla?

3.5) o

pisu

je sk

ład m

ater

ii jak

o zb

iór r

óżne

go ro

dzaju

dro

bin

twor

zący

ch ró

żne

subs

tanc

je i ic

h m

iesza

niny

;4.

18: C

zy w

oda m

iner

alna t

o ty

lko w

oda?

4.20

: Do

czeg

o słu

ży si

to?

4.21

: Jak l

ód zm

ienia

się w

wod

ę, a w

oda w

lód?

4.22

: Kied

y wod

a par

uje,

a kied

y się

skra

pla?

4.30

: Jakie

są w

łaściw

ości

pow

ietrz

a?

3.6) p

reze

ntuj

e na

mod

elu

drob

inow

ym w

łaściw

ości

ciał s

tałyc

h, cie

czy i

gazó

w (k

szta

łt i ś

ciśliw

ość);

4.16

: Św

iat je

st zb

udow

any z

subs

tanc

ji4.

21: Ja

k lód

zmien

ia się

w w

odę,

a wod

a w ló

d?4.

22: K

iedy w

oda p

aruj

e, a k

iedy s

ię sk

rapl

a?

3.7) p

odaje

prz

ykład

y ruc

hu d

robi

n w

gaza

ch i c

iecza

ch (d

yfuz

ja) o

raz p

rzed

staw

ia te

zjaw

iska n

a mod

elu

lub

sche

mat

yczn

ym ry

sunk

u;4.

18: C

zy w

oda m

iner

alna t

o ty

lko w

oda?

4.30

: Jakie

są w

łaściw

ości

pow

ietrz

a?


21


3.8) o

bser

wuj

e pr

oste

doś

wiad

czen

ia w

ykaz

ując

e ro

zsze

rzaln

ość c

iepln

ą ciał

stały

ch o

raz p

rzep

rowa

dza,

na p

odst

awie

inst

rukc

ji, do

świad

czen

ia w

ykaz

ując

e ro

zsze

rzaln

ość c

iepln

ą gaz

ów i c

ieczy

;4.

27: D

lacze

go ko

ła po

ciągu

stuk

ają o

szyn

y?

3.9) p

odaje

prz

ykład

y wys

tępo

wani

a i w

ykor

zyst

ania

rozs

zerz

alnoś

ci cie

plne

j ciał

w ży

ciu co

dzien

nym

, wyja

śnia

zasa

dę

dział

ania

term

omet

ru ci

eczo

wego

;4.

27: D

lacze

go ko

ła po

ciągu

stuk

ają o

szyn

y?

3.10)

wyk

onuj

e i o

pisu

je pr

oste

doś

wiad

czen

ia w

ykaz

ując

e ist

nien

ie po

wiet

rza i

ciśn

ienia

atm

osfe

rycz

nego

; bud

uje

na

pods

taw

ie in

stru

kcji p

rost

y wiat

rom

ierz i

wyk

orzy

stuj

e go

w p

rowa

dzen

iu o

bser

wacji

;4.

30: Ja

kie są

właś

ciwoś

ci po

wie

trza?

4.32

: Jak z

mier

zyć t

empe

ratu

rę p

owiet

rza i

ciśn

ienie

atm

osfe

rycz

ne?

4.33

: Jak z

mier

zyć w

ilgot

ność

pow

ietrz

a i si

łę w

iatru

?

3.11)

wym

ienia

nazw

y skła

dnikó

w p

ogod

y (te

mpe

ratu

ra p

owiet

rza,

opad

y i ci

śnien

ie at

mos

fery

czne

, kier

unek

i siła

wiat

ru)

oraz

prz

yrzą

dów

służ

ącyc

h do

ich

pom

iaru,

poda

je jed

nost

ki po

miar

u te

mpe

ratu

ry i o

padó

w st

osow

ane

w m

eteo

rolo

gii;

4.32

: Jak z

mier

zyć t

empe

ratu

rę p

owiet

rza i

ciśn

ienie

atm

osfe

rycz

ne?

4.34

: Jak p

owst

ają o

pady

i osa

dy at

mos

fery

czne

?

3.12)

obs

erw

uje

pogo

dę, m

ierzy

tem

pera

turę

pow

ietrz

a ora

z okr

eśla

kieru

nek i

siłę

wiat

ru, r

odza

je op

adów

i osa

dów,

st

opień

zach

mur

zeni

a nieb

a, pr

owad

zi ka

lend

arz p

ogod

y;4.

34: Ja

k pow

stają

opa

dy i o

sady

atm

osfe

rycz

ne?

4.35

: Dlac

zego

tęcz

a jes

t kol

orow

a?4.

36: C

o jes

t prz

yczy

ną b

urzy

?4.

37: C

zy p

ogod

ę m

ożna

prz

ewid

zieć?

4.38

: Pro

wadz

isz ka

lend

arz p

ogod

y

3.13)

opi

suje

i por

ównu

je ce

chy p

ogod

y w ró

żnyc

h po

rach

roku

, dos

trzeg

a zale

żnoś

ć międ

zy w

ysok

ością

Słoń

ca, d

ługo

ścią

dnia

a tem

pera

turą

pow

ietrz

a w ci

ągu

roku

.4.

26: Ja

kie zm

iany p

rzyn

oszą

por

y rok

u?4.

25: O

bser

wuj

esz z

mian

y poł

ożen

ia Sło

ńca n

a nieb

ie4.

37: C

zy p

ogod

ę m

ożna

prz

ewid

zieć?

4.1) r

ozpo

znaje

w te

reni

e pr

zyro

dnicz

e (n

ieoży

wio

ne i o

żyw

ione

) ora

z ant

ropo

geni

czne

skład

niki

krajo

braz

u i w

skaz

uje

zale

żnoś

ci m

iędzy

nim

i;4.

1: Cz

ym b

ędzie

sz si

ę za

jmow

ać n

a lek

cjach

prz

yrod

y?

4.2)

wym

ienia

i cha

rakt

eryz

uje

czyn

niki

waru

nkuj

ące

życie

na l

ądzie

;6.

dzi

ał 1:

Życ

ie w

gleb

ie i w

wod

zie

4.3)

obs

erw

uje

i naz

ywa t

ypow

e or

gani

zmy l

asu,

łąki, p

ola u

praw

nego

;4.

49: Ja

kie ro

śliny

i zw

ierzę

ta ży

ją w

twoj

ej ok

olicy

?4.

50: W

yrus

zasz

na w

yciec

zkę

do la

su4.

51: R

oślin

y w le

sie tw

orzą

war

stw

y4.

52: O

rgan

izmy ż

yjące

w le

sie o

ddzia

łują

na si

ebie

4.53

: Jakie

org

anizm

y żyją

na ł

ące?

4.54

: Jakie

znac

zeni

e m

ają łą

ki?4.

55: C

o up

raw

ia się

na p

olac

h?4.

56: Ja

k się

wyk

orzy

stuj

e ro

śliny

uży

tkow

e?

4.4)

opi

suje

przy

stos

owan

ia bu

dow

y zew

nętrz

nej i

czyn

nośc

i życ

iow

ych

orga

nizm

ów lą

dow

ych

do śr

odow

iska ż

ycia,

na

prz

ykład

ach

obse

rwow

anyc

h or

gani

zmów

;4.

49: Ja

kie ro

śliny

i zw

ierzę

ta ży

ją tw

ojej

okol

icy?

4.51

: Roś

liny w

lesie

twor

zą w

arst

wy

4.52

: Org

anizm

y żyją

ce w

lesie

odd

ziału

ją na

sieb

ie 4.

57: Ja

k pow

stają

owo

ce?

5. d

ział

3: K

rajo

braz

y Pol

ski

6. d

ział

1: Ż

ycie

w gl

ebie

i w w

odzie

6. d

ział

2: O

rgan

izmy n

ajbliż

szej

okol

icy6.

dzi

ał 3

: Fun

kcjo

nowa

nie

orga

nizm

ów

4.5)

wsk

azuj

e or

gani

zmy s

amoż

ywne

i cud

zoży

wne

ora

z pod

aje p

odst

awow

e ró

żnice

w sp

osob

ie ich

odż

ywian

ia się

;6.

dzi

ał 3

: Fun

kcjo

nowa

nie

orga

nizm

ów



22

Pods

taw

a pr

ogra

mow

a ks

ztał

ceni

a og

ólne

go c

ele

szcz

egół

owe:

Kla

sa/T

emat

lekc

ji:4.

6) p

rzed

staw

ia pr

oste

zależ

nośc

i pok

arm

owe

zach

odzą

ce m

iędzy

org

anizm

ami lą

dowy

mi, p

osłu

gując

się

mod

elem

lu

b sc

hem

atem

;4.

52: O

rgan

izmy ż

yjące

w le

sie o

ddzia

łują

na si

ebie

4.7)

rozp

ozna

je i n

azyw

a war

stw

y las

u, ch

arak

tery

zuje

panu

jące

w n

ich w

arun

ki ab

ioty

czne

;4.

51: R

oślin

y w le

sie tw

orzą

war

stw

y

4.8)

obs

erw

uje

zjaw

iska z

acho

dząc

e w

ciek

u wo

dnym

, okr

eśla

kieru

nek i

szac

uje

pręd

kość

prz

epływ

u wo

dy, r

ozró

żnia

praw

y i le

wy b

rzeg

;4.

47. O

bser

wuj

esz r

zekę

w sw

ojej

okol

icy

4.9) r

ozró

żnia

i opi

suje

rodz

aje w

ód p

owier

zchn

iow

ych;

4.46

: Co

to są

wod

y pow

ierz

chni

owe?

4.10)

wym

ienia

i cha

rakt

eryz

uje

czyn

niki

waru

nkuj

ące

życie

w w

odzie

;5.

dzi

ał 3

: Kra

jobr

azy P

olsk

i6.

dzi

ał 1:

Życ

ie w

gleb

ie i w

wod

zie

4.11)

obse

rwuj

e i n

azyw

a typ

owe

rośli

ny i z

wier

zęta

żyjąc

e w

jezio

rze

lub

rzec

e, op

isuje

przy

stos

owan

ia ich

bud

owy

zew

nętrz

nej i

czyn

nośc

i życ

iow

ych

do śr

odow

iska ż

ycia;

5. d

ział

3: K

rajo

braz

y Pol

ski

6. d

ział

1: Ż

ycie

w gl

ebie

i w w

odzie

4.12)

prz

edst

awia

pros

te za

leżn

ości

poka

rmow

e w

ystę

pując

e w

środ

owisk

u wo

dnym

, pos

ługu

jąc si

ę m

odel

em

lub

sche

mat

em;

6. d

ział

1: Ż

ycie

w gl

ebie

i w w

odzie

6.

dzi

ał 4

: Plan

eta Z

iemia

4.13)

rozp

ozna

je i n

azyw

a ska

ły ty

powe

dla

miej

sca z

amies

zkan

ia: p

iasek

, glin

a i in

ne ch

arak

tery

styc

zne

dla o

kolic

y;5.

dzi

ał 3

: Kra

jobr

azy P

olsk

i

4.14)

opi

suje

glebę

, jako

zbió

r skła

dnikó

w n

ieoży

wio

nych

i oży

wio

nych

, wyja

śnia

znac

zeni

e or

gani

zmów

gleb

owyc

h i p

róch

nicy

w o

dnies

ieniu

do

żyzn

ości

gleby

.5.

dzi

ał 3

: Kra

jobr

azy P

olsk

i 6.

dzi

ał 1:

Życ

ie w

gleb

ie i w

wod

zie

5.1) p

rowa

dzi o

bser

wacje

i pro

ste

dośw

iadcz

enia

wyk

azuj

ące

zani

eczy

szcz

enie

najb

liższ

ego

otoc

zeni

a (po

wiet

rza,

wody

, gle

by);

4.30

: Jakie

są w

łaściw

ości

pow

ietrz

a?4.

47: O

bser

wuj

esz r

zekę

w sw

ojej

okol

icy4.

62: B

adas

z wpł

yw su

bsta

ncji n

a roś

liny

5. d

ział

3: K

rajo

braz

y Pol

ski

6. d

ział

1: Ż

ycie

w gl

ebie

i w w

odzie

5.2) w

yjaśn

ia w

pływ

codz

ienny

ch za

chow

ań w

dom

u, w

szko

le, w

miej

scu

zaba

wy n

a sta

n śro

dow

iska;

4.64

: Dom

owe

wyd

atki

moż

na o

gran

iczyć

4.65

: Dlac

zego

trze

ba sp

rząt

ać Z

iemię?

4.66

: Jak b

yć p

rzyja

znym

dla

środo

wisk

a?

5.3) p

ropo

nuje

dział

ania

sprz

yjając

e śro

dow

isku

przy

rodn

iczem

u;4.

63: C

o to

jest

roln

ictwo

eko

logic

zne?

4.65

: Dlac

zego

trze

ba sp

rząt

ać Z

iemię?

4.66

: Jak b

yć p

rzyja

znym

dla

środo

wisk

a?

5.4) p

odaje

prz

ykład

y miej

sc w

najb

liższ

ym o

tocz

eniu

, w kt

óryc

h za

szły

korz

ystn

e i n

iekor

zyst

ne zm

iany p

od w

pływ

em

dział

alnoś

ci cz

łow

ieka;

4.61

: Zan

ieczy

szcz

enia

środo

wisk

a zag

raża

ją or

gani

zmom

5.5) p

odaje

prz

ykład

y poz

ytyw

nego

i neg

atyw

nego

wpł

ywu

środo

wisk

a na z

drow

ie cz

łow

ieka.

4.61

: Zan

ieczy

szcz

enia

środo

wisk

a zag

raża

ją or

gani

zmom

4.66

: Jak b

yć p

rzyja

znym

dla

środo

wisk

a?4.

65: D

lacze

go tr

zeba

sprz

ątać

Zie

mię

?

6.1) w

ymien

ia zn

ane

właś

ciwoś

ci su

bsta

ncji (

woda

, cuk

ier, s

ól ku

chen

na) i

ich m

iesza

nin

(oce

t, so

k cyt

ryno

wy)

wys

tępu

ją-ce

w je

go o

tocz

eniu

;4.

18: C

zy w

oda m

iner

alna t

o ty

lko w

oda?

4.19

: Jak p

owst

ają kr

yszt

ały?

4.23

: Co

wies

z o go

towa

niu

jaj i p

iecze

niu

ciast

a?4.

29: D

lacze

go ló

d pł

ywa?


23


6.2)

por

ównu

je m

asy c

iał o

tej s

amej

objęt

ości,

lecz

wyk

onan

ych

z róż

nych

subs

tanc

ji;4.

29: D

lacze

go ló

d pł

ywa?

6. d

ział

6: P

rawa

fizy

ki

6.3)

iden

tyfik

uje,

na p

odst

awie

dośw

iadcz

enia,

ciała

(sub

stan

cje) d

obrz

e i s

łabo

prze

wodz

ące

ciepł

o;4.

17: C

o się

dzie

je po

dcza

s got

owan

ia ob

iadu?

6. d

ział

6: P

rawa

fizy

ki

6.4)

pod

aje p

rzyk

łady p

rzed

mio

tów

wyk

onan

ych

z sub

stan

cji kr

uchy

ch, s

pręż

ysty

ch i p

lasty

czny

ch;

4.16

: Św

iat zb

udow

any j

est z

subs

tanc

ji6.

dzi

ał 6

: Pra

wa fi

zyki

6.5)

pod

aje p

rzyk

łady z

asto

sowa

nia r

óżny

ch su

bsta

ncji w

prz

edm

iota

ch co

dzien

nego

uży

tku,

odwo

łując

się

do w

łaściw

ości

tych

subs

tanc

ji;4.

