III ლექცია

ლექსიკის კოგნიტიური აღწერა დასიტყვების ურთიერთმიმართებალექსიკურ ფონდში

3.1 ენის კოგნიტიური ასპექტებიკოგნიტიური თვალსაზრისით ენა არისცოდნის რთული/კომპლექსური სისტემა, რომელიც ჩვენს ხანგრძლივ მეხსიერებაშიაშენახული. კოგნიტიური ლინგვისტიკა სწავლობს, თუროგორ არის ენობრივი ცოდნა ჩვენს გონებაშიწარმოდგენილი და როგორ ხდება მისიგადამუშავება ენობრივი პროდუქციის(მეტყველების) და რეცეპციის (აღქმის დაგაგების) პროცესში.

3.1.1 მენტალური ლექსიკონიჩვენს ხანგრძლივ მეხსიერებაში წარმოდგენილ ცოდნასლექსიკური ფონდის, ცალკეული სიტყვების შესახებმენტალურ ლექსიკონს უწოდებენ. მენტალური ლექსიკონი ჩვეულებრივი ლექსიკონისგანმნიშვნელოვნად განსხვავდება.

ის დინამიკური ფენომენია, იცვლება ახალი ლექსიკურიინფორმაციის მიღებასთან, ადამიანის ენობრივიგამოცდილების შესაბამისად. მენტალურ ლექსიკონსგარკვეული სტატიკური ზომა არ გააჩნია.სიტყვები და ცნებები მენტალურ ლექსიკონშირეფლექსური ხასიათისაა და ერთ მთლიანობად აღიქმება, განსხვავებით სიტყვის წერილობითი ფორმისგან, რომლებიც ასო–ნიშნების ლინეარულ (ერთიმეორისმიყოლებით) მიმდევრობას წარმოადგენენ.

3.1.2 ცოდნის ჰოლისტური დამოდულარისტული ჰიპოთეზა

ჰოლისტური ჰიპოთეზა: ცნობიერება, ცოდნა ერთმთლიან, განუყოფელ სისტემას წარმოადგენს, რომელიც საერთო პრინციპებს, კანონზომიერებსემორჩილება; ენობრივი ცოდნა ამ ცოდნისგანდამოუკიდებლად არ არსებობსმოდულარისტული ჰიპოთეზა: კოგნიტიური სისტემაშედგება სხვადასხვა დამოუკიდებელიქვესისტემებისგან, მოდულებისგან, რომელთაგანთითოეული გარკვეული ფუნქციის შესრულებაევალება. ენობრივი ცოდნაც ერთ–ერთ მოდულსწარმოადგენს, რომელიც თავის მხრივ შეიძლებაცალკეულ ქვემოდულებად დაიყოს

3.1.3 ენობრივი ცოდნის სახეები Iცოდნის ფონოლოგიური სისტემა განსაზღვრავსცალკეული ენის ბგერით ინვენტარს და მათიურთიერთდაკავშირების წესებს. (შდრ. Baum vs.*Haum vs. *Zhrig)ცოდნის მორფოლოგიურ–ლექსიკური სისტემაგანსაზღვრავს სიტყვის აგებულებასა და ახალისიტყვების წარმოქმნის წესებს (შდრ. trinkbar vs. bartrinkცოდნის სინტაქსური სისტემა განსაზღვრავსსიტყვების კომბინაციით მართებულიწინადადებების მიღების წესებს. (შდრ. Peter ist weggelaufen vs. *Peter, weggelaufen, ist)

ენობრივი ცოდნის სახეები IIცოდნის ლექსიკურ–სემანტიკური სისტემაშიწარმოდგენილია ცალკეული სიტყვა–ფორმებისმნიშვნელობები. სემანტიკური სისტემა ასევეგანსაზღვრავს პრინციპებს, რაც აზრობრივი(მნიშვნელობის მქონე) წინადადებებისწარმოქმნასა და გაგებას უდევს საფუძვლად.ცოდნის პრაგმატული სისტემა განსაზღვრავს, თუ რა (საკომუნიკაციო) სიტუაციაშიშეგვიძლია ცალკეული გამოთქმების (მაგ. Guten Tag, Danke, Auf Wiedersehen) გამოყენება.

ენობრივი ცოდნის სახეებიმოდალური სიტყვების მაგალითზე I

ფონოლოგიური ინფორმაციები: თითოეულიგერმანული მოდალური სიტყვა ემორჩილებაფონოლოგიურ წესებს გერმანული ბგერათამიმდევრობის შესახებ (მაგ. არცერთ სიტყვაში არგვხდება kz-მიმდევრობა. ინფორმაციები სიტყვის მორფოლოგიურისტრუქტურის შესახებ: მოდალური სიტყვებიხშირად წარმოადგენენ შედგენილ სიტყვებს, რომლებიც ზედსართავი სახელებისა და ანმიმღეობებისგან არის ნაწარმოები, უმეტესინაწილი კი -weise სუფიქსითაა შედგენილი.

