نظارت در سازمان

∗دكتر منصور صادقي

آميز هاي سازمان نقش حائز اهميتي در بقاي موفقيت نظارت و كنترل بر عملكرد و فعاليتبر اين اساس با عنايت به نقش و اهميت سيستم نظارت و كنترل در حوزه . بلندمدت سازمان دارد

از . سيستم نظارت و كنترل انجام شده است هاي سازمان و مديريت، اين مقاله با هدف بررسي جنبهها در تأمين نيازهاي انساني و همچنين رو در اين مقاله، ابتدا در قالب مقدمه به اهميت سازمان اين

سپس به ترتيب بر محور موضوعات . شود نقش و اهميت نظارت و كنترل در سازمان پرداخته ميهمگاني، منابع نظارت همگاني، سيستم انواع نظارت، نظارت تعريف نظارت و مراحل آن،

هاي سيستم نظارت اثربخش و كنترل و نظارت در سازمان مورد بررسي اطالعاتي نظارت و ويژگي .گيرد قرار مي

نظارت، كنترل، انواع نظارت، نظارت همگاني، منابع نظارت همگاني، : ها كليدواژه

نگر، نگر، نظارت گذشته حالنگر، نظارت آينده هاي اطالعاتي نظارت، نظارت سيستم .داده، سيستم اطالعات مديريت، سيستم پشتيباني تصميم سيستم پردازش

ـ مقدمه1ها بر تمامي ابعاد زندگي بشر سايه امروزه جامعه بشري يك جامعه سازماني بوده و سازمان

)ع(ت علمي دانشگاه امام حسين أعضو هي ∗

/ نظارت در سازمان

در چشم به جهان گشوده، ) بيمارستان(بدين صورت كه انسان در يك سازمان . اند گستردهوسيله يك سازمان به ها ارتباط داشته و در نهايت به فرآيند زندگي خود با انواع سازمان

هاي ها بر تمامي جنبه بر اين اساس تسلط سازمان). 1998دفت، (شود خاك سپرده مي .زندگي انسان، دليل اهميت آنها است

ه انسان به تنهايي هايي است ك ها، تأمين نيازها و خواسته اساسا فلسفه وجودي سازمانها قادر به ارضاي آنها نيست و به علت تنوع، گستردگي و پيچيدگي دامنه تقاضا و خواسته

» تالكوت پارسونز«به همين دليل . ها گذاشته شده است اين مسأله به عهده سازمان)Parsons (هاي اساسي جوامع فوق تخصصي ها از مكانيزم معتقد است كه گسترش سازمان

وسيله آن كارهايشان انجام گرفته و دستيابي به اهدافي كه وراي توان افراد است بهاست كه ).1990اسكات، (شود پذير مي امكان

ها نيست كه اهميت دارد، بلكه اين وجود مديريت مؤثر اما تنها حضور يا وجود سازمان)Effectiveness ( و كارا)Efficiency (وفقيت است كه از اهميت بسيار زيادي در م

كارگيري مؤثر و كارآمد مديريت عبارت است از فرآيند به. ها برخوردار است سازمانريزي، منابع انساني و مادي بر مبناي يك نظام ارزشي پذيرفته شده كه از طريق برنامه

عمليات براي دستيابي به 1سازماندهي، بسيج منابع و امكانات، هدايت و كنترل و نظارتاز ديدگاه سيستمي همه ). 8، ص 1380رضائيان، (گيرد صورت مياهدف تعيين شده،

وظايف مديريت در سالمت و موفقيت سيستم سازمان از نقش مهمي برخوردارند، اما اي دارند كه يكي از اين وظايف، كنترل كننده بعضي از وظايف اهميت استراتژيك و تعيين

مده تئوري سازمان را تسهيل يكي از سه هدف ع» رابينز«و نظارت است؛ تا جايي كه رابينز، (داند مي) دو هدف ديگر، شامل تسهيل در ارتباطات و هماهنگي(نظارت و كنترل

1995.( موجب برقراري يك نظام كنترل و تنظيم در سازمان ) يا نظارت(مكانيسم بازخوران

جويي سيستم شود و زيربناي خودترميمي و حركت به سوي نظم و پويايي و هدف مي

در اين مقاله نيز كنترل و ؛ بنابرايناند ده شدههاي نظارت و كنترل با هم آور در عمده منابع سازمان و مديريت واژه .1 .اند نظارت مترادف گرفته شده

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

به عبارت ديگر خرده سيستم بازخوران بهترين نمونه و روش جهت ايجاد آنتروپي . استطور كاربردي ها به معموال سازمان). 1372ميرزايي، (هاي پيچيده است منفي در سازمان

تدوين و اجراي سيستم نظارت براي برخورداري از مزاياي بازخوران، اقدام به طراحي، .كنند مي

م ساير وظايف مديريت به نحو كارا و اثربخش تابع كنترل و نظارت در حقيقت انجاتواند در راستاي اهداف سازمان تمامي نواقص چنانچه سيستم نظارت مؤثر باشد، مي. است

در . و انحرافات صورت گرفته در ساير وظايف و عناصر سيستم را شناسايي و برطرف كندا اين كه از سيستم نظارت مؤثري برخوردار مقابل اگر سازمان فاقد سيستم نظارت باشد ي

تواند پاسخگوي نيازهاي نباشد، به واسطه عدم استفاده بهينه و اثربخش از منابع نمي .رفته مشروعيت خود را از دست خواهد داد مشتريانش باشد و رفته

ها بيني سازد، آن است كه پيش اي كه وجود نظارت را ضروري مي شايد مهمترين مسألههاي عملياتي در سازمان با ميزاني خطا توأم است و براي رفع اين خطاها و اصالح نامهو بر

محيط متغير و دگرگون سازمان دليل ديگري بر . عمليات، نظارت تنها راه چاره استسازمان براي بقاي خود بايد از تغييرات محيطي آگاه شود و . ضرورت نظارت است

حصول اطمينان از . و كنترل وسيله اين آگاهي استهاي الزم را به عمل آورد هماهنگيهاي وسيع و هاي بزرگ طي برنامه كيفيت و كميت محصوالت و خدماتي كه در سازمان

، 1380الواني، (شوند، جز از طريق يك سيستم مؤثر نظارت عملي نيست پيچيده عرضه مي ).120ص

ـ تعريف نظارت و مراحل آن 2سيستماتيك كه از طريق آن نتايج مورد انتظار در قالب نظارت عبارت است از فرآيندي

مشخص شده، عملكرد با استانداردها مقايسه ) Performance(استانداردهاي عملكرد گردد و علل بروز آنها مورد بررسي قرار ها از استانداردها متمايز مي شود، انحراف مي

استونر، (گيرد زمان صورت ميهاي سا گرفته و در نهايت اصالحات الزم براي نيل به هدف1983.(

تعيين «بررسي تعاريف نظارت بيانگر آن است كه نظارت دربردارنده چهار مرحله

/ نظارت در سازمان

ها و بررسي تشخيص انحراف«، »مقايسه عملكرد با استانداردها«، »استاندارد براي نظارت، 1380رضائيان، (است » هاي اصالحي تنظيم و اجراي برنامه«و » ها آن علل بروز

).1382سيدجوادين، ريزي تعيين استاندارد براي نظارت، نياز اوليه برنامه: تعيين استاندارد براي نظارت -1-2

هاي سازمان در قالب در حقيقت تفسير هدف. هاي سازماني است و مستلزم شناخت هدفمانند اين مرحله با مواردي. گويند گيري را تعيين استاندارد مي بازده دقيق و قابل اندازهبندي سروكار ها و بودجه ها، رويه مشي، روش ريزي، تعيين خط رسالت، استراتژي، برنامه

.بندي نمود توان به كمي، كيفي و مختلط تقسيم به عبارتي، استانداردها را مي. دارد .استانداردهاي كمي شامل درآمد، هزينه، ميزان توليد، سرمايه و ميزان فروش است

بر مواردي نظير كيفيت و مطلوبيت محصوالت و خدمات داللت استانداردهاي كيفي .دارند

.استانداردهاي مختلط تركيبي از استانداردهاي كمي و كيفي استهاي مختلف در گانه كمي، كيفي و تركيبي با وزن استفاده از استانداردهاي سه

براي مثال، در . دفرد آن دار ها، بستگي به موضوع فعاليت سازمان و شرايط منحصربه سازماننويس بايد در طي يك روز تايپ هايي كه هر ماشين نويسي، تعداد نامه يك واحد ماشين

كند، استانداردي كمي است، در حالي كه ميزان دقت و صحت كار، استانداردي كيفي آيد كه به وسيله آن، نظارت بر است و از تركيب اين دو، استانداردي مختلط به دست مي

.شود پذير مي نويس امكان كار ماشينتوان بر اساس سه سطح عملكردي زير مشخص كرد هر كدام از استانداردها را مي

):1379رضائيان، ( حداقل -1 قابل قبول -2 عالي -3

حداقل بايد داراي چهار ويژگي به شرح عنوان يك استاندارد عملكرد، يك شاخص به ):1376رعنايي و حقيقي، (زير باشد

به عبارتي، مناسب . يعني شاخص متناسب با فرد و سازمان باشد): Validity(ر اعتبا -1

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.بوده و فاقد هر گونه اضافات و كمبودها باشد و بتواند عملكرد را بسنجدهاي يعني چنانچه منابع نظارتي مختلف، در دوره): Reliability(قابليت اعتماد -2

ندارد مورد نظر مورد ارزيابي قرار دهند، نتايج زماني مختلف فرد يا واحد را با توجه به استا .آمده مشابه باشد به دست

يعني شاخص بايد بتواند بين كاركنان و واحدهاي خوب، متوسط و : ايجاد تمايز -3 .ضعيف تمايز ايجاد كند

.گيري باشند ها بايد قابل اندازه يعني شاخص): Applied(كاربردي بودن -4در اين مرحله، عملكرد واقعي كاركنان با : استانداردها مقايسه عملكرد با -2 -2

استانداردهاي عملكرد مقايسه شده، به نحوي كه بتوان مشخص كرد كه آيا بين عملكرد واقعي و استانداردهاي عملكرد فاصله يا انحراف وجود دارد؟

ها به هاي متعددي وجود دارد كه مهمترين آن براي مقايسه عملكرد با استانداردها، روش :شرح زير هستند

طوري زماني كه ميزان توليد محصوالت و خدمات زياد باشد، به: گيري روش نمونه -1اي از آنها گيري، نمونه هاي نمونه پذير نباشد، با استفاده از روش كه بررسي همه آنها امكان

.كنند را انتخاب كرده و با استانداردهاي مربوطه مقايسه ميگشا باشد، از نانچه مشاهده رفتار كاركنان در وضعيت طبيعي راهچ: روش مشاهده -2

همچنين . شود اي براي ارزيابي غيركمي عملكرد استفاده مي عنوان شيوه اين روش بهاي غيررسمي ـ بر كار افراد هاي غيررسمي ـ به گونه توان از طريق مذاكره و صحبت مي

.نظارت كردبيني احتمالي عملكرد مه عمليات مبتني بر پيشدر صورتي كه برنا: بيني روش پيش -3

مزيت اين سيستم توجه به چيزي است كه احتمال . شود آينده باشد، از اين روش استفاده مي .شود پذير مي رود و بدين صورت اقدامات پيشگيري امكان وقوع آن مي

شفاهي هاي كتبي و توان با استفاده از گزارش بر حسب نياز مي: گيري روش گزارش -4 .بر عملكرد سازمان، نظارت كرد

با توجه به شرايط حاكم بر سازمان براي مقايسه عملكرد با : روش تركيبي -5 .شود ها، استفاده مي استانداردها عمدتا از تركيبي از روش

/ نظارت در سازمان

ها از طريق مقايسه انحراف: ها ها و بررسي علل بروز آن تشخيص انحراف -3-2چنانچه در مرحله قبل مشخص شود كه بين . شوند ص ميعملكرد با استانداردها، مشخ

عملكرد و استانداردها فاصله وجود دارد يا اين كه انحراف از استانداردها محرز است، بايد :در اين مرحله مشخص شود كه

مقدار فاصله عملكرد از استانداردها چقدر است؟ -1 علت فاصله بين استاندارد و عملكرد چيست؟ -2 له مثبت است يا منفي؟جهت فاص -3 علت فاصله مثبت يا منفي در عملكرد چيست؟ -4

بر اين اساس، امكان . ها بايد بر نقاط استراتژيك متمركز شد براي تشخيص انحرافاز اين رو، . هاي مهم را گزارش كنند دارد كه مدير از منابع نظارت بخواهد كه تنها انحراف

هايي مشاهده شود، ممكن است تالشي براي فاهميت انحرا هاي كم چنانچه در فعاليتاقدامات اصالحي در آن زمينه صورت نگيرد، زيرا در اين موارد، حدودي از خطاي

حدود انحراف مجاز بر حسب شرايط هر موقعيت و با توجه . شود استاندارد مجاز شمرده مي .شوند به اهميت اهداف مورد نظر، تعريف مي

اين بررسي . يد براي تعيين علل و جهت آنها اقدام شودها، با بعد از تشخيص انحرافجانبه صورت گيرد تا بتوان اقدامات اصالحي را به نحو اثربخش، انتخاب و بايد به نحو همه

.اجرا كردتر اگر نتيجه عمليات از استانداردها پايين: هاي اصالحي تنظيم و اجراي برنامه -4-2

البته ممكن است اقدامات . يابد ي ضرورت ميباشد، تنظيم و اجراي اقدامات اصالحاقدامات اصالحي ممكن است . اصالحي را به همراه عمليات اجرايي بعدي انجام دهند

ها، تالش براي عرضه بهتر محصوالت، افزايش شامل مواردي نظير تعويض وسايل و ماشينات اصالحي تنها گاهي در جريان انجام اقدام. تر گردد كيفيت كاال و ارائه خدمات مطلوب

شود، در بعضي مواقع نيز ايجاد تغييرات تغييري جزيي در يك قسمت از عمليات ايجاد مي .يابد بنيادي در كل عمليات ضرورت مي

هاي افراد و تعيين علل اين قوت به هر حال اين مرحله بايد منجر به تعيين قوت و ضعف .ها براي افراد و كل سازمان شود و ضعف

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

ارتانواع نظ -3هاي مديران بنا به تشخيص خود و با توجه به شرايط و مقتضيات سازمان، از انواع روش

» جايگاه نظارت«، »زمان نظارت«با در نظر گرفتن معيارهايي نظير . كنند نظارت استفاده ميهاي مختلفي را براي نظارت در نظر گرفت كه در آنها بندي توان دسته مي» ميزان نظارت«و هاي نظارت متمركز روش«، »هاي نظارت مستمر نظارت مقطعي در برابر روشهاي روش«

هاي هاي نظارت كمي در برابر روش روش«و » هاي نظارت غيرمتمركز در برابر روش ).1380رضائيان، (شوند مطرح مي» كيفي

هاي فردي، گروهي و سازماني بايد سيستم نظارت مناسبي ايجاد براي نظارت بر فعاليتها، عملكرد سازمان مورد ارزيابي ها، فرآيندها و خروجي وسيله نظارت بر ورودي به كرد تا

).1987كراچ وسكي و ريتزمن، (قرار گيرد » نگر آينده«توان انواع نظارت را به مي بر اساس فرآيند ورودي، عمليات و خروجي،

نظارت بر (» نگر گذشته«و ) نظارت بر عمليات(» نگر حال«، )ها نظارت بر ورودي( .تقسيم كرد) ها خروجي

نتايج عمليات، قبل از اجراي بيني در اين نوع كنترل، بر اساس پيش: نگر نظارت آينده - 3- 1اين روش كنترل هنگامي قابل استفاده است كه . شود هاي اصالحي مناسبي تنظيم مي آن، برنامه

تغييرات احتمالي در شرايط امكان دسترسي سريع به اطالعات دقيق وجود داشته باشد و بتوان .بيني كرد محيطي و ميزان پيشرفت احتمالي در عمليات را به موقع پيش

در اين شيوه، عمليات هر مرحله از برنامه، در زمان اجراي آن : نگر نظارت حال -2-3شود تا در حين اجراي عمليات، عملكردهاي گيرد و تالش مي تحت كنترل قرار ميبراي مثال در كنترل امنيت . و از وقوع خطاهاي بيشتر جلوگيري شود انحرافي اصالح گردد

.شود نگر استفاده مي هواپيما در هنگام پرواز، از كنترل حالدر اين روش، پس از پايان يافتن عمليات، با بررسي نتايج آن، : نگر نظارت گذشته - 3- 3

ها براي اين گونه نظارتمعموال نتايج حاصل از . شود ميزان انحراف از برنامه مشخص ميبراي مثال، ارزيابي عملكرد . گيرد هاي بعدي مورد استفاده قرار مي ريزي اقدامات يا برنامه

.شود نگر محسوب مي كاركنان براي تشويق يا تنبيه آنان، نوعي نظارت گذشته

/ نظارت در سازمان

سازمان را شناسايي به هر حال مديريت بايد تالش كند كه تمامي نقاط قوت و ضعفاز اين . ها را افزايش داده و از آنها استفاده كند ها را كاهش و قوت تا بتواند ضعفكرده

توان توانمندي سيستمي الزم را جهت تأمين نيازهاي بازار هدف در سازمان ايجاد طريق ميهاي سازمان، عمليات پس دستيابي به چنين توانمندي از طريق نظارت بر ورودي. كرد

.پذير است زمان، امكانهاي سا سازمان و خروجي

نظارت همگاني -4خداوند عليم، مسأله نظارت را محدود به فرد يا افراد خاصي نظير مدير يا دستگاه

به تمامي مومنان » امر به معروف و نهي از منكر«مديريت نكرده، بلكه در قالب تكليف ازي بپردازند كند كه در كنار خودسازي به ديگرس عنوان تكليف شرعي و الهي حكم مي به

:و نسبت به سرنوشت يكديگر مسؤول باشند» المومنون و المومنات بعضهم اولياء بعض يأمرون بالمعروف و ينهون عن المنكر«

).71سوره توبه، آيه (مردان و زنان مومن بعضي سرپرست بر بعضي ديگرند، بدين صورت كه همديگر را «

.»كنند امر به معروف و نهي از منكر مي :كند نيز مسأله نظارت را امري همگاني معرفي مي) ص(ر اكرمپيامب

).2اصول كافي، ج (» كلكم راع و كلكم مسئول«يك سيستم نظارت تواند بر اساس تكليف امر به معروف و نهي از منكر، مدير موحد مي

در چنين سيستمي افراد بر اساس تكليف شرعي، خود را در مقابل . فراگير و مؤثر ايجاد كندها را ها و خوبي هاي ديگران مسؤول دانسته و از طريق تشويق و ترغيب، قوت قوت و ضعف

.كنند ها، بديها و منكرات جلوگيري مي بسط و گسترش داده و با نهي، از ضعف

منابع نظارت همگاني -5نظارت با منشأ «توان به دو دسته كلي هاي سازمان را مي نظارت همگاني بر فعاليت

.بندي نمود ، طبقه»سازماني نظارت با منشأ برون«و » نيسازما درونسازماني عبارت است از نظارت با منشأ درون: سازماني نظارت با منشأ درون -1-5

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

نظارت اعضاي سازمان بر عملكرد يكديگر در راستاي توليد و عرضه محصوالت و ديران عالي، مياني، خدماتي براي ارضاي نيازهاي مشتريان، زيرا كل اعضاي سازمان نظير م

ها و عملياتي و كاركنان، همگي در تعامل با يكديگر در برآورده ساختن نيازها، خواسته، »مدير«: سازماني عبارتند از منابع نظارت درون. انتظارات مشتريان مسؤول هستند

.»خود فرد«همكاران و «، »زيردستان«كاري بين مدير و كاركنان و نظر به رابطه تنگاتنگ و مستقيم): Manager(مدير -1

همچنين درجة مهارت و تخصص، مدير نسبت به افراد تحت مديريت خود منبع خوبي براي ها كاركنان توسط مديران و سرپرستان عمدتا در سازمان. نظارت بر عملكرد آنها است

عامل مهم در چنين نظارتي آن است كه مدير نسبت به عملكرد . شوند مربوطه نظارت مي .يردستانش به دانش و بينش مجهز باشدز

ها براي نظارت و كنترل مديران خود بعضي از سازمان): Subordinates(زيردستان -2نظرات شود كه مديران از نقطه اين روش باعث مي. كنند از نظر زيردستان آنها استفاده مي

.خود را انجام دهندكاركنان آگاه شده و به نحو مناسبي با يكديگر تعامل داشته و وظايف همكاراني كه در ارتباط مستقيم با عملكرد فرد هستند يكي از ): Peers(همكاران -3

اي دوستانه با زيرا، همكاران به گونه. شوند بهترين منابع نظارت بر عملكرد محسوب ميچنين نظارتي خود به . يكديگر تعامل داشته و عمدتا نسبت به عملكرد يكديگر آشنا هستند

نظارت همكاران در صورتي . شوند تقسيم مي» نظارت همكاران«و » نظارت همكار«دو نوع تواند مؤثر و مفيد باشد كه افراد در تعامل مستقيم با يكديگر باشند و كار گروهي در مي

.يك دوره بلندمدت صورت گيردزان قابل كردند، كار مديريت به مي اگر افراد، خودشان، خود را كنترل مي: خود فرد -4

در چنين حالتي كاركنان بدون آن كه سرپرست باالي سرشان باشد . شد تر مي توجهي آساندادند و خود، خويشتن را كنترل و بدون ترس از عواقب كنترل، وظايف خود را انجام مي

ها براي خودكنترلي صورت گرفته، چندان موفق هايي كه در سازمان كوشش. كردند مي .آيد شمار نمي عي براي حل مسأله بهنبوده و راه حل قطاي است كه بهترين بستر براي خودكنترل ساختن هاي اعتقادي به گونه در اسالم زمينه

شمار افراد معتقد فراهم است و اعتقادات فرد مسلمان بهترين كنترل كننده دروني او به

/ نظارت در سازمان

امي اعمال و رفتارش داند كه خداوند از تم انسان معتقد به خدا مي). 1380الواني، (آيد مي :خبر دارد

» االرض و ال في سماء ربنا انك تعلم ما نخفي و ما نعلن و ما يخفي علي اهللا من شيء في« ).38سوره ابراهيم، آيه (

خداوندا تو به آشكار و نهان ما واقفي و هيچ چيز در آسمان و زمين بر خداي متعال « .»پوشيده نيست

).19سوره، آيه (» ونواهللا يعلم ما تسرون و ما تعلن« ».خداوند بر پنهان و آشكار شما داناست« ).19سوره مومن، آيه (» يعلم خائنه االعين و ما تخفي الصدور« ».شناسد هاي ناپاك را مي هاي خائن و اسرار دل خدا چشم«

به . كند كه در محضر خدا مرتكب گناه و معصيت نشود بر اين اساس انسان تالش مي .»عالم محضر خداست در محضر خدا، گناه نكنيد«: خمينيقول حضرت امام

زند كه از انجام آن نهي شده مسلمان معتقد به معاد و روز قيامت دست به عملي نمي :دهند زيرا در روز قيامت به اعمال افراد جزا و پاداش مي. استسوره (» فاما من ثقلت موازينه فهو في عيشة راضية و اما من خفت موازينه فاما هاوية«

).9 -6قيامت، آيه پس هر كس كه در روز قيامت كفه اعمال نيكش سنگين باشد، در بهشت، زندگي خوشي «

.»وزن باشد جايگاهش در قعر جهنم است خواهد داشت و هر كس كه اعمالش سبكپندارد، نه در مقابل رئيس و بر اين اساس انسان خود را در مقابل خداي خود مسؤول مي

انديشد و بر اين كار و آن جهاني مي هاي عاقبت او به كنترل. هاي اين جهاني و كنترل سازمان خودفرد مسلمان معتقد، خدا را همواره حاضر و ناظر بر . گردد پايه و اساس است كه خودكنترل مي

فرد متقي در اسالم كسي است كه مجهز به يك دستگاه كنترل متشكل از اصول . داند امور ميالتفات و توجه به مسائل حرام و حالل، پرهيز . ل، فطرت، وجدان و ضمير روشن باشداعتقادي عق

بنابراين با . سازد هايي هستند كه فرد مسلمان را خودكنترل مي از گناهان و انجام صواب، همه شيوهتوان با چنين زمينه مساعدي بذر خودكنترلي را هاي فرهنگي و ارشادي مي انجام يك سلسله برنامه

).1380الواني، (سازمان پراكند و بارور ساخت در

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

بر عملكرد خود » نفس لوامه«تواند با استفاده از وجدان يا به عبارت بهتر انسان مينفس لوامه نيرويي دروني و فطري است كه خداوند در درون انسان قرار داده . نظارت كند

:كند سرزنش مينشان دهند و آنها را ها واكنش ها و بدي كه نسبت به زشتي )2 -1سوره قيامت، آيه (» ال اقسم بيوم القيمة و ال اقسم باالنفس اللوامة« .»كند اي كه بشر را در مورد گناهان سرزنش مي كننده قسم به روز قيامت و به مالمت«

دهد كه آن را برنامه روزانه اسالم تا جايي به نظارت و بررسي عملكرد اهميت مي :فرمايد مي) ع(در اين راستا امام كاظم . ندك مسلمانان معرفي مي

از ما نيست كسي كه هر روز به محاسبه و بررسي عملش نپردازد و اگر كار خوبي «انجام داده از خداوند فزوني آن را خواهد و خدا را به واسطه موفقيتي كه به دست آورده،

» ده و توبه نمايدسپاسگزاري كند و اگر كار بدي مرتكب شده از خداوند طلب آمرزش كر ).7بحاراالنوار، ج (

سازماني نظارت با منشأ برون -2-5فسلفه هر سازماني ارضاي نيازهاي قشر خاصي از افراد جامعه است كه از : مشتريان -1

.شود ياد مي» مشتريان سازمان«آنها تحت عنوان كس برع. هاي توليدي و خدماتي متفاوت است نظارت مشتريان بر عملكرد سازمان

دهنده آن و توان خدمت را از ارائه هاي خدماتي اغلب نمي هاي توليدي، در سازمان سازمانشرايط دريافت آن جدا كرد، فرآيند توليد و عرضه خدمت قابل رؤيت و مشاهده بوده و

بايد توجه داشت كه عمدتا . تواند اين فرآيند را نظارت كند تر مي مشتري خيلي بهتر و راحت) خدمات(زيرا تركيبي از محصوالت ملموس و غيرملموس خدماتي ـ توليدي بوده،ها سازمانهاي توليدي ـ خدماتي هستند، زيرا غذايي كه به ها سازمان براي مثال رستوران. كنند ارائه مي

دهند، محصولي ملموس است و همراه با آن محصوالت ناملموس خدماتي نظير مشتري مي .كنند و ادب نيز ارائه ميسرعت، دقت، تميزي، آرامش

كنند داراي چند هايي كه خدمات و محصوالت عالي به مشتريان ارائه مي سازمانها و انتظارات مشتريان توجه ويژگي مهم و مشترك هستند؛ از جمله به نيازها، خواسته

. هاي مشتريان راهنماي مفيدي براي سازمان است زيرا نيازها و خواسته. بسياري دارندنظرات و پيشنهادهاي آنان را در مورد محصوالت و ها، تواند درخواست ان ميسازم

/ نظارت در سازمان

خدمات فعلي بررسي كند تا محصوالت و خدماتي را مورد توجه قرار دهد كه به نحو از نظر ديگران از (ترين محصوالت در جهان موفق. بهتري پاسخگوي نياز مشتريان هستند

ها و انتظارات مشتريان را برآورده نكند مناسب تهاگر نيازها، خواس) جمله اعضاي سازمانكنند تا مناسب بودن را شناسايي كنيم و تنها كاري كه مشتريان به ما كمك مي. نخواهد بود

ما بايد انجام دهيم اين است كه نظر آنها را جويا شده و در توليد و ارائه محصوالت و ).1375روستا، ونوس و ابراهيمي، (خدمات، لحاظ كنيم

در قبال ساير افراد جامعه، تحت عنوان از مسؤوليت سازمان: ساير افراد جامعه -2اي انجام پذيرد كه هاي سازمان بايد به گونه يعني فعاليت. شود ، ياد مي»مسؤوليت اجتماعي«

هاي سازمان روي تمامي افراد اصوال فعاليت). 1998دفت، (به خير و صالح جامعه باشد با توجه به اين كه سازمان عمدتا متمركز . گذارد ، تأثير مي)ن و غيرمشتريانمشتريا(جامعه

تواند به منافع و رفاه بر رفع نيازهاي مشتريان خود است در اين رهگذر، عملكرد سازمان ميمند به نظارت بر بر اين اساس ساير افراد جامعه عالقه. ساير افراد جامعه صدمه وارد كند

ها، كانون مهمترين مواردي كه در ارتباط با عملكرد سازمان. هستند هاي سازمان فعاليتآلودگي هوا، آب و (آلوده كردن محيط زيست : توجه ساير افراد جامعه است، عبارتند از

.، اتالف منابع كمياب و از بين رفتن اليه ازن)خاكشود كه يموجب م ها و عالئق ساير افراد جامعه، توجه مديريت به نظرات، خواسته

.سازمان عالوه بر تعهد به مشتريان، نسبت به غيرمشتريان نيز متعهد باشدعنوان عامل به(هاي خبري رسانه عالوه بر نظارت مشتريان و ساير افراد جامعه، نبايد نقش

بعضي از منابع . ها از نظر دور داشت را در نظارت عمومي بر عملكرد سازمان) سازماني برون .ها برسانند ها به گوش مسئوالن سازمان نند نقطه نظرات خود را از طريق رسانهتوا نظارت مي

اي كه از تخصص الزم برخوردارند، افراد را نظارت منابع نظارت و كنترل بايد در زمينه 1بارمن(شود در چنين وضعيتي بر ميزان اعتبار سيستم نظارت و كنترل افزوده مي. كنند

است كه منابع نظارت از شرايطي نظير ارتباط مستقيم با عملكرد ، بسيار حائز اهميت )1974

1. Barman

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

وقتي كه چنين . شونده و همچنين شناخت درباره عملكرد او، برخوردار باشند نظارتشرايطي بر نظارت حاكم باشد به احتمال زياد از ديدگاه كاركنان، نظارت بر عملكرد دقيق

را به ميزان بيشتري پذيرفته و بر اساس آن و منصفانه بوده و آنها بازخور ناشي از نظارت كننده و از اين رو هر چه فاصله بين نظارت). 1986، 1بنستر(كنند عملكردشان را اصالح مي

؛ 1996رابينز، (شونده كمتر باشد، نظارت از اعتبار بيشتري برخوردار خواهد بود نظارت ).1988، 2دور في

سيستم اطالعاتي نظارت -6 هاي اطالعاتي باعث افزايش در سرعت، گيري مناسب از سيستم ايجاد و بهره

توانند ها مي سازمان). 1381صادقي، منصور، (شود گيري مي دقت و كيفيت تصميم هاي سيستم«نظير » سيستم اطالعات نظارت«گيري از از طريق ايجاد و بهرههاي اطالعاتي مسيست«، )Data Process Electronically(» پردازش الكترونيكي داده

» هاي پشتيبان تصميم سيستم«و ) Management Information System(» مديريت)Decision Support System (بهره ها در زمينه نظارت بر عملكرد از مزاياي اين سيستم

سازماني و هاي مربوط به منابع نظارت درون توان تمامي داده مي EDPاز طريق . گيرندتصويري از وضعيت عملكرد افراد و واحدهاي EDP. آوري و ثبت نمود جمع سازماني را برون

براي اصالح EDPهاي موجود در توانند از داده كاركنان و سرپرستان مي. كند عملياتي ارائه ميبه EDPهاي ذخيره شده در توان با استفاده از داده مي MISاز طريق . عملكردشان استفاده كنند

هاي چكيده و ها پرداخت تا بتوان آنها را در قالب گزارش بندي اين داده تهتلفيق، تركيب و دستصويري از MIS. ارائه نمود) خصوصا مديران مياني(هاي زماني منظم به مديران غيرفني در دوره

مديران هر كدام از واحدهاي . كند وضعيت عملكرد هر كدام از واحدهاي سازماني ارائه مي، تصميمات مربوط به نظارت بر عملكرد واحد مربوطه را اتخاذ MISا استفاده از توانند ب سازمان مي

1. Bannister 2. Fedor

/ نظارت در سازمان

سازماني، و اطالعات برون MISاز طريق تلفيق و تركيب هدفمند اطالعات موجود در DSS. كننددر زمينه ) خصوصا مديران عالي(گيري مديران هايي براي پشتيباني از تصميم اطالعات و گزارشتري از وضعيت كل تر و كامل تصوير جامع DSS. كند د سازمان، فراهم مينظارت بر عملكر

.كند عملكرد سازمان ارائه مي .به تصوير كشيد) 1(توان سيستم اطالعاتي نظارت را به شرح نمودار مي

سيستم اطالعاتي نظارت: 1نمودار

هاي سيستم نظارت اثربخش ـ ويژگي 7هاي هاي مناسب و قابليت ظارتي، بستگي به آن دارد كه از ويژگياثربخشي هر سيستم ن

. كافي براي انجام عمليات مورد نظر برخوردار باشد و بتواند مقاصد خود را دنبال كند ):1380رضائيان، (هاي نظارتي اثربخش به شرح زير است بعضي از سيستم

:آاربرمديران

عايل

:آاربرمديران واحدها

:ربرآاآارآنان وسرپرستان

DSS

MIS

EDP

منابع نظارت از

منابع نظارت

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

ات صحيح و دقيق انجام نظارت بايد بر اساس اطالع: ارائه اطالعات دقيق و صحيح -1 .شود

طور سريع اطالعات مورد نياز براي نظارت بايد به: ارائه اطالعات به موقع و به هنگام -2 .و به موقع تهيه شود

.هاي نظارتي بايد بر اساس هدف مشخصي انجام شود فعاليت: هدفمند بودن -3به نحوي كه همه نظام نظارتي بايد منطقي و معقول باشد،: منطقي و معقول بودن -4

.افراد فعال در آن، آن را بپذيرند .هاي ناشي از سيستم نظارت نبايد از منافع آن بيشتر باشد هزينه: مقرون به صرفه بودن -5براي آن كه سيستم نظارت مؤثري طراحي شود بايد نقاط مهم : تمركز بر نقاط استراتژيك - 6

زيرا نظارت بر تمامي اجزا و ). 1380الواني، (و كليدي در كنترل به درستي مشخص و معين شوند . پذير نيست امكان هاي كاركنان به لحاظ مواردي نظير محدوديت منابع و امكانات، عناصر فعاليت

هايي ها كه محدودند متمركز شود، فعاليت بايد سيستم نظارت بر نقاط استراتژيك فعاليت لذا ميهاي مرتبط با عوامل بايد سازمان فعاليت. ت سازمان دارندكننده روي موفقي كه تأثير حياتي و تعيين

.استراتژيك را به بهترين نحو انجام دهد تا موفق شودهاي عيني و نظارت صحيح و مناسب مستلزم آن است كه از شاخص: عيني بودن -7

البته همه . دقيق براي سنجش و ارزيابي كميت، كيفيت، زمان و هزينه عمليات، استفاده شودگيري نمود؛ لذا بر حسب نياز هاي كمي، اندازه توان با شاخص هاي عملكرد را نمي نبهج .هاي كيفي نيز استفاده كرد بايد از شاخص مي

سيستم نظارت بايد به نحوي طراحي شود كه بتواند متناسب با تغيير : پذيري انعطاف -8 .و تحوالت عوامل سيستمي و عوامل محيطي، با آنها هماهنگ شود

هاي رغم تفاوت سيستم نظارت بايد بتواند علي: هاي فردي قابليت انطباق با تفاوت -9ها، براي بررسي عملكرد افراد مختلف به كار رود و نتايج فردي و نيازهاي متفاوت انسان

.طور واضح و گويا در اختيار مدير قرار دهد حاصل از نظارت را بهرت بايد از قابليت كافي براي كشف سيستم نظا: كنندگي خطايابي و اصالح -10هاي مذكور را هاي اصالحي، انحراف ها و خطاها برخوردار باشد و بتواند با اقدام انحراف

.برطرف سازد و خطاهاي ناشي از آنها را جبران كند

/ نظارت در سازمان

سيستم نظارت بايد با نيازهاي واحدها و دواير : تناسب داشتن با جايگاه سازمان -11 .ب داشته باشدمختلف سازمان، تناس

گيري ـ نتيجه 8ها و انتظارات متنوع، گسترده و پيچيده ها براي تأمين نيازها، خواسته وجود سازمانها بستگي به تأمين صحيح و مناسب موفقيت و بقاي سازمان. ناپذير است انساني، اجتناب

را نظير مديريت سازمان جهت نيل به اين مهم، بايد وظايف خود. نيازهاي مشتريان داردريزي، سازماندهي، بسيج منابع و امكانات، هدايت و كنترل و نظارت عمليات را به برنامه

هر چند از ديدگاه سيستمي همه وظايف مديريت در . نحو اثربخش و كارا انجام دهدسالمت و موفقيت سيستم سازمان نقش مهمي دارند، بعضي از وظايف، نظير كنترل و

.اي برخوردارند كننده ژيك و تعييننظارت از اهميت استراتدر حقيقت انجام ساير وظايف مديريت به نحو كارا و اثربخش تابع كنترل و نظارت

ارضاي مناسب (توان در راستاي اهداف سازمان چنانچه سيستم نظارت مؤثر باشد، مي. استر تمامي نواقص و انحرافات صورت گرفته در ساير وظايف و عناص) نيازهاي مشتريان

.سيستم را شناسايي و برطرف نمودهاي فردي، گروهي و سازماني، بايد هر سازماني با توجه به براي نظارت بر فعاليت

نظارت بر (نگر يكي يا تركيبي از انواع نظارت آينده فردي كه دارد، وضعيت منحصربهرا مورد ) ها نظارت بر خروجي(نگر و گذشته) نظارت بر عمليات(نگر حال ،)ها ورودي

.استفاده قرار دهد» امر به معروف و نهي از منكر«با استفاده از نظارت همگاني كه متكي به فريضه و تكليف

هاي عملكرد را تحت نظارت درآورد؛ زيرا نظارت همگاني، به نوعي توان بيشتر جنبه است، ميد و سرنوشت يكديگر جانبه و فراگير است، بدين معني كه همه افراد نسبت به عملكر نظارت همه

نظارت . مسؤول بوده و بايد نسبت به نكات مثبت و منفي عملكرد يكديگر واكنش نشان دهندفرد بسته به شرايط منحصربه. سازماني است سازماني و برون همگاني متشكل از منابع نظارت درون

سازماني و نهر سازماني و با توجه به فرآيند توليد مربوطه، هر كدام از منابع نظارت دروتوان آن قسمت از عملكرد را كه در ديد منابع مي. يابند سازماني كاربردهايي خاص مي برون

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

سازماني، است توسط مدير، همكاران، خود فرد و زيردستان تحت نظارت گرفت و آن درونسازماني است، توسط مشتريان و ساير افراد جامعه قسمت از عملكرد را كه در ديد منابع برون

طور مشترك در ديد منابع تواند به هاي عملكرد نيز مي البته بعضي از قسمت. تحت نظارت درآوردتوان با استفاده سازماني باشد كه در چنين وضعيتي در صورت ضرورت مي سازماني و برون درون

با . سازماني آنها را تحت نظارت قرار داد سازماني و برون از نظارت مضاعف توسط عوامل دروندهنده خدمت و شرايط ارائه خدمات توان از ارائه هاي ارائه خدمات را نمي توجه به اين كه فعاليت

هايي از زمينه بيشتري جدا كرد و مشتري عمدتا ناظر بر توليد و ارائه خدمات است، چنين فعاليتبا بايد توجه داشت كه ناظر در ارتباط مستقيم . جهت نظارت از سوي مشتريان برخوردارند

شونده، ارائه عملكرد فرد نظارت شونده باشد تا بتواند اطالعات مفيد و مؤثري از عملكرد نظارت .كند

,DSS, MISتوانند با استفاده از سيستم اطالعاتي نظارت كه متشكل از ها مي سازمان

EDP است، سرعت، دقت و كيفيت تصميمات مرتبط با نظارت عملكرد در كل سازمان را .دافزايش دهن

ارائه اطالعات دقيق و : هاي يك سيستم نظارت مؤثر عبارتند از مهمترين ويژگيصرفه بودن، تمركز بر نقاط صحيح، هدفمند بودن، منطقي و معقول بودن، مقرون به

هاي فردي، خطايابي و پذيري، قابليت انطباق با تفاوت استراتژيك، عيني بودن، انعطاف .يازهاي واحدها و دواير مختلف سازمانكنندگي، تناسب داشتن با ن اصالح

هزينه طور سريع، دقيق و كم در مجموع سيستم نظارت بايد بتواند عملكردها را بهسيستم . ها را نشان دهد و براي رفع آنها به نحو مقتضي اقدام كند ارزيابي كند و انحراف

طراحي سازمان، هاي ذينفعان سازمان و شرايط خاص حاكم بر نظارت بايد فراخور خواسته .برداري قرار گيرد و مورد بهره

منابع

ميرزايي، حسن و سلطاني : هاي عقاليي، طبيعي و باز، ترجمه ها سيستم سازمان) 1990(اسكات، ريچارد . 1 .62تهران، دانشگاه تهران، ص ) 1374(تيراني، فلورا

/ نظارت در سازمان

.120نشر ني، ص تهران،. مديريت عمومي) 1380(الواني، سيدمهدي . 2 .2اصول كافي، جلد . 3 .12و 7بحاراالنوار، جلد . 4تهران ) 1380(علي و اعرابي، محمد پارسائيان،: تئوري و طراحي ساختار، ترجمه). 1998(دفت، ريچارد . 5

.650، 10هاي فرهنگي، ص دفتر پژوهشصفار، ص ، حسن، تهران، فرد الواني، سيدمهدي و دانائي: تئوري سازمان، ترجمه) 1995(رابينز، استيفن . 6

418. .508 -497، مباني سازمان و مديريت، تهران، سمت، ص )1380(رضائيان، علي . 7 .مديريت رفتار سازماني، تهران، علم و ادب) 1379(رضائيان، علي . 8 .37وري نيروي انساني، تهران، ترمه، ص بهره) 1376(و حقيقي، محمد …رعنايي، حبيب ا. 9

مديريت بازاريابي، تهران، سمت، ) 1375(احمد؛ ونوس، داور و ابراهيمي، عبدالحميد روستا، . 10 .235و 222، 195ص

.494 -491نگار دانش، ص مباني سازمان و مديريت، تهران، ) 1382(رضا سيدجوادين، . 11 .، مؤلفهاي اطالعاتي در سازمان، جزوه درسي، تهران سيستم) 1372(صادقي مال اميري، منصور . 12 .قرآن كريم. 13، دانشكده مديريت 28سايبرنيك در مديريت، مجله دانش مديريت، شماره ) 1372(ميرزايي، حسن . 14

.دانشگاه تهران15. Borman. W.C (1974) “The rating of individuals in organization: An alternate approach”.

Organization al behavior & human performance: 104.

16. Bannister, B.D. (1986) Performamce outcome feedbak and attribution feedback: interactive

effects on recipient responses, Journal of Applied Psychology, Vol 71: 203-210

17. Fedor, Donal. B (1988) “The many faces at feedback in the performance appraisal

process”. From book, Human resources management prespective&issuses: 180.

18. Krajeweski, L. and Ritz man, L (1987) Operations management reading. Mass: Addison –

Wesley.

19. Robbins, S.P., 1996, Organizational Behavior: Concepts, Controversies, Applications, 7th

ed., Prentice – Hall, Englewood Cliffs, NJ.

20. Stoner, J. A (1983) Management, NY: Prentice – Hall: 592

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

/ نظارت در سازمان

نظارت سازماني مبتني بر مديريت كيفيت فراگير

∗زاده رضا شفيع چكيده

مات مناسب و به موقع افزايش امروزه پيشرفت فناوري، انتظارات مخاطبان را براي دريافت خدبدين ترتيب . داده است و آنان چون گذشته، ديگر حاضر به پذيرش هر نوع كاال و يا خدماتي نيستند

خود از گردونه رقابت حذف هايي كه قادر به تأمين انتظارات مخاطبان خود نباشند خودبه سازماني نوين نظارت است و در اين بين، تشويق، ها گيري از ابزارها و روش چاره اين امر بهره. خواهند شد

در . تواند مؤثر واقع شود هاي صحيح مي آموزش، بهسازي و بعضا مؤاخذه مديران يا كاركنان با روشگيري از هاي شخصي بود؛ ولي در ديدگاه نوين، جهت ها بيشتر براساس قضاوت گذشته نظارت

يريت كاراي نظارت، به كمك و مشاوره توجه گيري به رشد و توسعه تغيير يافته است و مد حالت مچهاي اخير، از راهبردهاي مختلفي براي انجام نظارت و ارزيابي مؤثر در سال. دهد بيشتري نشان مي

در اين مقاله ابتدا به . هاي اجراي صحيح هر يك مورد بررسي قرار گيرد استفاده شده است كه بايد راههاي مرتبط پردازيم؛ پس از آن مفهوم و اولويت ر سازمان ميارائه مفاهيم اوليه و جايگاه نظارت د

شود؛ و در نهايت، چارچوب نظارت مبتني بر مديريت نظارتي در مديريت كيفيت فراگير ارائه مي .كنيم كيفيت فراگير را با نمودار تبيين مي

2، شاخص1، اثربخشي2، نظارت و ارزيابي1مديريت كيفيت فراگير: ها كليدواژه

.ت علمي دانشگاه آزاد اسالمي ساوهأعضو هي ∗

1. Total Quality Management (TQM)

2. Control and Appraisal

/ نظارت سازماني مبتين بر مديريت آيفيت فراگري

مقدمهارزيابي عملكرد افراد، جايگاه . نظارت و ارزيابي، از وظايف اصلي مديران است

ها و جوامع موفق، اين امر بسيار مورد نظران مديريت دارد و در سازمان خاصي نزد صاحببراساس اصول كلي اعمال مديريت كه عبارت است از . توجه قرار گرفته است

، توجه به كارايي و اثربخشي امر مديريت در 6ارتو نظ 5، رهبري4، سازماندهي3ريزي برنامهها هميشه نياز به شناخت كاركنان و سازمان. شود نظارت و كنترل بيش از پيش مشخص مي

فرآيندهاي در حال انجام دارند تا براساس آن وضعيت منابع انساني، سرمايه و اطالعات ارائه خدمات خود بيفزايند و خود را بهبود بخشند و به اين ترتيب بر كيفيت توليد و يا

.بتوانند در روند حركت خود تحوالت مثبت ايجاد كنندها وجود دارد كه ضمن توجه به نيازهاي يك رويكرد سيستمي براي مديريت سازمان

هاي سازمان را در راستاي بهبود مداوم و مطلوب كيفيت رجوع، فرآيندها و سيستم اربابت و ارزيابي، داليل بسياري ذكر شده است كه در اينجا به براي انجام نظار. كند طراحي مي

: كنيم چند مورد آنها اشاره ميتعيين نتايج عملكردي، تعيين افزايش مناسب حقوق و مزايا براساس نتايج حاصل از

جا شوند، تعيين گيري عملكرد كاركنان، شناسايي افرادي كه بايد انتقال يابند يا جابه اندازهيد به خدمت آنها خاتمه داد، شناسايي نيازهاي آموزشي كاركنان، شناسايي افرادي كه باهاي مناسب را دارا باشند، شناخت كارگيري در پست توانند قابليت ارتقا و به افرادي كه مي

هاي كاركنان هاي كاركنان براساس مقررات و قوانين دولتي و جبران كاهش توانايي قابليت 1. Effectiveness

2. Standard

3. Planning

4. organizing

5. Leader ship

6. control

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

هاي رفتاري و بلوغ افراد جهت رد نظر قوانين و شناخت ويژگيتا رسيدن به استاندارد مو . تنظيم ارتباط بهينه

اين . هايي كه هدفشان افزايش سود نيست، در نظر گرفته شده است در اين مقاله سازمانعنوان مثال، در بيشتر توان به دو گروه انتفاعي و غيرانتفاعي تقسيم كرد؛ به ها را مي سازمان

هاي نظامي و اجرايي متعلق به گروه اول هستند، در حالي كه خدمات كشورها سازمان .شوند ايمني مربوط به گروه دوم مي

نظارت از نظر لغوي) 1نظارت در زبان انگليسي به معناي رام كردن و تسلط يافتن و در زبان فرانسه به معناي

نظارت به : ستنامه دهخدا آمده ا در لغت. نظارت كردن و امكان جلوگيري كردن استدر معناي » نظارت«اصطالح . معناي وارسي و نظارت كردن به معناي تفتيش كردن است

شناسان اما جامعه. گذارد وسيع خود، عبارت است از هر گونه تأثيري كه جامعه بر افراد ميشناسان آمريكايي، كه براي نخستين برند؛ جامعه اين اصطالح را در معناي خاصي به كار مي

اصطالح نظارت را به كار بردند، تحت عنوان نظارت به نيروهايي كه در گروه، رسم، بار دارد و به آنها جهت باور، عقيده عمومي و تابو وجود دارد و افراد را از انحراف بازمي

ابزار و اهداف نظارت » نظارت«شناسان در تعريف بيشتر جامعه. دهد، اشاره كردند ميها، ثبات، همنوايي و رعايت د و عناصري همچون ارزشان اجتماعي را مطرح كرده

از بين . اند عنوان اهداف نظارت در تعاريف خود آورده هنجارهاي مطلوب و قوانين را بهتعاريف متفاوتي كه براي نظارت ارائه شده است، دو تعريف را كه نسبت به ديگر تعاريف

:كنيم تر است، مطرح مي جامعهايي است كه با استفاده از آنها، يك گروه يا يك شيوه نظارت مجموع وسايل و. 1

واحد، اعضاي خود را به پذيرش رفتارها، هنجارها، قواعدي در سلوك و حتي آداب و .دهد كند، سوق مي رسومي منطبق با آنچه گروه، مطلوب تلقي مي

پارسونز نيز معتقد است، نظارت فراگردي است كه به وسيله آن، با رفتارهاي . 2 ).56، 1376سيدجوادين، (گردد شود و ثبات اجتماعي حفظ مي نحرف مقابله ميم

/ نظارت سازماني مبتين بر مديريت آيفيت فراگري

جايگاه نظارت) 2هاي خانوادگي، جمعي و به صورت ها در طول حيات خود همواره دسته ترديد انسان بيتري همچون كردند و با افزايش جمعيت، اجتماعات بزرگ اي زندگي مي اي و قبيله عشيره

اگرچه در تاريخ زندگي انسان حاالتي نظير ديرنشيني، غارنشيني . تشهرها شكل گرفته اسو ترك قبيله مشاهده شده، چنين حاالتي غيرمعمول و نادر است؛ لذا، بسياري از

هاي انسان و شواهد تاريخي، معتقدند كه انديشمندان علوم اجتماعي با توجه به ويژگيسينا، با تصريح به سطو، فارابي و ابوعليانسان موجودي اجتماعي است؛ از جمله افالطون، ار

ها، نياز آنان به يكديگر را عامل اساسي پيدايش جوامع اجتماعي بودن زندگي انسان .دانند مي

هايي از زندگي را بنيان شان، از همان ابتدا شيوه ها به دليل خصلت زندگي جمعي انسانتدريج و با گسترش جوامع، بر حجم هب. نهادند تا بدين وسيله، حيات اجتماعي را ممكن سازند

با تعدد جوامع، . مطرح گشت» فرهنگ«ها و هنجارها افزوده شد و قراردادها، شيوهعضويت و زندگي در هريك از اين جوامع رعايت . هاي متعددي شكل گرفت فرهنگ

اي كه رعايت نكردن قواعد و هنجارهاي طلبيد، به گونه فرهنگ خاص آن جامعه را ميدر صورتي كه فردي . العمل اعضاي آن جامعه را به دنبال داشت به آن جامعه عكسمربوط

شد و امكان زندگي در آن را كرد از آن جامعه طرد مي با بيشتر قواعد و هنجارها مخالفت مييا 1اي مستلزم فراگردي به نام اجتماعي شدن از اين رو، عضويت در هر جامعه. نداشتي شدن جرياني است كه در پرتو آن فرد تمام عناصر اجتماعي ـ اجتماع. پذيري است جامعه

سازد و با ساخت شخصيت خود، تحت تأثير فرهنگي محيط خود را فراگرفته و دروني ميكند تا خود را با محيط اجتماعي كه بايد در آن دار تالش مي تجارب و عوامل اجتماعي معني

.(Jackson, 2004, 112-113)زيست كند، تطبيق دهد

1. Socialization

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

رويكرد كيفي به ارزيابي مديران) 3اند؛ هرچند كه تعداد اين ها اهميت ارزيابي كيفيت يك مدير را دريافته بعضي سازمان

ريزي، هاي برنامه ها ارزيابي در زمينه براي بعضي از اين سازمان. ها محدود است سازماندير را براساس برخي ديگر ارزيابي م. سازماندهي، رهبري و كنترلي پذيرفتني است

اند و گيري قرار داده هاي ارتباطي، اطالعاتي و تصميم هاي مديريتي از قبيل نقش نقش، »انتصابات شغلي«، »ساماندهي«هاي ديگر از جمله ها را به دسته برخي ديگر اين زمينه

اصول . كنند بندي مي تقسيم» مأموريت«و » ها و اختيارات كاركنان روشن نمودن مسؤوليت«اگر اين اصول، اساس و پايه قرار . شود عنوان استاندارد تلقي مي باني مديريت در اينجا بهو م

هاي متفاوت و وسيع مديريت مشاهده داده شود، به همان صورت كه در شرايط و فرهنگريزي يك مدير ـ عنوان مثال، در زمينه برنامه تواند به خدمت گرفته شود؛ به شده است، مي

:هاي زير را طرح كرد التوان سؤ ند كيفي است ـ مييك فرآيكه خود مدت در شرايط متفاوت را مدت و كوتاه ـ آيا براي حيطه مديريت خود، اهداف دراز

طور مثبت در ارتباط با اهداف مديران مافوق و سازمان باشد، تعيين كرده است؟ كه بها كاركنان نيز آن را داند و آي گيري را مي هاي سازمان در تصميم مشي ـ آيا نقش خط

اند؟ درك كرده كند؟ اي كنترل مي ها را به صورت دوره ـ آيا برنامه

كند؟ ها و شرايط اضطرار در حل مشكل توجه مي ها به محدوديت ـ آيا براي انتخاب راه :االت را مطرح كردتوان اين سؤ زمينه سازماندهي مي و در

كند؟ تفويض اختيار مي ـ آيا براساس نتايج مورد انتظار از كاركنان،هايي كه به كاركنان تفويض اختيار شده، خودداري گيري در زمينه ـ آيا از تصميم

كند؟ مي دهد؟ طور منظم به كاركنان آموزش مي ـ آيا به

ـ آيا از هماهنگي ميان واحدهاي مختلف تحت مديريت خود اطمينان دارد؟. االت مناسبي طرح كردتوان سؤ نيز مي بري و نظارت مديرهاي ره طور مشابه در زمينه به

هاي الزم و كافي به ارزيابان ارائه براي بهتر شدن ارزيابي، الزم است كه از قبل، آموزش

/ نظارت سازماني مبتين بر مديريت آيفيت فراگري

آموزند كه كدام الگوي رفتاري نابهنجار است و در فرآيند اجتماعي شدن افراد مي. شودافراد جامعه رفتار خود را هرگاه. شود چه رفتارهايي در جامعه قابل قبول و مطلوب تلقي مي

شوند و با موازين و الگوهاي جامعه تطبيق ندهند افرادي منحرف و خطاكار محسوب مياين فرآيند در . كند كارگيري ابزارهاي متعدد آنان را كنترل مي جامعه از طريق به

عنوان مكمل نظارت اجتماعي به. مطرح است» نظارت اجتماعي«شناسي با عنوان جامعهكند و هدف هر دو فرآيند، عمل بر طبق الگوهاي رفتاري يند اجتماعي شدن عمل ميفرآ

، 1378ريزي، سازمان مديريت و برنامه. (جاري و مطلوب و استمرار نظم اجتماعي استاي فرآيند نظارت اجتماعي در جريان توان ادعا كرد كه در هر جامعه طور قطع، مي به) 47

هاي اين دو فرآيند كننده نوع و ويژگي جتماعي هر جامعه تعييناست؛ اما عناصر فرهنگي ـ ا .هستند

مفهوم مديريت كيفيت فراگير) 4هاي اصلي براي نيل به كارايي و اثربخشي مديريت، توجه به بحث زمينه يكي از پيش

كيفيت به تعريف دراكر اين است كه مشتري پس از خريد كاال يا خدمت . است 1كيفيتدر واقع احساس رضايت مخاطب و رغبت او به پيگيري . ن مراجعه كندمجددا براي آتوان واژه البته در بحث كارآمدي نظارت مي. دهنده وجود كيفيت است خدمت نشان

كيفيت را به اين صورت به كار برد كه اگر نظام مديريت نظارت و كنترل، بتواند به كه او به اصالح و تداوم اين برخورد كند) حقيقي يا حقوقي(اي با مخاطب خود گونه

توان گفت چنين نظارتي داراي نظارت ترغيب شود و از آن گريزي نداشته باشد، آنگاه مي .كيفيت است

توان از درك نيازهاي نظارتي توسط بخشي به نظام مديريت نظارت مي براي كيفيتاهي بخشي در هاي كاري كيفيت، تعيين اهداف كيفيت، آگ كننده، استفاده از گروه نظارت

. هاي كيفيت نام برد ها و اختيارات، بايگاني منظم و مميزي كاركنان، تبيين مسؤوليتتواند حداقل گيري از استانداردها از جمله استانداردهاي سري ايزو نيز مي بهره

1. Quality

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.بخشي نظام مديريت نظارت و كنترل را تضمين نمايد كيفيتواقع اين امر يك فلسفه مديريت است در. تعريف مديريت كيفيت فراگير آسان نيست

صورت دقيق همراه با جزئيات در ها به اجرا درآمده و به طور گسترده در شركت كه بهها دهد كه بيشتر سازمان ها نشان مي بررسي. ادبيات دانشگاهي مورد بحث قرار گرفته است

گان سعي نويسند. كنند و پژوهشگران، تعريف خاص خود را از اين اصطالح بيان ميدهند كه از اند تا ابعاد مختلفي را تعريف كنند كه مديريت كيفيت فراگير را شكل مي كرده

و ديگران » سراف«) 1994(» فالين«) 1994(» ديل واكلند«) 1966(» اهاير«توان جمله مي .را نام برد) 1989(

يت عالي، دهد؛ مانند پشتيباني مدير تحليل اين ابعاد، چند نقطه مشترك را نشان ميبعد را 10نويسندگان . كارگيري كاركنان از اين تحقيقات كننده و مشتري، به روابط عرضه

. هاي بخش دولتي انتخاب كردند براي مديريت كيفيت فراگير و مطالعه تأثير آن در سازمانگيرند در افزايش كيفيت هايي كه مفهوم مديريت كيفيت فراگير را به كار مي منافع شركت

تعداد زيادي از . ها و پيشبرد توليد نهفته است د، همراه با كاهش همزمان در هزينهعملكرو سايرين » فالين«) 1998(» ايستون و جارل«) 1997(و سايرين » آدام«تحقيقات مثل تحقيق

رابطه ميان مديريت ) 1994(و سايرين » زئيري«و ) 1995(» پاول«) 1998(» كاسكو«) 1994(دهند كه ميان آنها يك يج شركت را مورد بررسي قرار داده و نشان ميكيفيت فراگير و نتا

مديريت كيفيت فراگير به معناي افزايش كيفيت همراه با كاهش . رابطه مثبت وجود داردهزينه از دست دادن . جويي سازماني كامال روشن است هاست و تأثير آن بر صرفه هزينه

اهنگ و ناموزون، تنها يكي از عوامل تساوي هزينه عنوان پيامدي از كيفيت ناهم مشتريان به .(Rolan, 1992, 423-28)است

هاي فرصت از دست رفته ـ همچنان كه با وجود اين، اين موضوع و ديگر انواع هزينههاي بخش كنند ـ به يك درجه يكسان براي سازمان تعريف مي) 1995(» ديل و پالنكت«

كنند، با ه بخش دولتي تحت آن قوانين فعاليت ميقوانين داخلي ك. دولتي وجود ندارندبر اين اساس با احتمال زياد، نتايج . گيرد، متفاوتند قوانيني كه رقابت براساس آنها انجام مي

اين عوامل، تحليل جالبي را . دخالت مديريت كيفيت فراگير نيز ممكن است متفاوت باشد .كنند در بخش عمومي ايجاد ميدر ارزيابي مفاهيم كاربرد مديريت كيفيت فراگير

/ نظارت سازماني مبتين بر مديريت آيفيت فراگري

مفاهيم كلي و اساسي نظارت مبتني بر مديريت كيفيت فراگير) 5ها، كمبودها و در بهبود ها در شناسايي و درك بهتر نارسايي توجه عميق به شاخص

هاي عملكردي سه نگاه شاخص. كند برنامه از جهت كمي و كيفي كمك شاياني ميرساند؛ ديگر اين كه مسير و روش ام ارزشيابي ياري مييكي اين كه به نظ: اساسي دارد

اي را از آورد؛ و سوم خألهاي برنامه حركت را براي شناخت از كاركرد مديران فراهم مييك نظام مديريت نظارت كارا معموال داراي . كند طريق ارزشيابي مشخص مي

:هاي زير است هايي با ويژگي شاخص به هنگام بودن؛. 1 طمينان بودن؛قابل ا. 2 دار بودن؛ معني. 3 هشداردهندگي؛. 4 .كنندگي بيني پيش. 5

هايي مارتين شرلي در پژوهش خود نشان داد كه براي تعيين مدير موفق بايد به شاخصدن . رجوع توجه كرد مأموريت و اهداف سازمان، انگيزه، محيط و ارتباطات با ارباب: چون

هشي به اين نتيجه رسيد كه دو شاخص مهم مؤثر بودن ، در پژو2000ويكتوريا نيز در سال در . تواند سازمان را از وضع نامساعد به وضع بهينه انتقال دهد و متعهد بودن رهبري، مي

:دهنده سالمتي يك سازمان از اين قرارند هاي كلي نشان يك نگاه، شاخص هاي ورودي؛ شاخص) الف هاي فرآيند؛ شاخص) ب .هاي خروجي شاخص) ج

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

هاي ارزيابي و سيستم نظارت مند شاخص ارتباط نظام: 1مودار ن

طور جدي، مستمر و سريع بايد براي ادامه كار و نكته اساسي در نظارت اين است كه بهها را تا حد صفر كاهش داد؛ بنابراين ها و نواقص و نارسايي فعاليت تالش كرد تا محدوديت

هاي ارائه شده براي جلوگيري از گيري فرآيندهاي كنترل و داده هدر اينجا در استفاده از انداز .شود اتالف وقت و به حداقل رساندن اشتباهات تأكيد فراواني مي

هدف نظارت مبتني بر مديريت كيفيت فراگير ايجاد يك سيستم و نظام مديريتي است كند و براي ها و مشكالت در چرخه عملكرد سازمان جلوگيري مي كه از بروز نارسايي

كنند، هايي كه در فعاليت سازمان ايجاد مشكل مي تحقق اين امر بايد در مورد وضعيت .هاي الزم انجام گيرد بررسي

اجزاي نظارت) 6نظارت مبتني بر مديريت كيفيت فراگير متشكل از سه مفهوم است كه به شكل زير

:توان آنها را تعريف كرد ميشود سبك مديريتي خاص؛ يعني سبكي تأكيد ميبه :مديريت نظارت و عملكرد •

.كننده و پيشگيرانه است نگر، هدايت كه به جاي واكنشي و دستوري بودن آيندههاي دهندة آن است كه فلسفه اين نوع مديريت بر كليه جنبه نشان :جامعيت نظارت •

هاي شاخص هاي شاخصآ

هاي شاخص

ي چرخش نريوا ا

رضايت

سطح فناوري

نوآوري و خالقيت به

حميط

آموزش

سا فرهنگ

م رضايتندي ذينفعا

قابليت جذب منابع

هاي گريندهواآنش به

حميطقابليت جذب نريوي

انسجا

/ نظارت سازماني مبتين بر مديريت آيفيت فراگري

.شود كار، شامل مديريت و همه افراد ذيربط و فرآيندها مربوط ميكيفيت يك محصول يا خدمت، ارتباط مستقيم با تطبيق آن با :ارتيكيفيت نظ •

كيفيت چيزي است كه يك محصول يا خدمت، آن را دارد يا . استاندارد تعيين شده داردو به شكلي مستمر و مؤكد بر ) اي وجود ندارد در اين مورد هيچ راه ميانه(ندارد .(Anonymouse, 1999, 326)هاي مخاطب اشاره دارد خواسته

شماي كلي نظام نظارتي: 2نمودار

سيستمنظارت

ي

برنام

ه

آنرتل

هببود

اطمين ان

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

نتايج نظارت مبتني بر مديريت كيفيت فراگير: 3نمودار

پذيرتر، سلسله مراتب كمترتر، انعطافتخت ساختار سازماني ها و فرايندها بهبود مستمر در سيستم تمركز

وابستگي متقابل، اعتماد، بلوغ تعهد روابط سرپرست و زيردست

هاي فردي كاركنان تمركز كوششعنوان كوشش تيمي، كاركنان خودشان را به

دانند تيمي مي همدرك كار مديريت در مورد آموزش و

كارعنوان عنوان سرمايه و آموزش به كارگران به

گذاري يك سرمايه پرسد سازمان از مشتريان براي بهبود كيفيت مي هاي كيفيت كننده تعيين

ها واقعيات و سيستم اساس تصميمات

طور كه شرح داده شد، هدف اصلي نظارت كارآمد اين است كه نواقص و همانها را تا حد صفر كاهش دهد؛ بنابراين، براي تحقق اين هدف تغييرات اساسي در نارسايي

. ها نياز است نگرش عادي مديران و كاركنان نسبت به عملكرد كاري، نظارت و فعاليت فرآيند نظارت كارآمد شركت داشته باشند و هركسي در ارائه و مشخص بايد افراد در

).163، 82المعي، (ها شركت داشته باشد كردن نواقص كار و فعاليت

/ نظارت سازماني مبتين بر مديريت آيفيت فراگري

نظارت مبتني بر مديريت كيفيت فراگير: 4نمودار

مرحله اول

مرحله دوم

حتقق بر مديريت آيفيت فراگري ايلمحايت مديريت ع

ارزيابي آيفي دروني

ها به آموزش آارآنان اصلي

ها و تعيني هدفدورمناها

يند آگذاري فر نام بيان هدف

آموزش به آليه افراد در متام سطوحهدايت برآورد

متقاضيتشكيل شوراي

نظارتي اجياد رقابت ارزيابي

فراهم آردن هاي الزم آموزش

ها و تشكيل تيم ها خبش

شناخت و پاداش شرفتپي

برنامه ارزشيابي اجياد تغيريات

مرحله سوم

مرحله چهارم

مرحله پنجم

گري تصميمي

آمادگي

شروع

جتهيز

ارزشياب

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

كار ارزيابي بايد توسط چه فرد يا افرادي انجام گيرد؟) 7ارت مبتني بر مديريت كيفيت فراگير، بعد از اينكه معيارهاي نظارت تهيه شد، در نظ

اي كه بايد نكته. قدم بعدي انتخاب افرادي است كه قرار است كار ارزيابي را انجام دهندمسلما ارزيابي عملكرد افراد، . كننده است در اينجا بدان توجه كرد، آموزش افراد ارزيابي

مي است و لذا افراد مسؤول در اين كار بايد از تخصص، مهارت و كار بسيار حساس و مهدر ادامه، منابع مختلف ارزيابي مختصرا تشريح خواهد شد؛ اما . تجربه الزم برخوردار باشند

جهت دوري (ها شود كه مديران سازمان مورد بررسي، از تركيبي از اين روش توصيه مياستفاده كنند تا بدين وسيله به نتايج ) ان آمدجستن از مشكالتي كه قبال بحث آن به مي

.(Dessler, Gary, 1990, 312)معتبرتري دست يابند

نظارت توسط سرپرست يا مدير مستقيم -1-7ها، ارزشيابي توسط سرپرستان يا مديران مستقيم كارمند صورت در اكثر سازمان

: داليل اين امر عبارتند از. پذيرد ميازهاي شغل واحد خود آگاهند و از تناسب هر شغل با ساختار سرپرستان از ني) الف

.كلي سازمان مطلعتوانند نقاط قوت و ضعف صورت مستمر با كاركنان در تماس بوده و مي آنان به) ب

.آنها را تشخيص دهندكنند، هاي كاركنان نظارت مي ها و توبيخ طور معمول بر پاداش چون سرپرستان، به) ج

.ركنان، بيشترين اعتبار را براي ارزيابي آنان قائل هستندبديهي است كه كا

خودنظارتي -2-7هايي را كه در نحوه عملكرد وي مهم است، انتخاب در اين روش، فرد، ويژگي

بيشتر . اگر هدف از ارزيابي، ارائه بازخورد به فرد باشد، اين روش بسيار مفيد است. كند ميعادل بين اهداف فردي و اهداف سازماني، مورد ها، اين روش را جهت ايجاد ت سازمان

در اين روش، هنگامي كه نتيجه آن با نتايج حاصل از ارزيابي توسط . دهند استفاده قرار مي .شود سرپرست مقايسه شود، بازخورد مناسبي براي كاركنان فراهم مي

/ نظارت سازماني مبتين بر مديريت آيفيت فراگري

نظارت توسط همكاران 3-7شونده دارا رابطه با ارزشيابيهمكاران فرد نيز ممكن است بيشترين اطالعات را در

باشند؛ زيرا همكاران با نيازهاي شغلي يكديگر آشنا بوده و به علت نزديكي محيط كار يا نوع كار، خواسته يا ناخواسته در جريان مشاهده انجام امور همكاران ديگر خود قرار

.گيرند ميال آنها ممكن است از كنند؛ زيرا، او ها معموال كمتر از اين روش استفاده مي سازمان

ارزيابي يكديگر ناراحت شوند و ثانيا، ممكن است براي رسيدن به پاداش با يكديگر رقابت كنند و با ارزيابي نامطلوب يا در حد پايين همكار خود، ناخودآگاه از منافع خود دفاع

رح در نهايت اينكه آنها ممكن است فاقد آگاهي يا آموزش الزم جهت اجراي ط. نمايند .ارزيابي باشند

اي نظارت كميته -4-7هايي كه در ارزشيابي انفرادي نگري جانبه ها و يك داوري جهت كاهش برخي از پيش

در اين روش، . اند هاي ارزيابي روي آورده ها به تشكيل كميته وجود دارد، بعضي از سازمانر از كارمندي است كه طور معمول، رتبه آنها باالت شود كه به از چند ارزياب استفاده مي

مزيت اين روش آن است كه افراد مختلف . قرار است عملكرد وي مورد ارزيابي قرار گيرددهند؛ در نتيجه از اي، رفتارهاي فرد را مورد مشاهده قرار مي هر كدام از جنبه

يكي از معايب عمده اين روش، زمان زيادي است كه . شود نگري پرهيز مي جانبه يكشود؛ خصوصا هنگامي كه نظرات ارائه شده در مورد عملكرد يك فرد مي صرف ارزيابي

.يابد فرد، با يكديگر متضاد باشد، اين زمان به شدت افزايش مي

نظارت توسط زيردستان -5-7بسياري از كاركنان در مواجهه با . ها محدود است استفاده از اين روش در درون سازمان

هاي خود از سرپرستان چه رپرستان خود، در ارزيابيهاي انجام شده توسط س ارزشيابينمايند در هر جهت، ارزيابي به عبارت ديگر، سعي مي. كنند مثبت و چه منفي، مبالغه مي

سرپرست را پاسخ دهند؛ اگر سرپرست ارزيابي خوبي از آنها به عمل آورده باشد، آنها نيز

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

هاي مذكور، هريك از روش. سعي خواهند كرد ارزيابي خوبي به عمل آورند و برعكسشود تا داراي مزايا و معايب خاص خود است؛ با اين حال، به مديران سازمان توصيه مي

:براي انجام دقيق ارزيابي عملكرد كاركنان، نكات زير را مدنظر داشته باشند .عملكرد فرد، را مورد ارزيابي قرار دهيد. به جاي خصوصيات شخصي فرد -1 .ي را تحليل دقيق كار قرار دهيداساس ارزشياب -2 .پا افتاده در نظر بگيريد رويدادهاي مهم را به جاي رويدادهاي معمولي و پيش -3 .هاي جلوگيري از انجام خطا را آموزش دهيد به ارزيابان، قبول ارزيابي و راه -4 .سرپرستان و مديران را از موارد قانوني آگاه سازيد -5گيري قرار د كه عملكرد آنها براساس چه ابعادي مورد اندازهبه كاركنان خود بگويي -6

.خواهد گرفت .تعيين كنيد) بار ماه يك 6مثال هر (دوره مناسبي را براي عملكرد -7 .ارزيابي را به شكل مكتوب انجام دهيد و نتايج حاصله را به اطالع فرد برسانيد -8 .ر ندهيدهاي قبلي را مبناي ارزيابي فعلي قرا ارزيابي -9

مطمئن شويد كه فرم ارزشيابي مربوطه، دقيقا مربوط به نوع موضوع مورد نظر -10 .است

در فاصله زماني مشخص، فرم ارزيابي را مجددا بررسي و اصالحات الزم را در آن -11 .انجام دهيد

از نظرات و پيشنهادهاي كاركنان در خصوص نحوه ارزيابي و ساير موارد مرتبط، -12 .بال كنيداستق

.بدهيد) چه مثبت و چه منفي(به فرد، فرصت دفاع از عملكرد خود -13هايي خواهد شد به كاركنان خود بگوييد كه از نتايج حاصل از ارزيابي چه استفاده -14

تا حساسيت آنها ...) بهبود عملكرد، افزايش حقوق، ارائه پاداش، اعزام به دوره آموزشي و( )38، 1377مدركيان، . (د افزايش يابدنسبت به ارزيابي عملكر

خطاهاي نظارتي) 8كننده ممكن است خواسته يا ناخواسته دچار اشتباهاتي شوند و در ارزيابي، افراد ارزيابي

/ نظارت سازماني مبتين بر مديريت آيفيت فراگري

تواند در آگاهي فرد ارزياب از اين نوع خطاها، مي. نتايج حاصله را تحت تأثير قرار دهنددامه به توضيح مختصر اين خطاها خواهيم در ا. دوري جستن از آنها، كمك فراوان كند

:پرداختدر اين حالت، ارزياب تمام كاركنان را در حد :خطاي تمايل به حد وسط -1

.نمايد تا از اعتراضات آنها مصون بماند متوسط، ارزيابي ميدر اين حالت، ارزياب آن دسته از افرادي كه رفتارهايي :خطاي متفاوت با من -2

كند؛ به عبارت ديگر، خود را معيار و مبنا داشته باشند، ضعيف ارزيابي ميغيرمشابه با وي .دهد قرار مي

در اين حالت ارزياب، عملكرد فرد را تنها براساس يك ويژگي :اي خطاي هاله -3 .دهد تا اينكه كل عملكرد فرد را در يك دوره مدنظر قرار دهد مورد ارزيابي قرار مي

اين حالت، ارزياب افراد را براساس تأثير انجام شده در در :خطاي تأثير اوليه -4برخورد اول و نه براساس تحليل عملكرد وي در طول دوره ارزشيابي، مورد ارزيابي قرار

به بيان ديگر، اگر در برخورد اول، فرد ارزيابي شونده تأثير مثبتي روي فرد . دهد مي .االتري به وي خواهد داد و برعكسكننده نمره ب كننده بگذارد، فرد ارزيابي ارزيابي

در اين حالت، ارزياب به كليه كاركنان نمرات خوب و :گيري خطاي آسان -5 .دهد عالي مي

تك افراد در اين حالت، ارزياب به جاي اينكه تك :خطاي مقايسه فرد به فرد -6 .نمايد را با معيارهاي مشخص شده مقايسه كند، آنها را با يكديگر مقايسه مي

در اين حالت، ارزياب عملكرد فرد را براساس آخرين :نگري خطاي تازه -7رفتارهاي مشاهده شده و نه براساس كل رفتارهاي فرد در طول دوره ارزيابي، مورد ارزيابي