17: C

o się

dzie

je po

dcza

s got

owan

ia ob

iadu?

6.6)

bad

a wpł

yw cz

ynni

ków

takic

h jak

: wod

a, po

wiet

rze,

tem

pera

tura

, gle

ba n

a prz

edm

ioty

zbud

owan

e z r

óżny

ch

subs

tanc

ji;4.

29: D

lacze

go ló

d pł

ywa?

4.65

: Dlac

zego

trze

ba sp

rząt

ać Z

iem

ię?

6.7)

wyk

azuj

e do

świad

czaln

ie w

pływ

różn

ych

subs

tanc

ji i ic

h m

iesz

anin

(np.

soli k

uche

nnej

, oct

u, de

terg

entó

w)

na w

zros

t i ro

zwój

rośli

n, do

kum

entu

je i p

reze

ntuj

e w

yniki

doś

wiad

czen

ia;4.

62: B

adas

z wpł

yw su

bsta

ncji n

a roś

liny

6.8)

uza

sadn

ia po

trzeb

ę se

greg

acji o

dpad

ów, w

skaz

ując

na m

ożliw

ość i

ch p

onow

nego

prz

etwa

rzan

ia (p

owoł

ując

się

na w

łaściw

ości

subs

tanc

ji).4.

65: D

lacze

go tr

zeba

sprz

ątać

Zie

mię

?

7.1) r

ozpo

znaje

na m

apie

hips

omet

rycz

nej n

iziny

, wyż

yny i

góry

;5.

dzi

ał 1:

Prz

ed w

ypra

wą p

o Po

lsce

5. d

ział

2: P

olsk

a i je

j sąs

iedz

i5.

dzi

ał 3

: Kra

jobr

azy P

olsk

i

7.2) c

hara

kter

yzuj

e w

ybra

ne kr

ajobr

azy P

olsk

i: gór

wys

okich

, wyż

yny w

apien

nej, n

izinn

y, po

jezier

ny, n

adm

orsk

i, wiel

ko-

miej

ski, p

rzem

ysło

wy,

roln

iczy o

raz w

skaz

uje

je na

map

ie;5.

dzi

ał 2

: Pol

ska i

jej s

ąsie

dzi

5. d

ział

3: K

rajo

braz

y Pol

ski

7.3) p

odaje

prz

ykład

y zale

żnoś

ci m

iędzy

cech

ami k

rajo

braz

u a f

orm

ami d

ziałal

nośc

i czło

wiek

a;5.

dzi

ał 3

: Kra

jobr

azy P

olsk

i

7.4) w

ymien

ia fo

rmy o

chro

ny p

rzyr

ody s

toso

wane

w Po

lsce,

wska

zuje

na m

apie

park

i nar

odow

e, po

daje

przy

kłady

re

zerw

atów

prz

yrod

y, po

mni

ków

prz

yrod

y i ga

tunk

ów o

bjęt

ych

ochr

oną,

wys

tępu

jącyc

h w

najb

liższ

ej ok

olicy

;4.

60: Ja

k moż

esz c

hron

ić pr

zyro

dę w

twoj

ej ok

olicy

?5.

dzi

ał 3

: Kra

jobr

azy P

olsk

i

7.5) w

ymien

ia na

jważ

niejs

ze w

alory

tury

styc

zne

najw

iększ

ych

mias

t Pol

ski, z

e sz

czeg

ólny

m u

wzg

lędn

ieniem

War

szaw

y, Kr

akow

a, Gd

ańsk

a;5.

dzi

ał 2

: Pol

ska i

jej s

ąsie

dzi

7.6) l

okali

zuje

na m

apie

Euro

py: P

olsk

ę or

az p

ańst

wa są

siadu

jące

z Pol

ską i

ich

stol

ice;

5. d

ział

2: P

olsk

a i je

j sąs

iedz

i

7.7) o

pisu

je kr

ajobr

azy w

ybra

nych

obs

zaró

w Eu

ropy

(śró

dziem

nom

orsk

i, alp

ejski)

, roz

pozn

aje je

na i

lust

racji

ora

z lok

alizu

je na

map

ie.5.

dzi

ał 3

: Kra

jobr

azy P

olsk

i6.

dzi

ał 5

: Kra

jobr

azy Z

iem

i

8.1)

nazw

y ukła

dów

nar

ządó

w b

uduj

ącyc

h or

gani

zm cz

łow

ieka:

układ

kost

ny, o

ddec

how

y, po

karm

owy,

krw

iono

śny,

rozr

odcz

y, ws

kazu

je na

plan

szy g

łów

ne n

arzą

dy ty

ch u

kładó

w:

a) uk

ład ko

stny

– e

lem

enty

ukła

du: c

zasz

ka, k

ręgo

słup,

klat

ka p

iersio

wa, k

ończ

yny g

órne

, koń

czyn

y dol

ne,

b) u

kład

odde

chow

y – ja

ma n

osow

a, kr

tań,

tcha

wica

, osk

rzel

a, pł

uca,

c) uk

ład p

okar

mow

y – ja

ma u

stna

, prz

ełyk

, żoł

ądek

, jelit

o cie

nkie

, jelit

o gr

ube,

odby

tnica

,d)

ukła

d kr

wio

nośn

y – se

rce,

nacz

ynia

krw

iono

śne:

żyły

i tęt

nice

,e)

ukła

d ro

zrod

czy ż

eńsk

i – ja

jniki

, jajo

wody

, mac

ica, p

ochw

a i u

kład

rozr

odcz

y męs

ki –

jądra

, nas

ienio

wody

, prą

cie;

5. d

ział

4: M

ój o

rgan

izm



24

Pods

taw

a pr

ogra

mow

a ks

ztał

ceni

a og

ólne

go c

ele

szcz

egół

owe:

Kla

sa/T

emat

lekc

ji:8.

2) w

ymien

ia po

dsta

wowe

funk

cje p

ozna

nych

ukła

dów

czło

wiek

a;5.

dzi

ał 6

: Mój

org

anizm

5. d

ział

5: R

ozw

ijam

się

i poz

naję

otoc

zeni

e

8.3)

rozp

ozna

je i n

azyw

a, na

pod

staw

ie op

isu, f

otog

rafii

lub

rysu

nku,

etap

y roz

woju

czło

wiek

a (za

rodk

owy i

pło

dow

y, ok

res n

owor

odko

wy,

niem

owlę

cy, p

oniem

owlę

cy, p

rzed

szko

lny,

szko

lny,

wiek

u do

rosłe

go, s

taro

ści);

5. d

ział

5: R

ozw

ijam

się

i poz

naję

otoc

zeni

e

8.4)

opi

suje

zmian

y zac

hodz

ące

w o

rgan

izmac

h po

dcza

s doj

rzew

ania

płcio

wego

;5.

dzi

ał 5

: Roz

wija

m si

ę i p

ozna

ę ot

ocze

nie

8.5)

wyk

azuj

e do

świad

czaln

ie, że

czyn

nikie

m n

iezbę

dnym

do

spala

nia j

est t

len,

iden

tyfik

uje

prod

ukty

spala

nia

i odd

ycha

nia:

dwut

lene

k węg

la, p

ara w

odna

ora

z pod

aje ic

h na

zwy;

6. d

ział

3: F

unkc

jono

wani

e or

gani

zmów

8.6)

opi

suje

rolę

zmys

łów

w o

dbier

aniu

wra

żeń

ze śr

odow

iska z

ewnę

trzne

go;

5. d

ział

4: M

ój o

rgan

izm

5. d

ział

5: R

ozw

ijam

się

i poz

naję

otoc

zeni

e

8.7)

bad

a właś

ciwoś

ci og

nisk

ując

e lu

py, p

owst

awan

ie ob

razu

wid

ziane

go p

rzez

lupę

i pod

aje p

rzyk

łady z

asto

sowa

nia

lupy

;5.

dzi

ał 5

: Roz

wija

m si

ę i p

ozna

ję ot

ocze

nie

8.8) w

skaz

uje ro

dzaje

źród

eł dź

więk

u, ba

da do

świad

czaln

ie za

leżno

ść po

wsta

jąceg

o dź

więk

u od n

p. na

pręż

enia

i dług

ości

strun

y;5.

dzi

ał 5

: Roz

wija

m si

ę i p

ozna

ję ot

ocze

nie

8.9)

bad

a roz

chod

zeni

e się

dźw

ięków

w p

owiet

rzu

i ciał

ach

stały

ch;

5. d

ział

5: R

ozw

ijam

się

i poz

naję

otoc

zeni

e

8.10

) por

ównu

je pr

ędko

ści r

ozch

odze

nia s

ię dź

więk

u i ś

wiat

ła na

pod

staw

ie ob

serw

acji z

jawisk

prz

yrod

nicz

ych,

dośw

iadcz

eń lu

b po

kazó

w.4.

36: C

o jes

t prz

yczy

ną b

urzy

?5.

dzi

ał 5

: Roz

wija

m si

ę i p

ozna

ję ot

ocze

nie

9.1) p

odaje

prz

ykład

y neg

atyw

nego

wpł

ywu

wyb

rany

ch ga

tunk

ów zw

ierzą

t, ro

ślin,

grzy

bów,

bak

terii

i wiru

sów

na z

drow

ie cz

łow

ieka,

wym

ienia

zach

owan

ia za

pobi

egają

ce ch

orob

om p

rzen

oszo

nym

i wyw

oływ

anym

prz

ez n

ie;

4.51

: Roś

liny w

lesie

twor

zą w

arst

wy

5. d

ział

6: M

oje

zdro

wie

5. d

ział

7: Ja

k zac

howa

ć zdr

owie

?

9.2) w

ymien

ia za

sady

pos

tępo

wani

a z p

rodu

ktam

i spo

żywc

zym

i od

mom

entu

zaku

pu d

o sp

ożyc

ia (te

rmin

prz

ydat

nośc

i, pr

zech

owyw

anie,

prz

ygot

owyw

anie

posił

ków)

;5.

dzi

ał 6

: Moj

e zd

row

ie

9.3) w

ymien

ia za

sady

pra

wid

łowe

go o

dżyw

iania

się i s

tosu

je je;

5. d

ział

6: M

oje

zdro

wie

5. d

ział

7: Ja

k zac

howa

ć zdr

owie?

9.4) p

odaje

i sto

suje

zasa

dy d

bało

ści o

włas

ne ci

ało (h

igien

a skó

ry, w

łosó

w, zę

bów,

paz

nokc

i ora

z odz

ieży)

;5.

dzi

ał 6

: Moj

e zd

row

ie

9.5) c

hara

kter

yzuj

e po

dsta

wowe

zasa

dy o

chro

ny n

arzą

dów

wzr

oku

i słu

chu;

5. d

ział

5: R

ozw

ijam

się

i poz

naję

otoc

zeni

e5.

dzi

ał 7

: Jak

zach

ować

zdro

wie?

9.6) w

yjaśn

ia zn

acze

nie

ruch

u i ć

wicz

eń fi

zycz

nych

w u

trzym

aniu

zdro

wia;

5. d

ział

6: M

oje

zdro

wie

9.7) p

odaje

prz

ykład

y właś

ciweg

o sp

ędza

nia w

olne

go cz

asu,

z uw

zglę

dnien

iem za

sad

bezp

iecze

ństw

a w cz

asie

gier

i zab

aw ru

chow

ych

oraz

por

usza

nia s

ię po

dro

dze;

5. d

ział

6: M

oje

zdro

wie

5. d

ział

7: J

ak za

chow

ać zd

row

ie?

9.8) o

pisu

je za

sady

udz

ielan

ia pi

erws

zej p

omoc

y w n

iektó

rych

ura

zach

(stłu

czen

ia, zw

ichni

ęcia,

skale

czen

ia, zł

aman

ia,

ukąs

zeni

a, uż

ądle

nia),

pot

rafi

wezw

ać p

omoc

w ró

żnyc

h sy

tuac

jach;

5. d

ział

6: M

oje

zdro

wie

5. d

ział

7: J

ak za

chow

ać zd

row

ie?

9.9) p

odaje

prz

ykład

y zac

howa

ń i s

ytua

cji, k

tóre

mog

ą zag

raża

ć zdr

owiu

i życ

iu cz

łow

ieka

(np.

niew

ybuc

hy i n

iewyp

ały, p

ożar

, wyp

adek

dro

gow

y, jaz

da n

a łyż

wach

lub

kąpi

el w

nied

ozwo

lony

ch m

iejsc

ach)

;5.

dzi

ał 7

: Jak z

acho

wać z

drow

ie?

9.10)

wyja

śnia

znac

zeni

e sy

mbo

li um

ieszc

zony

ch n

p. n

a opa

kowa

niac

h śro

dków

czys

tośc

i i ko

rzys

ta z

prod

uktó

w zg

odni

e z i

ch p

rzez

nacz

eniem

;5.

dzi

ał 6

: Moj

e zd

row

ie

5. d

ział

7: Ja

k zac

howa

ć zdr

owie?


25


9.11)

wym

ienia

pods

tawo

we za

sady

bez

piec

zneg

o za

chow

ania

się w

dom

u, w

tym

pos

ługiw

ania

się u

rząd

zeni

ami

elek

trycz

nym

i, kor

zyst

ania

z gaz

u, wo

dy;

5. d

ział

7: Ja

k zac

howa

ć zdr

owie

? 6.

dzi

ał 6

Pra

wa fi

zyki

9.12)

wyja

śnia

nega

tyw

ny w

pływ

alko

holu

, niko

tyny

i sub

stan

cji p

sych

oakt

ywny

ch n

a zdr

owie

czło

wiek

a, po

daje

prop

ozyc

je as

erty

wny

ch za

chow

ań w

prz

ypad

ku p

resji

oto

czen

ia;5.

dzi

ał 7

: Jak z

acho

wać z

drow

ie?

9.13)

wym

ieni

a zas

ady z

drow

ego

stylu

życia

i uza

sadn

ia ko

niec

znoś

ć ich

stos

owan

ia.5.

dzi

ał 7

: Jak z

acho

wać z

drow

ie?

10.1)

pod

aje p

rzyk

łady z

jawisk

ele

ktry

czny

ch w

prz

yrod

zie (n

p. w

yłado

wani

a atm

osfe

rycz

ne, e

lekt

ryzo

wani

e się

wło

sów

po

dcza

s cze

sani

a);4.