ენობრივი ცოდნის სახეებიმოდალური სიტყვების მაგალითზე II

ინფორმაციები სიტყვის მორფოლოგიურითავისებურებების შესახებ: მოდალური სიტყვებიფორმაუცვლელნი არიან.სიტყვის სინტაქსური თავისებურებების შესახებ:მოდალურ სიტყვებს აქვთ წინადადების წევრის სტატუსი, აქედან გამომდინარე ისინი შეიძლება თხრობითწინადადებაში გარდამავალი ზმნის წინ იდგნენ.Dummerweise ist die Vase umgefallen.ინფორმაციები სიტყვის სემანტიკური თავისებურებებისშესახებ: მოდალურ სიტყვებს მნიშვნელობა პრაგმატული(გარეენობრივი) ინფორმაციით შევსებას საჭიროებს. მოდალურ სიტყვები შეიძლება გამოხატავდნენ მოსაუბრისშეფასებებს, სურვილებს ან ინტერესებს.

3.2 სემანტიკური მიმართებებისიტყვებს შორისიდენტობის მიმართება:სინონიმია: ა) Apfelsine - Orangeბ) Samstag - Sonnabendგ) ledig - unverheiratetრეფერენციული იდენტობა: ა) Morgenstern - Abendstern (=Venus, Planet)ბ) Säufer - Alki - Alkoholiker - Gewohnheitstrinker. გ) Die Vorleserin - Mareike Fütter, 23,

Geschichtsstudentin, hat einen besonderen Nebenjob: als Studienhelferin vertont sie ihrem blinden Kommilitonen.

სემანტიკური მსგავსების მიმართებაგვხდება:

1. მსგავსი რეფერენციის სიტყვებთან (სიტყვებისსხვადასხვა ვარიანტებთან):

ა) Löwenzahn - Pusteblumeბ) Uncle Sam - Die US-Regierung

2. სიტყვებთან, რომლებიც მცირე სემანტიკურინიუანსებით განსხვავდებიან ერთმანეთისგან:

jmd. schlecht machen - jmd. etwas anhängen

3. მსგავსი მნიშვნელობის სიტყვებთან, რომლებიცგამოიყენებიან სხვადასხვა კონტექსტში:

ა) jmd. irrt sichბ) jmd. missversteht etwas.

სხვაგვარობის მიმართება.

კონტრადიქცია: tot vs. lebendig; einprägen vs. vergessen;ანტონიმია: heiß-kalt; früh-spätკონვერსია: Eingang vs. Ausgang; kaufen vs. verkaufen;სემანტიკური შეუთავსებლობა: Januar –Februar; November – Dezember; Norden – Osten – Süden – Westen

მნიშვნელობათა იერარქია (ჰიპერონიმები, ჰიპონიმები, კოჰიპონიმები):

მერონიმია

3.2 სემანტიკური ველებისემანტიკური ველს უწოდებენშინაარსობრივი თვალსაზრისითერთმანეთთან დაკავშირებულისიტყვების ერთობლიობას.სემანტიკური ველი შეესაბამება დაასახავს სინამდვილის ცალკეულ სფეროს.თუმცა ის შეიძლება შეიცავდესგარკვეულ “ხარვეზებსაც”: შდრ. hungrig – satt, durstig - ?

ონომასიოლოგიური დასემასიოლოგიური ველები

ონომასიოლოგიურ ველებში სიტყვებსერთმანეთთან მხოლოდ პარადიგმატულიმიმართება აკავშირებთ. მათ აერთიანებთგარკვეული ჰიპერონიმული ცნება, მაგ.:

Haarpflegemittel:ა) Haarwasser, Haarspray, Haaröl. [flüssig]ბ) Frisiercreme, Haargel, Pomade, Brilliantine.[in Cremeform].სემასიოლოგიური ველები აერთიანებენსიტყვებს, რომლებიც ერთი ტიპის კონტექსტში, ან ერთ წინადადებაში შეიძლება შეგვხვდნენ. (Hund, bellen; Maus, klicken etc.)

3.3 სიტყვათა ოჯახები

სიტყვათა ოჯახი ეწოდება ეწოდება ერთიწარმომავლობის მქონე სიტყვათა ჯგუფს:

ხალხური ეტიმოლოგიახალხური ეტიმოლოგია არის სიტყვის “არასწორ”ოჯახში მოთავსების შედეგი:ის ეწოდება სიტყვის ფორმალურ დაშინაარსობრივ ცვლიბებს მისი წარმომავლობის, თავდაპირველი მნიშვნელობის არასწორიინტერპრეტაციის შედეგად.ხალხური ეტიმოლოგიის ტიპები: ა) ხალხური ეტიმოლოგია ბგერითი ფორმისცვლილების გარეშე: Wahnsinn: aus wan (leer)→ Wahn (irrige Annahme);ბ)ხალხური ეტიმოლოგია ბგერითიცვლილებების თანხლებით: Maulwurf, aus molta (Erde, Staub) → Maul (Mund)