.دهد قرار ميهايي با در اين حال، ارزياب، عملكرد افرادي كه مشابهت :خطاي مشابه با من -8

.كند عالي ارزيابي ميوي دارند، در سطح خوب و در اين حالت، ارزياب، عملكرد فرد را ):نگري گذشته(خطاي تأثير اضافي -9

.دهد، نه كاركرد فعلي براساس كاركرد قبلي وي مورد ارزيابي قرار ميگيري بيش از در اين حالت، ارزياب، سخت :گيري خطاي مربوط به سخت - 10

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

. دهد ت پايين ميحدي نشان داده و به اكثر كاركنان، نمرا

مستندسازي نظارت) 9در نظارت مبتني بر مديريت كيفيت فراگير، سيستم نظارتي تنها زماني اثربخش خواهد

» مستندسازي روش انجام كار«. بود كه مستند، مدون و براي همه كاركنان توجيه شده باشدن از ابعاد به تصوير كشيدن آ«و » شود شناخت يك روش، آن چنان كه اجرا مي«يعني،

».مختلف به نحوي كه اطالعات مورد نياز جهت شناسايي روش كار را ارائه نمايد

ضرورت مستندسازي -1-9هاي مؤسسات مختلف، هر يك مدارك و مستندات متعدد و متفاوتي در شكل و فرمتواند گوناگون در اختيار دارند كه كاربرد اين مدارك از يك سازمان تا سازمان ديگر مي

فاوت باشد و با گذشت زمان دستخوش تغيير گردد؛ ولي به هر حال، ادامه فعاليت يك متدو علت اصلي و اساسي براي مستند . رسد سازمان بدون مدارك و مستندات بعيد به نظر مي

: ها وجود دارد ساختن سيستمداند چه كاري را چگونه، چه وقت، كجا، كسب اطمينان از اينكه هركسي مي: اوله با چه كساني، با چه مدارك، وسايل و ابزاري و براي حصول به چه نتايجي بايد انجام همرا

.ها و به نحوي روان و منظم انجام گيرد ها بدون اتكا به حافظة انسان دهد تا فعاليتفراهم آوردن شواهد و داليل كافي براي اثبات كارايي و قابل اطمينان بودن : دوم . سيستم

ترين آنها عبارت است اصلي علل ديگري نيز وجود دارد كه عمده به جز اين دو علت :از

انسجام سيستم؛ - ها و حدود اختيارات اعضاي سازمان؛ تعيين مسؤوليت - ايجاد ارتباط بهتر در ميان واحدهاي مختلف سازمان، از طريق تعريف ارتباطات كاري؛ - ها؛ يكنواخت و مستمر شدن نحوه انجام فعاليت - م آوردن امكان براي آموزش مخاطبان و برقراري ارتباط با آنان؛فراه -

/ نظارت سازماني مبتين بر مديريت آيفيت فراگري

.افزايش اعتماد مخاطبان -

مشخصات سيستم نظارتي بهينه -2-9اي از قوانين است كه هدف اصوال سيستم نظارتي مستند در هر سازماني مانند مجموعه

پس . است گيري و پيگيري مناسب كارهايشان اصلي آن راهنمايي مديران براي تصميمها باشد كه اي از مقررات، اين سيستم نيز بايد داراي يك سري ويژگي مانند هر مجموعه

:ها عبارتند از اين ويژگي. ها گردد، نه باعث اخالل در انجام آنها باعث تسهيل در فعاليت .مستندات مربوطه در محل مورد نياز موجود باشند -1 .شندمستندات به هنگام نياز در دسترس با -2مستندات داراي قالب نسبتا يكساني باشند و در عين حال، تنوعي مناسب جهت -3

.تشخيص راحت آنان از يكديگر وجود داشته باشد .اطالعات مندرج در مستندات قابل اعتماد باشند -4 .اطالعات به سادگي قابل فهم باشند -5 .مستندات خالصه و مفيد باشند -6 .دروز باشن مستندات به -7 .مستندات نسبتا زيبا و كامال خوانا باشند -8 .اطالعات به سادگي در مستندات قابل يافتن باشند -9طور كلي سطوح مستندسازي را كه به هرم مستندات موسوم است، به شكل زير به

.كنيم ترسيم مي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

(Curtright, 2000, 462)هرم مستندات نظارتي در مديريت كيفيت فراگير : 5نمودار

تشريح نمودار هرم مستندات -3-9هايي است كه تحقق آنها از طريق انجام هر سازمان داراي وظايف و مسؤوليت -1. شود ها نيز براساس روش خاصي انجام مي گيرد و هريك از فعاليت ها صورت مي فعاليت

جام مستندسازي و هاي انجام كار قبل از اقدام جهت ان ها و روش با توجه به تعدد فعاليتها در سازمان هاي انجام كار و هدف ها، الزم است روش هاي مرتبط با روش ساير فعاليت

هاي انجام شناسايي شده و احصا گردند؛ به اين ترتيب گام نخست در مستندسازي روش .ها است ها و هدف كار، احصا روش

ته شده و از بقيه وسيله آن شناخ هر روش اجرايي داراي يك عنوان است كه به -2 .شوند هاي اجرايي متمايز مي روشاندركار و متصديان اجراي روش؛ اعم از افراد حقيقي با مسؤوليت كليه عوامل دست -3

هاي مربوط به اجراي يك روش را مشخص و واحدهاي اداري، هر كدام بخشي از فعاليتو اقدامات مرتبط با ها اجراي يك روش مستلزم انجام يك سري فعاليت. برعهده دارند

يكديگر است و كليه افراد و واحدهاي اداري مشخص كه يك يا چند قسمت از اين

مشي خطاهداف(

(

هاي روشا ا

هاي آاري و دستورالعملها در رح وظايف فعاليتش

چه زماني و چگونه بايد

سوابق آيفيتسوابق ناشي از اجراي مدارك

سطح ل ا

سطح

سطح

سطح ا

آليات ت

گردش مديرييت ال اف

تشريح هاي فعاليت

تكنيكي و

آننده اثباتنظا ن ا

/ نظارت سازماني مبتين بر مديريت آيفيت فراگري

هر . شوند دهندگان روش شناخته مي عنوان خدمت دهند، به ها و اقدامات را انجام مي فعاليتگردند هاي كار تلقي مي روش اجرايي شامل چند مرحله است كه در واقع، مراحل ايستگاه

د دقيقا شناسايي شده و ضمن درج عنوان هر مرحله، نحوة انجام فعاليت، نحوة استفاده باي و .از تجهيزات مربوط، زمان آن مرحله و ارتباط آن مرحله با ساير مراحل ذكر شود

گيرندگان الزم است مدارك، اسناد و اطالعاتي از در اجراي هر روش خدمت -4رك نيز بايد شناسايي و مشخصات آنها ذكر اين مدا. جهت دريافت خدمت ارائه كنند

هاي دولتي جهت اخذ و گردش اطالعات شود؛ زيرا با توجه به اينكه تقريبا در تمام دستگاهها وسيله گردش و شود كه بايد در متن گزارش درج شود، فرم هايي استفاده مي از فرم

.جابجايي اطالعات هستندر و ارتباط آنها با يكديگر و نحوة اقدام در هر بنابراين الزم است از مراحل انجام كا

مرحله، از طريق نمودار گردش كار، تصويري تهيه گردد و در اين نمودار با استفاده از .طور كلي نحوة گردش كار ترسيم شود به) قراردادي(عالئم استاندارد

دستاوردهاي فرهنگي نظام نظارت مبتني بر مديريت كيفيت فراگير) 10

ساسيت نسبت به وقتح -1-10هاي دولتي عدم استفاده صحيح و مؤثر از وقت هاي مديريت در سازمان يكي از بيماري

در شيوة زندگي مردم جامعه، حساسيت الزم . ها دارد است كه ريشة در فرهنگ انسانها و ابزارهايي كه در عمل، كاركنان را نسبت به يكي از شيوه. نسبت به وقت وجود ندارد

كيفيت . سازي نظام نظارت كارآمد مبتني بر كيفيت فراگير است كند، پياده س ميوقت حسا ,Agarrval, 1996)كند سازي مي هاي زير در استفاده مؤثر از وقت فرهنگ فراگير به روش

187). .بايد ميزان و داليل اتالف وقت در گذشته را مشخص كرد ○ .كرد بندي وقت خود وادار بايد كاركنان را به تقسيم ○ .بندي در عمل به افراد آموزش داده شود بايد زمان ○

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

گرايي ضعف فرهنگ عمل -2-10روشي . هاي ما وجود فرهنگ سخنگويي به جاي عمل است يكي از مشخصات سازمان

سازي كند، نظام گرايي، فرهنگ تواند به نحوي در زمينه عمل كه تجربه نشان داده مي :گويد نوين ميسيستم نظارتي . نظارتي كيفي است

.گويي به شدت خودداري شود گويي و پراكنده گويي، ابهام از كلي ○ .با زبان آمار و اطالعات و واقعيات با افراد صحبت شود ○ .بازخورد سريع به عملكرد افراد داده شود ○

وجود آمدن فرهنگ انتقاد در سازمان به -3-10كند، وجود فرهنگ انتقاد عه كمك مييافتگي انسان و جام يكي از مسائلي كه به توسعه

نظام نظارتي از طريق زير به بهبود . كنند در سايه انتقاد افراد بالندگي خود را كامل مي. است .كند فرهنگ انتقاد سازمان كمك مي

پذيري؛ تحمل آرا و نظريات همديگر در مباحث و افزايش آستانه انعطاف ○ ردن؛تمرين فرآيند درست گوش دادن و صحبت ك ○ صورت منطقي؛ دادن بازخوردهاي مثبت و منفي به همديگر به ○ بيان مشكالت همديگر با هدف اصالح و بهبود؛ ○ .هاي نامتعارف روي مسائل ها و تعصب نگري بعدي متعادل شدن تك ○

يابي در سازمان به كمك نظارت مؤثر وجود آمدن فرهنگ مشكل به - 10- 4 و كيفي ده بروز مشكل؛كمك به تحليل عوامل عم ○ كمك به تحليل عوامل فرعي بروز مشكل؛ ○ كمك به تعيين وضعيت مطلوب مشكل؛ ○ كمك به تعيين ميزان اختالف وضعيت موجود و مطلوب؛ ○ .هاي اصالحي براي رفع مشكل كمك به تعريف پروژه ○

/ نظارت سازماني مبتين بر مديريت آيفيت فراگري

وجود آمدن فرهنگ مكتوب در سازمان به -5-10كاركنان به ثبت موارد زير فرهنگ مكتوب را در نظارت مبتني بر كيفيت با وادار كردن

.كند سازمان نهادينه مي ها؛ ثبت مشاهدات و شكايت ○ وگوها و نقدها؛ ثبت گفت ○ ثبت مشكالت كاري؛ ○ ثبت عوامل مؤثر در مشكالت؛ ○ تجارب مثبت و برجسته؛ ○ .سازي مطالب خالصه ○

گيري و پيشنهاد نتيجهكيفيت فراگير تأكيد بر پيشگيري به جاي درمان دارد و فلسفة نظارت مبتني بر مديريت

در مديريت كيفيت . كارگيري اين تفكر موجب كارآمدي و غناي عملكرد خواهد شد بهوجود آمدن عيوب و نواقص در فرآيندهاي سازماني توجه فراوان شده فراگير به علل به

دادن به كاركنان و كار توان از طريق آموزش، انگيزه و قدرت اين فرآيند را مي. استهاي مناسب آموزش و اين موضوع مستلزم آن است كه از طرح. گروهي هدايت كرد

هاي الزم براي مشاركت فعاالنه در فرآيند استخدام كاركنان استفاده شود و آنها نيز مهارتتفاوت اصلي در اين واقعيت است كه اين مفاهيم بايد در محيطي به . توسعه را كسب كنند

ر گرفته شوند كه آن محيط در جستجوي كاهش هزينه و دستيابي به مطالبات قانوني كامستلزم ) مانند پزشكان، معلمان، استادان و بازرسان مالياتي(ماهيت بسياري از مشاغل . باشد

استقالل زيادي بوده و بر اين اساس ايجاد قدرت و انگيزه در اين گروه غالبا در سطح توان استفاده كرد؛ اما به علت طبيعت همچنين از كار گروهي نيز مي .شود وسيعي انجام مي

. كاركنان كه غالبا بسيار فردگرا هستند، انجام اين كار آسان نيستها همچنين براي اينكه نظام نظارتي كيفيت فراگير با موفقيت به اجرا درآيد، شركت

هاي مثبت شامل وفاداري به هاي مثبت شغلي بپردازند كه اين نگرش بايد به تشويق نگرش

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

. سازمان، افتخار شغلي، تأكيد بر اهداف سازماني مشترك و توانايي فراتر از كاركرد استهاي ايجاد انگيزه در يك سازمان بايد بهبود كيفيت را با توجه به بودجه تسهيل سيستم .كنند

شويق قرار ها را در طراحي فرآيند، مورد ت مديريت كيفيت فراگير مشاركت همه بخشهاي نظارت و ارزيابي براساس اي از همكاري را براي دستيابي به طرح داده و درجهدر يك محيط مديريت . كند اي، تكنيكي و تكنولوژيكي فراهم مي هاي هزينه محدوديت

گيري مؤثر در دسترس قرار گرفته و بايد كيفيت فراگير، اطالعات كيفيت بايد براي تصميمبه دو دليل اصلي دسترسي به اطالعات . يريتي قابل مشاهده سازمان باشدبخشي از سيستم مد

هاي مورد نياز و ديگري فراهم كردن انگيزه حائز اهميت است يكي دانستن پيشرفتافراد درون و بيرون سازمان حق دارند از چگونگي دستيابي . مناسب براي كاركنان است

كنند، چگونگي مديريت آن را تعريف ميسازمان به عملكردهايي كه موجوديت سازمان و اين وظيفه سازمان است كه اين موضوع را به يك شيوه قابل فهم و منظم فراهم . آگاه شوند

.سازد منابع

گويي دولت در مقابل شهروندان و احقاق ريزي، طراحي و تدوين نظام پاسخ سازمان مديريت و برنامه. 1 .1378رجوع، موسسه مطالعات، حقوق ارباب

.1376، تيرماه 66-67سيدجوادين، رضا، ارزيابي عملكرد، زمينه، شماره . 2هايي از يك تجربه، كميته كشوري المعي، ابوالفتحي، مديريت جامع كيفيت، اصول، كاربرد و درس. 3

.82ارتقاي كيفيت، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، چاپ اول، تابستان .1377هاي ايران، آذرماه يابي عملكرد مديريت در دستگاهمدركيان، حسن، نظام ارز. 4، بهار 15وري در مراكز تحقيق و توسعه صنايع دفاع، رهيافت، شماره بوشهري، عليرضا، ارزيابي بهره. 5

1376. .1377هاي اجرايي در ايران، آذرماه مدركيان، حسن، نظام ارزيابي عملكرد مديريت در دستگاه. 6گويي دولت در مقابل شهروندان و طراحي و تدوين نظام پاسخ«اداري و استخدامي كشور، سازمان امور . 7

.1378، موسسه مطالعات مهر فرهنگ، »رجوع احقاق حقوق ارباب

/ نظارت سازماني مبتين بر مديريت آيفيت فراگري

8. Oakland, J. S (1999), Total Organizational Excellene, Butterworth-Heinemann Publications.

9. Zairi, Mohamed, Measuring Performance for Public Results, Chapman & Hall 2003.

10. Agarrval, An, "Performance Evaluarion", Pointer-Publisher, 1996.

11. Ainsworth, Murry, "Performance", Printice-Hall, 1998.

12. Anonymouse, "Continuously An, Organizations Performance, High-Speed Management,

Organization Studies, Berline, 1999, vol 20, Iss 2.

13. Curtright, w. Jonathan, "Strategic Performance Management: Development of a

Performance Measurment System at the Mayo Clinic, Journal of Heath Care

Management, vol. 45, Iss 1, pp. 58. Jan-Feb. 2000.

14. Dessler, Gary, "Performance Standards Case Study, Printice-Hall, 1990.

15. Jackson, P.M., "Productivity and Performance of Public Sector Organization",

International Journal of Technology Management, vol. 17, No. 8, 2004.

16. Rolan, Person, "Evaluation of Public Services & Public Services Personnel (Book),

"Journal of Academic Librarianship, vol. 18, Issue 1, p. 45, ISSN: 0099-1333, March

1992.

مباني طراحي نظام جامع نظارت همگاني شهرداري )1888(تهران

∗عليرضا محمودي

مقدمه) 1هاي اخير در فرهنگ سياسي اي شرعي و قانوني است كه در سال واژه» نظارت همگاني«

صاحبان واقعي » مردم«اين واژه بر اين مفهوم استوار است كه . مردم ايران متداول شده استق دارند بر نحوة كار حكومت نظارت داشته باشند و در آن مشاركت حكومت هستند و ح

.كنندهاي در دموكراسي: دارد» ديرينه«، مفهوم آن قدمتي »نظارت همگاني«بر خالف واژه

هايي از مفهوم نظارت همگاني را ويژه شهر آتن، رگه ، به دولت ـ شهرهاي يونان باستان) به نام اكلزيا(انتخابات شورايي و مجالس عمومي توان ديد، چرا كه شهروندان از طريق مي

پرداختند كه همين كردند و به عزل و نصب آنان مي منصبان نظارت مي بر عملكرد صاحبو » امر به معروف«در اسالم نيز . هاي سياسي غرب در عصر جديد نيز راه يافت رويه به نظام

جايگاه «ؤمنان واجب شده است كه بر م» فروع دين«در قالب دو فريضه از » نهي از منكر«نقش نظارت همگاني در «طور عام و را به» نظارت فردي در زندگي اجتماعي مسلمانان

.دهد طور خاص نشان مي را به» زندگي سياسي مسلمانانبنابراين، با توجه به اهميت نظارت در دين مبين اسالم، در نظام مقدس جمهوري

)1888(كارشناس ارشد مديريت و رئيس مركز نظارت همگاني شهرداري تهران ∗

... / مباني طراحي نظام جامع نظارت مهگاني

عف دارد؛ چرا كه فراتر از حق شهروندي است و به اسالمي، نظارت همگاني ارزشي مضابر اين اساس، با پيروزي انقالب . انجامد رسالت شهروند در قبال فرد، جامعه و خداوند مي

اسالمي و تأسيس نظام سياسي مبتني بر اصول و اهداف دين مبين اسالم، مردم و نقش در اصل هشتم قانون اساسي بر نظارتي آنان در نظام سياسي ايران مورد توجه قرار گرفت و

با اين كه اين اصل در دو دهه اول بعد از پيروزي انقالب، به . تحقق آن تأكيد شده استآن گونه كه شايسته اين نظام بود، ) ويژه جنگ تحميلي و سازندگي به(داليل مختلف

هايي اساسي براي نهاديه كردن آن برداشته شد كه هاي اخير گام محقق نشد، در سال .است) 1888(مركز نظارت همگاني شهرداري تهران «جديدترين آنها

در اين نوشتار برآنيم تا با بررسي تاريخچه، اهداف، ساختار و عملكرد اين مركز، طور خالصه به تصوير كشيم، را بررسي و به» سيماي نظارت همگاني در شهرداري تهران«

و تالش كاركنان آن، نقطه عطفي اميد است كه تأسيس اين مركز و مشاركت شهرونداندر رسيدن به جايگاه شايسته نظارت همگاني و رسيدن به اهداف مقدس نظام جمهوري

.اسالمي باشد

تعريف نظارت و كنترل) 2از طريق نظارت است كه . در مديريت هر سازمان، نظارت فرآيندي اساسي است

سازمان دست يافت و به صحت توان به حداكثر كارايي و اثربخشي در راستاي اهداف مياي بدون از اين نظر هيچ برنامه. ها پي برد هاي صورت گرفته در مورد برنامه بيني پيش

شود و نظارت نيز بدون وجود برنامه و استراتژي، مفهوم و معني نظارت به درستي اجرا نميو تطابق از آنجا كه نظارت و كنترل، سازمان را در اصالح انحرافات . كند پيدا نمي

توان گفت كه نظارت، نقش پويايي در هر دهد، مي عملكردها با اهداف مطلوب ياري مينمودار زير بيانگر نقش نظارت و كنترل در مديريت شهري و ارتباط . كند سازمان ايفا مي

.آن با ساير عناصر مديريت است

ـ رابطه ميان نظارت و كنترل و ساير وظايف مديريت 1نمودار

ريزي، برنامهسازماندهي

بسيج منابع و امكانات و هدايت

نظارت و آنرتل

اهداف

اقداا

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

: توان نظارت را چنين تعريف كرد كه طور كلي بر اساس مباني و نمودار فوق مي به

تالشي است منظم در جهت رسيدن به اهداف استاندارد و جلوگيري از انحرافات « .»غيرمسؤوالنه و غيرقانوني

مقايسه اجزاي واقعي «يا » طراحي تقسيم بازخورد اطالعات«: توان گفت و يا اينكه ميتعيين انحرافات احتمالي سنجش ارزش آنها بر «و سرانجام » شده ردهاي از پيش تعييناستاندا

».روند اجرايي كه در برگيرنده حداكثر كارايي و كارآمدي است) بيني شده ريزي پيش يعني آنچه در برنامه(در واقع نظارت و كنترل، مقايسه بين بايدها

تواند در دهد و اين مقياسي است كه مي را انجام مي) يعني آنچه انجام شده(ها و هست .سنجش اثربخشي نظارت و استمرار كنترل و نظارت مؤثر واقع شود

با عنايت به مباحث فوق هر سازماني با توجه به مخاطبان خود در جامعه و نوع تعامالتي .ردگي اي را براي نظارت مردم بر عملكرد سازمان در نظر مي كه با جامعه دارد، جايگاه ويژه

به هر حال هدايت و تنوير افكار عمومي از عملكرد سازمان، جز با تقويت مباني نظارت گيري از مباني نظري و سياسي تأثيرگذار و در نهايت تبليغات در همگاني سازمان و بهره

در اين راستا . گردد جهت مشاركت مردم در نظارت بر عملكرد سازمان ميسر نمي :نظارتي عبارتند از هاي ترين اهداف نظام عمده .نظارتي طراحي مدل نظري كالن -1 .صورت سيستمي بندي مفاهيم نظارتي و تعيين درجات آنها به طبقه -2 ).ثبت و ضبط، تحليل و رسيدگي(تعريف علمي و عملياتي مفاهيم نظارتي -3 .تعيين شده هاي از پيش مقايسه سطح دستيابي عملكرد نظارت با هدف -4 .ها ها و پيام تحليل محتواي شاخصتغيير و -5

... / مباني طراحي نظام جامع نظارت مهگاني

.ها تدوين راهكارهاي رسيدگي به پيام -6مراحلي را براي اجراي ) شهرداري(در جهت كنترل و نظارت بر عملكرد سازمان

:هاي نظارت و ارزيابي بايد مدنظر قرار داد كه به ترتيب عبارتند از طرح تهيه و تدوين اصول و مباني نظري طرح؛: گام اول

شناخت وضعيت موجود؛: دومگام ها؛ تجزيه و تحليل ساختاري، مفهومي و محتوايي پيام: گام سوم

.اجراي مدل طراحي شده جهت رسيدگي به انتظارات از سازمان: گام چهارم

اشكال نظارت -2 -1 نظارت از طريق فناوري -1

ولوژي هاي مدرن نظارت بر عملكرد سازمان، نظارت بر مبناي فن و تكن يكي از روش .است

صورت غيرمحسوس بوده و كنترل بيشتر در عرصه نظام و در اين روش نظارت به .گيرد افزارهاي مدرن صورت مي سيستم است و از طريق نرم

نظارت از طريق مديريت -2

ليكن با رشد ساختارهاي تشكيالت . اين روش بومي، قديمي و ساختاري استدر اين روش مديريت . گيرد د توجه قرار ميها و تخصصي شدن امور، كمتر مور سازمان

هاي كنترلي مستقيم و غيرمستقيم عملكرد كاركنان را كند كه بر اساس مكانيزم تالش مي .مورد ارزيابي و كنترل قرار دهد

نظارت همگاني بر سازمان -3

از نيمه دوم قرن بيستم مباني تفكر نظارت همگاني بر عملكرد سازمان مورد توجه قرار عنوان يك نهاد مباني تفكر اين مدل بر اين اصل استوار است كه سازمان به. تگرف

اي از نگرش مردم نسبت به جانبه طور مستمر ارزيابي همه اجتماعي و خدمتگزار بايد به .عملكرد سازمان داشته باشد

توانند داوري درستي از عملكرد سازمان ارائه عنوان ناظران اصلي سازمان مي مردم به

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.جانبه را با سازمان داشته باشند هاي همه ند و در جهت رفع مشكالت نيز همكاريده

فرآيند نظارت سالم -2-2آنچه كه مسلم است نقش نظارت بر روند عملكردي سازمان ترديدناپذير و غيرقابل

تر اين است كه اين فرآيند از حيطه قانوني و شرعي خود خارج نشده و اما مهم. انكار استطور كلي اين باور وجود دارد كه نظارت بر لبه تيغي حركت به. سالم را طي كند روندي

تواند مشروعيت و ساختار شده، مي تعيين كند كه در صورت انحراف از اهداف از پيش ميبر اين اساس به منظور جلوگيري از اين . سازماني را دچار چالش، بحران و نابودي كند

:سالمت نظام نظارتي در نظر گرفت كه عبارتند از توان در روند فرآيندي را مياي تهديدآميز و ابزاري مهيب و غافلگيركننده براي نظارت نبايد به شكل وسيله) 1

.كاركنان درآيد؛ نظارت از هر نوع آن بايد به بهبود فراگرد سازمان بينجامدمستقيم بر نشاط نظارت بايد به شكل نامحسوس و ناپيدا باشد؛ زيرا نظارت آشكارا و ) 2

.زند لطمه مي سازماني كه الزمه توسعه سازماني است،توبيخ و عادت به تحقير،. نظارت بايد نتايج دوگانه تشويق و تنبيه را در پي آورد) 3

.آورد وجود مي تنزل بر اثر نظارت، محيط ناسالم و پرخطري را بهگاهي . انساني ماهر بينجامدنظارت در هيچ يك از اشكال خود نبايد به حذف نيروي ) 4

لذا حذف و كنار . زند نيروي انساني بر اساس ساختار بيمار سازمان دست به تخلف مي .گذاشتن عوامل بايد آخرين چاره باشد، نه نخستين گام

نظارت به منظور تثبيت . نظارت همواره بايد نگاهي به پيشرفت و آينده داشته باشد) 5نظارت بايد . ته، از مفهوم و كاركرد آن به دور استرفع موجود يا بازگشت به گذش

.مقبوليت سازمان را در جامعه افزايش دهدنگر و متين نظر، بدون دخالت شخص، آرام، آينده ناظران بايد از ميان عناصري بي) 6

هاي خبر از حوزه وظايف معموال زيان برگزيده شوند؛ زيرا اشخاص احساساتي، تند و بي .جب خواهند شدچشمگيري را مو

... / مباني طراحي نظام جامع نظارت مهگاني

)1888(مباني نظري نظام جامع نظارت همگاني ) 3در مجموعه ) 1888(به منظور بررسي جايگاه و سازماندهي مركز نظارت همگاني

هاي علمي و پيشينه قانون اساسي به تعيين آرمان، توان با استفاده از روش شهرداري ميمبناي آن طراحي سازماني صورت هاي اين مركز پرداخت تا بر مأموريت، اهداف و فعاليت

.گيردپيشينه قانون اساسي كه طبق اصل هشتم اين قانون، مردم حق نظارت بر نهادهاي : اول

.حكومتي را دارا هستندروش تحليل محتوا كه با استفاده از اين روش، حكم انتصاب رئيس مركز مورد : دوم

.گيرد بررسي و تحليل قرار ميكه در اين روش نيز با استفاده از دو تئوري علمي به تعيين روش تحليل تفكر ـ : سوم

.شود ها پرداخته مي اهداف و فعاليت

پيشينه قانون اساسي -1-3گونه كه حكومت بر مبناي اصل هشتم قانون اساسي جمهوري اسالمي ايران همانه انجام توانند بر نحو مسؤوليت نظارت مستقيم بر مردم را داراست، مردم نيز متقابال مي

توانند از طريق وظيفه نهادهاي حكومتي نظارت داشته باشند؛ لذا بر پايه اين اصل مردم ميهاي شهرداري و ها و فعاليت آرا و نظرات خود را در خصوص مأموريت) 1888(سامانه

.اساسا نظام مديريت شهري انتقال دهند و پيگير اقدامات انجام شده باشند

1888م انتصاب رئيس مركز تحليل محتواي حك -3 -2بر اساس اين روش حكم انتصاب رئيس مركز به موازات انتظاراتي كه شهردار محترم

بر مبناي آن اهداف اصلي مركز . گيرد اند به دقت مورد تحليل قرار مي تهران مطرح كرده .ترسيم شده است 1888هرداري و تحقق ايجاد فرصت برابر براي شهروندان در دسترسي به مديران ش -1-2-3

.محوري رويكرد عدالترسيدن به چنين هدفي مستلزم دسترسي شهروندان به مديران شهري، دسترسي عموم

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

هاي هاي حاصله از اقدامات شهري و جلوگيري از رانت شهروندان به اطالعات و فرصت .اطالعاتي و ارتباطي است

هاي ديران و فعاليتاستقرار نظام نظارت دقيق و مستقيم شهروندان بر م -2-2-3 .شهرداري

سنجش وضع و كاركرد «يك نظام نظارتي دقيق و مناسب مستلزم چهار اقدام اساسي تعيين «، »ريزي شده مقايسه نتايج سنجش با وضع مطلوب و كاركرد برنامه«، »شهرداري

.است» اصالح مسير و انحرافات«و در نهايت » ها و انحرافات صحت و درستيطور غيرعلمي واقعيت كه اغلب شهروندان وضع و كاركرد را به با توجه به اين

ها و آنچه را كه مطلوب آل سنجند و آنان را با انتظارات و وضعيت گذشته و گاه با ايده ميدر نگاهي كامال عادالنه و در عين ) 1888(كنند، مركز نظارت همگاني دانند، مقايسه مي مي

رساني بر مردم در مورد حوزه د عالوه به اطالعدان حال تأثيرگذار خود را موظف ميها، تعليم و تحليل انحرافات نسبت به هاي كمي و عملياتي برنامه ها و شاخص فعاليت

هاي سنجش فعال و غيرفعال نظارت شهروندان و پردازش اطالعات و اخبار حاصل از تماس .مردمي نيز اقدام نمايد

امون مديران شهريهاي پير تشخيص تهديدها و فرصت -3-2-3رساني دقيق به هاي محيط براي شهرداري و اطالع بررسي و تعيين تهديدها و فرصت

ها از جمله اقدامات مديران و مسؤوالن خدمات شهري در خصوص تهديدها و فرصت .اساسي در دستيابي به اين مهم است

ت شهرداريهاي مردم در ارتباط با خدما رسيدگي دقيق به نظرات و خواسته -4-2-3اين رسيدگي با اقداماتي كه از سوي سازمان بازرسي و رسيدگي به تخلفات اداري

در اين بخش از اهداف، ) 1888(مركز نظارت همگاني . گيرد، متفاوت است صورت ميهاي مردم در خصوص خدمات شهري را مدنظر قرار داده و توجه به نظارت و خواسته

ها و م نتيجه را به واحدهاي مختلف جهت اصالح روشكند با تحليل نظرات مرد تالش ميها هاي مناسب اطالع دهد؛ در حالي كه در بازرسي و رسيدگي به شكايت گيري تصميم

حسب مقررات مربوطه عملكرد كاركنان به قضاوت گذاشته شده و مورد حكم نيز قرار .خواهد گرفت

... / مباني طراحي نظام جامع نظارت مهگاني

استقرار و راهبري يك نظام بازرسي ويژه -5-2-3و استقرار يك سيستم بازرسي ويژه به منظور رسيدگي به موارد خاص، مهم و تعيين

هاي موضوعات مورد اختالف مسؤوالن شهرداري و شهروندان و نيز جهت انجام مأموريتهاي مركز نظارت از جمله برنامه) شهردار تهران(محوله از سوي مديريت ارشد سازمان

.براي تحقق اين هدف است) 1888(همگاني رساني به مخاطبان و شهروندان اطالع -6-2-3

با تكيه بر تأكيدات شهردار محترم تهران مبني بر اينكه ) 1888(مركز نظارت همگاني رساني به مخاطبان در خصوص نتيجه و مراحل رسيدگي به نظرات آنان در قالب اطالع«

با » روندان استانتقاد، پيشنهاد، شكايت و تقدير بهترين روش معرفي مركز در ميان شهرساني به عموم شهروندان در خصوص هاي متعدد درصدد اطالع تدوين دستورالعمل

تبيين حقوق و تكاليف متقابل مردم و «هاي شهرداري از طريق مقررات، ضوابط و برنامههاي رساني به مخاطبان خاص اعم از گروه و نيز اطالع» مديريت شهري نسبت به يكديگر

.هاي كاري براي شهرداري است مور و فراهم آوردن زمينههدف براي تسهيل ا گويي به توقعات و انتظارات مردم پاسخ -7-2-3

:اجراي اين هدف نيازمند اقدامات مشروحه زير است .گويي به سؤاالت و ارائه اطالعات مورد درخواست شهروندان پاسخ • .مسؤوالن مربوط هاي مردم از طريق ارجاع به مديران و گويي به شكايت پاسخ •ريزي شهرداري بندي توقعات و انتظارات مردم و احاله آن به نظام برنامه تحليل و طبقه •

هاي شهرداري و انطباق بيشتر با نيازهاي مردم و پاسخ به به منظور ارتقاي سطح فعاليت( ).هاي منطقي شهرواندن خواسته

به منظور (هاي ذيربط آن در قسمتهاي مردم و تحليل و ارائه ها و پيشنهاد تعيين ايدهاعتالي كارآمدي و مشروعيت شهرداري و مديران خدمات شهري و مقبوليت كاركردهاي

).آنها

تحليل تفكر -3 -3به منظور ) 1888(بر اساس تحليل تفكر ايجاد مركز نظارت همگاني شهرداري تهران

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

هاي شهرسازي در طرح توسعه مديريت شهرداري و ارتباط با شهروندان و مشاركت آنانبه دليل خواست اصالح و بهبود ارتباط 1888به عبارت ديگر تفكر مركز . گيرد صورت مي

بين شهرداري و شهروندان تهراني و توسعه فرآيند مديريت ارتباط با شهروندان شكل تواند به تغيير نگرش و افكار مردم نسبت به شهرداري و تغيير گرفته است و اين مهم مي

.يند مديريتي بينجامدفرآرا بر اساس تحليل تفكر در دو 1888گيري مركز توان مباني نظري شكل رو مي از اين

:تئوري مديريتي جستجو كرد كه عبارتند از ).مشتري(مديريت ارتباط با شهروندان -الف .تئوري مديريت تغيير -ب

داده و ضمن برشمردن اين دو تئوري اجزاي به هم پيوسته مديريت نوين شهري را نشان .پردازد به رفع تعارضات مديريت شهري و اصالحات ساختاري مي 1888جايگاه مركز

مديريت ارتباط با شهروندان -3 -3 -1: فرآيند مديريت ارتباط با شهروندان داراي فلسفه خاص خود است و عبارت است از

يق برقراري يك نظام تالش در جهت تغيير ديدگاه شهروندان و جلب رضايت آنها از طرهايشان كه در اين زمينه بايد به سه مقوله ارتباطي مناسب و توجه الزم به نيازها و خواسته

:اصلي توجه كرد انتظارات شهروندان تهراني از شهرداري چيست؟: اول عوامل كليدي در جلب رضايت شهروندان كدامند؟: دوم گيرنده چه چيزهايي باشد؟يك چارچوب مطلوب ارائه خدمات بايد در بر: سوم

:توان چنين برشمرد هاي علمي هر يك از آنها را مي حال بر پايه مقوالت فوق ويژگي انتظارات شهروندان :اول

.خدمات شهرداري به صورت مناسب، صحيح و سريع ارائه شود -1 كاركنان شهرداري افرادي آگاه و صميمي بوده و رفتاري محترمانه و مؤدبانه داشته -2 .باشند .آيد، مردم بدانند به كجا بايد مراجعه كنند وقتي مشكلي به وجود مي -3

... / مباني طراحي نظام جامع نظارت مهگاني

براي حل مشكل با يك جا تماس بگيرند يا يك نقطه تماس براي حل مشكل وجود -4 .داشته باشد

.مشكالت در اسرع وقت حل شود -5 .اطالعات مورد نياز شهروندان سريعا در دسترس افراد قرار گيرد -6 عوامل كليدي جلب رضايت شهروندان: دوم

.سازگاري و انطباق خدمات شهرداري با انتظارات شهروندان -1 .هاي قابل برآورده شدن ارائه اطالعات صحيح و وعده -2 .ارائه به موقع خدمات -3 .ترين زمان واكنش سريع براي رفع مشكالت و پاسخ به نيازهاي شهروندان در كم -4 .هروندانادب و احترام به ش -5 چارچوب ارائه خدمات مطلوب: سوم

.درك انتظارات شهروندان -1 .بهبود مستمر در نحوه ارائه خدمات به شهروندان -2ايجاد تعهد نسبت به ارائه خدمات مطلوب و مورد نياز در كليه سطوح شهرداري -3 .تهرانرده كردن آموزش كاركنان شهرداري و توانمندسازي آنها از نظر رعايت و برآو -4

.خواست شهروندان تهراني .گيري ميزان رضايت شهروندان تهراني اندازه -5 .هاي شهروندان رسيدگي به نظرات، پيشنهادها و شكايت -6 .رساني مناسب در زمينه خدمات و نحوه ارائه و اجراي آنها اطالع -7 .ايجاد انتظارات مطلوب و قابل برآورده شدن در شهروندان - 8

دهد و نكات فوق به خوبي اهميت مديريت ارتباط با شهروندان را نشان ميدر واقع تواند به افزايش عنوان يك كانون ارتباطي بين شهرداري و شهروندان مي به 1888مركز

رضايتمندي و اعتماد عمومي نسبت به شهرداري منجر شود و در اين راستا اين مركز بايد :هاي زير را انجام دهد فعاليت

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.ها و نظرات مردم در مورد خدمات شهرداري بررسي و شناخت نيازها، خواسته -الف .شناسي خدمات شهري و نحوه استفاده از اين خدمات از ديدگاه شهروندان آسيب -بهاي ها و پيشنهادهاي مردم و ارائه تحليل تجزيه، تحليل و بررسي انتقادها، شكايت -ج

.روندانمناسب به منظور اثرگذاري بر رضايت شه مديريت تغيير -3 -3 -2

تغيير در دانش، نگرش، : ها داراي چهار سطح است بر مبناي اين تئوري تغيير در انسان .رفتار فردي و رفتار گروهي :ويژه در نظام شهرداري هدف اصلي اين است كه در تئوري مديريت به

مثبت به هاي نگرش و افكار عمومي نسبت به شهرداري در جهت تقويت نگرش -الف .شهرداري تغيير كند

هاي درون شهرداري در جهت توسعه و ساختار كاركرد كاركنان از سيستم -ب .تشكيالتي شهرداري تغيير كند

قطعا اين تغييرات بايد در راستاي شناخت نيازهاي واقعي سازمان، كسب حمايت تغييرات تدريجي، تشكيل هاي هاي مناسب، تهيه برنامه مقامات و مديران، تهيه و ارائه برنامه

هاي اجراي برنامه و تشويق افراد به ارائه پيشنهادها صورت گيرد و در نهايت اين تيمبر اين اساس نقش تئوري . تغييرات به كاركرد بهتر شهرداري و جلب رضايت مردم بينجامد

: عبارت خواهد بود از 1888مديريت در تغيير اهداف مركز .ها و وضعيت شهروندان ومي در مورد ضرورتهاي عم ارتقاي آگاهي -1دهي مطلوب رفتار آنها و ارتقاي هاي شهروندان و كمك به جهت تغيير ديدگاه -2

.رضايت مردم .كمك به تغيير فرآيندها در نحوه ارائه خدمات شهري و كاركنان شهرداري -3 .آنها هاي كليدي مقاومت در مقابل تغيير و كمك به حل و فصل شناخت زمينه -4 .ها و كاركردهاي مديريت خدمات شهري كمك به اصالح سيستم -5

.توان الگوي نظري توسعه ارتباطات شهردار با شهروندان را چنين ترسيم كرد حال مي

... / مباني طراحي نظام جامع نظارت مهگاني

اهداف) 4

ايجاد فرصت برابر براي شهروندان در دسترسي به مديران -1-4 شهري و تحقق رويكرد عدالت محوري

ها هاي اجتماعي با ساختار دولت، برخي افراد و گروه اد و گروهدر تعامالت پيچيده افربه خاطر برخورداري از بعضي تسهيالت و امكانات، با اعمال نفوذ يا برقراري روابط خارج از قواعد و ضوابط اداري، فرصت بيشتري براي تعامل و ارتباط با مديران به دست آورده و

اين است كه ) 1888(ين هدف مركز نظارت همگاني بنابراين، اول. برند منافع بيشتري ميبه فرصتي براي شهروندان فراهم كند تا به دور از هر گونه رابطه سازماني و غيرسازماني،

به مديران دسترسي داشته باشند و در راستاي تأمين حقوق فردي يا » حق شهروندي«صرف .مشاركت در مديريت فعاليت كنند

دقيق و مستقيم شهروندان بر مديران شهري استقرار نظام نظارت -2-4استقرار نوعي نظارت است كه نظارت ) 1888(دومين هدف مركز نظارت همگاني

. سازد فراهم مي» هاي شهرداري فعاليت«و » عملكرد مديران«دقيق و مستقيم شهروندان را بر ي ديگر با اين نظام نظارتي از يك سو با جلب اعتماد شهروندان براي مشاركت و از سو

» شهروند مسؤول، مدير پاسخگو«گويي، به فرهنگ تسهيل همكاري مديران براي پاسخ .بخش يكي از اهداف اصل هشتم قانون اساسي است انجامد؛ فرهنگي كه تحقق مي

هاي پيرامون مديران شهري تشخيص تهديدها و فرصت -3-4دگي جوانب آن، مديران شهرداري به خاطر گستره شمول و پيچي تصميمات كالنهاي بسياري را به دنبال دارد كه غالبا آزمون صحت آنها از عهده يك تهديدها و فرصت

به » درون و برون سازماني«هاي بنابراين كمك. يا سازمان خارج است) مدير(شخص كه (ها ضروري است؛ و شهروندان منظور شناخت هر چه بيشتر اين تهديدها و فرصت

نقش » خرد جمعي«عنوان خاستگاه به) مردمان عادي تا فرهيخته استشامل طيف وسيعي از رساني به هدف ديگر مركز نظارت همگاني ياري. مهمي در اين امر بر عهده دارند

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.هاي آنان به مديران است آوري و انتقال پيام شهروندان از طريق جمع

ت هاي مردم در رابطه با خدما رسيدگي دقيق به نظرات و خواسته - 4- 4 اداري

هاي مردم در رابطه با ، رسيدگي دقيق به نظرات و خواسته1888چهارمين هدف مركز ها از شهروندان، آوري داده اين امر مستلزم روندي منظم از جمع. خدمات شهرداري است

هاي كمي و كيفي، تعيين موارد مهم براي انجام بازرسي ويژه و رسيدگي به تجزيه و تحليل .است» همگاني«و » سازماني درون«رساني اطالع امور و در نهايت

هاي مردم بازرسي ويژه در رسيدگي به شكايت -5-4ها و نواقصي است كه تداوم يك روزه آن هاي شهروندان از نارسايي برخي از شكايت

نيز تبعات بسياري، هم براي مديريت شهري و هم براي اعتماد عمومي مردم به حكومت هاي خاص از اهداف اين مركز بازرسي ويژه در مورد شكايت لذا يكي ديگر. دارد

.شهروندان است

گويي به توقعات و انتظارات مردم پاسخ -6-4اعتماد و مشاركت عمومي و ايفاي نقش نظارتي از سوي مردم، فرآيندي است كه با

سريع و گويي يابد، بنابراين جلب اعتماد شهروندان مستلزم پاسخ تعامالت دوجانبه تداوم ميگويي هدف مركز نظارت اين گونه پاسخ. صريح به توقعات و انتظارات شهروندان است

.همگاني شهرداري تهران است

رساني دوسويه به شهروندان و مديران شهرداري اطالع -7-4گيري، اعتماد متقابل و توسعه رساني از اموري است كه در فرآيند تصميم اطالع

كند ير بسزايي دارد و مديريت كارآمد هر سازماني اقتضا ميفرهنگي نظارت همگاني تأثدر اين . موقع، را مورد توجه قرار دهد رساني جامع و مانع، صحيح و به كه اهميت اطالع

هاي شهروندان و انتقال نتيجه اقدامات به راستا، مركز نظارت همگاني، ضمن دريافت پيام

... / مباني طراحي نظام جامع نظارت مهگاني

سازماني را نيز در رساني درون كاربردي، اطالع هاي آنان، با تجزيه و تحليل و انجام پژوهشهاي خود قرار داده تا بازخورد مثبتي از مشاركت شهروندان را در اختيار اولويت برنامه

.مديران شهري قرار دهد

ساختار سازماني و وظايف مركز نظارت همگاني) 5ساختاري منسجم و دستيابي به اهداف ياد شده، منوط به برخورداري مركز نظارت همگاني از .شود انجام وظايفي است كه در زير به ساختار كلي و مهمترين وظايف آن اشاره مي

ساختار -5 -1در راستاي عمل به رسالت خويش، ) 1888(مركز نظارت همگاني شهرداري تهران

:معاونت به شرح زير است 3داراي .معاونت ارتباطات) 1 .دهي رساني و بهره معاونت اطالع) 2 .معاونت رسيدگي و نظارت) 3

وظايف -5 -2كار تخصصي و روندي مجموعه وظايف مركز نظارت همگاني، در يك تقسيم

طور كلي عبارت است شود كه به هاي مختلف انجام مي ريزي شده از سوي معاونت برنامه :از

يت و هاي شهروندان در قالب انتقاد، پيشنهاد، شكا ها و پيام آوري گزارش جمع -1-2-5ها و تجزيه و آوري داده انجام اين وظيفه مستلزم روندي منظم از جمع: تقدير و تشكر

هاي كمي و كيفي مربوط است كه در معاونت ارتباطات مركز نظارت همگاني انجام تحليل .شود مي

گويي به اين وظيفه با هدف پاسخ: هاي شهروندان رسيدگي به تمامي پيام - 5 -2 -2هاي شهروندان پس از بررسي كمي گيرد و تمامي پيام ارات مردم صورت ميتوقعات و انتظ

شود و در نهايت نتيجه و كيفي، با ارجاع به واحدهاي ذيربط تا حصول نتيجه، پيگيري مي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

اقدامات انجام شده، از طريق شماره تلفن يا ديگر ابزارهاي ارتباطي شهروندان، به اطالع .دهد معاونت ارتباطات انجام مي اين وظيفه را نيز. رسد آنان مي

هاي خاص و پيام: هاي خاص و مهم شهروندان بازرسي ويژه در ارتباط با پيام -3-2-5هاي ممكن در شهرداري، مهم شهروندان در رابطه با تخلفات و سوءمديريت و يا سوءاستفاده

خبره انجام هاي بازرسي اين وظيفه با تشكيل گروه. نيازمند پيگيري و رسيدگي ويژه استشود كه با اعزام به محل، صحت و سقم و جوانب آن را سنجيده و به مسؤوالن ذيربط مي

اين وظيفه را معاونت نظارت و رسيدگي، ضمن تعامل با ديگر نهادهاي . دهند گزارش مي .دهد انجام مي) بازرسي، حراست و مديران(نظارتي

ها و تهديدهاي پيرامون تشخيص فرصت: رساني و بازخوردگيري اطالع -4-2-5هاي پراكنده و گوناگون شهروندان مديريت شهري با تجزيه و تحليل كمي و كيفي پيام

، فصلنامه و سالنامه اين مركز حاوي هاي روزانه، هفتگي، ماهانه، ويژه گزارش. شود ميسر مي .شود دهي انجام مي رساني و بهره هاست كه در معاونت اطالع اين تجزيه و تحليل

هاي شهروندان چگونگي رسيدگي به پيام) 6شود اي انجام مي هاي شهروندان در مركز نظارت همگاني در چرخه كاري پيچيده پيام

با اين مركز و انتقال يك پيام آغاز ) از طريق ابزارهاي ياد شده(كه با تماس شهروند مديريت «و » موضوع«ثبت و با تجزيه، تحليل و تشخيص 1888اين پيام در سامانه . شود مي

. شود مي» ارجاع«و از طريق سيستم » بندي طبقه«گويي، براي بررسي و پاسخ» ذيربطمديريت مربوطه نيز پس از بررسي و يا انجام اقدامات الزم، نتيجه را از طريق سيستم به اين

سپس واحدهاي بازرسي با بررسي خبر ارسالي از بخش مربوطه، . كند مركز ارسال ميكنند و پس از آن نتيجه از طريق همان ابزار ارتباطي اعالم شده از آن را تأييد ميصحت

.رسد به آگاهي وي مي) …تلفن، پست الكترونيك و (سوي شهروند . اين چرخه كار، با جزئيات كامل در نمودار صفحه بعد نشان داده شده است

... / مباني طراحي نظام جامع نظارت مهگاني

)1888(ري تهران رساني و نظارت همگاني شهردا چرخه گردش كار مركز اطالع

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

مدل نظارت همگاني در شهرداري تهران

∗ابيانه دكتر محمدرضا ناري

چكيدهها و هاي گوناگون زندگي در شهرهاي بزرگ، امر مديريت شهري را با دشواري عرصهناكافي ازدياد جمعيت شهري، محدوديت امكانات و. است رو كرده اي روبه هاي ويژه پيچيدگي

. شهري همچون تهران معضالت فراواني به وجود آيد بودن منابع موجب شده است كه در كالنداراي نقش ) رساني و آموزش اطالع(هاي شهروندي بدون ترديد ايجاد سطح مطلوبي از آگاهي

شناخت شهر و موضوعات . پيشگيرانه در ايجاد و مقابله با سطح كمي و كيفي مشكالت است. آورد وجود مي يزه الزم را در شهروندان به منظور تبادل اطالعات و اعتمادسازي بهشهري، انگ

شناسند؛ چرا مشاركت همگاني، ويژگي بارز شهري است كه همه شهروندان، آن را به خوبي ميكه اصوال مردم در اموري مشاركت خواهند كرد كه آنها را به درستي بشناسند و در گفتمان

مشاركت همگاني . نظر كنند و در نهايت اعتماد آنان جلب شود ره آنها تبادلاجتماعي خود درباترين سطح توان به جرأت ادعا كرد كه نظارت همگاني عالي داراي سطوح مختلفي است كه مي

اي پديده نظارت همگاني داراي سه مرحله به هم پيوسته، متقوم و شبكه. مشاركت اجتماعي است) نظارت پس از اجرا(و كنترل ) نظارت حين اجرا(، ارزيابي )ز اجرانظارت پيش ا(شناخت . است

و ) حفظ و نگهداري، رشد، گسترش، توسعه و تكامل(در عرصه گسترده عملكرد مديريت شهري كاري بس ارزشمند است كه حتما بايد از آن،) ها ها و مكان شهروندان، فعاليت(دامنه وسيع

مند و فراگير به بهينه تقدير عبور كرده، طي مدلي پويا، نظاممرزهاي انتقاد، پيشنهاد، شكايت و

∗ M.D، اجتماعي شهرداري تهرانهاي مديركل آموزش و مشاركت و.

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

ها و نظر به گستردگي و پيچيدگي جنبه. ساختن كاركردهاي مديريت شهري كمك كندهاي مختلف نظارت همگاني، روش انديشه و ميزان دسترسي آن به حداكثر موضوعات مورد عرصه

شود كه تحليل اي موجب مي و تفكر شبكه نگري جامع. نياز، از اهميت بسياري برخوردار استعالوه بر آن، انضباط شرايط بيروني و . ها از انسجام مطلوبي برخوردار شود عوامل دروني پديده

قدرت حداكثري در سازماندهي و هماهنگي عوامل دروني و شرايط بيروني از ساير دستاوردهاي برداري از رهنمودها و مستندسازي هروشمند نمودن شيوه بهر. اي است كارگيري تفكر شبكه به

ها و تهديدها، تواند ضعف ترين اقدامات توسعه است كه مي تجربيات اجتماعي، يكي از اساسيهاي فراواني را ايجاد كند و با تعميم منطقي نتايج سطح خرد و جزء، نگاه كالن و ها و فرصت قوت

ترين دت را طي چند مرحله تا عينيهاي بلندم اندازها و طرح توسعه را به وجود آورد و چشماز اين رو انديشيدن در حوزه نظارت همگاني، ركن اساسي توسعه متوازن . مصاديق، عملياتي كند

.شهرداري تهران است كه اميدوار به تحقق آنيم

نظارت، مدل، شناخت، ارزيابي، كنترل، حفظ و نگهداري، رشد و : ها كليدواژه .ها ها، مكان ندان، فعاليتگسترش، توسعه و تكامل، شهرو

درآمدي بر مدل نظارت همگاني پيش) 1

تعريف مدلمدل نمايشي از شئ، سيستم يا ايده به شكلي غير از خود پديده است كه ما را در -

.كند توضيح دادن، درك و اصالح رفتار سيستم ياري ميها، يستمروشي تجربي و كاربردي است، به منظور توصيف رفتار س سازي، مدل -

هايي براي بيان علت رفتار مشاهده شده و پيشگويي رفتار آينده در ها يا فرضيه ساختن نظريه .صورت تغيير

.هاي اجتماعي داراي كاربرد است هاي كيفي در مورد پديده مدل -

/ مدل نظارت مهگاني در شهرداري هتران

وظايف مدل نظارت همگاني) 2 .كمك در كار تفكر درباره نظارت همگاني - .ها ظارت با ساير پديدهكمك در برقراري ارتباط ن - .كمك در اجراي اهداف تعليم و تربيت امور مربوط به نظارت همگاني - .ابزاري براي پيشگويي روند نظارت همگاني - .ها كمك در انجام آزمون صحت نظارت - .ها ها در نتايج نظارت مشخص شدن تناقضات و ناسازگاري - .ها سازماندهي و ارزيابي پديده - .تبار افكار درباره نظارت همگانيسنجش اع - .تناظرسازي بين عناصر مدل و موضوع نظارت همگاني - .محفوظ ماندن روابط دقيق يا فعل و انفعاالت بين عناصر دخيل در نظارت همگاني - .ها در جريان سيال و پيچيده نظارت سازي پديده چكيدگي و ساده - .ه منظور بررسي جداگانه آنهاتر ب هاي كوچك تجزيه سيستم نظارت به قسمت -تر در امر نظارت همگاني، به منظور كارايي حذف جزئيات غيرضرور و فرض ساده - .بيشتر .تمركز بر رفتار و كيفيت اساسي نظارت همگاني -تركيب قطعات ساده براي ساختن وضعيت واقعي پيچيده نظارتي با فرض روابط -

.متقابل قطعات .ربارة نظارت همگانيسازي تجربيات د منظم - .شده در موضوع نظارت همگاني بازسازي منطقي تحقيقات علمي گزارش -هاي اشتباه درباره نظارت هاي غلط ايجاد شده از سوي شروع كردن حذف فرض -

.همگاني .بيان ترتيب رويدادها و توجيهاتي درباره نظارت همگاني -

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

سازي در نظارت همگاني اصول مدل) 3سازي خصايص اساسي موضوع تحليل مسئله نظارت همگاني، چكيده توانايي -

كننده سيستم نظارتي هستند و نظارت، انتخاب و اصالح مفروضات اصلي كه مشخص .تكميل و توسعه نظارت همگاني تا وقتي كه تقريبي مفيد به دست آيد

ها، سازي عناصر سيستم نظارت همگاني، بيان روشن اهداف، جستجوي شباهت ساده -سازي هاي قابل كنترل و ساده مشخص نمودن بديهيات، توسعه جنبه فراهم نمودن چند نماد،

.هاي غيرقابل كنترل آن جنبهپديده نظارت همگاني داراي صفاتي است و در عمل متقابل، تحت شرايط بيروني -

.دهد شود كه حالت سيستم را تغيير مي منجر به پيشامدهايي ميل تغييريافتني در پديده، تعداد سطوح هر عامل و آزمون نتايج اهميت درك عوام -

).متغيرهاي كمي و كيفي(ترين عوامل بررسي هدف، تعيين متغيرها، تعيين عوامل مؤثر بر متغيرها، برگزيدن مهم -

.بندي عوامل و تعيين سطوح هر عامل مؤثر، رده

معيارهايي براي مدل مطلوب در حوزه نظارت همگاني) 4 .تباط منطقي مدل با عمليات سيستم نظارتي و اهداف آنار - .تالش براي حل مسائل سيستم نظارتي -كننده از سيستم نظارتي يا افراد عالقمند به ارائه خدمات در جهت استفاده افراد كنترل - .آن

.كنندگان از آن درك آسان موضوع نظارت براي استفاده - .معني اي بيه قوي بودن مدل و عدم ارائه جواب - .كامل بودن مدل در موضوعات مهم نظارتي - .آسان بودن اصالح مدل - ).تر شدن شروع از سادگي و سپس پيچيده(تكاملي بودن -

/ مدل نظارت مهگاني در شهرداري هتران

انواع مدل نظارتي) 5 ها؛ براي تعيين يا تعريف زيرسيستم: هاي ايستا مدل - .ها سخها و پا براي تعيين تغييرات سيستم، شامل واكنش: هاي پويا مدل -

اعتبار مدل نظارت همگاني) 6 .اختصاص هر مدل براي هدفي خاص و انجام ارزيابي اعتبار آن بر حسب هدف -ارائه سطح اطمينان قابل قبول براي صحت عملكرد مدل و قابليت تطبيق نتايج با پديده - .واقعي .)از عدم اعتبار مطلق تا اعتبار مطلق(اي بودن مفهوم اعتبار مدل درجه -اطمينان از رفتار صحيح مدل و سازگاري (انجام اعتباريابي مدل از طريق بازبيني -

تفسير (، تحليل مسئله )تطابق و تناظر رفتار مدل و سيستم واقعي(، تعيين اعتبار )دروني آن ).ها ها و يافته صحيح داده

.اهميت سودمندي مدل به جاي واقعيت داشتن ساختار آن -و ذهنيت ) بازبيني مدل(عتبار مدل به حركت پيوسته بين عينيت وابستگي تعيين ا -

).ساخت مدل( .هاي سيستم ها و كارآمدي خروجي بررسي ورودي -تحليل خطاهاي مدل به منظور درك ميزان ضعف و ناتواني آن در تأمين اهداف -

.مورد نظرموجود هاي ارزيابي ظاهري مدل براساس دانش پيشين، تحقيقات قبلي و نظريه -

).بررسي منطقي و معنادار بودن مفروضات مدل( .كار رفته در مدل هاي به آزمون تجربي فرضيه - .آزمون توانايي مدل در پيشگويي رفتار پديده در جهان واقعي -بررسي وجود قابليت بهبودسازي يا تجديد تعريف مدل در صورت مشاهده موارد - .متضاد

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

سازي خطاهاي مدل) 7 .نويسي مدل طراحي ساختار و برنامه خطاهاي - ).متغيرهاي نامربوط و غيرمربوط(كار رفته هاي به خطاهاي موجود در داده -ارزيابي و بيان ناصحيح يك يا چند متغير (خطاهاي مربوط به شيوه يا كاربرد مدل - ).مربوط .خطاهاي مربوط به تفسير نتايج حاصل -

مدل نظارت همگاني) 8بعدي است كه هر يك از ابعاد آن داراي گاني، مدلي پويا، متقارن و سهمدل نظارت هم

هاي مخصوص به خود است كه هر سه با هم داراي ارتباطات معنادار بوده، يك ويژگيرفتار مدل از معلوم به مجهول، از وضع موجود به . دهند مند را تشكيل مي مجموعه نظام

.اي و تدريجي است ورت مرحلهمطلوب، از جزء به كل؛ و تحقق اهداف به ص

تجزيه اجمالي ابعاد مدل نظارت همگاني) 9اي از فعل و انفعاالت اجتماعي در محدوده اداره امور شهر و نظارت همگاني شبكه

گانه مدل از نظر موضوعي متقارن ابعاد سه. گانه و متمايز از يكديگر است داراي ابعاد سهبررسي . اي قابليت تكثير، تجزيه و تركيب استها دار بوده، از نظر اوصاف و ويژگي

موضوعات گوناگون، تابع رفتارهاي مدل است و تأثير و تأثر متقابل بين همه اجزاي مدل، .داراي تحليل منطقي است و بايد آن را با وضع موجود تطبيق داد

فرآيند -1-9كه متناسب اي به هم پيوسته از فرآيندهاست كاركردهاي اجتماعي شهرداري، مجموعه

حفظ و نگهداري و رشد و هاي ذاتي آن به سه بخش توسعه و تكامل، با اهداف و مأموريتتوسعه و تكامل امور اجتماعي داراي مراحل تغيير وضع موجود، . شود گسترش تقسيم مي

فرآيند رشد و گسترش، . اي نوظهور است تبديل آن به پديده ديگر و در نهايت ايجاد پديدهمرتب نمودن، نظم بخشيدن و تعمير كردن . ل، تجهيز و زيباسازي استشامل تكمي

/ مدل نظارت مهگاني در شهرداري هتران

آنچه كه . دهنده بخش حفظ و نگهداري در فرآيند مديريت شهري است ها، تشكيل پديدهگيري كلي در موضوع فرآيند مديريت شهري از اهميت بسياري برخوردار است، جهت

هاي نظري و رادايم حاكم بر جنبهروند انجام فرآيند است كه وابستگي تام و تمام به پاپردازي در اين حوزه مرتبط با اعتقادات، باورها و فرهنگ اصوال نظريه. عملي جامعه دارد

از اين رو تالش در راستاي كاربردي نمودن رهنمودهاي مقام . بومي هر ملت يا كشور است) ره(ام راحلمعظم رهبري، ضمن اداي تكليف شرعي، عمل به عصاره ثقلين و منويات ام

گيري اسالمي را در قالب هويت توسعه و تكامل در مدل مديريت شهري، جهت. است .سازد اسالمي و ايراني محقق مي

ساختار -2-9ساختار نظارت همگاني در شهرداري تهران داراي سه بخش به هم پيوسته با شناخت

. ل نظر و ابراز عقيده استرساني، تباد شود و شامل سه مرحله اطالع آغاز مي) قبل از اجرا(يابد كه شامل سه مرحله تحليل، نقد و پيشنهاد ادامه مي) حين اجرا(انجام شناخت با ارزيابي

شود كه داراي سه مرحله تكميل مي) پس از اجرا(شناخت و ارزيابي با كنترل . است .سازي است نظرسنجي، اثربخشي و بهينه

دامنه -3-9ها اي از انسان در شهر، مجموعه. فعاليتي و مكاني است شهر داراي سه جزء انساني،

جنسيت، سن، سواد، . هاي بسياري با يكديگر تفاوت دارند كنند كه از جنبه زندگي ميها انسان. از جمله وجوه تمايز افراد با يكديگرند... ميزان درآمد، قوميت، زبان، روحيات و

هاي روحي، كنند و داراي جنبه مي طور فردي، خانوادگي و گروهي در شهر زندگي به. فكري و جسمي هستند كه تأمين و رشد هر يك از آنها از اهميت بسياري برخوردار است

هاي مختلفي شهروندان براي گذران زندگي و رفع نيازهاي خود در شهرها به انجام فعاليتاي در توليدي و واسطه هاي اقتصادي، فرهنگي، سياسي، خدماتي، فعاليت. مشغولند

هاي فردي و گروهي دربرگيرنده اداره امور شهر است كه طي آن روابط تعاملي قالبها كالبد شهر پذيراي حضور انسان. شود فيمابين شهروندان با مديريت شهري نيز تعريف مي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

. شهرها معموال داراي اماكن خصوصي، عمومي و دولتي هستند. هاي آنان است و فعاليتهاي انساني سازي اماكن شهري نقش مؤثري در زندگي و فعاليت هينهحفظ و نگهداري و ب

ها و اماكن در راستاي تأمين نيازهاي زندگي شهري، ها، فعاليت سه جزء انسان. داشته و دارداز اين رو به منظور تنظيم روابط و مناسبات اجزاي شهر و تبيين . داراي وزن مساوي نيستند

رات و قوانين، وجود مديريت شهري، زير حاكميت قراردادهاي اجتماعي و وضع مقراي مديريت گيري توسعه جهت. رسد سياسي هر كشور در شهرها، ضروري به نظر مي

شهري از پارادايم اعتقادي و اخالقي جامعه تأمين شده و روند تكاملي پيشرفت براساس آن اداره امور شهرها، به عبارت ديگر، وظيفه مهم مديريت شهري در . شود تعريف و ترسيم مي

با همكاري ساير نهادهاي اجتماعي، ايجاد هويت در جامعه است كه در كشور ما هويت .اسالمي و ايراني است

اي ابعاد مدل نظارت همگاني نمودار دايره

%١٤

دامنه

ساختار ٢٩% فرآيند ٥٧%

/ مدل نظارت مهگاني در شهرداري هتران

اي ساختار نظارت همگاني نمودار دايره

اي فرآيند نظارت همگاني نمودار دايره

اي دامنه نظارت همگاني نمودار دايره

شناخت ١٤%

ارزي ٢٩% ابي

آنرتل ٥٧%

وحفظنگهداري ١٤%

و رشد

گسرتش ٢٩% و توسعه

تكامل ٥٧%

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

تجزيه تفصيلي ابعاد مدل نظارت همگاني) 10

فرآيند -1-10 ؛)تغيير/ تبديل/ تأسيس (توسعه و تكامل -1 ؛)تكميل/ تجهيز / تزيين (رشد و گسترش -2 ).ترتيب/تنظيم / تعمير (حفظ و نگهداري -3

ساختار -2-10 ؛)اثربخشي/ پيگيري / سازي بهينه(اجرا كنترل پس از -1 ؛)تحليل/ نقد / پيشنهاد (ارزيابي حين اجرا -2 ).رساني اطالع/ آموزش / تبادل نظر (شناخت قبل از اجرا -3

دامنه -3-10 ؛)فردي/ خانوادگي / گروهي (شهروندان -1 ؛)اقتصادي/ فرهنگي / سياسي (ها فعاليت -2

آناما ١٤%

شهروندان ٥٧%هافعاليت ٢٩%

/ مدل نظارت مهگاني در شهرداري هتران

).دولتي/ خصوصي / عمومي (اماكن -3

اي ابعاد مدل نظارت همگاني نمودار دايره

تطبيق ساختار مدل با روند فعلي شهرداري تهران) 11هاي مختلف هاي بخش ارائه اطالعات مربوط به ساختار و برنامه: رساني اطالع -

.شهرداري تهران به مردم .يف شهرداري تهران به مردمها و وظا هاي مرتبط با مأموريت ارائه آموزش: آموزش - حضور مديريت شهري و موضوعات مرتبط با آن در گفتمان عمومي : نظر تبادل - .جامعههاي هاي شهرداري تهران در گفتمان تخصصي گروه بررسي و تحليل برنامه: تحليل -

.هاي مردمي مرجع و تشكل .شهرداريهاي هاي برنامه تعيين خألها، كمبودها، تهديدها و آسيب: نقد - .وري كمي و كيفي امور ارائه راهكارهاي ارتقاي بهره: پيشنهاد -

٤٣%

٢٢%

١١%

١١%

٥% ٣% ٣% ١% ١%

و تكامل توسعه

و گسرتش رشد

و نگهداري حفظ

آنرتل

ارزيا

شناختبي

شهروندان

ها فعاليت

اماآن

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.ها و تحقق اهداف بررسي ميزان اثربخشي اجراي برنامه: اثربخشي - .ها در گذر زمان تداوم بررسي تغييرات اثربخشي اجراي برنامه: پيگيري - .اجراييهاي ارتقاي اثربخشي از طريق اصالح و توسعه روش: سازي بهينه -

تركيب اجمالي ابعاد مدل نظارت همگاني) 12 ∗.كنترل توسعه و تكامل شهروندان -111 .ها كنترل توسعه و تكامل فعاليت -112 .كنترل توسعه و تكامل اماكن -113 .كنترل رشد و گسترش شهروندان -121 .ها كنترل رشد و گسترش فعاليت -122 .كنترل رشد و گسترش اماكن -123 .ترل حفظ و نگهداري شهروندانكن -131 .ها كنترل حفظ و نگهداري فعاليت -132 .كنترل حفظ و نگهداري اماكن -133

.ارزيابي توسعه و تكامل شهروندان -211 .ها ارزيابي توسعه و تكامل فعاليت -212 .ارزيابي توسعه و تكامل اماكن -213 .ارزيابي رشد و گسترش شهروندان -221 .ها د و گسترش فعاليتارزيابي رش -222 .ارزيابي رشد و گسترش اماكن -223 .ارزيابي حفظ و نگهداري شهروندان -231 .ها ارزيابي حفظ و نگهداري فعاليت -232

و 200، ارزيابي 100است؛ مثال كنترل اساس فرآيند، سطح و ساختار داده شده 3ها براساس ارزش هر بعد، بر شماره ∗

.بندي شده است شماره 300شناخت

/ مدل نظارت مهگاني در شهرداري هتران

.ارزيابي حفظ و نگهداري اماكن -233 .شناخت توسعه و تكامل شهروندان -311 .ها شناخت توسعه و تكامل فعاليت -312 .ل اماكنشناخت توسعه و تكام -313 .شناخت رشد و گسترش شهروندان -321 .ها شناخت رشد و گسترش فعاليت -322 .شناخت رشد و گسترش اماكن -323 .شناخت حفظ و نگهداري شهروندان -331 .ها شناخت حفظ و نگهداري فعاليت -332 .شناخت حفظ و نگهداري اماكن -333

بعدي ابعاد مدل نظارت همگاني نمودار سه

ساختا

فرآيند

سطوح

آنرتل

ارزياب ي

شناخت

توسعه و تكامل

رشدوگسرتش

حفظ و نگهدا ري

شهروند ان

فعاليت هااماآ

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

اي ابعاد مدل نظارت همگاني نمودار دايره

حفظ و نگهداري

رشد و گسرتش

توسعه و تكامل

آنرتل

ارزيابي

شناخت

شهروندان

ها فعاليت

اماآن

فرآيند

ساختا

دامن

/ مدل نظارت مهگاني در شهرداري هتران

تركيب تفصيلي ابعاد مدل نظارت همگاني) 13 )فردي/ خانوادگي/ گروهي) (تغيير/ تبديل/ تأسيس) (اثربخشي/ پيگيري/ سازي بهينه( - 111 )اقتصادي/ رهنگيف/ سياسي) (تغيير/ تبديل/ تأسيس) (اثربخشي/ پيگيري/ سازي بهينه( - 112 )دولتي/ خصوصي/ عمومي) (تغيير/ تبديل/ تأسيس) (اثربخشي/ پيگيري/ سازي بهينه( - 113

)فردي/ خانوادگي/ گروهي) (تكميل/ تجهيز/ تزيين) (اثربخشي/ پيگيري/ سازي بهينه( - 121 )ياقتصاد/ فرهنگي/ سياسي) (تكميل/ تجهيز/ تزيين) (اثربخشي/ پيگيري/ سازي بهينه( - 122 )دولتي/ خصوصي/ عمومي) (تكميل/ تجهيز/ تزيين) (اثربخشي/ پيگيري/ سازي بهينه( - 123

)فردي/ خانوادگي/ گروهي) (ترتيب/ تنظيم/ تعمير) (اثربخشي/ پيگيري/ سازي بهينه( - 131 )اقتصادي/ فرهنگي/ سياسي) (ترتيب/ تنظيم/ تعمير) (اثربخشي/ پيگيري/ سازي بهينه( - 132 )عمومي/ تعاوني/ خصوصي) (ترتيب/ تنظيم/ تعمير) (اثربخشي/ پيگيري/ سازي هبهين( - 133

)فردي/ خانوادگي/ گروهي) (تغيير/ تبديل/ تأسيس) (تحليل/ نقد/ پيشنهاد( -211 )اقتصادي/ فرهنگي/ سياسي) (تغيير/ تبديل/ تأسيس) (تحليل/ نقد/ پيشنهاد( -212 )دولتي/ خصوصي/ عمومي) (تغيير/ يلتبد/ تأسيس) (تحليل/ نقد/ پيشنهاد( -213 )فردي/ خانوادگي/ گروهي) (تكميل/ تجهيز/ تزيين) (تحليل/ نقد/ پيشنهاد( -221 )اقتصادي/ فرهنگي/ سياسي) (تكميل/ تجهيز/ تزيين) (تحليل/ نقد/ پيشنهاد( -222 )دولتي/ خصوصي/ عمومي) (تكميل/ تجهيز/ تزيين) (تحليل/ نقد/ پيشنهاد( -223

)فردي/ خانوادگي/ گروهي) (ترتيب/ تنظيم/ تعمير) (تحليل/ نقد/ پيشنهاد( -231 )اقتصادي/ فرهنگي/ سياسي) (ترتيب/ تنظيم/ تعمير) (تحليل/ نقد/ پيشنهاد( -232 )دولتي/ خصوصي/ عمومي) (ترتيب/ تنظيم/ تعمير) (تحليل/ نقد/ پيشنهاد( -233

)فردي/ خانوادگي/ گروهي) (تغيير/تبديل/ سيستأ) (رساني اطالع/ آموزش/ نظر تبادل( - 311

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

)اقتصادي/ فرهنگي/ سياسي) (تغيير/تبديل/ تأسيس) (رساني اطالع/ آموزش/ نظر تبادل( - 312 )دولتي/ خصوصي/ عمومي) (تغيير/تبديل/ تأسيس) (رساني اطالع/ آموزش/ نظر تبادل( - 313

)فردي/ خانوادگي/ گروهي) (تكميل/ تجهيز/ تزيين) (رساني اطالع/ آموزش/ نظر تبادل( - 321 )اقتصادي/ فرهنگي/ سياسي) (تكميل/ تجهيز/ تزيين) (رساني اطالع/ آموزش/ نظر تبادل( - 322 )دولتي/ خصوصي/ عمومي) (تكميل/ تجهيز/ تزيين) (رساني اطالع/ آموزش/ نظر تبادل( - 323

)فردي/ خانوادگي/ گروهي) (ترتيب/ تنظيم/ تعمير) (رساني اطالع/ آموزش/ نظر تبادل( - 331 )اقتصادي/ فرهنگي/ سياسي) (ترتيب/ تنظيم/ تعمير) (رساني اطالع/ آموزش/ نظر تبادل( - 332 )دولتي/ خصوصي/ عمومي) (ترتيب/ تنظيم/ تعمير) (رساني اطالع/ آموزش/ نظر تبادل( - 333

هاي آينده پيشنهادهايي براي پژوهش: نتيجهبه منظور ارائه . ارت همگاني يا روش انديشه درباره آن استمدل، بيانگر صورت مسئله نظ

توجه به . حداكثر كارايي، بايد تناظرسازي مدل و تطبيق آن با وضع موجود صورت گيرداحتماال كليد , هايي از مدل كه تاكنون از آنها در سازوكارهاي نظارتي استفاده نشده است بخش

از اين رو ضروري است كه با دقت و . است قفل بسياري از مشكالت نظارتي شهر تهران :حوصله، مدل ارائه شده در اين نوشتار با منابع زير تطبيق و تناظرسازي گردد

.و رهنمودهاي مقام معظم رهبري) ره(بيانات امام راحل - .مصوبات شوراي اسالمي شهر تهران - .ها و تدابير شهردار محترم تهران ها، سياست انديشه - .هاي شوراي اسالمي شهر و شهرداري تهران مطالعات و پژوهش تحقيقات، - .هاي ساير كالن شهرهاي ايران و جهان عملكردهاي شهرداري - .ها و مصوبات ساير مراكز، نهادها و موسسات مرتبط با مديريت شهري سياست - وگوها، نقدها و اخبار منتشر شده از سوي ها، گفت ها، تحليل كتب، مقاالت، گزارش -