36 C

o jes

t prz

yczy

ną b

urzy

?6.

dzi

ał 6

: Pra

wa fi

zyki

10.2)

dem

onst

ruje

elek

tryzo

wani

e się

ciał

i ich

oddz

iaływ

ania

na p

rzed

mio

ty w

ykon

ane

z róż

nych

subs

tanc

ji;6.

dzi

ał 6

: Pra

wa fi

zyki

10.3)

wym

ienia

źród

ła pr

ądu

elek

trycz

nego

i dob

iera j

e do

odb

iorn

ików,

uw

zglę

dniaj

ąc n

apięc

ie el

ektry

czne

;6.

dzi

ał 6

: Pra

wa fi

zyki

10.4

) opi

suje

skut

ki pr

zepł

ywu

prąd

u w

dom

owyc

h ur

ządz

eniac

h el

ektry

czny

ch, o

pisu

je i s

tosu

je za

sady

bez

piec

zneg

o ob

chod

zeni

a się

z urz

ądze

niam

i ele

ktry

czny

mi;

6. d

ział

6: P

rawa

fizy

ki

10.5)

bud

uje

pros

ty o

bwód

ele

ktry

czny

i wyk

orzy

stuj

e go

do

spra

wdza

nia p

rzew

odze

nia p

rądu

ele

ktry

czne

go p

rzez

różn

e cia

ła (su

bsta

ncje)

;6.

dzi

ał 6

: Pra

wa fi

zyki

10.6

) uza

sadn

ia po

trzeb

ę i p

odaje

spos

oby o

szcz

ędza

nia e

nerg

ii ele

ktry

czne

j;6.

dzi

ał 6

: Pra

wa fi

zyki

5. d

ział

8: O

chro

na śr

odow

iska

10.7)

bad

a i o

pisu

je w

łaściw

ości

mag

nesó

w o

raz i

ch w

zajem

ne o

ddzia

ływan

ie, a

takż

e od

dział

ywan

ie na

różn

e su

bsta

ncje;

6. d

ział

6: P

rawa

fizy

ki

10.8

) bud

uje

pros

ty ko

mpa

s i w

yjaśn

ia za

sadę

jego

dzia

łania,

wym

ienia

czyn

niki

zakłó

cając

e pr

awid

łowe

dzia

łanie

kom

pasu

.6.

dzi

ał 6

: Pra

wa fi

zyki

11.1)

opisu

je ks

ztałt

Ziem

i z w

ykor

zyst

aniem

jej m

odel

u –

globu

sa;

6. d

ział

4: P

lanet

a Zie

mia

11.2)

wym

ienia

nazw

y plan

et U

kładu

Słon

eczn

ego

i por

ządk

uje

je we

dług

odl

egło

ści o

d Sło

ńca;

6. d

ział

4: P

lanet

a Zie

mia

11.3)

wyja

śnia

zało

żeni

a teo

rii h

elio

cent

rycz

nej M

ikołaj

a Kop

erni

ka;

6. d

ział

5: P

lanet

a Zie

mia

11.4)

bad

a doś

wiad

czaln

ie pr

osto

linio

we ro

zcho

dzen

ie się

świat

ła i je

go ko

nsek

wenc

je, n

p. c

amer

a ob

scur

a, cie

ń;5.

dzi

ał 5

: Roz

wija

m si

ę i p

ozna

je ot

ocze

nie

11.5)

bad

a zjaw

isko

odbi

cia św

iatła:

od

zwier

ciade

ł, pow

ierzc

hni r

ozpr

asza

jącyc

h, el

emen

tów

odb

lasko

wyc

h; po

daje

przy

kłady

stos

owan

ia el

emen

tów

odb

lasko

wyc

h dl

a bez

piec

zeńs

twa;

5. d

ział

5: R

ozw

ijam

się

i poz

naje

otoc

zeni

e

11.6)

pre

zent

uje

za p

omoc

ą mod

elu

ruch

obi

egow

y i o

brot

owy Z

iemi;

6. d

ział

4: P

lanet

a Ziem

ia

11.7)

odn

ajduj

e za

leżn

ość m

iędzy

ruch

em o

brot

owym

Ziem

i a zm

ianą d

nia i

noc

y;6.

dzi

ał 4

: Plan

eta Z

iemia

11.8)

wyk

azuj

e za

leżn

ość m

iędzy

ruch

em o

bieg

owym

Ziem

i a zm

ianam

i pór

roku

.6.

dzi

ał 4

: Plan

eta Z

iemia

12.1)

wsk

azuj

e na

glob

usie:

bieg

uny,

rów

nik,

połu

dnik

zero

wy i

180°,

pół

kule

, kier

unki

głów

ne o

raz l

okali

zuje

kont

ynen

ty,

ocea

ny i o

kreś

la ich

poł

ożen

ie w

zglę

dem

rów

nika

i poł

udni

ka ze

rowe

go;

6. d

ział

4: P

lanet

a Ziem

ia

12.2)

wsk

azuj

e na

map

ie św

iata:

kont

ynen

ty, o

cean

y, ró

wni

k, po

łudn

ik ze

row

y i 18

0°, b

iegun

y;6.

dzi

ał 4

: Plan

eta Z

iemia

12.3)

char

akte

ryzu

je w

ybra

ne o

rgan

izmy

ocea

nu, o

pisu

jąc ic

h pr

zyst

osow

ania

w b

udow

ie ze

wnę

trzne

j do

życia

na

różn

ej g

łębo

kośc

i;6.

dzi

ał 4

: Plan

eta Z

iemia



26

Pods

taw

a pr

ogra

mow

a ks

ztał

ceni

a og

ólne

go c

ele

szcz

egół

owe:

Kla

sa/T

emat

lekc

ji:12

.4) o

pisu

je pr

zebi

eg n

ajwięk

szyc

h w

ypra

w o

dkry

wczy

ch, w

szcz

egól

nośc

i Krz

yszt

ofa K

olum

ba i F

erdy

nand

a Mag

ellan

a.6.

dzi

ał 4

: Plan

eta Z

iemia

13.1)

char

akte

ryzu

je wa

runk

i klim

atyc

zne

i prz

ysto

sowa

nia d

o ni

ch w

ybra

nych

org

anizm

ów w

nas

tępu

jącyc

h kr

ajobr

azac

h st

refo

wyc

h: las

u ró

wni

kowe

go w

ilgot

nego

, saw

anny

, pus

tyni

gorą

cej, s

tepu

, tajg

i, tun

dry,

pust

yni lo

dowe

j;6.

dzi

ał 5

: Kra

jobr

azy Z

iemi

13.2)

opi

suje

krajo

braz

y św

iata,

w sz

czeg

ólno

ści: l

asu

rów

niko

wego

wilg

otne

go, s

awan

ny, p

usty

ni go

rące

j, ste

pu, t

ajgi,

tund

ry, p

usty

ni lo

dowe

j, roz

pozn

aje je

na i

lust

racji

ora

z lok

alizu

je na

map

ie;6.

dzi

ał 5

: Kra

jobr

azy Z

iemi

13.3)

rozp

ozna

je i n

azyw

a org

anizm

y roś

linne

i zw

ierzę

ce ty

powe

dla

pozn

anyc

h kr

ajobr

azów

;6.

dzi

ał 5

: Kra

jobr

azy Z

iemi

13.4

) pod

aje p

rzyk

łady w

spół

zale

żnoś

ci m

iędzy

skład

nika

mi k

rajo

braz

u, zw

łaszc

za m

iędzy

klim

atem

(tem

pera

tura

po

wiet

rza,

opad

y atm

osfe

rycz

ne) a

rozm

ieszc

zeni

em ro

ślin

i zw

ierzą

t.6.

dzi

ał 5

: Kra

jobr

azy Z

iemi

14.1)

pod

aje p

rzyk

łady p

rzem

ian o

dwra

caln

ych:

topn

ienie,

krze

pnięc

ie i n

ieodw

raca

lnyc

h: śc

inan

ie bi

ałka,

koro

zja;

4.21

: Jak l

ód zm

ienia

się w

wod

ę, a w

oda w

lód?

4.22

: Kied

y wod

a par

uje,

a kied

y się

skra

pla?

4.23

: Co

wies

z o go

towa

niu

jaj i p

iecze

niu

ciast

a?4.

29: D

lacze

go ló

d pł

ywa?

14.2)

odr

óżni

a poj

ęcia:

rozp

uszc

zani

e i t

opni

enie,

pod

aje p

rzyk

łady t

ych

zjaw

isk z

życia

codz

ienne

go;

4.21

: Jak l

ód zm

ienia

się w

wod

ę, a w

oda w

lód?

14.3)

bad

a doś

wiad

czaln

ie cz

ynni

ki w

pływ

ające

na r

ozpu

szcz

anie

subs

tanc

ji: te

mpe

ratu

ra, m

iesza

nie;

4.18

: Czy

wod

a min

eraln

a to

tylko

wod

a?

14.4

) pod

aje i b

ada d

ośw

iadcz

alnie

czyn

niki

wyw

ołuj

ące

topn

ienie

i krz

epni

ęcie

(tem

pera

tura

) ora

z par

owan

ie i s

krap

lanie

(tem

pera

tura

, ruc

h po

wiet

rza,

rodz

aj cie

czy,

wiel

kość

pow

ierzc

hni);

4.17

: Co

się d

zieje

podc

zas g

otow

ania

obiad

u?4.

21: Ja

k lód

zmien

ia się

w w

odę,

a wod

a w ló

d?4.

22: K

iedy w

oda p

aruj

e, a k

iedy s

ię sk

rapl

a?

14.5)

odr

óżni

a mies

zani

ny je

dnor

odne

od

nieje

dnor

odny

ch, p

odaje

prz

ykład

y tak

ich m

iesza

nin

z życ

ia co

dzien

nego

;4.

18: C

zy w

oda m

iner

alna t

o ty

lko w

oda?

4.19

: Jak p

osta

ją kr

yszt

ały?

4.20

: Do

czeg

o słu

ży si

to?

14.6

) pro

ponu

je sp

osob

y roz

dziel

ania

mies

zani

n jed

noro

dnyc

h i n

iejed

noro

dnyc

h (fi

ltrow

anie,

odp

arow

anie,

prz

esiew

anie)

.4.

19: Ja

k pow

stają

krys

ztały

?4.

20: D

o cz

ego

służy

sito

?

15.1)

opi

suje

różn

e ro

dzaje

ruch

u;6.

dzi

ał 6

: Pra

wa fi

zyki

15.2)

inte

rpre

tuje

pręd

kość

jako

dro

gę p

rzeb

ytą w

jedn

ostc

e cz

asu,

wyz

nacz

a doś

wiad

czaln

ie pr

ędko

ść sw

ojeg

o ru

chu,

np. m

arsz

u lu

b bi

egu;

6. d

ział

6: P

rawa

fizy

ki

15.3)

bad

a doś

wiad

czaln

ie sił

ę ta

rcia

i opo

ru p

owiet

rza o

raz w

ody,

okre

śla cz

ynni

ki, o

d kt

óryc

h te

siły

zale

żą, p

odaje

pr

zykła

dy zm

niejs

zani

a i zw

iększ

ania

siły t

arcia

i opo

ru w

prz

yrod

zie i p

rzez

czło

wiek

a ora

z ich

wyk

orzy

stan

ie w

życiu

co

dzien

nym

.

6. d

ział

6: P

rawa

fizy

ki


27

Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia

4. Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia

KLASA CZWARTA

Dział 1. Przyroda i jaZakres treści programowych: Przyroda żywa (ożywio-na) i nieożywiona. Obserwacje przyrodnicze. Rola zmy-słów. Planowanie, prowadzenie i dokumentowanie obser-wacji przyrodniczych. Doświadczenia przyrodnicze.Osiągnięcia ucznia:• wskazuje elementy przyrody ożywionej i nieożywionej,• uzasadnia, że człowiek jest elementem przyrody,• określa znaczenie zmysłów człowieka w poznawaniu

przyrody, • wymienia przykłady urządzeń ułatwiających obserwację,• podaje zasady obserwacji mikroskopowych,• wskazuje źródła wiedzy o przyrodzie,• planuje i dokumentuje obserwacje przyrodnicze,• właściwie planuje proste doświadczenia przyrodnicze.

Dział 2. Ja, rośliny i zwierzętaZakres treści programowych: Znaczenie i zasady ucze-nia się. Czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na samopoczucie ucznia. Kontakty z rówieśnikami i osobami dorosłymi. Uczniowie niepełnosprawni w klasie. Wyposa-żenie pracowni przyrodniczej. Zwierzęta i rośliny domowe – zasady opieki. Budowa i życie roślin. Wymagania życio-we organizmów.Osiągnięcia ucznia:• wymienia zasady efektywnego uczenia się,• podaje przykłady czynników pozytywnie i negatywnie

wpływających na samopoczucie,• wskazuje możliwości eliminowania czynników nega-

tywnie wpływających na samopoczucie,• wskazuje podstawowe zasady obowiązujące w kontak-

tach z rówieśnikami i nauczycielami,• podaje przykłady zwierząt i roślin hodowanych w pra-

cowni przyrodniczej i w domu oraz wskazuje zasady opieki nad nimi,

• uzasadnia, dlaczego trzymanie zwierząt w domu to nie tylko przyjemność, ale także odpowiedzialność,

• wyjaśnia, dlaczego zwierzęta mają prawo do godnego życia,

• wskazuje przykłady roślin doniczkowych trujących lub szkodliwych dla zdrowia człowieka,

• rozpoznaje organy roślinne i przedstawia ich rolę w życiu rośliny.

Dział 3. Kuchnia jako laboratorium Zakres treści programowych: Substancje wokół nas. Przemiany nieodwracalne i odwracalne w życiu codzien-nym. Mieszaniny jednorodne i niejednorodne, roztwory w kuchni. Rozdzielanie mieszanin. Trzy stany skupienia substancji na przykładzie wody. Dyfuzja w cieczach.Osiągnięcia ucznia:• rozpoznaje na modelu trzy stany skupienia substancji,• dokonuje podziału ciał stałych,• podaje przykłady różnych substancji, określa ich stan

skupienia, • omawia znaczenie przewodnictwa cieplnego ciał sta-łych w życiu codziennym,

• odróżnia przemiany nieodwracalne (np. ścinanie biał-ka, smażenie, korozję) od przemian odwracalnych (np. topnienie, krzepnięcie, parowanie, skraplanie),

• wskazuje warunki, w jakich zachodzą zmiany stanów skupienia substancji,

• odróżnia mieszaniny jednorodne od niejednorodnych,• proponuje metody rozdzielania mieszanin (np. odpa-

rowanie, filtrowanie, przesiewanie),• omawia zjawisko dyfuzji w cieczach na przykładzie lub

modelu.

Dział 4. Przyroda się zmieniaZakres treści programowych: Pozorna wędrówka Słoń-ca. Pory roku. Rozszerzalność temperaturowa ciał sta-łych, cieczy i gazów. Krążenie wody w przyrodzie. Właści-wości fizyczne powietrza. Ciśnienie atmosferyczne. Dyfu-zja w gazach. Osiągnięcia ucznia:• prowadzi obserwacje pozornego ruchu Słońca po niebie,• prowadzi obserwacje zmiany długości cienia w zależ-

ności od wysokości Słońca nad widnokręgiem,• podaje cechy pór roku występujących w Polsce, • dostrzega zmiany w krajobrazie w poszczególnych po-

rach roku i podaje ich nazwy, • określa prawidłowy sposób ubierania się w zależności

od pogody,• wymienia dobre przewodniki cieplne i izolatory oraz

podaje możliwości ich zastosowania,• podaje przykłady z najbliższego otoczenia dotyczące

rozszerzalności temperaturowej ciał stałych, cieczy i gazów,

• omawia schemat krążenia wody w przyrodzie,• opisuje skutki zamarzania wody, • wymienia cechy fizyczne powietrza,• opisuje proste doświadczenie wykazujące istnienie po-

wietrza,• wykonuje proste doświadczenie wykazujące istnienie

ciśnienia atmosferycznego,• opisuje wyniki dyfuzji substancji w powietrzu.



28

Dział 5. Pogoda jest zawszeZakres treści programowych: Proste obserwacje pogo-dy. Prognoza pogody i jej znaczenie dla ludzi. Wpływ po-gody na życie ludzi. Pochłanianie energii słonecznej przez powierzchnie o różnych barwach. Zjawiska atmosferycz-ne występujące w ciągu roku w Polsce. Powstawanie wia-tru, chmur i deszczu. Powstawanie osadów atmosferycz-nych. Elektryzowanie się ciał. Wyładowania atmosferycz-ne w czasie burzy i zabezpieczanie się przed ich skutkami. Rozszczepienie światła białego na przykładzie tęczy. Osiągnięcia ucznia:• wymienia składniki pogody,• dokonuje pomiaru temperatury, ciśnienia atmosfe-

rycznego i wilgotności powietrza i podaje wyniki po-miaru w odpowiednich jednostkach,

• prowadzi proste obserwacje pogody,• buduje prosty wiatromierz,• rozróżnia opady i osady atmosferyczne,• określa zależność między pogodą a sposobem ubiera-

nia się ludzi,• podaje przykłady elektryzowania ciała,• określa piorun jako duże wyładowanie elektryczne,• podaje zasady zachowania się podczas wyładowań at-

mosferycznych,• porównuje prędkość rozchodzenia się dźwięku i światła,• opisuje warunki niezbędne do zachodzenia zjawiska

rozszczepienia światła białego,• podaje przykłady symboli pogody i określa ich zna-

czenie,• czyta mapę pogody,• prowadzi kalendarz pogody.