.ها و مطبوعات با موضوع مديريت شهري خبرگزاري

شناختانه نظارت و پژواك آن در پهنا و ابعاد جامعه ژرفاي توسعه ملي

∗دكتر مهدي مطهرنيا

)چكيده(نمايي پرسهشناختانه نظارت را بازشكافد و پژواك حاضر بر آن است كه ابعاد جامعه» مقاله«پرسه يا

:توسعه ملي بازشكافد؛ و به اين پرسش اساسي ـ اصلي پاسخ گويد آن را در پهنا و ژرفايهايي است؟ و چه تأثيري بر پهنا و ژرفاي شناسانه نظارت داراي چه مؤلفه ابعاد جامعه

گذارد؟ توسعه ملي از خود به جا ميگويي به اين پرسش اساسي ـ اصلي است كه به پاسخ به از همين رو در پي پاسخ

:پردازد ـ فرعي زير ميهاي اساسي پرسش در كجاست؟» شناختانه مطالعات جامعه«با » نظارت«محل تالقي مفهوم -1آيا اصل نظارت بر عملكرد سيستم اداري، داراي هويت اجتماعي ـ سياسي است؟ يا -2

كاركردي اجتماعي ـ سياسي دارد؟و در چه در ساحت حيات اجتماعي بشر از چه جايگاهي برخوردار » اصل نظارت« - 3 گيرد؟ شناختانه قرار مي اي از مطالعات جامعه حوزه

سازي محيط هاي اساسي است كه به هدف شفاف با توجه به اين مجموعه پرسش

دكتراي علوم سياسي و عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد اسالمي ∗

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

هاي انضمامي اصلي و فرعي زير را پاسخ خواهد پژوهش و ابعاد گوناگون آن پرسش :گفت

:پرسش انضمامي اصلي) الف رت چيست؟ و از چه تعريفي برخوردار است؟شناختانه نظا منظور از ابعاد جامعه

: هاي انضمامي فرعي پرسش) ب شناخته به چه معنا و مفهومي مدنظر است؟ ابعاد جامعه -1 نظارت از چه معنا و مفهومي برخوردار است؟ -2

هاي فوق گويي به پرسش حاضر بر آن خواهد بود كه با پاسخ) مقاله(بدين ترتيب پرسه هاي فوق فراهم گويي به پرسش مناسب را از طريق مهندسي پاسخ محيط و فضاي گفتمان

هاي پاسخ به پرسش) هاي فرعي و اصلي و ب پرسش) الف: آورد؛ و پس با تكيه بر پاسخ به .فرعي، پرسش اساسي ـ اصلي را پاسخ گويد

هاي پاسخ پرسه«هاي مختلف پرسه حاضر در قالب آرايش شكلي فرمول و بخشاند؛ و در هاي مطرح شده فوق، تحريرپردازي شده با پاسخ به پرسشمتناسب » گوناگون

به اختصارنويسي عين توجه به ارائه پاسخ كامل و در صورت امكان تا جاي ممكن جامع، .محتوايي توجه شده است

)پيشگفتار(گشايي پرسهو كنيم، دنيايي كه از ابعاد گوناگون در حال گذار در جهاني در حال گذار زيست مي

Context of Situationبافت موقعيتي . تحوالت مختلف گريبانگير اجزاي متشكله آن است. انقالب فراصنعتي در حال ظهور است. نمايد زي مي زا و حتي بحران دنياي امروز بحران

.اند ها، مفاهيم نيز در حال تغيير و تحول موج سوم پديد آمده است و به تبع اين دگرگوني» عين رسته«و » ذهن رسته«توان به دو دسته مفاهيم كالن دانشواژگان را ميدر سطح تحليل

رسته از مبدأ ذهني برخوردار و با تكيه بر تعاريف نظري به دنبال مفاهيم ذهن. تقسيم نمودمند و با تكيه رسته، از مبدأ عيني بهره اين در حالي است كه مفاهيم عين. گردند مصاديق عيني مياند رسته از مفاهيم ذهن» عدالت«و» عشق«. جويند ي به دنبال تعاريف علمي ره ميبر مصاديق عين

حاضر كه در » مقاله«پرسه . شوند رسته محسوب مي از جمله مفاهيم عين» انقالب«و » جنگ«و

... / شناختانه نظارت و ابعاد جامعه

توسعه ملي » رسته عين«و تأثير آن در مفهوم » نظارت«رسته هاي ذهن پي بررسي نقش دانشواژهر اين فضاي ميان ارتباطي، دانشواژگان واسط را بازيابد و با اتصال معنادار است، تالش دارد د

را در سامانه حيات اجتماعي و » نظارت«سازي مناسب، اهميت مفهوم آن در چارچوب معرفتي آن را مورد توجه قرار ”Impacts“ملي از منظر تجزيه و تحليل مفهومي بازشكافد، پيامدها

اساسي آن را در تقويت توان ملي و مشروعيت حكومتي، آشكار دهد؛ و در نهايت رويكرد .سازد

)مقدمه(پرسه پيشانديشة بشري حاكي از آن است كه در تاريخ حيات انعكاس سروش جوانب مختلف

دهد؛ به بيان ديگر، آدمي بشر انسان پاياني و پويايي خود را در رأس تحركات خود قرار ميآمال و آروزهاي دور و دراز خويش برآنند كه براي خوردن در امواج در عين غوطه

هاي تعريف شده خود، دقت و تعمقي تعريف شده را به فعليت برسانند؛ و حصول به آرمان، رفتارهاي خود را براي حصول به اهداف و آمال خويش »مواظبت«و » مراقبت«در پرتو

.مديريت نمايندمدارك موجود دال بر اين معنا است كه از آغاز تاريخ حيات انساني، تمامي اسناد و

خردورزانه برخوردار » هستي«، از »آدمي«انسان در مقام موجوديتي تعريف شده در شاكله و همين هستومندي خردمندانه است كه او را در اشتياق رسيدن به سعادت، هدايت است؛

براي مديريت انرژي » عمنابع و مناف«را براي دستيابي به قاعده عقالني » اصل نظارت«كرده و .دهد در دستيابي به سعادت در مركز ثقل توجه او قرار مي

و عناصر متشكله آن است كه در مجال حاضر بر آن » اصل نظارت«با توجه به اهميت در » توسعه ملي«شناخته نظارت و پژواك آن را در پهنا و ژرفاي شده است تا ابعاد جامعه

.ت جمعي مورد عنايت قرار دهدمقام مفهوم عيني حصول به سعاد

شناختانه ابعاد جامعه: پاسخ پرسه نخستدر فصل نخست از پرسه حاضر بر آنست كه به نخستين پرسش از مجموعه سؤواالت

:هاي پرسه حاضر توجه نمايد انضمامي فرعي مجموعه پرسش

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

شناخته به چه معنا و مفهومي مدنظر است؟ ابعاد جامعهيكي . زند دور مي ”Object“، عموما بحث درباره دو موضوع شناختي در مباحث جامعه

به عقيده . اين دو بر يكديگر» تأثير متقابل«و سپس » جامعه«و ديگري » فرد« سيستم فردي «بعضي از انديشمندان علوم اجتماعي، اين نگرش دوسيستمي كه فقط

Personal System « سيستم اجتماعي «وSocial System«دهد؛ براي رار مي، را مدنظر قرسد؛ زيرا يك سيستم تأثيرگذار ديگر بر بررسي مسئله شناخت جامعه كافي به نظر نمي

يا به ) Nature(» سيستم طبيعت«روي فرد و جامعه را در نظر نگرفته است؛ اين سيستم سوم، 1.تر نظام آفرينش است عبارت دقيق

مديريت پنهان «، »هستي عيني«به دهي من اين نقش يعني تأثير نظام آفرينش را در جهتاين مديريت پنهان در جامعه متكي بر استوارسازي حيات بشري به . خوانم مي» هستي

انسان حداقل بر مبناي دو نياز فطري ـ منبعث از نظام آفرينش ـ . زندگي اجتماعي استط از يك سو نياز جنسي و از طرف ديگر نياز به رواب: مجبور به زندگي اجتماعي است

طور مستقيم و هاي ما به ها و انگيزه ها و نيازها، ارزش بسياري از خواسته در ضمن،. اجتماعيهاي همچنين راه. شود گيرد و شكل داده مي غيرمستقيم از نظام آفرينش سرچشمه مي

.ارضاي آن نيز با طبيعت در ارتباطندگون ديگر نيز ظاهر هاي گونا رود و در زمينه تاثير نظام آفرينش از اين فراتر مي

در تحقيق خود به اين » Carl Smith & Anderson«، »كارل اسميت و آندرسن«. گردد ميهمچنين نشان . يابد هاي اجتماعي در روزهاي گرم افزايش مي اند كه شورش نتيجه رسيده

و ميزان قتل و دزدي يك همبستگي » روزهاي گرم«داده شده است كه بين درجه حرارت .جود دارددار و معني

اند كه انفجارات روي خورشيد، بر روي دانشمندان رشته نجوم نيز به اين نتيجه رسيدهماه، نه فقط باعث جزر 17تا 13هاي زندگي انسان مؤثرند، چنانكه قرص كامل ماه در شب

هاي هاي زايمان بيمارستان هاي آماري اخير در بخش شود، بلكه بررسي و مد درياها ميها يك هاي مذكور و تعداد زايمان ن داده است كه بين اين قرص ماه در شباروپا، نشا

29ص ) 1371شركت سهامي انتشار، ،تهران(پور، فرامرز، آناتومي جامعه رفيع .1

... / شناختانه نظارت و ابعاد جامعه

طور هاي مذكور، همان به اين معني كه قوه ثقل ماه در شب. همبستگي معنادار وجود داردرحم » كيسه آب«شود؛ همين تأثير را بر روي كه موجب كشش و باال آمدن آب دريا مي

.زنان در اواخر دوره بارداري داردگيري فكر درباره همين مسأله بارداري، ميل جنسي و مبناي آن، طرز كار اسپرم، شكلت

جنين، طرز تولد نوزاد و فرياد زدن مادر، عالقه شديد مادر و همچنين عالقه پدر به فرزند، تأثير و ارتباط نظام آفرينش …فرساي آنها براي ارتزاق و راحتي فرزندان هاي طاقت كوشش

انسان حتي بر روي جسم خود نيز در حد بسيار . دهد دي و اجتماعي نشان ميرا با زندگي فراو نه حركت قلب خود را . محدودي تسلط دارد؛ فقط تعداد كمي از عضالت او ارادي است

1.ها را در اختيار دارد و نه حركات عضالت معده و ريهخود اختصاص داده هاي ساختاري مديريت پنهان هستي را به اينها مسائلي است كه جنبه

است؛ در حالي كه مديريت پنهان هستي از ابعاد پيچيده ديگري نيز برخوردار است كه فارغ ) و در ضمن تأكيد نهايي بر آن(پذيرد؛ اما جداي از اين اعتقاد از اين نظم ساختاري معنا مي

نظام وجوهي از حيات اجتماعي نيز وجود دارد كه در ساحت اراده انسان در بستر و فضايشناختانه، جامعه از يك عده افراد تشكيل شده است از منظر جامعه. آفرينش، قابل احصا است

ترين از مهم. با هم روابط اجتماعي دارند كه براي ارضاي نيازها و رسيدن به اهدافشان،عنوان مؤلفه هاي حيات اجتماعي بشر، مسأله نظم اجتماعي است و حفظ اين نظم به مؤلفه

هزينه به نيازها و اهداف، از اهميتي كليدي برخوردار است؛ مورد نياز براي حصول كماساسي . كند براي مديريت حيات اجتماعي معنا پيدا مي» كنترل«به تبع چنين اهميتي است كه موضوع :از اين روي كنترل اجتماعي موجب

.وري نظام زندگي جمعي ارتقاي كيفيت و بهره -1 .فقيتتقليل ريسك عدم مو -2 .جلوگيري از هر گونه انحراف احتمالي -3امكان تجديد فعاليت، جهت تصحيح روشها و فرآيندها در تنظيم منابع براي حصول -4

31ن، ص يپيش - 1

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.به منافع تعريف شده استمرادمان آن ابعاد از حيات شناختانه نظر داريم، از اين روي هر گاه به ابعاد جامعه

اجتماعي انسان در قالب زندگي جمعي در فضاي پذيري اجتماعي است كه به واسطه نقشاين امر پذيرفته شده اعتقادي؛ در پرتو . پذيرد بشر در اين گستره صورت مي» مندي اراده«

عنوان يك اصل علمي نيز مورد قبول واقع شناختانه حيات معرفتي بشر امروز به ابعاد جامعهحياتي دارد؛ اما بر اساس همين در حيات انسان نقشي » مديريت پنهان هستي«شده است كه

تأثير است كه بايد قبول نماييم بشر در عرصه حيات دنيوي خود داراي عنصر اراده در در اين گستره ناظر بر » شناختانه ابعاد جامعه«. تنظيم حيات فردي و اجتماعي خود است

ده و در پهناي تعريف ش» حيات جمعي«در » عمل ارادي انسان«ابعادي است كه محصول .است» جامعه«و » اجتماع«

اگر اين اصل اساسي را قبول كنيم كه انسان در پرتو حيات جمعي، هدف يا اهداف » نظم اجتماعي«انديشد، كند و به ارضاي بهينه نيازهاي خود مي اي را دنبال مي شده تعريف

براي دستيابي به آن اهداف و ارضاي نيازها در چارچوب قاعده» عزم استراتژيك«و رفتار معقوالنه در عرصه » كد استراتژيك«هزينه و بيشترين بهره؛ ترين استراتژيك كم

.هستي انساني است

نظارت در پژواك تعريف: پاسخ پرسه دومو » نگاه«لذا، ارتباط . مستلزم نگاه كردن است؛ اما هر نگاهي حاصل نظر نيست» نظر كردن«

يعني » نظر«. كند تبعيت مي» و خصوص من وجهعموم «در ميان مقوالت چهارگانه، از » نظر«مند از اين رو، نظر از جنس نگاه است؛ ولي از فصل عمق و هدف بهره. »نگاه عميق و هدفمند«

.شود ها متمايز مي نگري و هدفمندي، از ديگر نگاه است؛ و به واسطه ژرفبه هدف سالمت نگري كه يعني نگاه عميق و ژرف» نظارت«با قبول و توجه به اين معنا،

ها در سطوح مختلف بر اساس رفتار فردي و سازماني، به ارزيابي و كنترل افراد و سازماناز همين رو در جريان روند تكامل علم . نمايد معيارها و استانداردهاي رسمي اقدام ميعنوان انگيزش و كنترل به ريزي، سازماندهي، مديريت و تحليل سيستماتيك آن، برنامه

.گردد اصلي مديريت مشخص مي وظايف

... / شناختانه نظارت و ابعاد جامعه

عنوان بهترين وسيله ارزيابي عملكرد افراد و سازمان شناخته اگر بپذيريم كه كنترل بهخواهيم به زماني كه مي الزمه جبري كنترل است؛» سنجش«شده است، بايد قبول نماييم كه

شده، ذيرفتهآيد و تطبيق رفتار با استانداردهاي پ به ميان مي» سنجش«كنترل بپردازيم به بيان ديگر براي هر گونه كنترلي نياز به يك استاندارد يا وسيله . كند ضرورت پيدا مي

از . سنجش است تا بتوان با دقت قابل قبول، عملكرد موضوع مورد كنترل ارزيابي شودها با استانداردهاي تطبيقي رفتار و عملكرد افراد و سازمان همين رو، كنترل، محصول،

ها، بديهي است كه فضاي ارتباطي ميان اين مؤلفه. ه شده سنجش آن رفتار استپذيرفت. نمايد پر مي» اصل نظارت«ها و استانداردهاي سنجش را رفتار و عملكرد افراد و سازمان

:بدين ترتيبنظارت نگاه عميق و ژرفانگري است كه به دنبال سنجش رفتار و عملكرد افراد و «

هاي مستقيم و از همين رو در شكل. تانداردهاي پذيرفته شده استها بر مبناي اس سازمان 1.از شمول اين تعريف مستثني نيست دروني و بروني و غيره، غيرمستقيم،

دهد كه امروز نگاه دقيق و ژرفانگر به مختصات جهان در حال گذار كنوني، نشان ميهاي مختلف دي نظامو كارآم (Legitimacy)بيش از هر زمان ديگري مالك مشروعيت

اصل «ها با تكيه بر حكومتي در برآوردن نيازهاي مادي و معنوي تابعين است تا حكومتقدرت خويش را گستره و عمق در بستر دموكراسي و مشاركت همگاني مردم،» رضايتهاي وضع و اجراي قانون اگر كاركرد مشروعيت را خاصيت پذيرفته بودن رويه. بخشند

اتباع آن بدانيم، بايد بپذيريم كه مشروعيت در برگيرنده ظرفيت نظام يك رژيم براي ترين نهادها سياسي براي ايجاد و حفظ اين عقيده است كه نهادهاي سياسي موجود مناسب

.براي جامعه هستندحاكميت است و حاكميت عنصر ذهني اعمال قدرت » روح«مشروعيت اگر بپذيريم كه

» روح«اعمال قدرت و مشروعيت » عقل«م بنا به تمثيل حاكميت توانيم اذعان داري است؛ ميهاي هاي حكومتي و مؤلفه هاي جهان در پرتو كارآمدي نظام آن است، و امروز روح ملت

.كند حاكميتي با روح قدرت تجانس و همگرايي پيدا مي

)1384بهار و تابستان . سازمان بازرسي كل كشور ،نتهرا(. مطهرنيا، فصلنامه ناب، پيش شماره يك .1

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

در چنين فرآيندي نظارت بايد بر مبناي عملكرد صحيح و سنجش عميق كارآمدي قبول در باال بردن سطح كارآمدي آنها در ها بر طبق استانداردهاي قابل سازمان افراد و

گويي به مردم باشد تا با رفع نيازهاي واقعي مردم در آن فضا و زمانه تاريخي، جهت پاسخ .ميزان و غلظت مشروعيت نظام حاكم را افزايش بخشد

شناختانه نظارت ابعاد جامعه: پاسخ پرسه سومشناختانه نظارت را مورد بررسي قرار دهد؛ و آن خواهد بود كه ابعاد جامعهاين بخش بر

شناختانه نظارت چيست؟ و از چه تعريفي منظور از ابعاد جامعه: ها را پاسخ گويد اين پرسش برخوردار است؟

اي از افراد است كه به مثابه اجزاي يك سيستم در پيوندي جامعه مجموعه به هم پيوستهيكديگر قرار دارند؛ و در عين حال كه هر يك از اين اجزا كاركرد ارگانيك با (Function) از همين رو، به . كنند خود را دارا هستند، و كاركرد يكديگر را تكميل مي

است؛ به بيان ديگر هر عضو و » كد استراتژيك«عقيده من هر عضو يا جزء از جامعه داراي ردي جمعي در مجموعه تعريف شده اجتماع شناسانه داراي كارك جزيي از منظر جامعه

.سازد است كه به او كد استراتپيك با نقش اجتماعي معيني را مرتبط ميها و كدهاي در چنين فضايي است كه درگيري ميان نيازهاي زندگي جمعي، نقش

كنندگان در اين پيوند تعريف شده، به هاي شركت استراتژيك و تمنيات شخصي و خواستهشخص از يك سو شخصيتي است كه در پيكره اجتماع و جامعه داراي . دآي وجود مي

اي است و از سوي ديگر در مقام شخص و نيازهاي فردي با تمايالت و جايگاه تعريف شده .تمنيات گوناگوني سر در گريبان است

كنترل «از همين روست كه به قول آميتاي اتزيوني در نوشتاري با موضوع محتوايي كارآيي، كنندگان آن ـ بين درگيري ميان نيازهاي سازمان و نيازهاي شركت«، »سازماني

تر از آني نيست كه در عرصه كنترل سازماني به بازدهي و ارضاشدگي ـ هيچ جا نماياناين در حالي است كه اين دو دسته از نيازها از يك لحاظ مكمل هم 1».خورد چشم مي

1. Excerpts From Amitai Etzioni, “Modrern Organizations” , Prentice – Hall, 1964, pp.58-61

... / شناختانه نظارت و ابعاد جامعه

.كنند هستند و يكديگر را تقويت ميرخ نشان » منافع فردي«نمايي تحت عنوان يا متناقض» پارادوكس«اي است كه چنين نقطهدر

منافع «و » منافع شخصي«كه نقطه تالقي برخورد » منافع فردي«گويم از اين جهت مي. دهد ميدر فصول بعد، بيشتر به اين موضوع خواهم . دانست» منافع فردي«را بايد در نقطه » جمعي

شناختانه اصل توانيم بيان كنيم كه منظورمان از ابعاد جامعه توجه به اين معنا ميپرداخت؛ اما با در » فرد«است كه در مقام » اشخاص«هايي از رفتارهاي اجتماعي نظارت، در برگيرنده شاخصه

و كد استراتژيك معين در شده داراي نقش تعريف» زندگي اجتماعي و جمعي«ساحت مت حيات اجتماعي و جمعي در راستاي دستيابي به اهداف چارچوب آن نقش براي حفظ سال

.تعريف شده آن اجتماع و جامعه هستند

شناختانه نظرات و مطالعات جامعه: پاسخ پرسه چهارمشناختانه نظارت و تعريف آن باز گفته شد، بايد با توجه به آنچه در ارتباط با ابعاد جامعه

هاي رفتارهاي اجتماعي نظارت دربرگيرنده شاخصهشناخته اذعان دارد كه اگر ابعاد جامعهاي كه در مقام فرد ـ حد واسط منافع شخصي و منافع جمعي ـ به گونه است؛ به» اشخاص«

عنوان ضامن اساسي حصول به اهداف فردي و حفظ سالمت حيات اجتماعي سياسي بهيي در نزد ناظران و نيازمند ساماندهي دانا» نظارت«نگرند؛ بايد بنويسم پرسه اجتماعي مي

چشمهاي تيزي است كه مسؤوليت اساسي آنها در چنين ساختاري نظارت بر زندگي اي كه به واسطه هاي اجتماعي ـ به تعبير وبري آن ـ است؛ به گونه اجتماعي در سطح كنش

حفظ سالمت حيات جمعي و اجتماعي بر اساس ساماندهي دانايي، آشنايي عميق با هاي اجرايي مناسب و متناسب با مسؤوليت ها و رويه و اتخاذ خط مشي هاي كاربردي تئوري

گونه كه در آيد، همان لذا به نظر مي. مضاعف آنها در حصول به نظارت كارآمد استكند، در ارتباط با اي پيدا مي اهميت ويژه» فرهنگ دفاع«در نظر داشت » دفاع فرهنگي«كارآمدي «اين . اهميتي بسزا برخوردار است از» كارآمدي نظارت«نيز، » نظارت كارآمد«

شناخته و نه تنها است كه تونل پيوند مفهوم نظارت با مطالعات جامعه» نظارتاي آنها را فراهم هاي معرفتي حاشيه شناختانه، بلكه روانشناختانه و ديگر حوزه جامعه .سازد مي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

يادي مطرح در چنين نگرشي است كه دو مطلب اساسي براي نظارت به صورت بنيابد؛ در هاي حاكم بر نگرش آنها در امر نظارت استقرار مي شود و به صورت پارادايم مي

منافع «قبول يا پذيرش ) 1: عبارتند از) هاي فكري شالوده(ها اين پارادايم نگاه مذكور،عنوان ضامن اصلي به» كد استراتژيك«پذيرش ) 2. عنوان يك اصل قابل احترام به» فردي .ار كاركرد اجزااقتد

نظم اجتماعي و نظام سياسيگيرد و شناختانه در اصل نظارت شكل مي از اين منظور است كه بنيادهاي نگرش جامعه

هاي ناظر بر نظارت، توان نظم و نظام موردنظر را در چارچوب گزاره با قبول اين اصل مي» چه هست و آنچه بايد شدمقايسه بين آن«اگر محتواي نظارت را در . مورد بررسي قرار داد

هاي حاكم بر نظارت عمل عنوان پارادايم بدانيم و بدون عنايت به قبول دو گزارش فوق بهايم؛ بعد از اين معنا هاي بنياديني استوار نساخته نماييم، در واقع آنچه را كه بايد باشد بر پايه

ين اطمينان كه توانيم به سنجش و اصالح عملكرد براي به دست آوردن ا است كه مي .هاي اجرايي آن با كاميابي به انجام رسيده است، اقدام ورزيم هاي سازمان و طرح هدف

:از سوي ديگر اگر فرآيند نظارت و كنترل را داراي مراحل زير بدانيم گيري؛ تعيين استانداردها و معيارهايي براي اندازه -1 گيري عمليات و عملكرد؛ اندازه -2 ها با استانداردها؛مقايسه عملكرد -3 .اقدامات اصالحي -4

تعيين صحيح استانداردهاو در اولين گام و به تبع آن انعكاس آن تا آخرين مرحله، .مند است گيري از اهميتي كليدي بهره معيارهايي براي اندازه

تعيين استاندارد كه براي موفقيت و كارآيي يك سيستم نظارتي الزم و ضروري است،گيري دقيق در تعيين هاي سازمان در قالب نتايج اندازه از بيان كردن هدفعبارت است

تاكيد اصلي بر اين است كه اهدف سازمان به صورت كمي و قابل سنجش . استاندارد و معيارگيري سنجش نخواهند شوند، قابل اندازه درآيد؛ چرا كه اهدافي كه به صورت كيفي بيان مي

از اين رو بايد اهداف كيفي و كمي با مشكل مواجه خواهد كرد؛نظارت را بود و اين مسأله،

... / شناختانه نظارت و ابعاد جامعه

هاي ريز و كوچك و به صورت اعداد و ارقام ذكر كنيم تا هنگام را هم به صورت هدف .نظارت بتوانيم آنها را مورد ارزيابي و سنجش قرار دهيم

نداردهاي طور مثال استا اند؛ به متخصصان نظارت معتقدند استانداردها بر انواع مختلفكمي و كيفي؛ يا استانداردهاي تاريخي، تطبيقي يا خارجي؛ اما بايد در مرحله نخست

بندي در اين تقسيم. را از هم جدا كرد» استانداردهاي بنيانين«و » استانداردهاي بنيادين«شناخته و تئوريك مجموعه استانداردهايي است كه بنيادين هستند و استانداردهاي معرفت

.دانست» بنيانين«توان استانداردهاي تانداردهاي فوق را ميمابقي اس

و كاركرد دوگانه به هم پيوسته» اصل نظارت«: پاسخ پرسه پنجمدر پاسخ به اين پرسش كه آيا اصل نظارت بر عملكرد سيستم داراي هويت اجتماعي

ز منظر سياسي است؟ يا كاركردي اجتماعي ـ سياسي؟ بايد بدانيم نكته تأكيد داشت كه اويژه در منظر نظريه وبري ساحت سياسي و شناسي سياسي به شناختانه در حوزه جامعه جامعه

ولي در عين از هم جدا بودن در . شود حوزه بوروكراتيك يا اداري از يكديگر متمايز مي . گيرد تأثير و تأثر با آن قرار مي

د حاكميت را در مقام بدانيم، باي» حوزه قدرت و روابط قدرتي«اگر ساحت سياست را عنصر «، دولت را »عنصر عيني اعمال قدرت«، حكومت را »عنصر ذهني اعمال قدرت«

» هيأت مديره اعمال قدرت«و در نهايت هيأت دولت يا كابينه را » اجرايي اعمال قدرتدر سطح كالن روابط قدرتي سلسله مراتبي بر اين مفاهيم وجود دارد؛ و در چنين . بدانيم

تبع اين سلسله مراتب قدرتي، سلسله مراتب نظارتي تعريف شده بين سطحي و بنا فضايي به .وجود دارد» سطحي نظارت درون«، »مديريت سازمان«و » ضرورت سازماندهي«به

بر اساس سه » فضاي سياسي معطوف به قدرت«شناختانه در لذا، نظارت در محيط جامعهنظار و سازماني از نظارت را براي » فرمانده«ود؛ ش فرمانده، فرمانبر و فرمان؛ حاصل مي: اصل

هاي صادره از سوي خود تعيين نظارت بر عملكرد فرمانبران و تطبيق رفتارهاي آنها با فرمانكند و آن نظار، رفتار فرمانبران را مورد تطبيق قرار داده و گزارشات الزمه را تنظيم مي .نمايند مي

اساسي است كه در مقام مقوم جايگاه اصل نظارت اين رابطه قدرتي بر تابشگر سه اصل

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.پذيرد بخش معنا مي در ساخت حيات اجتماعي

شناسي نظارت جايگاه: پاسخ پرسه ششمتوان به اهميت جايگاه با عنايت به آنچه گفته آمد، بايد بر اين نكته تأكيد كنيم كه زماني مي

ه اين اصل در ساخت حيات اصل نظارت در مقام اصل مقوم سالمت جامعه توجه داشت كسالمت قدرت و اعمال آن در . باشد» اصل آزادي، برابري و قانون«اجتماعي بشر، بر تابشگر

گاه آن در حيات اجتماعي معطوف به گانه مذكور است كه تجلي گرو در نظر داشتن اصول سهرابري است و هم اگر بپذيريم كه قانون هم نتيجه قبول آزادي و ب. نظارت بر اجراي قوانين است

در . با حيات اجتماعي بدانيم» آزادي و برابري«حاصل آزادي و برابري، بايد آن را نقطه اتصال شهروندان در » اصل آزادي و برابري«االجرا برتافته از است كه قواعد الزم» قانون«پرتو همين

:مند آنها ضامن ايجاد برابر قانون و پذيرش اراده نظم -1 عدالت -2

رخ نشان » توسعه ملي«و همين دو بنياد اساسي است كه به مثابه زمينه اساسي شود؛ مي .دهد مي

نقش مشاركت مردم در توسعه نظارت همگاني در شهرداري تهران

∗داود دعاگويان

مقدمهساالرانه و اي، يكي از اركان يك نظام مردم عنوان يك مفهوم پايه مشاركت به

.رددگ دموكراتيك محسوب ميگيري در طول دو قرن گذشته ما شاهد توسعه نظام مشاركتي اقشار اجتماعي در تصميم

طور منظم صورت اگرچه حضور مردم در نظام اجتماعي كالن به. نظام حكومتي بوديمعنوان ركن اصلي اند كه مردم به هاي اجتماعي دريافته نگرفته است، كليه نهادها و سازمان

.اجتماعي نقش داشته باشندنظام بايد در تحوالت مطالعات مربوط به مشاركت شهروندان، از زماني آغاز شد كه اهل تحقيق به مطالعه

بدين . ها و تحوالت اجتماعي، فرهنگي و سياسي پرداختند توسعه، علل و آثار دگرگونيهاي توسعه اجتماعي، اقتصادي و ترتيب مفهوم و موضوع مشاركت جزء جداناشدني نظريه

ها و مؤسسات تحقيقاتي ها، ارگان ي شد و تقريبا از نيمه دوم قرن بيستم مجامع، سازمانسياس .متعددي به بررسي، شناخت و مطالعه ابعاد و وجوه مختلف مشاركت پرداختند

ابعاد مفهومي مشاركت و اشكال گوناگون اين پديده در جوامع بشري موجب شده .هوم ارائه شوداست كه تاكنون تعاريف متعددي از اين مف

شناسي و عضو هيأت علمي دانشگاه دانشجوي دكتراي جامعه ∗

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

عنوان نظران به بررسي و مطالعه مشاركت مردم در امور جامعه به گروهي از صاحبركني از حيات مدني و چگونگي ارتباط آن با توسعه سياسي، اجتماعي، فرهنگي و

طور خاص به گروهي ديگر نيز توجه خود را به) ,1973G.Mirdel. (اند اقتصادي پرداختههاي فرهنگي و بررسي امعه و دروني كردن هنجارها و ارزشبررسي روابط فرد و ج

اند هنجاري و انزواي ارزي معطوف كرده جريانات انفعال و اتصال فرهنگي، آنومي و بي)1976Hein emam,.(

عنوان يكي هاي مشاركت مدني به انديشمنداني نيز تالش كردند كه با ارائه مدل شبكهه مطالعه همكاري شهروندان در امور شهري بپردازند از اشكال ضروري سرمايه اجتماعي ب

طور ويژه، گروهي نيز به بررسي روابط متقابل مشاركت اجتماعي و به) 297: 1380پاتنام، ( و توسعه اعتماد ميان شهروندان به جايگاه توسعه تعامالت اجتماعي و نقش آن در توسعه

.مشاركت و اعتماد بپردازندتوان گفت كه مشاركت به مفهوم ك تعريف عام از مشاركت مياز اين رو براي ارائه ي

همكاري و شركت در كار، امر يا فعاليتي، حضور در جمع، گروه و سازماني جهت بحث و گيري، چه به صورت فعال و چه به صورت غيرفعال است كه در آن نقش و تصميم

)141، 1373تبريزي، . (مسؤوليت فرد چندان مشخص نشده استهاي ارادي داللت دارد كه اعضاء يك خاص، مشاركت به آن دسته از فعاليت طور به

طور مستقيم و غيرمستقيم آنها در فرايندها و امور جامعه شركت كرده و به جامعه از طريق )141همان، . (كنند در شكل دادن حيات مدني مشاركت مي

.تبا اين وجود، تاكنون تعاريف زيادي از مشاركت به عمل آمده اسدر بعد فرهنگي، مشاركت ميل فرد به دروني كردن فرهنگ و ابعاد آن در طيفي از

ها، هنجارها و مفاهيم است؛ يعني ميل به رقابت، فعاليت، نوع دوستي، نظارت و ارزش .همياري در جهت پيشبرد امور در فرد ديده شود

از روي رغبت با از بعد اجتماعي مشاركت يعني ميل به همكاري، تعامل و كنش متقابلهدف بهبود زندگي اجتماعي؛ از طرف ديگر از بعد سياسي مشاركت يعني پايبندي و احساس مسؤوليت نسبت به جامعه و محيط زندگي و حيات مدني نظارت بر اعمال و رفتار

گرايي، رعايت هنجارها و در اين تعريف قانون. ديگران و سهيم شدن در امور جامعه است

... / نقش مشارآت مردم در توسعه

جويي و التزام و تقيد مدني به نظارت در امور جامعه و شركت فعال افراد در ها، خطر ارزش .جامعه شهري جزء اصلي مشاركت است

با توجه به معناي عمومي مشاركت، مشاركت اجتماعي شهروندان يعني آن دسته از طور مستقيم و غيرمستقيم، در تشكيل حيات شهري و نظم دادن به امور، در رفتارهايي كه به

. گذارد ها و نظارت در اعمال مديران شهري تأثير مي ي گير ثر شركت فعال مردم در تصميما ها، توجه به قوانين شهري، رأي دادن، همكاري با سازمان: ها عبارتند از برخي از اين فعاليت

نظارت بر اعمال شهروندان و مديران شهري، جستجوي اطالعات شهري، عضويت در N.G.O.هاي اتحاديه ها و شوراها، انجمن

بندي اي مشاركت را با دو محور مشاركت اجباري و مشاركت با انگيزه دسته عده . كنند مي

مشاركتي است غيرارادي و غيرهدفمند همراه با ) تحميلي(منظور از مشاركت اجباري گونه كنند؛ زيرا اين فشار كه افراد و شهروندان در حالت اضطرار در همياري شركت مي

. رو هستند شود كه چنانچه اين مشاركت وجود نداشته باشد، با ضرر و زيان روبه نباط مياستشود كه اعضا نسبت به يكديگر اعتماد هايي ديده مي عمدتا مشاركت اجباري در محيط

(trust) ندارند. در مقابل مشاركت همراه با انگيزه يعني مردم با ميل و اراده و خواست خود با نهادهاي

هايي پذيري در اين عرصه بيشتر در محيط مشاركت. كنند اعي همكاري و همياري مياجتم .آيد كه افراد با گسترش تعامالت اجتماعي يا نهادها نسبت به آنها اعتماد دارند به وجود مي

دار مشاركت معني) 1هاي مشاركتي دار، مشاركتي است كه افراد با انتخاب كانون منظور از مشاركت معني

كنند كه با نهادهايي همياري داشته باشند كه در راستاي اهداف آنها گام برداشته ش ميتالاين نوع مشاركت چه از نظر . و حلقه اتصال آنها با ساير نهادها و آحاد اجتماعي باشد

.هاي مشاركتي دارد هاي آشكاري با ساير روش مفهومي و چه از نظر ارزشي تفاوتمعيار اين نوع از . دار است مشاركت آگاهانه، هدفمند و جهتاز نظر محتوا، اين نوع از

مشاركت، سياسي و اجتماعي است و هدف، نه خود مشاركت، بلكه نتايج و اهدافي است

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

در اين مشاركت مشخصات . كه بايد در اين نوع از مشاركت به آن دست يافتمالت گرم و صميمي دهنده سياسي كار، سازماني، گروهي، دوسويه و مبتني بر تعا مشاركت

.استهاي علمي و مبتني بر علم ارتباطات دار بايد از روش از نظر روش در مشاركت معني

گيري از سازوكارهاي تعامالت هدفمند، از روش ارتباطات بهره جست و براي بهره .اي و تكنولوژي ارتباطات كمك گرفت دوسويه، ابزارهاي رايانهمند جهت مشاركت، آزاد بوده و هاي هدف روهتوان در انتخاب گ با اين روش مي .گزينشي عمل كرد

كنند كه همكاري خود كننده و امين تالش مي دار دو طرف مشاركت در مشاركت معني. را صرفا در سطح تقريب استراتژي سازماني حفظ كرده و از ارتباطات ساده پرهيز كنند

توان بسترهاي ترين زمان مي سريع بر و سياسي است، در اگرچه اين نوع از مشاركت هزينه .هاي دوجانبه ايجاد كرد زيادي را جهت انجام كارهاي مشترك و همكاري

:دار طرف مقابل بايد در مشاركت معني .شخصيت حقوقي داشته باشد) 1 .آگاه به مسائل اجتماعي و شهري باشد) 2 .نماينده يك يا چند گروه باشد) 3 .رساني به نظارت همگاني داشته باشد ي در يارياز نظر رفتاري، انگيزه كاف) 4 .هاي مرجع وابسته باشد خطرپذير باشد و به يكي از گروه) 5 .هاي خود براي طرف مقابل احترام قائل باشد گيري در تصميم) 6

مختصات مشاركت) 2 :از نظر بسياري از انديشمندان مشاركت داراي مختصاتي است كه عبارتند از

.هاست شروط به برابري و آزادي انسانمشاركت، م) الفآيد و بيش از هر چيز نياز به اقدام و ها به شمار مي مشاركت از حقوق مدني انسان) ب

.عمل آگاهانه از سوي آنها داردهاي مربوط به توسعه كه ناظر بر اعمال ريزي مشاركت فرايندي است در برنامه) ج

... / نقش مشارآت مردم در توسعه

.ها است سازمان .تصميم نهايي استمشاركت كامل، مقدم به ) دهايي بسيار باارزش و كند، محدوديت مشاركت مردم اگرچه محدوديت ايجاد مي) ه

.عملياتي است

مشاركت و سرمايه اجتماعي) 3شخصي به نام هني فن به كار برد و 1920مفهوم سرمايه اجتماعي را نخستين بار در سال

به دليل زندگي در شهرهاي جين جاكوب 1960پس از نيم قرن تأخير، مجددا در سال به دنبال او در دهه . بزرگ و مشاهده مرگ شهروندان آمريكايي مورد توجه قرار داد

شناس، اين واژه را براي شناسايي منابع مفيد ، گلن لوري، منتقد و ايوان اليت، جامعه1970 .شهري به كار بردند اجتماعي و توسعه سرمايه انساني و توصيف مشكل اقتصاد درون

هاي متقابل ميان اي از سرمايه انساني است و آن دسته از وابستگي سرمايه اجتماعي جنبههمچنين ) 1377كلمن، . (شود كند كه از ساختار اجتماعي ناشي مي افراد را توصيف مي

اي از منابع و امكانات است كه در لوري بر اين اعتقاد است كه سرمايه اجتماعي مجموعهسازمان اجتماعي جامعه ذاتي و ماندگار است و براي رشد اجتماعي و روابط خانوادگي و

اين منابع براي اشخاص مختلف متفاوت . شناخت كودك يا شخص بزرگسال مفيد استكلمن، .(شان فراهم كند تواند يك برتري مهم براي آنها در رشد سرمايه انساني است و مي

1377 ،148( ي يك جامعه به هم اعتماد كنند و به تشكيل شود كه اعضا سرمايه اجتماعي موجب مي

پذيري به معني پذيرش توانايي كار جمعي و معاشرت. ها و مجامع داوطلبانه بپردازند گروهرحمتي، . (صداقت، اتكاپذيري، قابليت اعتماد كردن، اطمينان و حسن وظيفه است

1374،64( كند، فردگرايي ديد ميپذيري و به تبع آن سرمايه اجتماعي را تم عاملي كه معاشرت

شود، آن است كه افراد در اي مي آنچه موجب تقويت سرمايه اجتماعي در هر جامعه. استيك جامعه فقط به فكر منافع خود نبوده و تنها در جهت دستيابي به آن عمل تالش نكنند،

.ردازندهاي داوطلبانه و غيرداوطلبانه بپ ها و تشكل بلكه به انجام كار جمعي در قالب گروه

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

هاي اقتصادي، طور كلي سرمايه اجتماعي از مفاهيم نويني است كه امروزه در بررسي بهسرمايه اجتماعي اشاره به مجموعه . اجتماعي و فرهنگي جوامع مدرن مطرح شده است

شواهد . دهد روابط و هنجارهايي دارد كه به كيفيت و كميت روابط اجتماعي شكل مياجتماعي براي رشد و موفقيت اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و دهد كه همبستگي نشان مي

سرمايه اجتماعي يك مجموعه ازنهادهاي زيربنايي . توسعه پايدار يك جامعه ضروري استهاي ها و تشكل دهنده افراد در قالب نهادها، شبكه اجتماعي نيست، بلكه حلقه اتصال

. داوطلبانه استاعي و هنجارهاي وابسته به آن است كه بر توليد هاي اجتم سرمايه اجتماعي شامل شبكهفوكوياما نيز سرمايه اجتماعي را ) 1380علوي، .(گذارد و سالمت يك جامعه تأثير مي

داند كه باعث ارتقاي سطح اي از هنجارهاي موجود در سيستم اجتماعي مي مجموعهت و ارتباطات هاي تبادال همكاري اعضاي آن جامعه شده و موجب پايين آمدن سطح هزينه

)1380فوكوياما، . (شودداند كه حاصل تأثير نهادهاي اي مي بانك جهاني نيز سرمايه اجتماعي را پديده

. اجتماعي، روابط انساني و هنجارها بر روي كيفيت و كميت تعامالت اجتماعي است )20، 1380علوي، (

مايه اجتماعي داراي آيد، سر هاي رايج در مورد سرمايه اجتماعي برمي آنچه از تئورياين تركيبات . شوند هاي تشكيل دهنده آن محسوب مي عنوان هسته تركيبات اصلي است كه به

اعتماد، مشاركت و عمل ) رسمي و غيررسمي(هاي و عناصر، شامل اجتماع محلي، شبكهگيري اين عناصر سبب ايجاد بستر مناسب جهت رشد و در واقع تقويت و شكل. متقابل است

)1381مالحسني، . (شود سرمايه اجتماعي در هر جامعه مي توسعهكنند؛ ارتباطات هاي مشاركت مدني، هنجارهاي قوي معامله متقابل را تقويت مي شبكه

بخشند؛ اجازه را تسهيل و جريان اطالعات را در مورد قابل اعتماد بودن افراد بهبود ميعنوان يك پااليش شوند؛ و به ها به ديگران انتقال يافته و دهند كه حسن شهرت مي

.كنند ها عمل مي چارچوب فرهنگي شفاف براي همكاري آينده در تمام زمينهشالوده اعتماد اجتماعي را در جامعه » شعاع اعتماد«فرانسيس فوكوياما، با ارائه مفهوم گيرد كه موجب توليد هنجارهاي متعامل و سرمايه وجود برد روابط اجتماعي در نظر مي

... / نقش مشارآت مردم در توسعه

.شود ماعي در جامعه مياجتاي از هنجارها عنوان مجموعه توان به زعم فوكوياما سرمايه اجتماعي را به سادگي مي به

شان هاي غيررسمي تعريف كرد كه اعضاي گروهي كه همكاري و تعاون ميان يا ارزشصداقت، اداي تعهدات و ارتباطات دوجانبه، هنجارهايي . مجاز است، در آن سهيم هستند

. كنند د كه توليد سرمايه اجتماعي ميهستنهاي اجتماعي توليد خدمات عمومي عنوان سازمان هايي كه به طور كلي سازمان بههاي روابط اجتماعي و مشاركت مدني خود را با جامعه تسهيل كنند، چنانچه شبكه مي

هاي اجتماعي، موجب افزايش كنند، ضمن جلب اعتماد عمومي و توليد سرمايه .شوند هاي شهروندان مي همكاري

شود و تلقي مي» مشاركت عامه«بنابراين، سرمايه اجتماعي منبعي جهت كنش جمعي اين منبع عالوه بر آگاهي و توجه مردم به عملكرد نظام سازماني و اجتماعي، عالقمندي

دهد و در نهايت عناصر غيرساختاري همكاري را مردم را به موضوعات خاص افزايش مي .كند دار تبديل مي ر ساختاري مشاركت رسمي و معنيبه عناص

مشاركت و اعتماد اجتماعي) 4مترادف با تكيه كردن، واگذاشتن كار به كسي، اطمينان، » اعتماد«در زبان فارسي

از جمله اين . شوند البته انديشمندان بين اين مفاهيم تمايز قائل مي. وثوق، باور و اعتقاد استتر و فراتر از مفهوم بر اين اساس مفهوم اطمينان، عميق. و اطمينان است تمايز مفاهيم اعتماد

.گيرند اعتماد است و اطمينان را مترادف آرميدن، آسودگي خاطر و يقين به كار ميبا اين وجود تاكنون تعاريف مفهومي بسياري از ديدگاه انديشمندان در مورد اعتماد

شود، ليكن كالبدشكافي اصلي مفهوم آنها اشاره ميارائه شده است كه در ادامه به برخي از .اجتماعي و تأثير آن بر تعامالت و روابط اجتماعي در فصل دوم آمده است

آميز بشر در كنار داند كه حاصل زندگي مسالمت دوركيم اعتماد را آرامشي مي ،1366دوركيم، . (همنوعانش در حالت صلح و به دور از هرگونه دشمني و خصومت است

64( )1370ترنر، . (داند زيمل اعتماد را نوعي ايمان و اعتقاد افراد به جامعه مي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

اصول گيدنز اعتماد را اطمينان و ايمان به قابليت يك شخص يا سيستم و پايبندي آنها به .(Gddens, 1992)گيرد در نظر مي) مثل دانش فني(اخالقي، اصول انتزاعي و مجرد

گيرد و معتقد است عادل ايمان به مردم به كار ميوايت اعتماد بين شخص را م (whyth, 1993). ها از اين حيث با هم متفاوت هستند فرهنگ

مور اعتقاد دارد كه اعتماد معموال به ظرفيت شخصي افراد براي ايجاد اطمينان در دقت (Moor, 1989). اعتبار و رفتار شخص ديگر ارتباط دارد

بيني رفتار افراد توجه داشته و بيشتر به جنبه قابليت پيشاينگهارت در تعريف اعتماد، اعتقاد دارد كه اعتقاد يا عدم اعتماد به تشكيل انتظارات در شرايط اطالعاتي ناقص كمك

بيني دوستانه خواهد بود و در جهت مخالفت كند كه رفتار ديگري به طرز قابل پيش ميدر نتيجه در زماني كه . شود م اعتماد تلقي ميرفتار رياكارانه يا غيرقابل اعتماد افراد، عد

براي افراد ابهام وجود داشته باشد، اعتماد يا عدم اعتماد مشخص را به تفسير دوستانه يا اينگهارت، . (تواند مهم و قابل توجه باشد كشاند و اين پيامدها مي دشمنانه اعمال ديگري مي

1373( داند كه نسبت به پيوند قلبي در افرادي مي وايگرت اعتماد را ناشي از ارتباط عاطفي و

)1373صنعتي، . (دهند يكديگر صادق بوده و به يكديگر براي ارائه افكار و اعمال آزادي ميبه نظر گافمن اعتماد متشكل از ارائه يك تعريف، توسط كنشگر، درباره خويشتن و

اگر فرد ناظر و . ر كندخواهد براساس آن با كنشگر ارتباط برقرا يك فرد ناظر است كه ميكنشگر در يك وضعيت بازي با يكديگر ارتباط برقرار كنند، شرايط ويژه اعتماد برقرار

.شود مي .احساسي، شناختي، رفتاري: گيرد كه عبارتند از لوئيس براي اعتماد سه بعد در نظر مي

پيوند زعم او بنياد احساسي اعتماد بعد شناختي آن است و عنصر عاطفي اعتماد، بهسازد و در چنين كنند را فراهم مي احساسي ميان همه كساني كه در يك رابطه شركت مي

به اعتقاد او بعد رفتاري اعتماد در . آيد هاي شديد عاطفي پديد مي گذاري موقعيتي، سرمايهشود كه طي آن كنشگر براساس اين انتظار كه ديگر كنشگران به كنش اجتماعي ظاهر مي

,lewis). پردازد شناسي عمل خواهند كرد، به كنش مي از روي وظيفهشكل شايسته و

1985)

... / نقش مشارآت مردم در توسعه

چلپي، . (داند چلپي اعتماد را داشتن حسن ظن به همه افراد در روابط اجتماعي مي1375(

دارد كه براي ورود به هر يك از فرانسيس فوكوياما با طرح مفهوم شبكه اعتماد بيان ميهاي اعتماد موجود در آن نظام و كافي درباره شبكه هاي اجتماعي بايد اطالعات نظام

هاي اجتماعي داراي ميزان خاصي از به نظر او كليه گروه. هاي آن به دست آورد ويژگيشعاع اعتمادند كه به مفهوم گستردگي، دايره همكاري و اعتماد متقابل اعضاي يك گروه

د باالتري باشد، سرمايه در نتيجه هر چه يك نهاد اجتماعي داراي شعاع اعتما. است .اي با محيط است اجتماعي بيشتري نيز خواهد داشت و داراي تعامالت گسترده

پيتربالو گسترش مبادالت اجتماعي در جامعه را عامل اصلي اعتماد در ميان مردم به اعتقاد او مبادله اجتماعي ـ به خاطر اينكه افراد هيچ منبع رسمي در دست ندارند . داند مي. شود بادالت آنها را همراهي كند ـ تنها از طريق رشد موازي اعتماد متقابل ممكن ميكه م

از اين رو فرايند مبادله اجتماعي كه ممكن است به شكل منابع شخصي ظاهر شود، اعتماد بنابراين . كند را در روابط اجتماعي از طريق جريان مجدد و توسعه تدريجي آنها ايجاد مي

.توان چنين ترسيم كرد ا در اعتمادسازي ميمدل تحليلي بالو ر

عي اگرچه توان گفت كه اعتماد اجتما هاي فوق مي با توجه به تعاريف و ديدگاهشود و خود تحت تأثير تعامالت اجتماعي است معرفي مي واسطهعنوان يك متغير بهمدني و همكاري هاي مشاركت اي، هنجارهاي معامله متقابل، شبكه عنوان يك مفهوم پايه به

هاي دوجانبه كارآمد ميان زيرا وجود همكاري. كند آميز در جامعه را تقويت مي موفقيت .ويژه ميان نهاد شهرداري و شهروندان مستلزم اعتماد دوجانبه است ها به مردم و سازمان

به عبارت ديگر اعتماد اجتماعي به تسهيل روابط اجتماعي، مبهم بودن در امور، انجامد و به نوعي اني، صداقت و صراحت و اطمينان از نحوه اجراي امور ميمشاركت همگ

)109، 1384سجاد اجاقلو، محمدجواد زاهدي، . (كند آنها را تقويت مي

مبادل ه

گ انسجام روهي

اعتماد

دوسيت

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

نقش مشاركت اجتماعي در توسعه نظارت همگاني) 5طبق اصل هشتم قانون اساسي جمهوري اسالمي ايران، مردم حق نظارت بر نهادهاي

.اين مهم از سوي بزرگان علم و دين نيز سفارش شده است. ندحكومتي داركه بر دو ) (1888(وجود آمدن تفكر مركز نظارت همگاني شهرداري تهران اگرچه به

اين مقوله را ) تئوري ارتباط با مشتري و تئوري مديريت و ارزيابي و نظارت استوار استهاي اين مركز بر رفتار فعاليت كند كه شهرداري تهران مايل است كه از طريق مطرح مي

جامعه شهروندان (و رفتار محيط شهرداري ) مديران و كاركنان(درون نظام شهرداري اي باشد كه كارآمدي كاركرد و خدمات گونه تأثير بگذارد و اين تأثيرات به) تهراني

شهرداري تهران مورد رضايت شهروندان قرارگيرد و بر مقبوليت و مشروعيت شهرداري، عنوان يك نهاد اجتماعي بيفزايد و پيوند مناسب، دائمي و عميق بين شهرداري و به

شهروندان فراهم آورد، ليكن نبايد اين مهم را ناديده گرفت كه عملكرد اين مركز بر دار شهروندان با نظام شهرداري تأثير مثبتي بر جاي توسعه اعتماد اجتماعي و مشاركت معني

.ب توليد سرمايه اجتماعي شهرداري در شهر تهران شده استگذاشته و در نهايت موجبا اين وجود توسعه مشاركت مردم با مركز نظارت خود تحت تأثير عوامل گوناگون

:توان آنها را چنين برشمرد است كه مي

با مردم 1888نحوه تعامالت كاركنان مركز -1-5لب رضايت مردم محسوب ترين عناصر ج ارتباط ميان كاركنان با مردم يكي از مهم

ارتباط . اين ارتباط تحت تأثير دو مقوله ارتباطات كالمي و غيركالمي است. شود ميگويي به نيازها، تأثير عنوان يك عنصر هنري و با هدف پاسخ با مردم به 1888كاركنان

هاي اين نوع از ارتباط متقابل يكي از شاخص. شگرفي بر رفتار و افكار طرف مقابل دارداين . هاي مراجعان و تالش در جهت راهنمايي آنها است ها و خواسته وش دادن به حرفگ

تواند ضمن تغيير نگرش و افكار مردم در تخليه هيجاني به آرامش عمومي منتهي روش مي .هاي دوجانبه در آينده شود گردد و از سوي ديگر موجب جلب اعتماد و همكاري

رتباطي بين كاركنان و مردم بسيار است و در اغلب با اين وجود اثرات ناگوار موانع ا

... / نقش مشارآت مردم در توسعه

موارد به تحريك حالت دفاعي، مقاومت و رنجش، كاهش انگيزه در روابط آينده، احساس .شود ميلي نسبت به سازمان منجر مي شكست و بي

:اين موانع عبارتند از .ها و انتظارات شهروندان داوري نسبت به خواسته پيش) الف .ها ت كافي در پيگيري به خواستهاظهار عدم وق) ب .اي در پيگيري امور به كار بردن اصطالحات تخصصي حرفه) ج .هاي شهروندان گوش ندادن به خواسته) د .هاي او هاي شهروند و نگرش ارزيابي منفي از خواسته) هـ .خوار و خفيف كردن اشخاص) و .برخورد آمرانه با شهروندان) ز

نظارت همگانيافزاري در جنبش نرم -2-5اصوال كارآمدي هر سازمان اجتماعي در گرو رعايت چند اصل سازماني است كه در

:اين اصول عبارتند از. افزاري نام برده شده است عنوان جنبش نرم اين تعريف از آن به تدوين راهبرد؛ -1 توسعه تجهيزات؛ -2 باور سازماني در كاركنان؛ -3 مديريت كارآمد؛ -4 رساني؛ ت سازماني و اطالعارتباطا -5 .بازخوردگيري و اثرسنجي عملكرد سازمان -6

اي از دهد كه نظارت همگاني با سازماندهي مجموعه افزاري امكان مي جنبش نرمدر درجه اول، اين نهاد مؤثر در . هاي مؤثري بردارد ها براي رسيدن به هدف، گام فعاليت

تالش ها و براساس اصل جامعه محوري ها و تهديد مجموعه شهرداري با ترسيم فرصت 1888از طريق كاناليزه كردن ارتباطات مردم با مركز 1888ي كند كه با تدوين استراتژ مي

كارگيري كاركنان با انگيزه و كارا كه باور قلبي به اي و نيز به گيري از سيستم رايانه و بهره .نظارت همگاني دارند، به نيازهاي اجتماعي پاسخ گويد

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

با درون 1888ها و ارتباطات مركز رسانهرساني و حضور در طرف ديگر نحوه اطالع ازها در بازخوردگيري و اثرسنجي بندي فعاليت بندي و دسته و برون سازمان شهرداري و طبقه

تواند گيرد ـ مي عملكرد اين نهاد در جامعه ـ كه در كانون توجه مديريت مركز قرار مي .ابط اجتماعي مركز نظارت و جلب مشاركت مردم داشته باشدنقش مهمي در تنظيم رو

گويي نظام رسيدگي و پاسخ -3-5هاي اصلي مركز نظارت همگاني شهرداري تهران كه در احكام يكي از مأموريت

هاي گويي به خواسته صادره از سوي شهردار تهران نيز بر آن تأكيد شده است، نظام پاسخهايي است كه از سوي مردم به اين مركز ي دقيق به پياممردم و بازرسي ويژه و رسيدگ

.ارسال شده استاين موضوع از يك طرف دربردارنده فرايند نظارت و ارزيابي عملكرد كاركنان ناجا

هاي مديران و در دسترس بودن آنها در جهت سازي فعاليت بوده و از طرف ديگر شفافدر جلسات ارتباط مستقيم و يا رسيدگي به صورت حضور گويي به انتظارات مردم، به پاسخ .هاي آنها را در پي خواهد داشت پيام

تواند اوال در شناخت دقيق گويي و رسيدگي به توقعات و انتظارات مردم مي نظام پاسخها و تشريح عملكرد واحدهاي اجرايي بسيار مؤثر بوده و در ثاني با جلب رضايت واقعيت

نسبت به مركز و نهاد شهرداري افزايش داده و در نهايت مقبوليت شهروندان، اعتماد آنها را .اين نهاد را در افكار عمومي ارتقا بخشد

مشاركت شهروندان و توسعه نظارت همگاني) 6هاي مربوط به مشاركت اجتماعي اين واقعيت تاريخي را ها و ديدگاه مروري بر نظريه

تواند موجب استواري نظام مردم ميدار كند كه مشاركت اجتماعي و معني آشكار ميآنچه كه مهم است نظارت همگاني . هاي نظارتي گردد شدن دستگاه شهري و نهادينهاي است كه در راستاي مشاركت مردم در امور شهري و مديريت شهري انديشه و برنامه

ب نظارت همگاني با ايجاد بسترهاي زيرين مشاركت همگاني، عالوه بر جل. دارد گام برميها و خدمات شهري بر مقبوليت و مشروعيت خود و رضايت شهروندان نسبت به فعاليت

... / نقش مشارآت مردم در توسعه

افزايد و پيوندي عميق و دائمي بين مديريت شهري و شهروندان فراهم نظام شهرداري مي .كند مي

نظارت همگاني شهرداري تهران با جلب افكار عمومي و درج آرا و نظرات آنها و ع ذيربط، ضمن ايجاد عدالت و فرصت برابر براي كليه شهروندان ها به مراج انتقال ديدگاه

در دسترسي به مديريت شهري به توليد اعتماد اجتماعي و سرمايه اجتماعي براي شهرداري .شود تلقي مي 1888ترين دستاورد مركز پردازد و اين موضوع مهم مي

مردم و شهرداري و عنوان يك پل ارتباطي بين مركز نظارت همگاني شهرداري تهران بههاي شهروندان و تواند ضمن انعكاس ديدگاه ايفاي نقش ضامن براي عدم اعتماد، مي

رسيدگي دقيق به انتظارات آنها، اوال با ايجاد تخليه هيجاني در بين شهروندان به آرامش ر هاي مشاركتي و موفق، مشاركت و نظارت مردم را د عمومي بپردازد و ثانيا با ايجاد شبكه

هاي داوطلبانه شهري و توسعه نهاد شهري افزايش دهد و از اين جهت موجب توسعه انجمن .هاي مردم با شهرداري شود همكاري امكان اظهار مخالفت و تعيين مرزهاي شهروندان و شهرداري؛) الف وجود آوردن جامعه عملگرا؛ به) ب هاي شهري؛ گيري دوري جستن از تلقي نظري ـ اجتهادي و آمرانه در تصميم) ج مشروعيت به وجود نهادهاي بسيج گستره شهري؛) د .هاي اجتماعي شهرداري گسترش سرمايه) هـ

نقش مركز نظارت در توسعه جامعه مدني

توسعه جامعه مدني

ادمند شدن مشارآت مردم در امور شهري

با

تومط

پاين

با

متوط

پاين

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

... / نقش مشارآت مردم در توسعه

)1888مدل مشاركت اجتماعي براساس مركز ثقل (

:دهد كه رابطه فوق نشان مي يابد؛ شاركت افزايش ميهرچه نظارت همگاني توسعه يابد، م) 1 يابد؛ ها گسترش يابد، مشاركت افزايش مي هرچه دسترسي شهروندان به رسانه) 2 .يابد ها گسترش يابد، مشاركت افزايش مي و رسانه 1888هرچه فعاليت ) 3

نظارت همگاني؛ توسعه سرمايه اجتماعي شهرداري: نتيجهشود كه يه انساني است و موجب ميهايي از سرما اصوال سرمايه اجتماعي ناظر بر جنبه

جو ها و مجامع داوطلبانه مشاركت اعضاي يك جامعه به هم اعتماد كنند و به تشكيل گروهتوانايي كار جمعي، معاشرت، همكاري، اتكاپذيري، اعتماد متقابل و حسن انجام . بپردازند

.كار از نتايج سرمايه اجتماعي استو هنجارهايي اشاره دارد كه به كيفيت و كميت سرمايه اجتماعي به مجموعه روابط

دهد و توسعه پايدار و انسجام اجتماعي را ميان شهروندان و روابط اجتماعي شكل ميتوان سرمايه اجتماعي براي شهرداري زيربنايي است كه مي. آورد وجود مي شهرداري به

مردم بر امور هاي اجتماعي شهرداري را براي جلب حمايت و نظارت متكي بر آن پايه .شهري بنيان نهاد

اي شهرداري و هاي اجتماعي و هنجارهاي رابطه سرمايه اجتماعي شهرداري شامل شبكه

افزايش مشارآت

شهرنشيين

نظارت مهگان

دسرتسي بههارسانه

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

تواند خدمات هاي داوطلبانه مشغول كار بوده و مي نهادهايي است كه در انجمن .تأثيرگذاري را در اختيار شهرداري قرار دهد

وجب توسعه سرمايه اجتماعي شهرداري و توسعه و تعميق نظارت همگاني در جامعه مهاي شهري شده و طبق مدل تحليلي، اعتماد بين مردم و حضور داوطلبانه مردم در طرح

.كند نهادهاي مدني شهرداري را تقويت مي

مشارآت اجتماعي

اعتماد اجتماعي

روابط مهياري

خودباوري

اطمينان به شهرداري سازمان

آمك به سازمان

احساس مثبت به شهرداري سازمان

احساس عدالت اجتماع

ابرهاي بر احساس فرصتمهگان براي

آنرتل اجتماع

شهرداري

نظارت مهگان

سرماي ه

اجتما

شناختي مؤثر بر آمادگي بررسي عوامل روان شهروندان براي نظارت بر عملكرد شهرداري

∗محمدحسين الياسي دكتر

چكيدهشناختي بر آمادگي شهروندان منظور سنجش ميزان رابطه بين چند عامل روان در اين تحقيق به

400اي با تعداد اي نمونه گيري خوشه تهراني براي نظارت بر عملكرد شهرداري، با استفاده از نمونهشناختي، يعني س چهار ويژگي روانسپ. ساله شهر تهران انتخاب شد 60تا 15نفر از بين شهروندان

هوش هيجاني، احساس مسؤوليت، عزت نفس و نشاط، همراه با ميزان آمادگي براي نظارت و گيري قرار گرفت؛ سپس هاي فردي، با استفاده از چند مقياس پايا و معتبر مورد اندازه برخي ويژگي

تجزيه و SPSSافزار به كمك نرم هاي حاصل با استفاده از دو آزمون آماري تي و همبستگي و دادهشناختي، همبستگي مثبت و نتايج تجزيه و تحليل آشكار كرد كه هر چهار عامل روان. تحليل شد

.معناداري با آمادگي شهروندان براي نظارت بر عملكرد مديران شهري دارند

احساس مسؤوليت، نشاط، نظارت همگاني، هوش هيجاني، عزت نفس، : ها كليد واژه ضايت از عملكرد و طبقه اقتصادي ـ اجتماعير

مرور ادبيات موضوعدر تحقيقي جامع نشان داده است كه نظارت شهروندان يك جامعه ) 1998( 1ديويدسون

و دبير علمي همايش )ع(ت علمي دانشگاه امام حسينأعضو هي ،شناس روان ∗

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

ثر از چند عامل اساسي أهاي مختلف دولتي و اجتماعي، مت بر عملكرد مديران و سازمان :است، آن عوامل عبارتند از

2عوامل موقعيتي؛ -1 3عوامل درون فردي؛ -2 4عوامل سياسي ـ حكومتي؛ -3 ؛)سازماني عوامل درون( 5عوامل عملكردي -4 6.شناختي عوامل روان -5

هاي فشار حاصل از تراكم جمعيت و مشغوليت(» بار اضافه«اين محقق از عواملي نظير .كند عنوان عوامل موقعيتي ياد مي و هنجارهاي جامعه، به...) مختلف شغلي و

اميد و جز آن را در ذيل عوامل درون فردي جاي داده ها، ويدسون، تجارب، ويژگيدي .است

فردي و عوامل بر اين باورند كه عوامل درون) 2003( 7اما، محققاني همچون گالهاي خود كوشيده از همين روي، اين محقق در بررسي. شناختي قابل انفكاك نيستند روان

اني را شناسايي و ميزان تأثير آنها بر مشاركت شهروندان، و است تا عوامل درون فردي ـ روهاي دولتي را مورد سنجش قرار آمادگي آنان براي نظارت بر عملكرد مسؤوالن، سازمان

.دهدشناختي مؤثر بر نظارت، چهار عامل زير بيشتر مورد توجه از بين مجموعه عوامل روان

: آن عوامل عبارتند از. قرار گرفته است

1. Davidson

2. Situtional Factors 3. Interpersonal Factors 4. Political – govermental Factors 5. Performance Factors 6. Psychological Factors 7. Gal

... / بر مؤثرشناخيت بررسي عوامل روان

هوش هيجاني؛ -1 عزت نفس؛ -2 احساس مسؤوليت؛ -3 ).2001، 1شپيرو(احساس نشاط -4

منظور از هوش هيجاني توانايي همدلي با ديگران، مهارت اجتماعي، توانايي تشخيص ترجمه پارسا، 2گلمن،(هيجانات خود و ديگران و احساس مسؤوليت در برابر ديگران است

1382.( :جاني عبارتند ازهاي هوش هي ترين مؤلفه مهم

.ها و كنترل آنها توانايي شخص در آگاهي از هيجان: فردي هاي درون مؤلفه -1 .توانايي شخص براي سازگاري با ديگران و مهارت اجتماعي: فردي ميان مؤلفه -2 .گرايي پذيري و واقع انعطاف: سازگاري مؤلفه -3 .ها كانهتوانايي تحمل تنش و كنترل ت: ها مؤلفه كنترل تنش -4 .) 1384باصري، (بيني شامل نشاط و خوش: مؤلفه خلق و خوي عمومي -5

در تحقيقي جامع نشان داده است، افرادي كه تراز هوش هيجاني بااليي ) 2004( 3كالبي . هاي اجتماعي دارند بااليي دارند، آمادگي و تمايل بيشتري براي مشاركت در فعاليت

» نفس عزت«آمادگي براي مشاركت و نظارت شناختي مرتبط با اما دومين ويژگي روان، پندار و ارزيابي است كه افراد طي فرآيند رشد و آموزش 4منظور از عزت نفس. است

آموز خود را اينكه يك دانش«) 1991(5به تعبير شفرت. كنند پيرامون خود كسب مي ).86ص(» داشتني، باهوش و زيبا يا بالعكس آن بداند، بيانگر عزت نفس او است دوست

نفس، فرآيند گيري عزت شناسان براي تبيين فرآيند شكل در حالي كه گروهي از روان

1. Shapiro 2. Golman 3. Clabby 4. Self - esteem 5. Seifert

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

گيري دهند، گروهي ديگر از آنان شكل را مورد تأمل و توجه قرار مي» 1خود«گيري شكل .دهند نفس را از طريق بررسي پيدايش خودآگاهي مورد بررسي و دقت نظر قرار مي عزت

بر اين باورند كه خود، داراي سه بعد ) 2001(و ديگران 2كيشناساني نظير م رواننفس و معرفي خود يا خود تصوير خود يا خودپنداره، ارزيابي خود يا عزت : اساسي است

نفس ، باورها و تصوراتي است كه فرد از خود دارد؛ اما عزت منظور از خودپنداره. اجتماعيو احساسي است كه دربارة ري فرد از خويشتنگاهي فراتر از خودپنداره است و بيانگر داو

بر . سومين بعد خود، بيانگر چگونگي عرضه و معرفي خويشتن به ديگران است. خود داردنفس گيرد، پس از آن عزت اساس اين خط و رويكرد فكري ابتدا خودپنداره شكل مي

.آيد يابد و متعاقب آن خود اجتماعي پديد مي گسترش ميدر اين . نفس وجود دارد گيري عزت گري درباره فرآيند شكلاما، خط فكري دي

منظور از . نفس ريشه در خودآگاهي دارد رويكرد نظري باور بر آن است كه عزت 5به باور فرانزوي. كند است كه در آن فرد به خود توجه مي 4يك حالت رواني 3خودآگاهي

):2000( 5فرانزويدر نوع . 7خودآگاهي عمومي و 6خودآگاهي خصوصي: دو نوع خودآگاهي وجود دارد«

شود؛ اما، در نوع صورت موقت آگاه مي هاي پنهان و خصوصي خود به نوع اول فرد از جنبهتوجه به افكار و تخيالت خويش و . گردد دوم فرد از بخش عمومي شخصيت خودآگاه مي

در حالي كه جلب توجه ديگران . يا نگريستن به خود در آينده بيانگر آگاهي خصوصي است ).54ص (» گيرد براز وجود در جمع، در زمره آگاهي عمومي قرار ميو ا

1. Self

2. Mackie 3. Self - awareness 4. Mental State 5. Franzoi 6. Private awareness 7. Publice awareness

... / بر مؤثرشناخيت بررسي عوامل روان

منظور از خودگرداني ارزيابي . شود مي 1»خودگرداني«گيري خودآگاهي موجب شكلبراي ) 1981( 3و شيلر 2كارور. هاست عملكرد خويش بر اساس ميزان تحقق اهداف و آرمان

ارائه » يه كنترل خودگردانينظر«اي تحت عنوان براي تبيين فرآيند خودگرداني، نظريهآزمون، عمل، آزمون : گيرد به باور آنان خودگرداني طي چهار مرحله صورت مي. اند داده

آنها براي توصيف اين چهار مرحله از حرف اول هر يك از آن مراحل استفاده . 4و خروج .بيانگر فرآيند خودگرداني است toteبنابراين، مخفف . اند كرده

توانند عملكرد ها با استفاده از خودآگاهي مي در مرحله اول انسان به اعتقاد آنان،در مرحله دوم چنانچه متوجه . مقايسه كنند) خصوصي يا عمومي(خويش را با يك معيار

مبادرت به شوند كه عملكرد آنان متناسب با معيار مورد نظر نيست و يا با آن فاصله دارد،كنند تا قدر تكرار مي آنها اين فرآيند را آن. نمايند ش ميتغيير رفتار يا عقايد و نظرات خوي .شوند آنگاه از فرآيند كنترل خارج مي. به مالك مورد نظر دست يابند

اما چنانچه كسي نتواند طي چند بار آزمون و عمل به معيار مورد نظر دست يابد دچار در ) 1996( 6تعبير هگينزبه . شود اضطراب و يا احساس گناه مي ، نظير غم،5هيجانات منفي

اي چنين فاصله. آيد چنين شرايطي بين من واقعي و من آرماني فاصله عميقي پديد مي .را دچار نقص سازد» 7خودپنداره«ممكن است

گيري خودپنداره، يعني باور و تصوري كه مردم از خويش دارند كه زمينه شكلپنداره معيوب و منفي شكل گيرد، بيم آن بنابراين، اگر خود. كند نفس را نيز فراهم مي عزتتوان نتيجه طور خالصه مي پس، به). 1996هگينز، (رود كه عزت نفس نيز آسيب ببيند مي

1. Self - regulation 2. Carver 3. Scheler 4. test,operate,test,exit 5. Negative emotions 6. Higgins 7. Self - Concept

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

شود، خودگرداني با خودپنداره ارتباط پيدا گرفت كه خودآگاهي موجب خودگرداني مي .سازد نفس را مهيا مي گيري عزت كند و خودپنداره اساس و پايه شكل مي

به همين سبب وقتي فردي به . هاي خود است نفس بيانگر ارزشيابي فرد از ويژگي عزت هاي مثبت زيادي دارد، از هوش و قابليت ذهني بااليي رسد كه ويژگي اين باور مي

نفس او شود كه عزت بالد، گفته مي هاي خود مي رفته به ويژگي هم برخوردار است و روي ).1999بارون، (باال است

گيري به تبيين فرآيند شكل 2پردازان يادگيري و هم نظريه 1پردازان شناختي نظريههم . اند نفس پرداخته عزت

، »ديگران مهم«نفس را حاصل بازخوردهاي دريافتي از پردازان يادگيري، عزت نظريهآنان معتقدند وقتي فرد از . دانند اعم از والدين، معلمان و دوستان نزديك و مديران مي

كند، پس از مدتي به اين گران مهم زندگي خويش اغلب بازخورد مثبت دريافت ميدي. تواند از پس تكاليف دشوار و سخت برآيد است و مي» آدم ارزشمندي«رسد كه نتيجه مي

صورت معناداري كمتر از بازخوردهاي اما، چنانچه ميزان بازخوردهاي دريافتي مثبت فرد بهرسد كه از توانايي، قدرت و قابليت كافي يا زود به اين نتيجه ميمنفي دريافتي او باشد دير

و 3گالور(ها و وظايف محوله برخوردار نيست براي به انجام رساندن تكاليف، ماموريت ).1381، ترجمه خرازي، 4برونينگ

اعم از (هاي زندگي ها و شكست هاي يادگيري، بر نقش موفقيت محققان پيرو نظريه. كنند نفس تأكيد مي در افزايش و كاهش عزت) هاي تحصيلي و شغلي قيتها و موف شكست

نفس عزت هاي او باشد، تر از كفه شكست هاي فرد سنگين به باور آنان، وقتي كفه موفقيت، ترجمه 5بال(نفس او كاهش يابد صورت ممكن است عزت شود؛ در غير اين او بيشتر مي

1. Cognitive theorist 2. Learning 3. Glover 4. Burning 5. Ball

... / بر مؤثرشناخيت بررسي عوامل روان

).1373مسدد، پردازان يادگيري، به جاي تأكيد بر بازخوردهاي ي، برخالف نظريهپردازان شناخت اما نظريه

هاي شناختي و ، بر نقش ارزيابي)شكست يا موفقيت(هاي رفتاري گذشته دريافتي و بازدهبه باور آنان، افراد در مورد هوش، . كنند نفس تأكيد مي گيري و تحول عزت ذهني در شكل

سازند كه مبناي خودپنداره و عزت هايي مي يههمدلي، توانايي جسمي و اجتماعي خود نظر ).1998، 2و لگت 1دوك(كند نفس آنان را فراهم مي

هاي شخصي دوك و لگت معتقدند كه افراد اغلب دو نوع ديد در مورد ويژگي .وجودمدار و افزايشي: خويش دارند

ش، افرادي كه نظريه وجودمدار دارند معتقدند كه خصوصيات شخصي آنان، نظير هو«ثابت و تغييرناپذير است؛ اما، افرادي كه نظريه افزايشي دارند معتقدند كه خصوصيات آنها

).2462ص (» پذير، فزاينده و داراي كيفيتي مهارپذير است انعطافتوانند اغلب در گذر زمان كنند كه افراد گروه دوم مي دوك و لگت استدالل مي