Dział 6. Wycieczki po okolicyZakres treści programowych: Metody wyznaczania kie-runków na widnokręgu. Plany i mapy, orientacja na planie i mapie. Legenda mapy, znaki topograficzne, podziałka liniowa. Formy ukształtowania powierzchni Ziemi. Wy-znaczanie i planowanie trasy wycieczki. Wykonuje pomia-ry w terenie (odległości i wysokości obiektów). Obserwa-cja wód powierzchniowych. Osiągnięcia ucznia:• wyznacza kierunki geograficzne w terenie,• posługuje się skrótami literowymi oznaczającymi kie-

runki geograficzne,• czyta plan miasta z wykorzystaniem legendy,• wskazuje różnice między planem a mapą,• rozpoznaje w terenie elementy przedstawione na ma-

pie topograficznej,• posługuje się podziałką liniową,• rozpoznaje w terenie i podaje nazwy formy wklęsłe

i wypukłe,• wyznacza na mapie trasę wycieczki, • wykonuje pomiary w terenie,

• podaje nazwy rodzajów wód powierzchniowych w naj-bliższej okolicy i rozpoznaje je na mapie,

• określa kierunek nurtu rzeki,• rozróżnia prawy i lewy brzeg rzeki,• prowadzi proste obserwacje czystości wód.

Dział 7. Obserwacja życia w okolicyZakres treści programowych: Drzewa, krzewy i rośliny zielne w najbliższej okolicy. Struktura lasu. Rodzaje la-sów – iglaste, liściaste i mieszane. Organizmy żyjące w lesie i powiązania między nimi. Zasady zachowania w lesie. Proste zależności pokarmowe występujące w le-sie. Łąki – organizmy żyjące na łąkach. Znaczenie go-spodarcze łąk. Pole uprawne i rośliny uprawniane przez człowieka. Rośliny występujące w sadach. Zwierzęta ży-jące na polach i w sadach. Rośliny nieużytków i rośliny trujące.Osiągnięcia ucznia:• podaje przykłady pospolitych drzew, krzewów i roślin

zielnych,• wskazuje warstwy lasu i podaje przykłady organi-

zmów, które w nich występują,• podaje przykłady powiązań między organizmami w le-

sie (np. powiązania pokarmowe, dziuple wykorzysty-wane przez ptaki),

• rozróżnia lasy iglaste, liściaste i mieszane,• rozpoznaje najważniejsze gatunki drzew liściastych

i iglastych występujących w Polsce,• przedstawia znaczenie lasów,• określa, czym jest łąka, a czym pole uprawne,• wymienia korzyści, jakie człowiek czerpie z łąk,• rozpoznaje najważniejsze gatunki roślin uprawnych

i podaje ich zastosowania,• wymienia zwierzęta żyjące na łąkach, polach i w sa-

dach,• podaje przykłady roślin nieużytków i roślin trujących,• określa zasady postępowania z roślinami trującymi.

Dział 8. Ochrona środowiskaZakres treści programowych: Formy ochrony przyro-dy stosowane w Polsce. Skażenie wód, gleby i powietrza. Skutki skażenia dla organizmów. Wpływ codziennych zachowań na środowisko. Rolnictwo intensywne i ekolo-giczne. Działania proekologiczne. Rezultaty działań pro-ekologicznych. Osiągnięcia ucznia:• opisuje formy ochrony przyrody stosowane w Polsce,• podaje przyczyny zanieczyszczenia atmosfery, zanie-

czyszczenia wód, zaśmiecenia Ziemi,• wymienia substancje zanieczyszczające powietrze,

wodę i glebę,• wskazuje skutki działania zanieczyszczeń na rozwój

roślin,


29


• uzasadnia konieczność ograniczania emisji zanie-czyszczeń do środowiska,

• wymienia sposoby ograniczania zanieczyszczeń (np. segregacja odpadów),

• wyjaśnia znaczenie określenia recykling,• wyjaśnia pojęcie budżetu domowego, • określa sposoby ograniczenia wydatków domowych,• wskazuje różnice między rolnictwem intensywnym

a ekologicznym,• wprowadza w życie podstawowe działania proekolo-

giczne,• podaje sposoby racjonalnego korzystania z gazu,

wody i prądu oraz wykazuje zalety wynikające z takich zachowań.

KLASA PIĄTA

Dział 1. Przed wyprawą po PolsceZakres treści programowych: Orientacja w terenie. Plan. Mapa. Skala planu i mapy. Rodzaje map. Odległość rzeczywista i odległość w skali. Poziomice. Wysokość względna i wysokość bezwzględna. Mapa hipsometryczna Polski. Osiągnięcia ucznia: • posługuje się mapą podczas zajęć terenowych,• odczytuje formy ukształtowania terenu na podstawie

rysunku poziomicowego,• rysuje plany w dobranej, w zależności od potrzeb, skali,• rozpoznaje różne rodzaje map,• określa przydatność w terenie określonej mapy,• przelicza odległości w skali na rzeczywiste odległości

w terenie,• posługuje się mapą poziomicową: odczytuje wysoko-ści bezwzględne,

• odczytuje ukształtowanie powierzchni na podstawie mapy hipsometrycznej,

• porównuje mapę hipsometryczną z innymi mapami tematycznymi, wyciąga proste wnioski z tej analizy.

Dział 2. Polska i jej sąsiedziZakres treści programowych: Położenie Polski w Euro-pie i na świecie. Podział administracyjny Polski. Najstarsze miasta Polski. Największe miasta Polski, w tym Gdańsk i Kraków. Warszawa – stolica Polski. Zabytki kulturowe i przyrodnicze Polski. Państwa sąsiadujące z Polską.Osiągnięcia ucznia: • określa położenie Polski w Europie,• charakteryzuje symbole narodowe Polski – godło, fla-

gę, hymn,• określa podstawowe zasady zachowania wobec sym-

boli narodowych,

• wskazuje na mapie administracyjnej Polski wojewódz-two, w którym mieszka, oraz województwa sąsiadujące,

• wyjaśnia znaczenie słowa zabytek,• wymienia najstarsze miasta Polski i podaje charakte-

rystyczne dla nich zabytki,• charakteryzuje Warszawę jako stolicę Polski, z podkre-śleniem jej funkcji,

• wskazuje zabytki i ciekawe pod względem turystycz-nym miejsca we własnym mieście i okolicy,

• planuje wycieczkę na podstawie map samochodowej i turystycznej Polski,

• wskazuje państwa na mapie Europy, określając ich po-łożenie względem granic Polski,

• charakteryzuje, na podstawie map tematycznych, wa-runki naturalne państw sąsiadujących z Polską,

• krótko opisuje historię UE i wskazuje na mapie Euro-py państwa należące do wspólnoty.

Dział 3. Krajobrazy PolskiZakres treści programowych: Skały i minerały, rodzaje skał. Surowce mineralne. Budowa gleby, rodzaje gleb, profil glebowy. Pasowy układ krain geograficznych Pol-ski. Zróżnicowanie naturalnych krajobrazów krain geo-graficznych. Morze Bałtyckie. Pobrzeża Południowobał-tyckie. Pojezierza. Pas wyżyn. Łańcuchy górskie – Kar-paty. Formy ochrony przyrody stosowane w Polsce.Osiągnięcia ucznia:• rozpoznaje skały występujące w najbliższej okolicy,• wymienia surowce mineralne w najbliższej okolicy,• opisuje budowę gleby,• wyjaśnia, co to jest profil glebowy,• wskazuje na mapie niziny, wyżyny i góry oraz rzeki i je-

ziora, • podaje nazwy wybrane krainy należące do poszczegól-

nych pasów i wskazuje na mapie Polski: – Pobrzeża Południowobałtyckie, – Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Mazurskie i Poje-zierze Wielkopolskie,

– Nizinę Śląską, Nizinę Wielkopolską, Nizinę Mazo-wiecką,

– Wyżynę Śląską, Wyżynę Krakowsko-Częstochow-ską, Wyżynę Kielecko-Sandomierską z Górami Świętokrzyskimi, Wyżynę Lubelską i Roztocze, Ko-tlinę Sandomierską,

– Karpaty (w tym Tatry),• opisuje dowolną krainę geograficzną na podstawie

map w atlasie,• wymienia charakterystyczne cechy krajobrazów wy-

branych krain geograficznych Polski,• opisuje piętra roślinności w górach,• ocenia walory turystyczno-krajoznawcze wybranych

krain Polski,



30

• wymienia formy ochrony przyrody: parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, gatunkową ochronę organizmów,

• wskazuje na mapie Polski wybrane parki narodowe – utworzone nad morzem, na nizinach, wyżynach i w górach,

• podaje przykłady grzybów, roślin i zwierząt chronionych.

Dział 4. Mój organizmZakres treści programowych: Człowiek jako organizm. Budowa ciała człowieka. Tkanki, narządy, układy narzą-dów. Układ pokarmowy i odżywianie się. Układ oddecho-wy i oddychanie. Serce. Krążenie krwi. Układ nerwowy. Osiągnięcia ucznia:• rozróżnia tkanki, narządy i układy narządów,• przedstawia budowę i znaczenie skóry dla życia czło-

wieka,• określa, w jaki sposób człowiek się porusza,• wskazuje na rysunku i modelu części szkieletu człowieka,• wskazuje na rysunku i podaje nazwy narządów układu

pokarmowego, • określa rolę układu pokarmowego, • wyjaśnia, na czym polega trawienie pokarmów,• wyjaśnia, na czym polega odżywanie się,• wskazuje na rysunku i podaje nazwy narządów układu

oddechowego,• określa rolę układu oddechowego,• wyjaśnia, na czym polega oddychanie,• podaje różnice między oddychaniem a wymianą gazową,• wskazuje położenie i rolę serca,• wymienia podstawowe zadania krwi, wykazując po-

wiązania układu krwionośnego z innymi układami,• określa, w jaki sposób człowiek odbiera wrażenia sma-

kowe i zapachowe,• wskazuje położenie mózgu i rdzenia kręgowego w or-

ganizmie człowieka,• określa zadania mózgu.

Dział 5. Rozwijam się i poznaję otoczenieZakres treści programowych: Właściwości światła. Budowa i funkcje oka. Właściwości dźwięku. Budowa i funkcje ucha. Układ rozrodczy. Dojrzewanie biologicz-ne. Rozmnażanie się człowieka. Rozwój płodu. Etapy rozwoju człowieka od narodzin do śmierci. Osiągnięcia ucznia:• określa właściwości światła,• opisuje zjawisko odbicia i załamania światła, na przy-

kładach z najbliższego otoczenia,• opisuje ogólny schemat budowy oka i wskazuje na

planszy elementy jego budowy,

• wymienia podstawowe zasady ochrony narządów wzroku,

• określa właściwości dźwięku,• wskazuje źródła dźwięku,• bada rozchodzenie się dźwięku w różnych substancjach,• porównuje szybkość rozchodzenia się dźwięku w po-

wietrzu i ciałach stałych,• opisuje ogólny schemat budowy ucha i wskazuje na

planszy elementy jego budowy,• opisuje powstawanie wrażenia słyszenia,• wyjaśnia, jak należy dbać o słuch,• opisuje budowę układu rozrodczego mężczyzny i ko-

biety,• wyjaśnia, na czym polega zapłodnienie,• przedstawia etapy rozwoju zarodkowego i płodowego

człowieka,• charakteryzuje zmiany zachodzące w organizmie czło-

wieka podczas dojrzewania,• uzasadnia, że dojrzewanie jest naturalnym etapem

rozwoju każdego człowieka.

Dział 6. Moje zdrowieZakres treści programowych: Pojęcie zdrowia i choro-by. Negatywny wpływ zwierząt, roślin, grzybów i bakterii oraz wirusów na zdrowie człowieka. Zasady dbałości o zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne. Składniki od-żywcze zawarte w pokarmach i ich znaczenie dla organi-zmu człowieka. Higiena odżywiania się i żywności. Zna-czenie detergentów. Rytm dobowy człowieka, znaczenie snu. Właściwy plan dnia, aktywny i bierny wypoczynek. Bezpieczeństwo podczas gier i zabaw. Zasady udzielania pierwszej pomocy. Przygnębienie i apatia oraz sposoby radzenia sobie ze stresem. Osiągnięcia ucznia:• wyróżnia trzy aspekty zdrowia: fizyczny, psychiczny

i społeczny,• wyjaśnia, kiedy człowieka można nazwać zdrowym,

a kiedy chorym,• wykazuje rolę ruchu i ćwiczeń fizycznych w utrzyma-

niu zdrowia,• podaje podstawowe zasady dbałości o zdrowie,• opisuje znaczenie poszczególnych składników odżyw-

czych dla organizmu człowieka,• podaje przykłady pokarmów korzystnie i niekorzystnie

wpływających na zdrowie,• podaje zasady higieny przyrządzania i spożywania po-

siłków,• wskazuje sposoby utrzymywania domu w czystości

oraz właściwego przechowywania i przygotowywania pożywienia,

• podaje przykłady sytuacji będących przyczyną przy-gnębienia i apatii oraz stresu,


31


• wskazuje możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych,

• określa rolę snu w zachowaniu pełnego zdrowia,• opisuje zasady udzielania pierwszej pomocy,• wyjaśnia znaczenie symboli na opakowaniach środ-

ków czystości.

Dział 7. Jak zachować zdrowie?Zakres treści programowych: Gaz, woda, prąd elek-tryczny w domu – znaczenie i zasady korzystania. Sytu-acje niebezpieczne dla zdrowia – niewybuchy, niewypały, pożar, wypadek drogowy, jazda na łyżwach, kąpiel w wo-dzie. Czynniki zakaźne wywołujące chorobę. Walka z chorobami. Zgubny wpływ papierosów, alkoholu, nar-kotyków. Zachowania asertywne. Zdrowy styl życia.Osiągnięcia ucznia:• wskazuje zasady bezpiecznego korzystania z gazu,

wody i prądu elektrycznego,• podaje przykłady właściwych zachowań w sytuacjach

zagrażających zdrowiu,• wskazuje sytuacje niebezpieczne dla zdrowia – niewybu-

chy, niewypały, pożar, wypadek drogowy, lub potencjal-nie niebezpieczne – jazda na łyżwach, kąpiel w wodzie,

• opisuje właściwe zachowania w sytuacjach niebez-piecznych,

• podaje przykłady czynników wywołujących choroby zakaźne,

• wskazuje możliwości zapobiegania chorobom zakaźnym,• wyjaśnia negatywny wpływ nikotyny, alkoholu i narko-

tyków na zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne,• podaje przykłady zachowań asertywnych jako odpo-

wiedź na presję ze strony otoczenia,• wymienia zasady zdrowego stylu życia.

KLASA SZÓSTA

Dział 1. Życie w glebie i w wodzieZakres treści programowych: Gleba jako środowisko życia organizmów. Organizmy glebowe. Życie w wodzie. Bezkręgowce, ryby i płazy. Przystosowania organizmów do środowiska życia. Pospolite organizmy wodne w naj-bliższej okolicy.Osiągnięcia ucznia:• wymienia organizmy żyjące w glebie,• opisuje rolę organizmów glebowych w powstawaniu

gleby,• uzasadnia pożyteczną rolę dżdżownic w glebie,• charakteryzuje warunki życia w wodzie,• określa bezkręgowce jako organizmy niemające szkie-

letu wewnętrznego,• podaje przykłady pospolitych bezkręgowców lądo-

wych i wodnych,

• podaje przykłady pospolitych ryb,• wskazuje przystosowania ryby do życia w wodzie,• opisuje proste zależności pokarmowe występujące

między organizmami żyjącymi w wodzie,• rozpoznaje i podaje nazwy pospolitych organizmów

wodnych występujących w najbliższej okolicy.

Dział 2. Organizmy najbliższej okolicyZakres treści programowych: Rośliny i zwierzęta naj-bliższej okolicy, w tym rośliny trujące. Rośliny nasienne, mchy i paprocie. Gady, ptaki i ssaki. Gatunkowa ochro-na roślin, zwierząt i grzybów.Osiągnięcia ucznia:• rozpoznaje pospolite rośliny i zwierzęta występujące

w najbliższej okolicy i podaje ich nazwy,• podaje przykłady roślin trujących występujących w naj-

bliższym otoczeniu, • rozpoznaje wybrane gatunki roślin trujących i określa

niebezpieczeństwa wynikające ze spożycia takich roślin,• odróżnia rośliny nasienne od mchów i paproci, podaje

przykłady roślin nasiennych, mchów i paproci,• wskazuje różnice między roślinami nasiennymi, mcha-

mi i paprociami,• wymienia przykłady gadów, ptaków i ssaków występu-

jących w Polsce,• wskazuje charakterystyczne cechy gadów, ptaków i ssa-

ków,• podaje przykłady roślin, zwierząt i grzybów objętych

prawną ochroną gatunkową w Polsce,• wskazuje zachowania przyczyniające się do ochrony

przyrody.

Dział 3. Funkcjonowanie organizmówZakres treści programowych: Czynności życiowe or-ganizmów. Odżywianie się – samożywność i cudzożyw-ność. Przykłady przystosowań zwierząt do zdobywania pożywienia. Oddychanie jako proces wyzwalający ener-gię. Sposoby rozmnażania się organizmów. Budowa komórki. Jedność świata żywego.Osiągnięcia ucznia:• wymienia podstawowe czynności życiowe organi-

zmów,• określa, na czym polega odżywianie się, oddychanie

i rozmnażanie się organizmów,• podaje przykłady różnych sposobów realizowania

czynności życiowych przez różne organizmy,• krótko przedstawia istotę procesu fotosyntezy,• uzasadnia znaczenie procesu fotosyntezy w utrzyma-

niu życia na Ziemi,



32

• na wybranych przykładach omawia przystosowania zwierząt roślinożernych i drapieżnych do zdobywania pokarmu,

• na wybranych przykładach przedstawia przystosowa-nia zwierząt żyjących w różnych środowiskach do od-dychania,

• udowadnia jedność świata żywego, posługując się ar-gumentacją obejmującą: budowę komórkową organi-zmów, realizowanie tych samych czynności życiowych, reagowanie na bodźce środowiska.

Dział 4. Planeta ZiemiaZakres treści programowych: Poglądy na budowę wszechświata. Ziemia w Układzie Słonecznym. Globus – model przestrzenny Ziemi. Ruchy obrotowy i obiegowy Ziemi oraz ich następstwa. Lądy i oceany na Ziemi. Życie w morzach i oceanach. Wyprawy i odkrycia geograficzne.Osiągnięcia ucznia: • opisuje historyczne poglądy na budowę wszechświata,• wymienia planety Układu Słonecznego,• określa uwarunkowania związane z istnieniem życia

na Ziemi,• podaje przyczyny występowania pór roku,• opisuje globus jako model przestrzenny Ziemi,• wskazuje na globusie: bieguny, równik, południk zero-

wy i 180°, półkule, kierunki główne,• charakteryzuje ruch obrotowy i obiegowy Ziemi,• określa skutki wynikające z ruchu obrotowego i obie-

gowego Ziemi,• podaje nazwy i wskazuje na mapie świata kontynenty

i oceany,• charakteryzuje życie w morzach i oceanach,• opisuje wielkie wyprawy i odkrycia geograficzne,

w szczególności Krzysztofa Kolumba oraz Ferdynan-da Magellana.

Dział 5. Krajobrazy ZiemiZakres treści programowych: Strefy klimatyczne na Ziemi. Krajobrazy Ziemi: wilgotnego lasu równikowego, sawanny, stepu, pustyni gorącej, tajgi, tundry i pustyni lo-dowej. Krajobraz śródziemnomorski, krajobraz alpejski.Osiągnięcia ucznia:• wymienia strefy klimatyczne na Ziemi,• określa wpływ klimatu na życie ludzi, roślin i zwierząt,• charakteryzuje krajobrazy Ziemi:

– wilgotny las równikowy, – pustynię gorącą, – sawannę, – step, – tajgę, – tundrę, – pustynię lodową, – krajobraz śródziemnomorski i alpejski,

• wskazuje na mapie rejony występowania poszczegól-nych stref klimatycznych,

• wyjaśnia przyczyny występowania różnych krajobra-zów na Ziemi.

Dział 6. Prawa fizykiZakres treści programowych: Właściwości substancji. Gęstość, masa i objętość. Ruch i prędkość. Tarcie i opór. Elektryczność i magnetyzm. Prąd elektryczny w życiu codziennym. Bezpieczeństwo użytkowania urządzeń elektrycznych. Alternatywne źródła energii.Osiągnięcia ucznia:• porównuje masy różnych ciał o tej samej objętości,• opisuje różne rodzaje ruchu,• wyjaśnia pojęcie prędkość,• określa czynniki, od których zależą siły oporu i tarcia,• podaje przykłady zjawisk elektrycznych w przyrodzie,• wymienia źródła prądu elektrycznego,• opisuje skutki przepływu prądu w domowych urządze-

niach elektrycznych,• uzasadnia potrzebę korzystania z alternatywnych źró-

deł energii,• opisuje właściwości magnesów,• wyjaśnia zasadę działania kompasu.

Dział 7. Powtórzenie wiadomości z przyrody przed gimnazjumDział ten jest działem szczególnym, gdyż zakres jego treści odnosi się do zdobytych przez ucznia wiadomości i kształtowanych umiejętności w ciągu trzech lat nauki przyrody. Zakres treści programowych: Obserwacje i doświad-czenia jako źródła wiedzy biologicznej. Zasady prowa-dzenia obserwacji i wykonywania doświadczeń. Właści-wości substancji. Przemiany odwracalne i nieodwracalne. Składniki pogody. Odczytywanie mapy pogody. Graficzne symbole pogody. Rośliny i zwierzęta różnych środowisk. Układy narządów budujące organizm człowieka. Podsta-wowe funkcje poznanych układów narządów człowieka. Zasady zdrowego stylu życia. Położenie Polski w Europie. Pasy krajobrazowe i krainy geograficzne. Gospodarka w po-szczególnych regionach Polski. Budowa Ziemi. Ziemia w Układzie Słonecznym. Ruchy Ziemi (obrotowy i obie-gowy) i ich konsekwencje. Kontynenty i oceany na Ziemi. Prawa fizyki w świecie przyrody.

Dział 8. Osiągnięcia człowiekaZakres treści programowych: Rozwój naszej cywiliza-cji. Obraz nieba nad Polską. Gwiazdozbiory. Osiągnięcia techniki XX wieku. Wkład Polaków w rozwój nauki. Roz-wój zrównoważony. Rozwój medycyny.


33

Sposoby osiągania celów

Osiągnięcia ucznia:• rozróżnia fazy Księżyca,• wskazuje i podaje nazwy podstawowych gwiazdo-

zbiorów na niebie,• podaje przykłady osiągnięć techniki,• wskazuje zależność między rozwojem nauki a osią-

gnięciami techniki,• opisuje sylwetki wybitnych Polaków, którzy przyczynili

się do rozwoju nauki,• wymienia najważniejsze osiągnięcia medycyny,• wyjaśnia potrzebę zrównoważonego rozwoju cywili-

zacji.

5. Sposoby osiągania celów

WSKAZÓWKI METODYCZNE DO TREŚCI ZAWARTYCH W KLASIE CZWARTEJ

Wskazówki do działu 1. Przyroda i jaCelem treści zawartych w początkowej fazie nauczania przyrody jest określenie, czym jest przyroda i wskazanie możliwości jej poznawania. Podczas lekcji należy umożliwiać uczniom samodzielne wypowiedzi, stwa-rzać okazje do nieformalnych dyskusji z przestrzega-niem zasady wzajemnego słuchania. Można zapropo-nować ustalenie reguł wzajemnych relacji: uczeń – uczeń, nauczyciel – uczeń. Podczas lekcji zwraca się uwagę, że obserwacje przyrodnicze można prowadzić zawsze i w każdym miejscu, należy tylko pamiętać o za-sadach bezpieczeństwa podczas obserwacji. Można również rozwijać umiejętność planowania własnej pra-cy oraz rozbudzić chęć prowadzenia obserwacji i wyko-nywania prostych eksperymentów.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• ustalenie reguł współpracy na lekcjach przyrody,• wskazywanie obszarów, którymi będziemy się zajmo-

wać na lekcjach przyrody,• wypróbowanie prostych narzędzi i sprzętu pomoc-

nych w poznawaniu przyrody,• przeprowadzenie próbnych planów i dokumentacji

obserwacji przyrodniczych,• przeprowadzenie prostych obserwacji przyrodniczych

z wykorzystaniem zmysłów i urządzeń,• wymienianie cech dobrego przyrodnika,• wykonywanie prostych przykładowych doświadczeń.

Wskazówki do działu 2. Ja, rośliny i zwierzętaPodczas lekcji zawartych w tym dziale nauczyciel uświa-damia uczniom, jakie czynniki wpływają na wyniki w na-uce, na czym polega prawidłowe uczenie się i jak należy urządzić miejsce do nauki w domu. Zwraca też uwagę na to, jak ważne są jasno określone zasady postępowania we własnym domu i w szkole. Zadaniem nauczyciela podczas lekcji jest uświadomienie uczniom, że w szkole zdobywają wiedzę i nowe umiejętności niezbędne w codziennym ży-ciu i dalszej nauce. Na kolejnych lekcjach w tym dziale należy poruszyć zagadnienia ukazujące prawidłowe rela-cje uczniów z rówieśnikami, w tym z rówieśnikami niepeł-nosprawnymi. Są to ważne problemy i nie można ich po-mijać. Uczniowie wskazują podstawowe zasady obowią-zujące w kontaktach z rówieśnikami i nauczycielami, podają przykłady pomocy osobom niepełnosprawnym, a także uzasadniają potrzebę tworzenia klas integracyj-nych. Określają zadania szkoły w ich życiu i wskazują ce-chy dobrego ucznia. Omawiając tematykę tego działu, należy również zwrócić uwagę na rolę roślin i zwierząt w domu i obowiązki dzieci w stosunku do nich.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela: • demonstrowanie prawidłowo urządzonego miejsca do

nauki,• zastanowienie się i określenie cech dobrego ucznia

oraz sposobów pokonywania trudności w nauce,• dyskutowanie na temat roli szkoły w życiu każdego

człowieka, dawniej i dzisiaj,• analizowanie różnych źródeł informacji na temat za-

sad pielęgnowania zwierząt i roślin w pracowni przy-rodniczej i w domu,

• dyskutowanie, z wykorzystaniem artykułów z prasy i fil-mów, na temat różnych aspektów zdrowia, prowadząca do wyjaśnienia pojęcia niepełnosprawność oraz uzasad-nienie potrzeby tworzenia klas integracyjnych,

• omówienie bezpiecznego zachowania się w czasie wy-cieczki szkolnej,

• zorganizowanie wycieczki po najbliższej okolicy w celu zaobserwowania barier dla osób mających problemy z poruszaniem się,

• analizowanie zachowań dzieci i rodziców na podsta-wie z góry założonych ról odgrywanych przez uczniów w klasie (np. reżyserowana dyskusja na temat „Chcę mieć w domu psa!”),

• zorganizowanie dnia w szkole poświęconego zwierzę-tom domowym – wystawa naszych ulubieńców.

Wskazówki do działu 3. Kuchnia jako laboratorium W tym dziale uczeń poznaje model budowy substancji, bada właściwości przedmiotów wykonanych z różnych



34

substancji. Podaje przykłady ruchu drobin w cieczach oraz przedstawia te zjawiska na modelu. W dalszej czę-ści działu poznaje mieszaniny jednorodne i niejednorod-ne na przykładzie produktów używanych w domu oraz różne procesy występujące wokół nas. Bada doświad-czalnie zjawisko topnienia, zamarzania, rozpuszczania, parowania i skraplania.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• wykonanie prostych doświadczeń chemicznych ze

składników dostępnych w gospodarstwie domowym, takich jak: ocet, soda oczyszczona, drożdże piekarnicze,

• identyfikowanie, na podstawie doświadczeń, ciał (sub-stancji) dobrze i słabo przewodzących ciepło,

• podawanie przykładów zastosowania substancji w wy-twarzaniu przedmiotów codziennego użytku,

• odwoływanie się do właściwości tych substancji,• podawanie przykładów przemian odwracalnych i nie-

odwracalnych,• podawanie przykładów ruchu drobin w cieczach,• proponowanie sposobów rozdzielania mieszanin jed-

norodnych i niejednorodnych,• wykonywanie doświadczeń dotyczących badania czyn-

ników wpływających na rozpuszczanie substancji,• wykonanie doświadczenia ilustrującego trzy stany

skupienia wody.

Wskazówki do działu 4. Przyroda się zmieniaNawiązaniem do treści tego działu są lekcje prowadzo-ne w terenie. Uczniowie obserwują pozorny ruch Słoń-ca po niebie, podają cechy pór roku występujących w Pol-sce. Istotą takich działań jest wykształcenie w uczniach cech wnikliwych obserwatorów otaczającej nas rzeczy-wistości. Dobrą metodą aktywizującą, możliwą do za-stosowania w tym dziale, jest metoda projektu. Rów-nież w tym dziale proponuje się przeprowadzenie do-świadczeń np. dotyczących właściwości powietrza i wody.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• obserwowanie pozornego ruchu Słońca po niebie, • obserwowanie długości cienia w różnych porach dnia,• określenie cech pór roku występujących w Polsce, • wykonywanie doświadczeń pozwalających na zbada-

nie właściwości powietrza,• zorganizowanie wycieczki na wiadukt lub most, przyj-

rzenie się szynom kolejowym lub tramwajowym i liniom wysokiego napięcia pod kątem rozszerzalności tempe-raturowej,

Wskazówki do działu 5. Pogoda jest zawszeUczniowie samodzielnie opracowują plan obserwacji meteorologicznych, które później prowadzą. Nauczyciel

powinien przedstawić uczniom przyczyny i skutki wystę-powania poszczególnych zjawisk atmosferycznych. Ważne jest uświadomienie uczniom zasad zachowania podczas występowania niektórych zjawisk atmosferycz-nych, np. burzy.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• wykonywanie doświadczeń demonstrujących: unoszenie

się powietrza ciepłego i opadanie zimnego, powstawanie tęczy oraz krążenie wody w przyrodzie,

• urządzenie wycieczki do najbliższego miejsca pomia-rów meteorologicznych, zapoznanie się z występują-cymi w nim urządzeniami,

• posługiwanie się przyrządami określającymi różne skład-niki pogody, odczytywanie wskazań termometrów i in.,

• prowadzenie obserwacji elementów pogody, prowa-dzenie kalendarza pogody (przez jeden tydzień w każ-dej porze roku),

• odgrywanie scenek ukazujących prezentację prognozy pogody w czterech porach roku,

• budowanie prostego wiatromierza.