رآيند؛ در حالي كه افراد گروه اول از نفس خويش ب درصدد افزايش خودپنداره و عزت .شوند نفس خود غافل مي تالش براي افزايش عزتدهد كه تحقيقات مختلفي شناختي مشاركت و نظارت نشان مي مرور ادبيات روان

1379( 3براي مثال، واينر. صورت گرفته است) و نظارت(نفس و مشاركت درباره عزت نفس باال نشان داده است كه افراد داراي عزت )ترجمه، پژوهشكده مطالعات راهبردي

هاي هاي گروهي و نظارت مستمر بر عملكرد سازمان تمايل بيشتري براي انجام فعاليتگونه افراد از كند كه اين او در تبيين يافته خويش تأكيد مي. مرتبط با زندگي خود دارند

هاي مختلف را ببينند و از هاي سازمان و كاستي يك سو بهتر از ديگران قادرند نواقص .دهند رو شود، ترسي به خود راه نمي سوي ديگر از اينكه نظرات آنان با مخالفت روبه

.است» احساس مسؤوليت«سومين متغير مرتبط با نظارت

1. Dweck 2. Legget 3. Viener

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

احساس مسؤوليتزيرا افرادي كه به دانند؛ احساس مسؤوليت را با رشد اخالقي و تعهد رفتاري مترادف مي

سو قادرند دنيا را از دريچه چشم اند، از يك ي از مسؤوليت اجتماعي رسيدهسطح باالي .دانند ديگران ببينند و از سوي ديگر خود را در برابر قواعد اخالقي مسؤول مي

پس از انجام مطالعات گسترده توانسته است مراحل مختلف رشد ) 1987(ايزنبرگ اور او، مسؤوليت اجتماعي طي پنج مرحله به ب. مسؤوليت اجتماعي را شناسايي و معرفي كند

:هاي هر يك را به شرح زير معرفي كرده است او مراحل و ويژگي. شود اساسي متحول مي

جويي مرحله خودمحوري و لذت: مرحله اولدر اين مرحله فرد در واكنش به ديگران به پيامدهاي خودمحورانه توجه دارد، نه

.كند كه نفعي براي او داشته باشد ه ديگران كمك ميمالحظات اخالقي؛ فرد تنها زماني ب

مرحله توجه به نيازهاي ديگران: مرحله دومها و نيازهاي فيزيكي، رواني و مادي ديگران، حتي اگر با در اين مرحله فرد به خواستهكند؛ اما، اين توجه بدون هر نوع ابراز همدردي و توجه مي نيازهاي خود او در تضاد باشند،

.لي استهمد

اي مرحله تأييد و تصورات كليشه: مرحله سوماو از آن رو مبادرت به . اي از خوب و بد دارد در اين مرحله فرد تصورات كليشه

.كند كه جامعه از او چنان انتظاري دارد پسندانه مي رفتارهاي جامعه

مرحله رفتار همدالنه: مرحله چهارمها، هنجارها و وظايف انساني مبادرت به در اين مرحله فرد به سبب پيروي از ارزش

او در برابر ديگران احساس مسؤوليت . كند پسندانه مي دوستانه و جامعه رفتارهاي نوع .كند، چون در غير آن صورت رفتار ضدارزشي انجام داده است مي

... / بر مؤثرشناخيت بررسي عوامل روان

شده مرحله رفتار مسؤوالنه دروني: مرحله پنجمت فردي و اجتماعي دارد و به آبرو يا در اين مرحله فرد تمايل شديد به حفظ تعهدا

.گذارد ها احترام مي شخصيت، حقوق و برابري انسانفردي كه به مرحله پنجم رشد تعهد اجتماعي رسيده باشد، از تمام توان خود براي ياري

او با انجام وظايف خود و انجام تعهدات اجتماعي به . گيرد رساندن به ديگران بهره مي .يابد دروني دست مينوعي لذت و رضايت

يعني «معتقد است كه مسؤوليت اجتماعي، ريشه در دو عامل همدلي، ) 1986(هافمن يعني «پذيري، و نقش» كند توانايي احساس كردن هيجاناتي كه فرد ديگري تجربه مي

. دارد ،»يافتن از چگونگي احساس ديگران توانايي آگاهيتقدند كه احساس مسؤوليت اجتماعي مع) 1989(محققان ديگري همچون هترينگتون

ترين مراحل رشد مسؤوليت به باور آنها، تنها كساني به عالي. دارد» رشد اخالقي«ريشه در بارزترين . نيرومندي در آنان شكل گرفته باشد» وجدان اخالقي«رسند كه اجتماعي مي

ر فرد بر اثر به تعبير آنان، اگ. دانند مي» احساس گناه«شاخصه رشد وجدان اخالقي را توان نتيجه گرفت كوتاهي در انجام يكي از وظايف خويش دچار عذاب وجدان شود، مي

توان امور اجتماعي را به چنين فردي رو، مي از اين. كه او از نظر اخالقي رشد يافته استكوشد تا تعهدات واگذار كرد؛ زيرا او به سبب برخورداري از وجدان اخالقي نيرومند مي

.عملي كندخود را و » سرايت اجتماعي«نبايد فراموش كرد كه تعهدات اجتماعي به شدت از دو عامل اما،

اين بدان معنا است كه در گروهي كه اكثر اعضاي آن به تعهدات . پذيرد تأثير مي» موقعيت«افزون بر آن، در . كنند گروهي خويش وفادارند، افراد غيروفادار نيز از آنان پيروي مي

ترين افراد نيز ممكن است به برخي سته شدن شرايط نظارت و مراقبت، اخالقيصورت كا .تعهدات گروهي خويش وفادار نمانند

معتقد است كه افرادي كه در مقياس احساس مسؤوليت نمرات باال ) 1985( 1گاف

1. Gough

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

تر شناسي، قابليت اعتماد و رفتار عاقالنه است موفق گيرند، در كارهايي كه مستلزم وظيفه مياين افراد معموال اعتقادات مذهبي نيرومندي دارند، براي اخالقيات . از ديگران هستند

.ارزش قائل هستند و رفتارشان با نزاكت، مؤدبانه، هوشيارانه و صادقانه استيكي از پيامدهاي احساس مسؤوليت باال را آمادگي براي انجام ) 1987( 1ايزنبرگ

ي و آمادگي براي مشاركت و نظارت بر عملكرد روحيه انتقادگر هاي اجتماعي، كنشهاي توانند در برابر كاستي به باور او، چنين افرادي هرگز نمي. داند هاي اجتماعي مي سازمان

به اجتماعي و ضعف عملكردها، سكوت اختيار كنند، از همين روي، با اقدامات مختلف، .دهند چالش قرار ميهاي مختلف را مورد صورت فردي يا جمعي، عملكرد سازمان

. شناختي مؤثر بر نظارت، نشاط است چهارمين ويژگي روانتر معتقد است كه افراد بانشاط معموال در قلمروهاي اجتماعي فعال) 2001( 2آرجايل

اين محقق با مرور چند تحقيق . هستند و در امور زندگي اجتماعي مشاركت بيشتري دارنداست كه با افزايش سطح نشاط، آمادگي براي صورت گرفته در اروپا نشان داده

يابد، در حالي كه با كاهش آن، افزايش مي) نظير مشاركت و نظارت(هاي برونگرانه فعاليت .يابد نگاه به درون خود افزايش و نگاه به بيرون خويش كاهش مي

سؤاالت اساسي :اين پژوهش در پي آن است تا به سؤاالت اساسي زير پاسخ دهد

ن آمادگي شهروندان تهراني براي نظارت بر عملكرد مديران شهرداري چقدر ميزا - 1 هاي سني و جنسي تفاوت معناداري وجود دارد؟ است؟ آيا در اين زمينه بين گروه

ميزان ارتباط بين هوش هيجاني شهروندان و آمادگي آنان براي نظارت بر عملكرد -2 مديران شهرداري چقدر است؟

ن احساس مسؤوليت شهروندان تهران و آمادگي آنان براي نظارت ميزان ارتباط بي -3 بر عملكرد مديران شهرداري چقدر است؟

1. Esenberg 2. Argyle

... / بر مؤثرشناخيت بررسي عوامل روان

نفس شهروندان تهراني و آمادگي آنان براي نظارت بر ميزان ارتباط بين عزت -4 عملكرد مديران شهرداري چقدر است؟

نظارت بر عملكرد ميزان ارتباط بين نشاط شهروندان تهراني و آمادگي آنان براي -5 مديران شهرداري چقدر است؟

آيا بين ميزان آمادگي شهروندان براي نظارت و رضايت آنان از عملكرد شهرداري -6 رابطه معناداري وجود دارد؟

فرضيات تحقيقبين ميزان آمادگي شهروندان زن و مرد براي نظارت بر عملكرد مديران شهرداري -1

.تفاوت معناداري وجود داردبين طبقه اقتصادي ـ اجتماعي شهروندان و آمادگي آنان براي نظارت بر عملكرد -2

.شهرداري رابطه معناداري وجود داردبين ميزان تحصيالت شهروندان تهراني و آمادگي آنان براي نظارت بر عملكرد -3

.مديران شهرداري رابطه معناداري وجود داردنان براي نظارت بر عملكرد مديران شهرداري بين سن شهروندان تهراني و آمادگي آ -4

.رابطه معناداري وجود داردبين ميزان هوش هيجاني شهروندان تهراني و آمادگي آنان براي نظارت بر عملكرد -5

.مديران شهرداري رابطه معناداري وجود داردبين ميزان احساس مسؤوليت شهروندان تهراني و آمادگي آنان براي نظارت بر -6 .كرد مديران شهرداري رابطه معناداري وجود داردعمل

نفس شهروندان تهراني و آمادگي آنان براي نظارت بر عملكرد بين ميزان عزت -7 .مديران شهرداري رابطه معناداري وجود دارد

بين ميزان نشاط شهروندان تهراني و ميزان آمادگي آنان براي نظارت بر عملكرد -8 .ناداري وجود داردمديران شهرداري رابطه مع

بين ميزان احساس رضايت شهروندان تهراني از عملكرد شهرداري تهران و آمادگي -9 .آنان براي نظارت بر عملكرد مديران آن سازمان رابطه معناداري وجود دارد

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

شناسي روش

روشاين تحقيق، يك تحقيق همبستگي است كه در آن رابطه بين چند متغير با آمادگي براي

متغيرهاي اصلي . گيرد بر عملكرد مديران شهرداري تهران مورد سنجش قرار مي نظارت :تحقيق و رابطه آنها در جدول زير درج شده است

متغيرهاي اصل تحقيق: 1جدول

جامعه آماري .ساله شهر تهران است 15 -60جامعه آماري اين تحقيق شامل كليه شهروندان

حجم نمونه .نفر برآورد شد PL( ،400% 5% (5اس جدول فيشر و در سطح خطاي حجم نمونه بر اس

گيري روش نمونهبراي اين منظور، تهران به . اي استفاده شد گيري خوشه گيري از روش نمونه براي نمونه

چهار خوشه بزرگ تقسيم و سپس از هر خوشه يك منطقه و از هر منطقه يك بلوك انتخاب شده نيز يك كوچه و از هر كوچه هاي از بين هر يك از بلوك. انتخاب شد

.تعدادي آزمودني انتخاب شدند

هوش .١ هيجاني

احساس .٢ وليتؤمس عزت نفس .٣نشاط٤

آمادگي براي

نظارت رضايت

جنسيتطبقه

ـ اقتصادي اجتماعي

سنحتصيالت

متغريهايگذا اث

متغريهايط اا

متغريهاي ذ اث

... / بر مؤثرشناخيت بررسي عوامل روان

ها هاي آزمودني ويژگي :ها به شرح زير است هاي آزمودني برخي ويژگي

ها جنسيت آزمودني -1

.ها در جدول زير درج شده است جنسيت آزمودني

ها به تفكيك جنسيت فراواني و درصد آزمودني: 2جدول صددر فراواني جنسيت مرد زن

240 160

60 40

100 400 جمع

دهنده به دهد تعداد مردان پاسخ هاي جدول باال نشان مي گونه كه داده همان .هاي اين تحقيق بيش از زنان بوده است پرسشنامه

ها سن آزمودني -2

.ها به تفكيك گروه سني در جدول زير درج شده است فراواني و درصد آزمودني

ها به تفكيك گروه سني ي و درصد آزمودنيفراوان: 3جدول درصد فراواني گروه سني

20-15 25-21 30-26 35-31 40-36 45-41

45باالتر از

53 67 74 66 48 42 50

13 17 18 17 12 10 13

100 400 جمع

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

و ) درصد 18با (ساله 26-30هاي جدول باال بيانگر آن است كه دو گروه داده .اند بيشترين و كمترين فراواني را به خود اختصاص داده) رصدد 10با (ساله 45-41

دهندگان ميزان تحصيالت پاسخ -3

:دهندگان به تفكيك تحصيالت در جدول زير درج شده است فراواني و درصد پاسخ

دهندگان به تفكيك تحصيالت فراواني و درصد پاسخ: 4جدول درصد فراواني تحصيالت ابتدايي راهنمايي اندبيرست عالي

72 136 160 32

18 34 40 8

100 400 جمع

دهد كه دارندگان مدرك تحصيلي دبيرستان، باالترين و هاي جدول باال نشان مي داده

.اند دهندگان را به خود اختصاص داده كمترين تعداد پاسخ دارندگان مدرك باالتر از ديپلم،

گيري ابزار اندازهآن . گيري استفاده شد مقياس اندازه 7متغيرها از گيري در اين پژوهش براي اندازه

:ها به شرح زير هستند مقياسگويه است و بر اساس طيف 12اين مقياس داراي : مقياس آمادگي براي نظارت -1

.است% 86ميزان پايايي اين مقياس . ليكرت تهيه شده استيت كلي ماده است كه رضا 10اين مقياس حاوي : مقياس رضايت از شهرداري -2

پايايي اين مقياس . كند گيري مي شهروندان از عملكرد شهرداري و مديران آن را اندازه .است% 83

.هاي فردي مقياس ويژگي -3گويه است و از فرم 24اين مقياس حاوي : شده هوش هيجاني باران مقياس كوتاه -4

... / بر مؤثرشناخيت بررسي عوامل روان

.ستا% 90پايايي اين خرده مقياس . هوش هيجاني باران استخراج شده است% 84ماده تهيه شده است و پايايي آن 8مقياس احساس مسؤوليت؛ اين مقياس در -5 .است .است% 86پايايي اين مقياس : نفس كوپراسميت مقياس عزت -6 .است% 94ماده است و پايايي آن 29اين مقياس حاوي : مقياس نشاط آكسفورد -7

و رضايت شهروندان از ها، آمادگي در مجموع در اين پژوهش براي سنجش ويژگي .گويه استفاده شده است

ها يافته :هاي تحقيق به تفكيك فرضيات به شرح زير است يافته

ميزان آمادگي شهروندان براي نظارت و تفاوت آمادگي زنان و مردان -1

:ميزان آمادگي شهروندان براي نظارت در جدول زير درج شده است

اي نظارت به تفكيك جنسيتميزان آمادگي شهروندان بر: 5جدول

ميزان آمادگي كل زنان مردان

درصد فراواني درصد فرواني درصد فراواني خيلي زياد نسبتا زياد متوسط نسبتا كم

هيچ/ خيلي كم

72 88 29 21 30

30 36 12 9

13

64 36 19 17 24

40 22 12 10 16

136 124 48 38 54

33 31 12 9

14 400 100 160 100 240 جمع

:هاي جدول باال بيانگر آن است كه دادهدهندگان در حد خيلي زياد و زياد آمادگي خود را براي درصد كل پاسخ 65 : اوال

.اند نظارت بر عملكرد شهرداري اعالم كرده

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

آمادگي خود را براي نظارت كم يا هيچ ذكر ها، درصد كل آزمودني 26تنها :ثانيا .اند كرده

دهنده براي نظارت بر عملكرد يسه ميزان آمادگي زنان و مردان پاسخاما، براي مقا .نتايج حاصل در جدول زير درج شده است. استفاده شد tشهرداري، از آزمون آماري

مقايسه ميزان آمادگي زنان و مردان تهراني براي نظارت بر عملكرد شهرداري: 6جدول t sig يدرجات آزاد انحراف معيار ميانگين تعداد گروه مردان زنان

240 160

59/3 62/3

76%

81/0 398 75% _

در ) t%= 75(محاسبه شده tدهد، هاي مندرج در جدول باال نشان مي گونه كه داده همانتوان نتيجه گرفت كه بنابراين، از اين يافته مي. استاندارد است tتر از كوچك PL% 5سطح

نظارت بر عملكرد شهرداري از نظر آماري تفاوت بين ميزان آمادگي زنان و مردان براي .شود در نتيجه، فرضيه اول تحقيق تأييد نمي. معناداري وجود ندارد

رابطه طبقه اقتصادي ـ اجتماعي شهروندان و آمادگي آنان براي نظارت -2

نتايج . براي آزمون فرضيه دوم تحقيق از آزمون آماري همبستگي اسپيرمن استفاده شد .جدول زير درج شده استحاصل در

رابطه طبقه اقتصادي ـ اجتماعي و نظارت: 7جدول

دار سطح معني ضريب همبستگي تعداد380 31/0 05/0

- نتايج حاصل از محاسبه ضريب همبستگي نشان داد كه بين دو متغير طبقه اقتصاديار و مثبتي وجود اجتماعي و آمادگي براي نظارت بر عملكرد مديران شهرداري، رابطه معناد

ها نشان داد كه با افزايش طبقه اقتصادي ـ اجتماعي اندكي بر به عبارت ديگر، يافته. دارد .شود آمادگي براي نظارت بر عملكرد شهرداري افزوده مي

... / بر مؤثرشناخيت بررسي عوامل روان

رابطه ميزان تحصيالت و آمادگي براي نظارت -3

نتايج حاصل . براي آزمون فرضيه سوم تحقيق از آزمون همبستگي اسپيرمن استفاده شد .در جدول زير درج شده است

رابطه تحصيالت و آمادگي براي نظارت: 8جدول

دار سطح معني ضريب همبستگي تعداد371 48/0 01/0

هاي حاصل نشان داد كه بين دو متغير تحصيالت و آمادگي براي نظارت درسطح داده

01/0<P هاي تحقيق مشخص تهبه عبارت ديگر، ياف. همبستگي معناداري وجود داردهاي داراي تحصيالت باالتر بيش از ساخت كه ميزان آمادگي براي نظارت در گروه

.تر است هاي تحصيلي پايين گروه رابطه سن شهروندان و آمادگي براي نظارت -4

براي محاسبه رابطه سن شهروندان و آمادگي آنان براي نظارت بر عملكرد شهرداري، .نتايج حاصل در جدول زير درج شده است. من استفاده شداز آزمون آماري اسپير

رابطه سن شهروندان و آمادگي آنان براي نظارت: 9جدول دار سطح معني ضريب همبستگي تعداد380 08/0 _

ها و آمادگي آنان دهد بين سن آزمودني هاي جدول باال نشان مي همانگونه كه داده

بنابراين، فرضيه چهارم . طه معناداري وجود نداردبراي نظارت بر عملكرد شهرداري راب .شود تحقيق تأييد نمي

رابطه هوش هيجاني شهروندان و آمادگي آنان براي نظارت -5

براي سنجش رابطه هوش شهروندان و آمادگي آنان براي نظارت، ابتدا هوش هيجاني

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

درصد 53ن داد كه هاي حاصل نشا داده. گيري شد شده باران اندازه آنان با فرم كوتاهدرصد داراي 26درصد هوش هيجاني متوسط و 21شهروندان داراي هوش هيجاني باال،

.هوش هيجاني پاييني هستنددهندگان در مقياس هوش هيجاني با نمرات آنان در مقياس در مرحله دوم، نمرات پاسخ

بستگي اسپيرمن آمادگي براي نظارت بر عملكرد شهرداري، با استفاده از آزمون آماري هم .نتايج حاصل در جدول زير درج شده است. مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت

رابطه هوش هيجاني شهروندان و آمادگي آنان براي نظارت: 10جدول

دار سطح معني ضريب همبستگي تعداد391 61/0 01/0

گي دهد، بين هوش هيجاني و آماد هاي جدول باال نشان مي گونه كه داده همان

وجود ) r=61/0(شهروندان براي نظارت بر عملكرد شهرداري، همبستگي مثبت و معناداري توان نتيجه گرفت كه با شود و از اين يافته مي بنابراين فرضيه پنجم تحقيق تاييد مي. دارد

افزايش هوش هيجاني شهروندان بر ميزان آمادگي آنان براي نظارت بر عملكرد شهرداري .شود افزوده مي) ها و ساير سازمان( رابطه احساس مسئوليت و آمادگي براي نظارت -6

براي سنجش رابطه احساس مسؤوليت شهروندان و آمادگي آنان براي نظارت بر نتايج حاصل در . عملكرد شهرداري، از آزمون آماري همبستگي پيرسون استفاده شد

.جدول زير درج شده است

آمادگي براي نظارترابطه احساس مسؤوليت و : 11جدول دار سطح معني ضريب همبستگي تعداد369 72/0 01/0

دهد بين احساس مسؤوليت و آمادگي براي هاي جدول باال نشان مي گونه كه داده همان

بنابراين فرضيه ششم تحقيق تأييد . وجود دارد) r=72/0(نظارت، همبستگي مثبت بااليي

... / بر مؤثرشناخيت بررسي عوامل روان

فزايش احساس مسؤوليت شهروندان تهراني، بر توان نتيجه گرفت كه با ا شود و مي مي .شود تمايل و اشتياق آنان براي نظارت بر عملكرد شهرداري افزوده مي

نفس و آمادگي براي نظارت رابطه عزت -7

نفس شهروندان و آمادگي آنان براي نظارت بر عملكرد براي بررسي رابطه عزتنتايج حاصل در جدول زير . اده شدشهرداري، از آزمون آماري همبستگي اسپيرمن استف

.مشخص شده است

نفس و آمادگي براي نظارت رابطه عزت: 12جدول دار سطح معني ضريب همبستگي تعداد376 36/0 01/0

نفس شهروندان و آمادگي آنان براي دهد كه بين عزت هاي جدول باال نشان مي داده

از همين . وجود دارد) r=36/0(اداري نظارت بر عملكرد شهرداري، همبستگي مثبت و معننفس توان نتيجه گرفت كه با افزايش عزت شود و مي روي فرضيه هفتم تحقيق تأييد مي

.شود شهروندان تا حدودي بر آمادگي آنان براي نظارت بر عملكرد شهرداري افزوده مي رابطه نشاط شهروندان و آمادگي آنان براي نظارت -8

شهروندان و آمادگي آنان براي نظارت، ابتدا سطح نشاط آنان براي بررسي رابطه نشاطهاي حاصل در جدول زير درج داده. گيري شد با استفاده از مقياس نشاط آكسفورد، اندازه

.است شده

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

ميزان نشاط شهروندان تهراني: 13جدول درصد فراواني ميزان نشاط خيلي زياد زياد متوسط كم هيچ

61 76 90

120 53

15 19 23 30 13

100 400 جمع

دهندگان درصد از پاسخ 34دهد، تنها هاي جدول باال نشان مي گونه كه داده هماندرصد آنان كم يا هيچ 43داراي نشاط خيلي زياد و زياد هستند، در حالي كه ميزان نشاط

.استان در پس از محاسبه ميزان نشاط شهروندان، نمرات آنان در اين مؤلفه با نمرات آن

. مقياس آمادگي براي نظارت با استفاده از آزمون آماري پيرسون مورد تحليل قرار گرفت .نتايج حاصل در جدول زير درج شده است

رابطه ميزان نشاط شهروندان و آمادگي آنان براي نظارت: 14جدول

دار سطح معني ضريب همبستگي تعداد390 26/0 05/0

دهد، بين ميزان نشاط شهروندان و آمادگي ل باال نشان ميهاي جدو گونه كه داده همان

بنابراين، فرضيه . وجود دارد) r=26/0(آنان براي نظارت، ضريب همبستگي معناداري توان نتيجه گرفت كه ميزان آمادگي افرادي كه از نشاط شود و مي هشتم تحقيق تأييد مي

.يش از ساير شهروندان استبااليي برخوردارند، براي نظارت بر عملكرد شهرداري ب رابطه ميزان رضايت از شهرداري و آمادگي براي نظارت -9

براي بررسي رابطه رضايت شهروندان از شهرداري و آمادگي آنان براي نظارت از آزمون

... / بر مؤثرشناخيت بررسي عوامل روان

.نتايج حاصل در جدول زير درج شده است. آماري همبستگي اسپيرمن استفاده شد

ملكرد شهرداري و آمادگي براي نظارترابطه ميزان رضايت از ع: 15جدول دار سطح معني ضريب همبستگي تعداد390 49/0 01/0

هاي حاصل نشان داد كه بين ميزان رضايت شهروندان از عملكرد شهرداري و داده

رابطه آماري معناداري P>01/0سطح (آمادگي آنان براي نظارت بر عملكرد شهرداري، )49/0=r (توان نتيجه شود و از اين يافته مي فرضيه نهم تحقيق تأييد مي ن، بنابراي. وجود دارد

گرفت كه با افزايش سطح رضايت شهروندان از عملكرد شهرداري، آمادگي آنان براي .يابد نظارت بر عملكرد شهرداري افزايش مي

بحث در نتايجبرخي عوامل تر گفته شد، اين تحقيق زماني به نتيجه رسيد كه رابطه گونه كه پيش همان

را با ميزان آمادگي شهروندان تهراني بر عملكرد هاي فردي شناختي و برخي ويژگي روانعامل 4هاي حاصل مشخص كرد كه اوال داده. شهردار تهران مورد بررسي قرار داد

:يعني شناختي مورد بررسي، روان هوش هيجاني؛

احساس مسؤوليت؛ نفس و عزت

احساس نشاطدار و مثبتي با آمادگي شهروندان براي نظارت بر عملكرد شهرداري همبستگي معنا

ها آشكار ساخت كه بين احساس رضايت شهروندان تهراني از افزون بر آن، يافته. دارندهمچنين، افراد . عملكرد شهرداري و آمادگي آنان براي نظارت رابطه معناداري وجود دارد

افراد برخوردار از سطح تحصيالت باالتر، اجتماعي باال و -وابسته به طبقه اقتصاديها به اختصار در زير اين يافته. آمادگي بيشتري براي نظارت بر عملكرد شهرداري دارند

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.گيرند مورد بحث قرار ميگونه كه در ادبيات تحقيق گفته شد با افزايش هوش هيجاني و نشاط، حساسيت و همان

شهروندان از همين روي،. يابد افزايش ميهاي آن مسؤوليت در قبال جامعه و سازمانهاي برخوردار از هوش هيجاني باال براي نظارت بر عملكرد مديران شهري و سازمان

نهند و فعاالنه در مسائل تفاوتي را به كناري مي اين افراد بي. شوند عمومي، برانگيخته ميهيجاني ممكن است در حالي كه، افراد فاقد نشاط و هوش . كنند اجتماعي مشاركت مي

شوند و انگيزه خود را براي مشاركت در امور اجتماعي از » 1درماندگي آموخته شده«دچار .دست بدهند

به همين . ناگفته پيداست كه هوش هيجاني، همبستگي بااليي با احساس مسؤوليت داردال در سبب افراد برخوردار از احساس مسؤوليت نيز تمايل و آمادگي بااليي براي حضور فع

اين افراد به سبب . صحنه زندگي اجتماعي، از جمله نظارت بر عملكرد مديران شهري دارنددانند و از آن هاي اجتماعي مسؤل مي تك پديده باال خود را در برابر تك» وجدان اخالقي«

هاي آنان از خود گيرند و در برابر كاستي رو عملكرد مسؤالن شهري را به دقت زير نظر مي .دهند نشان ميواكنش توجهي در شناختي است كه سهم قابل نفس نيز يكي از متغيرهاي اساسي روان عزت

همانگونه كه در ادبيات اين نوشتار اشاره شد، افراد . پديده مشاركت و نظارت دارداز همين روي نه . هاي خود دارند نفس، اعتماد و اطمينان بااليي به توانايي برخوردار از عزت

به همين سبب، گفته شده است كه در . هراسند و نه از انتقاد شنيدن كردن مي از انتقادنهادهاي آموزشي و فرهنگي جامعه بايد طي فرآيندهاي مختلف آموزشي و فرهنگي اعتماد

هاي ها و كژرفتاري به نفس شهروندان را افزايش دهند تا جامعه را در برابر انواع كژروي .سازماني مصون دارند

براي افزايش آمادگي شهروندان يك جامعه جهت نظارت بر عملكرد مديران ن،بنابراينفس و احساس شهري بايد هم هوش هيجاني و نشاط آنان را فزوني بخشيد و هم عزت

رود كه شهروندان در برابر عملكرد صورت بيم آن مي در غير آن چه،. مسؤوليت آنان را

1. Learned helplessness

... / بر مؤثرشناخيت بررسي عوامل روان

هاي ها و كژروي نتيجه احتمال بروز آسيبتفاوتي شده و در مديران شهري دچار بي .سازماني افزايش يابد

منابع

.37، هوش هيجاني، تهران نشريه پيام مشاور دانشگاه امام حسين، شماره )1384(باصري، احمد . 1 .، تهران، انتشارات رشد)ترجمه نسرين پارسا(، هوش هيجاني )1382(گلمن، دانيل . 2

3. Avgyle, M. (2001) the psychology of happiness.

4. Boston: Routledge.

5. Davidson, L (1998). Social cooperation. www.social.org

6. Gal, L (2003). Social life. Newyork.

7. Mac Graw- Hill

8. Shapiro,E.S.(2001). Social Psychology. Boston.

9. Routledge

). رك توسعه سياسي، ترجمه پژوهشكده مطالعات راهبردي). (1379(وانيو، مايرون . 10 پژوهشكده مطالعات راهبردي: تهران. 11

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

ه چند استراتژي براي تأملي بر مفهوم نظارت و ارائ نهادينگي آن

)جو نظارت كارآمد و تعالي: نظارت همگاني معنادار(

∗دكتر محمدهادي مؤذن جامي چكيده

ريزي، سازماندهي، رهبري و نظارت، براي با توجه به اصول كلي اعمال مديريت، مانند برنامهنقشي محوري دارد و توجه به آن امري بايسته و » نظارت و كنترل«كارايي و اثربخشي مديريت،

اخت ها هميشه نيازمند شناخت كاركنان و فرآيندهاي در حال انجام و نيز شن سازمان. ضروري استمحيط و مشتريان خود هستند تا بر اساس آن وضعيت منابع انساني، سرمايه و اطالعات خود را بهبود بخشند و به اين ترتيب بر كيفيت توليد و يا ارائه خدمات خود بيفزايند و بتوانند در روند

ارزيابي هاي نوين گيري از ابزارها و روش اين امر با بهره. حركت خود تحوالت مثبت ايجاد كننددر اين بين تشويق، آموزش، بهسازي و بعضا . گيرد ها صورت مي عملكرد مديريت و سازمان

. تواند مؤثر واقع شود هاي صحيح مي مؤاخذه مديران يا كاركنان با روشهاي شخصي بود، ولي در ديدگاه نوين ها بيشتر براساس قضاوت در گذشته ارزيابي

اعم از (شد و توسعه تغيير يافته است و مديريت كاراي نظارت گيري به ر گيري از حالت مچ جهتدر . دهد به كمك و مشاوره و مشاركت مشتريان، توجه بيشتري نشان مي) سازماني درون و برون

هاي اخير، راهبردهاي مختلفي براي انجام نظارت و ارزيابي مطرح شده كه مناسب است سالدر اين نوشتار، با تأملي بر . ور مورد بررسي قرار گيردهاي اجراي صحيح هر يك از موارد مذك راه

تهران داردكتراي مديريت استراتژيك و مشاور و مدير كل دفتر شهر ∗

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

شود و به جوست ـ اشاره مي مفهوم نظارت به نظارت همگاني معنادار ـ كه نظارتي كارآمد و تعالي .ارائه چند راهبرد براي نهادينگي آن پرداخته خواهد شد

، راهبردمديريت، ارزيابي، نظارت، نظارت همگاني، مديريت نظارت: ها كليدواژه

مقدمهها و اصطالحات مختلفي وجود دارد، ليكن دانيم كه در امر نظارت و ارزيابي، واژه مي

، (Appraizing)از جمله اين اصطالحات كنترل، نظارت، ارزيابي . نتيجه همه آنها يكي استو پايش و نيز به نوعي حراست و حفاظت (Evaluting)، ارزشيابي (Inspection)بازرسي

برخي . شود مقوله ارزيابي در دو بعد استفاده از منابع، امكانات يا منابع انساني مطرح مي .استكند و هنگامي كه درست گيري مي معتقدند نظارت فرآيندي است كه عملكردها را اندازه

به عبارت ديگر نظارت 1.مند خواهند شد انجام شود، كاركنان، سرپرستان و مديران از آن بهره

به نظر استونر، نظارت عبارت از فعاليتي منظم است كه ضمن آن نتايج مورد انتظار در قالب استانداردهاي انجام . 1

طور مؤثر رفتار گيرنده پيام را تغيير هايي كه به از نظر وينر نيز نظارت چيزي جز ارسال پيام .شود عمليات معين ميبه عبارت ديگر، تالش منظمي است در جهت نيل به اهداف استاندارد، بازخورد اطالعات و مقايسه با . دهد، نيست مي

ي است براي حصول اطمينان از اينكه عمليات يا بنا به تعريفي ديگر، كنترل و نظارت فرآيند. استانداردهاي تعيين شدهتوان نتيجه گرفت كه بيني شده و برنامه، تطابق دارد يا خير؟ با توجه به اين تعريف مي اقدامات واقعي، با عمليات پيش

رسد، ولي كنترل چيزي بيش از يك ريزي به آخر مي كند كه برنامه جا شروع مي كنترل كار خود را درست از همانريزي، تواند بدان وسيله اثربخشي يا موفقيت برنامه وم لغوي رايج است؛ عاملي است كه مدير و يا مسؤول ميمفه

در تعريف ديگري، كنترل چند . سازماندهي، رهبري و انجام اقدامات اصالحي را تحت كنترل و نظارت داشته باشد :ه عبارتند ازهاي خاصي مطرح شده است ك مفهومي معني شده و هر مفهوم با ويژگي

مقايسه با يك استاندارد . 3تنظيم كردن امور . 2رسيدگي و معلوم كردن صحت و سقم امري يا فعاليتي . 1سهرابي ... (تحت كنترل درآوردن يا جلوگيري كردن از. 5كارگيري توانايي، رهبري و فرماندهي در جريان امور به. 4

)50، ص 1376: شگفتي

... / :تأملي بر مفهوم نظارت و ارائه

مند نقاط قوت و ضعف عملكرد شخص مدير يا سازمان، در حدود رسي نظامكارآمد برها و تهديدها و اين نظارت وقتي كه به محيط و مشتريان و فرصت. وظايف و اهداف آن است

. زند تر از آن مشاركت مردمي نيز توجه كند نظارت همگاني معنادار و كارآمد را رقم مي مهمه پايه مهم توجه دارد، يكي ارتباط نظارت با پيشبرد اهداف در اين نوشتار به س» معناداري«

هاي معقول و منطقي شهروندان را سازمان؛ دوم اينكه سازمان در مديريت تغيير خود خواستههاي اي كه احساس شود تغييري در رويه گونه لحاظ كند؛ و سوم مؤثر بودن نظارت به

سازماني با رضايتمندي و افزايش ش درونو اين در بخ(سازماني رخ داده شده يا خواهد شد سازماني با افزايش رضايت مشتريان، يعني مردم تالش سازماني منابع انساني و در بخش برون

).گيري است وري قابل اندازه و شهروندان و در مجموع افزايش بهرهوري سازماني همراه شود گرايي در سطح مديريت عالي با پايش مستمر بهره اگر تحول

و متناسب با مقتضيات محيط و تغييرات آن اقدامات بهينه و مؤثر صورت گيرد نظارت، .جو نيز خواهد بود تعالي

هاي نظارت و كنترل وجود دارد، تعيين معيارهاي ترين مسائلي كه در برنامه از مهمهاي تعيين معيار، هر كدام فوايد و ضررهاي روش. شايستگي و سازوكار سنجش آن است

تواند حد قابل قبولي از كارايي و اثربخشي را ود دارد و هيچ يك به تنهايي نميخاص خگردد، ولي بايد هاي انجام شده محرز مي معموال ميزان شايستگي از نتايج فعاليت. نشان دهد

اين نگرش مستلزم تالش و كوشش بيشتر . ها نيز پرداخته شود به بررسي نحوه انجام فعاليتهاي به هر حال، هر چه وسعت فعاليت. ها است ها و فعاليت تواناييجهت شناخت ميزان

روزتر گردد و از تر و به هاي كنترل و نظارت نيز بايد كامل يك سازمان بيشتر باشد، روش

كردن از اينكه در فرآيندهاي كار، هر تغيير كوچكي قبل از ايجاد ضايعه به سرعت برطرف كنترل يعني اطمينان حاصل

شود؛ و كنترل مديريت، فرايند اطمينان از اين است كه منابع انساني، مادي و تكنولوژيكي مصرف شده، در جهت دستيابي يريت براي يكي كردن اهداف و اند؛ و سرانجام، سيستم كنترل مد به اهداف كلي يك سازمان تخصيص داده شده

. ها حركت كند طوري كه سازمان يا جامعه در جهت اهداف و مأموريت كند؛ به هاي متنوع فرعي سازماني تالش مي تالشترين وظايف دانست، زيرا مسؤوليت نهايي با عنايت به تعاريف فوق، بايد در سلسله وظايف مديريت، نظارت را از مهم

)11- 12، ص 1376: سهرابي شگفتي. (تمديريت، حفظ سيستم اس

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

ها و نشان دادن نقاط ضعف گيرانه، مانند كنترل شديد حضور و غياب و هزينه هاي مچ روش .پرهيز نمود

2ترلو كن 1فرآيند نظارت) 1اي از مراحل است؛ يعني داراي بايد توجه داشت كه نظارت و كنترل به صورت چرخه

نگر بر اين اساس، دو نوع فرآيند نظارتي پيش. هاي منظم و بازخورد است هدف، فعاليت(Forward control) نگر و پس(Backward control) نگر با ديد نظارت پيش. داريم

پردازد و هاي جاري مي ها و داده ئل آينده از طريق شناسايي علتبيني مسا گرا، به پيش آيندهنگر آيد؛ در حالي كه نظارت پس درصدد اصالح فرآيند و جلوگيري از انحراف آن برمي

بر اساس نتايج حاصل از يك دوره، به بررسي نقاط ضعف و قوت عملكرد برآمده و سعي .جاد كنداي را اي شده كند در دوره بعدي فرآيند اصالح مي

حال به ارائه راهكارهاي مختلف براي ايجاد يك سيستم نظارت و كنترل كارا و مؤثر تواند راهگشا گيري از تمامي آنها مي اين راهكارها به تنهايي مؤثر نبوده و بهره. پردازيم مي .باشد

:توان طي چهار مرحله انجام داد فرآيند نظارت و كنترل را مي طه كنترل؛ تعيين معيار يا ضاب. 1 سنجش عملكرد در برابر معيارها؛ . 2 تشخيص انحرافات و تحليل علل آن؛ . 3 .اقدامات اصالحي. 4

ها كه شامل ورودي، انجام پردازش، خروجي و حلقه بازخوردي است؛ يك اي است از فعاليت چرخه: فرآيند. 1

.فرآيند داراي هدف است

زاده، مجموعه مقاالت سومين همايش نظارت كارآمد، ها و الزامات، رضا شفيع نظام نظارت و ارزيابي مؤثر، ويژگي. 2 . 83يرماه ت

... / :تأملي بر مفهوم نظارت و ارائه

نحوه كيفيت بخشي به فرآيند نظارت و كنترل) 2هاي اصلي براي نيل به كارايي و اثربخشي مديريت، توجه به موضوع زمينه يكي از پيش

ست كه مشتري پس از خريد كاال يا خدمت كيفيت به تعريف دراكر اين ا. كيفيت استدر واقع رضايتمندي مخاطب و رغبت او به پيگيري خدمت . مجددا براي آن مراجعه كند

دهنده داشتن كيفيت است؛ اما در مواردي، مانند خدمات پليس يا شهرداري يا ساير نشانبايد زاويه ديد را ) داي جز مراجعه به آنها ندارن كه مردم چاره(فرد دولتي ادارات منحصربه

كار برد كه اگر توان واژه كيفيت را به اين صورت به در كارآمدي نظارت مي. عوض كرد) حقيقي يا حقوقي(نظام مديريت نظارت و كنترل بتواند به نوعي با مشتري يا مخاطب خود

اشد، برخورد كند كه او به اصالح و تداوم اين نظارت ترغيب شود و از آن گريزي نداشته ب .توان گفت چنين نظارتي داراي كيفيت است آنگاه مي

توان از درك نيازهاي نظارتي توسط بخشي به نظام مديريت نظارت، مي براي كيفيتبخشي در هاي كاري كيفيت، تعيين اهداف كيفيت، آگاهي كننده، استفاده از گروه نظارت

.هاي كيفيت نام برد ني منظم و مميزيها و اختيارات، بايگا كاركنان و مشتريان، تبيين مسؤوليتتواند حداقل گيري از استانداردها از جمله استانداردهاي سري ايزو نيز مي بهره .بخشي به مديريت نظارت و كنترل را تضمين كند كيفيت

ها، كانون مديريت نظارت و كنترل كارآمد و كارا شاخص) 3ها، كمبودها، از جهت كمي رساييها در شناسايي و درك بهتر نا توجه عميق به شاخص

هاي عملكردي سه نگاه اساسي شاخص. كند و كيفي در بهبود برنامه كمك شاياني ميرساند؛ ديگر اين كه روش حركت و مسير را يكي اين كه به نظام ارزشيابي مدد مي: دارند

ريق اي را از ط آورد؛ و سوم خألهاي برنامه براي شناخت از كاركرد مديران فراهم ميهايي، با يك نظام مديريت نظارت كارا معموال داراي شاخص. كند ارزشيابي مشخص مي

:هايي به اين شرح است ويژگي به هنگام بودن؛. 1 قابل اطمينان بودن؛. 2

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

دار بودن؛ معني. 3 هشداردهندگي؛. 4 .كنندگي بيني پيش. 5

كننده ت نظارتيك مديري 1ترين عوامل مؤثر در شناخت اثربخشي برخي از اصلي :عبارتند از

.ها باشد ها براساس اهداف و استراتژي شاخص. 1 ).قابل سنجش و قابل حصول باشد. (عيني و ملموس و قابل پذيرش باشد. 2 .از قبل توقعات مورد نظر از سيستم نظارت شونده به او گوشزد شود. 3 .دانتخاب شون) طرفي داراي دانش و بي(كنندگان شايسته نظارت. 4نتايج نظام نظارت و كنترل مشخص باشد و باعث افزايش خالقيت و توسعه سازمان . 5 .شود

.دهي دقيق و صحيح باشد گزارش. 6 .ها به موقع باشد ها و رسيدگي گزارش. 7 .نظارت مبتني بر هدف و برنامه باشد. 8 .معقول و قابل درك باشد. 9

.مقرون به صرفه باشد. 10ها ممكن و نقاط استراتژيك انجام شود؛ زيرا نظارت بر كل فعاليتكنترل بايد در . 11

.ضروري نيست .پذير باشد؛ يعني با تغييرات سازماني تنظيم شود انعطاف. 12 .هاي محيطي هر سازمان در آن ملحوظ باشد تفاوت. 13 .هاي مختلف سازماني باشد متناسب با پست. 14 .چرخه تجديدنظر در آن لحاظ شده باشد. 15 .مند باشد از پشتوانه سيستم آمار و اطالعات مفيد بهره. 16

.شده عبارت است از ميزان نيل به اهداف تعيين (Effectiveness)اثربخشي . 1

... / :تأملي بر مفهوم نظارت و ارائه

هاي نظارت كارآمد ويژگي) 4. بايد كليه كاركنان در كنار شهروندان در نظارت مشاركت داشته باشند :مشاركت. 1

دانند و منافع خود، دستگاه، گروه و صنف و اعضايي كه فوايد و اهداف نظارت را ميهزينه و ور دارند، مشاركتشان، نظارت و كنترل عملكرد افراد را كمجامعه خود را در آن با

همه اعضاي اين جامعه بايد باور داشته باشند و بفهمند كه در توسعه . كاراتر خواهد كرد .كشور سهيم و مؤثرند و مشاركت دارند

ترين نياز در وجود نياز به احترام قوي :اجتماعي شدن و احترام گذاشتن. 2چه در بعد قدرت و چه در بعد عزت نفس و احترام به خويشتن و ديگران؛ آدمي است؛

.شوندگان بايد با احترام برخورد شود بنابراين با جامعه نظارتعنوان يك عامل انگيزشي تنها در ارتباط با خداوند ترس به :پرهيز از ترساندن. 3

ات و ضوابط در شوندگان از طريق ترس براي رعايت مقرر كنترل نظارت. مطرح است .بلندمدت مؤثر نخواهد بود

شوندگان را از رسالت و بايد مردم و نظارت :آگاهي افراد از اهداف نظارت. 4 .اهداف نظارت آگاه كنيم؛ وقتي از آن آگاهي يافتند به آن تعهد خواهند داشت

فرهنگ كارآمد نظارت يك محيط :ايجاد محيط پديدآورنده انگيزشي. 5كند كه افراد از انجام و رعايت كند؛ يعني شرايطي فراهم مي يزش ايجاد ميپديدآورنده انگ

برند، پس بايد با آموزش، تبليغ، ترويج و عمل به آن، اين قوانين و مقررات لذت مي .فرهنگ را ايجاد كنيم

:انجام موارد زير در كسب اين هدف، مؤثر واقع خواهند شدگان درستكار و رعايت قوانين و مقررات شوند تشويق بازرسي :ايجاد انگيزش. الف

.هاي مناسب با توجه به شرايط و افراد و ضوابط و نيز تشويق منفي به روشهاي اقتصادي، آگاهي(بلوغ ديني، فرهنگي، اجتماعي و علمي :افزايش بلوغ. ب

با افزايش آگاهي در تمامي ابعاد است كه اعضاي . آنان را افزايش دهيم) سياسي و سازماني .پذيري را خواهند دانست جامعه مورد نظارت جايگاه و اهميت قانون و قانون

توجه به اين امر در ميان مسؤوالن و مديران جامعه :افزايش شايستگي. ج

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

شايستگي به معني قادر بودن به انجام . كننده مفيدتر خواهد بود شونده و نظارت نظارت .قوانين و مقررات بازرسي و نظارت است

داشتن وجدان كاري و روحيه :پذيري اد روحيه درستكاري و قانونايج. د .پذيري نياز به نظارت و كنترل را به حداقل خواهد رساند قانونفاصله بين :شونده كننده و نظارت تنظيم فاصله بين واحدهاي نظارت. 6

توان در آن واحد هم كننده و جامعه مورد نظارت اهميت دارد و نمي نهادهاي نظارتهاي ها و دستگاه نظارت دقيق را پيشه كرد و هم شناخت مفيدي از كاركرد گروه

كننده زير سرپرستي دقيق مراكز و مجامع واحدهاي نظارت. شونده به دست آورد نظارتشونده فاصله بسياري داشته باشند، هاي نظارت اگر اين واحدها با گروه. گذار هستند قانون

لكرد واحدها نخواهند داشت، برعكس وجود ارتباط آشنايي چنداني با چگونگي عمشونده براي آگاهي از عملكرد آنها الزم است؛ ولي بايد نزديك ناظران و واحدهاي نظارت

هاي آن طوري كه در حين فعاليت توجه داشته باشيم كه اين فاصله بيش از اندازه نشود، به .ها و واحدهاي مورد نظر، نظارت شوند گروههاي مالي و ظارت بر نقاط استراتژيك جهت كاهش هزينهتمركز ن. 7

معموال در جامعه ما هرگاه مشكلي پيش :زماني و افزايش كارآيي سيستم نظارتبيايد يا تخلفي صورت گيرد يا بحراني ايجاد شود، نسبت به رفع مشكل يا حل بحران اقدام

ها و افزايش كاهش هزينهعنوان يك سيستم كنترل و براي بازرسي و نظارت به. گردد ميكارآيي بايد توجه خود را به نقاط استراتژيك متمركز كند و اين بايد با برنامه صورت

هاي مورد نظر و در تمام مراحل فرايند توليد و توزيع ها و بخش نظارت بر همه گروه. گيردو نه پذير است هاي خدماتي و توليدي نه امكان و مصرف خدمات و محصوالت در سازمان

.به صرفهتقريبا تنها روش مورد استفاده در :هاي نظارت پذيري در روش انعطاف. 8هاي فعلي نظارت ما مراجعه مستقيم ناظر و مشاهده وضعيت تخلف و اقدام براي حل سيستم

بيني ننموده هاي ديگري را پيشنهاد يا پيش سيستم، روش يا روش. يا رسيدگي به آن است .استهاي فعلي نظارت، جنبه تنبيه و مجازات بيشتر سيستم :اصالح و تشويقتمركز بر . 9

... / :تأملي بر مفهوم نظارت و ارائه

هاي علمي نشان داده است كه تشويق مؤثرتر از دارند تا اصالح و تشويق، بررسي و پژوهشدر موقعيت . كنند هاي اجرايي نظارت ما اين نكته را رعايت نمي تنبيه بوده است؛ اما سيستم

هاي ما ها توافق همگاني يا اكثريت وجود ندارد، بايد سيستم تنبيه براي اصالح رفتار انسان .گر باشند مشوق و اصالح

نظارت ما ) ها و قوانين و مقررات مجموعه روش(سيستم :تاكيد بر نقاط قوت. 10ها را كمتر مورد ها متمركز است و نقاط مثبت و مزيت بر نقاط ضعف، تخلفات و بحران

بايد . اند مين است كه بيشتر جنبه تنبيه و مجازات گرفتهدهد و به خاطر ه توجه قرار ميگاه خالف فرهنگ نظارت بر نقاط قوت اعضاي جامعه مورد نظارت تاكيد كند كه هيچ

.پذيري و درستكاري شهرت دارند كنند و به قانون نمياين . شود با توجه به آنچه كه گذشت چارچوب زير براي نظارت كارآمد مطرح مي

شده جو و تحقيقات انجام ي بر تئوري نظارت معنادار، كارآمد و تعاليچارچوب مبتن .محققان ديگر در زمينه نظارت است

عنوان فرمان حركت انداز و راهبرد به چشم :انداز و راهبردها تدوين چشم) الفهاي نظارتي را در مسير اهداف، هدايت كند و هاي دستگاه تواند جهت فعاليت مشترك ميانداز و راهبردها در واقع ضمن اينكه با تدوين چشم. ن نيروها جلوگيري كنداز هدر رفت

هاي كنيم و بر اين اساس گام هاي قابل دسترسي و مورد نظر حاكميت را مشخص مي افقتأكيد بر ادبيات مشترك و داشتن ديدگاه روشن . شود عملي براي رسيدن به آن تعريف مي

.شود عريف ميانداز ت از نظارت نيز در درون چشمدر بعد اول تعامل . اين تعامل از دو بعد قابل بررسي است :تعامل با بيرون) ب

شده اين تعامل به درستي صورت دستگاه نظارتي با مردم مطرح است كه به داليل گفتهاندازها و گيرد و شرط تحقق نظارت كارآمد افزايش اين تعامل در راستاي چشم نمي

گيري از فناوري ارتباطات و اطالعات رساني دقيق با بهره اطالع ها و از طريق استراتژيگيري، دريافت بازخورد عملكرد و دهي، گزارش ها امروز در امر گزارش اين فناوري. است

.اصالح دروني سيستم حائز اهميت استشود كه خود شونده مطرح مي كننده و نظارت هاي نظارت در بعد دوم تعامل بين دستگاه

هاي مثبت و اصالحي و تأكيد بر جنبه. پذيري مبتني است ود فرهنگ نظارت و نظارتبر بهب

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.تواند در بهبود اين تعامل مؤثر باشد گيري مي پرهيز از مچپذيرتر باشند، تر و انعطاف ساختارهاي نظارتي هرچه ساده :سازي ساختارها ساده) ج

هاي ين ساختارها و افزايش فعاليتكارآمدي آنها بيشتر خواهد بود؛ زيرا با پيچيده شدن اسازي در ساده. شود تا تحقق اهداف آن غيرضرور، انرژي آن صرف حفظ سيستم مي

گيري بهره. ها نيز مدنظر است ساختارها، عالوه بر ساختار سازماني، ساختار قوانين و روش .افزايد از فناوري نيز در اين زمينه بر كارآمدي ساختارها مي

افراد بايد واجد . اي است شده منابع انساني توانمند نياز شناخته :نيمنابع انسا) دهاي ارتباطي، تخصص و تجربه بوده و هاي خاص عصر اطالعات، توانايي تواناييچنين فرايندي موجب جلب اعتماد . هاي الزم را در اين زمينه ديده باشند آموزش .شونده و مردم خواهد شد هاي نظارت دستگاهبا تدوين راهبردها و به دنبال آن تعريف و تدوين :1ها گيري از شاخص بهره) هـ

در واقع نظارت زماني . هاي تحقق اهداف شناسايي و تعريف شوند اهداف، بايد شاخص .هاي مطلوب مقايسه كنيم هاي موجود را با شاخص كند كه ما شاخص مفهوم پيدا مي

هاي م از سوي دستگاهدر تمام مراحل نظارت، ه :گويي و شفافيت پاسخ) وگويي به مردم و كننده بايد احساس پاسخ هاي نظارت شونده و هم از سوي دستگاه نظارت

اين امر نيازمند شفافيت در عملكرد است و بدون آن، هم . مقامات مسؤول وجود داشته باشدشود و هم نتيجه آن فساد اداري و اقتصادي خواهد بود، زيرا هر جا نظارت مختل مي

.كاري و انحصار وجود داشته باشد، نتيجه غيرقابل اجتناب آن، فساد خواهد بود هانپنهاي هاي دنياي امروزي جز با استفاده از فناوري پيچيدگي :گيري از فناوري بهره) ز

اگر تا ديروز كنترل و نظارت مستقيم ضمن عملي بودن در مواردي . روز قابل حل نيستندهايي چون كار از راه دور، آموزش از راه ز به دليل ظهور پديدهشد، امرو نيز مؤثر واقع مي

طوري كه روند؛ به ها به سمت مجازي شده پيش مي سازمان... دور، تجارت الكترونيكي و

كند، شاخص نام استفاده از اصولي كه خصوصيات كيفي را در قالب كميت بيان كرده و آنها را قابل بررسي مي. 1ها، بيش از گيري اطمينان از نتيجه شوند و معموال براي ها ساخته مي ها و موقعيت ها، نگرش ها از نظريه شاخص. دارد

.دهند تا احتمال بروز خطا به حداقل برسد يك شاخص را مورد استفاده قرار مي

... / :تأملي بر مفهوم نظارت و ارائه

پيداست در چنين . زمان و مكان در انجام امور فوق، مفهوم خود را از دست داده استعنوان ها به مان با استفاده از فناوريفضايي شكل نظارت نيز تغيير يافته و نظارت همز

طوري كه كمتر نياز به ايجاد ساختارهاي رويكردي جديد مورد توجه قرار گرفته است؛ بهشود و فناوري اين امكان را فراهم ساخته تا كاركردهاي روزانه نظارتي گسترده احساس مي

ه، قابل ارزيابي در به شكل همزمان كنترل و به دليل پايدار بودن نظام نظارت مكانيز .باشد هاي مختلف زمان

قابل توجهي ) سينرژي(افزايي راهبري يك سازمان موفق با حداكثر كارايي نياز به هم .هاي سازماني و نظارت و ارزيابي دارد ميان فعاليت

تواند تأثير فراواني در هاي سازماني مي هاي نظارت با توسعه فعاليت همسويي برنامها، كسب حداكثر منفعت، خلق فرصت، تقويت فرهنگ نوآوري، افزايش ه كاهش هزينه

گويي سازمان، پيشبرد و بهبود كيفيت، گسترش خدمات مشتريان، پذيري و پاسخ انعطافبدون همكاري تنگاتنگ مدير ارشد اجرايي و مدير . توسعه و بهبود ارتباطات داشته باشد

كنندگان از خدمات وان مشتريان و استفادهعن كه حلقه واسط بين سازمان و مردم به(نظارت ديگر اينكه بدون همسويي با درجه . نمايد ، كسب موفقيت دور از انتظار مي)سازمان است

كه در رضايتمندي مردم و دستيابي به اهداف سازماني متجلي (باال، كسب حداكثر منفعت .مشكل است) است

توان حداكثر ه است كه چگونه ميامروزه هر سازماني در مقابل اين چالش قرار گرفتها يك استراتژي هماهنگ را كه سازمان. استفاده را از نظارت همگاني به عمل آورد

دهند تا آنان را به سوي موفقيت سازماني، رهنمون هاي خود باشد، توسعه مي مناسب فعاليت .شود

ه و تفكر سازماني و هاي عمل و رفتار، فلسف معموال رهبري تغيير در سازمان بايد در حوزهبنابراين، همانند هر تغيير ديگري، . اي بزند فرهنگ، دست به اصالحات عميق و جسورانه

همسويي مورد بحث، نياز به ايجاد تعهد و عزم راسخ مدير اجرايي ارشد در سطح مديران گيري هرههمچنين باور و اراده عمومي براي ب. تر دارد هاي پايين عالي، تا مديران ارشد در اليه

هاي كليدي سازمان حياتي بوده و تعادل جديد از نظارت همگاني در راستاي اجراي استراتژيجو، هاي تعالي هاي موفق و سازمان فعاليت. كند و تناسب بيشتري را در سازمان حكمفرما مي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

طقه افزايي و نتايج بهينه در هر دو من بايد شش استراتژي زير را براي دستيابي به حداكثر هم .مديريت ارشد و مديريت نظارت به كار گيرند

يك مدل كارآمد، جهت حاكميت نظارت همگاني ايجاد : راهبرد نخستمتمركز، غيرمتمركز يا فدراليست و گاهي (هاي مختلفي تواند از مدل سازمان مي :كنيد

، مدل ترين روش امروزه معمول. براي مديريت و اداره نظارت بهره گيرد) تركيبي از هر دوهاي امروزي، هاي كليدي در محيط متغير فعاليت يكي از دغدغه. غيرمتمركز است

پذيري را به ارمغان اگرچه اين روش سطح بااليي از انعطاف. پذيري سازمان است انعطاف .هايي را نيز به همراه دارد آورد، چالش مي

گويي زيابي و پاسخگذاري نظام نظارت و كنترل، ايجاد قابليت ار بهتر است جهت پايهپذيري و تفويض اختيارات، قوانيني را برگرفته از مدل تركيبي واحدها، مسؤوليت

. غيرمتمركز و متناسب شهرداري وضع كرداگرچه يك مدل تركيبي به :براي نظارت، استاندارد داشته باشيد: راهبرد دوم

هنگام مديريت كند، ولي مشكالت، سازي نظارت سازماني خوب كار مي منظور پياده .كند هاي نظارتي در سازمان بروز مي زيرساخت

با . كند تواند از الگوبرداري يا بازنگري استانداردها استفاده مي سازمان براي نظارت ميهاي نظارتي خود را به تواند برنامه اي از استانداردها، نه تنها يك سازمان مي ايجاد مجموعه

خود را تحت يك تواند كليه فرآيندهاي فعاليت شكل مؤثرتري كنترل كند، بلكه ميها، جويي در هزينه نتيجه نهايي معموال باعث صرفه. سيستم مؤثر نظارت و بازرسي قرار دهد

هاي نگهداري خواهد باالتر و كاهش هزينه) اعتماد(وري بيشتر، نرخ سرمايه اجتماعي بهرهاداري و سربارهاي سازمان نيز، نقشي هاي تواند حتي در كاهش هزينه اين رويكرد مي. شد

.مؤثر داشته باشد و در ساختن زيرساختي منعطف به ياري سازمان بشتابداز همسويي مدير عالي سازمان و مدير ارشد نظارت همگاني : راهبرد سوم

ها مدير عالي نسبت به اهميت نظارت همگاني در برخي سازمان :اطمينان حاصل كنيدرد يا مدير ارشد نظارت بر مواردي كه مزاياي استراتژيك را براي توجه و درك كافي ندا

عنوان ديدگاه مدير عالي به مدير ارشد نظارت به. شود سازمان به همراه دارد، متمركز نميسپس وي بايد به درستي درك كند كه . يك منبع استراتژيك نقطه شروع مناسبي است

... / :تأملي بر مفهوم نظارت و ارائه

ا بر سازمان او خواهد داشت؟ در بسياري از سامانه نظارت همگاني چگونه و چه تأثيراتي رهاي مدير ارشد نظارت موارد تحقق اين امر نيازمند تغيير نگرش مدير عالي و توانايي

عنوان يك شريك با اهداف دوسويه و تا زماني كه هريك به ديگري به. همگاني استي بايد درك يك مدير عال. آميز كم است مشترك نگاه نكنند، امكان كسب نتايج موفقيت

بايد از همكاري . كند كه مدير ارشد نظارت همگاني فقط داراي وظايف فني صرف نيستراستايي در بيشتر مواردي كه هم. و درك متقابل ميان اين دو اطمينان خاطر حاصل كرد

ميان اهداف سازمان و نظارت همگاني واقعا به وجود آمده، الگوي رفتاري مشتركي ميان مدير ارشد نظارت همگاني موفق معموال بايد چهار نقش را جهت . شته استآنها جريان دا

:حصول اطمينان از هماهنگي كاري با مدير عالي سازمان ايفا كندنقش «كه در تعريف چارچوب اصلي فعاليت سازمان دخالت دارد؛ » نقش راهبردي«

در بخش نظارت ها ها، آموزش و دارايي كه مسؤول مهارت» نقش رهبر«، »مشاور و واسطها و رشد براي محيط مشترك فعاليت و نظارت كه به بهينه شدن فعاليت» نقش معمار«باشد؛

.و موفقيت سازمان بينجامددر حقيقت، حتي در صورتي كه يك برنامه نظارت و فعاليت سازمان به صورتي مناسب

راستايي، اسب و همپيوند خورده باشند و مديران هم با يكديگر هماهنگ باشند، باز هم تنهاي گوناگون ديگر، مانند هاي فراوان و سطح باال در زمينه موضوعي نيازمند مهارت

اگر سازماني نتواند تفكر و عمل را درون خود راه بيندازد، . سازي و انگيزش است فرهنگطلوب ها به نتايج م شود كه در نهايت به عدم رسيدن پروژه ها زياد مي مغايرت نتايج با برنامه

متأسفانه امكان شكست حتي با وجود هماهنگي و توافق كامل در سطوح . گردد منجر مي .باالي سازمان وجود دارد

يكي از :حس مالكيت به وجود آوريد و رهبري كنيد: راهبرد چهارمرو هستند اين است كه مدير ارشد نظارتي فقط ها با آن روبه مشكالتي كه بسياري از سازمان

طور كل از اين كند يا به هاي استراتژيك مشاركت مي گيري ي از تصميمهاي در بخشتوان بالفاصله اين مشكل را به عدم حس تعلق و نبود مي. شود فرآيند كنار گذاشته مي

.رهبري مناسب در سازمان مرتبط دانستگيري قرار گيرد و بهترين حالت زماني است كه مدير نظارت در جريان فرآيند تصميم

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

در . هاي سازمان استفاده كند وقعيت خود جهت پيوند دادن نظارت با استراتژياز ممديريت عالي بايد براي به نتيجه . شود ها غالبا تغييرات، از باال به پايين شروع مي سازمان

رسيدن نظارت همگاني، سازوكارها و نظامي را توسعه دهد تا حس تعلق ميان كاركنان بر مبناي ارزيابي عملكرد، معموال نقطه شروع مناسبي است و مديريت. ها ايجاد شود بخش

هاي گويي در مورد فعاليت گام بعدي تفويض اختيارات در مقابل قبول مسؤوليت و پاسخ . برانگيز است چالش

گويي معموال عدم انجام وظايف ناشي از ندادن مسؤوليت و پاسخ«: گويد بارت ميب، مدير عالي بايد در اين راستا به شكلي مؤثر به همين ترتي. »واضح و مشخص استمدير عالي بايد تعهد قوي و التزام عملي خود را در اين خصوص . كاركنان را رهبري كند

گيري تقويت و حمايت كند و زماني كه او بايد كاركنان را براي تصميم. به نمايش بگذاردي به مثابه تجاربي آموزنده داشته دهد، در مواجهه با آن اشتباهات، رفتار اشتباهاتي رخ مي

.باشد :ها و فرهنگ سازماني را ارزيابي كنيد فرآيندهاي فعاليت: راهبرد پنجم

گيري از نظارت همگاني به تنهايي باعث يادآوري اين نكته، اساسي و مهم است كه بهرهرا زياد ها گردد و هوشمندي در فعاليت هاي سازماني نمي وري و بهبود فعاليت افزايش بهره

ها، طرف ديگر اين معادله است دستي فعاليت ايجاد تغييرات در فرآيندهاي پايين! كند نمي .شود وري و كسب منافع پايدار رهنمون مي كه سازمان را به بهره

ها و رويكردهاي مديران اي كه برگرفته از سياست عنوان پديده فرهنگ سازماني به. در نظارت و پيشگيري از بروز فساد در سازمان داردباالي سازماني است، نقش مهمي رده

دانند صاحبنظران نسبت فرهنگ سازماني به سازمان را، همچون نسبت شخصيت به فرد مي .دارد) فردي و سازماني(گيري رفتار كه نقش مهمي در شكل

تواند بر رفتار و عملكرد اعضاي فرهنگ سازماني به دليل ماهيت اثرگذاري قوي كه ميو ) نظارت دروني(زمان داشته باشد، نقش مهمي در كنترل دروني رفتارهاي كاركنان سا

فرهنگ سازماني كه پيوندي نزديك با . دارد) نظارت بيروني(اثربخشي نظارت همگاني شود دهي به رفتار سازماني محسوب مي فرهنگ عمومي جامعه دارد، عامل مهمي در شكل

وني در رفتارهاي نامطلوب و ايجاد ثبات در و از نقش مهمي در پديد آوردن دگرگ

... / :تأملي بر مفهوم نظارت و ارائه

اي از فرهنگ سازماني ـ در قالب مجموعه. رفتارهاي مورد نظر سازمان برخوردار استگذارد ـ هاي اعضا و سازمان اثر مي هاي مشترك كه بر رفتار و انديشه باورها و ارزش

يا فضايي كه اي براي دستيابي به محيط سالم اداري و عنوان سرچشمه تواند به ميكننده فساد اداري باشد، به شمار آيد و در زمينه آن نظارت همگاني، معنادار، مؤثر و ترويج

1.اثر شود كارآمد يا خنثي و بيارتباطات سازماني :ارتباطات را در سطح مديريت محكم كنيد: راهبرد ششم

گيري از بهره نظر از آنكه سازمان از كدام رويكرد جهت صرف. يك خيابان دوطرفه استها بايد در تمامي جهات ساختار كند، دانش، اطالعات و ايده نظارت همگاني استفاده مي

در اين صورت، رهبران سازمان احساس خوبي نسبت به اهميت . سازماني به سهولت جريان يابند هماهنگي كامل، احتياج به چيزي شبيه. كنند و نقش نظارت همگاني در سازمان خويش پيدا مي

رهبران واحدهاي كاري، مديران مياني و كاركنان بايد چرايي . به گرده افشاني در سازمان دارداين كار 1888و 137شايد در مورد . (تكيه بر نظارت همگاني را به شكلي مؤثر درك كنند

).هنوز در درون شهرداري همچنان كه بايد محقق نشده استرا با انعطاف و آمادگي در برابر استمرار در عمل و پشتكار : راهبرد هفتم

پندارند بسياري مي :نگري توأم كنيد تغيير و تحوالت غيرمترقبه و پيشيابي و پيشكه پشتكار و جديت در امور و استمرار در عمل و اقدامات پيگير اداري در امر نظارت

ي و مديريت نظارت بايد روحيه انعطاف و فرهنگ آمادگ. گونه نيست كافي است، اما اينواكنش مناسب و متناسب با تغييرات را در محيط كار خود نهادينه سازد، اما اين امر هم

و درك نظارتي به همراه پيشيابي علمي تغييرات محيط و نوعي » حدس صائب«بدون نوعي نگري به روش علمي و استفاده از امكانات نوين مديريت نگري يا پيش پژوهي و آينده آينده

نظارتي كارآمد است كه . ناميد» دستي نظارتي پيش«توان امر را مي اين. ميسر نيست

كنترل رفتار، : طور خالصه عبارتند از هاي متفاوتي است كه به فرهنگ سازماني داراي كاركردها، وظايف و يا نقش. 1). فراهم كردن منبعي براي تعيين هويت(بخشي ، هويت)ها ويقاستحكام در تش(هاي انگيزش برقراري ثبات در شيوه

edu.uri.cba.www )آيد و موجب به وجود آمدن يا عنوان يك عامل كنترل به حساب مي توجه شود كه فرهنگ به .يد براي فرهنگ پذيرش نظارت كار كردپس با) 64رابينز، ص . (شود ها در رفتار كاركنان مي شكل دادن به نگرش

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

جويي كند و نقطه كمال اي فعال مسائل آينده را براي سازمان شناسايي و چاره گونه به .نظارت همين امر است

شناسي كتابدر تأليف اين مقاله، از مجموعه مقاالت نخستين همايش علمي و پژوهشي نظارت و

، 83و مجموعه مقاالت سومين همايش نظارت كارآمد در تيرماه 79ل بازرسي در سا :است، استفاده شده است 83ويژه مقاالت زير كه به غير از مورد اول بقيه از همايش به

.دكتر علي رضائيان: كنترل در عصر توانمندسازي، پژوهشگر. 1ق و نظارت مؤثر، دار و نظارت كارآمد، تأملي در مؤلفات بازرسي موف بازرسي هدف. 2

.دكتر سيدنصراهللا ابراهيمي: پژوهشگر .جواد عبداللهي: هاي اعمال نظارت كارآمد، پژوهشگر موانع و محدوديت. 3 .محسن قدمي: هاي نوين، پژوهشگر نظارت كارآمد و فراگير در سازمان. 4 زاده رضا شفيع: ها و الزامات، پژوهشگر نظام نظارت و ارزيابي مؤثر، ويژگي. 5

:و نيزتعيين نوع كنترل و : نامه كارشناسي ارشد آقاي بهمن سهابي شگفتي، به نام ـ پايان

).تربيت مدرس(نظارت در مديريت توزيع كاالهاي اساسي ـ مديريت رفتار سازماني استيفن رابينز، ترجمه پارسائيان و اعرابي، تهران، مؤسسه

.1374مطالعات و تحقيقات بازرگاني،

هاي تغيير رفتاري در طراحي و ري از استراتژيگي بهره سازي سيستم نظارت و كنترل سازمان پياده

∗مهدي صانعي

چكيده

هاي مختلفي طور آگاهانه يا ناآگاهانه در دام كاركنان سازمان ممكن است برحسب شرايط، بهر سازمان لطمات قدر بزرگ هستند كه به شهرت و اعتبا ها و خطاها آن گاه اين دام. گرفتار شوند

هاي كنترلي و نظارتي كارآمدي ها مكانيزم سازند؛ لذا الزم است در سازمان شديدي وارد ميها و خطاهاي سو، با انجام اقدامات پيشگيرانه، كاركنان را در برابر دام طراحي شود تا از يك

رشادي، به درمان مختلف مصون نگه دارد و از سوي ديگر، با انجام اقدامات انضباطي، اصالحي و اهاي كنترلي و نظارتي داراي اما اينكه اين مكانيزم. رفتارهاي غيردلخواه كاركنان خطاكار بپردازد

سازي و به مرحله اجرا درآيند، متضمن مباحث و ها و خصوصياتي بوده و چگونه پياده چه ويژگينترل بايد تغيير رفتار و از آنجايي كه هدف نهايي هر سيستم نظارت و ك. نقطه نظرات مختلفي است

تبديل رفتارهاي غيردلخواه و ناكارآمد به رفتارهاي كارآمد و اثربخش باشد، در مقاله حاضر سعي هاي مختلف تغيير رفتار توضيح داده شود شده است تا با بازشناسي منشأ رفتارهاي انسان، استراتژي

هاي تغيير رفتار خش، بايد از استراتژيو بر اين نكته تاكيد گردد كه در طراحي سيستم نظارتي اثرببراي اصالح رفتارهاي ناخوشايند و تقويت رفتارهاي دلخواه استفاده شود و ارتباط تنگاتنگي بين

.سيستم نظارتي و سيستم انضباطي يا ارشادي سازمان برقرار گردد

.دانشجوي دكتري مديريت منابع انساني و عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد اسالمي، واحد شاهرود ∗

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

هاي راتژي، است(Behavior modification)، تغيير رفتار (Behavior)رفتار : ها كليدواژه

، انضباط (Control)، كنترل (Behavior modification strategies)تغيير رفتار (Discipline) نظارت ،(Supervision)

مقدمهگويي به نيازهاي مختلف بشر شكل ها، نهادهايي اجتماعي هستند كه براي پاسخ سازمان

زارها و امكانات ملموس و گويي به اين نيازها، از اب ها براي پاسخ سازمان. اند گرفتهگيرند؛ اما يكي بهره مي... غيرملموس مختلفي چون سرمايه، تكنولوژي، قوانين و مقررات و

هاي درون ها قرار دارد، انسان سازترين منابعي كه در اختيار سازمان ترين و سرنوشت از مهمهاي منابع را انسانبرداري مناسب و كارآمد از ساير سازمان است و در واقع، مسؤوليت بهره

با ورود انسان به سازمان، اين پديده اجتماعي جان گرفته و . درون سازمان بر عهده دارندها تبديل به قلب تپنده سازمان شده، گروهي انسان. شود تبديل به موجودي زنده و پويا مي

و دهند گيري را انجام مي ريزي و تصميم گذاري، چون برنامه كارهاي فكري و سياستدر واقع اگر منابع مختلف مالي، تكنولوژيكي، اطالعاتي . گروهي ديگر، كارهاي يدي را

جا جمع گردد، اما فاكتور انسان در بين آنها وجود نداشته باشد، سازماني شكل در يك... وگيري سازمان است تا با كمك عقل و پس حضور انسان، الزمه شكل. نخواهد گرفت

هاي ها سيستم سازمان. كار گيرد ا در راستاي اهدافي مشخص بهدرايت خود، ساير منابع رهر عاملي كه سبب برهم خوردن نظم . عقاليي، منطقي و باز هستند كه اساس آنها نظم است

سازمان گردد، مانعي در راستاي نيل به اهداف تلقي شده و بايد اصالح گردد و يا از سيستم گيري از انسان گاه با بهره. شمشيري دولبه است وجود انسان در سازمان همانند. حذف شود

سازد و گاه، هوش و هوش و درايت خود، راه را براي نيل به اهداف سازمان هموار ميكار طور كلي متعارض با اهداف سازمان به درايت خود را در جهت منافع شخصي و به

هاي كنترلي و انيزملذا الزم است در سازمان مك. زند گرفته و نظم سيستمي را برهم مي اصالحي برقرار گردد تا از بروز رفتار نامناسب در برخي كاركنان پيشگيري شده و يا در

... / هاي تغيري گريي از اسرتاتژي هبره

.اسرع وقت، رفتارهاي مخل شناسايي و اصالح گردداي كه در اينجا بايد بدان اشاره شود اين است كه در بحث كنترل و نظارت، بايد نكته

به سبب . تفاوت قائل شد» ها ترل و نظارت بر برنامهكن«و » نظارت و كنترل بر افراد«بين هاي مورد استفاده اين ها و روش هاي اساسي بين اين دو نوع كنترل، مكانيسم وجود تفاوت

هاي مورد استفاده براي كنترل و نظارت بر مسلما مكانيسم. دو، كامال متفاوت استآنچه كه در اين . هاست كنترلي برنامه هاي تر از مكانيسم تر و حساس ها، بسيار پيچيده انسان

.مقاله مورد نظر است، نظارت و كنترل بر رفتار انسان است

تعريف رفتار و تغيير رفتار) 1هايي كه بر اساس آن رفتار ويژگي. رفتار انسان موضوع مورد بحث در تغيير رفتار است

:شود، عبارتند از تعريف ميرفتار اعمال فرد را . كند، رفتار نام دارد ان ميدهد يا بي آنچه كه فرد انجام مي. 1