Wskazówki do działu 6. Wycieczki po okolicyPodczas realizacji zadań wynikających z treści zawar-tych w tym dziale poleca się wiele działań praktycznych, dzięki którym uczeń nabywa umiejętności korzystania z różnych źródeł informacji.Aby w pełni osiągnąć wszystkie zamierzone w tym roz-dziale cele, należy przeprowadzić kilka lekcji w klasie, któ-re będą przygotowaniem do pracy w terenie. Lekcje prze-prowadzone w terenie pozwolą nauczycielowi sprawdzić czy uczniowie potrafią wiedzę zdobytą na lekcjach zasto-sować w praktyce. Przewiduje się wycieczki z mapą topo-graficzną oraz wykonywanie prostych pomiarów i obser-wacji terenowych. Poniżej przedstawione są propozycje czynności ucznia i nauczyciela, z których można wybrać te, które odpowiadają specyfice pracy szkoły i upodoba-niom nauczyciela. Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• określanie kierunków świata za pomocą kompasu,

gnomonu i zegarka – ćwiczenia na boisku szkolnym,• obserwacja momentu górowania Słońca w różnych

porach roku,• rysowanie róży kierunków, określanie symboli pol-

skich i międzynarodowych,• czytanie planów miasta w różnych skalach i porówny-

wanie dokładności, zawartości treści i innych elemen-tów planu,

• przeprowadzenie doświadczenia uświadamiającego co oznacza skala 1:1 (ustawienie na parapecie szkol-nym kilku przedmiotów i posypanie ich talkiem lub mąką, a następnie sprawdzenie, jaki ślad zostawił podniesiony przedmiot),


35


• posługiwanie się podziałką liniową przy obliczaniu rzeczywistych odległości między obiektami,

• pomiary taśmą mierniczą, np. sali lekcyjnej, boiska szkolnego i rysowanie tych obiektów w różnych ska-lach,

• szacowanie długości różnych obiektów i sprawdzanie długości rzeczywistych za pomocą taśmy mierniczej,

• podawanie przykładów konkretnych sytuacji, kiedy są nam potrzebne plany miast, a kiedy plany budynków (zwrócenie uwagi na skalę różnych planów),

• ćwiczenia z planami miast i mapami topograficznymi, praca w grupach, opisywanie tras wycieczek, itp.,

• porównywanie mapy topograficznej z innymi mapami (skali, szczegółowości, obszaru, jaki przedstawia),

• przypomnienie zasad bezpiecznego zachowania się w czasie wycieczki szkolnej,

• ćwiczenia w posługiwaniu się mapą topograficzną, np. podczas wycieczki szkolnej,

• ćwiczenia w rozpoznawaniu form terenu (wklęsłych, wypukłych),

• obserwowanie rzeki podczas wycieczki: obserwacja nurtu i brzegów rzeki, ustalanie kierunku przepływu i prędkości wody w rzece,

• sprawdzenie czystości wód w najbliższej okolicy (ze-branie próbki wody do prostych badań w klasie).

Wskazówki do działu 7. Obserwacja życia w okolicyZasadniczym celem lekcji zawartych w tym dziale jest zapoznanie ucznia z różnorodnością zespołów przyrod-niczych – zarówno naturalnych, jak i stworzonych przez człowieka – w najbliższym otoczeniu. Ponieważ dział wypada pod koniec roku szkolnego, z pewnością będzie można zorganizować wycieczki do lasu, na łąkę i pole uprawne, ewentualnie do sadu (jeśli jest w pobliżu). Istotne jest, aby uczniowie byli odpowiednio przygoto-wani do wycieczki. Bardzo ważny jest jasny przydział pracy dla każdego ucznia bądź utworzonych zespołów. Szczegółowe scenariusze takich zajęć i niektóre karty pracy znajdą się w Klubie Nauczyciela. Należy położyć nacisk na rozpoznawanie wybranych ga-tunków roślin, zwłaszcza drzew (na podstawie pokroju drzewa, kształtu liści, ewentualnie budowy owoców). Dobrze byłoby przy tej okazji zachęcić uczniów do wy-szukiwania gatunków w atlasach do oznaczania roślin. Bardzo silny nacisk należy położyć na absolutny zakaz zrywania (uszkadzania) roślin chronionych, np. konwalii czy widłaków. Jeśli chodzi o rośliny użytkowe, wskazane jest przyniesienie na lekcję różnych warzyw, owoców i zbóż. Na podstawie okazów można wyjaśnić, jakie części ro-ślin są wykorzystywane i w jakich celach, ewentualnie można także wprowadzić informacje o wartościach od-żywczych prezentowanych roślin.

Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• rozpoznawanie pospolitych drzew, krzewów i roślin

zielnych w najbliższej okolicy,• analizowanie schematu ukazującego warstwową bu-

dowę lasu,• wskazywanie organizmów występujących w różnych

warstwach lasu,• oglądanie filmów ukazujących życie w lesie, na łące,

na polu i w sadzie,• przeglądanie i rozpoznawanie rysunków i okazów ziel-

nikowych (całych roślin lub ich organów) występują-cych w lesie, na łące, na polu i w sadzie,

• wymienianie przykładów zwierząt występujących w lesie,• analizowanie schematów powiązań pokarmowych

między organizmami żyjącymi w lesie, na łące, na polu i w sadzie,

• pogadanka na temat zasad zachowania się w lesie,• przeprowadzenie zajęć terenowych w lesie, na łące, na

polu lub w sadzie,• omawianie wykorzystania lasów i łąk przez człowieka,• porównywanie działalności człowieka na łące i polu

uprawnym,• prezentowanie najważniejszych roślin uprawnych,

w tym ich jadalnych organów,• rozpoznawanie roślin nieużytków i roślin trujących

w najbliższej okolicy,• wskazywanie zasad postępowania z roślinami trującymi.

Wskazówki do działu 8. Ochrona środowiskaPodczas realizacji tego działu wskazane jest prowa-dzenie obserwacji i prostych doświadczeń określają-cych zanieczyszczenie najbliższego środowiska. Ucz- niowie przez obserwacje niekorzystnych zmian zacho-dzących w otoczeniu oraz skutki działalności człowieka powinni zastanowić się, jak należy postępować, aby zmniejszyć zagrożenie. Dobrze byłoby zastanowić się wraz z uczniami, co każdy z nas może zrobić, aby zmia-ny środowiska były możliwie najmniej dotkliwe, a rów-nocześnie, jak można zmniejszyć koszty utrzymania domu.Drugim, istotnym wątkiem realizowanego działu są tre-ści ekologiczne. Tematy dotyczące rolnictwa ekologicz-nego na pewno łatwiej będzie omówić w środowisku wiejskim. Podczas tych lekcji trzeba ukazać cechy cha-rakterystyczne dla rolnictwa intensywnego i ekologiczne-go. Nie należy negatywnie oceniać rolnictwa ekologicz-nego, a raczej podkreślić szanse i korzyści wynikające z wprowadzania elementów takiego gospodarowania. Temat ten można powiązać z pojęciem rozwoju zrówno-ważonego.Na zakończenie tego działu warto zapoznać uczniów z wpływem różnych czynników na powierzchnię Ziemi.



36

Dobrą metodą na tym etapie kształcenia może być za-proponowanie uczniom wykonania rysunków przedsta-wiających różnego rodzaju uszkodzenia powierzchni Zie-mi oraz prowadzone przez ludzi działania naprawcze.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• przedstawianie scenek wskazujących zachowania po-

zytywne i negatywne związane z zanieczyszczeniami środowiska,

• wskazywanie działań umożliwiających mniejsze zuży-cie gazu, wody i energii elektrycznej, a co za tym idzie, kosztów utrzymania domu,

• ustalenie zasad zachowania człowieka przyjaznego środowisku,

• opracowanie przez uczniów krótkich referatów na te-mat rolnictwa ekologicznego,

• przedstawianie na rysunkach przykładów niszczenia powierzchni Ziemi przez czynniki przyrodnicze i jako skutek działalności człowieka,

• przygotowanie uczniów do udziału w akcji „Sprząta-nie świata” oraz „Dzień Ziemi”.

WSKAZÓWKI METODYCZNE DO TREŚCI ZAWARTYCH W KLASIE PIĄTEJ

Wskazówki do działu 1. Przed wyprawą po PolsceGłównym celem tego działu jest omówienie, jak należy przygotować się do zajęć terenowych, jakie zabrać mate-riały: plany, mapy itp. Podczas lekcji uczeń poznaje nowe pojęcia: poziomica, wysokość względna i wysokość bez-względna, mapa hipsometryczna. Nauczyciel powinien zapewnić uczniom wystarczająco dużo czasu na pozna-nie mapy hipsometrycznej i na pracę z nią. Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• wyznaczanie kierunków geograficznych za pomocą

Słońca – ćwiczenia z kompasem na boisku szkolnym,• wskazywanie na planszach ułożenia gwiazd Wielkiego

Wozu i Małego Wozu oraz wyznaczanie kierunków świata nocą w terenie,

• podawanie przykładów sytuacji życiowych, w których potrzebna jest umiejętność wyznaczania kierunków świata,

• porównywanie skal map i planów,• wykonywanie ćwiczeń z planami większych miast Pol-

ski – wyszukiwanie np. kin, teatrów, określanie trasy przejazdów itp.,

• praca z atlasem przyrodniczym, omawianie poszcze-gólnych map i ich analiza,

• wykonywanie ćwiczeń w obliczaniu rzeczywistej odległości między miastami na podstawie mapy w określonej skali,

• ćwiczenia w odczytywaniu form terenu na podstawie rysunku poziomicowego, tworzenie przez uczniów ry-sunków poziomicowych,

• przedstawianie prostych form terenu za pomocą ry-sunku poziomicowego,

• praca z mapą topograficzną, hipsometryczną, ćwicze-nia w określaniu wysokości względnej i wysokości bez-względnej,

• pomiar wysokości względnej w terenie,• rysowanie poziomic będących odzwierciedleniem ukształ-

towania powierzchni,• praca z mapą hipsometryczną Polski, • wskazywanie na mapie hipsometrycznej Polski obsza-

rów nizinnych, wyżynnych i górskich,• oglądanie różnych rodzajów map, porównywanie ich

treści i ocena ich przydatności na co dzień.

Wskazówki do działu 2. Polska i jej sąsiedziPodczas lekcji zawartych w tym dziale uczniowie okre-ślają położenie Polski w Europie i na świecie, charaktery-zują symbole narodowe Polski – godło, flagę, hymn. Wskazują na mapie administracyjnej Polski wojewódz-two, w którym mieszkają, oraz województwa sąsiadują-ce. Na kolejnych lekcjach wyjaśniają znaczenie słowa zabytek oraz wymieniają najstarsze miasta Polski, w tym Kraków i Gdańsk, i wskazują charakterystyczne dla nich zabytki. Na kolejnych lekcjach charakteryzują Warszawę jako stolicę Polski, a także wskazują zabytki i ciekawe pod względem turystycznym miejsca we wła-snym mieście i okolicy. Uczniowie, korzystając z mapy samochodowej i turystycznej Polski, planują dłuższą wy-cieczkę, np. autokarową. Na zakończenie tego działu po-znają naszych sąsiadów, ich kraje, tradycje i kulturę.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• analizowanie mapy politycznej i hipsometrycznej Eu-

ropy i świata, ćwiczenia w określaniu położenia Polski w Europie i na świecie,

• analizowanie informacji uzyskanych z różnych źródeł na temat historii symboli narodowych Polski, wskaza-nie podstawowych zasad zachowania się w ich obec-ności,

• dyskutowanie na temat postawy szacunku wobec sym-boli narodowych,

• analizowanie mapy administracyjnej Polski, podawa-nie nazw poszczególnych województw oraz woje-wództwa, w którym leży rodzinna miejscowość,

• analizowanie przewodników i map turystycznych uka-zujących zabytki najstarszych miast Polski,

• przeprowadzenie dyskusji dotyczącej roli stolicy w państwie i roli Warszawy jako stolicy Polski,

• wskazywanie na mapie najbliższej okolicy miejsc za-bytkowych i ciekawych pod względem turystycznym,


37


• zaplanowanie wycieczki do wybranego miejsca w Pol-sce na podstawie mapy samochodowej i turystycznej Polski,

• planowanie wycieczek do krajów sąsiednich, w tym analizowanie map tematycznych tych krajów,

• wskazywanie ciekawych miejsc w najbliższej okolicy, ich dokumentowanie, opisywanie oraz popularyzowanie przez np. tworzenie plakatów, ulotek czy prezentacji,

• wskazywanie podobieństw i różnic w zwyczajach mieszkańców państw sąsiadujących z Polską.

Wskazówki do działu 3. Krajobrazy PolskiPodczas lekcji zawartych w tym dziale uczniowie szukają informacji o Polsce zamieszczonych na różnych rodza-jach map. Udają się na wycieczkę, aby rozpoznać skały występujące w najbliższej okolicy. Oglądają skały przez lupę. Omawiają krajobrazy typowe dla danego regionu oraz występujące w nim rośliny i zwierzęta. Porównują kra-jobrazy rolnicze i przemysłowo–miejskie. Odnajdują skład-niki krajobrazu naturalnego i przekształconego przez czło-wieka. W ten sposób poznają urodę i turystyczne walory licznych rejonów Polski, a także zagrożenia, jakie niesie dla przyrody rozwój gospodarczy. Poznają celowość działań podejmowanych na rzecz ochrony przyrody. Do realizacji tego działu są potrzebne mapy ścienne Polski, mapy w atla-sie, albumy, pocztówki, przezrocza, fotografie, krótkie filmy charakteryzujące daną krainę, czasopisma, np.: Poznaj swój kraj, Przyroda Polska, Parki Narodowe.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• rozpoznawanie skał podczas zajęć w terenie, wskazy-

wanie skał sypkich, zwięzłych i litych,• obserwowanie podczas zajęć w terenie gleby i jej

mieszkańców,• wyjaśnianie, co to jest profil glebowy,• przypomnienie, czym jest mapa i co oznaczają kolory

na mapie,• porównywanie mapy hipsometrycznej z innymi mapa-

mi, np. krajobrazową i demograficzną,• wskazywanie na mapie Polski morza, nizin, wyżyn i gór;

zwrócenie uwagi na ich pasowy układ,• omawianie krain obejmujące: przypisywanie danej krainy

do odpowiedniego pasa, wskazywanie i podawanie nazw krain sąsiadujących, omawianie jej charakteru geogra-ficzno-fizycznego, prezentowanie krajobrazu danej kra-iny, podawanie czynników kształtujących krajobraz w przeszłości (ruchy górotwórcze, zlodowacenia) i obec-nie (fale, prądy morskie, wiatr, deszcz, zmiany tempera-tury, działalność człowieka),

• analizowanie filmów, ilustracji, fotografii i rysunków przedstawiających krajobraz i przyrodę danej krainy,

• wskazywanie przystosowań roślin i zwierząt do życia w danym środowisku,

• wskazywanie na mapie parków narodowych oraz po-dawanie ich symboli,

• charakteryzowanie form ochrony przyrody występują-cych w okolicy,

• przygotowanie przez uczniów wycieczki po okolicy, połączonej z rozpoznawaniem pospolitych roślin, grzybów i zwierząt, a także wyszukiwaniem pomników przyrody,

• analizowanie wpływu industrializacji na środowisko przyrodnicze i życie ludzi na przykładzie aglomeracji górnośląskiej,

• wskazywanie na mapie rejonów atrakcyjnych tury-stycznie i uzasadnianie swojego stanowiska,

• wykonanie przez ucznia lub grupę uczniów projektu kil-kudniowej wycieczki krajoznawczo-turystycznej. Pro-jekt powinien zawierać mapę terenu z naniesioną trasą wycieczki oraz krótki, ilustrowany fotografiami lub ry-sunkami opis miejsc, które warto zwiedzić. Wskazane jest podanie:

– liczby uczestników, – środków transportu, – planowanych noclegów, – punktów gastronomicznych, – kosztów przypadających na jednego uczestnika,

• charakteryzowanie krajobrazów rolniczych i przemy-słowo-miejskich,

• próba oceny stopnia przekształcenia krajobrazu przez człowieka na podstawie map krajobrazowych i prze-mysłowych (przemysł wydobywczy i przetwórczy),

• pogadanki na temat zakłóceń w przyrodzie i zagrożeń zdrowia ludzi żyjących w krajobrazach silnie prze-kształconych.