بر همين اساس، رفتار يك ويژگي ثابت فرد نيست؛ اگر بگوييد فردي . گيرد دربرميايد، بلكه صرفا اين رفتار را نامگذاري خشمگين است، رفتار آن شخص را شناسايي نكرده

كند و يا انجام ، بيان مياگر بتوانيد آنچه را كه فرد هنگامي كه خشمگين است. ايد كرده .ايد دهد، شناسايي كنيد آنگاه رفتار را تعريف كرده مي

توان فراواني يك گيري است؛ مثال مي رفتار يك يا چند بعد دارد كه قابل اندازه. 2 .گيري كرد رفتار را اندازه

.ت شودوسيله فرد دخيل در رفتار و يا ديگران مشاهده، توصيف و ثب تواند به رفتار مي. 3اين تأثير . گذارد رفتار بر محيط از جمله محيط فيزيكي و يا محيط اجتماعي تأثير مي. 4

.گاهي آشكار است؛ ولي گاهي كامال آشكار نيستمند تحت تأثير طور نظام اي قانونمند است؛ بدين معنا كه وقوع رفتار به رفتار پديده. 5

.گيرد رويدادهاي محيطي قرار مي )11-14: 1381ميلتن برگر، . (ن است آشكار يا پنهان باشدرفتار ممك. 6

.پردازد مي شناسي است كه به تحليل و تغيير رفتار انساني اي از روان تغيير رفتار حوزهـ تحليل به معني شناسايي ارتباط كنشي بين محيط و رفتاري خاص است تا دليل وقوع

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.از فرد سر زده استرفتار را درك يا تعيين كنيم كه چرا چنين رفتاري هاي پيشرفته و كاملي براي كمك به مردم به منظور اصالح ـ تغيير رفتار به معني شيوه

. اين تغيير شامل تغيير رويدادهاي محيطي به منظور تأثير بر رفتار است. رفتارشان است ).17:1381ميلتن برگر، (

:هاي زير است تغيير رفتار داراي ويژگي ـ تأكيد بر رفتار؛

هاي تغيير رفتار براساس اصول رفتاري؛ ـ شيوه ـ تأكيد بر رويدادهاي جاري محيطي؛

هاي تغيير رفتار؛ ـ توصيف دقيق شيوه گيري تغيير رفتار؛ ـ اندازه

ـ عدم تأكيد بر رويدادهاي گذشته به منزله علل رفتار؛ ).18-21: 1381ميلتن برگر، (ـ رد علل فرضي زيربنايي رفتار

شناسي باليني، شناسي جامعه، روان هاي مختلفي چون روان تار استفادهاز تغيير رفترين آيد؛ اما يكي از مهم عمل مي به ... شناسي ورزش و مديريت رفتار كودك، روان

گيري از فنون تغيير رفتار در تغيير كاربردهاي تغيير رفتار كه در اينجا مدنظر ماست، بهره .ناخوشايند كاركنان استرفتار سازماني و اصالح رفتارهاي

منشأ رفتار انسان) 2جهت تغيير رفتارهاي غيردلخواه كاركنان و تبديل آن به رفتارهاي دلخواه، ابتدا بايد

ترين ترين و ابتدايي اساسي. نسبت به داليل و سرمنشأ رفتارهاي انسان آگاهي كسب كردا رفتار فرد جنبه موروثي دارد و توان ارائه نمود، اين است كه آي بحثي كه در مورد انسان ميهاي مختلف را در اين زمينه بررسي به همين لحاظ، ديدگاه. يا منشأ آن اكتسابي است

.كنيم مي

رفتار انسان جنبه ارثي دارد -1-2مقصود از ارث در علوم رفتاري مجموع عواملي است كه به هنگام تشكيل جنين وجود

... / هاي تغيري گريي از اسرتاتژي هبره

گيرد و انسان براساس اين مجموعه عوامل شكل مياين نگرش معتقد است كه رفتار . داردبر مبناي اين ديدگاه رفتار . براي مطالعه رفتار وي بايد به ساختار ژنتيكي فرد توجه شود

آنچه موجب . انسان جنبه فيزيولوژيك دارد و برخاسته از بنيادهاي صرفا زيستي او استرفتار انسان بر . و بيولوژيك اوستشود، نيازهاي منشعب از ساختار ژنتيك رفتار انسان مي

ترين و عنوان اصلي به» شخصيت«آيد و گيرد و پديد مي مبناي شخصيت وي شكل ميهاي ژنتيك و بيولوژيك تأثير وجود آورنده رفتار، از خاستگاه ترين عامل به اساسي

.پذيرد ميو نانوشته كند كه انسان با ضميري كه چون لوحي ساده اين ديدگاه چنين استدالل مي

اين . رفتار انسان بازتاب يا واكنشي از محيط وي نيست. گذارد است پا به عرصه وجود نميدارد كه رفتار اجتماعي، شناسي نشأت گرفته ـ چنين بيان مي ديدگاه ـ كه از علم زيست

منشأ بيولوژيكي دارد و تحقيق درباره رفتار انساني به كارهاي دانشمندان علوم اجتماعي يعني نوع (رود و بخش مهمي از رفتارهاي انساني شود و از آن فراتر مي نمي محدود

دهند و حتي شيوه انديشيدن آورند، كارهايي را كه انجام مي وجود مي سازماني كه افراد بهشود كه افراد پاي فرهنگي ـ ژنتيكي است و ساختار ژنتيكي باعث مي نتيجه تكامل پابه) آنان

هاي دانشمنداني هاي اوليه اين تفكر با تالش ريشه. وجود آورند ا بهنوع خاصي از فرهنگ روجود آمد ويژه حشرات را بررسي نمايند، به كوشيدند تا رفتار اجتماعي حيوانات، به كه مي

اي به نام بيولوژي اجتماعي انجاميد كه به بررسي ساختار و در نهايت به پديد آمدن رشتهرتباطات و فيزيولوژي كه منشأ اين رفتارها با تغييرات اجتماعي، قشرهاي اجتماعي و ا

پردازد؛ و در اين رهگذر دامنه بحث را به موضوع انسان اجتماعي حشرات است، ميكند كه اگر آگاهانه بتوان ساختار ژن را در جامعه كنترل كشاند و اين چنين استدالل مي مي

وجود آورد رد و همچنين كارگراني بهتوان نمره آزمون استعداد تحصيلي را باال ب كرد، مي ).30-28: 1374رابينز، (كه از انگيزه دروني بااليي برخوردار باشند

مبناي رفتار انسان محيط است -2-2نگرش افراد، . داند اين ديدگاه برخالف ديدگاه اول، رفتار انسان را متأثر از محيط مي

حي، رهبري، ارتباطات و پويايي رضايت شغلي، شخصيت، ادراك، انگيزه، يادگيري، طرا

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

بيشتر دانشمندان . پذيرند گيرند و از محيط تأثير مي گروه، همه و همه در محيط شكل ميبيني و تبيين هاي گوناگون خويش در مورد پيش پردازي علوم رفتاري و مديريت در نظريه

.كنند نگاه مي فرض، از اين ديدگاه به مسائل فراروي خويش عنوان يك پيش رفتار انسان، به، بنيانگذار مكتب (John Brutus Watson 1818-1928)شناس آمريكايي واتسن روان

، اعتقاد دارد كه نقش تجارب محيطي و يادگيري در رشد و (Behaviourism)رفتارگرايي اين دانشمند، علوم رفتاري را . تر و بيشتر از عامل تكوين يا وراثت است تكامل بسيار مهم

بيني و كنترل رفتار داند كه براي پيش هاي علوم طبيعي يك علم عيني مي ير رشتههمانند سا، (Pavlov 1849-1936)هاي پاولوف وي بيشتر تحت تأثير عقايد و يافته. كوشد انسان مي

ها و يا فيزيولوژيست روسي قرار گرفته بود كه اعمال انسان را يك سري انعكاس .دانست هاي شرطي مي بازتاب

هاي رفتار به گيري شيوه شكل. هاي يادگيري قرار دارند تأثير تئوري گرايان تحترفتاراز راه . دانند نقش محيط بستگي دارد و يادگيري را عامل اساسي رشد و تكامل انساني مي

توان هر نوع رفتار را در انسان ايجاد كرد و رشد و گسترش يادگيري و شرطي كردن ميگويد، مي (Environmentalist)گراست كه يك محيطبه عبارت ديگر واتسن . داد

هايي بستگي دارد كه محيط به ما ها و روش ها و رفتار عمومي ما به راه ها، عادت تواناييتعدادي كودك سالم به من بدهيد، : گويد او منكر عوامل ارثي است و مي. كند اعمال مي

ثورندايك . سازم براي شما ميدان و هنرمند از ايشان من هر نوع متخصص، پزشك، حقوق(Edward Lee Thorndike) ديگر دانشمند علوم رفتاري است كه يادگيري را بهترين

گرايي او از جمله نخستين بنيانگذاران تئوري ارتباطي. داند عامل رشد و تكامل مي(Associations) را عرضه كرد و و در حقيقت اولين كسي است كه تئوري سيستماتيك

اداش يا تقويت را در يادگيري مطرح ساخت و معتقد بود كه كيفر و پاداش اهميت پو ) گيرد ياد مي(دهد هاي يادگيري هستند، بدين معنا كه فرد بين عملي كه انجام مي عامل

گيرد كه كند؛ يعني ياد مي شود، ارتباط برقرار مي كند و يا تنبيه مي پاداشي كه دريافت مي. كند تا مجازات نشود اش بگيرد يا از انجام دادن عمل خودداري ميعمل را انجام دهد تا پاد

ديگر دانشمند علوم رفتاري و از بنيانگذاران معروف (Barhops Frederic Skinner)اسكينر است كه يادگيري را عامل رشد و تكامل (New Behaviorisms)و مهم رفتارگرايي نو

... / هاي تغيري گريي از اسرتاتژي هبره

بنابراين، محيط است كه شخص را . گيرد يداند و اين جز در محيط انجام نم انسان ميهاي متعدد متنوعي درباره يادگيري در اسكينر آزمايش. كند سازد و يا انسان را انسان مي مي

حيوان و انسان انجام داد و او نيز همانند پاولوف و واتسن و ثورندايك به اين نتيجه رسيد راري ارتباط بين محرك كه يادگيري ـ در هر نوعي كه باشد ـ عبارت است از برق

(Stimulus) و پاسخ(Response) وسيله همراه ساختن پاسخ با يك محرك و اين ارتباط بههاي بسيار مهم و با نفوذ علوم رفتاري در اسكينر كه از جمله چهره. شود قوي تقويت مي

.داند قرن بيستم است، يادگيري را وسيله رسيدن به پاداش يا رهايي از كيفر مي توان به نظريات جان الك نين در مورد مباني رفتار انسان ميهمچ

(John Locke 1632-1704) وي اعتقاد دارد كه . از متقدمان مكتب رفتارگرايي اشاره كردهاي الزم را بر آن است و محيط نقش (Blank State)بچه هنگام تولد مانند لوح سفيدي

تعيين نشده است، بلكه هر كسي كيفيت رشد و تكامل شخص از پيش. كند منعكس ميشود و به كند و به تدريج محيط در آن منعكس مي زندگي را همانند لوح سفيدي آغاز مي

).29-27: 1353روشلن، (دهد آن شكل مي

كنترل و نظارت بر رفتار) 3كنترل و نظارت توسط علما و دانشمندان بسياري تعريف شده است كه چند مورد آن به

. شود ه ميشرح زير ارائكنترل عبارت است از فعاليتي منظم كه ضمن آن نتايج (J. A. Stoner)به نظر استونر

شوند؛ سيستم دريافت اطالعات مورد انتظار در قالب استانداردهاي انجام عمليات معين ميشوند؛ بيني شده و انجام شده با هم مقايسه مي گردد؛ سپس عمليات پيش طراحي مي

شود؛ و رافات مشاهده شده ارزيابي و ميزان اهميت آنها مشخص مياختالفات و انح .گيرد هاي سازمان انجام مي ها و مأموريت سرانجام اقدامات الزم براي تحقق هدف

نظارت چيزي نيست : كند نظارت را چنين تعريف مي (Norbert Wiener)نوربرت وينر .دهد م را تغيير ميطور مؤثر رفتار گيرنده پيا هايي كه به جز ارسال پيام

هاي نظارتي صاحبنظران ديگري از جمله گري دسلر اعتقاد دارند كه هدف كليه سيستم .تأثير گذاشتن بر رفتار است و به همين دليل نظارت بر فرد نتايج منفي نيز در بر دارد

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

استفاده از : توان نتيجه گرفت كه نظارت و كنترل عبارت است از بنابراين، ميها با قوانين و علمي، عملي و انساني براي حصول اطمينان از انطباق فعاليتراهكارهاي

:مقررات مورد عمل و كفايت آنها، به منظور ها؛ اقتصادي بودن فعاليت. 1 پي بردن به نقاط ضعف و قدرت عملكردها؛. 2 هاي اصالحي؛ حل ارائه راه. 3 ).1380دادگر، (وري افزايش بهره. 4

در . سازي اطالعات براي مديريت اثربخش است كالم فراهم مفهوم نظارت در يكحقيقت اطالعات واقعي و نظارت به هم مربوط بوده و در تعامل با يكديگر هستند؛

آورد و به اثربخشي مديريت كمك طوري كه نظارت خوب، اطالعات واقعي را پديد مي بهاي محكم را فراهم كند؛ در مقابل، اطالعات خوب نيز براي نظارت صحيح، پايه ميبنابراين نظارت يك فرآيند تحقيق است و بايد از اصول علمي تحقيق بهره گيرد تا . كند مي

بتوان بر پايه آن نتايج حاصله را براساس مباني علمي تحقيق استوار كرد و قطعيت و صحت عدم درك مشترك مديريت و دستگاه ناظر از اين مفهوم و جايگاه . آن را گسترش داد

فيع نظارت و اصالت دادن هر بخش به خود و عدم توجه به تعامل اين دو جايگاه، نظام رطور كلي، سيستم نظارتي بايد به. كند نظارتي را به نظام ناسازگار و ناهماهنگ تبديل مي

گرا، گرا، سازمان نگر، عينيت نگر، پيش گر، مثبت اصالح: هاي زير باشد داراي ويژگي ).1380الواني، (گرا و نامتمركز مدار، مشتري گرا، فرهنگ لنگر، ك كارآمد، غايت

توان در چهار اند، اين تغييرات را مي ابزارهاي كنترل در طول زمان تغييراتي پيدا كرده :زمينه كلي عنوان كرد

.كنترل اينفورماتيك. 4كنترل كاريزماتيك . 3كنترل بوروكراتيك . 2كنترل سنتي . 1شد؛ مقامات دالي، كنترل از طريق سنت، ادراك و اعمال ميدر ساختارهاي سنتي فئو

شد و جامعه نيز اين نوع ساختار هاي بعد منتقل مي طور سنتي و موروثي به نسل كنترلي به .نهاد پذيرفت و بدان گردن مي مي, كنترلي را چون سنت بود

در اين . شد در وضعيت كاريزماتيك، كنترل از طريق رابطه بين رهبر و پيروان اعمال ميكردند؛ حالت، رهبران كاريزما شيوه عمل را انتخاب كرده و پيروان نيز از آنها تبعيت مي

... / هاي تغيري گريي از اسرتاتژي هبره

.زيرا آنها را قبول داشتندشد، ساختاري كه بر قانون و در بوروكراسي، كنترل در ساختار سازماني تعبيه مي

در اينفوكراسي، .مقررات استوار بود و جنبه غيرشخصي داشت و تبعيت از آن الزامي بودهاي تخصصي، بسيار ها و آگاهي مجموعه دانش. شود افزارها اعمال مي كنترل از طريق نرم

هاي تواند هر نوع اطالعاتي را از طريق شبكه رشد كرده است و اينفوكراسي ميهاي هاي خبره استفاده كند و به تمامي دانش الكترونيكي به دست آورد و از سيستم

)1380زاهدي، ( .ي مجهز شودا تخصصي و حرفه

هاي تغيير رفتار استراتژي) 4توان موجب تغيير رفتار نامطلوب و رفتارگرايان معتقدند كه از چهار روش مختلف مي

تقويت مثبت . 1: اين چهار روش عبارتند از. پيدايش رفتار مطلوب در افراد گرديد .يهتنب. 4) تقويت نكردن رفتار(خاموشي . 3تقويت منفي . 2

(Positive Reinforcement)تقويت مثبت -1-4تقويت مثبت، عبارت . تقويت مثبت روشي است كه اسكينر تأكيد بيشتري بر آن دارد

به عبارت ديگر، اينكه چه . از هر چيزي است كه از نظر فرد، نوعي پاداش به شمار آيد. ظام ارزشي وي داردهاي شخصيتي و ن تواند پاداش باشد، بستگي به فرد، ويژگي چيزي مي

پس در هنگام استفاده از اين روش براي تغيير رفتار، مدير بايد به اين نكته توجه داشته باشد .آيد كه چه چيزي براي كارمند، پاداش و در نتيجه، تقويت مثبت به شمار مي

خواهيم به وسيله تقويت مثبت، رفتار خاصي را در فرد به وجود آوريم، بايد به اگر ميض اينكه فرد قدم كوچكي در جهت مطلوب برداشت، بالفاصله به وي پاداش دهيم و مح

طور قدر ادامه دهيم تا الگوي رفتاري مطلوب به اين كار را بعد از هر عمل درست، آنالبته بايد توجه داشت كه حتي اگر . كامل در فرد ظاهر شود و به صورت عادت درآيد

توانند به اي تغيير رفتار وجود داشته باشد، باز افراد نميزمينه مساعد و انگيزه كافي نيز برراحتي و به سرعت، در رفتار خود تغييرات اساسي بدهند و اين كار، تدريجي بوده و نياز به

.زمان دارد

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

(Negative Reinforcement)تقويت منفي -2-4 طور كلي، به. در مرحله اول بايد توجه داشت كه تقويت منفي به معناي تنبيه نيست

آيد هر چيزي كه باعث حذف رفتار نامطلوب شود، تقويت منفي به شمار مي(Lie Bert. et al; 1979:132) . ،تقويت منفي موجب از بين رفتن رفتار نامطلوب شده

براي مثال، انتقاد مدير از كارمند و . دهد احتمال ظهور و تداوم رفتار مطلوب را افزايش ميهاي نامرتب و نامفهوم، نوعي تقويت ملكرد ضعيف و تهيه گزارشسرزنش او به خاطر ع

هاي بهتري تهيه منفي است و به محض اينكه كارمند دقت بيشتري به خرج دهد و گزارشپايان انتقادها در واقع نشانه اين است كه كار كارمند . شود كند، انتقاد مدير نيز متوقف مي

پس در اين مثال، . نشي به دنبال نخواهد داشتقابل قبول است و تكرار و ادامه آن، سرز، و )هاي نامفهوم تهيه گزارش(منجر به حذف رفتار نامطلوب ) تقويت منفي(سرزنش

.شده است) هاي مفيد و قابل استفاده تهيه گزارش(پيدايش رفتار مطلوب

(Extinction)خاموشي -3-4توان آن را در مسير مورد نظر العمل در مقابل رفتاري مطلوب مي طور كه با عكس همان

توان از آن قرار داد، عدم واكنش در مقابل فرد نيز روش بسيار مؤثر ديگري است كه مياند؛ زيرا باعث اين عمل را اصطالحا خاموشي خوانده. براي تغيير رفتار استفاده كرد

توجه نكته شايان . (Hershey and Blanchard; 1975:523-530)شود فروكشي رفتار ميتفاوتي و با اين است كه معموال هر رفتاري، حتي رفتار خوب و مطلوب نيز اگر با بي

طور بدين جهت مديران گاه به. شود اعتنايي مواجه شود، بعد از مدتي متوقف مي بيبدين معني كه با عدم توجه . شوند ناخواسته باعث خاموشي رفتار مطلوب كاركنان خود مي

ندان شايسته، به گمان اينكه وي كارمند خوبي است و نيازي به بيان به رفتار مطلوب كارمگونه كه رفتار همان. برند هاي الزم در فرد را از بين مي رفتار مطلوب ندارد، به تدريج انگيزه

ناخوشايند فرد مستلزم پيگيري و اصالح است، رفتارهاي مطلوب وي نيز نيازمند توجه نظر .شود هاي ما به دست فراموشي سپرده مي ازمانچيزي كه معموال در س. است

... / هاي تغيري گريي از اسرتاتژي هبره

(Punishment)تنبيه -4-4بنا به تعريف، تنبيه هر عملي است كه رفتاري را تضعيف كند و احتمال وقوع و تكرار

معموال رفتار ناشايست و عمل خطاي فرد خاطي، با تنبيه پاسخ داده . آن را كاهش دهدمتناع از اعطاي پاداشي كه قبل از ارتكاب خطا در تواند به شكل ا شود؛ ولي تنبيه مي مي

.(Utahans; 1989:311)گرفت نيز باشد اختيار وي قرار مياگر هدف اصلي از تنبيه، كاهش احتمال تكرار رفتار نامطلوب در آينده باشد، هنگامي

ي پس اگر برا. توان آن را مؤثر دانست كه در نتيجه آن، رفتار ناشايست فرد متوقف شود ميدرپي سرپرست تأثيري در رفتار كارمند نداشته باشد، نه تنها چنين مثال، تذكرات پي

توان تنبيه به شمار آورد، بلكه برعكس، خواستن وي و صحبت با او و اي را نمي مؤاخذهتواند عاملي براي تقويت و ادامه شود، خود مي خالصه توجهي كه از اين راه به فرد مي

عنوان در اعمال مجازات بايد دقت بسياري داشت، زيرا تنبيه، به. ددرفتار ناشايست وي گر :از جمله اينكه. روشي براي تغيير رفتار، داراي عوارض نامطلوبي است

كننده در صحنه حضور داشته باشد و معموال به تنبيه تا زماني مؤثر است كه فرد تنبيه. 1 .شود يمحض خروج وي از صحنه، رفتار قبلي دوباره ظاهر م

دارد و رفتار او را در جهت مطلوب هدايت تنبيه فقط فرد را از انجام كار خطا باز مي. 2 .كند نمي

جويي برآيد و در اولين فرصت، فردي كه تنبيه شده باشد، ممكن است درصدد انتقام. 3 .ضربه بزند

.تواند باعث صدمات جسمي و رواني درازمدت و غيرقابل جبراني شود تنبيه مي. 4آيند كه از آن براي ايجاد تغييرات هايي به شمار مي اگرچه تنبيه و پاداش، هر دو مكانيسم

شود، ولي بايد توجه داشت كه ماهيت اين دو، يكي نيست و در حالي كه رفتاري استفاده ميتوان به دهد، نمي اعطاي پاداش، معموال احتمال تكرار رفتار مطلوب را در آينده افزايش مي

تحقيقات . دهد اظهار داشت كه تنبيه، احتمال تكرار نامطلوب را در آينده كاهش مي يقينبيني است، تأثير تنبيه در دهد در حالي كه تأثير پاداش در رفتار، ساده و قابل پيش نشان مي

طور كه گفته شد، بايد با تأمل و دقت بسياري از رفتار، بسيار پيچيده است و از اين رو، همان

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.(Costello & Zalkind, 1963:205)اده شود آن استف

يا ارشاد كاركنان خطاكار (Discipline)انضباط ) 5اند كه بايد در سازمان وجود داشته باشد تا بتوان به گروهي، انضباط را قدرتي دانسته

گروهي . گذارند، تنبيه كرد وسيله آن كاركناني را كه قوانين و مقررات اداري را زير پا ميكند اند كه كاركنان را ملزم مي نضباط را وجود شرايط خاصي در سازمان تعريف كردهنيز ا

در حالي . رفتاري معقول و مقبول و در چارچوب قوانين و مقررات سازمان در پيش گيرندكه گروه اول، انضباط را تنبيه كاركنان خاطي و گروه دوم، انضباط را رفتار منظم و مرتب

گروه سومي نيز وجود دارند كه (Couth; 1983: pp. 24-31)نند دا آنان در سازمان ميمعتقدند انضباط ابزاري است كه سرپرست از آن براي اصالح رفتار نامطلوب استفاده

به عبارت ديگر، با اعمال انضباط است كه كاركنان . (Mostly. et al; 1985-329)كند ميمناسب و مطابق با استانداردهاي وضع شده به رعايت قوانين مقررات اداري و اتخاذ رفتاري

.شوند در سازمان ملزم ميامروزه اين تعبير كه هدف اصلي از انضباط بايد تغيير و اصالح رفتار و عملكرد كاركنان باشد، بسيار مورد توجه قرار گرفته است و مبناي تنظيم بسياري از قوانين و

نبيه كاركنان خاطي در سازمان بنابراين، ت. دهد مقررات انضباطي را تشكيل ميخود، هدف نيست، بلكه مكانيسمي است كه به وسيله آن، تغييرات رفتاري مطلوب خودي به

.آيد در فرد به وجود نكته جالبي كه هنگام بحث درباره انضباط بايد مدنظر قرار داد اين است كه كلمه

به معني شاگرد و مريد (Disciple)است كه از كلمه (Discipline)انضباط، ترجمه كلمه ) مريد(گيري رفتار مرئوس در شكل) مراد(گرفته شده است و اشاره به نقش مهم رييس

دهد رهبري مؤثر رئيس، عامل اصلي در چگونگي رفتار و كردار فرد است دارد و نشان مي(Sherman, et al; 1988).

انتظاري از آنان دارند و اگر در بدو ورود به سازمان براي كاركنان تشريح شود كه چهكاركنان قوانين و مقررات كاري را معقول و منطقي بدانند، معموال خود، قوانين را رعايت

كوشند تا رفتاري مناسب داشته باشند؛ ولي به داليل مختلف از جمله رهبري كنند و مي مي

... / هاي تغيري گريي از اسرتاتژي هبره

نضباط در و ا» خودنظمي«و مديريت ضعيف رؤسا و يا فقدان انگيزه كافي در كاركنان، شود و به ناچار بايد با توسل به تنبيه، افراد را وادار به همه اعضاي سازمان مشاهده نمي

در بررسي تخلفات اداري، مراحل . رفتاري كرد كه از نظر سازمان، درست و مطلوب است :زير را بايد به دقت طي كرد

دقيقا چيست؟. خالفي كه كارمند مرتكب آن شده است. 1 داند كه كارمند را متهم به چه خالفي كرده است؟ ست ميآيا سرپر • دانسته كه عمل او خالف است؟ آيا كارمند مي. 2 از چه قانون و مقرراتي سرپيچي شده است؟ • توانسته از وجود اين قانون باخبر باشد؟ كارمند چگونه مي • آيا به كارمند تذكر داده شده است؟ • او چه تنبيهي را در پي خواهد داشت؟ دانسته كه خالف آيا كارمند مي • آيا كارمند واقعا متخلف است؟. 3، )تخلفي كه كارمند مرتكب شده است(اطالعات سرپرست درباره واقعيات موضوع •

به دست آمده است؟) چه منابعي(چگونه و از كجا د و آيا داليل و مدارك غيرقابل انكاري عليه كارمند وجود دارد يا وي براساس شواه •

قراين، محكوم و مقصر شناخته شده است؟نظرهاي كارمند درباره تخلفي كه به او نسبت داده شده نيز مورد توجه قرار آيا نقطه •

طرفه، بررسي شده است؟ گرفته يا موضوع، يك آيا شرايط خاصي وجود داشته است كه به خاطر آن بايد در مجازات تخفيف داد؟. 4 ضد و نقيض داده شده است؟ آيا به كارمند دستورات • آيا كسي با اين كارمند دشمني دارد؟ • آيا رييس يا كسي، عمدا يا سهوا باعث تحريك كارمند شده است؟ • آيا اين قانون هميشه و بدون استثنا در مورد همه اجرا شده است؟. 5 آيا تاكنون هركسي كه در سازمان مرتكب اين تخلف شده، تنبيه گرديده است؟ • تنبيهي كه در موارد قبلي براي تخلفان مقرر شده چه بوده است؟ • آيا كارمند متخلف، شريك جرم نيز دارد يا به تنهايي مرتكب آن شده است؟ •

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

آيا تخلفي كه انجام شده ارتباطي با سازمان دارد؟. 6 آيا تخلف به كارآيي يا حيثيت سازمان لطمه زده است؟ • ي و اداري دارد يا اخالقي و ارشادي؟آيا تنبيه كارمند جنبه كار • سوابق كارمند چيست؟. 7 سنوات خدمت وي در سازمان چقدر است؟ • چه مدت زماني وي در شغل فعلي خدمت كرده است؟ • سابقه وي در سازمان از نظر مسائل انضباطي چيست؟ •

دهند اي هشدار مي در حالي كه عده. درباره اثربخشي مجازات اتفاق نظر وجود ندارداعمال مجازات فقط نتايج منفي دربردارد، كساني نيز مجازات را تنها راه اصالح رفتار

تحقيق در اين زمينه نيز به نتيجه قطعي نرسيده و هنوز معلوم نيست كدام يك از . دانند ميدر هر حال، شكي نيست كه اعمال مجازات عوارض جانبي . اين دو نظريه درست است

.(Bisking, et al, 2003). بسياري دربرداردگفته شد كه تغيير رفتار بر اثر مجازات، موقتي است و به محض قطع آن، فرد دوباره

شود و عالوه بر اين، فرد دچار اضطراب و نگراني مي. دهد همان رفتار پيشين را ادامه ميرسد ر ميپس به نظ. كند معموال نسبت به كسي كه او را تنبيه كرده، احساس بدي پيدا مي

اي براي تغيير رفتار، عنوان وسيله مشي كلي يا به عنوان سياست و خط كه استفاده از تنبيه بهكارآيي زيادي ندارد، چرا كه هم فرد تنبيه شده به خاطر اينكه تحقير گرديده، احساس

از كننده از اينكه مجازات، تأثيري موقت و گذرا داشته است، ابر كند و هم تنبيه ناراحتي ميكننده با اين كار، خود را منفور فرد تنبيه شده و احتماال كند؛ ضمن اينكه تنبيه نارضايتي مي

طور خالصه، مشكل اين است كه از يك طرف، تغيير به. كند ساير كاركنان در سازمان ميرفتار تنها هنگامي پايدار است كه مجازات، سخت و قاطعانه باشد و از طرف ديگر، هرچه

تر باشد، احتمال بروز عوارض جانبي همچون خشم و نفرت نيز بيشتر سنگينمجازات .شود مي

آثار سوء اعمال مجازات، اغلب ناشي از اين است كه مدير از مجازات به جاي استفاده منطقي، منظم، بجا و اصولي، همچون چماقي براي اعمال زور و تهديد يا سوپاپي براي

هايش و پرده افكندن روي تي توجيه شكست و ناكاميفرونشاندن خشم و غضب خود يا ح

... / هاي تغيري گريي از اسرتاتژي هبره

در صورتي كه اگر از مجازات با ظرافت و مهارت . كند ها و كمبودهايش استفاده مي ضعفو با رعايت شئونات انساني استفاده شود، ابزار سودمند و باارزشي براي ايجاد تغييرات

.(Baron; 1986:51)رفتاري خواهد بود تواند به راحتي از مجازات استفاده كند، ولي لي در سازمان ميپس هر مدير و مسؤو

استفاده درست و مدبرانه از آن، طوري كه ابزار مفيد و مؤثري در تغيير رفتار نامطلوب . (Schnake; 1986:343-345)باشد؛ و اين كار هر كسي نيست

:كاهد رعايت نكات زير تا حدودي از آثار سوء مجازات ميپس . آيد د بداند چه رفتاري مطلوب و چه رفتاري نامطلوب به شمار ميكارمند باي •

مجازات كارمند براي دست كشيدن از رفتار نامطلوب هنگامي مؤثر است كه مدير، رفتار مطلوب را به او نشان دهد؛ در غير اين صورت، اندكي پس از تنبيه، رفتار نامطلوب دوباره

.شود ظاهر ميپندارد، براي كارمند پاداش نباشد؛ شماتت و مدير تنبيه ميبايد دقت داشت آنچه •

هاي تنبيه كارمندي كه داوطلبانه و به درخواست همكارانش قدم پيش گذارده و خواستهعنوان نماينده آنها را مطرح كرده است، در واقع به رسميت شناختن و تأييد موقعيت وي به

.و رهبر كاركنان خواهد بوداخطار به كارمند و . ي يا با فاصله كمي بعد از ارتكاب تخلف انجام شودتنبيه بايد فور •

توبيخ وي به خاطر خطايي كه او دو هفته پيش مرتكب شده تأثير چنداني در تغيير رفتار .نخواهد داشت

از اين . داند كارمند معموال سكوت كارفرما را دليل رضايت وي از كار و رفتار خود ميپس تأخير در تنبيه . كارمند را ناديده گرفت و او را به حال خود رها كردهاي رو نبايد خالف

جايز نيست؛ زيرا اگر ابتدا به كارمندي اجازه داده شود به كار خطاي خود ادامه دهد و سپس، شود كه اگر بعد از سپري شدن مدتي، مجازات شود، طبيعتا اين سؤال براي وي مطرح مي

تواند ده، چرا زودتر از اين به وي تذكر داده نشده است و ميرفتار وي سزاوار مجازات بو ;Sherman, et al)مدعي شود كه تنبيه او بيجا بوده و به داليل ديگري صورت گرفته است

به همين دليل، معموال مديري كه غفلت ورزيده و به موقع كارمند خاطي را تنبيه . (1988:444آيد كه در مواردي اين عمل آوري مدارك برمي فكر جمع نكرده است، بعد از تنبيه او تازه به

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.گيرد سازي نيز به خود مي حتي حالت پرونده

هاي سيستم انضباطي مؤثر ويژگي) 6منظور از تنبيه اين نيست . اقدامات انضباطي بايد بيشتر جنبه ارشادي داشته باشد تا جزايي •

. صالح اعمال ناشايست و خالف آنهاستكه افراد را به سزاي اعمالشان رساند؛ بلكه هدف، ااي جز تنبيه فرد خاطي نباشد، ولي هرگز نبايد فراموش كرد كه ممكن است در مواردي چاره

.اي براي تغيير و اصالح رفتار فرد است مجازات، هدف نيست؛ بلكه وسيلهسيستم انضباط در سازمان به يك بخاري داغ تشبيه شده و سيستمي مؤثر است كه • :اي همان خصوصيات باشد يعنيدار

طور كه دست زدن به بخاري داغ، سوزان و دردناك است، تنبيه و مجازات نيز همان. 1 .اي تلخ و ناخوشايند باشد تا فرد مصمم شود ديگر آن را تكرار نكند بايد تجربه

سوزد و علت آن نيز براي فرد كامال روشن با لمس بخاري داغ، دست بالفاصله مي. 2در سازمان نيز فرد بايد به محض اينكه خطايي مرتكب شد، مجازات شود تا بداند . است

البته بايد دقت كرد كه اين اصل، يعني فوريت مجازات، باعث . شود چرا مجازات ميگناهي گيري نشود و بدون تحقيق كافي درباره موضوع، فرد بي شتابزدگي در تصميم

ي رخ داده است، بايد به انفصال موقت فرد اكتفا رسد خطاي اگر به نظر مي. مجازات نشودكرد و اعمال مجازات را به روشن شدن قضيه و يافتن مدارك كافي و غيرقابل انكار

.موكول نموددهد كه در صورت دست زدن به طور كه حرارت سوزان بخاري به فرد هشدار مي همان. 3

است كه قبل از اعمال مجازات در مورد آن چه اتفاقي خواهد افتاد، در سازمان نيز مدير موظفبه اين معني كه كارمند بايد با قوانين و مقررات سازمان . فرد، هشدار و تذكر كافي به وي بدهد

اگر به كاركنان صريحا . كامال آشنا باشد و بداند نقض آنها چه عواقبي را دربرخواهد داشتهايي دارد، اعمال آن مجازات در مجازات اخطار شده باشد كه سرپيچي از قوانين و مقررات چه

.مورد كاركنان خاطي، امري طبيعي و عادالنه تلقي خواهد شددر سازمان نيز هميشه بايد . دست زدن به بخاري داغ، هميشه نتيجه يكساني دارد. 4

اگر در اجراي قوانين و مقررات انضباطي . مجازات يكساني براي تخلفات يكسان مقرر شود

... / هاي تغيري گريي از اسرتاتژي هبره

ود داشته باشد، نه تنها اين قوانين تأثير و اعتبار خود را از دست خواهند داد، بلكه تبعيض وجاگر كاركنان ندانند عواقب خطايي كه . رود اصوال لياقت و كارداني مدير نيز زير سؤال مي

گردند و اين امر معموال شوند چه خواهد بود، دچار نگراني و اضطراب مي مرتكب مي .شود آنان و كاهش توليد يا پايين آمدن كارآيي ميموجب تضعيف روحيه

العمل سرپرست در مقابل تخلفات عالوه بر قوانين و مقررات مدون، برخورد و عكساگر در مقابل . كند نيز تا حد زيادي، حد و مرز رفتار مجاز را براي كاركنان معين مينكند، كاركنان دچار تخلفات مشابه، مثال تأخير، سرپرست يكي را توبيخ و ديگري را

شود دانند كه آيا دير آمدن، تخلفي قابل مجازات محسوب مي شوند و نمي سردرگمي ميبنابراين، نكته مهم و اصلي در اينجا اين است كه مسؤوالن بايد در مقابل تخلفات . يا خير

.يكسان، رفتار يكساني داشته باشندنوع و شدت مجازات بايد با توجه به البته قبال هم به اين نكته اشاره شد كه تعيين

پس اگر با توجه به آن نكته، سرپرستي مجبور باشد براي خطاهاي . موقعيت و شرايط باشديكساني دو نوع مجازات تعيين كند، بايد علت را توضيح داده، تناقض و دوگانگي ظاهري

. در مجازات را توجيه كندسوزد، در سازمان نيز نوع و شدت مي طور كه هركس بخاري داغ را لمس كند همان. 5

.مجازات بايد به نوع تخلف بستگي داشته باشد، نه كسي كه آن را مرتكب شده استدر هنگام تعيين مجازات و اعمال آن، سرپرست بايد به فرد تنبيه شده بفهماند كه عمل وي مورد قضاوت قرار گرفته است، نه شخص وي و منظور از مجازات، اصالح رفتار

بعد از اينكه فرد خاطي به خاطر تخلفي كه . نامطلوب فرد است نه توهين به او يا تحقير ويمرتكب گرديد، تنبيه شد، سرپرست بايد موضوع را خاتمه يافته تلقي كند و رفتار عادي با

.فرد در پيش گيرد اي و تضاعفي باشد؛ اگر چه نوع و شدت مجازاتي كه اقدامات انضباطي بايد مرحله •

شود بايد متناسب با خطايي باشد كه فرد مرتكب شده، ولي مهم اين است كه نبايد تعيين ميشود، اشد مجازات براي او در نظر به خاطر اولين خطايي كه فرد در سازمان مرتكب مي

اقدام انضباطي را بايد با تذكري شفاهي آغاز نمود و در صورت . گرفته شود و اخراج گردداگر اين عمل نيز مؤثر واقع نشد، بايد كار او را به حالت . فرد اخطار كتبي داداثر بودن به بي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

توان اقدام به اخراج فرد يك از اين تدابير مؤثر واقع نشد، مي تعليق درآورد و هنگامي كه هيچ (Hughes & Tomkiewicz, 1994). نمود

)مجازات انضباط بي(انضباط مثبت ) 7ترين شيوه اصالح رفتار نامطلوب كارمند به شمار عفي رايجاي و تضا اگرچه تنبيه مرحله

نظران نسبت به منطقي بودن و درستي آن شك كرده و آيد، اخيرا گروهي از صاحب ميكاهد، ها و معايبي است كه از كارآيي آن مي اند كه اين روش، داراي كاستي خاطرنشان ساختهداند كه بايد با او درافتاد و ارمند را حريفي ميشود كه اين روش، در واقع ك از جمله، اشاره ميبه همين علت، گاه نتايجي كامال خالف آنچه . هاي شديد و سنگين تهديد كرد او را به مجازات

از اين رو به تازگي در (Redeemer; 1985:8-12). آيد مورد نظر بوده است، به دست ميبرخالف . شود استفاده مي) مجازات بي(ها از روشي به نام انضباط مثبت برخي از سازمان

هاي معمول كه كنترل رفتار و عملكرد مرئوس با رييس است، در انضباط مثبت، روش. شود مسؤوليت درستي رفتار و كردار شخصي و شغلي كارمند، به عهده خود او گذارده مي

رييس و مرئوس در جوي دوستانه، مسائل را مطرح و با همكاري و همفكري يكديگر،خصوصي به حل به رييس هيچ راه (Redeemer, 1985:8). نمايند حلي مي سعي در يافتن راه

كند؛ بلكه اين دو، با بحث درباره مسئله و حالجي آن، به توافق مرئوس تحميل نميپس در انضباط مثبت، تشويق كارمند به يافتن . رسند كه بهترين راه رفع مشكل است مي

.شود انشين تهديد و ارعاب ميراهي براي اصالح رفتارش جاي و تضاعفي است، چنانچه اگرچه فرآيند انضباط مثبت در ظاهر شبيه به انضباط مرحله

اشاره شد، تفاوت اصلي در اينجاست كه در انضباط مثبت به جاي سرزنش، توبيخ و تهديد ده و هايي شده، چه تصميماتي اتخاذ گردي شود كه چه صحبت كارمند، به وي يادآوري مي .چه انتظاراتي از او وجود دارد

سازي سيستم كنترل و نظارت اثربخش فرآيند طراحي و پياده) 8 .نشان داده شده است 1اين فرآيند در شكل شماره

... / هاي تغيري گريي از اسرتاتژي هبره

فرايند طراحي و : ١شكل مشاره سازي سيستم آنرتل و نظارت پيادهگريي از با تاآيد بر هبره اثرخبش

هدف از نظارت و : تعيني هدفچيست؟آارآنانآنرتل

: اصالح سيستم گزينشباتوجه به ماهيت وظايف و مشاغل، چه افرادي و با چه نوع

ريزي براي برنامه

ها سازي اثر دام خنثي

...: از طريق آموزش و

م آارآنانتوانآيا

تعيني منابع و مراجع منابع مورد : نظارتي

اعتماد براي نظارت برآدام است؟آارآنان

با:ني نوع نظارتتعيتوجه به ماهيت وظايف، چه نوع

طراحي مكانيسمشناسايي افراد

خاطي و

هاي شناسايي فرصتمنفي موجود در مشاغل

چه : و آل سازمانهايي فراروي دام

وجود دارد؟ آارآنان

ها به ابالغ دامآيا : متصديان مشاغل

متصديان مشاغل دانند در چه ميهايي ممكن است دام

منابع و مراجع نظارتيها و بايد از چه ويژگي

ياتي برخوردار خصوص

بازگرداندن فرد به سيستم

گريي از و هبرهو جتارب

اصالح رفتار

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

در مجموع براي طراحي يك سيستم كنترل و نظارت اثربخش در سازمان بايد به نكات :زير توجه كرد

رداختن به طراحي هر نوع سيستمي، بايد هدف از طراحي و قبل از پ :تعيين هدف -1هاي نظارت و كنترل نيز وضع در مورد سيستم. سازي آن سيستم، تعريف و تعيين شود پياده

در اين مرحله بايد مشخص شود كه آيا هدف از طراحي سيستم . دقيقا به همين گونه استفراهم ساختن شرايطي در سازمان تا دار است يا نظارت، شناسايي افراد خطاكار و مسأله

مسلما . هاي مختلف گرفتار آيند و فرصت انحراف براي كسي پيش نيايد افراد كمتر در دامهاي هرچند كه كليه سيستم. تر از هدف اولي است هدف دوم هدفي واالتر و اثربخش

حله اول به در اينجا، نگاه ما در مر. نظارتي در نهايت هدف اول را نيز بايد پوشش دهند .تحقق هدف دومي و در مرحله بعد، تحقق هدف اولي است

براي نظارت و كنترل مؤثر بر افراد سازمان، در گام :اتخاذ رويكرد سيستمي -2شوند، نخست بايد سيستم گزينشي سازمان را اصالح كرد تا افرادي كه وارد سازمان مي

شناسان گيري از روان نظور بايد با بهرهبدين م. كمتر نيازمند كنترل و نظارت مستقيم باشندشناسي معتبر، اجازه نداد افرادي وارد سازمان شوند كه بعدا ممكن هاي روان زبده و آزمونهاي رفتاري متناسب با هر شغل و همچنين تعيين شخصيت و ويژگي. ساز شوند است مشكل

انجام . ر خواهد كردمتناسب با شرايط خاص سازمان، كار گزينش و استخدام را هدفمندتدر اين مرحله سازمان با . شود ها ناميده مي گونه اقدامات به اصطالح، كنترل ورودي اين

.كند اتخاذ رويكردي پيشگيرانه، به بهبود وضعيت نظارت و كنترل در سازمان كمك ميهاي انجام كار، يكي ديگر از نكات بسيار مهم در فرآيند كنترل فرآيندها و رويه

هاي در اين مرحله سازمان با تبيين خطوط قرمز و وضع مقررات و رويه. استنظارت اي بايد تعريف كند كه احتمال اينكه متصدي شغل در گونه مختلف، فرايند انجام كار را به

در اين مرحله بايد كليه . دام انواع مختلف خطاها و فسادها گرفتار آيد، به حداقل برسدازمان با توجه به نوع ماهيت و اهداف وجود دارند و افراد را هايي كه در س شرايط و فرصت

اين امر . كنند تا راه خطا را در پيش گيرند، شناسايي و تدابير الزم انديشيده شود وسوسه ميهاي منفي مشاغل يعني فرصت. تك مشاغل سازمان نيز انجام پذيرد بايد در مورد تك

اعتناعي به ع چيزي باشند، نظير دريافت رشوه، بيتوانند هر نو ها مي هاي منفي و دام فرصت(

... / هاي تغيري گريي از اسرتاتژي هبره

انجام اين . شناسايي و به متصدي شغل تذكرات الزم داده شود...) رجوع و خواسته اربابرجوع سازمان هستند، از مهم خصوصا در مورد مشاغلي كه در ارتباط مستقيم با ارباب

شايست متصديان اين مشاغل چرا كه رفتار نا. اهميت بسيار بااليي برخوردار خواهد بود .تواند اعتبار و مشروعيت سازمان را در نزد جامعه مخدوش كند مي) مشاغل صف(

. تواند رسمي يا غيررسمي باشد در يك نگاه، نظارت مي :تعيين نوع نظارت -3صورت قانوني و نظارت رسمي نظارتي است كه از سوي مراجع مسؤول در سازمان و به

در نظارت غيررسمي، مرجع مسؤول نظارت در سازمان وجود دارد، . گيرد ملموس انجام ميالبته تعبير . كند طور غيرمستقيم و غيرملموس اعمال مي اما اين مرجع، نظارت خود را به

شود، اعمال نظارت بر فرد از سوي همكاران، ديگري كه از نظارت غيررسمي مي .است... رجوع، زيردستان، وجود فرهنگ نظارتي و ارباب

هاي در نظارت دروني، مكانيسم. تواند دروني يا بروني باشد در نگاه ديگر، نظارت ميدر مفهوم . يابد نظارتي خاص به درون فرد منتقل شده و فرد به نوعي خودكنترلي دست مي

صورت رسمي و چه به(ديگر، نظارت دروني به معني نظارت خود سازمان بر كاركنان خود است؛ اما نظارت بيروني به معناي نظارت نهادهايي بيرون از سازمان ) صورت غيررسمي چه به

رجوع بر نحوه عملكرد و كار تر، نظارت ارباب طور مشخص بر سازمان يا افراد سازمان يا بهوقتي نظارت بيروني را در برابر خودكنترلي قرار دهيم، اين نوع . سازمان و كاركنان آن استبدين معني كه نظارت خود سازمان بر كاركنان خود، مفهوم يابد؛ نظارت مفهوم ديگري مي

.گيرد نظارت بيروني را به خود ميگيري از مراجع و منابع مختلف گيري از يك مرجع نظارتي يا بهره در نگاه سوم، بهره

بهتر است براي اعتباربخشي به نتايج حاصل از . تواند مورد توجه قرار گيرد نظارتي مي... ط منابع مختلفي چون زيردستان، مافوق، همكاران، ارباب رجوع ونظارت، نظارت توس

.انجام پذيرد .تواند مستقيم يا غيرمستقيم باشد در نهايت اينكه، نظارت مي

آنچه كه در طراحي يك سيستم اثربخش نظارتي مهم است، اين است كه با توجه به ق در سيستم گنجانده هاي فو شرايط خاص سازمان و ماهيت مشاغل، تركيبي از ويژگي

.شود

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

انجام درست اين مرحله نيز از اهميت :تعيين مكانيسم شناسايي افراد خاطي -4چرا كه متهم كردن افراد خصوصا اگر فرد خطايي را . بسيار بااليي برخوردار خواهد بود

.مرتكب نشده باشد، عواقب بسيار منفي انگيزشي و تعهدي براي وي در پي خواهد داشتمسلما با انجام دقيق ):انضباط و ارشاد(يين نحوه برخورد با افراد خاطي تع -5

رفتار شغلي، (هاي مختلف اقدامات پيشگيرانه فوق، باز هم افرادي از خطوط قرمز در حوزهدر اين . آورند وجود مي فراتر رفته و مشكالتي را در سازمان به...) رجوع و رفتار با ارباب

ص شود كه هر نوع رفتار غيردلخواه با توجه به فاكتورهاي مختلف، مرحله دقيقا بايد مشخچه نوع عواقبي را در پي خواهد داشت، اين عواقب بايد دقيقا تعريف و به اطالع كليه

.كاركنان سازمان رسانده شودهاي تغيير رفتاري و انضباط گيري از استراتژي آنچه در اين مقاله مورد تأكيد است، بهره

طور نسبتا مفصل در ها به اين استراتژي. ي اصالح و بهبود رفتار افراد خاطي استمثبت برا .كارگيري درست آنهاست اين مقاله مورد بحث قرار گرفت، اما نكته بسيار مهم، به

هاي نظارتي نبايد تمام تالش خود را صرف شناسايي سيستم :پرهيز از تجسس -6ها، شناسايي افراد متعهد و كارآمد تر اين سيستم مهموظيفه . افراد خاطي و معرفي آنها كنند

بدين ترتيب، نگاه منفي . از نظر رفتارهاي سازماني و شغلي و معرفي و تشويق آنهاستكاركنان به سيستم نظارتي سازمان تغيير خواهد كرد و اين سيستم، بيشتر و بهتر از سوي

.كاركنان پذيرفته خواهد شدبايد ارتباط :يستم نظارتي و سيستم انضباطيارتباط تنگاتنگ بين س -7

سازمان با لحاظ كردن كليه ) ارشاد(نظارتي و سيستم انضباط تنگاتنگي بين سيستمهايي كه در اين مقاله بر آن تاكيد شد، برقرار گردد تا اين دو، با كمك يكديگر، ويژگي

البته . حو احسن انجام دهندرا به ن) اصالحي(بتوانند اقدامات پيشگيرانه، تشخيصي و درماني اند، اما آنچه كه در اين ميان شايان ها معموال اين دو در هم ادغام شده در بسياري از سازمان

ها پس از ادغام، بيشتر درگير انجام وظيفه نظارتي و توجه است، اين است كه اين سيستممهم اين است . اين افرادشوند تا اصالح و تغيير رفتار شناسايي افراد متخلف از هر حيث مي

در غير . كه در كنار انجام وظيفه نظارتي، وظيفه اصالحي و تغيير رفتاري نيز انجام پذيردصورت، صرف شناسايي افراد خطاكار و تنبيه آنها، نتيجه چشمگيري براي سازمان به اين

... / هاي تغيري گريي از اسرتاتژي هبره

.دنبال نخواهد داشتآزادي عمل را از افراد هاي نظارتي نبايد سيستم :احترام به آزادي عمل افراد -8

.سازمان سلب كرده و فرصت بروز هرگونه خالقيت و نوآوري را از افراد بگيرندهاي زير نيز بايد در طراحي سيستم نظارت و هاي كليدي فوق، ويژگي عالوه بر ويژگي

:كنترل سازمان مدنظر قرار گيرندشود و نظام كنترل و هرگونه كنترل و نظارت بايد با وضع فردي مديران هماهنگ . 1

اطالعات ـ البته براي كمك به فردفرد مديران، در اجراي وظايف آنان در زمينه نظارت و .شود بازبيني ـ به كار گرفته مي

هايي باشند كه براي كننده برنامه هاي كنترل و نظارت بايد منعكس همه فنون و روش. 2آنچه . هاي خود را داراست رايي ويژگيهر برنامه و هر مرحله كار اج. اند آنها طراحي شده

هايي كه مسؤوليت آن را مديران به آن نياز دارند، اطالعاتي است كه به آنها بگويد برنامه .كند دارند، چگونه پيشرفت مي

.ها در سازمان بايد در نقاط حساس و كليدي انجام گيرد كنترل. 3؛ در واقع، كنترل و نظارت نبايد در اعمال كنترل و نظارت نبايد افراط و تفريط شود. 4

.مخل انجام كار شود .اطالعات مورد استفاده در كنترل و نظارت بايد دقيق، صحيح و به روز شده باشد. 5كنترل و نظارت بايد جامعيت داشته باشد و تمامي عمليات در برنامه را مورد ارزيابي . 6

.و بررسي قرار دهدهاي آن بر نتايجش فزوني طوري كه هزينه اشد؛ بهكنترل و نظارت بايد اقتصادي ب. 7 .نگيرند

كنترل و نظارت بايد عينيت داشته باشد و صرفا براساس ذهنيات و نظرات شخصي . 8 .نباشد .بينانه باشد كنترل و نظارت بايد واقع. 9

.كنترل و نظارت بايد بتواند خود را با تغييرات محيط منطبق كند. 10 .بايد اطالعات قابل فهم و مفيدي فراهم آوردكنترل و نظارت . 11طور سريع گزارش كند تا از آثار سوء آنها كنترل و نظارت بايد انحرافات را به. 12

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.جلوگيري شود .كنترل و نظارت بايد وسيله اصالح، باشد نه تنبيه و مجازات. 13ان متناسب و سيستم كنترل و نظارت بايد با روحيات كاركنان و فرهنگ و جو سازم. 14

.هماهنگ باشد .طور متناسب تأكيد داشته باشد نظام كنترل و نظارت بايد بر كميت و كيفيت، به. 15 .كنترل و نظارت نبايد فقط به نقاط ضعف تأكيد كند. 16نظام كنترل و نظارت بايد دقيقا معين كند كه نتايج كنترل در اختيار چه كسي قرار . 17

.گيرد ميشوند، بايد واجد صالحيت اخالقي و به امر كنترل و نظارت گمارده ميكساني كه . 18

.كنند تخصصي بوده و مورد قبول اكثر كساني باشند كه آنها را كنترل ميهاي خيلي شديد كنترل. كنترل و نظارت بايد مورد قبول اعضاي سازمان قرار گيرد. 19

هي را به همراه داشته ممكن است موجب مقاومت شود و تضعيف روحيه و كاهش بازد : برقراري كنترل مؤثر درباره اعضا مستلزم رعايت نكات زير است. باشد

حمايت مديران سطوح باالي سازمان؛) الف اشتراك مساعي تمام مديران؛) ب قبول و درك فرآيند كنترل از سوي همه كاركنان؛) ج موقع و دقيق درباره عملكرد واقعي؛ اطالعات و بازخور به) د .ايجاد ارتباط مناسب) ـه

هاي خود ربط بر فعاليت اي طراحي شود كه افراد ذي گونه كنترل و نظارت بايد به. 20 .نظارت داشته باشند

گيري نتيجههاي از آنجايي كه در كشور ما، اكثر كاركنان اساسا نگرشي منفي نسبت به سيستم

كردي متفاوت نسبت به سيستم ها دارند، در مقاله حاضر سعي شد تا روي كنترلي سازماندر اين مقاله خاطرنشان گرديد كه هدف سيستم نظارتي . كنترل و نظارت سازمان ارائه شود

بدين منظور، . گيري و تخريب كاركنان سازمان بايد اصالح و بهبود كاركنان باشد، نه مچ

... / هاي تغيري گريي از اسرتاتژي هبره

رد تأكيد قرار هاي مختلف تغيير رفتار در فرآيند كنترل و نظارت مو گيري از استراتژي بهرهسازي يك سيستم كارآمد و اثربخش نظارتي در سازمان براي طراحي و پياده. گرفت

هاي تغيير رفتار، مستلزم انجام كار گيري درست از استراتژي نظارت بر كاركنان، و بهرهعلمي دقيق و آموزش مستمر مسؤوالن و مديران درگير در امر نظارت و كنترل كاركنان،

.طور عام خواهد بود كليه مديران سازمان، به طور خاص و به منابع

علي پارساييان و سيدمحمد اعرابي، تهران، مؤسسه : ، ترجمه»مديريت رفتار سازماني«، .بي. رابينز استيفن. 1 .30-28جلد اول، صص 1374هاي بازرگاني، مطالعات و پژوهش

، 1353حسين سروري، تهران، كتاب زمان، ، ترجمه دكتر محمد»شناسي تاريخ روان«روشلن، موريس، . 2 .29تا 27صص

، مجموعه مقاالت دومين همايش علمي و »هاي ويژه نظارتي مباني بازرسي و تهيه گزارش«دادگر، داود، . 3 .1380پژوهشي نظارت و بازرسي در كشور، سازمان بازرسي كل كشور،

، مجموعه مقاالت دومين »صر اينفوكراسيتكنولوژي اطالعات و كنترل در ع«السادات، زاهدي، شمس. 4 .1380همايش علمي و پژوهشي نظارت و بازرسي در كشور، سازمان بازرسي كل كشور،

، ترجمه سيدمحمد اعرابي و علي )رهبري و كنترل: جلد سوم(» مديريت«استونر، جيمز و فريمن، ادوارد، . 5 .1375، هاي بازرگاني پارساييان، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش

، مجموعه مقاالت دومين همايش علمي و پژوهشي »هاي نظام كارآمد نظارتي ويژگي«الواني، سيدمهدي، . 6 .1380نظارت و بازرسي در كشور، سازمان بازرسي كل كشور،

، ترجمه دكتر علي فتحي آشتياني و هادي عظيمي آشتياني، »هاي تغيير رفتار شيوه«ميلتن برگر، ريموند، . 7 .1381ات سمت، تهران، انتشار

8. Couth, Don and Bill Middle brook and Drizzle A. Pressley; "Inequity in Social Exchange,

Advances in Experimental Social Psychology". Vol.2, NewYork: Academic Press,. 1983,

pp. 24-31.

9. Mostly, Donald C. et al; "Images and Ideals of Managerial Work" Journal of Management

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

Studies, vol. 21, March 1985, p. 329.

10. Sherman, Arthur W. and George W. Bohlander and Herbert J. Chruden; "Management;

McGraw-Hill" 1988.

11. Skinner, B. F; "psychology" Prentice-Hall 1983 and 1948 and 1950, pp. 193-216 and

1953.

12. Lie Bert, Robert M. et al; "Psychological Testing"; 5th ed, New York; Macmillan 1979, p.

132.

13. Hershey, Paul and Kenneth H.Blanchard; "organizational behavior" Prentice-Hall, 1975,

pp. 523-530.

14. Utahans, Fred; "The Up-Front Carrot" Compensation Review 1989, p. 311.

15. Costello, Timothy W. and Sheldon S. Zalkind, "Intervention Theory and Method;

Reading; Mass"; Addison Wesley, 1963, p. 205.

16. Bisking, Robert D. & Malcolm Ree, Mark Green, Lamar Odom "Does sex of the leader

and subordinate influence a leader's disciplinary decisions?". Management Decision;

Volume: 41 Issue: 10; 2003. Available at: www.emeraldinsight.com/insight/view

contentitem. 865462.

17. Baron, Robert A; Organizational Behaviour"; McGraw-Hill International Edition, 1986, p.

51.

18. Schnake, Mel E; "A Framework of Evaluating Job Analysis Methods", Personnel;

November-December 1986, pp. 343-345.

19. Sherman, Arthur W et al; "Job Applicant and Work Experience Evaluation: An Empirical

Comparison of Four Methods", Journal of Applied Psychology; No. 3,m 1988, p. 444.

20. Hughes, R. Eugene & Joseph M. Tomkiewicz "The Academic Organization's Definition

and Assumptions: A Basis for Developing Reasonable Access to Discipline Actions".

International Journal of Educational Management; Volume: 8, Issue: 6; 1994. Available

at: www.emeraldinsight.com/insight/view contentitem. 838577.

21. Redeemer, games R; "A Tool for Effective Management". Personnel Journal; vol.60, no.

8, August 1985, pp. 8-12.

... / هاي تغيري گريي از اسرتاتژي هبره

ها و فنون نوين نظارت كارآمد روش

∗راد دكتر مجيد رضايي

مقدمهكنترل و نظارت عالوه بر اينكه . يكي از اركان و اصول مديريت، كنترل و نظارت است

هاي جديد و ريزي يكي از اصول مديريت است، پيامدهاي آن منجر به تجديدنظر در برنامهاز اشتباهات و انحرافات از » بازخوردي«م، سيست در واقع از طريق نظارت. شود نوين مي

دهد تا با آن رفع عيب شود و در مسير متعالي و رشد خود گام مسير اصلي به سيستم مي .بردارد

ترين اركان يك مديريت سالم، كارآمد و پويا، وجود ترين و ضروري يكي از حياتي .استيك نظام كامل و دقيق براي نظارت و بازرسي از عملكرد سازمان

نظام به معناي اعتماد نداشتن به كاركنان آن سازمان نيست؛ بلكه براي حفظ اعتماد به البته نظارت صرفا به معناي پيدا . كاركنان در يك سازمان، نظارت الزم و حياتي است

كردن نقاط ضعف در عملكرد سازمان و كاركنان آن نيست، بلكه پيدا كردن نقاط قوت، هاي سازمان، استفاده از نقاط قوت در بهبود عملكرد سازمان برنامه آن هم براي تجديد در .نيز جزء رسالت آن است

سازماني، در درون. سازماني سازماني و برون درون: تواند دو شكل داشته باشد نظارت ميهاي مختلف براي نظارت بر عملكرد سازمان و كاركنان خود سازمان و مديران از روش

.ت علمي دانشگاه علوم انتظاميأعضو هي .∗

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

ها و سازماني و توسط افراد، سازمان تواند برون ا شكل ديگر نظارت ميجويند؛ ام سود مي .هاي ذينفع سازمان انجام گيرد گروه

هاي خدماتي، ارائه خدمات مطلوب به خصوص سازمان يكي از اهداف هر سازمان، بهكاركنان يك سازمان همه تالش خود را . رجوع است گيرندگان يا مشتريان يا ارباب خدمت

گيرندگان از نوع خدمت ارائه شده راضي باشند حال اگر آنها كنند تا خدمت مي صرف اينها تواند ادعا كند كه مردم از آن از كار ارائه شده راضي نباشند، آن سازمان چگونه مي

در واقع . هاي شهرداري در هر كشوري نيز از اين امر مستثني نيستند سازمان. رضايت دارنداندركاران شهرداري، اعتماد عمومي در مردم توسط كاركنان و دستهاي ايجاد يكي از راه

ها بر اصالح نظارت خود مردم بر عملكرد شهرداري و تأثيرگذاري نتيجه اين نظارتدر واقع هر قدر ما فاصله بين مردم . هاي ارائه خدمت بهتر شهرداري است عملكرد و روش

، به اهداف عاليه سازمان جهت بهبود و عوامل شهرداري را با هر شيوة ممكن كمتر كنيم .ايم تر شده وضعيت شهري نزديك

مسأله چيست؟) 1از كجا مطمئن شويم كه كار و فعاليت كاركنان شهرداري خوب بوده است؟ آيا

اند؟ آيا برخورد عوامل شهرداري در كاركنان شهرداري از اهداف سازماني خود دور نشدهكار گرفته شده در انجام هاي به است؟ آيا روش حل مشكالت شهرداري برخورد مناسبي

ساالر، اسالمي و هاي شهرداري علمي، مطابق اهداف سازمان، رو به توسعه، مردم مأموريتاندركاران شهرداري در واكنش به اخالقي بوده است؟ آيا سرعت عمل كاركنان و دست

بوده است؟ آيا اصال به ها و مشكالت به وجود آمده در زندگي روزمرة مردم مناسب بحرانهايي از اين دست در هميشه پرسش …شود؟ طور شايسته رسيدگي مي كارهاي مردم به

ريزان كالن و استراتژيك و حتي ذهن هر مسؤول، مقام مملكتي، مديران ارشد و برنامهساالنه و حتي (طور مرتب ها مطرح است و براي عملكرد خود به مديران مناطق شهرداري

ها و تجديد ريزي ها را داشته باشند و در برنامه بايد در پي پاسخ به اين پرسش) هماهان .هاي خود اعمال كنند برنامه

اما چرا اين موضوع؟

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

شود؛ كنند؛ ساالنه آمار ارائه مي ها گسترش پيدا مي شود؛ فعاليت خدمات انجام مياندركاران مسؤوالن و دست برند؛ رساني از بهبود و توسعه خدمات نام مي هاي اطالع شبكه

كنند؛ مردم از آمار پيشرفت ارائه خدمات راضي به متعهد احساس رضايت از انجام امور ميكنند كه ارائه خدمات ضعيف است يا مسؤوالن با آمار و آيند، ولي احساس مي نظر مي

رح شوند و هميشه در ذهن آنان سؤال مط ارقام و جداول و نمودارهاي مختلف سردرگم ميايم؟ آيا ايم؟ آيا از مسير منحرف شده است كه تا چه اندازه به اهداف نهايي رسيده

هاي اجراشده ريزي مجدد، بايد بدانيم برنامه اند؟ براي برنامه مشكالت موجود شناخته شدهها در آينده و اند؟ دورنماي فعاليت قبلي چه مسائل، مشكالت، پيامدها و عوارضي داشته

شرفت آنها ممكن است چه باشد؟ خالصة كالم اينكه چگونه بفهميم كه راه نگري پي آينده .ايم بيني شده رسيده ايم و تا چه حد به اهداف پيش را اشتباه نرفته

اي كننده ها و يا حداقل بخشي از آن جواب قانع اگر مسؤوالن بخواهند به اين پرسشو يا » نظارت«، »كنترل«نياز، اصول مورد . بدهند، نيازمند اصولي براي اين كار هستند

به خصوص خدمات (پايش و نظارت مردمي كه خود گيرندگان خدمات . است» پايش«سازماني يكي از راهكارهاي هاي درون هستند، عالوه بر نظارت) پليس در اين پژوهش

هميشه اين پرسش مطرح است كه تا چه حد . سازماني است مناسب و مهم نظارت برون .دهيم ما را به اهدافمان نزديك كرده است جام ميخدماتي كه ان

تعاريف) 2هاي آن هاي يك سازمان و مقايسه با هدف نظارت بر عملكرد واقعي برنامه: 1نظارت مردمي

.سازمان توسط مردمكنترل فرآيندي است براي حصول اطمينان از اين كه عمليات يا اقدامات واقعي با «

).1375استونر و فريمن، (» .ريزي شده همانند است بيني شده و برنامه عمليات پيش

1. Civilian Oversight

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

تعاريف لغوي و تخصصي نظارت و كنترلهاي عمومي، سپس از نظر در ابتدا از نظر فرهنگ» كنترل«و » نظارت«در زير، واژگان

.رشته مديريت تعريف شده است

تعاريف لغوي -1-2نظر كردن و «: ده استنظارت را چنين تعريف كر) لوح فشرده لغتنامه دهخدا(دهخدا

.»باني داشتن كاري نظر و ديده نگريستن به چيزي، مراقبت و در تحت :كنترل را به چند معني تعريف كرده است) 1381(فرهنگ سخن

توانايي تسلط بر خود يا بر چيزي . 3نظارت همراه با مراقبت . 2بازرسي . 1« »…تحت نظارت يا مراقبت ) صفت. (4

:گونه تعريف كرده است كنترل كردن را اين) فعل(دون هاووس، فرهنگ انگليسي راندر اختيار گرفتن به . 2. غلبه بر، فرماندهي. محدود كردن يا نظارت كردن بر امري. 1«

با يك تجربه موازي يا ساير ) تجربة علمي(آزمودن يا تأييد كردن . 3منظور بازرسي .»استانداردهاي قابل مقايسه :به چند معني است به صورت اسمي كنترل

شرايط . 2عمل يا قدرت كنترل كردن، تنظيم كردن، غلبه كردن يا فرماندهي بر . 1«وسيله حقوقي . 4بازرسي يا محدود كردن . 3بر يا فرماندهي بر ديگري جهت تنظيم، غلبه

شخصي . 6هاي علمي استاندارد جهت مقايسه آزمايش. 5يا رسمي تنظيم و محدود كردن اي براي تنظيم و هدايت يك وسيله، موتور يا وسيله. 7كند، بازرسي مي كه بازرسي

»م.هواپيما، تعاريف گوناگوني دارد كه از نظر )1995(فرهنگ معاصر انگليسي النگمن در سال

هاي مهم در هر سازمان يا جزئي از قدرت تصميم«: سازماني به اين معني آمده است .»فرآيند بازرسي براي اطمينان از درستي كار«: ازمعني دوم مرتبط عبارتست . »سازمان

تعاريف از نظر رشته مديريت -2-2هاي مختلفي اساتيد و متون علوم مديريت، نظارت و كنترل را به شكل كارشناسان،

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.اند كه بعضي از آنها در زير مطرح شده است تعريف كردهلكرد واقعي برنامه را با توان عم هاي مديريت كه با آن مي يكي از وظيفه: نظارت -زاهدي، الواني (هاي اصالحي انجام داد هاي آن مقايسه كرد و در صورت لزوم اقدام هدف

).1379و فقيهي، . شود وقتي كوشش براي اعمال نفوذ به نتيجه مورد نظر برسد، كنترل ايجاد مي« -

عدم كنترل . ددار ثمر را بيان مي بنابراين كنترل فرق ميان كوشش ثمربخش و كوشش بيعدم . نظمي است بلكه دليل بر وجود بي دليل بر عدم كوشش براي اعمال نفوذ نيست،

تر از نيروي شخصي كه قصد كنترل دارد، بر كنترل دليل بر آن است كه نيروهاي قوي ).1378صادقپور، (» .جريان مورد نظر حاكم است

تعاريف كنترل. رود كه مظهر عمليات مطلوب است به كار مي كنترل به معناي حفظ و اصالح موازيني« -

)1378صادقپور، (» .اين موازين ممكن است محسوس يا نامحسوس، مبهم يا مشخص باشدها را تغيير طور مؤثر رفتار گيرنده پيام هايي كه به نظارت چيزي نيست جز ارسال پيام« - ).1378به نقل از صادقپور، (» نوربرت واينر» «.دهد

نظارت عبارت «: اند از دانشمندان مديريت كنترل را چنين تعريف كردهبعضي ديگر به عبارت ديگر نظارت عبارت . شود است از فعاليتي كه باعث تطبيق عمليات با برنامه مي

به نقل از (» .هاي مورد نظر از انحراف حفظ شود است از اينكه نظام در زمينه هدف ).1378صادقپور،

يك كوشش منظم در ايجاد ضوابط عملياتي بر اساس اهداف كنترل عبارت است از « -برنامه جهت طراحي يك بازخورد اطالعاتي به منظور مقايسة عمليات انجام يافته با استانداردهاي از پيش تعيين شده و در صورت وجود انحراف ميزان آن مشخص شود و در

كه منابع به مؤثرترين شكل نتيجه هر نوع اقدام الزمي انجام گيرد تا اطمينان حاصل گردد ).1378صادقپور، (» .در نيل به اهداف سازمان به كار گرفته شده است

كنترل تالش منظمي است در جهت رسيدن به اهداف استاندارد، طراحي سيستم « -شده و سرانجام بازخورد اطالعات، مقايسه اجزاي واقعي با استانداردهاي از پيش تعيين

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

الي و سنجش ارزش آنها بر روند اجرايي كه در برگيرنده حداكثر تعيين انحرافات احتم ).238: 1371رضائيان، (» .كارايي است

كنترل فرآيندي است براي حصول اطمينان از اين كه عمليات يا اقدامات واقعي با « -توان نتيجه با توجه به اين تعريف مي. ريزي شده همانند است بيني شده و برنامه عمليات پيش

ريزي به آخر كند كه برنامه فت كه كنترل كار خود را درست از همانجا شروع ميگرولي كنترل چيزي بيش از يك مفهوم لغوي رايج است، عاملي است كه مدير . رسد ميريزي، سازماندهي، رهبري و انجام اقدامات تواند بدان وسيله اثربخشي يا موفقيت برنامه مي

).1256: 1375استونر و فريمن، (داشته باشد اصالحي را تحت كنترل و نظارت ها براي كسب اطمينان از انجام آنها بر طبق توان فرآيند بازبيني فعاليت كنترل را مي« -

همه . شود برنامه دانست، اين فرآيند شامل اصالح كردن هر كاستي و انحرافي نيز ميدهايشان طبق برنامه پيش مديران بايد درگير كاركرد كنترل باشند، حتي اگر كار در واح

).400: 1379سنزو، رابينز و دي(» رود

كنترل؛ يكي از چهار وظيفه مديريت) 3ريزي، برنامه: هنري فايول معتقد است كه همه مديران پنج وظيفه مديريتي دارند

دو پروفسور در دانشگاه 1950در اواسط دهه . سازماندهي، رهبري، هماهنگي و كنترلعنوان ريزي، سازماندهي، جذب كاركنان، هدايت و كنترل به ز برنامهاي ا.ال.سي.يو

اكنون به وظايف مديريت هم. هاي درسي مديريت استفاده كردند چارچوبي براي كتاباست ريزي، سازماندهي، رهبري و كنترل محدود شده چهار مهارت اصلي، يعني برنامه

چه هر كدام از اينها مستقل هستند، و بايد در نظر داشته باشيم كه اگر). 1-2نمودار (اين بدان معني است كه اين وظايف . مديران بايد هر چهار وظيفه را همزمان اجرا كنند

).20: 1379سنزو، رابينز و دي(مربوط به هم و وابسته به يكديگرند كسي بايد آن هدف و ها براي دستيابي به برخي اهداف است، از آنجا كه وجود سازمان

شامل تعريف » ريزي برنامه«. اين فرد همان مدير است. يله رسيدن به آن را تعريف كندوسهاي اهداف سازمان، تدوين استراتژي كلي براي دستيابي به آن اهداف و تهيه برنامه

شود كه تعيين اهداف موجب مي. ها است عملياتي براي يكپارچگي و هماهنگي فعاليت

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

شان را به آنچه كند تا توجه د و به اعضاي سازمان كمك ميكارها با دقت كافي انجام پذير ).21: 1379سنزو، رابينز و دي(ترين است، معطوف دارند كه مهم

گيري و اصالح عملياتي است كه در راه نيل در واقع اندازه» اعمال كنترل«وظيفة مدير در و كنترل بسيار به يكديگر ريزي برنامه. هاي مورد نظر سازمان الزامي است به اهداف و برنامه

كنند كه اين دو مفهوم از يكديگر در واقع بعضي نويسندگان مديريت تصور مي. مربوطندريزي و كنترل همانند دو تيغه يك قيچي دانست كه به يكديگر نياز برنامه. جدانشدني هستند

ز باال به پايين كه پذير نخواهد بود و هر فردي ا زيرا بدون هدف و برنامه، كنترل امكان. دارندكند، به نحوي با عمل كنترل نيز ارتباط ريزي شده سازمان ارتباط پيدا كار او با اهداف برنامه

).به نقل از كونتز و همكاران 1378صادقپور، (خواهد داشت ما اين وظيفه مديريت . مديران، مسؤوليت طراحي ساختار سازمان را نيز به عهده دارند

چه وظايفي بايد انجام : سازماندهي شامل اين موضوعات است. ناميم يم» سازماندهي«را شوند؟ افراد به بندي مي گيرد؟ چه كسي بايد آنها را انجام دهد؟ چگونه اين وظايف گروه

: 1379سنزو، رابينز و دي(شوند؟ دهند و تصميمات كجا گرفته مي چه كسي گزارش مي21(

ود دارند و هدايت و هماهنگي اين افراد بخشي از دانيم كه در هر سازمان افرادي وج ميوقتي مديران به كاركنان خود . گويند» رهبري«اجراي اين وظيفه را . وظايف مدير است

هاي ارتباطي را مؤثرترين كانال كنند، هاي ديگران را هدايت مي دهند، فعاليت انگيزه ميدهند ، در واقع رهبري را انجام ميكنند كنند، يا تعارضات بين افراد را رفع مي انتخاب مي

).23 -21، ص 1379سنزو، رابينز و دي(ها، طراحي پس از تعيين اهداف، تنظيم برنامه. آخرين وظيفه مديران كنترل است

هايي ساختار، استخدام و آموزش افراد و ايجاد انگيزه در آنان، هنوز ممكن است كاستيگونه كه بايد انجام ن از اينكه آيا كارها همانيك مدير براي اطمينا. وجود داشته باشدعملكرد واقعي بايد با . روند يا نه، بايد بر عملكرد سازمان نظارت كند شوند، پيش مي

اگر انحرافي مشاهده شود، در اين . اند مطابقت داده شوند اهدافي كه از قبل تعيين شدهوقتي به وظيفة كنترل . گرداندصورت وظيفه مدير است كه سازمان را به مسير اصلي خود بر

: 1379سنزو، رابينز و دي(كنيم، منظورمان فرآيند نظارت، مقايسه و اصالح است اشاره مي

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

).22ص طور قطع از نظر مدير است، به) از چهار وظيفه(در حالي كه كنترل چهارمين وظيفه «

اي كنترل وظيفه«). 1256: 1375استونر و فريمن، (گيرد اهميت، در رديف آخر قرار نميدر واقع، كنترل مكانيزم هدايتي است كه كليه . كند است كه چرخة مديريت را كامل مي

و . كند ريزي متصل مي وظايف قبلي سازماندهي، كارگزيني و هدايت را به اهداف برنامهطلبد، اهداف و هاي جديد را مي در صورت لزوم فعاليتي است كه اهداف و برنامه

» .كند سازگاري بيشتري دارد ه با منابع سازمان و محيطي كه در آن عمل ميهايي ك برنامه ).43: 1377بيتل، (

اهميت كنترل -1-3توانند از چگونگي كار در واحدها آگاهي يابند، مگر واقعيت اين است كه مديران نمي

رد مطلوبشان اينكه بتوانند فعاليت در حال انجام را كنترل كرده و عملكرد واقعي را با استانداهايي ها به شيوه تواند اطمينان بدهد كه فعاليت يك سيستم كنترل اثربخش مي. مقايسه كنند

معياري كه اثربخشي . شوند، در حال اجرا هستند كه منجر به دستيابي به اهداف سازماني ميرا اين سيستم را تعيين كند، اين است كه اين سيستم تا چه حد دستيابي به اهداف سازماني

رابينز و . (تر است تر باشد، اثربخش هر قدر سيستم كنترل در اين امر موفق. كند تسريع مي ).400ص : 1379سنزو، دي

توان يك ساختار سازماني ايجاد كرد كه بتواند به شكلي ريزي كرد، مي توان برنامه ميكرد و موجب توان كاركنان را هدايت مناسب دستيابي به اهداف را تسريع نمايد و نيز ميها واقعا بر طبق برنامه و همان گونه كه انگيزش آنها شد اما تضميني وجود ندارد كه فعاليت

هدف مديران است، انجام گيرند؛ بنابراين، كنترل اهميت دارد، زيرا حلقه نهايي زنجيره به هر حال، ارزش كاركردي كنترل در وهلة اول در رابطه آن با . كاركردي مديريت است

.هاي تفويض شده است ريزي و فعاليت رنامهبريزي هستند و جهت مشخصي را به مديران ارائه ، اساس برنامه»اهداف«گفتيم كه

اما صرف تعيين اهداف يا پذيرش آنها از سوي كاركنان، تضميني بر اين امر . كنند مييري كند تا يك مدير اثربخش بايد پيگ. است نيست كه عمليات مورد نظر به انجام رسيده

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

رسد ديگران در حال انجام آن هستند، واقعا انجام اطمينان يابد كه عملياتي كه به نظر ميآيد واقعا به دست مي آيد درصدد دستيابي به آنها هستند، گيرد و اهدافي كه به نظر مي مي

).402: 1379سنزو، رابينز و دي(در سلسله وظايف مدير، «: تقد است، يكي از اساتيد مديريت، مع)1378(دكتر صادقپور

ترين وظايف او دانست؛ زيرا مسؤوليت نهايي مدير، حفظ سيستم توان از مهم نظارت را ميسازمان است و با توجه به اينكه هر سيستم يا نظامي كه ساخته دست بشر باشد، اگر كنترل

تا چه حدي به شويم كه سرنوشت سازمان گردد، متوجه مي نشود، دير يا زود متالشي ميالبته ناگفته نماند كه در سطح تئوريك اين . اين وظيفه مهم مديريت وابسته خواهد بود

امكان هست كه نظامي به وجود آوريم كه به نظارت احتياج نداشته باشد، ولي تجربه نشان تواند بدون وجود نظارت مدت مديدي داده است كه هر نظامي كه ساخته انسان باشد، نمي

».خود ادامه دهد به كار

علل نياز به كنترل -2-3يك دليل براي نياز به كنترل اين است كه بتوان پيوسته فرآيند امور و پيشرفت كارها را

كند همچنين كنترل به مديران كمك مي. تحت نظارت قرار داد و اشتباهات را اصالح كردبا توجه به . ر داشته باشندنظ تا تغييرات محيطي و اثرات آنها را روي پيشرفت سازمان تحت

. هاي كنوني، اين جنبه از كنترل اهميت بيشتري پيدا كرده است سرعت تغييرات در سال :اند، عبارتند از برخي از تغييرات مهمي كه در محيط سازماني رخ داده

تغيير در ماهيت رقابت؛ • ؛)از مشتريپس از دريافت درخواست (نياز به افزايش سرعت براي تحويل دادن جنس • هاي ايجاد تقاضا؛ عنوان يكي از راه محصوالت و خدمات به» افزايش ارزش«اهميت • تغيير در فرهنگ سازماني و كاركنان؛ •. ها هاي كاري در سازمان و تشكيل تيم) تمركززدايي(نياز به تفويض بيشتر اختيارات •

).1260: 1378استونر و فريمن، (كند، عبارت است ها را نيازمند كنترل و نظارت مي سازماناما داليل متعددي كه تمام

: از

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

ها ناپذير محيط سازمان تغيير به صورت جزء جدايي: سازگاري با پديده تغيير -1) از سراسر دنيا(هاي رقيب كنند؛ شركت درآمده است؛ بازارها پيوسته نقل مكان مي

مواد اوليه و . جلب نمايندكنند كه نظر مردم را محصوالت و خدمات جديدي عرضه مييابند؛ مقررات و قوانين دولتي پيوسته به تصويب هاي جديد روز به روز افزايش مي فناوري

شوند؛ بنابراين، مديران از طريق كنترل رسند يا مقررات و قوانين گذشته اصالح مي ميشوند و گذارند، آگاه توانند به تغييراتي كه بر محصوالت و خدمات سازمان اثر مي مي

آمده استفاده كنند و در برابر تهديدات بالقوه هاي پيش ها و فرصت بدين وسيله از موقعيت ).1260: 1375استونر و فريمن، (ايستادگي نمايند

پي بردن و شناسايي : افزايش سرعت در توليد و تحويل كاال و ارائه خدمات -2يك مسأله ) محصول يا خدمات در رابطه يا كيفيت، زمان تحويل و طرح(تقاضاي مشتري

و سرعت بخشيدن به توليد و تحويل اين نوع محصوالت و خدمات جديد به مشتريان مسئله استاندارد 1990در واقع، فردي به نام استين گرابر گفته است كه در دهه . ديگري است

ن را ويژه سرعتي كه بتوان با آن سفارش مشتريا نخواهد بود؛ به» سرعت«عملكرد چيزي جز براي مثال، شركت جنرال الكتريك سيستم گرفتن . ارسال داشت يا به آنان تحويل داد

اي كه بتواند اين فاصله را به كمترين سفارش و عرضه محصول خود را تغيير داد؛ به گونهرئيس واحد طراحي تويوتا در توكيو كازوآ موروهشي در رابطه با . زمان ممكن برساندبلكه بايد . گفت در قرن بيست و يكم نبايد تنها به توليد انبوه اكتفا كردهمين اقدام بود كه

يعني تأمين نياز مشتريان شرط (محصوالت را با توجه به نياز افراد توليد و عرضه نمود هاي موفق آنهايي هستند كه مجله فورچون بر اين باور است كه شركت). موفقيت است

ها و ي كنند و تمام توجه خود را به تأمين خواستهبتوانند مشتريان خاص خود را شناساي .نيازهاي آنها معطوف نمايند

اي مؤثر و با راندماني باال عمل كند تا مديران بتوانند بدين در اين فرآيند بايد كنترل به شيوهتر از همه اين ها نظارت كنند و مهم وسيله بر كيفيت محصول، سرعت تحويل و انجام سفارش

استونر و (شخص كنند كه آيا خواسته و نياز مشتري تأمين شده است يا خير؟ موضوع را م ).1261 - 1260: 1375فريمن،

هاي خدماتي رساني در سازمان مداري و راهبرد خدمت البته با توجه به رويكرد مشتري

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.از جمله شهرداري، براي تحقق اين امر به نظارت بيشتري نياز استهايي است كه يدن به تحويل كاال يا خدمات يكي از راهسرعت بخش: افزايش ارزش -3راه ديگر افزودن به ارزش . توان با اتكاي بر آن در صحنه رقابت ايستادگي كرد مي

شود و اين مطلبي است كه يكي از مديران محصول يا خدمتي است كه به مشتري ارائه ميشركت درصدد برآيد در تمام اگر . شود اوهما آن را يادآور مي معروف ژاپن به نام كنچي

. آور خواهد شد ها جنبه رقابتي به خود بگيرد، كارش بسيار پرهزينه و احتماال زيان زمينهبه » افزايش ارزش«شود كه سازمان بايد هدف حقيقي خود را بر اساس اوهمان يادآور مي

ر نتيجه د. محصوالت و خدمات بگذارد، تا مشتري آنها را به كاالهاي رقيب ترجيح دهدافزايش ارزش، بسياري از محصوالت ژاپني در مقايسه با محصوالت آمريكايي توانستند

).1262 -1261: 1375استونر و فريمن، (رضايت بهتر مشتريان را جلب نمايند هاي دور تا چند سال پيش از گذشته: هاي گوناگون كارگران، كاركنان و فرهنگ -4

اي بود كه بر كارگران، كاركنان و زيردستان به گونه ها در سراسر دنيا مديريت سازمان» زيردست«امروز وضع تغيير كرده و حتي واژة . شد كنترلي شديد و خودكامه اعمال مي

هم » مقام ارشد«بايد اذعان كرده واژة . اي ناآشناست ها واژه براي اعضاي بعضي سازمانر كنوني از آموزش بهتر و بعضا با توجه به اين كه نيروي كا. واژه چندان آشنايي نيستبيشتر مديران بر اين باورند كه كنترل فردي برخوردار است، خيلي تخصصي و منحصربه

توان با ساختارهاي دقيق موجب كاهش توليد و انگيزه كاركنان خواهد شد؛ همچنين نميبه گذشته و رعايت سلسله مراتب اداري نيروي كار خود را از افرادي تأمين كنند كه

ها و احيانا ها، قوميت ويژه در جوامعي كه فرهنگ اين به. (هاي گوناگون تعلق دارند فرهنگ .)يابد نژادهاي مختلف وجود دارد، اهميت بيشتري ميهاي اي است كه بايد بدون توجه به زمينه در ديدگاه جديد، شيوه كنترل به گونه

در واقع روند جديد كه به . توجه كرد فرهنگي و آموزشي افراد، به كار مديران و كاركنانرود، مديران وظايف خود را در ساية مشاوره با ديگران سوي مديريت مشاركتي پيش مي

در اين ديدگاه جديد، هر . دهد دهند كه كنترل هم بخشي از آن را تشكيل مي انجام ميستونر و ا(گيرد ، نوعي مسؤوليت بر عهده مي)در رابطه با كنترل(عضوي از سازمان،

).1262: 1375فريمن،

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

مديريت مشاركتي باعث شده است كه مديران و سرپرستان : تفويض اختيار كار تيمي - 5مقدار بيشتري از اختيارات خود را به مقامات زيردست تفويض نمايند و در چارچوب

بدان اين . دهند، آنها را به همكاري با يكديگر تشويق و ترغيب كنند هايي كه تشكيل مي تيميابد؛ بلكه ماهيت فرآيند كنترل تغيير معني نيست كه مسؤوليت نهايي مدير كاهش مي

شد كه مديران، در اجراي روش گذشته، سيستم خودكامه مديريت باعث مي. كند ميدر اجراي روش نوين و به . استانداردهاي عملكرد و روش رعايت آنها را تعيين نمايند

رسانند و سپس به ان استانداردها را به اطالع زيردستان ميكارگيري سيستم مشاركتي، مديردهند كه به صورت انفرادي يا تيمي براي حل مسائل ويژه، ابتكار عمل به خرج آنها اجازه مي

دهد از اين رو فرآيند كنترل به مدير اين امكان را مي. ها ابراز نظر كنند حل دهند و دربارة راهجا در كار او، بر پيشرفت ت كارگر يا كارمند و دخالت بيكه بدون سد كردن مسير خالقي

).1262: 1375استونر و فريمن، (كارها نظارت كند برخالف عرف (كنند در واقع وقتي كه مديران به زيردستان خود تفويض اختيار مي

شود، بلكه آنان فقط بر اساس يك هاي خود كم نمي مسؤوليت آنان در مقابل مافوق) رايجبدون . نمايند نترلي، از ميان زيردستان، مديراني را جهت انجام وظايف تعيين مينظام ك

چنين نظامي مديران قادر به بررسي كار زيردستان و مقدار پيشرفتشان نخواهند بود ).1372رضائيان، (

شود همراه با آيند، سعي مي هايي كه بر اساس مديريت تيمي به اجرا در مي برنامهتوليد مؤثر و افزايش كارايي، نيازهاي اجتماعي كاركنان و اعضاي پيشرفت فناوري،

مثال شركت جنرال موتورز در واحد توليدي خود، در كاليفرنيا . سازمان هم تأمين گرددتأسيس ساترن در كه با تويوتا مشاركت خصوصي تشكيل داده است و يا كارخانه تازه

به همين . كنند مديريت تيمي استفاده مي تنسي، براي كنترل عملكرد خود از روش تيمي ياگونه شركت تلگراف و تلفن آمريكا روشي به كار گرفته است كه مديران براي تعيين

اي ها يا انديشه مجدد وسيله استانداردها بايد به صورت گروهي بينديشند و همين بازنگري .تر است براي بهبود بخشيدن به استانداردها و ارائه عملكردي مناسب

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

نظارت و كنترل از ديدگاه اسالم) 4دين مبين . هاي تخصصي داراي ديدگاه خاص خود هستند همه مكاتب نسبت به موضوع

. تفاوت باشد اي به اين مهمي بي تواند در مقوله كننده اديان الهي است، نمي اسالم نيز كه كاملهاي تحت سيستمخداوند متعال براي اينكه بندگان خود را در مسير صحيح قرار دهد،

دهد و بالطبع مخلوق او نيز براي اطمينان از به سرانجام رسيدن اهداف مختلف نظارتي قرار مي .هاي موجود نيازمند كنترل است خود و اصالح و بهبود روش

ها از زمان اجراي آنها ها و برنامه گيري ارزيابي تصميم«: كنترل و نظارت عبارت است ازهاي برنامه و تصحيح لوگيري از انحراف عمليات نسبت به هدفو اقدامات الزم براي ج

شود، ارزشيابي، طور كه در اين تعريف مالحظه مي همان. »وجود آمده انحرافات احتمالي به )1378جاسبي، . (آيد جزيي از نظارت و كنترل به حساب مي

د عنوان يك اصل مور در اسالم موضوع نظارت و كنترل در همة سطوح مديريت به ).79: 1378جاسبي، (توجه قرار گرفته است

اهميت نظارت و كنترل از نظر اسالم -1-4در اسالم از ارزشيابي، حسابرسي و ساير اصطالحاتي كه در حقيقت براي بيان نظارت و

ودر ) 80 -79، ص 1378جاسبي، (گيرد، زياد بحث شده است كنترل مورد استفاده قرار ميربارة موضوع نظارت و كنترل همگاني تحت عنوان امر به قرآن كريم آيات زيادي د

عالوه بر آن آياتي وجود دارد كه در آنها خداوند . معروف و نهي ازمنكر مطرح شده است :شود سازد كه در زير ذكر مي نظارت خود و حسابرسي را مطرح مي

:»ق«سورة 18آية - 1»عتيد قيبر ن قول اال لديهظ ملفشود مگر اينكه رقيب و عتيد سخني جاري نمي: ما ي

».نويسند مي) كنند نام دو فرشته كه ثواب و گناه را ثبت مي( :سورة زلزال 8تا 6آيات -2مثقال يومئذ يصدر الناس اشتاتا ليروا اعمالهم فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره و من يعمل«

رهاي ة شردر آن روز مردم از قبرها، پراكنده بيرون آيند تا نتيجه اعمال خود را ببينيد :ذر .

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

اي كار نيك كرد، پاداش خواهد ديد و هر كس، به اندازه پس هر كسي، به اندازه ذره ».اي مرتكب كار زشت شد، جزا خواهد ديد ذره

:فرمايد به يكي از واليان چنين مي) ع(علي -3به نقل از بحاراالنوار، : (و اعلم ان حساب الله اعظم من حساب الناس ارفع الي حسابك«

، حساب كارهايت را براي من بفرست و بدان هر آينه حساب خدا باالتر و )72، ص 7ج .»هاست مهمتر از حساب انسان

:فرموده) ع(ـ امام موسي كاظم 4م، فان عمل خيرا استزاد اهللا منه و حمد اهللا عليه ليس منا من لم يحاسب نفسه في كل يو«

، از ما نيست )72، ص 7به نقل از بحاراالنوار، ج ( » و ان عمل شرا استغفر اهللا منه و تاب اليهكسي كه هر روز به حساب خود نپردازد و اگر كاري نيكي انجام داده است از خداوند

د و او را براي آن سپاس گويد و اگر كار زشتي را مرتكب شده است، فزوني آن را خواه .»از خداوند آمرزش آن را خواهد و توبه نمايد

:در روايات ديگري آمده است -5داني كه هر آينه دين، سرتاسر حساب و محاسبه ، آيا نمياال تعلم بان الدين كله حساب« »است؟

كننده در حكومت اسالمي ارتهاي نظ مراجع و دستگاه -2-4به عبارت . در اسالم سه مرجع بر كارگزاران و مديران حكومت اسالمي نظارت دارند

ديگر كارگزاران حكومت اسالمي در مقابل سه مرجع يعني خدا، امام و مردم مسؤولند ).81: 1378جاسبي، ( نظارت خدا -4- 1-2

هر مسلماني قبل از هر چيز بر اين خدا بر كلية اعمال و حركات افراد نظارت دارد وبين نظارت الهي قرار دارد و اعتقاد است كه رفتار و اعمال و حتي نيات او زير ذره

گردد؛ و چنانچه در اين جهان به پاداش و يا ترين خطا يا ثواب او ثبت و ضبط مي كوچكه بد، مورد مجازات اعمال خود نرسد، در سراي باقي و ابدي كلية اعمال او چه نيك و چ

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

در جامعة اسالمي، اعتقاد . رسد گيرد و هر كس به سزاي اعمال خود مي رسيدگي قرار ميبه معاد و رسيدگي دقيق به اعمال و رفتار انسان و جزاي خوب و بد، بخشي از وجود انسان

هاي اعمال انسان و نحوة رفتار او به عهده گيري دهد و نقش اساسي در جهت را تشكيل ميها نفوذ به همين دليل هر اندازه اعتقاد در جامعة اسالمي بيشتر در عمق جان انسان. دارد

هاي نظارت و كند و كمتر نياز به ساير اهرم كرده باشد، ميزان خطا و گناه كاهش پيدا ميهاي اساسي نظارت بين جامعة اسالمي و جوامع مادي شود و يكي از تفاوت كنترل پيدا مي

.)85 -82: 1378جاسبي، . (است كه در اعتقاد مردم جاي گرفته استهمين نظارت نامرئي :»ق«سورة 18آيه -1شود مگر اينكه رقيب و عتيد سخني جاري نمي: ما يلفظ من قول االلديه رقيب عتيد« .»نويسند مي

:سوره انبياء 47آية -2م نفس شيئا و ان كان مثقال حبة من خردل و نضغ الموازين القسط ليوم القيامة فال تظل«

و ما ترازوهاي داد و ستد در روز قيامت خواهيم نهاد و ستمي به : اتينا بها و كفي بنا حاسبينهيچ كس نخواهد شد و اگر عملي به اندازة دانه خردلي باشد، آن را حساب آوريم و تنها

».فايت خواهد كردعلم ما از تمام حسابگران ك نظارت امام -4- 2-2

مرجع ديگري كه مسؤوليت نظارت و كنترل را در مديريت جامعه اسالمي به عهده .دارد، امام است

منظور از نظارت امام در اين بحث، تنها نظارت مستقيم يك فرد نيست، بلكه عالوه بر رت بر كار افراد و هايي است كه در يك جامعه براي نظا آن، مجموعه وسائل و دستگاه

ها، ها و وسائل و روش شود و در حكومت اسالمي، تمام اين دستگاه جامعه به كار گرفته ميهاي قضايي، مقننه بنابراين، دستگاه. گيرند مشروعيت خود را از مقام امام و واليت فقيه مي

رود، هايي كه براي نظارت و اقدام اصالحي جامعه به كار مي و اجرايي جامعه و روشهاي نظارت است كه در جامعه اسالمي زير نظر مستقيم يا بخشي از اختيارات و اهرم

ها و وسايل امر قرار دارد و رهبري جامعه اسالمي از همه اين دستگاه غيرمستقيم امام و ولي

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

انحراف در جامعه و «هاي گوناگون، براي نظارت و كنترل و جلوگيري از و شيوه .نمايد استفاده مي» اهداف اسالميهاي مختلف آن از بخش

هاي موجود، امكان نظارت مستقيم براي بديهي است كه با وسعت و پيچيدگي سازمانمقام رهبري و واليت فقيه مگر در موارد خاص وجود ندارد و به همين دليل نياز به وجود

ت همة اما همان طور كه ذكر شد مشروعي. شود هاي مختلف پيدا مي ها و سازمان دستگاهنويسد، اي كه براي فرماندهان سپاه خود مي در نامه) ع(علي . امر است آنها از امام و ولي

:فرمايد مي»كم الطاعة وليلي عا وان تخصو الح وا في صوة، و ال تفرطوعن دوا عان التنكص

موا الي علي ذلك لم يكن احد اهون علي ممن اعوج الغمرات الي الحق، فان انتم لم تستقياالسالم، البالغه فيض به نقل از نهج(، منكم، ثم اعظم له العقوبة، و ال يجد، عندي فيها رخصة

، و حق من بر شما پيروي و فرمانبرداري است، و اينكه از فرمان .)983-982، ص 50نامه هاي راه حق فرو و در كاري كه صالح بدانم كوتاهي ننماييد و در سختي ن روبرنگردانيد،م

، پس اگر شما اينها را درباره من بجا نياوريد، )ها گرديد تا حق را بيابيد متحمل رنج(رويد رسانم و كس خوارتر از كجروان شما در نزد من نيست؛ پس او را به كيفر بزرگ مي هيچ

».و رهايي براي او نيست نزد من رخصت نظارت مردم -4- 3-2

ها و مرجع ديگري كه مسووليت نظارت و كنترل جامعه و اقدام براي اصالح كجي» ناس«هاي عظيم مردم هستند كه در قرآن از آنها گاهي به ها را به عهده دارد توده انحرافاست كه در قرآن تحت اين نوع نظارت عموما همان نظارت عامه يا همگاني. شود تعبير مي

عنوان امر به معروف و نهي از منكر مورد بحث قرار گرفته است و در زير، پس از بحث ).87: 1378جاسبي، (نظارت مستقيم و غيرمستقيم آن را بيان خواهيم كرد

هاي نظارت در اسالم شكل -3-4 . تواند مستقيم يا غيرمستقيم باشد در مديريت اسالمي نظارت مي

مستقيم يعني كه شخص مدير، راسا بر امور نظارت نمايد و در مراحل مختلف نظارت

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

مثال در جبهة نظامي، زماني كه فرمانده، خود شخصا در . اجراي برنامه، حضور پيدا كندكند، يا مثال وزيري كه مسائل حوزه هاي مختلف جبهه يا پشت جبهه حضور پيدا مي قسمت

دهد و اشكاالت را ا شخصا مورد رسيدگي قرار ميوابسته به حيطه مسؤوليت خود رنمايد، نظارت مستقيم را شنود و سپس نسبت به رفع آنها اقدام مي مستقيما از زبان افراد مي

)89 -87: 1378جاسبي، . (اعمال كرده است :فرمايد در فرمان تاريخي خود خطاب به مالك اشتر مي) ع(علي

» وركن امر موام ثم و ككتاب نهيا ععبما ي كالمة عجابنها اها مباشرتن مم لك دالبكاعوان ردبه ص بما تخرج كليها عدروو ندالناس ع حاجات صدارنها ابه نقل از : (»م

ي تو ، در بين كارها)1023- 1022ص اشتر، االسالم، عهدنامه مالك البالغه فيض نهجاز آنها، پاسخ دادن كارگزارانت است . كارهايي است كه ناچار بايد خودت انجام دهي

هاي مردم است، آنجا كه نويسندگانت درمانده شوند و از اين كارها، انجام درخواست ».سازد هايي كه به سبب آنها، يارانت را دلتنگ مي رسد درخواست روزي كه به تو مي

هاي مديريت، نظارت مستقيم وجود دارد و حضور مدير كتبامروزه در هر مكتبي از مدر صحنة مسائل و مشكالت حيطة مربوط به خود، امري ضروري است؛ اگرچه در گذشته مدير، دور از كاركنان و به صورت يك موجود برتر در يك محيط جدا، تنها خود را

حظه شد، نظارت گونه كه مال اما در مديريت اسالمي همان. ديد موظف به نظارت ميتوان به جاي دهد و نمي مستقيم بخشي از وظايف مربوط به نظارت و كنترل را تشكيل مي

.آن، انواع ديگر نظارت را جايگزين كرداما نظارت غيرمستقيم نظارتي است كه توسط مديران و كارگزاران زيردست، به صورت

بديهي است . پذيرد انجام ميشوند به صورت خاص طبيعي و توسط بازرساني كه فرستاده ميكه يك مدير يا فرمانده، امكان نظارت مستقيم بر همة امور و مؤسسات تابعه خود را ندارد و

طوري كه از الزم است اين نظارت توسط ديگران انجام گيرد و گزارش آن به او برسد؛ به .اين طريق در جريان كارهاي تحت پوشش خود قرار گيرد

)امر به معروف و نهي از منكر(نظارت همگاني -4-4شود، بلكه كلية در اسالم نظارت تنها در چارچوب وظايف دولت و حكومت خالصه نمي

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

افراد جامعه موظفند بر اساس يك تكليف شرعي ـ همچون نماز و روزه ـ بر امور اجتماعي و هميت زيادي اين موضوع از ا. رفتار افراد و اطرافيان، نظارت همگاني و عمومي داشته باشند

.برخوردار است و در قرآن آيات متعددي در ارتباط با آن وجود داردنظارت عمومي كه به نام امر به معروف و نهي از منكر مطرح است، مراحل و درجاتي دارد و بر حسب اينكه فرد چگونه مرتكب گناه شود يا چگونه از تكليف خود سر باز زند،

توانند اين همچنين شرايط افرادي كه مي. ، تفاوت داردنحوة برخورد با او و ارائه تذكرها و نظارت عمومي را انجام دهند و به امر به معروف و نهي از منكر بپردازند، در رساله

كتب فقهي اشاره شده است، مثال در مورد شرايط افراد مذكور، موضوع بالغ بودن، عاقل ي، مؤثر بودن، احساس خطر نمودن و مطلع بودن و همچنين مطابق برخي از فتاو بودن،

كنيم و نظر مي عامل بودن، مطرح شده است كه ما در مورد بحث آنها در اين مقاله صرفدهيم هاي بزرگان را در مورد تأييد نظارت همگاني ارائه مي تنها استنادات قرآني و گفته

).92 -89: 1378جاسبي، ( : عمران سوره آل 104آيه -1 بالمعروف و ينهون عن المنكر و اولئك عون الي الخير و يأمرون كم امة يدولتكن من«

كننده به كارهاي ها، تشويق به خوبي كننده از شما امتي پديد آيد، دعوت: هم المفلحون ».ها، اين چنين كساني رستگار هستند شايسته و به دور دارنده از بدي

:عمران سورة آل 110آية -2شما : نتم خير امة اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنكر و تؤمنون باهللاك«

كنيد و ايد كه براي بشريت به وجود آمده، كارهاي شايسته را ترويج مي بهترين امت بوده ».گيريد و به خدا ايمان داريد جلو كارهاي زشت را مي

:سورة حج 42آية -3االرض اقاموا الصلوة و اتو الزكوة و امروا بالمعروف و نهوا عن الذين ان مكنا لهم في« ».المنكر

مومنان كساني هستند كه به ايشان در روي زمين تمكن و قدرت دهيم، نماز را به جاي ».دارند ، ديگران را باز ميكنند و از منكر دهند و به معروف امر مي آورند و زكات مي مي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

مراحل نظارت و كنترل در اسالم -5-4 ):79: 1378جاسبي، (فرآيند كنترل شامل چند مرحله است

بيني برنامه؛ هاي برنامه و پيش ها يا معيارها متناسب با هدف شاخص تعيين • تهيه و تدوين اطالعات مربوط به اقدامات انجام شده؛ •گيري و اقدام اصالحي براي ها تصميم با معيارها و شاخص مقايسة اطالعات مدون •

ها؛ رفع نقايص يا تصحيح انحرافها و معيارها همان قوانين در اسالم شاخص: ها و معيارها مرحله اول؛ تعيين شاخص) الف

بخشي از اين قوانين، همان قوانين و احكام شرعي است و . و مقررات و ضوابط استكتاب، (ها به عهدة فقها است كه با استفاده از منابع معتبر اسالمي استنباط و استخراج آنبخش دوم قوانين، مقرراتي است . كنند آنها را استخراج و تدوين مي) سنت، عقل، اجماع

كه بر حسب مقتضيات زمان و مكان و نيازهاي فرد و جامعه توسط انسان تهيه و تدوين اين قوانين، مقررات و . گيرد فراد قرار ميهاي ا شود و معيار سنجش كار و مسؤوليت مي

توانند با اصول و رسند، طبعا نمي ضوابط كه از طرف مجامع ذيصالح به تصويب و تأييد ميها را مباني اسالمي مغايرت داشته باشند به همين دليل بخش مهمي از معيارها و شاخص

).92: 1378جاسبي، (دهند تشكيل مياين : ها آوري اطالعات و مقايسة آنها با معيارها و شاخص مرحله دوم و سوم؛ جمع) ب

هاي متداول تفاوت چنداني ندارد و كلية ابزارها و دو مرحله در مديريت اسالمي و مديريتكنند، در مديريت اسالمي نيز هايي كه در مديريت متداول و علمي از آن استفاده مي روش

البته در زمينة نحوة اخذ اطالعات در مورد . گيردبرداري قرار تواند مورد بهره كم و بيش ميبرخي از جرائم، احكام و مسائل خاصي وجود دارد كه بيشتر در حيطة علم حقوق و قضاي

هاي دسترسي به اطالعات و نحوة نظارت اسالمي است تا حيطة مديريت، اما برخي از شيوه: 1378جاسبي، (ايم رار دادهرا تحت عنوان نظارت مستقيم و غيرمستقيم قبال مورد بحث ق

92-93.( يكي از مراحل اصلي : اقدامات اصالحي؛ مرحلة نهايي كنترل و نظارت در اسالم) ج

ها و ها يا مشكالتي است كه در برنامه نظارت و كنترل، اقدام جهت اصالح انحراف

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

اند زده آيد چرا كه اگر نسبت به كساني كه از اداي وظايف سرباز كردن آنها پيش مي پيادهاند تفاوت الزم وجود نداشته باشد، و آنهايي كه وظايف خود را به خوبي انجام داده

.رود ها براي انجام دادن درست وظيفه و دلسوزي در كار و فعاليت، از بين مي انگيزه :فرمايد مي) ع(علي

ذلك تزهيدا الهل و ال يكونن المحسن و المسيء عندك بمنزلة سواء، فان في«: »االحسان في االحسان و تدريبا الهل االسائة، علي االسائة و الزم كال منهم ما الزم نفسه

، و نبايد نيكوكار و بدكار نزد تو به يك پايه باشد كه آن )52خطبة 1000صفحه (كند ه بدي كردن تشويق ميرغبت سازد و بدكرداران را ب نيكوكاران را به نيكويي كردن بي

).نيكوكار را پاداش و بدكردار را كيفر ده(» و هر يك از ايشان را به آنچه گزيده جزا ده

هاي نظارت و كنترل در اسالم شيوه -6-4هاي مختلفي براي اصالح امور و تصحيح انحرافات و در مديريت اسالمي، شيوه

: 1378جاسبي، (دهيم ل آنها را توضيح ميها توصيه شده است كه در زير به اجما كژرفتاري93- 98.(

هاي ارشاد با گفتار و كردار شيوه -4- 1-6

آيد، بايد در مرحلة اول با سخنان ها به وجود مي اشكاالت و انحرافاتي كه در افراد و گروهتذكر دادن و نصيحت كردن، بخشي . ماليم و نصايح و رفتار و كردار شايسته اصالح شود

. اي مؤثر در اصالح فرد و جامعه استه از روشبا او به : ال لينا لعله يتذكر او يخشي ال له قو فقو«: فرمايد از سورة طه مي 44قرآن در آيه

خطاب به موسي و هارون در مقابل (نرمي سخن بگوييد شايد متذكر شود و بترسد .»)فرعون

. رفتار فرد هماهنگ باشد تأثير آن چند برابر خواهد شد ارشاد زباني، موقعي كه با اعمال وها عمل نمايند و كنند خود نيز به گفته قرآن در اين زمينه اصرار دارد كه افرادي كه ارشاد مي

:فرمايد مي 3و 2كردار و گفتار آنها هماهنگ باشد، در سورة صف آيات اي : ن، كبر مقتا عند اهللا ان تقولوا ما ال تفعلونيا ايها الذين امنوا لم تقولون ماال تفعلو«

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

كنيد؟ گران است خشم خدا گوييد آنچه را عمل نمي چرا مي! ايد كساني كه ايمان آورده .»كنيد كه بگوييد آنچه را عمل نمي

شناس و درستكار افراد وظيفه تشويق -4- 2-6

مي تشويق افرادي است كه به وظيفه هاي اصالح امور در مديريت اسال يكي از شيوهها عالوه بر اينكه انگيزه انجام دادن وظيفه را اين نوع تشويق. كنند خود به درستي عمل مي

كند، براي آنهايي كه به وظيفه خود آشنا نيستند نيز بيشتر و بهتر در خود آنها تقويت مي ) 6-95: 1378جاسبي، . (رود نوعي عبرت و تنبيه به شمار مي

:فرمايد در مورد لزوم تشويق مي) ع(لي عفان كثرة الذكر لحسن في حسن الثناء عليهم و تعديد ما ابلي ذووالبالء منهم، و واصل«

، پس )53خطبة 1006صفحه : (»افعالهم تهز الشجاع و تحرض الناكل، ان شاءاهللا تعاليور و آنها را به نيكويي ياد كن و كساني را كه آزمايش نموده رنجي آرزوهاي ايشان را برآ

اند، همتشان را به زبان آور؛ زيرا ياد كردن نيكوكاران دلير را به هيجان درآورده و به بردهاو را (نمايد را به خواست خداي تعالي ترغيب مي) از كار مانده(دارد و نشسته جنبش وامي

.»)آورد كار مي دوباره بهنمايد، در اي براي انتقاد و تنبيه تجويز مي عنوان وسيله تشويق را گاهي به) ع(علي

:فرمايد او مي. سازد فرد خطاكار را شرمنده و مديون مي حقيقت اين نوع تشويق،»ليهباالنعام ع د شرهارد ب اخاك باالحسان وبرادر خود را با نيكي سرزنش كن و : عات

».خشش بر او برطرف گردانبدي را با بگاهي تشويق و ترغيب نيكوكاران خود نوعي تنبيه براي متخلفان و خطاكاران به

شناس مثل اين است كه افراد خطاكار را آيد و در حقيقت با تشويق افراد وظيفه حساب مي .ايم تنبيه كرده

توجه به وظايف تنبيه افراد خطاكار و بي -4- 3-6

ها مورد توجه كه در مديريت اسالمي جهت اصالح افراد و مجموعه يكي ديگر از اقداماتيالبته . زنند گيرد، تنبيه و مجازات افرادي است كه خطاكارند و از وظايف خود سر باز مي قرار مي

هاي مختلفي دارد، تنبيه شكل. تنبيه در لغت به معني آگاهي دادن و حقيقت را روشن كردن است

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

ا اخطار يا توبيخ باشد، ضمن اينكه راز فرد خطاكار يا مجرم گاهي ممكن است يك تذكر يدر اين گونه موارد بايد از فاش كردن راز افراد خودداري نمود و . شود محفوظ نگهداشته مي

).98- 96: 1378جاسبي، (حيثيت و آبروي فرد يا مجموعه را حفظ كرد

هاي كنترل و نظارت زمينه) 5ها بيشتر سازمان. اي از سازمان متمركز شود هر زمينهتواند در از نظارت و كنترل مي

منابع : كنند هاي كنترل را بر حسب چهار شكل اصلي منابع مورد استفاده تعريف مي زمينهشامل مديريت موجودي كاال، » كنترل منابع فيزيكي«فيزيكي، انساني، اطالعاتي و مالي؛

آموزش و , شامل گزينش و انتصاب» كنترل منابع انساني«كنترل كيفي و كنترل تجهيزات؛ بيني در شامل پيش» كنترل منابع اطالعاتي«توسعه، ارزشيابي عملكرد و حقوق و دستمزد؛ بندي توليد محيطي، ارتباطات عمومي، زمان زمينه فروش و بازاريابي، تجزيه و تحليل زيست

طوري كه بيش ن بههاي سازما شامل مديريت بدهي» كنترل مالي«نگري اقتصادي؛ و و آيندهاز حد نباشد و تضمين سازمان كه هميشه پول نقد براي برآورد تعهدات داشته باشد

)Griffin, 605.pp.1997.(

فرآيند كنترل) 6 :توان طي چهار مرحله انجام داد كنترل را مي

:تعريفي كه از كنترل داده، اركان اصلي فرآيند كنترل را برشمرده است 2رابرت ماكلر در : است تا بدان وسيله اقدامات زير انجام گيرد) سيستماتيك(ديريت كنترل تالش منظم م

ريزي شده بايد استانداردهاي عملكرد تعيين هاي تعيين شده يا برنامه براي تأمين هدفعملكرد واقعي را با استانداردهاي نمود؛ سيستمي براي بازخورد اطالعات به وجود آورد؛

يد؛ انحرافات را تعيين كرد؛ اهميت آنها را مشخص نمود و براي از پيش تعيين شده سنجاي مؤثر و با راندماني باال در جهت و مسير حصول اطمينان از اين كه منابع شركت به شيوه

استونر و . (هاي شركت به مصرف رسيده است، اقدامات الزم را به عمل آورد تأمين هدف ).1256: 1375فريمن،

.پردازيم شود كه به هر كدام جداگانه مي چهار مرحله تقسيم مي بنابراين، كنترل به

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.تعيين روش و استاندارد براي سنجش عملكرد -1 .سنجش عملكرد -2 .تطبيق عملكرد با استاندارد -3 .انجام اقدامات اصالحي -4

هايي كه در فرآيند بايد هدف: ؛ تعيين روش و استاندارد براي سنجش عملكرد1مرحله شوند كامال دقيق و مشخص باشند تا بتوان آنها را در زمان مقرر ريزي تعيين مي برنامه

نخست، . به چندين دليل اين امر اهميت دارد. گيري كرد سنجيد يا اندازه) االجل دقيق ضرب(شوند، بيان مي» بهبود مهارت كاركنان«هاي مبهم مثل هايي كه روشن نباشند و با عبارت هدف

را به » بهبود«خالي نخواهند بود، مگر اين كه مدير مقصود و هدف از واژه چيزي جز شعار تو). و در چه زماني(صورتي دقيق بيان و مشخص نمايد كه براي رسيدن به هدف چه بايد بكنند

بهبود يا اصالح مهارت «مثل (شوند هايي كه با كلمات سنجيده و دقيق بيان مي دوم، هدفهاي سوم و دهم از سال كه ساير نارهايي در محل كار در ماهكاركنان از طريق برگزاري سمي

ها و كلمات دقيق و ها با عبارت سرانجام، اگر هدف). »اي كند است ها تا اندازه فعاليتهاي قابل توان به راحتي آنها را ارزيابي كرد و به استانداردها و روش سنجيده بيان شوند، مي

هايي كه با كلمات هدف. گيري نمود دها را اندازهسنجش تبديل كرد و بر آن اساس عملكركنند و همين موضوع اهميت دقيق و سنجيده بيان شده باشند، مسئله كنترل را تسهيل مي

هاي مختلفي را ريزي و كنترل، افراد گوناگون، نقش زيادي دارد؛ زيرا معموال در زمينه برنامه .گيرند بر عهده مي

نداردها و معيارهاي سنجش احتماال شامل مدت زماني هاي خدماتي، استا در سازمانبايد در بانك در صف بايستد و منتظر بماند؛ مدت زماني كه او بايد شود كه مشتري مي

منتظر پاسخ تلفن روي خط بماند، يا تعداد مشترياني كه در اثر تبليغ جديد طرفدار معيار سنجش شامل ميزان هاي صنعتي، استاندارد و در شركت. اند محصوالت شركت شده

فروش و توليد، پرونده و سابقه شركت از نظر تعداد حادثه و تأمين هدف شركت، از نظر : 1375استونر و فريمن، (شود مي) نرخ غيبت كاركنان(ميزان حضور افراد در سر كار

1258.( ها، روش مشي، استراتژي، تعيين خط ريزي، اين مرحله همة مفاهيم سازماني، مانند برنامه

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

).1377رضائيان، . (گيرد بندي را دربرمي ها و بودجه رويههاي كنترل، اين مرحله يك فرآيند مستمر، مثل ساير جنبه: ؛ سنجش عملكرد2مرحله

گيري به نوع فعاليت مورد نظر دايمي و تكراري است كه تكرار سنجش يا دفعات اندازهميزان آلودگي هوا و گازهاي موجود در براي مثال، در يك شركت توليدي، . بستگي دارد

گيري كرد؛ در حالي كه مديريت عالي شركت طور دايم اندازه فضاي كارخانه را بايد بهرا هر سال دو ) هاي مربوط به توسعه و گسترش از نظر تأمين هدف(سنجش، ميزان پيشرفت ) دونالد مك(فروشي به همين شيوه، صاحب يك ساندويچ. دهد بار، يا يك بار انجام مي

از سوي ديگر، . طور دايم مسئله صف يا منتظر ماندن مشتريان براي غذا را كنترل كند بايد بهالمنفعه كاليفرنيا دادخواست امكان دارد در سال بيش از پنج يا شش دفعه به كميسيون عام

با وجود اين، مديران . (درخواست رسيدگي و كنترل كارهاي انجام شده. داده نشوداستونر ) (دهند بين سنجش عملكردها فاصله زيادي بيفتد از و كارآمد اجازه نميكارس

).1259-1258: 1375فريمن، گيرند كه مديران معموال چهار منبع اطالعاتي را براي سنجش عملكرد واقعي به كار مي

هاي و گزارش هاي شفاهي هاي آماري، گزارش مشاهدة شخصي، گزارش: عبارتند ازاي يك از اين منابع، نقاط قوت و ضعفي ويژة خويش دارند، در هر حال مجموعههر . كتبي

داده و افزايش احتمال كسب اطالعات قابل از اين منابع است كه موجب افزايش درون ).403: 1379سنزو، رابينز و دي(شود اعتماد مي

د كنترل، اين مرحله تا حد زيادي در فرآين: ؛ تطبيق عملكرد با استاندارد3مرحله اينك . شوند در دو مرحله اول، مسائل پيچيده تا حد زيادي حل مي. ترين مرحله است آسان

شده تعيين هاي مورد نظر يا استانداردهاي از پيش بايد نتايج به دست آمده را با هدفهمه چيز «انديشد كه اگر عملكرد با استاندارد مطابقت نمايد، مدير چنين مي. مقايسه كرد

».نترل استتحت كاگر عملكرد كمتر از استاندارد تعيين شده باشد و : مرحله چهار؛ انجام اقدامات اصالحي

شود؛ يعني اين مرحله الزامي مي تجزيه و تحليل امور نشان دهد كه بايد دست به اقداماتي زد،چند امكان دارد اقدام اصالحي مستلزم تغيير در يك يا. بايد اقدامات اصالحي به عمل آورد

تعيين شده فعاليت سازمان باشد يا شركت مجبور شود كه در استانداردهاي از پيش

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

) دونالد مك(فروشي براي مثال، امكان دارد صاحب يك مغازه ساندويچ. تجديدنظر نمايددهند، اضافه كند تا متوجه شود كه بايد بر تعداد كارگران داخل مغازه، كه به مشتريان غذا مي

در برخي موارد، مدير، در اثر كنترل، متوجه . ش از پنج دقيقه منتظر غذا نماندهيچ مشتري بيتغيير دادن «در چنين شرايطي، اقدام اصالحي يعني . شود كه بايد استانداردها را تغيير داد مي

در جنرال (براي مثال، عملكرد بخش توليد اتومبيل بيوك . »تعيين شده استانداردهاي از پيشرا تغيير دهد؛ يعني ميزان » هدف«اي باشد كه موجب شود مديريت ا به گونهاحيان) موتورز

.توليد را در سطح باالتري تعيين كند

هاي مختلف كنترل روش) 7كنترل كنترل پيش از عمليات،: كنند هاي كنترل را به چهار دسته تقسيم مي روش

ها مربوط به جنبة كنترلهر يك از اين . سكاني، كنترل تفكيكي و كنترل بعد از عملياتها يا اقالم مصرف به يعني در رابطه با فرآيند تبديل داده. (شود خاصي از عمليات مي

).ها يا محصول ستاده

كنترل پيش از عمليات -1-7روشي ) نامند نگر هم مي كنترل يا آينده كه گاهي آن را پيش(كنترل پيش از عمليات

ك عمل يا يك اقدام، فرد نسبت به وجود منابع مالي،است كه بدان وسيله، پيش از انجام يترين عامل كنترل پيش از بودجه مالي متداول. كند انساني و مواد اوليه اطمينان حاصل مي

آالت و خريد وسايل، لوازم و ماشين عمل است؛ زيرا استخدام و آموزش كاركنان،تهيه . از عمل است ريزي محصوالت و خدمات جديد همگي از نوع كنترل پيش طرح

بندي شده و تدارك ديدن براي كارهايي كه در پيش است، نمونه ديگري جدول زمان .است كه به اندازه پول ارزش دارند

اي از ، نمونه»عالج واقعه را پيش از وقوع بايد كرد«گويند المثل كه مي اين ضربها را تفاده از بودجه، هزينهتواند با اس از اين رو، سازمان مي. كنترل پيش از عمليات است

تدوين يك جدول . بيني كند و سپس براي يك طرح، وجوه الزم را كنار بگذارد پيشكند تا كارها را مشخص كند و سپس براي انجام كارها زمانبندي شده به مديران كمك مي

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

ه هم بيني نشد مدت زمان الزم را تعيين يا برآورد نمايند و براي مسائل با رويدادهاي پيش ).1265-1264: 1375استونر و فريمن، . (مقداري وقت در نظر بگيرند

اي اين كنترل به گونه. شود از نظر ماهيت، كنترلي است كه مانع بروز انحرافات ميشود كه از وقوع انحرافاتي كه بعدا ممكن است به وجود آيد جلوگيري ريزي مي طرح ).475: 1371ايران نژادپاديزي و ساسان گهر، . (كند مي

كنترل سكاني -2-7نامند، از اين جهت نگر هم مي كنترل سكاني كه گاهي آن را سيبرنتيك يا كنترل آينده

شود كه بتوان مورد انحراف از استاندارد را تعيين كرد و پيش از اين كه به نتايج اعمال ميوجه تسميه آن عبارت كنترل سكاني و. ناگواري بينجامد، درصدد اقدامات اصالحي برآمد

دار در كشتي يا راننده در خودرو، سكان كشتي يا از اين جهت است كه همانند سكاندهد كه آن وسيله از جاده، يا مسير خارج فرمان اتومبيل در دست فرد است و اجازه نمي

شود كه مدير بتواند تنها زماني كنترل سكاني مؤثر واقع مي. شود و به راه نادرست برودتغييراتي كه در محيط رخ خواهد داد يا در رابطه با پيشرفت كارها در جهت هدف دربارة

-1265: 1375استونر و فريمن، (مورد نظر، اطالعات دقيق و به هنگامي را به دست آورد 1266.(

ويژگي اساسي اين نوع كنترل، توانايي اقدام اصالحي در حين انجام عمليات، يعني قبل ها و كنترل كنترل هواپيما در حين پرواز، اصالح مسير موشك. از بروز انحراف است

كنترل در حين . شوند ها محسوب مي اتومبيل در حين رانندگي در شمار اين نوع كنترلانجام عمليات، وقتي مؤثر است كه مدير در مواقع الزم اطالعات دقيقي از تغييرات محيط و

نژاد پاريزي و ايران. (اختيار داشته باشدها، در يا ميزان پيشرفت در جهت رسيدن به هدف ).476 -475: 1371گهر، ساسان

كنترل بلي يا خير -3-7كنترل بلي يا خير يا كنترل انجام دادن يا انجام ندادن، فرآيندي است كه بدان وسيله

هاي خاصي از اقداماتي كه بايد تصويب شود يا شرايط خاصي كه پيش از ادامه كار جنبه

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

ها، مثل در حال حاضر تعداد زيادي از سازمان. د گردد، مشخص خواهد شدبايد تأيييولت پاكارد، به كارگران خط توليد، مديران و سرپرستان اختيار تويوتا، فورد، هي

گونه ). كنند يعني اين اختيارات را به آنان تفويض مي(دهند، توليدات را كنترل كنند ميدهد؛ جايي كه يك مسؤول دايره دريافت ها روي مي ديگري از كنترل بلي يا خير در بانك

و پرداخت و مقام ديگري در بانك، بايد برداشت مبلغ زيادي پول از يك حساب خاص را ).1266: 1375استونر و فريمن، (تأييد كنند

اين نوع كنترل به منظور حصول اطمينان از اين كه آيا مراحل مختلف يك فعاليت بايد چنانچه پاسخ مثبت باشد، مراحل يكي بعد از ديگري ادامه . شود ير، اعمال ميادامه يابد يا خ

طور متوالي اعمال اين نوع كنترل در مواردي كه فرآيند توليد يك محصول به. يابد ميكنترل مزبور . شود، ضروري و مفيد است تر مي گيرد و در هر مرحله كامل صورت مي

و از تجمع آنها در مراحل مختلف، جلوگيري اشتباهات را در هر مرحله برطرف كرده . اي از اين نوع كنترل است كنترل كيفيت در مراحل مختلف فرآيند توليد، نمونه. كند مي

هاي ايمني و تصويب قانوني قراردادها قبل از اين كه اجرا شوند، نمونه ديگري از كنترل .كنترل به صورت پاسخ آري يا نه است

كه قبل از دادن اجازة انجام يك فعاليت، اطمينان حاصل هدف اين كنترل اين است ها عنوان مثال، استفاده از اتومبيل به. شود كه استانداردهاي تعيين شده، رعايت شده است

ممكن است مجاز نباشد، مگر اين كه قبال بازرسي شوند تا معلوم شود كه ترمز، راهنما و .كند هاي آنها با استاندارد تطابق مي چرخگير باشد و عالوه بر اين، امكان نترل به صورت پاسخ آري يا نه، ممكن است وقتك

عنوان مثال، بازرسي يك خودرو حتي اگر هيچ نقصي به. سوء استفاده را افزايش دهدآيد كه سوءاستفاده در صورتي به عمل مي. تواند يك روز طول بكشد نداشته باشد، مي

نژادپاريزي و ايران(ف نشده و يا محدود باشد مباني اين نوع كنترل به وضوح تعري ).477ـ 476، ص 1371گهر، ساسان

كنترل بعد از عمليات -4-7آيد، نتيجه كارهاي انجام شده به گونه كه از عبارت كنترل بعد از عمليات برمي همان

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

اين شود و نتيجة علت انحراف از برنامه يا استاندارد مورد نظر تعيين مي. آيد سنجش درميكنترل بعد از عمليات را . گيرد هاي مشابه آينده مورد استفاده قرار مي اقدام براي فعاليت

عنوان مبنايي براي پاداش دادن يا تقدير، تشويق و ترغيب كاركنان بخش خدماتي به كار به براي مثال، امكان دارد فردي كه توانسته باشد كار را طبق استاندارد انجام دهد در(برند مي

).1266: 1375استونر و فريمن، ) (اي بگيرد آينده پاداش يا جايزهشود و آنچه در عمل اتفاق افتاده است نيز ناميده مي» كنترل بازخوردي«اين نوع كنترل

هاي اداري در سال معيني از بودجه مصوب عنوان مثال، اگر هزينه به. سازد را منعكس ميمورد تجزيه و تحليل قرار داد و با توجه به علل مزبور توان تجاوز كرده باشد، علل آن را مي

).478ـ 477: 1371گهر، نژادپاريزي و ساسان ايران (در بودجه سال بعد تجديدنظر كرد گويند، در اين نيز مي» كنترل بازخوردي«نقطه ضعف عمده اين نوع كنترل كه به آن

اين امر عالج . ي وارد شده استرسند كه خسارت زياد است كه اطالعات وقتي به مدير مي. ها، بازخورد تنها نوع مؤثر كنترل است اما براي بسياري از فعاليت: واقعه قبل از وقوع نيست

و ) پيش از عمليات(نگر بايد توجه داشته باشيم كه بازخورد، دو امتياز نسبت به كنترل آيندهشان تا چه حد ريزي ه برنامهاول اينكه، بازخورد به مديران در مورد اين ك. سكاني دارد

بازخوردي كه اختالف كمي را بين استاندارد و . دهد مؤثر بوده است، اطالعات پرباري ميطور كلي به هدف رسيده ريزي به عملكرد واقعي نشان دهد، شاهدي است بر اين كه برنامه

افراد به . يدتواند انگيزه را در كاركنان تشديد نما دوم اينكه، كنترل بازخوردي مي. استاند و كنترل اين اطالعات نياز دارند كه بدانند تا چه حد كار خود را خوب انجام داده

).410: 1379سنزو، رابينز و دي(تواند اين اطالعات را تأمين كند بازخوردي مي

هاي سيستم كنترل اثربخش ويژگي) 8اهميت اين . رندهاي معيني برخوردا هاي كنترل اثربخش معموال از كيفيت سيستم

) 412ـ 411: 1379سنزو، رابينز و دي. (ها در شرايط مختلف، متغير است كيفيت :اند هايي كه براي يك سيستم كنترل اثربخش الزم هستند، اين چنين برشمرده ويژگي

تواند منجر به شكست دهد، مي سيستم كنترلي كه اطالعات غيرواقعي مي: دقت - 1يك سيستم كنترلي . به مشكلي باشد كه وجود خارجي ندارد عملكرد مديريت در پاسخ

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.هاي معتبر ارائه كند دقيق، بايد قابل اعتماد بوده و دادهكنترل بايد مديريت را به موقع متوجه تغييرات الزم نمايد تا از بروز : به هنگام بودن - 2

ند، ارزش بهترين اطالعات اگر كهنه باش. تخلف جدي در عملكرد واحد جلوگيري كند .پس يك سيستم كنترل اثربخش بايد اطالعات را در زمان مناسب ارائه دهد. كمي دارند

يك سيستم كنترل بايد از نظر اقتصادي قابل قبول باشد و بايد بتواند : اقتصادي بودن - 3براي صرف حداقل . هايي را كه دربردارد توجيه كند هزينه رساند، در مقابل منافعي كه مي

مديريت بايد تالش كند حداقل كنترلي را كه براي رسيدن به نتيجه مطلوب ضروري هزينه، .است، اعمال نمايد

هاي اثربخش بايد به حد كافي قابليت انعطاف داشته باشند تا كنترل: پذيري انعطاف - 4. هاي جديد تطبيق دهند بتوانند خود را با تغيير معكوس موقعيت و يا استفاده از فرصت

هايي چنان ثابت طرف هستند كه در آن نيازي به ها با محيط كمي از سازمانتعداد هايي دارند كه حتي ساختارهاي بسيار مكانيكي نيز نياز به كنترل. پذيري نيست انعطاف

.بتوانند خود را با تغيير زمان و شرايط محيط هماهنگ سازنداقد ارزش هستند؛ از اين رو، هايي كه قابل درك نباشند، ف كنترل: قابل درك بودن - 5

سيستم . هايي با پيچيدگي كمتر را جانشين وسايل پيچيده كنيم گاهي الزم است كه كنترلتواند باعث بروز اشتباهات ناخواسته و نااميدي كنترلي كه درك آن دشوار باشد، مي

.كارمندان شده و در نهايت كنار گذاشته شوداگر بسيار سطح . يافتني باشند ل بايد معقول و دستمعيارهاي كنتر: معيارهاي معقول - 6

زيرا بيشتر كاركنان . دهند باال يا غيرمعقول باشند، به زودي اثر انگيزشي خود را از دست ميلياقتي شوند؛ از از سوي سرپرستان متهم به بي هاي پي در پي، دوست ندارند به خاطر پرسش

از اين . ي غيراخالقي يا غيرمنطقي شوندهاي اين رو ممكن است كاركنان متوسل به راهديدگاه، كنترل بايد استانداردها را تقويت نمايد؛ استانداردهايي كه افراد را به چالش و كوشش براي رسيدن به سطح عملكرد باالتر، بدون از دست دادن انگيزش يا تشويق به

.خواند نيرنگ فرامي يزي را كه در سازمان جريان دارد،تواند هر چ مديريت نمي: جايگاه استراتژيك - 7

ناشي از آن را توجيه توانست، سود حاصل از اين كار هزينه حتي اگر هم مي. كنترل كند

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

در نتيجه، مديران بايد عواملي را كنترل كنند كه براي عملكرد سازمان جنبه . كرد نمييعني بايد . ازمان باشدها، عمليات و حوادث مهم س كنترل بايد شامل فعاليت. استراتژيك دارند

بر جاهايي تمركز كند كه در آنها بيشتر امكان انحراف از استانداردها وجود دارد يا جايي كه در سازماني كه هزينه كار ماهانه . ها را وارد كند ترين خسارت انحراف ممكن است بزرگ

نه بيشتر در اولي هاي پستي ماهيانه پنجاه دالر است، پنج درصد هزي هشتاد هزار دالر و هزينههاي پس بايد كنترل را براي كار و هزينه. تر از بيست درصد هزينه بيشتر در دومي است مهم

.هاي پستي اهميت زيادي ندارند آن اعمال نماييم؛ در حالي كه هزينهها را كنترل كنند، بايد توانند همه فعاليت از آنجا كه مديران نمي: تأكيد بر استثنا - 8

كنترل استراتژيك را در جايي قرار دهند كه بتوانند موارد استثنا را مورد توجه ابزارهاي كند كه يك مدير به خاطر اطالع از يك سيستم استثنا اين اطمينان را ايجاد مي. قرار دهند

مثال اگر سياست مديريت به سرپرستان، افزايش . شود موارد انحراف از استاندارد گيج نميهاي فردي را تا هزار و دهد، هزينه يزان پانصد دالر در ماه را اجازه ميهزينه ساالنه به م

دارد؛ آنگاه اي را تا ده هزار دالر مجاز مي هاي سرمايه كند و هزينه پانصد دالر تصويب مياين نقطه . تنها تغييرات باالتر از اين ارقام نياز به تصويب سطوح باالتر مديريت دارد

قدرت است و سطوح باالتر مديريت ستند كه جزيي از محدوديتهايي ه ها، كنترل نظارت .دارد هاي روزانه معاف مي را از مرور هزينه

كنند در برابر معيارهاي مديران همانند كاركنان تالش مي: معيارهاي چندگانه - 9را كنترل كند، » سود واحد«اگر مديريت تنها يك معيار، مثل . جلوه كنند» خوب«كنترلي ها روي آن معيار متمركز خواهد شد تا نسبت به آن معيار خوب جلوه همه تالش آنگاهاين معيارها اثري . دهند معيارهاي چندگانه عملكرد اين تمركز محدود را كاهش مي. كند

تر مثبت و دوگانه ـ نسبت به معيارهاي منفرد ـ دارند و براي اينكه ماهرانه پياده شوند مشكلبه . جلوه كنند، منتفي نمايند» خوب«ها را براي اينكه صرفا ند تالشتوان هستند؛ آنها مي

توان عملكرد را از نظر عيني به وسيله يك شاخص منفرد برآورد چون به ندرت مي عالوه، .سازند تر عملكرد را ممكن مي كرد، معيارهاي چندگانه، ارزشيابي دقيق

كند چه هنگام معين مي يك سيستم كنترل اثربخش نه تنها: عمل اصالحي - 10كند چه عملي بايد انجام انحرافي مهم از استاندارد صورت گرفته است، بلكه پيشنهاد مي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

حل يعني يك سيستم كنترل اثربخش بايد هم مسأله و هم راه. شود تا انحراف اصالح شوددرآمد گيرد؛ مثال هرگاه اين شيوه كنترل، با ايجاد خطوط راهنما انجام مي. را مشخص كند

درصد كاهش يافته باشد، هزينه هر واحد توليد آن محصول نيز بايد يك واحد بيش از پنج ).413 -411، ص 1379سنزو، رابينز و دي. (به همان ميزان تنزل يابد

:برد از چند ويژگي ديگر نيز نام مي) 1245ص -1371(رضائيان ها، از اجراي شايسته استراتژيجهت حصول اطمينان : ـ مبتني بر هدف و برنامه باشد 11 .ها، كنترل بايد مبتني بر هدف و برنامه مشخصي باشد ها و برنامه مشي خط

گيري عيني و دقيق نياز دارد، كنترل مؤثر، به سيستم اندازه: ـ كنترل بايد عيني باشد 12اما كميت، زمان و هزينه عمليات به كار برد، توان در مورد كيفيت، معيار عيني را مي

.گيري كرد طور كمي اندازه توان به هاي مهمي از عملكرد مدير اجرايي را نمي جنبههاي سيستم كنترل بايد، با ويژگي: هاي فردي قابل انطباق باشد كنترل بايد با تفاوت -13

اگر . گيري شود، تطبيق كند فردي و نيازهاي افرادي كه عملكرد آنان بايد اندازهتواند اي كنترل، به شكلي نباشد كه مدير بتواند بفهمد، مطمئنا نميه استانداردهاي گزارش .آن را نيز به كار گيرد

هاي كنترل، بايد خاصيت كشف انحراف استانداردها و اقدام: كنندگي كشف -14 .اصالحي را داشته باشد، به عبارت ديگر كنترل بايد هدف اصالحي داشته باشد

مدير توليد و مدير فروش، هر يك به : سازماني باشدـ كنترل بايد متناسب با پست 15اي طراحي شود كه با اي نياز دارند، سيستم كنترل بايد به گونه سيستم كنترل جداگانه

.نيازهاي هر يك از آنان متناسب باشداند كه تا مواردي ديگر هم آورده) 483 -480: 1371ايران نژادپاريزي و ساسان گهر، (

:ابه موارد قبلي باشدحدودي ممكن است مشكنترل توأم با سوءتفاهم : كنترل بايد اطالعات قابل فهم و مفيدي فراهم آورد -16سيستم كنترل بايد ساده، روشن و خالي از ابهام باشد؛ . طور مناسب اعمال شود تواند به نمي

ا كه اين روش، كار افرادي ر. اي كه فقط اطالعات مفيد مورد استفاده قرار گيرد به گونهاطالعات بايد تمام عالوه بر اين،. كند مسؤوليت نظارت بر عمليات را دارند، تسهيل مي

اي از كنترل، مورد غفلت قرار طوري كه هيچ جنبه هاي مؤسسه را دربرگيرد، به فعاليت

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

.نگيرد: طور سريع گزارش كند تا از آثار سوء آنها جلوگيري شود كنترل بايد انحرافات به - 17

ريزي شده بايد بتواند مسائل و مشكالت را قبل از وقوع مشخص كند تا تم طرحيك سيسكارآيي . پيش از آن كه مسئله حاد و غيرقابل حل شود، اقدامات اصالحي الزم به عمل آيد

اي باشد كه بالفاصله بعد از وقوع هر رويداد مهم، اطالعات الزم به سيستم كنترل بايد به گونه .مقتضي بدون فوت وقت اتخاذ شود تصميممديريت داده شود و

هاي رشته ريزي شود كه افراد ذيربط بر فعاليت اي طرح كنترل بايد به گونه -18هاي مربوط به عنوان مثال، مدير فروش بايد فقط فعاليت خودشان نظارت داشته باشند؛ به

رات قيمت فروش، شامل بازدهي نمايندگان فروش، فروش كاالها در مناطق مختلف، تغييشود، كه در فروش تأثير دارد و هر نوع محصول جديدي را كه براي فروش معرفي مي

.كنترل كندبرنامه كنترل بايد به . در هر صورت، سيستم كلي كنترل سازمان بايد توازن داشته باشد

هاي يك ريزي شود كه گرايش شناسند، به روشي طرح وسيله افرادي كه كل سازمان را ميهاي مالي ممكن است به عنوان مثال، گزارش به. بر عليه گروه ديگر منعكس نكند گروه را

نحو احسن تنظيم شده باشد، لكن به اين سبب كه بازخورد الزم درباره رضايت كاركنان به .رو شود مديريت داده نشده است، احتمال دارد كه سازمان با مشكالتي روبه

اي كه بتواند خود را با تغييرات محيط باشد، به گونهكنترل بايد قابليت انعطاف داشته - 19كنند، يك نظام ها در محيطي پويا و متحول كار مي از آنجايي كه بيشتر سازمان: منطبق كند

تواند با شرايط نامطمئن تطبيق كنترل قابل انعطاف مي. كنترل خشك با آنها مناسبت نداردف در استفاده از بودجه متغير كه بر مبناي حجم عنوان مثال، ارزش كنترل قابل انعطا به. كند

.شود يابد، به سهولت ديده مي شود و يا توسعه مي عمليات، محدود ميكنترل نبايد صرفا انحرافات را مشخص كند بلكه بايد به اقدام اصالحي نيز منجر -20م اقدامات گيري انحرافات كافي نيست، لذا سيستم كنترل بايد با انجا كشف و اندازه: شود

همچنين بايد مسائل و مشكالت و تنگناها و علل آنها معلوم شوند تا . اصالحي توأم باشد .مديريت بتواند اقدام سريع به عمل آورد

كنترل : دستكاري آن مشكل باشد سيستم كنترل بايد ساده باشد و در عين حال، -21

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

؛ اما پيچيدگي زياد، به ابهام ساده به تالش كمتري نياز دارد و بيشتر مقرون به صرفه استهاي كاركناني كه آن را ريزي شود كه با توانايي اي طرح سيستم بايد به گونه. شود منتهي مي .كنند، منطبق باشد اعمال مي

هاي خيلي شديد ممكن كنترل: كنترل بايد مورد قبول اعضاي سازمان قرار گيرد -22برقراري . هش بازدهي منجر گردداست موجب مقاومت شود و به تضعيف روحيه و كا

:كنترل مؤثر مستلزم رعايت نكات زير است حمايت مديران سطوح باالي سازمان؛ -الف اشتراك مساعي تمامي مديران؛ -ب قبول و درك فرآيند كنترل به وسيله تمام كاركنان؛ -ج اطالعات و بازخورد به موقع و دقيق درباره عملكرد واقعي؛ -د .طات مناسبايجاد ارتبا -ه

هاي گوناگون در سيستم كنترل بايد با همكاري افرادي كه داراي تخصص -23ريزي استراتژيك، هاي مختلف حسابداري، تجزيه و تحليل سازماني، برنامه زمينهاين امر . ريزي شود هاي ذيربط هستند، طرح هاي اطالعات مديريت و ساير رشته سيستم

ازن در همه واحدهاي سازمان و جلوگيري از موجب حصول اطمينان از كنترل متو .شود جويي يك واحد معين مي تفوق

ها با كنترل و نظارت مشكالت انسان) 9دهند، ممكن است نسبت به كاركناني كه نيروي انساني يك سازمان را تشكيل مي

هاي مختلفي از خود نشان دهند و در نتيجه مديران را در اجراي كنترل با كنترل واكنش :رو سازند؛ اين مشكالت عبارتند از شكالتي روبهم

كنترل، معموال با تنبيه يا تشويق همراه است و با : مقاومت كاركنان در برابر كنترل - 1كند و نقاط قوت و نكات ها و كمبودها تكيه مي توجه به اينكه بيشتر به نقاط ضعف، نارسايي

پندارند كه كنترل و نظارت به تدريج ميشود، افراد و كاركنان به مثبت ناديده گرفته مياز اين رو نسبت به كنترل بدبين شده و در مقابل . معناي يافتن نقاط ضعف و سرزنش آنهاست

عنوان يك ابزار كنند، بنابراين مديريت بايد بكوشد تا كنترل، براي كاركنان به آن مقاومت مي

/ ظارت آارآمدنها و فنون نوين روش

وسيله كنترل لكه نقاط قوت را هم بهاصالح امور معرفي شود و خود نيز نه تنها نقاط ضعف، ب ).249: 1371رضائيان، (بازگو كند، تا اين نقيصه برطرف شود

اگر معيارها غيرمنطقي تلقي شوند، كاركنان : خرابكاري عمدي يا كند كردن سيستم - 2آالت، مقاومت ممكن است با كند كردن قابل مالحظه سيستم و يا حتي صدمه زدن به ماشين

مديران نيز تحت همين شرايط، ممكن است عمدا سردرگمي يا مسائلي را . ز نمايندخود را ابرادر ). 45: 1377بيتل (به وجود آورند تا مطمئن شوند كه اين سيستم كار جواب نخواهد كرد

.شود واقع اين، نوعي مقاومت در برابر كنترل تلقي ميبه منظور خنثي كردن هر گونه عنوان مثال، رؤساي ادارات، به: غلبه كردن بر سيستم -3

كاركنان هم به جاي اينكه نيت . كنند كاهش بالقوه بودجه، آن را مستمرا بذل و بخشش ميو محتواي يك مقررات ناخوشايند و نامطلوب را مدنظر داشته باشند، بيشتر به ظاهر قضيه

سيستم را كند آهن با رعايت بيش از حد مقررات ايمني مثال كاركنان راه. كنند تكيه مي ).45: 1377بيتل، (كنند مي

مديران، همانند كاركنان، ميل ندارند اطالعاتي : ارائه اطالعات نادرست يا ناكافي -4در نتيجه، . دهنده خارج از كنترل بودن عمليات آنان است را گزارش نمايند كه نشان

و يا اينكه تحريف گزارش اطالعات ممكن است عمال با تأخير يا به شكل ناقص انجام شود ).45: 1377بيتل، (گردد دليل اصلي » راه است همه چيز روبه«عبارت : انعكاس تصور نادرست از كنترل -5

هاي كنترل به منظور حذف موضوعيت خودكار شدن و كامپيوتري شدن بسياري از سيستم ).45، ص1377بيتل، (انسان است

در انتخاب استانداردها، بايد دقت : انهانتخاب نكردن استانداردهاي واقعي و منصف -6كنترل با طور كامل استفاده كرد؛ در غير اين صورت، كافي به عمل آيد تا بتوان از آنها به

شود، زيرا افراد سازمان، استانداردها را غيرواقعي و غيرمنصفانه يافته، مشكل مواجه مي ).1249: 1371رضائيان، . (دهند المقدور تن به كنترل نمي حتي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

ارائه مدلي جهت اصالح فرهنگ عمومي در راستاي افزايش مشاركت پوياي مردم در مديريت شهري

∗صديقه سليمي

چكيده

پيچيده شدن جوامع بشري . هاي بشر قرن حاضر است مديريت كارآمد شهري از جمله دغدغهتر شدن امروزه، به موازات بزرگ .و افزايش جمعيت شهرها بر اهميت اين موضوع افزوده است

شهرها و پيچيدگي زندگي شهري، شهروندان بيش از پيش، اوقات خود را در سطح شهر شهرها عالوه بر محل سكونت و كار، محيط رشد . كنند گذرانند و از خدمات شهري استفاده مي مي

ر اين مقاله با تأكيد بر د. و نمو افراد و بسترساز توسعه فرهنگي، هنري و هويتي جامعه نيز هستندزمينه عنوان پيش اهميت و نقش شهروندان در مديريت كارآمد شهري، اصالح فرهنگ عمومي به

مشاركت مورد بحث و بررسي قرار گرفته و در پايان، مدلي براي مديريت كارآمد شهري بر اساس مسؤوليت در درون سازي آن، احساس تغيير و اصالح فرهنگ عمومي ارائه شده است تا با پياده

بدين ترتيب، . شهروندان شكل گرفته و اين احساس اعتقاد، رفتار شهروندي آنها را مديريت كندهاي مختلف مديريت شهري ايفا خواهند كرد، بلكه بر شهروندان نه تنها خود نقشي فعال در حوزه

گريز ز شهروندان قانونرفتار غيرمسؤوالنه ساير شهروندان نظارت كرده و به مرور رفتار اين دسته ا .نيز اصالح خواهد شد

مديريت شهري، فرهنگ عمومي، مشاركت: ها كليد واژه

E-MAIL: SEDDIGHAHSALIMI@YAHOO.COMمدرس دانشگاه، ∗

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

مقدمهدهد كه سابقه مدنيت و شهرنشيني در ايران يكي از هاي تاريخي نشان مي بررسي

ترين سوابق شهرنشيني در جهان است و اين بيانگر قدمت دانش و تجربه مديريت طوالنيوجود شهرهايي با قدمت صدها سال در ايران بيانگر اين . سرزمين كهن استشهري در اين

واقعيت است كه شهرسازان، معماران، هنرمندان و مديران ما پتانسيل ساخت و توسعه اند؛ لذا، نياز مبرم امروز براي توسعه پايدار شهرهاي زيبا، محكم و قابل مديريت را داشته

با همكاري و همدلي » تجربيات بشري«و » دانش روز« هاي كالن مبتني بر شهرها، سياستقانون اساسي جمهوري 100مطابق با اصل . بين سياستگذاران، مجريان و شهروندان استهاي اجتماعي، اقتصادي، عمراني، بهداشتي، اسالمي ايران، براي پيشبرد سريع برنامه» شوراي شهر«بايد مردم » از طريق همكاري«فرهنگي و آموزشي و ساير امور رفاهي

حال پرسش بنيادي اين . اولين وظيفه شوراي شهر انتخاب يك شهردار است. تشكيل شودشود، به مضاميني كه مديريت شهري تأكيد مي» عمراني«طور كه بر وجه است كه آيا همان

نيز ) هاي اجتماعي، فرهنگي، آموزشي مانند برنامه(قانون اساسي تصريح شده 100در اصل بايد توجه داشت كه اگر آموزش اجتماعي ـ فرهنگي شهروندان . شود شايسته مي توجهي

انجام نشود، پيشرفت عمراني شهر، يك پيشرفت ناقص و زودگذر خواهد بود؛ زيرا به توجهي شهروندان آموزشي براي حفظ امور عمراني داده نشده است و به علت بي

مرتبط با آن نيز به مرور كاركرد خود را از شهروندان به اين مقوله، وجه عمراني و پيشرفت در عرصه مديريت شهري آن چه بايد مورد تأكيد ويژه قرار گيرد، لزوم . دست خواهد داد

انديشي جمعي ميان شهروندان و دخالت تام آنان در پروسه مديريتي شهر و همچنين هم ).5(نان استآموزش اجتماعي ـ فرهنگي شهروندان براي حفظ و نگهداري محل زيست آ