Wskazówki do działu 4. Mój organizmZasadniczym celem tego działu jest zapoznanie uczniów z budową i funkcjonowaniem organizmu człowieka, w szczególności wybranych układów wewnętrznych. Zagadnienia związane z higieną zostały wyodrębnione w oddzielnym dziale.Podczas wprowadzania informacji dotyczących funkcjo-nowania organizmu człowieka, powinniśmy się często odwoływać do osobistych doświadczeń uczniów. Warto, by uczniowie podczas lekcji przeprowadzali proste ob-serwacje i doświadczenia na własnych organizmach. Po-nieważ jest to szkoła podstawowa, należy skupić uwagę na istocie i celach działania poszczególnych układów, a nie na szczegółach wiedzy anatomicznej. Nie ma po-trzeby wprowadzania szczegółowych informacji o wszyst-kich rodzajach tkanek, narządach i układach narządów. Istotne jest, aby uczniowie rozróżniali te pojęcia, potra-fili poprzeć je przykładami i prawidłowo przedstawiali ich hierarchię.



38

Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• analizowanie budowy organizmu człowieka na pod-

stawie tablic anatomicznych w podręczniku, innych źródeł książkowych, plansz poglądowych i modeli,

• oglądanie filmów prezentujących podstawowe wiado-mości na temat funkcjonowania organizmu człowieka,

• podawanie przykładów tkanek, narządów i układów na-rządów w organizmie człowieka oraz określanie ich roli,

• wskazywanie na modelach wybranych elementów szkie-letu, narządów układu pokarmowego, oddechowego, krwionośnego i rozrodczego,

• badanie zagęszczenia receptorów dotyku w skórze w różnych częściach ciała,

• prowadzenie obserwacji mikroskopowych preparatów pęcherzyków płucnych i kosmków jelitowych oraz wy-branych tkanek.

Wskazówki do działu 5. Rozwijam się i poznaję otoczenieBardzo istotne jest płynne połączenie treści fizycznych (odnoszących się np. do ruchu i narządów zmysłów) z treściami biologicznymi. W przypadku podstawowych czynności życiowych – odżywiania się i oddychania – na-leży dojść do prawidłowej definicji tych procesów, ukazu-jąc zarazem różnice między pobieraniem pokarmu a od-żywianiem się i wymianą gazową a oddychaniem. Dobrze byłoby odwołać się do sposobów realizacji tych czynności przez wybrane inne organizmy, w tym rośliny. Należy ko-rzystać z tablic anatomicznych i rysunków, co pozwoli uniknąć czysto pamięciowego opanowywania przez uczniów wiedzy dotyczącej układów wewnętrznych.Szczególny takt i delikatność należy zachować przy wpro-wadzaniu treści związanych z płcią i rozmnażaniem czło-wieka. W szkołach są realizowane dodatkowe zajęcia do-tyczące wiedzy o życiu seksualnym człowieka, dlatego też podczas lekcji przyrody wprowadzamy tylko wybrane za-gadnienia. Szczególnie tematy budowy i funkcjonowania układów rozrodczych należy wprowadzić w sposób natu-ralny, jako kolejny układ narządów służący realizacji jesz-cze jednej czynności życiowej – rozmnażania się. Jeśli chodzi o okres dojrzewania, powinniśmy podkreślić natu-ralny charakter tego procesu, a także istnienie dużych róż-nic w czasie rozpoczęcia dojrzewania – zarówno między dziewczętami a chłopcami, jak i osobniczych. Warto pod-powiedzieć uczniom, do kogo mogą się zwrócić, gdy mają związane z tym okresem różnego typu problemy. Nieza-leżnie od tego, czy są to problemy natury medycznej (np. dermatologiczne) czy psychologiczne, należy przekony-wać ich, że w przeżywaniu problemów nie są osamotnieni i mogą liczyć na pomoc dorosłych.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• analizowanie budowy oka i porównywanie jego elemen-

tów do części w aparacie fotograficznym,

• budowanie camera obscura,• analizowanie budowy ucha i wskazywanie przystoso-

wania tego narządu do reakcji na fale dźwiękowe,• ukazywanie powiązań budowy narządów z pełnionymi

funkcjami,• praca z tekstem podręcznika na temat etapów rozwoju

człowieka – tworzenie tabeli i rysunków przedstawiają-cych zmiany wielkości ciała od zygoty w życiu płodo-wym do nastolatka,

• porównywanie budowy układu rozrodczego kobiety i układu rozrodczego mężczyzny w powiązaniu ze zróżnicowaniem ról biologicznych,

• przeprowadzenie pogadanki na temat zmian zacho-dzących w organizmie w okresie dojrzewania i proble-mów związanych z tym okresem (w miarę możliwości w grupach według płci).

Wskazówki do działu 6. Moje zdrowiePodstawowym celem tego działu jest uświadomienie uczniom, co to jest zdrowie i jak jest ono ważne w życiu każdego człowieka, bez względu na wiek. Uczniowie – na podstawie własnych obserwacji – wyjaśniają, kiedy czło-wieka można nazwać zdrowym, a kiedy chorym. Na-uczyciel powinien kierować przebiegiem dyskusji tak, aby powstała pełna definicja zdrowia, wyróżniająca trzy jego aspekty: fizyczny, psychiczny i społeczny. Na kolej-nych lekcjach uczniowie podają podstawowe zasady dbałości o zdrowie, wykazują rolę ruchu i ćwiczeń fizycz-nych w utrzymaniu zdrowia. Podają przykłady sytuacji będących przyczyną przygnębienia i apatii oraz stresu, a także wskazują możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Podczas tych lekcji warto podkreślić rolę snu w zachowaniu pełnego zdrowia. Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• przeprowadzenie wywiadu wśród uczniów i pracowni-

ków szkoły na temat: „Co to jest zdrowie”,• zanalizowanie definicji zdrowia według WHO (stan do-

brego samopoczucia fizycznego, psychicznego i spo-łecznego, a nie tylko stan braku choroby, kalectwa czy niepełnosprawności) i wyróżnienie trzech aspektów zdrowia,

• sformułowanie zasad zdrowego stylu życia, z uwzględ-nieniem znaczenia higieny, ruchu, prawidłowego od-żywiania się i kontaktów międzyludzkich,

• analizowanie składników produktów spożywczych za-pisanych na opakowaniach,

• dyskusja na temat pokarmów zagrażających zdro-wiu, których spożywanie prowadzi do nadwagi i oty-łości,

• dyskusja na temat sytuacji będących przyczyną przy-gnębienia i apatii oraz stresu i wskazanie możliwości radzenia sobie w trudnych sytuacjach,


39


• przygotowanie różnych informacji na temat roli snu w utrzymaniu pełnego zdrowia,

• omówienie zasad postępowania w przypadku urazów ciała.

Wskazówki do działu 7. Jak zachować zdrowie?W kolejnym dziale uczniowie poznają czynniki wywołu-jące choroby zakaźne i wskazują możliwości zapobiega-nia im. Ważną kwestią jest umiejętność zachowania się w niebezpiecznych sytuacjach. Szczególne znaczenie mają lekcje, podczas których są poruszane zagadnienia związane z negatywnym wpływem nikotyny, alkoholu i narkotyków zarówno na zdrowie fizyczne, psychiczne, jak i społeczne. Duże znaczenie mają ćwiczenia zacho-wań asertywnych, będących odpowiedzią na presję ze strony otoczenia. Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• analizowanie filmów, artykułów z prasy dotyczących czyn-

ników zakaźnych i ukazujących sposoby zapobiegania chorobom zakaźnym,

• wymienianie niebezpiecznych sytuacji związanych z nikotyną, alkoholem i narkotykami, które mogą nam się przydarzyć i omówienie, jak należy się w nich za-chować,

• przedyskutowanie problemu walki z chorobami zakaź-nymi,

• analizowanie filmów, artykułów z prasy na temat wpływu nikotyny, alkoholu i narkotyków na poszczególne aspekty zdrowia człowieka: fizyczny, psychiczny i społeczny,

• ćwiczenia zachowań asertywnych będących odpowie-dzią na presję ze strony otoczenia.

WSKAZÓWKI METODYCZNE DO TREŚCI ZAWARTYCH W KLASIE SZÓSTEJ

Wskazówki do działu 1. Życie w glebie i w wodzie Realizacja tego działu wymaga przeprowadzenia zajęć te-renowych, wskazane jest prowadzenie prostych obserwa-cji w najbliższej okolicy. Powinny one dotyczyć przede wszystkim czynników warunkujących życie na lądzie, w wo-dzie oraz ich wpływu na przystosowanie organizmów do danego środowiska. Należy uwrażliwić uczniów na pro-blem ochrony przyrody w najbliższej okolicy.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• obserwowanie życia w wodzie (w akwarium, w rzece,

w jeziorze),• porównywanie warunków życia w wodzie i na lądzie,

• obserwowanie gleb w najbliższej okolicy przez wykopa-nie odkrywek glebowych, rysowanie profili glebowych,

• dyskusja mająca na celu ustalenie czynników, które wpływają na rodzaj gleby i jej żyzność,

• pobieranie próbek glebowych i oglądanie ich pod ką-tem organizmów żyjących w glebie,

• prowadzenie obserwacji bezkręgowców, ryb i płazów w ich naturalnym środowisku.

Wskazówki do działu 2. Organizmy najbliższej okolicyRealizacja tego działu wymaga również przeprowadzenia zajęć terenowych. Wskazane jest prowadzenie prostych ob-serwacji w najbliższej okolicy pod kątem rozpoznawania pospolitych roślin i zwierząt. Uczniowie uczą się odróżniać rośliny nasienne od mchów i paproci, a także poznają bo-gactwo fauny występującej w najbliższej okolicy.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• przypominanie drzew i krzewów rosnących w najbliż-

szej okolicy,• obserwowanie zwierząt żyjących w najbliższej okolicy,• przypominanie pospolitych zwierząt występujących

w najbliższej okolicy,• obserwowanie i rozpoznawanie roślin nieużytków

oraz roślin trujących,• przypominanie o zagrożeniach związanych ze spoży-

wania nieznanych owoców i innych organów roślin, a także grzybów,

• poznawanie na przykładach różnych form ochrony przyrody,

• wskazywanie obiektów ochrony przyrody w najbliższej okolicy.

Wskazówki do działu 3. Funkcjonowanie organizmówTen dział stanowi kolejny etap podsumowań i jest przy-czynkiem do refleksji nad jednością świata ożywionego, a zarazem punktem wyjścia do nauki w gimnazjum. W wypadku odżywiania się i oddychania można odwo-łać się najpierw do wiedzy zdobytej już przez uczniów podczas omawiania funkcjonowania organizmu czło-wieka. Następnie można zadać pytania: Czy wszyst-kie organizmy odżywiają się (oddychają) tak samo jak człowiek? Które organizmy odżywiają się (oddychają) podobnie, a które inaczej? Proponujemy nie odwoływać się do pojęcia związków organicznych, można natomiast wykorzystać wcześniej omawiane przykłady związków odżywczych zawartych w pokarmach. Prezentując róż-ne sposoby wykonywania czynności życiowych, nawią-zujemy do już poznanej przez uczniów różnorodności organizmów.Najistotniejsze jest jednak ustalenie i podanie cech świadczących o jedności świata żywego.



40

Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• wymienianie czynności życiowych organizmów,• wskazywanie różnic między sposobami realizowania

czynności życiowych przez różne organizmy (w szcze-gólności przez człowieka i innego kręgowca, bezkrę-gowca i roślinę),

• analizowanie prostego schematu przedstawiającego proces fotosyntezy,

• przeprowadzenie dyskusji na temat znaczenia foto-syntezy dla całego globu,

• przygotowanie przez uczniów krótkich referatów na temat przystosowań wybranych gatunków zwierząt do pobierania pokarmu,

• prowadzenie obserwacji mikroskopowych potwierdza-jących komórkową budowę różnych organizmów,

• prowadzenie obserwacji organizmów hodowanych w pracowni przyrodniczej, wskazywanie różnic w prze-biegu ich czynności życiowych.

Wskazówki do działu 4. Planeta ZiemiaW tym dziale ważną rolą nauczyciela jest uświadomienie uczniom, jak duże znaczenie mają modele odzwierciedla-jące rzeczywistość, jako przykład możemy tu wymienić globus. Zwracamy również uwagę na społeczne i gospo-darcze następstwa wielkich odkryć geograficznych. Pod-czas omawiania tego działu można stosować np. technikę mapy pojęciowej w połączeniu z techniką tekstu przewod-niego. Uczniowie opracowują dany problem w grupach, gromadzą materiały i przedstawiają temat w postaci wy-stąpienia na forum klasy lub w postaci plakatu.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• demonstracja Układu Słonecznego na modelu,• wykazanie znaczenia Słońca dla istnienia życia na Ziemi,• zorganizowanie wycieczki do planetarium lub obser-

watorium astronomicznego,• prowadzenie prac z globusem jako modelem prze-

strzennym Ziemi,• demonstrowanie na globusie ruchu obrotowego i obie-

gowego Ziemi i omawianie ich następstw,• analizowanie fragmentów filmów ukazujących zjawiska

wpływające na kształtowanie się powierzchni Ziemi,• praca z mapą fizyczną świata, poznawanie lądów

i oceanów oraz ich położenia względem siebie,• wyszukiwanie ciekawostek na temat kontynentów,

mórz i oceanów na Ziemi,• analizowanie filmów i plansz ukazujących życie w mo-

rzach i oceanach,• przygotowywanie przez uczniów referatów o wielkich

odkryciach geograficznych,• dyskusja na temat zmian społecznych i gospodarczych

wynikających z wielkich odkryć geograficznych.

Wskazówki do działu 5. Krajobrazy ZiemiDział ten wskazuje zależność rozmieszczenia roślinności oraz świata zwierzęcego od klimatu. Uczniowie poznają układ stref klimatycznych symetrycznie rozmieszczo-nych od równika i ich charakterystyczne krajobrazy. Uczniowie, porównując mapy tematyczne różnych re-gionów świata, wyciągają wnioski dotyczące ukształto-wania terenu, roślinności i występowania zwierząt oraz warunków życia w danej strefie klimatycznej. oprócz pakietu edukacyjnego, do realizacji tego działu są potrzebne mapy hipsometryczne ścienne, mapy krajo-brazowe, a także atlasy przyrodnicze. Zalecane są także krótkie (5–10-minutowe) filmy charakteryzujące krajo-brazy poszczególnych stref klimatycznych. Uczniowie powinni korzystać z różnorodnych albumów, zdjęć, a także zapoznawać się z prostymi artykułami zamiesz-czanymi w miesięcznikach o tematyce geograficznej.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• wymienienie i omówienie czynników, od których zale-ży klimat danego obszaru, wskazywanie przykładów na mapach klimatycznych,

• wykonanie doświadczeń pokazujących zależność ilo-ści ciepła docierającego do powierzchni Ziemi od po-łożenia danego obszaru na kuli ziemskiej,

• opisywanie stref krajobrazowych na Ziemi na przykła-dach konkretnych krajobrazów w poszczególnych stre-fach (praca z mapami tematycznymi),

• określanie cech krajobrazów astrefowych, wskazywa-nie przykładów takich krajobrazów,

• omawianie warunków życia i charakterystycznych cech różnych roślin i zwierząt typowych dla różnych krajobrazów, oglądanie ich na planszach lub filmach edukacyjnych,

• przeprowadzenie dyskusji na temat wpływu warunków naturalnych na życie ludzi w różnych strefach krajo-brazowych, z uwzględnieniem rolnictwa, chorób za-kaźnych występujących strefowo, klęsk żywiołowych i ekologicznych,

• oglądanie filmów, albumów ukazujących różne regio-ny, słuchanie charakterystycznej dla tych regionów muzyki, poznawanie ich kultury i tradycji kulinarnych.