بر . تعريف كرده است» انجام امور از طريق ديگران«ماري پاركر فالت، مديريت را به دست فراموشي سپرده شده و توجهي به آن » مشاركت«اساس اين تعريف، موضوع مهم

هاي مختلف مورد تأكيد و امروزه نكته بسيار مهمي كه در مديريت و حوزه. شود نميريزي، سازماندهي، وظايف مديريت عبارتند از برنامه. است سفارش است، بحث مشاركت

. را نيز اضافه كرد» پذيري جويي و مشاركت مشاركت«به اين موارد بايد . هدايت و كنترل

... / ارائه مديل جهت اصالح فرهنگ عمومي در

مديريت شهري بايد براي شهر . تمامي اين وظايف براي مديريت شهري نيز كاربرد داردهاي انجام شده نظارت كند، بر فعاليت هاي شهر را سازمان دهد، ريزي كند، فعاليت برنامه

ها و حتي براي انجام بهينه امور، انگيزه الزم را در سازمان مديريت شهري و ساير سازمان .شهروندان ايجاد نمايد

تعريف مشاركت) 1ها فطرتا خواهان برابري با يكديگرند و تمايل دارند با آنها برخورد محترمانه و انسانخصوصا انسان فرهيخته و متخصص قرن بيستم خواستار اين حق . جويانه شود مشاركتمشاركت دادن افراد در امور مرتبط با . »نظرم را گوش كنيد، من هم نظر دارم«است كه

تعريف مشاركت امر مشكلي است؛ زيرا اين . دهد آنها به اين خواسته انساني پاسخ مثبت ميبه . هاي روابط كاري ندارد سيستمهاي مختلف و اصطالح معني يكساني بين فرهنگشود؛ اما به عنوان يك مفهوم واحد تصور مي گيري به عبارت ديگر، مشاركت در تصميم

به همين دليل است كه افراد درك متفاوتي از . شود هاي مختلفي در عمل ظاهر مي روشن بسياري از پژوهشگران و نويسندگان بدون تعريف مشاركت در مورد آ. مشاركت دارند

شرجل . برند را در معاني مختلفي به كار مي كنند و كم و بيش آگاهانه آن صحبت ميگيري در بسياري از كشورها يك مفهوم بسيار گويد مشاركت در تصميم مي) 1970(

طور متفاوتي در برند، به انگيز است، اما تقريبا بيشتر افرادي كه اين اصطالح را به كار مي دلگيري مشاركتي در سطح تصميم) 1989(عنوان مثال، بول ديبال د؛ بهكنن مورد آن فكر مي

مشاركت اجتماعي و «نامد و آن را از مي» مشاركت سياسي«گروه، دپارتمان و سازمان را .سازد متمايز مي» مشاركت مالي

دهد كه كوشش براي تعريف مشاركت اغلب با سردرگمي توضيح مي) 1979(گست گويد كه مشاركت يك موضوع ماندگار با معاني مختلف او مي. شود و مشكالت مواجه مي

پذيرند، هايي كه از آن تأثير مي ايده اصلي آن است كه افراد بايد در مورد تصميم. استبه هر حال، پژوهشگران و نويسندگان معموال بعدي از . حرفي براي گفتن داشته باشند

دهند و تعريف خود را ، مورد توجه قرار ميمشاركت را كه از نظر آنها اهميت بسياري داردمن «مشاركت را ) 1945آلپرت، (اي به نام عنوان مثال، نويسنده به. كنند براساس آن بيان مي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

كند؛ در صورتي كه ديگران مشاركت را تا سطح تفويض اختيار نيز تعريف مي» فعال، 1970زنشتين ، اشتراس و رو1984، ساشكين و موريس 1968لوين (دهند گسترش مي

گيري گروهي قلمداد عنوان تصميم ها، مشاركت را به و يا بعضي از نگرش) 1962تاننبوم، ها گواهي است بر تفسير متفاوت مشاركت از سوي دانشمندان و مديراني اين مثال. كند مي

پيدا كردن راهي براي خروج از اين جنگل ابهام، مستلزم . كه با آن سروكار دارند )1.(پردازيم اين تعاريف است كه ذيال بدان مي بندي طبقهكنند و مشاركت را يك فرآيند گيري تأكيد مي تصميم» فرآيند«اين تعاريف بر -1

. دانند كه از طريق آن افراد قادرند بر تصميم هاي مديريتي اثر بگذارند مورد توافق ميآفرينان ن نقشاند با اشاره به تعامل بي نويسندگاني هستند كه سعي كرده -2

در اين مفهوم، تأثيرگذاري افراد بر . تر باشند گيري، در تعاريف خودشان دقيق تصميم . دهد ها، اساس مشاركت را تشكيل مي تصميم

افراد ممكن است در حل . تأكيد بر قلمرو مشاركت نيز در تعاريف نمود فراوان دارد -3 . گيري شركت كنند ميمگذاري، ايجاد تغييرات در سازمان و تص مسئله، هدف

. اند نويسندگاني وجود دارند كه فرم و اندازه مشاركت را مورد تأكيد قرار داده -4هاي مستقيم ترين آنها فرم هاي مختلفي را به خود بگيرد كه معمولي تواند، فرم مشاركت مي

. و غيرمستقيم است . تعريف شده است» گيري مشترك تصميم«مشاركت بر حسب -5گيري را مورد لحاظ ضي از نويسندگان، درگيري روحي و رواني افراد در تصميمبع -6

).1(اند قرار دادهاي وجود دارند كه هركدام توان دريافت كه تعاريف چندگانه از اين بررسي مختصر مي

رسد پيدا كردن تعريفي كه به نظر مي. روند هاي مختلف به شمار مي انعكاسي از ديدگاهتعريف مشاركت براساس يكي از ابعاد . باشد، چندان مشكل نيستجامعيت داشته

خورد، آنچه كه كمتر در اين تعاريف به چشم مي. طور جزيي درست است مشاركت بههاي بنابراين الزم است با توجه به جنبه. تعريف مشاركت بر مبناي تمامي ابعاد آن استتوان فرآيند ديد، مشاركت را ميبا اين . مختلف مشاركت، به تعريف مجدد آن بپردازيم

هاي استراتژيكي ـ تاكتيكي به حساب آورد كه اين فرآيند درگيري افراد در تصميم

... / ارائه مديل جهت اصالح فرهنگ عمومي در

صورت رسمي، غيررسمي در فرم مستقيم، غيرمستقيم و با درجه، سطح و حدود مشخصي به )1.(افتد اتفاق مي

ليدي در اين مفهوم از مشاركت تعريف جامعي است كه ضمن پوشش دادن نكات كقلمرو، سطح، : اين ابعاد شامل. دهد تعاريف قبلي، ابعاد مشاركت را نيز مورد تأكيد قرار مي

مشاركت، اين تعريف درجه » درجه«درجه، فرم، پايه و حدود مشاركت است؛ با تأكيد بر هاي مشاركت، موضوع» قلمرو«كند؛ از توجه به گيري لحاظ مي نفوذ افراد را بر تصميم

هاي هاي تاكتيكي شروع شده و به تصميم كند كه از تصميم ري را عنوان ميگي تصميممشاركت، هر دو شيوه مشاركت » فرم يا شكل«شوند؛ با تأكيد بر استراتژيك ختم مي

گيرد؛ با دقت نظر در را در نظر مي) مشاركت بر مبناي نمايندگي(مستقيم و غيرمستقيم سيستم مشاركتي و حدود درگيري اجتماعي آنها مشاركت، دامنه افراد درگير در» حدود«

مشاركت، سطح يا » سطوح«دهد؛ با نگرش بر گيري مد نظر قرار مي را در فرآيند تصميمآورد؛ و سرانجام اين افتد را به حساب مي سطوحي از سازمان كه در آن مشاركت اتفاق مي

هد كه ساز و كارهاي د گيري مشاركت را مورد لحاظ قرار مي تعريف مبناي قانوني شكل )1.(گيرد رسمي يا غيررسمي را در بر مي

گام اول در بحث مشاركت عمومي در مديريت شهري و رسيدن به مديريت كارآمد درجه، قلمرو، سطح و (هاي مشاركت بر اساس ابعاد فوق شهري، مشخص ساختن ويژگي

آيد كه بايد وجود مي با تركيب اين ابعاد، اشكال مختلف و متنوع مشاركتي به. است...) هاي خاص مسئله، تركيب گيري، با توجه به ويژگي درباره هر مسئله يا موضوع تصميم

.خاصي انتخاب و عملياتي شودموضوع مهم ديگر در مورد مشاركت مردمي در مديريت شهري، توجه به اين نكته

شاركت است كه در مديريت شهري وقتي صحبت از مشاركت عمومي است، منظور فقط متر، مشاركت افراد جامعه در انجام تمام يا بخشي گيري نيست؛ بلكه موضوع مهم در تصميم

: رو هستيم از امور شهري است؛ لذا در مشاركت عمومي ما با دو موضوع اساسي روبه گيري امور مختلف شهري؛ مشاركت افراد در تصميم -1 .ت از تجهيزاتمشاركت افراد در انجام امور شهري و حفظ و حراس -2

ترين نكته در بحث مشاركت عمومي در مديريت شهري، بحث آخرين و شايد مهم

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

ايجاد فرهنگ عمومي مشاركتي در نهادهاي درگير در مديريت شهري و خصوصا در سازي كاري مشكل است كه نياز به زمان دارد و نبايد انتظار داشت در فرهنگ. جامعه است

اگر براي مديريت شهري و . وار به وقوع بپيوندد طور معجزه همدت زماني بسيار كوتاه و بگريز را متصور شويم، در برآيند تفاوت و مشاركت جو، بي شهروندان، سه حالت مشاركت

:دو، ماتريسي به صورت زير شكل خواهد گرفت تعامل اين

تفاوت مشاركت گريز جو شهروندان بي مشاركت

3خانه شماره 2خانه شماره 1نه شماره خا جو مشاركت 6خانه شماره 5خانه شماره 4خانه شماره تفاوت بي مديريت شهري

9خانه شماره 8خانه شماره 7خانه شماره گريزمشاركت

ترين حالت ممكن خواهد بود كه در آن هم مديريت شهري و هم آل ايده 1خانه شماره

رو مشابه اين اگر وضعيت پيش. خواهان مشاركت هستندجو و شهروندان، هر دو مشاركتسازي يك مديريت شهري مشاركتي و خانه باشد، ما تقريبا هيچ مشكلي در امر پيادههاي ديگر، بسته به شرايط خاص هر خانه، كارآمد نخواهيم داشت؛ اما قرار گرفتن در خانه

طوري كه ذاشت؛ بهشرايط متفاوت، با درجه سختي متفاوتي را پيش رو خواهد گپيش خواهد آمد كه در آن نه شهروندان و نه 9ترين شرايط در خانه شماره سخت

.كدام خواهان و جوياي مشاركت نخواهند بود مديريت، هيچسازي مديريت با توجه به مطالب فوق، بايد قبل از هرگونه سعي و تالش در جهت پياده

تريس فوق مشخص كنيم و سپس با توجه كارآمد شهري، وضعيت پيش رو را بر اساس مااين . هاي خاصي براي اصالح هر موقعيت بهره گيريم ها و تاكتيك به شرايط، از استراتژي

هاي دروني و بيروني توان به استراتژي بندي كلي مي ها را در يك تقسيم استراتژي .بندي كرد تقسيم

يي است كه بايد به هنگام ها آن دسته از استراتژي» هاي دروني استراتژي«منظور از . گريز از آنها بهره گرفت و آنها را اصالح كرد تفاوت يا مشاركت مواجهه با مديريت بي

... / ارائه مديل جهت اصالح فرهنگ عمومي در

اي از اين نمونه... هاي تشويقي و تنبيهي، برگزاري جلسات توجيهي و استفاده از مكانيزم .هاست تاكتيك

يي است كه بايد به هنگام ها آن دسته از استراتژي» هاي بيروني استراتژي«اما منظور از هاي مسلما استراتژي. گريز از آنها بهره گرفت تفاوت يا مشاركت مواجهه با شهرونداني بي

هاي مورد استفاده در شرايط قبلي، متفاوت خواهد مورد استفاده در اين مرحله با استراتژيهاي تبليغي بهره ژيهاي ترغيب و اقناع و استرات در مورد شهروندان، بايد از استراتژي. بود

.گرفترو باشيم، نيازمند گريز روبه تفاوت يا مشاركت طور كلي، اگر با شهروندان بي به

سازي و اصالح فرهنگ عمومي خواهيم بود كه در ادامه مختصرا به آن خواهيم فرهنگ .پرداخت

تعريف فرهنگ) 2زي انسان است كه از هاي رفتار غيرغري ها و صورت طور كلي، فرهنگ ما همه فعاليت به

پذيرفته در جامعه براي حفظ بقا و ادامه » هنجارهاي«با » همنوايي«راه آموزش كسب و در نهادها، «به عبارتي ديگر، فرهنگ، همه . شده است» انگاربندي«نسل و نظم امور اجتماعي

ها، ادبيات و اعتقادات يك قوم را كه در جريان آموزشي فنون، هنرها، رسوم و سنتتوان با اين تعريف، مي. »گيرد يابد، دربرمي وناگون، از نسلي به نسل ديگر انتقال ميگ

)3.(هاي قومي در يك جامعه دانست با پيوندها و همبستگي» ميراث اجتماعي«فرهنگ را تقريبا به يك معني و مفهوم به كار » تمدن«و » فرهنگ«شناسي دو اصطالح در مردم

ميالدي، 1865شناس انگليسي، نخستين بار در سال مردمور ادوار تايل .شوند برده ميهايي در تاريخ ابتدايي نوع بشر و توسعه پژوهش«اصطالح فرهنگ را در كتابش به نام

شناسي در ميالدي، آن را از ديدگاه اجتماعي و مردم 1871به كار برد و در سال » تمدن :كند يف ميچنين تعريف و توص» فرهنگ ابتدايي«كتاب مشهور خود

اي از معرفت، عقايد، هنر، اخالقيات، قوانين، آداب و فرهنگ يا تمدن، مجموعه پيچيده. »آموزد ها و عادات ديگري است كه انسان، چون عضوي از جامعه آنها را مي همه قابليت

)4(و ) 3(

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

:برخي ديگر از اين تعاريف به شرح زير استاحساسي فكري و غيرمادي است كه اي پيچيده از خصوصيات فرهنگ، مجموعه -1

)6.(شود عنوان شاخص جامعه و يا گروهي اجتماعي مطرح مي بهفرهنگ، نظامي است متشكل از باورها، اعتقادات، رفتارها و آنچه كه سبك و سياق -2

)6.(گردد شود و نيز بازتاب آن در آنچه توليد مي زندگي ناميده ميتكنولوژي و (م كه از دو بخش مادي فرهنگ، نظامي است كم و بيش منسج -3

)7.(شود تشكيل مي) باورها و اعتقادات(و غيرمادي ) محصوالت توليد شدههايي كه بيشتر بر اي است از عقايد، آداب و رسوم و ساير جنبه فرهنگ، مجموعه -4

)9.(هاي معنوي و معرفتي انسان توجه دارند ابعاد جنبهها، معارف، هنر، اعتقادات، آداب و رسوم و نياي است از دانست فرهنگ، مجموعه -5

)8.(هاي يك تمدن يادگاريهاي رفتاري و عقيدتي اكتسابي اعضاي يك توان مجموعه ويژگي فرهنگ، را مي -6

جامعه، گروهي از افراد هستند كه مدت زمان درازي با هم . جامعه خاص تعريف كردعنوان يك واحد شته و خود را بهزندگي كرده باشند و سرزميني را در اشغال خود دا

)7.(هاي ديگر، سازمان داده باشند اجتماعي متمايز از گروههايي كه اعضاي يك گروه معين دارند، هنجارهايي فرهنگ عبارت است از ارزش -7

)6..(كنند كنند و كاالهاي مادي كه توليد مي كه از آن پيروي ميتي اكتسابي اعضاي يك جامعه خاص هاي رفتاري و عقيد فرهنگ، مجموعه ويژگي -8 )10.(استفرهنگ سازوكاري است كم و بيش منسجم، مشتمل بر اجزاي مادي و غيرمادي كه -9

اند و با درجات آزادي مختلف در يكي از سه بخش شناختي، هنجاري و مادي قرار گرفته )4.(شود گذارند تا در نهايت، تعادل فرد، جامعه و محيط برقرار بر يكديگر تأثير مي

ها، و هنرهاي متعلق به اي از عقايد، عادات، فرم فرهنگ عبارت است از مجموعه -10 )2.(ها در زمان و مكان مشخص جمعي از انسان

)5.(هاي متكي بر ضمير ناخودآگاه فرهنگ عبارت است از سيستم رفتارها و حالت -11ا روابط و ساختارهاي ها ب ارزش: فرهنگ عبارت است از ارتباط متقابل سه عامل -12

... / ارائه مديل جهت اصالح فرهنگ عمومي در

)3.(اجتماعيهاي فرد فرهنگ عبارت است از رفتار متعارف و مرسوم جامعه كه بر همه كنش -13 )4.(كند؛ حتي اگر وي به دشواري از آن آگاه باشد نفوذ مي

اي است در رفتار سنتي كه نژاد بشر آن را تنيده فرهنگ به معناي كليت درهم -14 )2.(شود وخته ميپرورانده و نسل به نسل آم

همه . يكي از اجزاي سازنده فرهنگ است) عامه يا همگاني(فرهنگ عمومي هاي ابتدايي و روستايي كه تكنولوژي و هاي شناخته شده در جهان، چه در جامعه فرهنگ

هاي پيشرفته و صنعتي كه از تكنولوژي ابزار كار ساده و ضعيف دارند و چه در جامعههايي از آن را به د برخوردارند، داراي فرهنگ عامه هستند و صورتپيچيده و ابزار نيرومن

.برند كار مي. هاي آموخته انسان و از ميراث اجتماعي جامعه اوست فرهنگ عمومي، جزيي از سنت

بعضي، ادبيات شفاهي را فرهنگ عامه و خود فرهنگ عامه را مقوله ادبي يا هنري فرهنگ ها، ادب و هنر را در ها و جشن ها، آيين ب و رسوم، سنتبرخي ديگر، همه آدا. اند پنداشته

هاي پيشرفته صنعتي كه به صورت جامعه ابتدايي و روستايي و بازمانده آنها را در جامعهاي است شامل تمامي فرهنگ عمومي مقوله. اند شود، فرهنگ عامه دانسته شفاهي منتقل مي

رآوردن نيازهاي بشري، بسته به انواع هاي مبني بر انديشه و عادت كه در جهت ب فعاليتجوامع از نظر تاريخي، سياسي، اقتصادي، مذهبي، رفتارهاي عموم مردمي را شكل

شود و در بعد خاص خود رفتارهايي كه گاه ويژگي خاص يك جامعه مي. دهند مي )7.(گيرد عنوان ويژگي فرهنگي، سياسي، مذهبي و اقتصادي اجتماع، مورد توجه قرار مي به

رو در شناسايي فرهنگ عمومي يك جامعه بايد به شناسايي كليه نهادهاي از هميناي دهنده فرهنگ از جهات مذكور توجه داشت و با ديدي وسيع و با صبر و حوصله تشكيل

ها را شكل هايي كه اين ويژگي در خور تحقيقات ميداني درازمدت، به جستجوي شاخصمكان سنجش و مطالعه واقعيات رفتار مردم در هر اساس اين شناخت ا. دهند، پرداخت مي

.زمينه استهاي تحقيق به هنگام مطالعه موردي هر يك از ابعاد فرهنگ عمومي بايد از انواع روش

هاي ها و پرسشنامه، آمار و بررسي ميداني، از جمله مصاحبه، مشاهده، تهيه مونوگرافي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

پيوندهاي نزديك و عميق با مردم عادي و شناسانه از سوي افرادي كه شناسانه و روان جامعههاي آكادميك، آنان را از واقعيت زندگي عامه مردم جدا عامه دارند و استغراق در فعاليت

ترين وجه، دهنده فرهنگ عمومي، مهم هاي تشكيل در تعيين شاخص. كند، بهره جست نمي )2(.است) در اينجا مديريت شهري(چهره غالب رفتار مردم در هر زمينه

هاي مهم فرهنگ ويژگي) 3

مشترك بودن -1-3اشتراك عناصر فرهنگي در هر جامعه و يا گروه اجتماعي، عامل اصلي انسجام و

ضمن آن كه اين . دهنده ميزان مقبوليت آن عناصر در ميان گروه و جامعه است نشان .دهد ويژگي اساس كسب هويت جامعه و يا گروه را تشكيل مي

ناكتسابي بود -2-3اند و فرد از طريق تعامل با محيط بسياري از عناصر فرهنگي، نه ذاتي، بلكه اكتسابي

.كند انساني و طبيعي، مستقيم و غيرمستقيم، بسياري از خصوصيات فرهنگي را كسب مي

قابليت انتقال -3-3انتقال اي ديگر را نيز به دنبال دارد كه آن قابل اكتسابي بودن مفاهيم و عناصر فرهنگي، نتيجه

هاي فرهنگي از نسلي به نسل ديگر در علم انتقال ارزش. بودن و يا آموزشي بودن فرهنگ است )2.((reproduction cultural). نام دارد باز توليد فرهنگيشناسي، جامعه

چگونگي توصيف، شناخت و بررسي مسائل فرهنگ عمومي) 4

توصيف فرهنگ عمومي -1-4ها، اي از اهداف، ارزش يافته مجموعه منسجم و نظام فرهنگ عمومي عبارت است از«

عقايد، باورها، رسوم و هنجارهاي مردم متعلق به يك جامعه بزرگ، قوم يا ملت؛ اما آنچه گر همه اينهاست و در يك جامعه ظهور عمومي و قابل مشاهده دارد، رفتار، در واقع تجلي

... / ارائه مديل جهت اصالح فرهنگ عمومي در

به . تواند بيان شود ه به سادگي ميمنش و عرف جامعه يا همان معيارهاي اجتماعي است كهاي چندي بياني ديگر، درست است كه فرهنگ و از جمله فرهنگ عمومي داراي اليه

پذيرند، ليكن اليه بيروني آن است كه باالترين اهميت را است كه از يكديگر تأثير ميگيري شكلهاي بيروني است و بيشتر از همه در دارد؛ چون بسيار متأثر از شرايط و سيستم

.گذارد هاي فرهنگ تأثير مي شخصيت اجتماعي مردم و نيز ساير سطوح و اليهاما الزمه هرگونه تفكر و اقدام به منظور تغيير و اصالح فرهنگ عمومي در مرحله اول تالش جهت بررسي آن از طريق درايت نظر در رفتار و منش اجتماعي خود و ديگران در

و منشي كه در محيط خانواده، در كوچه و خيابان، در همان رفتار. سطوح مختلف استنمايند و هاي جامعه عادي مي محل كار و فعاليت و در برخورد با افراد، نهادها و سازمان

مرحله بعد نيز شامل تجزيه و تحليل اين رفتارها و جستجو براي آگاه . مورد انتظار استها وتلقي ما از دنياي امروز، ورها، ارزششدن نسبت به اساس آنها كه ريشه در اعتقادات، با

)2.(ديروز و فردايمان دارد

شناخت و تجزيه و تحليل فرهنگ عمومي -2-4هاي انساني و در جريان اي است كه توسط اجتماعات و گروه گفتيم كه فرهنگ پديده

ها پديد گويي به نيازهاي مختلف انسان تالش و كنكاش گروهي زندگي بشر و پاسخها با جهان هستي، با كننده نوع و كيفيت روابط انسان فرهنگ هم متأثر و هم تعيين. آيد مي

ها و جوامع انساني در طول تاريخ، پيوسته خود و با يكديگر بوده و در بين تمامي گروه .وجود داشته است

طور خاص، طور كلي و فرهنگ عمومي به شناخت، تجزيه و تحليل پديده فرهنگ، بهما و . رود، اساسي و مهم است ن از امكان و ضرورت تغيير و اصالح آن ميآنگاه كه سخبه . وساز فرهنگ و متأثر از تأثيرات گوناگون آن هستيم ها، مؤثر در ساخت همه انسان

.سازد سازيم، ما را مي عبارت ديگر، دنيايي كه ما ميت هوشيارانه و تواند، آنچنان كه معمول است، بدون دخال شدن مي اين ساختن و ساخته

تواند فرآيندي اگر نه كامل، ولي تا حدودي طراحي شده و كنترل شده ما انجام شود و ميدر چنين حالتي است كه شناخت مجموعه فرهنگ و عناصر و اجزاي آن و . آگاهانه باشد

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

)2.(كند روند و كيفيت روابط متقابل ما با آن اهميت خود را آشكار مي يافته ه نظامفرهنگ، يك مجموع -4- 1-2

يا ) منظومه(يافته پديده فرهنگ چون هر پديده ديگر در جهان هستي، يك كليت نظاماي كه يافته، چيزي باالتر از مجموع اجزاي پراكنده اين كليت يا مجموعه نظام. سيستم است

ها، فرآيند و تأثيري كه از كيفيت در ديدگاه سيستم. اند، معني دارد در يك جا جمع شدهبه همين . شود، اهميت دارد د و رابطه متقابل اين اجزا با هم و با كل سيستم حاصل ميپيون

هاي مختلف از ارزش، دليل است كه يك نمونه و نماد فرهنگي در شرايط و وضعيت )9.(شود مفهوم و اعتبار متفاوتي برخوردار مي

اركان و عناصر عنوان يك سيستم، ارتباط و پيوند اين بنابراين با نگاه به فرهنگ بهتوان هر يك از اجزا را از دهنده با كل مجموعه يا منظومه اهميت دارد و نمي تشكيل

يافته فرهنگ قابل توجه اينكه مجموعه نظام. وضعيت و محيط كل ارزيابي و بررسي كرداز يك كليت بزرگتر، يعني نظام فرهنگي و اجتماعي ) زيرمنظومه(خود يك زيرمجموعه

دهنده هاي تشكيل ها و منظومه است و نوع و كيفيت پيوندش با ساير مجموعه جامعه انسانيشخصيت و ) مانند گذشته تاريخي، مذهب، اقتصاد و محيط طبيعي(تر نظام بزرگ

شايد الزم به يادآوري نباشد كه . سازد اي كه هست، مي خصوصيت آن را به شكل ويژههاي عنوان زيرمجموعه مين صورت يعني بههمه متعلقات و مشتقات فرهنگ را نيز بايد به ه

وسازهاي ديگري دانست كه ضمن ارتباط و پيوند متقابل با هم از اجزاي متشكل و ساخت .اند يافته تشكيل شده دروني نظام

ساز بوده لهأها در رابطه با مقوالت فرهنگي هميشه مس عدم برخورداري از نگرش سيستمها در درون يك جامعه و موجب قهر و كين ناكامي ها و ها و آسيب و چه بسا موجب تنش

توان ذكر كرد هاي تاريخي فراواني را مي در اين باره مثال. و ستيز در بين جوامع شده استكه از حوصله اين مقاله خارج است و در فرصت ديگري بايد مشخصا به آن پرداخت؛ مثال

صورت مجرد، در محيط ش، بهزماني كه يك مفهوم و سمبل فرهنگي قدرتمند و با ارزاي مطرح شود، از ارزش و اعتبار و تأثيرش به مراتب كاسته شده و چه بسا فرهنگي بيگانه

ايم كه تقليد ما در جامعه خود نيز شاهد بوده. حالتي مضحك و ناهنجار به خود گرفته است

... / ارائه مديل جهت اصالح فرهنگ عمومي در

اد يا برداري سطحي و ظاهري از برخي نمودهاي فرهنگ ديگران توسط بعضي افر و كپي )2.(هايي را به دنبال آورده است ها و ناهمگوني ها، چگونه ناهنجاري گروه

اي اكتسابي است فرهنگ پديده -4- 2-2

ها از آغاز تولد با قرار گرفتن و ايجاد ارتباط با محيط خانواده و سپس اجتماع انسانا، عقايد، معيارها و ه ها، سنت ها و نهادهاي متعلق به آن، ارزش ها و گروه تر و سازمان بزرگ

بسياري از هنجارها، باورها و معيارهاي . گيرند همه آنچه كه فرهنگ است را فرا ميشوند و آنچه در كودكي و سنين رشد كسب شود فرهنگي در زمان كودكي آموخته مي

البته شخصيت رواني و بيولوژيكي اشخاص . ساز خواهد بود بسيار عميق، استوار و سرنوشتعوامل ديگري چون غريزه، توارث و مانند اينها نيز هست، ولي اين تأثيرات، تحت تأثير

ما از كودكي در ارتباط خود با . نيست) كه ماهيتا يك پديده اجتماعي است(جزء فرهنگ گيريم كه چه چيزي خوب يا بد است، از چه چيزهايي محيط فرهنگي جامعه، فرا مي

ديگران چگونه رفتار كنيم، به چه كساني احترام آيد و از چه چيزهايي نه، با خوشمان ميهايي را انجام دهيم، چگونه غذا بخوريم، چگونه لباس ها و آيين بگذاريم، چه سنتها چه راه و روشي را هايي را برگزينيم و براي رسيدن به اين هدف بپوشيم، چه هدف

.انتخاب كنيمترين روزهاي حتي در ابتدايينتايج تحقيقات دانشمندان نشان داده است كه انسان

ها و شنيده. بيند تولدش نيز در ارتباط با محيط اجتماعي از نظر فرهنگي، آموزش ميشايد اينكه در جامعه . گيرد سپارد و با برخي از آنها انس مي هايش را به خاطر مي ديده

ن موضوع گويند با اي اسالمي ما رسم است به هنگام تولد فرزندان در گوش آنها اذان ميها در گنجينه خاطرات طفل عنوان اولين آموخته ارتباط نباشد؛ زيرا الفاظ و آواي اذان به بي

سازد تا به راحتي با فرهنگ منبعث از اذان در سطح شود و در بزرگي او را قادر مي ثبت مي .جامعه ارتباط برقرار كند

با پيوستن . يابد ادامه ميفراگيري فرهنگ در تمامي سنين رشد و پس از آن نيز همچنان هاي اجتماعي، فرهنگ آن گروه به صورت ناخودآگاه يا آگاهانه افراد به هر يك از گروه

اين . افزايد هاي فرهنگي پيوسته مي بر دامنه و ابعاد آموخته) تر هاي فرهنگي بزرگ آموخته(

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

ت؛ مثال با گيرد و از آن گريزي نيس امر به واسطه خصلت اجتماعي بودن انسان صورت ميهاي ورزشي و تفريحي هايي چون مدرسه، انجمن قرار گرفتن كودكان و نوجوانان در محيط

ها، باورها و هاي محلي و امثال آن، شخصيت فرهنگي آنها با فرا گرفتن ارزش و گروهاين فراگيري آنچنان عميق و مؤثر است كه گاهي . يابد معيارهاي جديد پيوسته تحول مي

برخي اوقات شاهد رفتارهايي از سوي آنها هستيم . شود الدين و اطرافيان ميموجب حيرت وكه هرگز در محيط خانواده سابقه نداشته و يا گرايش و عالقه آنان را به مواردي كه براي ما

)2.(كنيم قبال چندان اهميت نداشته است، مالحظه مي

اهميت و قدرت معيارها در مجموعه فرهنگ عمومي -3-4اين گزينش . گزينند هايي را برمي اي مردم براي اداره امور زندگي خود راه جامعه در هر

به عبارت ديگر جو و محيط فرهنگي . به شدت تحت تأثير فرهنگ عمومي جامعه استآموزد چگونه در مواجهه با شرايط مختلف رفتار خود را تنظيم جامعه است كه به ما مي

اقتصادي خود را حل و نيازهاي مادي و معنوي خود را نماييم و چگونه مسائل اجتماعي ـ .برطرف كنيم

اي نه تنها بر رفتار و كردار روزمره ما كننده بايد توجه داشت كه معيارها تأثيرات تعيينها و اعتقادات و پوشي و تضعيف ارزش گذارند، بلكه در جهت تأييد و تقويت، يا چشم مي

اين معيارها هرگز به صورت رسمي و ظاهري تعيين . ندرو كار مي ساير موارد فرهنگ نيز بهصورت اند؛ بلكه در ذهن و ضمير اعضاي يك جمع و جامعه فرهنگي به و بيان نشده

گذاري يابد و توسط جامعه ارزش هايي است كه وجودشان در رفتار مردم تجلي مي ايده .دهد شود و تلقي آنان را از واقعيات محيط نشان مي مي

ترين و مؤثرترين بخش فرهنگ عمومي يك جامعه هستند؛ چرا كه از هممعيارها ماند و از طرف ديگر به واسطه هاي موجود قرار گرفته ها و باورها و بينش طرفي بر پايه ارزش

.سازند اي را مي هاي تازه ها، باورها، و بينش رواجشان در سطح جامعه، ارزش قابليت و امكان تغيير فرهنگ -4- 1-3

ها بسيار قدرتمند و پرنفوذند و از شبكه به هم پيچيده و عظيمي از جا كه فرهنگاز آن

... / ارائه مديل جهت اصالح فرهنگ عمومي در

اند، شايد غيرقابل ها و معيارها تشكيل شده خصوص خصلت ها، باورها، اعتقادات و به ارزشهاي اصلي فرهنگ، صفت تغيير و اصالح پنداشته شوند؛ اما بايد بدانيم كه يكي از ويژگي

.است تحول و تغييرپذيري آنها و يك از مشتقات فرهنگ عمومي از جمله خصلت توجه داشته باشيم كه هيچ

شوند؛ مثال در آيند و ماندگار نمي معيارهاي فرهنگي و اجتماعي به خودي خود پديد نميفرهنگ عمومي، تحمل وجود نظرات و عقايد مخالف و متفاوت كم است و مردم توجه

.تماعي خود ندارندچنداني به سالمت محيط طبيعي و اج ريزي فرهنگي برنامه -4- 2-3

اي از اي دارد و با مجموعه نيز كاربرد گسترده» ريزي برنامه«واژه » فرهنگ«همانند ريزي برنامهاي كه مادر يعني همان رشته(هاي علمي، از جغرافياي انساني وظايف و رشته

هاي ها، مثل طرح گاه تسكون ريزي براي شامل طرح(تا طراحي شهري ) شهري مدرن استهاي اجتماعي همراه آنها و مديريت عمومي گذاري ريزي اقتصادي و سياست ، برنامه)جامع

ريزي استراتژيك در پيوند است؛ در هر حال، و بازرگاني، نظريه سازمان و سرانجام برنامهاز آن گذاري است و در سياست) هرچند نه چندان دقيق(كاربرد روش علمي » ريزي برنامه«گذاري عمومي و هاي سياست اي كه هم علم است و هم هنر و با نظريه عنوان رشته به

ريزي را فرآيند اي ديگر، برنامه از زاويه. شود انتخاب، پيوند تنگاتنگ دارد، نام برده مياگر اين . اند دانسته) ها گزينه(ها اي از انتخاب تعيين اقدامات مناسب آينده به واسطه سلسله

طور كه تيتز ريزي تسهيالت و اسباب آسايش به كار ببريم، همان اريف را در مورد برنامهتعتسهيالت عمومي در «يابي تسهيالت آورده است، در اثر عظيم خود در باب مكان

اين . »گيري شكل كالبدي شهرها و كيفيت زندگي درون آنها نقش اساسي دارند شكلند؛ اما به صورت تركيب شده با يكديگر هم به تعاريف هرچند نسبت به هم مستقل هست

با اين همه، دشواري . پوشي داشته باشند روند و در عمل ممكن است با يكديگر هم كار ميتر از اين مفهوم، ناشي از چند وجهي بودن آن است؛ اما در نهايت دستيابي به تعريفي دقيق

ي شهر به صورتي است كه براي همه بر اين موضوع توافق دارند كه هدف پاياني سازمانده )3.(»ساكنانش شادماني بيشتر فراهم آورد

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

چگونگي اصالح و تغيير فرهنگ عمومي) 5هاي قبلي درباره فرهنگ عمومي و كاركرد عوامل و مشتقات با توجه به آنچه در بخش

زم اي براي ايجاد تغيير و اصالح در فرهنگ عمومي، ال آن بيان شد، در جريان طراحي برنامهبراي . است مالحظاتي چند را منظور داشت تا اجراي آن برنامه در عمل با موفقيت همراه شود

اول، ادراك اين : رسد دار دو چيز ضروري به نظر مي ايجاد تحولي پايدار و اصالحي معنيواقعيت كه زندگي اجتماعي ما تحت تأثير شبكه نامرئي فرهنگ عمومي است و دوم،

.قابليت فرهنگ براي تغيير و اصالح آنكارگيري قدرت و بهاي است كه سيستم وظايف فرهنگي آنها اينكه انديشه و عمل مردم يك جامعه به گونه

شناسان به شناسان، روان شناسان، انسان بسياري از جامعه. اي نيست كند، حرف تازه اقتضا ميواقعيت فوق، به تنهايي اند؛ اما ادراك و تشريح تفصيل در تشريح اين مقوله نوشته و گفته

هاي فكري و عملي باشد براي كافي نيست، بلكه بايد اين ادراك، مقدمه يك سلسله تالشاينكه نحوه تأثير عوامل فرهنگي را بر رفتار اجتماعي كشف كنيم و از همين مكانيزم در

ان توجه مورد ديگري كه بايد بد. جهت رهاسازي خود از بند يا زندان فرهنگ استفاده نماييمريزي جهت تغيير يا اصالح فرهنگ عمومي بايد نمود، اين است كه هرگونه برنامه

دربرگيرنده ميل و اراده مردمي باشد كه تحت تأثير آن فرهنگ و به تبعيت از اقتضائات آن عنوان خبره يا نخبه يا مسؤول بنابراين، غلط است كه فكر كنيم گروهي به. كنند زندگي مي

ه فرآيند شناخت و تجزيه و تحليل فرهنگ عمومي يك جامعه وسيع را به عهده توانند هم ميپيچي و سپس پياده كردن بگيرند و پس از آگاهي يافتن از نقاط ضعف و قوت، به نسخه

هاي ذينفع در اين امر، نياز به تغيير و تحول را آنكه انسان برنامه اصالح و تغيير بپردازند؛ بيهمه اين مسائل به واسطه وجود . سه تغيير دخالت داشته باشندخود درك كنند و در پرو

ها در آن فرصت رشد و ها و خصلت ها و شرايط مناسبي بوده است كه اين نوع گرايش زمينهفرهنگ عمومي در يك اجتماع همچون زميني است كه بسته . اند تداوم و گسترش پيدا كرده

صلخيز شده و هم زمان هر چيز در آن فرصت هاي خاصي حا به شرايط، تنها براي تخم و دانههاي بردن به علل وجودي برخي معيارها و خصلت پس براي پي. يابد رويش و شكوفايي نمي

ها و رفتارهاي ديگر، بايد ها، خصلت خاص در يك فرهنگ، عدم رشد و گسترش ارزش

... / ارائه مديل جهت اصالح فرهنگ عمومي در

نگي جستجو هاي تأثيرگذار و تأثيرپذير را در چارچوب و درون شبكه يك نظام فره زمينهاين موضوع نياز به يك كار جدي پژوهشي و مطالعاتي گسترده و عميق دارد كه بايد . كنيم

)6.(شرايط آن توسط مسؤوالن و افراد دلسوز و عالقمند فراهم شود

ها و معيارها در فرهنگ عمومي راهكارهايي براي رشد خصلت) 6

تأييد و تشويق -1-6شوند، معموال به شكلي از و فرهنگي ماندگار مي رفتارهايي كه در يك نظام اجتماعي

بعضي . گيرند سوي اجتماع و اعضاي متعلق به آن فرهنگ مورد تأييد و تشويق قرار ميكه (اوقات به علت عدم وجود تنبيه و بازخواست در مقابل رفتارهاي ناشايست و نامناسب

.يابد رشد و گسترش مي معيارهايي در يك نظام فرهنگي) خود نوعي تأييد و تشويق استدهد كه برخي ها در فرهنگ عمومي اين اجازه را به ما مي بنابراين وجود برخي زمينه

ها و يا رفتارهاي شايسته را انجام دهيم و عمل و رفتار ما معموال به شكلي مورد خالفكاري .گيرد تشويق و تأييد جامعه قرار مي

الگوسازي و الگو گرفتن -2-6اي معموال مردم، آگاهانه يا ناآگاهانه، الگوي رفتاري خود را از افراد و در هر جامعه

شان هستند؛ يا افرادي كه به هر صورت گيرند كه مورد اعتماد، احترام يا توجه اشخاصي ميپدر و مادر . اند؛ يا محبوب و مورد تأييدند هاي موفق و پيشتاز معرفي شده عنوان نمونه به

آموزان، فرزندان هستند، معلمان و مربيان براي دانشجويان و دانشالگوهاي مسلمي براي ها و ادارات براي كاركنان، استادكار براي شاگرد و كارآموز، مديران و رؤساي سازمان

ها و ها، فيلم هاي داستان منصبان و همچنين قهرمانان ملي، شخصيت مقامات و صاحبكنيم كه چرا به درس و مدرسه رزنش ميگاهي فرزندان خود را س. ها براي عموم سريال

كنند؛ در حالي كه چه انگاري مي اند و در انجام وظايف تحصيلي و تكاليف سهل توجه بيهاي مختلف كوتاهي بسا خود ما پيوسته در كار و وظيفه شغلي و اجتماعي خود به صورت

ما بيش از اينكه فرزندان. نماييم كنيم و اصول و ضوابط اخالقي و شغلي را رعايت نمي مي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.شوند هاي ما متأثر شوند، از رفتار ما متأثر مي ها و سرزنش از سفارش

رساني شبكه ارتباطي و پيام -3-6رساني يك جامعه مورد تكرار و تأييد قرار بگيرد آنچه در شبكه ارتباطي و پيام

.اشدگيري معيارهاي فرهنگي و اجتماعي مؤثر ب تواند در شكل ساز است و مي جريانافتد و مردم به كرات آن را ها مي اي به تكرار بر سر زبان وقتي موضوع يا مقوله

كند و در ميان مردم ها را به خود جلب مي كنند، ناخودآگاه توجه شنوند و بازگو مي ميزبان و نحوه بيان در اين خصوص نقش . آورد ارزش و اعتباري به نيكي يا بدي پديد مي

.گذارد گيري جريان فرهنگي تأثير مي بر چگونگي شكل كند و زيادي بازي مي

پيوندها و روابط متقابل -4-6سازند، تأثير بسزايي در كيفيت و نوع پيوندي كه مردم با افراد و محيط خود برقرار مي

چه بسا افرادي كه تنها با گروه . گذارد شود به جاي مي آنچه در فرهنگ عمومي متجلي مي. هاست كنند و رفتارشان تنها متأثر از همان خاصي ارتباط برقرار ميهاي اجتماعي و محيط

اگر همين افراد به اين فكر بيفتند كه با گروه يا محيط ديگري رابطه برقرار كنند، چه بسا .هاي جديد و متفاوتي در آنها پيدا شود رفتار و خصلت

خصلت در همه افراد اگر اساس روابط پدر در خانواده پيوسته بر امر و نهي باشد، اينبرخورد ما با طبيعت اطراف خود، اگر بر . شود خانواده پيدا شده و جزء فرهنگ آنها مي

وجود زيست را به برداري و تصرف صرف استوار باشد، تخريب و زوال محيط بهرههمچنين است رابطه مدير و مسؤول يك اداره يا سازمان با كارمندان كه اگر بر . آورد مي

خواهي استوار باشد، اين نوع رابطه در سطح تمامي سازمان ودسري و خويشتنتحكيم، خ .يابد رجوع گسترش مي كند و تا روابط بين سازمان و ارباب شيوع پيدا مي

ها تعليم و كسب مهارت -5-6هايي را داشته باشيم كه دربارة چگونه ممكن است از افراد و جامعه انتظار رفتار و فعاليت

اند؟ رفتار توأم با خالقيت، تفكر و هاي مربوطه را كسب نكرده اند و مهارت يدهآن تعليم ند

... / ارائه مديل جهت اصالح فرهنگ عمومي در

ابتكار از اشخاصي كه در دوران تحصيل تنها به انباشت اطالعات از حفظ كردن مواد درسي مردم يك جامعه عموما مايلند همان كارهايي را بكنند كه . اند، انتظاري نابجاست اشتغال داشته

هايي قرار دهند كه در طول زندگي اند و فعاليت خود را بر اساس مهارت ديدهبراي آن تعليم اند؛ مثال انتظار بحث و كنكاش فكري و گروهي در سازمان يا جامعه به اجتماعي كسب كرده

منظور رسيدن به يك نقطه نظر مشترك و واحد و سپس عمل بر مبناي آن در بين افرادي كه هاي متفاوت اند و مجال تحمل ديدگاه تمرين و تجربه داشتهپيوسته در جهت حذف يكديگر

.تواند منطقي باشد و مخالف را ندارند، نميتري براي آموزش در تمام هاي بسيار گسترده ويژه راديو و تلويزيون، ظرفيت ها به رسانه

پس. گيرد اي را دربرمي ها دارند و كاركرد آموزشي آنها تمام اشكال رسانه سطوح و حوزهها و رفتارها نقش مهمي ايفا ها، نگرش دهي به هنجارها، ارزش هاي گروهي در شكل رسانهها را شامل شود كه كل گستره مخاطبان رسانه كنند و اين خود نوعي آموزش تلقي مي ميهايي كه در جهان امروز به شدت تحت تأثير درونشدها و اطالعات يكي از حوزه. شود مي

ها بررسي يافته. هاي اجتماعي است هاي شهروندي و مشاركت مهارت اي قرار دارد، رسانهتوانند با ارائه الگوهاي رفتاري و اطالعات مطلوب، به ها مي حاكي از آن است كه رسانه

هاي جديدتر، مانند اين مسأله در مورد رسانه. هاي شهروندي كمك كنند افزايش مهارت .تاينترنت بيشتر مورد تأكيد قرار گرفته اس

تعهد و تخصيص منابع -6-6صورت ها كه به ها، اهداف و برنامه تعهد عملي يك جامعه نسبت به آرمان

وجود آمدن فضاي گذاري و تخصيص منابع، وقت و انرژي قابل ارزيابي است، در به سرمايهي ا در هر زمينه. فرهنگي الزم براي پيشرفت و دستيابي به نتايج مورد انتظار بسيار مؤثر است

گذارد، ضمن دستاوردهاي مادي مي» مايه«اي كه جامعه به اصطالح و در رابطه با هر مقولهممكن است . نمايند مربوطه، گرايشات و معيارهاي فرهنگي را نيز در همان راستا تقويت مي

هايي صحبت كنند، ولي آنچه مسير رهبران و متوليان امور در يك جامعه پيوسته از اولويتكند، نه آنها كه توجه و اقدام عملي و واقعي در نگي و اجتماعي را مشخص ميجريان فره

مثال اين روزها در جامعه ما بسيار از . اند امور مختلفي است كه نسبت به آن متعهد بوده

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

شود؛ در حالي كه صرفا اين سخن، عنوان زيربناي تحول و توسعه ياد مي اهميت فرهنگ بهبايد ببينيم در . دهد در راستاي توسعه، اصالح و تغيير نميمسير فرهنگ عمومي ما را

سهم ) اقتصاد، صنعت، خدمات و غيره(مجموع اعتبارات تخصيص يافته در امور مختلف امور فرهنگي در منابع و وقت و انرژي مصرف شده، چقدر بوده است؛ چند پروژه

عه به انجام رسيده؛ هاي جاري فرهنگ در جام تحقيقاتي در جهت شناخت ابعاد و ويژگيهاي دخل و تصرف در وادي پيچيده و حساس فرهنگ چه ها و روش براي بررسي راه

مطالعاتي صورت گرفته؛ تعداد كارشناسان، انديشمندان و پژوهشگراني كه به اين موضوع اند، چقدر بوده است؛ و بسياري موارد ديگر از به شكل سيستماتيك و هماهنگ پرداخته

)2.(اين نوع

مدلي براي مديريت شهري كارآمد بر اساس اصالح : گيري نتيجه فرهنگ عمومي

فرآيند و مدل پيشنهادي براساس آنچه در اين مقاله مورد بحث و بررسي قرار گرفت،سازي مديريت شهري كارآمد به صورت شكل مندرج در پايان اين مقاله خواهد براي پياده

هنگ، خصوصا تغيير فرهنگ عمومي كاري بسيار بايد توجه داشت كه بحث تغيير فر. بودهاي مختلف مرتبط با اين تغيير فرهنگي بايد در حوزه. بر خواهد بود سخت و دشوار و زمان

گيري از ابزارهاي مناسب، نظير آموزش كودكان در مدارس و مديريت شهري و با بهرهراديو، تلويزيون، هاي عمومي و فراگير نظير گيري از رسانه ها، بهره حتي مهدكودك

هاي آموزشي براي شهروندان باشد تا در نهايت، احساس ها و برگزاري كالس روزنامهمسؤوليت در درون شهروندان شكل گرفته و اين احساس اعتقاد، رفتار شهروندي آنها را

هاي مختلف بدين ترتيب، شهروندان، نه تنها خود نقشي فعال در حوزه. مديريت كندايفا خواهند كرد، بلكه بر رفتار غيرمسؤوالنه ساير شهروندان نظارت كرده مديريت شهري

نكته مهم در . گريز نيز اصالح خواهد شد و به مرور، رفتار اين دسته از شهروندان قانونمديريت شهري انتقال ابزارهاي كنترلي از برون به درون افراد است كه اين جز با اصالح

سازي مدل بايد سعي شود به سؤاالت زير پاسخ درست ادهدر پي. فرهنگ ميسر نخواهد شد

... / ارائه مديل جهت اصالح فرهنگ عمومي در

.داده شود يابد؟ هاي مديريت شهري معني و مفهوم مي مشاركت مردمي در كدام يك از حوزه -1مشاركت مستقيم، (نوع و ماهيت مشاركت در هر حوزه چگونه بايد باشد؟ -2

...)غيرمستقيم وهاست يا مشاركت و همكاري در گيري منظور از مشاركت، مشاركت در تصميم -3

؟...)نظير تفكيك زباله و (انجام امور شهري هاي مورد بحث چگونه است؟ در حال حاضر وضعيت مشاركت مردم در حوزه -4ها گريزي مردم در هر يك حوزه تفاوتي يا مشاركت جويي، بي داليل مشاركت -5

چيست؟ آيا اين داليل ريشه در عوامل فرهنگي دارد؟ -6آيا اصوال مديران خواهان و پذيراي مشاركت مردم هستند؟ اگر جواب منفي است، -7

داليل آن چيست؟ هاي مورد نظر تشويق كرد؟ توان مردم را به مشاركت در حوزه چگونه مي -8 منافع حاصل از اين مشاركت براي مديريت شهري و مردم چيست؟ -9

عمومي در راستاي مشاركت در امور آيا استراتژي بلندمدتي براي اصالح فرهنگ -10 شهري وجود دارد؟

نظير مدارس، (ساز آيا در اين استراتژي، نقش و سهم عناصر و ابزارهاي فرهنگ -11 به درستي تعريف و تبيين شده است؟...) ها و خانواده و رسانه

آيا بين نهادهاي درگير در مديريت شهري، روش واحدي براي اصالح فرهنگ -12 است؟ حاكم شهروندي

با توجه به (سازي رفتارهاي جديد شكل گرفته در هر حوزه براي تداوم و دروني -13 هايي بايد بهره گرفت؟ از چه مكانيسم) هاي خاص موجود ويژگي .و چندين و چند سؤال مهم ديگر -14

ريزي ارائه پاسخ دقيق به بسياري از سؤاالت مطروحه، مستلزم طي فرآيند برنامهشناسي وضعيت موجود، تجزيه و تحليل نقاط قوت و ضعف و يك جهت آسيباستراتژبندي هر يك از اين موارد، شناسايي عوامل دخيل در تغيير ها و تهديدات، اولويت فرصت

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

ها و ابزارهاست كه شناسايي تاكتيك هاي مناسب، فرهنگ شهروندي و شناسايي استراتژي .ه استخود نيازمند انجام تحقيقي علمي و گسترد

:مدل پيشنهادي به صورت زير است

... / ارائه مديل جهت اصالح فرهنگ عمومي در

منابع

.هاي زير بهره برده شده است سايت در تدوين اين مقاله، از مطالب و مقاالت ارائه شده در وب1. www.paydaie.com

2. www.farhangi84.blogfa.com/8506.aspx

3. www.aftab.ir/articles/art_culture/culture/c5c1167955664_cultural_p1.php-86k-

4. www.iranpress.ir/farhang/Template1/Contactus.aspx?VID=4

تعريف ) ١ هاي حوزه

:مديريت شهريل و نقل مح -

عموميبر تنظار -

ساخت و سازحفظ حميط زيست -

و نظافت شهريريزي برنامه -

براي اوقات و فراغت

تعيني ) ٢سهم و

نقش مردم در هر

زه ح

٣ (بازشناسي

فرهنگ عمومي در هر يك از

هاحوزه

٤ (بازشناسي

فرهنگ

شناسايي ) ٥نقاط ضعف، ها و قوت، فرصتهتديدات

)شناسآسيب(

٦ (تدوين

اسرتاتژي

شناسايي ) ٧ابزارها و

هاي اآتيكتمناسب جهت فرهنگ تغيري

تغيري ) ٨رهنگف

٩ (تدوين اسرتاتژيهايي براي

رفتارهاي جديد

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

5. www.nashriehnameh.com

6. www.bashgah.net

com.drmahak.www.1385علي اصغر محكي، وبالگ شخصي، . 7 .4، ص 32ت، شماره شناسي فرهنگي، نشريه معرف رهنمايي؛ سيد احمد، آسيب. 8، تهران، سپاه پاسداران )ع(، مباني استراتژي فرهنگي از ديدگاه علي )1342(بابايي، طالتپه، محمدباقر . 9

1384انقالب اسالمي، دانشكده فرماندهي و ستاد دوره عالي جنگ، كده علوم شناسي دانش شناسي فرهنگي جامعه ما، دانشيار و مدير گروه انسان فكوهي، ناصر، آسيب. 10

.شناسي ايران اجتماعي دانشگاه تهران، رئيس انجمن انسان

موانع فرهنگي و اجتماعي نظارت كارآمد

∗دكتر يوسف ترابي

مقدمه و بيان مسأله: الفهجري 1193عنوان پايتخت ايران، توسط آقامحمدخان قاجار در سال انتخاب تهران به

شود و از آن زمان مديريت شهري كشور محسوب ميقمري نقطه عطفي در تاريخ توسعه و شهر عجيب و پيچيده تاكنون تحوالت گوناگوني در فرآيند تبديل تهران به يك كالن

اداره شهر و » بلديه«قبل از تأسيس اولين شهرداري در تهران با عنوان . نقش داشته استها در ديوانخانه خود رسيدگي به امور و مسائل شهري بر عهده داروغه شهر بود و داروغه

را براي اداره امور شهري و تأمين امنيت شهروندان به كار » ها گزمه«نيروهاي اجرايي 1.هاي زيردست وي بود گرفتند و تمامي مديريت امور شهري زير نظر داروغه و گزمه مي

هاي جديد مديريت شهري و رفته با پيدايش تحوالت علمي و الگوگيري از شيوه رفته. هاي استفاده از رويكردهاي نوين در مديريت شهري تهران فراهم آمد زي، زمينهشهرسا

اي ها بيانگر وجود مشكالت و مسائل پيچيده امعان نظر در وضعيت كنوني شهرداري)Complex problems (ها و در نتيجه مديريت است به نحوي كه مديريت بر شهرداري

اسي مواجه نموده است و در مقام عمل، ها و تنگناهاي جدي و اس شهري را با چالشرا كه عبارت است از پويش عقالني سازوكار (Urban planning)ريزي شهري برنامه

علوم انتظاميت علمي دانشگاه أعضو هي ∗

31شارات زمينه، ص تان: ، تهران داري در ايران موانع تاريخي رشد سرمايه) 1351(احمد اشرف .1

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

از جمله متغيرهاي اساسي و . دچار اختالل كرده است 1گيري در امور توسعه، تصميمدهد چگونگي نظارت و تأثيرگذار كه نظام شهرداري را تحت تأثير جدي خود قرار مي

اي كه در اينجا قابل تأمل و بنابراين مسئله. ها است كنترل در فرآيند مديريت شهرداريرسد مقوله نظارت و كنترل و موانع فرهنگي و اجتماعي نظارت و كنترل بررسي به نظر مي

هاي فرهنگي و اجتماعي نقش مهمي به عبارت ديگر برخي متغيرها و مؤلفه. كارآمد استدر همين . كنند ها ايفا مي فرآيند نظارت و كنترل كارآمد در شهرداري عنوان مانع در را به

رابطه نوشتار پيش رو حاصل تالش و پويشي است براي به تصوير كشيدن مهمترين متغيرها و موانع نظارت كارآمد در شهرداري، به آن اميد كه گامي مفيد در مسير اصالح و

شهرداري برداشته شود؛ نظارت و كنترلي كه سازي سازوكارهاي نظارتي و كنترلي در بهينهوري در نظام مديريت شهري و ساز ارتقاء چشمگير بهره ضامن سالمت اداري و زمينه

هاي خردمندانه و هوشمندانه شاهد تكوين شهر باشد تا در پرتو اتخاذ رويه ها شهرداري .پاك و بلده طيبه باشيم

ب ـ تبارشناسي نظارت

مفهوم نظارت -1اي مختصر به مفهوم است اشاره» Control«از بررسي مفهوم نظارت كه مترادف قبل

مديريت عبارت است از . تر بيان گردد شود تا در پرتو آن مفهوم نظارت شفاف مديريت ميو مهمترين وظايف مدير شامل 2ها براي رسيدن به مقاصد سازمان كار كردن با افراد و گروه

عبارت است از تعيين » ريزي برنامه«. شود رت و انگيزش ميريزي، ساماندهي، نظا برنامه» ساماندهي«هاي كاري و روش رسيدن به اهداف، مقاصد و اهداف سازمان و تكميل نقشه

شامل گردآوري منابع، نيروها و ابزارها به مؤثرترين شيوه براي نيل به اهداف و نظارت

دانشگاه پيام نور: تهران ،هاي برنامه اصول و روش) 1375(حسين آسايش .1انتشارات جهاد : انتهر ،3ج ،مديريت رفتار سازماني، ترجمه قاسم كبيري) 1371(پاول هوس و كنت ايچ بالنچارد .2

28ص ،دانشگاهي

/ نظارت آارآمد موانع فرهنگي و اجتماعي

. پيگيري امور و بررسي نتايج است .ديريت در قالب نمودار زير قابل ارائه استچرخه و فرآيند م

ها به منصه ظهور برسد ـ به مثابه يك نظام مديريت شهري ـ كه بايد توسط شهرداريسيستمي است كه از يك سو منابع انساني، مالي، امكانات و مطالبات مردم و دولت و

شده و از سويي ديگر خدمات هاي نظام تلقي ها و ورودي عنوان داده نفوذ به هاي ذي گروهشود كه در نمودار هاي نظام مديريتي قلمداد مي ارائه شده و تغييرات كالبدي شهر، خروجي

.زير آمده است

. كننده در فرآيند مديريت شهري است نظارت و كنترل يكي از مراحل بنيادين و تعيين

ريز برنامهي

انگيزش

نظارت و مديريتسازماندآنرتل

منابع، خدمات

امكانات مايل ا ا

تغيريات آالبدي

شهر

انتظارات مردم، دولت و

هاي ذينفوذ گروه

مديريت

شهري

خروجي

Output

ورود

ي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

در تعريفي از . شود مونه آن اشاره ميبراي نظارت تعاريف گوناگوني ارائه شده كه به چند نفرآيندي است كه مدير از طريق آن تطابق عمليات انجام شده را با : نظارت آمده است

كنترل، تالش : در تعريف ديگري آمده است 1.سنجد ريزي شده مي هاي برنامه فعاليت منظمي است در جهت رسيدن به اهداف استاندارد، طراحي سيستم بازخورد اطالعات،مقايسه اجزاء واقعي با استانداردهاي از پيش تعيين شده و سرانجام تعيين انحرافات احتمالي

2.و سنجش ارزش آنها بر روند اجرايي كه در برگيرنده حداكثر كارايي است

فرآيند كنترل و نظارت -2هاي مديريتي داراي چهار مرحله ها و مؤسسات و نظام هر نظارت و كنترلي در سازمان

:ايز از هم است كه عبارتند ازمتم اي براي كنترل؛ يا ضابطه) استاندارد(تعيين معيار -1 ؛)استانداردها(سنجش عملكرد در برابر معيارها -2 تشخيص انحرافات و تحليل علل آنها؛ -3 .اقدامات اصالحي -4

و ريزي علمي هاي اساسي يك برنامه تعيين معيار يا ضابطه كه از ضرورت: مرحله اولتعيين استاندارد و تفسير شفاف و روشن . مستلزم شناخت دقيق اهداف سازماني است

، ريزي اين مرحله مشتمل بر برنامه. اهداف سازماني در قالب بازده دقيق و قابل محاسبه استمهمترين . بندي برنامه است ها و بودجه ها، رويه ها، روش مشي استراتژي، تعيين خط

:ستانداردها عبارتند ازهاي معيارها و ا گونه .استاندارد كمي مانند هزينه، درآمد، سرمايه و برنامه -1 .استاندارد كيفي كه معطوف بر كيفيت توليدات و مطلوبيت آنها است -2 .استاندارد مختلط كه تركيبي از استانداردهاي كمي و كيفي است -3

هداف و استانداردهاي تعيين هاي اجرايي با ا مقايسه نتايج حاصل از فعاليت: مرحله دوم

238ص ،انتشارات سمت: تهران ،اصول مديريت) 1369(علي رضائيان .1 238ص ،همان .2

/ نظارت آارآمد موانع فرهنگي و اجتماعي

. گيرد برداري قرار مي ها مورد بهره شده كه اغلب در ابعاد كمي مانند درآمدها و هزينه .تشخيص انحرافات و تحليل آنها كه بسيار حائز اهميت است: مرحله سوم

انجام اقدامات اصالحي براي بازگرداندن سيستم به حالت تعادلي و : مرحله چهارم 1.مطلوب

بندي انواع نظارت و كنترل طبقه -3هاي متفاوت و گوناگوني وجود دارد كه مديران براي انجام نظارت و كنترل روش

توان به نظارت و كنترل را مي. توانند از آنها استفاده كنند حسب شرايط و مقتضيات مي :بندي نمود شكل زير تقسيم

نظارت و كنترل موردي -1 نظارت و كنترل سيستمي -2 :بندي است ه لحاظ زماني نظارت به شكل زير قابل تقسيمو ب نظارت تصادفي و غيرمترقبه -1 نظارت رسمي و از پيش تعيين شده مترقبه -2

به لحاظ اجرايي نظارت، به نظارت و كنترل در حين انجام كار و نظارت پس از انجام :ها عبارتند از بندي نظارت مهمترين طبقه. شود بندي مي تقسيمبيني شده و اقدامات اصالحي بيني شده كه قبل از انجام كار، نتايج، پيش كنترل پيش -1

اين روش زماني مؤثر است كه مدير قادر به كسب دقيق و به موقع اطالعات . شود انجام مي .باشداين روش در هر مرحله با آزمايش انجام . هاي غربالي يا كنترل بله، خير كنترل -2 .گيرد طرح سؤاالتي در قالب بله يا خير انجام ميشود كه اغلب با مي

2.شود هاي پس از عمل كه بعد از اتمام كار انجام مي كنترل -3

239رضائيان، اصول مديريت، ص .1 243رضائيان، اصول مديريت، ص .2

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

هاي نظارت كارآمد ويژگي -4هاي مهمترين ويژگي. هر نظام و سيستم مديريتي نيازمند نظارت كارآمد و مؤثر است

:يك نظارت كارآمد عبارتند از .ها دادهدقيق بودن اطالعات و -1 .سرعت و به موقع بودن اطالعات -2 .بودن مبتني بر هدف و برنامه -3عقالني بودن كه مسؤوالن نظارت بايد شناخت كافي و جامعي از نظارت داشته -4 .باشند .مقرون به صرفه بودن -5 .در نقاط استراتژيك انجام شدن -6 .گيري كند هها را انداز ها و كيفيت عيني بودن كه بتواند كميت -7 .پذيري در نظارت انعطاف -8 .منطبق بودن -9

.متناسب بودن با پست سازماني -10 .كنندگي انحرافات از استانداردها كشف -11 .تجديدنظر در نظارت و اجراي تجديدنظر -12

ها عوامل مؤثر نظارت در سازمان -5ها و تحوالت ازمانتغيير قوانين، مقررات، ساختارها، ادغام س: تغييرات محيطي - 1

.اجتماعي .هاي سازماني بزرگ مديريتي، مانند شهرداري پيچيدگي: پيچيدگي -2 .اشتباهات و خطاهاي مديران -3 1.نمايند كه مديران به زيردستان خود مي: تفويض اختيار -4

245 - 146ص ،ك به رضائيان، اصول مديريت.ر .1

/ نظارت آارآمد موانع فرهنگي و اجتماعي

هاي نظارتي مطلوب انواع نظام -6ح و بهبود وضع موجود گرايانه كه هدف اصلي از اين نظارت، اصال نظارت اصالح -1 .است .نظارت ايجابي كه عبارت است از نظارت ميان آنچه كه هست و آنچه كه بايد باشد -2هاي كنترل آن است كه استفاده از سازوكار يكي از آسيب(نگر نظارت پيش -3

گيرد كه در اين صورت، اگر نيمي از عمل منفي بازخورد پس از انجام عمل صورت مي .)توان جلوگيري كرد ز خسارات نميباشد، ديگر ا

.گرا كه از نظرات ذهني دور شده باشد نظارت عينيت -4 .گرا كه متناسب با ماهيت سازمان است نظارت سازمان -5 .گرا كه در آن توجه به واقعيات اصل است نظارت واقع -6 .دهد نظر قرار مي گرا كه غايات و سرانجام را ملحوظ نظارت غايت -7 گرا ت حسنظار -8 گرا نظارت نقش -9

1.مدار نظارت فرهنگ -10تواند نقش بسزايي داشته باشد، هاي نظارتي مي يكي از متغيرهاي مهمي كه در سيستم

مقوله حركت سيستم به سمت خودكنترلي است و به هر ميزان كه خودكنترلي جايگزين 2.دگركنترلي شود، سيستم نظارتي اثربخشي بيشتري خواهد داشت

هاي اسالمي ـ نظارت و كنترل در ادبيات و آموزهج اي عميق و ژرف دارد كه هاي قرآني و اسالمي ريشه نظارت و كنترل در آموزه

ها، بنيادهاي اساسي محاسبه، نظام و سنجش ميزان و چگونگي عملكرد افراد، گروه

هاي نظارتي در ارتقاء سالمت اداري، ماهنامه آئينه، زندان سازماننقش ) 1385(سيدمحمدابراهيمي و همكاران . 1 .مركزي استان قزوين

هاي هاي دومين همايش علمي روش هاي نظام كارآمد نظارتي، سلسله مقاله ويژگي) 1380(سيدمهدي الواني .2 .1380مرداد ،نظارت و بازرسي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

ما «عتيد و در بعد فردي وجود رقيب و. دهند ها را تشكيل مي ها و تمدن ها، ملت سازمانكه اوج محاسبه، نظارت و سنجش عمل انسان را از 1»يلفظ من قول اال لديه رقيب و عتيد

همانا خداوند سبحان ( 2»إن اهللا كان عليكم رقيبا«كند و يا سوي خداوند سبحان بيان مي .)مراقب و ناظر اعمال شما است

و كنترل بسيار مهم قلمداد السالم نيز نظارت در احاديث مأثوره از ائمه معصومين عليهمو » حاسبوا انفسكم قبل أن تحاسبوا«شده است و اشاره عميقي به نظام خودكنترلي دارد

هايي از سيستم كارآمد نظارت موارد ديگري كه با عناوين مختلف بيان شده است، نمونهخطاب به مالك اشتر ) ع(در منشور درخشان حكومتي حضرت علي . خودكنترلي است

هاي نظام بازرسي و نظارت براي سنجش چگونگي اعمال و عملكرد افراد و سازمان نخعي، .حكومتي و دولتي حياتي و بسيار ضروري تلقي شده است

ثم تفقد اعمالهم و ابعث العيون من اهل الصدق و الوفاء عليهم فان تعاهدك في السر «خفظ من االعوان فان احد منهم المورهم حدوده لهم علي استعمال االمانة و الرفق بالرعية و ت

بسط يده الي خيانة اجتمعت بها عليه عندك اخبار عيونك اكتفيت بذلك شاهدا فبسطت عليه العقوبة في بدنه و اخذته بها اصاب من عمله ثم نصبته بمقام المذلة و وسمته الخيانة و

3»قلدته عارالتهمةي آنان را زير نظر بگير؛ زيرا سپس با فرستادن مأموران مخفي راستگو و باوفا كارها

با . سازد بازرسي نهايي در كارشان، آنان را به رعايت امانت و نرمي با توده مردم وادار مياگر يكي از آنها دست به خيانت زد و مأموران . دقت بسيار مراقب اعوان و انصار خود باش

ا كني و بدون تأخير جمعي آن را تاييد كردند بايد كه به آن اكتف طور دسته مخفي تو بههايي كه انجام داده است او را كيفر نما، سپس وي خيانتكار را كيفر دهي و به تعداد خيانت

را در مقام خواري و ذلت بنشان و داغ خيانت بر جبينش بنه و طوق رسوايي بر گردنش .بيفكن

. 8آيه ،سوره مباركه ق. 1 .1آيه ،سوره مباركه نساء .2 .، دفتر نشر فرهنگ)ع(كشورداري از ديدگاه امام علي آيين) 1373(محمدفاضل لنكراني .3

/ نظارت آارآمد موانع فرهنگي و اجتماعي

د ـ موانع فرهنگي اجتماعي مؤثر بر نظارت كارآمدهاي نظارتي موجود در طه با عدم كارآمدي نظارت و نظاميكي از مسائل مهم در راب

اين . شهرداري كه قابل بررسي است، موضوع فقدان نظام شهرسازي و مديريت علمي استساز ناكارآمدي مديريت شهري و شهرداران كاستي به مثابه متغيري اساسي و بنيادين زمينه

ف كردن اين نقيصه عمده از فرآيند برطر. گردد ويژه شهر تهران مي مختلف كشور بهبراي اولين بار طرح 1349هاي پيش از پيروزي انقالب اسالمي آغاز گرديد و در سال سال

جامع تهران و مديريت نظام شهري پايتخت طراحي و تدوين شد، ولي هرگز به مرحله عمل ه شد و سال مجددا طرحي با همين عنوان ارائ 30پس از حدود 1379در سال . و اجرا نرسيد

اي كه ميان شهرداري تهران و وزارت مسكن و نامه بر اساس موافقت 1382نهايتا در سال 1.در دست اقدام قرار گرفت »طرح ساماندهي تهران«شهرسازي منعقد شد،

هاي نظارتي ها و نظام ترين بيماري و مشكالت سازمان دهد مهم ها نشان مي بررسي :اداري دارند عبارتند از كشور كه تأثير جدي بر گسترش فساد

.گستردگي و پراكندگي واحدهاي نظارتي از بعد ساختاري، تنوع وظايف و اهداف -1هاي نظارتي در ها و سازمان عدم وجود همكاري و هماهنگي كامل ميان دستگاه -2

.دسترسي به اهداف .ياصورت پو هاي نظارتي به عدم وجود نظام تبادل اطالعات كافي ميان دستگاه -3 .هاي نظارتي عدم وجود هماهنگي الزم در سياستگذاري مشترك ميان دستگاه -4هاي اجرايي و نظارت و شنودگان، هاي موازي در دستگاه ها و فعاليت كاري دوباره -5

.به دليل تعدد مراكز .هاي اجرايي هاي نظارتي دستگاه وجود شكاف ميان سازمان -6 .ر امر نظارت و كنترلعدم وجود استانداردهاي روشن د -7 .هاي بازدارنده و غيركارآمد بازرسي و نظارت -8هاي گيري از نظارت و هماهنگي، ساخت و كار خودكنترل و نظارت عدم بهره -9

14/10/85تاريخ ،4175شماره ،همشهري .1

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.مكررهاي نظارتي، در هر دو زمينه داخلي قوا و بين قواي ناهماهنگي ميان دستگاه -10

.گانه سه .هاي مكرر تي و در نتيجه نظارتهاي نظار توازي و تعدد سازمان -11گيري در عمليات نظارت و بازرسي و فقدان مراكز مراجع متعدد تصميم -12 .گيري واحد در امور نظارتي تصميم .هاي نظارتي فقدان ارتباطات و اطالعات بين سازمان -13 .هاي نظارتي اي و تخصصي نبودن سازمان حرفه -14 .اتيك در مراحل عمليات بازرسي و نظارتدار و سيستم فقدان نگرش نظام -15تر از حد استانداردها به وسيله نظارت و كنترل فني تخصصي بسيار پايين -16 .هاي نظارتي دستگاهسازي نظارت و نبود مرجع واحدي براي تدوين استانداردها و يكسان -17 .1رسي حساب

اين نكته شايان توجه درباره موانع فرهنگي و اجتماعي مؤثر بر نظارت كارآمد، ذكرهاي فرهنگي و اجتماعي است است كه منظور از موانع فرهنگي و اجتماعي، متغيرها و مؤلفه

هاي اجتماعي در ها و تعامل فرهنگ رفتاري تثبيت يافته در كنش صورت يك خرده كه بهكه كند ساالري و همچنين رفتارهاي شهروندان بروز و ظهور پيدا مي نظام اداري و ديوان

برخي از آنها ريشه در حافظه تاريخي كشور ما، ايران و ايرانيان داشته و برخي معلول تحوالت اجتماعي و فرهنگي در ساختارها و نظام اجتماعي و فرهنگي كشور است كه در

.پردازيم زير به بررسي اجمالي آن مي

ـ متغيرهاي كالن اجتماعي ـ ساختاري 1ها و نهادهاي دخيل در مديريت امور ميان سازمان عدم انسجام ساختاري در -1 -1

ريزي منطقي و اقدام خردمندانه را در مقام اجرا دچار اختالل نحوي كه برنامه شهري به

تهران، موسسه نشر ويرايش ،وري شناسي بهره روان) 1382(محمود ساعتچي .1

/ نظارت آارآمد موانع فرهنگي و اجتماعي

.دهد كند و اين اختالل در فرآيند نظام نظارتي نيز كمابيش خود را نشان مي جدي ميها و افته كه سازماني فقدان سيستم و نظام اجرايي مقتدر مركزي و سامان -1 -2

در شرايط كنوني، امور . هاي مختلف را تحت رهبري و كنترل خويش درآورد دستگاههاي وزارت كشور به لحاظ ساختاري بايد چنين مسؤوليتي را به عهده بگيرد كه شهرداري

.به داليل گوناگون فاقد كارآمدي الزم در فرآيند ايفاي اين نقش اساسي استساز عدم تحقق ها و نهادهاي ذيربط كه زمينه ابت تخريبي ميان سازمانتقابل و رق -1 -3

.و اجراي نظارت كارآمد استهاي دخيل و تداخل وظايف آنها كه عدم شفافيت در اهداف و وظايف سازمان -1 -4 .ساز عدم اجراي نظارت كارآمد و منطقي است زمينهشهرداري در عمل به قوانين خواهي شوراي شهر از ضعف و كاستي در مسئوليت -1 -5

.و مقررات

متغيرهاي مياني اجتماعي - 2هايي است كه نقش واسط را در عدم كارآمدي منظور از اين متغيرها عوامل و مؤلفه

:كند كه مهمترين آنها عبارتند از ها ايفا مي نظارتلتي هاي دو ها و دستگاه عدم وجود اعتماد اجتماعي ميان شهروندان و سازمان -2 -1

اين عدم اعتماد اجتماعي خود معلول حافظه تاريخي شهروندان نسبت به : ها مانند شهرداريها و مأموران شهرداري است و عالوه بر آن متغيرهايي نظير رفتارهاي نامناسب شهرداري

ساز پيدايش ذهنيت منفي نسبت به اين سازمان و نهاد هاي مختلف زمينه شهرداري در دورهساز كاستي و به عبارت ديگر خأل اعتماد اجتماعي زمينه. اعي شده استارزشمند اجتم