Wskazówki do działu 6. Prawa fizykiDział zawiera typowe tematy z zakresu fizyki. Jest to wprowadzenie uczniów klasy VI do trzech działów fizy-ki: mechaniki, prądu stałego (elektryczności) i magnety-zmu. W kolejnym roku szkolnym uczniowie będą uczyć się fizyki w gimnazjum, koniecznym jest więc wprowa-dzenie na przyrodzie podstawowych wiadomości z tej dziedziny wiedzy. Większość lekcji powinna być prowa-dzona z wykorzystaniem eksperymentu fizycznego.


41


Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• przeprowadzanie doświadczeń wykazujących gęstość

ciał zbudowanych z różnych substancji,• porównywanie za pomocą doświadczeń masy ciał o tej

samej objętości, rozróżnianie własności ciał w zależ-ności od ich cech fizycznych,

• analizowanie różnych rodzajów ruchu w najbliższym otoczeniu, interpretowanie prędkości jako ilorazu dro-gi do czasu,

• badanie siły tarcia i oporu ruchu,• opisywanie korzyści związanych z występowaniem sił

oporu ruchu,• doświadczalne wykazywanie możliwości zmniejszania

lub zwiększania siły oporu i siły tarcia,• wskazywanie przykładów elektryzowania się ciał w ota-

czającej przyrodzie,• budowanie prostych obwodów elektrycznych z wyko-

rzystaniem odpowiedniego źródła prądu elektryczne-go i odbiorników,

• wskazywanie i utrwalanie zasad bezpiecznego posłu-giwania się urządzeniami elektrycznymi,

• doświadczalne wskazywanie własności magnesów trwałych,

• budowanie prostego kompasu i określanie pola ma-gnetycznego Ziemi.

Wskazówki do działu 7. Powtórzenie wiadomości z przyrody przed gimnazjumDział ten jest efektem wieloletnich konsultacji z nauczy-cielami uczącymi przyrody, dla których czas przeznaczo-ny na swobodne powtórzenie, przypomnienie i utrwale-nie wiadomości i umiejętności uczniów stanowi ukoro-nowanie trzyletniego procesu nauczania – uczenia się.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:Przypomnienie i utrwalenie następujących zagadnień:• Obserwacje i doświadczenia jako źródła wiedzy biolo-

gicznej. Zasady prowadzenia obserwacji i wykonywa-nia doświadczeń.

• Właściwości substancji. Przemiany odwracalne i nie-odwracalne.

• Składniki pogody. Odczytywanie mapy pogody. Gra-ficzne symbole pogody.

• Rośliny i zwierzęta różnych środowisk.• Układy narządów budujące organizm człowieka. Pod-

stawowe funkcje poznanych układów człowieka.• Zasady zdrowego stylu życia.• Położenie Polski w Europie. Pasy krajobrazowe i kra-

iny geograficzne. Gospodarka w poszczególnych re-gionach Polski.

• Budowa Ziemi. Ziemia w Układzie Słonecznym. Ob-rotowy i obiegowy ruch Ziemi i ich konsekwencje. Kontynenty i oceany na Ziemi.

• Prawa fizyki. Gęstość ciał. Rodzaje ruchu. Ładunek elektryczny. Własności magnesów.

Wskazówki do działu 8. Osiągnięcia człowiekaDział jest poświęcony historycznemu przeglądowi do-konań ludzi w różnych dziedzinach życia. Pozwoli nam ocenić, w jakim stopniu życie codzienne stało się łatwiejsze, jak daleko odeszliśmy od ręcznie wykony-wanych prac, w jaki sposób wynalazki zmieniły nasze życie.Potrzebne pomoce dydaktyczne to: mapy ścienne, mapy w atlasie, albumy, pocztówki, przezrocza, fotografie, krótkie filmy przedstawiające rozwój naszej cywilizacji, miesięczniki popularnonaukowe.Analizujemy zbieżność rozwoju żeglugi oceanicznej, związanej z udoskonaleniem busoli i skonstruowaniem karaweli, z dokonaniem licznych odkryć geograficz-nych. Dokładniej omawiamy zdobycze techniki XX wieku i ich wpływ na życie ludzi. Zaznaczamy istotną rolę nieodna-wialnych i odnawialnych źródeł energii w rozwoju prze-mysłu i komforcie życia. Zapoznajemy z osiągnięciami współczesnej medycyny i efektami użycia najnowszych technologii w badaniu kosmosu. Zastanawiamy się, co jeszcze można odkryć. Omawiamy wkład Polaków w rozwój nauki.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• przybliżenie uczniom planet tworzących Układ Sło-

neczny oraz innych obiektów astronomicznych wi-docznych na niebie,

• wskazanie najważniejszych odkryć w dziejach cywilizacji,• dokonanie przeglądu osiągnięć nauki ze szczegól-

nym uwzględnieniem zdobyczy XX wieku (na pod-stawie krótkich filmów, fotografii, albumów, pocz-tówek): – udogodnienia techniczne w życiu codziennym, – środki przekazu informacji, – osiągnięcia medycyny, – eksploracja kosmosu,

• przeprowadzenie dyskusji na temat wpływu postępu technicznego na życie ludzi,

• przeprowadzenie dyskusji na temat odnawialnych i nieodnawialnych źródeł energii (film, przezrocza, fo-tografie, artykuły prasowe),

• omówienie wkładu Polaków w rozwój nauki.



42

6. Kontrola i ocena osiągnięć uczniów

CELE SPRAWDZANIA I OCENIANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW

Systematyczne sprawdzanie i ocenianie osiągnięć uczniów jest integralną częścią procesu nauczania i warunkiem efektywności kształcenia. Procedury sprawdzania i oce-niania osiągnięć nie należy traktować jako czynności wy-stawienia oceny szkolnej. Celem sprawdzania i ocenia-nia jest:dla ucznia• poinformowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć

edukacyjnych i postępach w tym zakresie,• pomoc uczniowi w samodzielnym planowaniu swoje-

go rozwoju,• motywowanie ucznia do dalszej pracy,dla nauczyciela• ocena jakości jego pracy na podstawie wyników osią-

ganych przez jego uczniów, • skuteczność wybranych metod nauczania,• doskonalenie organizacji i metod pracy dydaktyczno-

-wychowawczej,• ocena poziomu uzyskanych osiągnięć ucznia w sto-

sunku do wymagań programowych zawartych w Pod-stawie programowej kształcenia ogólnego,

dla rodziców, wychowawców, dyrektora szkoły i nad-zoru pedagogicznego ocena:• efektywności procesu nauczania i uczenia się, • wkładu uczniów w pracę nad własnym rozwojem,• postępu edukacyjnego uczniów.

RODZAJE DZIAŁAŃ SPRAWDZAJĄCYCH POZIOM WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI UCZNIÓWZe względu na funkcje dydaktyczne wyróżniamy trzy ro-dzaje sprawdzania poziomu wiedzy i zdobytych umiejęt-ności: • sprawdzanie diagnostyczne – przeprowadzone na

początku roku szkolnego lub na początku innego okre-su nauczania; jego celem jest rozpoznanie wcześniej-szych osiągnięć, uzdolnień i zainteresowań uczniów; powinno stanowić podstawę do ustalenia takich form pracy z uczniami, które pozwalałyby na udzielanie po-mocy najsłabszym i usamodzielnianie najlepszych;

• sprawdzanie kształtujące – prowadzone w toku re-alizacji wybranych treści nauczania; jest ważnym spo-

sobem stałego zbierania informacji o osiągnięciach uczniów, pozwala systematycznie rozpoznawać sukce-sy i trudności uczniów w uczeniu się, a także umożli-wia szybkie usuwanie braków i luk w ich wiedzy;

• sprawdzanie sumujące – dokonywane na ogół po zrealizowaniu większej jednostki dydaktycznej, np. jednego działu; pozwala ustalić poziom osiągnięć uczniów, a także określić efektywność kształcenia i dalsze planowanie procesu dydaktycznego.

PLAN WYNIKOWY I JEGO ROLAPrzed rozpoczęciem zajęć dydaktycznych nauczyciel po-winien poinformować uczniów, co będzie przedmiotem sprawdzania i oceniania, kiedy i w jaki sposób uczniowie będą oceniani. Konieczne staje się opracowanie planu wynikowego, w którym znajdą się wymagania na po-szczególne oceny szkolne. Wymagania te mogą być umieszczone w widocznym miejscu w pracowni, tak aby były one w każdej chwili dostępne dla zainteresowanych osób. Dzięki takiemu działaniu sprawdziany będą ce-chowały się dużą trafnością.Przedmiotem sprawdzania powinny być:• wiadomości ucznia,• umiejętności przedmiotowe i ponadprzedmiotowe,• postawy i wartości kształtowane w procesie dydak-

tycznym.W procesie nauczania/uczenia się uczeń podejmuje różne działania i jest aktywny w wielu obszarach, które powinny podlegać sprawdzaniu i ocenianiu według wcześniej poda-nych kryteriów. Do obszarów aktywności ucznia, podlega-jących sprawdzaniu i ocenianiu, zalicza się:• rodzaj wykonywanej pracy – prace pisemne, wypowie-

dzi ustne, prace praktyczne,• organizację pracy ucznia – praca w zespole, praca in-

dywidualna w klasie i w domu,• rodzaj wykonywanych zadań: zadania praktyczne, za-

dania ćwiczeniowe lub zadania problemowe.

WIELOASPEKTOWOŚĆ SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓWW przedstawionym programie nauczania zakłada się, że nauczyciel będzie korzystał z różnych form sprawdzania osiągnięć: odpowiedzi ustnej ucznia, prac klasowych, ar-kuszy obserwacji ucznia, arkuszy samooceny, kart oceny umiejętności ponadprzedmiotowych. Nie wszystkie wy-mienione w programie cele podlegają pomiarowi dydak-tycznemu. Niektóre z nich możemy oceniać na podsta-wie obserwacji zachowań i postępów ucznia. Umiejętno-ści praktyczne sprawdzamy przede wszystkim podczas


Kontrola i ocena osiągnięć uczniów

lekcji poświęconych wykonywaniu doświadczeń uczniow-skich. Wówczas ocena najczęściej odnosi się do pracy ca-łego zespołu, co może być czynnikiem motywującym dla słabszych uczniów. W ocenie umiejętności praktycznych uwzględniamy: przygotowanie teoretyczne, sprawność wykonywania poleceń, poprawność wniosków oraz estety-kę opracowania karty ćwiczeń.Po zakończeniu analizy działu programowego lub więk-szej partii materiału przeprowadzamy pisemny spraw-dzian sumujący. Podstawą do przygotowania spraw-dzianów są opracowane wymagania programowe na poszczególne oceny szkolne. Wymagania można podzie-lić na dwa poziomy:• wymagania podstawowe, obejmujące te treści na-

uczania, które są niezbędne do dalszego uczenia się przedmiotu, a więc są najprostsze, najbardziej uniwer-salne i najbardziej przystępne dla uczniów. W rozwa-żaniach teoretycznych i zaawansowanych pomiarach dydaktycznych w wymaganiach podstawowych wy-różnia się wymagania konieczne na ocenę dopusz-czającą i wymagania podstawowe na ocenę dosta-teczną. Spełnienie wymagań podstawowych pozwala uczniowi uzyskać ocenę dostateczną lub dopuszczają-cą, w zależności od sprawności posługiwania się wie-dzą i umiejętności stosowania jej w prostych i typo-wych sytuacjach, ćwiczonych w klasie w czasie lekcji. Trudno określić wagę procentową poszczególnych umiejętności w przełożeniu na ocenę szkolną. Waga ta zależy od specyfiki szkoły czy wręcz zespołu klasowe-go. Nie da się jej jednoznacznie określić przed prze-prowadzeniem sprawdzianów diagnostycznych.

• wymagania ponadpodstawowe, które obejmują treści o umiarkowanym i wysokim stopniu trudności, złożone i mniej typowe, stanowiące poszerzenie wymagań pod-stawowych. Spełnienie wymagań podstawowych i w usta-lonym stopniu wymagań ponadpodstawowych pozwa-la uczniowi uzyskać ocenę dobrą lub bardzo dobrą w zależności od stopnia spełnienia wymagań. Na przy-kład uzyskanie 60–70% punktów za zadania dotyczące wymagań ponadpodstawowych kwalifikuje ucznia do

otrzymania oceny dobrej, natomiast za uzyskanie 80––90% punktów za zadania ponadpodstawowe uczeń otrzymuje ocenę bardzo dobrą. W rozważaniach teore-tycznych i zaawansowanych pomiarach dydaktycz-nych w wymaganiach ponadpodstawowych wyróżnia się wymagania rozszerzające na ocenę dobrą i wy-magania dopełniające na ocenę bardzo dobrą. De-cyzja, co do podziału i praktycznego stosowania po-ziomów wymagań, należy do nauczyciela. Jest także często ustalana w szkolnych zespołach przedmioto-wych i uwzględniana w do dziś funkcjonujących WSO (wewnątrzszkolnych systemach oceniania).

W testach sprawdzających wielostopniowych możemy stosować zadania:• otwarte, typu rozszerzonej odpowiedzi, krótkiej od-

powiedzi lub zadania z luką;• zamknięte, typu wielokrotnego wyboru, prawda –

fałsz lub na dobieranie.Jeżeli posługujemy się testem wielokrotnego wyboru lub krótkiej odpowiedzi, to stosownie do poziomu wymagań przygotowujemy zestaw zadań podstawowych (ich liczba w sprawdzianie powinna stanowić około 50% wszystkich zadań) i zestaw zadań sprawdzających wymagania po-nadpodstawowe (rozszerzające – około 30% i dopełniają-ce – około 20%). Liczba zadań w sprawdzianie zależy od ich rodzaju i stopnia trudności. Jeżeli stosujemy zadania rozszerzonej odpowiedzi, to udziały procentowe odnosi-my do liczby sprawdzanych umiejętności, a nie do nie-wielkiej w takich sprawdzianach liczby zadań. Takie usta-wienie planu testu jest spójne z zasadami budowy arkusza na sprawdzian po szkole podstawowej i dobrze przygoto-wuje uczniów do tej formy kontroli umiejętności. Nie należy zapomnieć, że ocenie powinny podlegać:• zarówno wiadomości, jak i umiejętności nabyte przez

ucznia, • zaangażowanie w proces uczenia się,• pilność,• systematyczność i rzetelność w pracy,• umiejętność dokumentowania wyników pracy,• umiejętność dokonywania samokontroli i samooceny.


Documents

II. PROGRAM NAUCZANIA PRZYRODO, WITAJ! · mości dotyczące Polski i własnego organizmu, a w kla-sie szóstej o treści obejmujące świat i wszechświat. W programie Przyrodo, witaj!