نقصان سرمايه اجتماعي شده است و خأل اعتماد اجتماعي و كاستي سرمايه اجتماعي در .گردد ها مي ساز عدم اجراي نظارت مؤثر و كارآمد در سازمان شهرداري مقام عمل زمينه

ساالري ن مديران و كاركنان نظام ديوانهاي هنجاري و ارزشي در ميا تعارض -2 -2باالي شهرداري ـ كه ها و سازوكارهاي انتصاب مديران و مسؤوالن رده روش: شهرداري

عنوان مديران مأمور به خدمت و يا موقت در عمدتا خارج از سازمان و سيستم شهرداري بههاي كننده تعارضگيرند ـ در مقام عمل توليد هاي شغلي باال و كليدي قرار مي موقعيت

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

هنجاري و ارزشي با كاركنان و مديران دروني شهرداري است و اين تعارض مخرب و رفته جنبه آورد و نظارت رفته هاي مؤثر را فراهم مي ساز اختالل در نظارت منفي، زمينه

.كند صوري و شكلي پيدا ميرداري، به اين نبود امكان نظارت و كنترل شهروندان بر مأموران و مديران شه -2 -3

معنا كه شهروندان و اصناف و طبقات مختلف اجتماعي امكان پاسخگو كردن شهرداران را .در مقام عمل ندارند

متغيرهاي فرهنگي -3منظور از متغيرهاي فرهنگي عواملي هستند كه در بستر تاريخي و به تدريج شكل رايج

.اند و متداول رفتاري به خود گرفتهپذيري جدي در ميان شهروندان و همچنين كاركنان نظام يتعدم مسؤول - 3 -1هاي سريع، جدي و ساالري دولتي و شهرداري به نحوي كه شهروندان واكنش ديوان

دهند و ها انجام نمي مسؤوالنه در مقابل عدم كاركرد متناسب شهروندان و شهرداريكوتاهي كرده و كاركنان نيز با عدم احساس مسؤوليت الزم در اجراي وظايف خويش

.كنند پذيري جدي مي سيستم و روابط متقابل را دچار آسيبها از موقعيت ساالري دولتي و شهرداري گسيخته كاركنان ديوان نارضايتي لجام -3 -2

.موجود خود، به داليل مختلف .عدم انطباق انتظارات كاركنان با امكانات موجود در جامعه و در نظام اداري -3– 3ويژه مديران ها و به م اميد به آينده و فقدان امنيت در ميان كاركنان شهرداريعد -3 -4

.شوند ارشد كه اغلب به صورت تصادفي صاحب منصب مديريتي مي .فقدان همبستگي و عصبيت سازماني كارآمد -3 -5

ها و ويژه مديران ارشد شهرداري ها به اختالل در سامانه نيروي انساني شهرداريمناطق بيانگر اين واقعيت تلخ است كه اغلب آنان بر مبناي يك رويه غيرعلمي و شهرداران

شوند و استمرار اين روش باعث متالشي شدن غيرمنطقي بر مسند مديريت منصوب ميشود؛ به نحوي كه شكاف عميقي ميان ها مي همبستگي سازماني در سازمان شهرداري

شود و در نتيجه احساس ياني ايجاد ميمديران ارشد شهرداري و كاركنان و مديران م

/ نظارت آارآمد موانع فرهنگي و اجتماعي

.كند مسؤوليت و انگيزه در كاركنان كاهش پيدا مي ساالري عدم رعايت نظام انتصابات شايسته -3 -6

هاي غيرعلمي و مبتني بر روابط گروهي و باندي در نظام حاكميت سازوكار انتصابهاي اخير شده سالها طي ها باعث پيدايش اختالل جدي در سازمان شهرداري شهرداري

است؛ به نحوي كه بسياري از شهرداران مناطق و مديران شهرداري اطالعي از مباني و اصول مديريت شهري نداشته و بر مبناي روابط شخصي، عاطفي و روابط باندي بر مسند

گيرند و چون عالقه پايدار و مستحكمي به ها قرار مي مديريت واحدهاي مختلف شهردارياي قلمداد رند، همواره خود را نيرو و مديري موقت براي مدت زمان ويژهسازمان ندا

كنند كه پس از تغيير مديريت محوري و شهردار تهران تغيير خواهند كرد كه اين خرده ميناپذيري بر سامانه مديريت شهري در كشور وارد نموده است و فرهنگ ضربات جبران

دهد ها نشان مي بررسي. ها شده است هرداريباعث اختالل در نظم و هنجارهاي ارزشي شنفوذ بدون توجه كافي به تخصص و هاي ذي شهرداران اغلب مناطق تهران توسط گروه

.شوند توانمندي آنها معرفي و منصوب مي زدگي شهرداران و نظام مديريتي شهرداري فرهنگ سياست خرده -7-3

بيانگر اين واقعيت قابل تأمل وضعيت شهرداري تهران پس از پيروزي انقالب اسالمي رساني به شهروندان و ايجاد شهري سالم، پاك و بانشاط، منظم، است كه مقوله خدمتهاي شهرداران بوده است و عمدتا استفاده از يافته كمتر جزء اولويت ايمن و آرام و توسعه

نظر ورد هاي سياسي و جناحي م عنوان ابزاري براي تأمين اهداف و برنامه شهرداري بهرغم اينكه يك نهاد به همين دليل سازمان شهرداري تهران علي. شهرداران تهران بوده است

هاي انجام شده براي اصالح آن تأثير جدي نداشته است و در اجتماعي است، برخي تالش .اش دورتر شده است روز از نظم و سامانه هنجاري و منطقي مقام عمل روزبه

ها خواري در شهرداري خواري و رانت اشاعه فرهنگ ويژه -8-3هاي اخير بيانگر اين واقعيت ويژه شهرداري تهران، طي سال ها به ها در شهرداري بررسي

اي براي ارتقاي اقتصادي باالي شهرداري وسيله دردناك و تلخ است كه مناصب ردها قرار گرفتن مسؤوالن آن قرار گرفته است و چه بسيار از مديران و مسؤوالن شهرداري كه ب

اي براي كسب درآمد اقتصادي باال از طريق تفاهم و هاي ويژه در مناصب اداري فرصت

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

زدوبند مختلف پيدا نمودند و در اين رابطه حاكميت فرهنگ نظام پيمانكاري ضربات .ناپذير به كارآمدي شهرداري وارد كرده است جبرانظارتي و كنترلي با مسؤوالن هاي ن حاكميت فرهنگ سازش و تفاهم ميان رده -3 -9

. باالدست و مديران ارشدهاي نظارتي و كنترلي سالم، پاك و متعهد ضامن سالمت نظام مديريتي و وجود سيستمدهد اغلب مديران ها نشان مي بررسي. ها است ويژه شهرداري هاي مختلف به اجرايي سازمان

به عوامل و كارگزاران مديران باال ها ها و بازرسي واحدهاي نظارتي و كنترلي مانند حراستو شهرداران تبديل شده و در بسياري موارد چشم خويش را بر تخلفات مسؤوالن از قوانين

هاي به نحوي كه بسياري از تخلفات مديران شهرداري توسط سازمان. بندند و مقررات مي .شود نظارتي و كنترلي خارج از شهرداري كشف مي

ساالر ويژه نخبگان ديوان گريزي در ميان كاركنان به ونفرهنگ قان خرده -3 -10گيري نسبت به هنجارهاي قانوني نوعي جهت) گرايي در مقابل قانون(گريزي قانون

هاي طور رسمي توسط دستگاه هنجارهاي قانوني آن دسته از هنجارهايي است كه به. استپيچي از آن مستوجب تنبيه و نحوي كه سر آور شده است؛ به تقنيني وضع و اجراي آن الزام

گريزي داراي علل مختلفي است كه مهمترين آن اين است كه رفتار و قانون. مجازات استها و مزاياي عدم اطاعت و عدم التزام به قانون را بيشتر از شكن، پاداش كنش قانون

زان كند و نكته ديگر آنكه در اغلب موارد قانون گري هاي ناشي از آن قلمداد مي خسارت .مانند باال و در سطح مديران ارشد از تنبيه و مجازات مصون مي رده

هاي موجود در سازمان بازرسي كل كشور و ديوان محاسبات حاكي از وجود پروندهمتأسفانه عدم . ها است ويژه شهرداري اين فساد اداري شايع در ميان مديران ادارات، به

تضعيف مديران، گرفتن شجاعت از مديران اهتمام جدي به اين موضوع به داليلي چون فرهنگ و رفتار سازماني ناصواب در نظام اجرايي و مانند اينها به صورت يك خرده

اين متغير و مانع در مقايسه با ساير موانع . ها درآمده است ويژه شهرداري مديريتي كشور بهي در مقام عمل حريم از وزن و تأثير بيشتري برخوردار است چه اينكه مرتكبان چنين تخلف

قانون و هنجارهاي ارزشي و قانوني جامعه و نظام مديريتي را نقض كرده و باعث اختالل و .شوند هرج و مرج در سامانه مديريتي كشور مي

/ نظارت آارآمد موانع فرهنگي و اجتماعي

ها و كارآمدي آنها هـ ـ پيشنهادهاي كاربردي براي ارتقاي نظارتتواند نقش مؤثري در يهاي اين نوشتار م مهمترين پيشنهادهايي كه بر مبناي يافته :كارآمدي نظام نظارتي داشته باشد عبارتند از

.ها طراحي و تدوين و اجرايي نمودن نظام جامع مديريت شهري و شهرداري -1 .ويژه مسؤوالن و نخبگان گرايي در ميان كاركنان به تقويت فرهنگ قانون -2 .مستقل بودن واحدهاي نظارتي حراست و مسؤوالن آنها -3 .هاي نظارتي يجاد هماهنگي ميان دستگاها -4 .ايجاد تمركز مديريتي در سامانه نظارتي -5 .خواري در ميان مديران ارشد خواري و رانت هاي ويژه كاستن جدي فرصت -6خواهي قانوني و جدي شوراي شهر از شهرداران و عدم مسامحه و مسؤوليت -7

.روندانكاري در اين زمينه و ارائه گزارش به شه مالحظهسنجش و ثبت وضعيت مالي مديران ارشد شهرداري قبل و پس از مسؤوليت و ارائه -8

.گزارش به شهرونداندي بر چگونگي انعقاد جها و نظارت اصالح نظام پيمانكاري در شهرداري -9

.قراردادها

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

نمودار جامع اصالحات براي نظام نظارت كارآمد

ها واصالح رويه ها فرهنگ خرده

گريزي اصالح فرهنگ قانون .١اصالح فرهنگ ويژه .٢

جويي خواري و رانت رانتاصالح فرهنگ سازش و .٣

تباني

اصالحات ساختاري

ها و اختيارات اصالح ساختار بازرسي .١

اآ

ها و اختيارات اصالح ساختار حراست .٢

آا

اصالح نظام انتصابات بر مبناي .٣

ساالري شايسته

اصالح نظام پيمانكاري .٤

اصالح اداريها و ثبت دارايي .١

اموال شهرداران و مديران

ارشد شهرداري قبل و بعد وليتؤاز مس

نظارت جدي بر .٢ پيمانكاري

افزايش نظارت عموميخواهي و نظارت جدي پاسخ .١

شهروندان نظارت جدي شوراي شهر .٢ رساني به شهروندان اطالع .٣

نظام نظارت

آارآمد

/ نظارت آارآمد موانع فرهنگي و اجتماعي

ابعفهرست من .انتشارات دانشگاه پيام نور: اي، تهران ريزي ناحيه هاي برنامه اصول و روش) 1375(آسايش حسين . 1 .داري در ايران، انتشارات زمينه موانع تاريخي رشد سرمايه) 1359(اشرف احمد . 2نامه آئينه، هاي نظارتي در ارتقاء سالمت اداري، ماه نقش سازمان) 1385(ابراهيمي سيدمحمد و همكاران . 3

.هاي قزوين سازمان زندانهاي هاي نظام كارآمد نظارتي، سلسله مقاالت دومين همايش روش ويژگي) 1380(الواني سيدمهدي . 4

.نظارت و بازرسي .انتشارات سمت: اصول مديريت، تهران) 1369(رضائيان علي . 5 14/10/85، تاريخ 4175روزنامه همشهري، شماره . 6 .مؤسسه نشر ويرايش: وري، تهران شناسي بهره روان) 1380(د ساعتچي محمو. 7 .، دفتر نشر فرهنگ اسالمي)ع(آيين كشورداري از ديدگاه امام علي) 1373(فاضل لنكراني محمود . 8: ، تهران3قاسم كبيري، ج : مديريت رفتارسازماني، ترجمه) 1371(هوس پاول و كنت ايچ بالنچارد . 9

.انتشارات جهاد دانشگاهي .هاي مباركه نساء و ق قرآن كريم، سوره. 10

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

آوري اخبار و ضوابط جمع مشاركت مردمي از طريق ناظرين

∗محمدعلي شيخ

مقدمهتوان به خصوص اصل هشتم آن مي با اندك نگاهي به اصول اسالمي و قانون اساسي به

كنندگان قانون و تصويب اين نكته دست يافت كه امر نظارت هميشه موردنظر شارع مقدساين موضوع، به نوعي ديگر در ساير كشورها، . اساسي بوده و هرگز فراموش نشده است

گويي به مردم در تمامي ويژه آنها كه ادعاي دموكراسي دارند و خود را مسؤول پاسخ به گويي و نظارت بر عملكرد از لزوم اين پاسخ. دانند، هميشه مطرح بوده است ها مي زمينه

اصالح وضع موجود توسط كساني كه كامال : چند جنبه قابل بررسي و تعمق است؛ از جملهدر جريان امور قرار دارند؛ آشنايي و اطالع مسؤوالن كه معموال به لحاظ نوع كار و

گيرند؛ و عدم تحميل هزينه جهت طور كامل در جريان امر قرار نمي اشتغالي كه دارند بهطور خودجوش طالب برقراري نظم و مشاركت در م معموال بهزيرا مرد. اين اصالح

.گونه امور هستند اين ها، نقايص، معايب، جرايم و تخلفات يك پس نظارت همگاني به مفهوم ديدن كاستي

. نهاد حكومتي توسط آحاد جامعه و انعكاس آن به مسؤوالن و درخواست نتايج كار استردار از دموكراسي مردمي اين موضوع جديد هاي برخو در فرهنگ اسالمي و در نظام

كارشناس علوم سياسي ∗

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

صورت كاربردي و سيستماتيك نيست، ليكن عمال روش و ضابطه پيگيري اين امر بهتعريف نشده و عمدتا موضوع در قالب شعار مطرح باقي مانده بود كه تحوالت اخير در

به فعل گويي اركان نظام به مردم، اين موضوع را از قوه سوي پاسخ جامعه و حركت بههاي مختلف نظام، آهنگ كار آغاز شده و شهرداري تهران نيز از جمله درآورد و در بخش

هايي در اين زمينه برداشته و اينك در جهت نهادهايي است كه در مدت يك سال اخير گام .كند هاي عملي كار تالش مي نهادينه نمودن آن و تعيين چارچوب

يمشاركت مردمي؛ بستر نظارت همگان -1

:مفهوم مشاركت -الفمنظور سهيم شدن در كار گرفتن منابع شخصي به به معني به) Participation(مشاركت

بنابراين در اين مفهوم ارزشيابي اقدام، صرفا به مفهوم رابطه برقرار . يك اقدام جمعي استبطه ميان نيست؛ بلكه را) مؤثر بودن(ها يا نتايج تالش) كارايي(ها كردن ميان نتايج هدف .تالش و امكانات است

هاي مشاركت اجتماعي معموال دو فرضيه اصلي مطرح است يكي در بسياري از تئوريتر باشد، مشاركت بيشتر است و دوم اينكه هر قدر مشاركت آنكه هر قدر انگيزه عضو قوي

.بخش بيشتر است بيشتر باشد، امكان دستيابي به نتايج رضايتها متكي بر اين ديدگاه هستند كه مشاركت قوي گر از تئوريدر اين ميان برخي دي

بخشد، گذر از حالت همراه با اقدام مؤثر است؛ در حقيقت آنچه كه مشاركت را تحقق مي .شود نظر از موفقيتي كه حاصل مي بالقوه به بالفعل است؛ صرف

ش سازي مردم و در نهايت افزاي به لحاظ كاربردي مشاركت عبارت است از حساسهاي توسعه از طريق درگير كردن آنان با گويي به برنامه پذيرش و توانايي آنان براي پاسخ

.يافته هاي سازمان ها بر اساس تالش گيري، اجرا و ارزشيابي برنامه تصميممشاركت اجتماعي ريشه در ساخت و روابط گروهي، در سطوح محلي و ملي دارد و

فرآيندي كه طي آن اطمينان و همبستگي ميان مردم در نهايت مبتني بر يك فرآيند است؛ بيني و ناپذير و تا حدودي غيرقابل پيش مشاركت عنصري پويا كميت. شود برقرار مي

... / و ضوابط مشارآت مردمي

.كننده شرايط است دگرگونها معموال تالش بر اين بوده است كه مشاركت اجتماعي را از منظر همكاري در بررسي

هاي مشابه مورد مطالعه قرار دهند؛ بندي ها يا گروه جمنويژه ان هاي غيردولتي و به با سازمانطور كلي داوطلبانه و به هاي غيرالزامي، چرا كه اين نوع مؤسسات از مظاهر بارز فعاليت

اند؛ هر چند كه در نوعي خاص از اين مؤسسات ممكن است غيرسودجويانه تلقي شده .مها پيدا كني بتوانيم استثنائاتي براي همه اين ويژگي

مشاركت يك مفهوم قديمي است كه ريشه در اداره امور عمومي و افكار مذهبي دارد؛ عنوان مثال مشاركت بر مبناي مشورت در اسالم تحت عنوان شورا مورد توجه جدي قرار به

كند در اموري كه نياز به طور صريح مديران را مكلف مي قرآن كريم به. گرفته است .گيري كنند اي مشورت تصميمتحقيق و تفحص دارد، بر مبن

توان انكار كرد با هر نگرشي كه مشاركت را مورد مالحظه قرار دهيم اين نكته را نميطور گسترده در بيشتر كشورهاي كه مشاركت در عمل چنان كامياب بوده است كه به

شك مفهوم اثربخشي مشاركت در باال بردن بي. پيشرفته جهان پذيرشي عام يافته استدست آمده و حتي ها، تعميم دموكراسي، بهبود روابط كار و مانند اينها به وري سازمان بهره

گفته شده كه يكي از الزامات توسعه اقتصادي هر كشوري تأمين مشاركت افراد در اداره .امور است

:نظارت همگاني -باست دار سازد توقع به جايي جامعه سالم و به دور از آنچه كه وجدان پاك را جريحه

ها، رفتارها و حاالت كه همگان بدان معتقدند؛ اما واقعيت حكايت از آن دارد كه پديدهآل را مورد تهديد قرار داده و اي كه هميشه و در همه حال جوامع سالم و ايده كننده نگران

موجبات نارضايتي و ناامني مادي و معنوي را فراهم ساخته، در نهايت تبعات تلخي را به بار هاي متفاوت نسبت به انحرافات و دهنده واكنش تاريخ همه جوامع نشان. ه استآورددار پيامبران الهي، فالسفه و رهبران انديشمند كه عهده. هاي اجتماعي بوده است تباهي

بايد توجه داشت كه . اند عدالتي، ظلم و فساد قيام كرده اند، بر عليه بي هدايت جامعه بودهدهند و شر و فساد گريبان همه را دمي است كه آن را تشكيل ميجامعه متعلق به همه مر

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

گيرد، گستردگي مفاسد تا آن حد است كه بدون التزام و مشاركت همگان مقابله كامل مي .با آن ممكن نيست

هاي مختلف است نيز دموكراسي در بسياري از كشورها كه مبين حضور مردم در صحنه .سازد ا به خوبي نمايان ميقدرت مردم براي هر نوع دگرگوني ر

در مجموعه تعاليم عالي اسالم، جامعه نمونه، كمال مطلوبي است كه مردم با انجام .گذاري آن هستند كارهاي نيك و پرهيز از كارهاي بد قادر به بنيان

كارگيري شيوه نظارت متقابل يكي از ابزارهاي پديداري و پايداري جامعه نمونه بهعنوان امر به معروف و نهي از منكر از آن ياد رآن مجيد تحتهمگاني است كه در ق

.شود ميامر به معروف و نهي از منكر اهرم بسيار قدرتمندي است كه از طريق بسيج همگاني و

ساز رشد فضائل و طرد مفاسد باشد و قانونگذار اساسي تواند زمينه مستمر دولت و ملت ميبراي تأسيس نهاد نظارت و مراقبت همگاني در با درك مراتب اين عنصر سازنده اسالمي

:دارد اصل هشتم مقرر مياي است در جمهوري اسالمي ايران دعوت به خير؛ امر به معروف و نهي از منكر وظيفه«

همگاني و متقابل به عهده مردم نسبت به يكديگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به ».كند نون معين ميدولت كه شرايط، حدود و كيفيت آن را قا

ها جامعه را اگر دولت. در نظام اسالمي مسؤوليت افراد از مسؤوليت دولت جدا نيستنفع همان جامعه هستند و نتيجه خوب و بد اعمال و رفتار كنند، مردم نيز عنصر ذي اداره مي

همه شود؛ بنابراين به حكم عقل، اين حق و تكليف براي دولتمردان مستقيما متوجه آنان ميشود كه به كار زمامداران خود نظارت نمايند تا از انحراف آنان از مسير حق، افراد ايجاد مي

عدالت و تقوا جلوگيري كنند؛ ليكن امر نظارت بر اركان يك نظام از سوي آحاد جامعه جو دارد كه بر اساس منافع و تعلقات مادي و معنوي به نظام نياز به شهرونداني مشاركت

توانند منجر به اصالح ساختار نظام گردند و خود را در طن، فرهنگ و آيين ميحاكم، مو .دهند تصميمات مشاركت مي

:جويند در يك نگاه كلي شهروندان از دو راه در فرآيند امور اجتماعي مشاركت ميهايي است كه شهروند جويانه، شامل آن دسته فعاليت هاي مشاركت فعاليت: راه اول

... / و ضوابط مشارآت مردمي

د از اين راه بر روند سياستگذاري اعمال نفوذ كند و شهروندان در مقام كوش معمولي ميمشاركت جو و در جريان تصريح منافع درخواست، تقاضا و يا پيشنهادهايي را به نفع برخي

سازند كه بعضا مبتني بر منافع شخصي است؛ مثال تقاضاي به تصويب ها مطرح مي سياستاز سوي كسي كه فرزندش در سن مشموليت و يا رساندن مزاياي بيشتر جهت سربازان

.سربازي استهاي پيرومنشانه است كه شامل آن مشاركت در فرآيند امور اجتماعي فعاليت: راه دوم

ها درگير آنها هايي است كه شهروند معمولي در جريان اجراي سياست دسته از فعاليتكننده ماليات خواه در مقام پرداختشود و شهروند مزبور، شود؛ مثال قوانيني تصويب مي مي

.دهد كننده قوانين به آنها پاسخ مي كننده تسهيالت رفاهي يا صرفا رعايت و دريافتها مشاركت جويانه است و اهم اين فعاليت هاي مشاركت بحث ما در اين نوشتار فعاليت

ها و حضور جرويهاي قانوني و مقابله با ك اجتماعي و سياسي مردم در راستاي تأمين خواسته .تواند مسؤوالن را در تحقق اين هدف ياري كند آگاهانه و مؤثر است كه مي

ها در هر بدون ترديد تأمين رفاه فردي و جمعي مردم از وظايف حتمي و قطعي دولت .نظام سياسي استهاي جلب مشاركت مردم، ارتقاي سطح آگاهي آنان متناسب با موضوع يكي از راهساز كشش عاطفي و گرايش عملي اطالع و آگاهي از هر چيزي زمينه. مشاركت است

اي فاقد علم و اطالع هستيم، نسبت به آن هيچ انگيزه يا بديهي است وقتي از پديده. استگرايش مثبت يا منفي نخواهيم داشت و اگر چه هر علم و آگاهي لزوما به انگيزش يا

ها و ها، علقه گيري انگيزه ساز شكل عا زمينهشود، ولي قط گرايش فرد به سوي آن منتهي نمي .شود رفتارهاي متناسب با آن مي

اي الزم است آگاهي براي تقويت رفتار مشاركتي مردم در هر موضوع و گسترهشناسند و متناسب و مورد نياز به آنان ارائه شود؛ وقتي كه مردم اهميت نظم اجتماعي را نمي

هاي تحقق آن آگاهي ندارند، چگونه در برقراري و از راه يابند خسارت فقدان آن را درنمي هاي مسؤول كشور همكاري خواهند كرد؟ آن با دستگاه

هاي عنوان يكي از متعلقات و سرمايه آگاهي فرد در مورد حقوق فردي و اجتماعي به گردد و انساني، عامل تحرك آنان براي استيفاي حقوق و يا مقابله با متعرضين به آنها مي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

شود، آگاهي گونه كه آگاهي از حقوق شهروندان موجب پرهيز از تعرض به آنها مي همانكنندگان آنها از حقوق فردي و اجتماعي خود نيز موجب دفاع از آنها و مقابله با تضييع

.خواهد گرديد

)ع(نظارت همگاني در سيره امام علي -جابل رهبر و مردم تصريح نموده و البالغه به حقوق متق در دو خطبه از نهج) ع(امام علي

:فرمايند ميفاما حقكم علي فالنصيحة لكم و توفير و . ان لي عليكم حقا و لكم علي حق! ايهاالناس

فيئكم عليكم و تعليمكم كيال تجهلوا و تأديبكم كيما تعلموا و اما حقي عليكم فالوفاء 1.ادعوكم و الطاعة حين امركمالمشهد و المغيب؛ و االجابـه حين بالبيعة؛ و النصيحة في

حقي من بر شما دارم و حقي شما بر من داريد، اما حق شما بر من اين است ! اي مردمكه به شما پند دهم و غنائم را بين شما تقسيم كنم و شما را از جهالت برهانم و آداب

باقي شريعت را به شما بياموزم و اما حقي كه من بر شما دارم اين است كه در بيعت منبمانيد و در نهان و آشكار نسبت به من خلوص نيت داشته باشيد و هرگاه شما را بخوانم مرا

.اجابت كنيد و اوامر مرا بجا آوريدثم جعل سبحانه من حقوق حقوقا افترضها لبعض الناس علي بعض فجعلها تتكافا في

ماافترض سبحانه من وجوهها و يوجب بعضها بعضا و اليستوجب بعضها اال ببعض؛ و اعظم 2.…تلك الحقوق حق الوالي علي الرعية و حتي الرعية علي الوالي

آنگاه خداوند پاك از جمله حقوق خويش براي بعضي از مردم بر بعضي ديگر را حقوق واجب فرموده و حقوق را در حاالت مختلف مساوي قرار داده و بعضي از آنها را

برخي از آن حقوق جز در مقابل بعضي ديگر وقوع در مقابل بعضي ديگر واجب داشته و ترين حقي كه خداوند پاك واجب كرده حق زمامداران بر رعايا است و يابد و بزرگ نمي

.حق رعايا بر زمامداران

.34خطبه ،البالغه نهج .1 .216خطبه ،همان .2

... / و ضوابط مشارآت مردمي

اين حكم را خداوند پاك براي هر دو طرف يعني زمامداران و رعايا نسبت به طرف ت و پيوستگي آنان با يكديگر و باعث ديگر واجب فرموده است و آن را سبب نظم، الف

پذيرد و اصالح عزت و نيرومندي دينشان قرار داده است؛ بنابراين وضع رعايا سامان نميشوند، مگر بر سر به راه بودن شود، مگر به اصالح زمامداران و زمامداران اصالح نمي نمي .رعايا

مداران حق رعايا را مراعات بنابراين اگر رعايا حق زمامداران را ادا كنند و اگر زمانمايند، حق در ميانشان عزيز و نيرومند خواهد شد و راه دين صاف و نشانه عدل برپا و

شود و به ها در موضع خويش مستحكم خواهد شد و بر اثر اين، روزگار اصالح مي سنتر گردد؛ اما اگر رعايا ب رود و طمع دشمنان به يأس تبديل مي بقاي دولت اميدواري مي

زمامداران غلبه كنند يا زمامداران بر رعايا اجحاف ورزند، نظم و ترتيب بر هم خواهد هاي ظلم و ستم ظاهر خواهد شد و خورد و اختالف كلمه پديد خواهد آمد و نشانه

.هاي دين متروك خواهد شد ها در دين بسيار و عمل به سنت تباهكاري 1.تمنعون و اليدرك الحق اال بالجد؛ اي دار بعد داركم

و حق بدون جديت قابل وصول نيست كه اين خانه و وطن را جز خانه و وطن خود از .اشغال بيگانگان ممنوع خواهيد ساخت

2.وليكل حق طالبا …اال .اي است كننده و آگاه باشيد كه براي هر حقي طلب

از سوي ديگر يكي از تكاليف قطعي دين مسؤوليت نهي از منكر است و مشروعيت و با توجه به نقش . ضرورت اين مسؤوليت در همه منابع اسالمي مورد تأكيد قرار گرفته است

شناسي در مشاركت امنيتي، اين مسؤوليت اجتماعي و فريضه ديني موجب مسؤوليت .ها و مسؤوالن امنيتي و انتظامي خواهد شد همكاري مردم با دستگاه

ت مهم اجتماعي و ديني اشاره و قرآن كريم نيز در آيات بسياري به اين مسؤوليالخير و يامرون بالمعروف و ينهون عن ولتكن منكم امة يدعون الي: اند از جمله فرموده

.29خطبه ،همان .1 .105خطبه ،همان .2

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

1المنكر و اولئك هم المفلحونبايد از ميان شما جمعي دعوت به نيكي كنند و امر به معروف و نهي از منكر نمايند و

.آنان رستگاراننددر موضوع برخورد ) ع(توجه در كالم و سيره امام هاي جالب و باز يكي از بخش

هاي اجتماعي و راهكار مراقبت و بازرسي كارگزاران با استفاده از مشاركت ناهنجاريايشان براي ساماندهي مديريت در راستاي تأمين رفاه اجتماعي و مقابله با . مردم استي مردمي از ضعف، نقص ها هاي آشكار و پنهان و يا گزارش ها، از طريق بازرسي كجروي

تر شدند و با جديت و قاطعيت هر چه تمام و تخلف و جرم واليان و كارگزاران آگاه مي .فرمودند نسبت به رفع و دفع آنها يا برخورد با مجرمان و متخلفان اقدام مي

:و از جمله :فرمايند عباس كارگزار حضرت در بصره مي اي به عبداهللا بن در نامه -1

2تنمرك لبني تميم و غلظتك عليهم و قد بلغني .اي تميم تندخويي و خشونت روا داشته ام به قبيله بني شنيده

:فرمايند اي به يكي از كارگزارانش مي در نامه -2 3اما بعد فان دهاقين اهل بالك شكوا منك غلظة و قسوة و احتقارا و جفوة

ندخويي و قساوت و تحقير و هاي مردم شهر تو، از ت پس از حمد و ثناي خداوند، دهقان .اند هاي تو درباره آنها شكايت كرده جفاكاري

حضرت عالوه بر آنكه خود در ساماندهي و مديريت، بازرسي از كارگزاران را در اند اند، استفاده از اين روش را نيز به همه متصديان امور توصيه فرموده دستور كار قرار داده :فرمايند كه از آن جمله مي

فان تعاهدك في السر …تفقد اعمالهم ابعث العيون من اهل الصدق و الوفاء عليهم ثم

.104آيه ، آل عمران، قرآن مجيد .1 .51نامه ، البالغه نهج .2 .19نامه ، همان .3

... / و ضوابط مشارآت مردمي

1.المورهم حدوده لهم علي استعمال االمانة و الرفق بالرعيةنظر بگير و بازرسان مخفي از ميان مردماني كه سپس همه كارهاي كارگزاران را تحت

ر دادن پنهاني امور كارگزاران، نظر قرا اهل صدق و صفا هستند بر آنان بگمار؛ زيرا تحت .نمايد آنان را وادار به حفظ امانت و مدارا با رعيت مي

و در حقيقت حضرت به يك فضاسازي سازماني براي كنترل مستمر كارگزاران نيز عنايت دارند؛ بدين معني كه وقتي اين تصور براي كارگزاران وجود دارد كه مقامات عالي

كنند، خواه مراقب و بازرس حضور داشته باشد نان مراقبت ميصورت پنهاني از آ كشور به .آيد وجود مي يا حاضر نباشد، نوعي خودكنترلي در كاركنان و كارگزاران به

فرمايند مي) ع(در پايان الزم است به اين نكته توجه شود كه وقتي امام علي :نكتهانسان متوجه اين مسأله ام، به من گزارش رسيده است و ساير مصاديق مشابه، ذهن شنيدهدهندگان چه كساني هستند؟ آيا حضرت، افراد خاصي را براي گردد كه اين گزارش مي

هاي افراد كنترل و نظارت بر عملكرد كارگزاران خويش تعيين نموده است؟ يا گزارشباشد يا اينكه از نقطه نظرات جمعي در اين خصوص بهره معتمد مورد استناد حضرت مي

كند و ها بعضا حجت را براي ايشان تمام مي آنچه مسلم است اين كه گزارشبرد؟ ميشود؛ پس در مقوله نظارت همگاني بايد دنبال ناظراني بود كه به گيري مي موجب تصميم

واسطه آنها بتوان حجت را پايان يافته تلقي و اقدام به اخذ تصميم نمود؛ زيرا در غير خود را از دست بدهد و باعث گستاخي متخلف و يا تواند موضوع اهميت صورت مي اين

.متخلفان گرددهاي رسيدن به حقيقت مراجعه به آرا و نظر جمعي است؛ زيرا وقتي يكي از بهترين راه

جماعتي در موضوعي واحد اتفاق نظر داشته باشند، صحت آن موضوع احراز خواهد شد و كذب بودن موضوع دانست، زيرا اگر اين روند در اين زمينه نبايد انكار متوليان امر را بهانه

ادامه پيدا كند، به نوعي دچار دور باطل خواهيم شد و تالش به عمل آمده جز ايجاد .نارضايتي ثمري در برنخواهد داشت

پس در امر نظارت همگاني تكيه بر آرا و نظرات جمعي مدرك خوبي جهت ارزيابي،

.53نامه ، همان .1

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.كارايي و توان كارگزاران است

ري و نظارت همگانيشهردا -2نظارت بر عملكرد شهرداري از ابعاد مختلف جزء وظايف جامعه است؛ هر چند -1-2

بيني شده، با به لحاظ قانوني نهادهاي مختلفي جهت كنترل عملكرد سازمان و كاركنان پيشهمه اين اوصاف، بايد گفت كه سطح تخلف و زير پا گذاشتن حقوق شهروندان از سوي

ي امري است كه افكار عمومي و مسؤوالن نظام را به خود مشغول داشته جامعه شهردار .است

از جمله مواردي است كه كم يا زياد آن موجبات آزردگي …ارتشا، اخاذي و اين قبيل تخلفات تأثير منفي بر افكار عمومي جامعه . شهروندان را فراهم ساخته است

.تاثير قرار داده است ا تحتهاي مثبت اين نهاد ر گذارده تا جايي كه فعاليت 85مند در شهرداري از اوايل سال صورت نظام گيري نظارت همگاني به شكل -2-2

:صورت گرفت و اهداف بنيادين آن به شرح زير است .محوري و اعتمادسازي در بين آحاد افراد جامعه الف ـ ديد جامعه

ب و بد آنها را به مسؤوالن توانند خو بايد بدانند مردم مي) كارگزاران(كاركنان -ب .گزارش كنند

هاي آنان در مورد كاركنان و وجود بيايد كه گزارش اين احساس در مردم بايد به -ج .سازمان شهرداري مورد رسيدگي قرار خواهد گرفت

مردم بايد بتوانند به سهولت ارتباط برقرار كنند و نتيجه كار خود را بدانند و اين -د .ويه باشدس ارتباط نبايد يك .ها، پيگيري و ريشه تخلف و متخلف از بين برود هـ ـ نارسايي

ريزي الزم در خصوص شناسايي و جذب عناصر متعهد مردمي به بايد با برنامه -و .منظور شناسايي كاركنان خاطي و خدوم اهتمام ورزيد

داراي عنوان نقطه ثقل تمامي امورات كشوري شهر تهران به گونه كه كالن همان -3-2و با ها و وظايف احصا شده اهميت وافر است، به تبع آن شهرداري تهران نيز با مأموريت

.دارد توجه به ابعاد مختلف سياسي، اجتماعي و فرهنگي مسؤوليت سنگيني را به عهده

... / و ضوابط مشارآت مردمي

ترين وظايف شهرداري كه ماحصل آن تأمين رفاه و آسايش طور خالصه مهم بهز آن جامعه ايراني با توجه به ترددهاي الزامي به تهران ـ است به شهروندان تهراني و فراتر ا

.شرح زير استهاي مختلف عمراني، نوسازي ريزي، هدايت و نظارت در اجراي طرح برنامه -الف

.شهر تهران اي مدرن از كالن محالت و ايجاد چهرههاي ريزي، هدايت و نظارت در امر مقررات شهرسازي و ساخت و ساز برنامه -ب

.شهري و بررسي ضوابط معماري و شهرسازي .ونقل شهري ريزي، هدايت و نظارت در امر بهبود حمل برنامه -جريزي، هدايت و نظارت در امر ارائه خدمات شهري به شهروندان، پيگيري و برنامه -د

هاي خدمات شهري، نظارت رفع موانع اجرايي خدمات شهري و رسيدگي به امور فوريتشناسايي اراضي و امالك مناسب و جهت گسترش و نگهداري فضاي سبز، عاليه در

.پيشنهاد تغيير كاربري .آوري و دفع زباله هـ ـ اتخاذ تدابير الزم جهت آراستگي و زيبايي شهر، جمع

هاي اجتماعي و فرهنگي ريزي، هدايت و نظارت در امر اجراي مسؤوليت برنامه -وهاي اجتماعي و فرهنگي و تعيين ن و مطالعات و پژوهششهرداري تهران در قبال شهروندا

.هاي كالن امور اجتماعي و فرهنگي ها و تدوين برنامه راهبردها، سياستبنابراين نظارت بر عملكرد شهرداري با توجه به وسعت اختيارات و تأثيرگذاري آن بر

ن بر اجراي پس نظارت شهروندا(ناپذير است زندگي عامه شهروندان يك ضرورت اجتنابتواند اعتماد عمومي را صورت پنهان و آشكار امري است كه مي هاي اين نهاد به مأموريت

.افزايش دهد و مأموران را به اجراي قوانين و مقررات رهنمون سازد

ناظرين و نظارت همگاني -3

ناظر كيست -1-3ت اسالمي كه در روايا) چشم(جاي عين لفظي است كه در نظارت همگاني به» ناظر«

در فرمان ) ع(عين، بازرسان مخفي هستند كه موال علي. گردد بدان اشاره شده، استفاده مي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.نمايد خويش به مالك اشتر بدان اشاره ميگيري اين لفظ در نظارت همگاني اين است كه در امر نظارت همگاني كار انگيزه به

اني قرار داده شده است و از هاي خاصي براي اين قشر از منابع انس ها و مأموريت ويژگيهاي كار گرفته شده در سازمان سوي ديگر اين دسته از افراد برخالف منابع و مخبرين به

اطالعاتي و نظامي افراد عادي جامعه هستند كه صرفا بر اساس تكاليف به اجراي مأموريت ل عملكرد داشتي در مقاب گونه توقع و چشم و هيچ) جو طيف افراد مشاركت(پردازند مي

بينند هايي كه منابع اطالعاتي مي خويش از سازمان ندارند و از سوي ديگر از آموزش .برخوردار نيستند

هاي ناظران ويژگي -2-3هاي آنان از جمله از آنجا كه ناظران بر رفتار و اعمال كاركنان نظارت دارند و گزارش

سايي و هويت آنان براي سازمان اخبار مورد وثوق است، الزم است تا اين قبيل افراد شناهاي خالف واقع عليه محرز شود تا افراد سودجو با دادن اخبار و اطالعات كذب، گزارشبر اين اساس برخي . كاركنان يا سازمان ندهند و باعث انحراف سازمان از مأموريت نشوند

:شرح زير است هاي اين قبيل افراد به از ويژگي صدق و وفاداري -الف ترين صداقت در گفتار، رفتار و عمل از مهم: ث العيون من اهل الصدق و الوفاءو ابع

ويژه كساني كه جزء كارگزاران و هاي كساني است كه قرار است عليه ديگران به ويژگيشود، كذب و مورد وثوق سازمان هستند، گزارش دهند و اگر گزارشي كه عليه او داده مي

د معاند باشد، آسيب بزرگي بر بدنه اين نيروي كارگزار ورزي و از سوي افرا از روي غرضدر . روزي مشغول خدمت است وارد خواهد آمد طور شبانه ترين شرايط و به كه در سخت

كسي كه اهل وفا است، كسي كه دوستي و مهر . وهله دوم اين قبيل افراد بايد اهل وفا باشندكند و از به رأي خود تفسير نمي كند، گزارش را و محبت دارد در دادن گزارش غلو نمي

داند كه در صورت آسيب او مي. ها را مدنظر دارد گرايي پرهيز و صالح و مصلحت منفيرسيدن به كارگزاري بايد پاسخگوي عمل خويش باشد و خود را در اين رابطه مسؤول

.داند مي

... / و ضوابط مشارآت مردمي

تقيد به مسائل شرعي و اخالقي -ب است و در راستاي مأموريتي فعال است، آنچه كسي كه مقيد به مسائل شرعي و اخالقي

بيش از آنچه شرع مشخص كرده است در امور ديگران . كند بيند را با احتياط بيان مي ميكند؛ در امور شخصي كند و در ارسال گزارشات نكات اخالقي را رعايت مي دخالت نمي

ورزي و بناي غرضكند و گزارشات وي بر م مورد نمي شود و تجسس بي ديگران وارد نمي .جويي نيست انتقام زيرك بودن -ج

هاي آنان افرادي كه از نظر بهره هوشي ضعيف هستند، گزارش. ناظر بايد زيرك باشدافراد زيرك نسبت به انجام وظيفه . اي ندارد قابل تأمل است و بعضا جز ايجاد دردسر نتيجه

ند داراي فاكتورهاي الزم جهت كن هايي كه ارسال مي شوند و گزارش خود بهتر توجيه ميبررسي است و در دادن گزارش، جوانب احتياط را مدنظر دارند و زواياي پنهان كار را

هاي اين افراد از عمق بيشتري برخوردار است و آنان كمتر مبادرت به گزارش. بينند ميجراي نمايند و راهكارهاي آنان براي ا برداري مي ارسال اخبار سطحي و غيرقابل بهره .مأموريت سازمان نيز مفيد و مؤثر است

رازداري -دكنند و نيز به جهت اينكه بعضا ناظران به دليل ارتباطي كه با مجموعه سازمان برقرار مي

سري از اطالعات وبيش به يك كم. گيرند در جريان نتيجه كار خويش قرار ميابند؛ پس از جمله فضائل و ي سازماني و نيز اطالعات مربوط به افراد دسترسي مي درون

.هاي بارز ديگر ناظر رازداري و حفظ اسرار مرتبط است ويژگي

…عدم اشتهار به فساد اخالقي، مالي و -هـ عنوان هر گونه اشتهار سوء، از جمله اشتهار به فساد اخالقي و مالي براي كساني كه به

تواند حجت اين قبيل افراد نمي كار گرفته شوند، مضر است؛ زيرا گفتار خواهند به ناظر مي .عنوان ناظر اجتناب كرد و مورد وثوق باشد، پس بايد از پذيرفتن اين افراد به

انگيزه همكاري -و داشتن انگيزه همكاري از نكات بسيار مهمي است كه در راستاي ادامه مأموريت مؤثر

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

.كند است و ناظر را جهت همكاري ترغيب مي. زه همكاري ناظر صرفا تصادفي و بنا به مورد خواهد بوددر صورت عدم وجود انگي

ولي چنانچه ناظر انگيزه داشته باشد تحرك وي در جهت كسب اخبار و اطالعات بيشتر تفاوت از كنار تواند بي نمايد نمي خواهد بود و بر اساس احساس مسؤوليتي كه مي

.موضوعات بگذرد نوع انگيزه -ز

.زه همكاري نوع انگيزه استيكي از موارد مهم در انگي :تواند بر اساس نوع انگيزه مي

احساس و تعلق مذهبي باشد؛ يعني شخص بر اساس اعتقادات ديني و مذهبي كه -1كند، به داند كه موارد جرم و تخلف ديگران را كه مشاهده مي دارد، خود را موظف مي

.مسئوالن ذيربط گزارش نمايدعني شخص بر اساس اعتقادي كه به كشور و آب و احساس و تعلق ملي باشد؛ ي -2

تواند تحمل كند كه افرادي به جاي خدمت كردن به جامعه خاك خويش دارد، نمي . نمايند مبادرت به خيانت مي

بنابراين، اين گونه از افراد با هر گونه خيانتكاري مخالف است زيرا اين اعمال را باعث داند و معتقد است كه فساد اداري باعث اضمحالل هاي سازنده كشورش مي ركود در برنامه

.اش خواهد شد و مسائل سوءاخالقي ديگر را در پي دارد فرهنگ و اقتصاد جامعههاي مادي از جمله موارد ديگر همكاري است؛ يعني شخص بدين جهت انگيزه -3

ين نمايد كه در قبال اين همكاري وجهي به او پرداخت شود و ممكن است ا همكاري ميها قابل تأمل است و بايد به اين نوع انگيزه. نوع همكاري به دليل نياز مادي فرد ناظر باشد

.گزارش اين قبيل ناظران با تعمق بيشتري نگاه كرداي كه هاي ديگر همكاري است؛ يعني فرد به دليل صدمه جويي از جمله انگيزه انتقام -4

جويي كند و اگر چه دهد، انتقام و گزارش ميبه او وارد شده، قصد دارد از كسي كه عليه ا .تواند نادرست باشد، در صحت آن بايد شك و ترديد داشت ها لزوما نمي اين قبيل گزارش

تواند انگيزه كسب موقعيت و ساير امتيازات نيز از جمله داليل ديگري است كه مي -5ت پيدا كند و يا همكاري باشد؛ يعني شخص براي اينكه از اين طريق به موقعيتي دس

... / و ضوابط مشارآت مردمي

نمايد و چه بسا در مجامع خصوصي و امتيازاتي را به دست آورد، اقدام به همكاري ميخواهد خودش را بر ديگران كند و مي اش تعريف مي عمومي با آب و تاب از همكاريدست آوردن شغل در مراكز دولتي اين قبيل همكاري را مسلط نشان دهد يا اينكه براي به

.اندد امتياز ميهاي گوناگون ديگري براي همكاري وجود در نهادهاي اطالعاتي ممكن است انگيزه

داشته باشد، ليكن ناظران مردمي كه با تشكيالتي مانند نظارت همگاني كه فاقد هويت .الذكر باشند هاي فوق توانند داراي انگيزه اطالعاتي است همكار هستند، غالبا مي

...مجموعه مقاالت نخستين همايش/

هاي محلي و شهري تقاي مديريتبررسي تطبيقي ار

∗سودابه طاهري

چكيدههاي شود كه لحاظ كردن عقايد تمامي مردم، گروه اكنون در كشورهاي مختلف مشاهده مي

. هاي محلي رشد و نمو يابد تواند از طريق منشورهاي شهروندي در حيطه اجتماعي فقير و اقليت مي. گويي بيشتر، نيازمند سازوكارهاي مديريت محلي است سخبنابراين، بنا نهادن اداره شهري با توان پا

ها و سازوكار آنها، با مشاهده فضاي كاري خواهيم به تبيين اين مديريت در اين مقاله ميعدم تمركز، تعيين استراتژي، توزيع قوا، نقش مردم . هاي مشابه در ديگر كشورها بپردازيم مديريت

توان در كنار اين بررسي به مي. ث در اين مجال هستندو عدالت اجتماعي از موضوعات مورد بحتواند از طريق شناخت هرچه اين موضوع مي. انتخاب الگوهاي مناسب مديريت شهري نيز پرداخت

ها هاي بيشتر كارشناسي بتوان اين مديريت اميد است با بررسي. بيشتر وضعيت موجود به انجام برسد .را به موفقيت بيشتر رهنمون ساخت

اداره امور شهري و محلي، عدم تمركز، استراتژي، مشاركت : ها كليدواژه

اجتماعي، عدالت اجتماعي

.دانشجوي دكتري مديريت دولتي و مدرس دانشگاه ∗

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

مقدمه هاي بسيار قديم نحوه توزيع قواي حكومت مورد توجه دانشمندان جهان بوده و از زمان

ارزش اجتماعات بشري در هر . هاي امروزي را تشكيل داده است اساس و پايه حكومتبراي رعايت . هر مكان به كيفيت و چگونگي اين مهم ارتباط داشته استزمان و در

هاي مساوات و برابري بين مردم، توزيع قواي حكومتي بايد به نحوي انجام شود كه فرصتعالوه شركت مردم در امر اداره به. مناسب را براي شركت مردم در امور مربوط ايجاد نمايد

.ساالري و تأمين رفاه مردم است قويت مردممحيط زندگي خود از عوامل اساسي تشود كه لحاظ كردن عقايد تمامي مردم، اكنون در كشورهاي مختلف مشاهده مي

هاي تواند از طريق منشورهاي شهروندي در حيطه هاي اجتماعي فقير و اقليت مي گروهتر، نيازمند گويي بيش بنابراين بنا نهادن اداره شهري با توان پاسخ. محلي رشد و نمو يابد

رساني دوسويه و شفاف اين سازوكارها موجب آگاهي. سازوكارهاي مديريت محلي استگذاران و كاهش نارضايتي عمومي بين مردم و مسؤوالن، سهولت دسترسي به سياست

هاي محلي و راهكارهاي انجام هاي مركزي به مديريت با توجه به نوع نگاه دولت. شود ميتوان به تكوين نگرش صحيح در مورد ا در كشورهاي مختلف، ميه فعاليت اين مديريت

نكته . ها را روشن نمود مند اين مديريت هاي نظام هاي محلي پرداخت و روش مديريتگيري از تجارب كشورهاي مشابه يا در حال هاي محلي، بهره اساسي در توسعه مديريت

ميزان نهادينگي اجتماعي مردم پذيري و توسعه است كه البته بايد براساس شرايط، امكان .كشورمان از اين تجارب استفاده نماييم

سازي عدم تمركز؛ راهي به سوي هماهنگ) 1بندي واحدهاي شهري و تفويض اختيار بيشتر براي طور كه گفته شد تقسيم همانتمركز . ها خواهد شد گيري و انتخاب، موجب تسهيل دسترسي به اهداف شهرداري تصميم

امور شهري موجب تجمع مالي و امكانات شده و از حضور مناسب مردم در اداره شديد در .كاهد امور شهر خود و يك ارتباط دوسويه بين مردم و شهرداري مي

... / بررسي تطبيقي ارتقاي

تعيين استراتژي در اداره امور شهري) 2. اي برخوردار است گذاري از اهميت ويژه هميشه قبل از تعيين استراتژي، هدف

شود؛ بنابراين ريزي مي هري بر پايه نوع مناسبات شهر مورد نظر پايهگذاري در امور ش هدفمديريت امور شهري بايد نوع شهر را مشخص كند، سپس به تدوين استراتژي مديريت

:بندي شامل موارد زير است انواع شهرها در يك تقسيم. خود بپردازدمحصوالت مانند شهرهاي بزرگي كه مواد اوليه و :كننده شهرهاي توزيع. 1

.شود هاي ديگر توزيع مي توليدي در آنها جمع شده و سپس به محلصنعتي مانند آبادان و شهرهاي كه شامل شهرهاي تك :صنعتي شهرهاي تك. 2

.چندصنعتي مانند همدان استشهرهايي هستند كه در اطراف شهرهاي بزرگ صنعتي يا :شهرهاي اقماري. 3

علت اصلي پيدايش اين شهرها گراني قيمت و .اند؛ مانند كرج پايتخت تجمع كرده .محدوديت زمين در محدوده شهر بزرگ است

در اين شهرها رابطه نزديكي بين توسعه صنعت و :شهرهاي صنعتي ـ تجاري. 4 .تجارت وجود دارد

هاي پيچيده صنعتي، اين گونه شهرها داراي بافت :شهرهاي مراكز بزرگ. 5 . تهرانتجاري و مسكوني هستند؛ مانند

عنوان مثال، در هاي شهري بسته به نوع شهر بايد متفاوت باشد؛ به مديريت استراتژيصنعتي در صورت از بين رفتن صنعت يا تضعيف آن، نحوه اداره امور شهري شهرهاي تك

كند؛ زيرا ممكن است بسياري از ساكنان مهاجرت نمايند و از مناسبات تغيير زيادي مي .شهري كاسته شود

نابراين، شناخت مناسبات شهري و نوع آن در تعيين يك استراتژي جامع اداره امور بهاي رشد و توسعه شهرها عمدتا متفاوت از بايد توجه داشت كه زمينه. شهري مؤثر است

در . هاي مختلف ميسر خواهد بود يكديگر است و مسير توليد و توسعه هر شهر نيز از راهها و ل مردم بيشتر باشد، موجب بروز ابتكارات و خالقيتاين بين هر قدر مشاركت فعا

.تري خواهد بود تعيين استراتژي دقيق

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

مديريت شهري و مسأله توزيع قوا و نقش مردم) 3ارزيابي دموكراسي كشوري كه حكومت مردم بر مردم را ادعا دارد، بستگي زيادي به

مل مهم آزادي، مساوات و تأمين ارزيابي نحوه عمل و ميزان توجه زمامداران آن به سه عابراي تأمين و پيشرفت آزادي قواي حكومتي، قدرت بايد طوري بين . رفاه مردم دارد

سطوح مختلف توزيع شود كه از يك طرف به افراد در مقابل اعمال خودسرانه حكومت، قدرت مقاومت قانوني و مصونيت بخشد و از طرف ديگر مانع از تمركز شديد قدرت

.دست حكومت مركزي گردد اداري درهاي مردم تمركز شديد قدرت به احتمال زياد سبب محدود نمودن حقوق و آزادي

براي رعايت مساوات و برابري بين مردم يك كشور، توزيع قواي حكومتي بايد به . شود ميهاي مناسب را براي شركت مردم در امر حكومت يكسان در نحوي انجام گيرد كه فرصت

جانبه مردم در امر حكومت است كه قرار دهد؛ زيرا فقط با شركت همه دسترس همگان .توان مطمئن بود اين اصل مراعات خواهد شد مي

براي بررسي بيشتر توزيع قوا بايد توجه كرد كه پيدايش كشورهاي جديد اروپايي بعد قريبا از قرون وسطي، كليه اقتدار عاليه سياسي را در دست يك نفر قرار داد كه به او ت

به بعد پادشاهان به 15در اكثر كشورهاي اروپايي از اواسط قرن . گفتند حاكم مطلق ميها به تدريج كليه قيمت اقتدار مؤسسات اجتماعي وابسته نجبا، مجالس مشورتي، فئودال

درباره عدم تمركز و توزيع قواي » ژان بودن«. قواي حكومتي را در انحصار خود درآوردنددارد كه جماعات متشكلي كه در داخل كشور داراي شخصيت حقوقي حكومتي عقيده

حقوق و امتيازات ...) هاي تجاري و ها، اتحاديه هاي مذهبي، شهرداري مثل گروه(هستند طبق اين تعريف نيز موضوع توزيع قواي . خود را مرهون قدرت عاليه سياسي هستند

.رسد قدر محدود است كه به مقصود نمي حكومت منتفي يا آناظهار نمود كه حاكميت حقوقي در پارلمان است؛ ولي 19در اواخر قرن » ديسي«

هاي فردي و اجتماعي خود حاكميت سياسي را در ها براي تأمين حقوق و آزادي انگليسيدهندگان قرار دادند تا در صورت لزوم بتوانند نسبت به تركيب پارلمان دست رأي

.گيري كنند تصميم

... / بررسي تطبيقي ارتقاي

مثل (شوند يگر از دانشمندان، اجتماعاتي كه مردم در آن جمع ميبه نظر گروهي دداراي اهميتي معادل اهميت يك ) هاي كارگري و ساير مؤسسات اجتماعي كليسا، اتحاديه .كشور است

وسيله اشخاصي كه تنها امتياز آنها اين گيري به اين دانشمندان معتقدند كه اختيار تصميمكنند و اكثرا ممكن است حدود اطالعات و معلومات و مياست كه در مركز انجام وظيفه

ترين كنند كمتر باشد، نامعقول ها خدمت مي تجارب آنها از اشخاصي كه در شهرها و ايالت .طرز اداره امور كشور است

:گيرد به هر حال، امروزه توزيع قواي حكومت به دو طريق صورت ميلف در مركز مملكت؛ مثل توزيع قوا بين هاي مخت توزيع قواي حكومتي بين هيأت) الف

.سه قوه مقننه، قضائيه و مجريههاي شهري و توزيع قوانين سطوح مختلف؛ بدين صورت كه هر يك از مديريت) ب

دهندگان هستند و به همين جهت مؤثر بودن اين شكل از محلي نماينده دسته خاصي از رأيدهندگان سطح عالي حكومت خاباتي يا رأيهاي انت توزيع قوا بستگي به اين دارد كه حوزه

يعني يك . تر مخلوط يا مستقل از آنها هستند دهندگان سطوح پايين تا چه اندازه با رأيمديريت شهري يا محلي كه نمايندگان و مأموران آن مستقيما به وسيله مردم انتخاب

هاي حاكمه وسيله هيأتتر از حالتي هستند كه نمايندگان آنها به تر و مستقل شوند، قوي ميكند كه نحوه صحيح توزيع قوا ايجاب مي. شوند هاي مركزي انتخاب مي و شهرداري

در برخي . هاي شهري و محلي در قوه مقننه نماينده داشته باشند هاي حاكمه مديريت هيأت گانه در مركز مانند انگلستان، توزيع قوا به نحو مطلوبي بين قواي سه, از كشورهاي متمركز

تقسيم شده است و در اين كشور خودمختاري ) شهري و محلي(و سطوح مختلف كشور هاي شهري و محلي به وسيله پارلمان در انگلستان سازمان. محلي بيش از كشور فرانسه است

گردد؛ ولي در ها اداره مي شود و بدون دخالت زياد حكومت از طريق انجمن ايجاد مي .نظارت دائمي نمايندگان حكومت مركزي هستندها تقريبا تحت فرانسه انجمن

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

الگويي براي كارآمدي اداره امور شهري) 4و ) ايالتي و شهري(معموال توزيع قواي حكومتي در كشورها در سطوح ملي، كشور جزء

كشور جزء و محلي، حكومت به تفويض وظايف و گيرد كه در حالت محلي صورت مي .ورزد رپرست محلي مبادرت ميهاي تخصصي و حق تعيين س فعاليت

شود و يا اگر در بسياري از كشورهاي در حال توسعه، خدمات شهري مناسب ارائه نميهاي روزمره سياستمداران اغلب در فعاليت. شود، كيفيت آن نامطلوب است عرضه مي

هاي خصوصي، انعطاف كمي از خود كنند و در مورد بنگاه هاي عمومي دخالت مي بنگاهگويي اندك و نتايج ضعيف در بسياري از عدم احساس مسؤوليت و پاسخ. دهند ينشان م

هاي كارآمد در ايجاد بخش. كشورها ارائه خدمات دولتي را با مشكل مواجه كرده استچنين شرايطي به معناي بازگشايي نهادها و دواير مهم است؛ به نحوي كه انگيزه افراد در

ها بر اين بنابراين دولت. ها بوده است، بيشتر كند حصار دولتهايي را كه از ديرباز در ان بخشبر اين . اند كه توانايي انجام چه اموري را دارند و چه كاري بايد انجام دهند نكته تمركز كرده

ها درصدد تعيين اهداف بنيادي تمركز كرده و توانمندي محدود خود را با اساس دولت .اند و كار محلي افزايش دادههاي كسب مشاركت جامعه مدني و گروه

دهند و در هاي شهروندان و صاحبان حرف گوش مي هايي كه به حرف معموال دولتها اگر دولت. هاي كارآمدي هستند كنند، دولت گذاري و اجرا با مردم همكاري مي سياست

سازوكار مناسبي براي دريافت نظر شهروندان خود نداشته باشند، نسبت به منافع مردم مشاركت مردم در واقع، تأثير . ها و فقرا پاسخگوي مناسبي نخواهند بود ويژه منافع اقليت هب

اين امر موجب افزايش . هاي اجتماعي در نحوه اعمال قدرت است دادن عقايد گروهعنوان مثال طبق يك به. شود آگاهي عمومي، اعتماد و اميد به مؤثر بودن در شهروندان مي

هند، نيكاراگوئه و تانزانيا مشخص شده كه ايجاد فرصت براي نظرخواهي در كشورهايگوش دادن به افكار شهروندان و اجراي نظرات مناسب آنها موجب تسريع توسعه شده

در اين زمينه نكته حائز اهميت اين است كه آن روشي كه در هند به نتيجه مثبت . است ).1378هاني، بانك ج(رسد، ممكن است در تانزانيا نتيجه عكس دهد مي

هاي مناسب براي آنكه شهروندان افكار خود را ابراز كنند، ريختن آرا به يكي از راه

... / بررسي تطبيقي ارتقاي

دهنده حضور مؤثر شهروندان نيست و الزم صندوق رأي است؛ اما انتخابات همواره نشاناست سازوكارهاي ديگري براي حصول اطمينان از بازتاب منافع عموم مردم و طبقات فقير

اي مناسب، هاي واسطه ايجاد سازمان. گذاري عمومي وجود داشته باشد سياست و اقليت درگذاري، نخستين گام مهم براي دستيابي به منافع شهروندان تحت عنوان شوراهاي سياست

هاي محلي يا ايالتي در ها به تازگي به صورتي فعال با عناوين دولت اين سازمان. است .اند كشورهاي در حال توسعه ظهور يافته

توجه كافي 1البته بايد گفت كه در كشورهاي در حال توسعه، معموال به تمركززدايينشده است؛ اما تمركززدايي در كشورهاي چين، هند و بيشتر كشورهاي آمريكاي التين

تمركززدايي باعث افزايش كيفيت خدمات، منافع شهروندان و . فوايد بسياري داشته استها را در بهبود تواند رقابت ميان شهرها، مناطق و محله ود و ميش صاحبان مشاغل محلي مي

رسد، هاي محلي ضروري به نظر مي آنچه در ايجاد توسعه مديريت. ها تسهيل نمايد برنامه :هاي محلي در بعد اقتصادي است كه عبارتند از هاي موفقيت مديريت زمينه ايجاد پيش

هاي كوچك و يت كارآمد پروژهوجود بخش خصوصي داخلي كه توانايي مدير. 1 .بزرگ و پيچيده را داشته باشد

وجود بخش خصوصي كه در زمينه دنبال كردن هدف توسعه صنعت رقابتي تمايل به . 2 .همكاري با دولت داشته باشد

ها و هاي عمومي در ارزيابي تحليل هاي فني در بنگاه وجود قابليت. 3 .هاي بهتر بخش خصوصي گذاري سرمايه

ها، ها، استراتژي مشي ها داراي اهداف، خط هاي محلي مانند ديگر سازمان انسازمترين عوامل ترين، ولي مهم يكي از ناشناخته. ها و سازوكارهاي مخصوص خود هستند روش

اصلي كه زيربناي رشد چشمگير اقتصاد آسياي شرقي است، وجود نوعي مديريت محلي نجمن در واقع برپاكننده نوعي نظام همكاري اين ا. است» انجمن رايزني«خاص به نام

. دهد هاي انتفاعي و جامعه شهري را با هم پيوند مي جمعي است كه دولت، مؤسسه

1. Decentralization

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

مند هاي همكاري نظام هاي اثربخش، انجام فرآيندها و روش هاي عمده اين انجمن ويژگيغ ابال. گيري براساس وفاق عمومي است مبتني بر پيروي از قواعد مشخص تصميم

.گيرد هاي انجمن از طريق شخص واحد، يعني رئيس انجمن، انجام مي تصميمهاي محلي معموال بر روي اصول و راهبردهايي همچون مشاهده با مردم، مديريت

همچنين تشخيص، تنظيم و . كنند احترام و اعتماد به مردم و توانمندسازي مردم فعاليت ميهنگامي . ها، ابزار نيرومندي براي قوانين اختيار است هانتشار اطالعات مربوط به بهترين تجرب

ارتقا يابد، موجب » خواست عمومي«ها از طريق به كارگيري گويي سازمان كه پاسخكند و در خدماتي كه دولت تعيين مي» زالندنو«عنوان مثال در به. عملكرد بهتر خواهد شد

هاي هاي آنها به سازمان اگذاري مناقصههاي پايين، آن را تقويت نمايد، و تواند با هزينه مياجراي اين روش در كشورهايي كه توانمندي ضعيفي در . است 1عمومي و غيردولتيهاي اجتماعي وجود دارد و كنترل نظام اداري هم ضعيف است، احتياط حمايت از قرارداد

. طلبد بيشتري ميها به سطوح سؤوليتجا شدن منابع و م عدم تمركز در ارائه خدمات و امكان جابه

ويژه مورد تهيه تر دولت، يكي ديگر از ابزارهاي قوي ايجاد فشار رقابتي داخلي به پايينهاي مديريت. است 2هاي ناشي از مقياس كاالهاي عمومي محلي است كه داراي صرفه

كنند در حالي محلي براي عرضه ترجيحات يا تقاضاهاي محلي انعطاف الزم را كسب مياي هاي بالقوه اي در عرضه، محدوديت پذيري و رقابت منطقه پذيري و رقابت تكه مسؤولي

چنان كه عدم تمركز به نفع بهبود و كارايي و عدالت است، الزم آورند و هم را به وجود ميعنوان مثال در آن سوي جهان، به. ها وجود داشته باشد شرط اي از پيش است مجموعه

، تصميم به دگرگوني شهر 90چين، در اوايل دهه در مركز 3»ووهان«مديريت محلي در اين زمينه مقررات محلي در مورد . قديمي و احداث شهري در مقياس بزرگ گرفت

1. National Government Organization (NGOs)

2. Economies of scale

3. Wohan

... / بررسي تطبيقي ارتقاي

هاي الزم معامالت امالك و زمين وضع شد و مديريت محلي به منظور بهبود زيرساختط براي سال در نتيجه فق. هاي متعددي را اجرا كرد گذاري خارجي، پروژه براي سرمايه

برابر كل 5/2گذاري خارجي تأييد شده اين شهر به هاي سرمايه ، شماره پروژه1991يعني افزايش معادل سه برابر كل سرمايه صرف شده . سال پيش آن رسيد هاي هشت پروژه

.گذاري براي سرمايه

منابع و مخارج در سطح دولت مركزي و محلي در كشورهاي توسعه : 1جدول شماره هيافت

مخارج منابع هاي محلي مديريت دولت مركزي مديريت هاي محلي دولت مركزي

ماليات بر ارزش افزوده ماليات بر درآمد اشخاص ماليات بر درآمد شركت

هاي غيرمستقيم ماليات ماليات بر منابع طبيعي

عوارض گمركي ماليات بر صادرات

ها ماليات بر دارايي ماليات بر وسائل نقليه

اشي از حمايت درآمد ن كنندگان مصرف

درآمدهاي ناشي از اعطاي امتياز

هاي بهداشتي اوليه مراقبتهاي كنترل بر بيماري

مسري آموزش دانشگاهي

ها ها و بزرگراه جاده ونقل عمومي حمل

مديريت منابع عمومي دفاع

هاي بهداشت اوليه مراقبت آموزش ابتدايي و متوسطه

هاي ها و بزرگراه جاده هرداخل ش

آلودگي آب و هوا ونقل عمومي حمل نشاني آتشبندي و تنظيم استفاده منطقه

از زمين تأمين مسكن

گذاري فرهنگي سياست تشويق جهانگردي

امنيت عمومي

)1378بانك جهاني، : منبع(

هاي محلي دارند؛ هاي مركزي تأثيرپذيري زيادي از مديريت در برخي كشورها، دولتمريكا تصميمات محيطي مانند بسياري ديگر از تصميمات مؤسسات عنوان مثال، در آ به

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

شود كه عموم مردم از تغييرات اجرايي دولتي، تنها زماني يك تعهد قانوني محسوب ميدولت هلند . نظرهاي رسمي را داشته باشند قانوني آگاهي داشته و ذينفعان توانايي ارائه نقطه

ي، بيش از نصف وجوه مالي مورد نياز سي تا چهل نيز در هنگام تهيه و تدوين قوانين محيط .كند طور معمول از آنها و ديگر احزاب نظرخواهي مي مديريت محلي را تأمين كرده و به

مستقل شد، درآمد سرانه آن به 1947عنوان مثالي ديگر، هنگامي كه هند در سال يا بهتوان نهادهاي محلي در هند را ميمدت نيم قرن تغيير نيافته بود؛ اما از آن پس، سير تكاملي

:به صورت زير ارائه كرداو صنعتي شدن را عامل اصلي كاهش فقر ): 1947-64(دوران زمامداري نهرو . 1

در اين زمان . ريزي متمركز برداشت هايي با برنامه قلمداد كرد و در جهت خودكفايي، گام .صنايع كليدي همگي تحت كنترل دولت بودند

وزيري اينديرا گاندي آغاز و با دو با نخست): 1964- 77(م به فقرزدايي دوران موسو. 2ها اول توجه به بخش كشاورزي و دوم تسلط بيشتر دولت با ملي كردن بانك. تغيير همراه بود

هاي در اين مرحله نيز مديريت 1.ها، با شعار فقر بايد نابود شود و كنترل شديدتر بر سرمايه .ندمحلي وجود مؤثري نداشت

در اين دوران بسياري از ): 1977-91(ها و افزايش كسري بودجه دوران رونق هزينه. 3. هاي شديد در زمينه واردات و اخذ مجوز براي تأسيس صنايع به تدريج برداشته شد نظارترقابت بين احزاب بسيار باال گرفت . زايي روستايي و محلي گسترش يافت هاي اشتغال طرح

.وجود آمدند ي نوظهور بههاي محل و مديريتدر اين دوران نقش دولت از نقش ): تاكنون 1991از سال (دوران اصالحات . 4» رائو«دولت . ها و كارآفرين تبديل شد كننده مديريت گذار اصلي به نقش تسهيل سرمايه

در اين . گذاري خارجي را آزاد كرد بسياري از مقررات وارداتي و صنعتي را لغو و سرمايههاي محلي و دولت در مبادله دوسويه اقتصادي، اجتماعي و سياسي قرار ن سازماندورا .اند داشته

1. Garibi-hatao

... / بررسي تطبيقي ارتقاي

هاي محلي و عدالت اجتماعي مديريت) 5هاي موجود هاي محلي براي پر كردن برخي از شكاف در بسياري از كشورها، مديريت

ه، اقدام ميان عرضه وتقاضاي كاال و خدمات عمومي كه نارسايي دولت، مسبب آن بودهاي شهروندان هاي محلي در باال بردن آگاهي عمومي، انعكاس نگراني مديريت. اند كرده

1هاي خودياري محلي از آنجا كه سازمان. كنند و ارائه خدمات، نقش بسيار مفيدي ايفا ميبا مشكالت محلي آشناترند، بسياري موارد در عرضه كاال و خدمات عمومي بهترند و از

ها عدم توجه به منافع كلي اجتماع، نقص عمده اين سازمان. رتري نسبي دارنداين بابت بها اين است كه ضمن بهبود چالش دولت. پذيري محدود و منابع مالي كم است مسؤوليت

براي . هاي محلي بنا نهند هاي نهادي خود، قدرت نسبي خود را بر بخش بخشيدن به قابليت :رسد هاي محلي، راهكارهاي زير به نظر مي ريتتقويت عدالت اجتماعي از طريق مدي

ارائه مقررات مناسب، حذف مقررات ناكارا :ها اجراي مقررات و محدوديت. 1 .هاي محلي ها در حيطه مديريت ها و بازرسي و انجام نظارت

از طريق استخدام افراد شايسته و توانمند، :تقويت وضعيت رقابتي. 2توانند با رقابت هاي محلي مي المللي، مديريت ي بينسازي و حضور در بازارها خصوصي

.هاي مشابه درصدد افزايش اثربخشي خود برآيند كردن با ديگر مديريتكننده و هاي مصرف شوراهاي تجاري، گروه :هاي مردمي تقويت مشاركت. 3

هايي هستند كه مشاركت آنها براي ارتقاي سطح هاي محلي از جمله گروه مديريتتمهيد ترتيبات كاري از . ي محلي در توسعه عدالت اجتماعي حائز اهميت استها مديريت

تواند با مشاركت بيشتر شهروندان در هاي مختلف اجتماعي مي طريق گروههاي دولتي به كارايي بيشتر دولت كمك كند؛ بنابراين، هاي مربوط به سياست گيري تصميم :فوايدي به شرح زير خواهند بود هاي محلي در مبحث عدالت اجتماعي داراي مديريتكند كه فساد، مشكل مطالعات انجام شده تأييد مي: اجتناب از مسأله فساد اداري) الف

طوركلي در كشورهاي صنعتي به. مهم و گسترده در اكثر كشورهاي در حال توسعه است

1. Local Self-help Organization

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

داخت اند كه براي انجام كارهاي خود مجبور به پر درصد مديران گزارش داده 15بيش از درصد بوده 60المنافع درصد و در كشورهاي مشترك 30اين رقم در آسيا . اند رشوه بوده

ساالر فاسد كه در آن اعمال سليقه به جاي اعمال قواعد طور كلي يك نظام ديوان به. استهاي جويي به ضرر فعاليت هايي در جهت تشويق رانت در حد وسيع جاري است، انگيزه

.آيد وجود مي توليدي بهتوسعه روابط بين نهادي مدني از جمله : درك بهتر فرآيندهاي اقتصادي) ب

انجام اصالحات در هر كشوري . شود هاي محلي باعث رشد اقتصادي كشور مي مديريتهاي محلي در واقع وجود مديريت. هاي نهادهاي مدني است مستلزم توجه به توانمندي

گذاري در امور اجتماعي و آرام، سرمايهريزي قوانين بهتر، ايجاد محيط موجب پي .پذير و حفاظت از محيط طبيعي خواهد شد اقتصادي، حمايت از قشر آسيب

هايي بوده است كه طي اصلي براي تقويت عدالت اجتماعي، يافتن روش همواره چالشاي با هم تركيب شوند كه مانع از هاي فني و يا مشروعيت سياسي به گونه آن مهارت

گيري دانشمندان، بدون در نظر گرفتن مالحظات اجتماعي يا مالحظات عمومي تصميماند؛ در اكثر كشورهاي صنعتي، نهادهاي قوي كليد تأمين اين موازنه بوده. تر شود جامع

مشي سياسي گذاران منتخب، شرح كامل خط براي مثال، در فرانسه، آلمان و بريتانيا، قانونهاي تحت تأثير كنند تا آنها با گروه تفويض ميرا به مسؤوالن محيطي و محلي

هاي توسعه عدالت اجتماعي تبادل نظر كنند و به فشارهاي سياسي مستقيم پاسخ مشي خطهاي محلي به سمت تلفيق هرچه بيشتر حركت طور كلي در دنيا نظام مديريت به. دهندنظام مديريتي همه در اين . كند كه در اين تلفيق، نظام مديريت مردمي آشكار است مي

عناصري كه در مديريت شهري مؤثرند بايد بتوانند به سهم خود در اين امر مشاركت كنند در اين راستا ايجاد شرايط زير . كه از جمله عناصر دولتي، محلي و بخش خصوصي هستند

:رسد الزم به نظر مي .هاي محلي مشروعيت بخش مديريت. 1 .اهاي آنه ايجاد شفافيت در رويه. 2 .هاي آنها پذيري فعاليت گويي و محاسبه ارتقاي پاسخ. 3 .دهي مناسب به همه اقشار و مشاغل پوشش. 4

... / بررسي تطبيقي ارتقاي

هاي مردمي در جهت توسعه عدالت اجتماعي، هاي ارتقاي مشاركت يكي از بهترين راهمشاركت مردمي، تحكيم عدالت و پيشگيري از . هاي محلي است ايجاد و توسعه مديريت

ادامه » پرو«اين مزيت را با مثالي از كشور . ي از مزاياي مديريت محلي استفساد اداري يك :دهيم مي

ها از امنيت كافي براي مالكيت رسمي اموال خود برخوردار اكثر پرويي 1989تا سال (NGO)در پرو كه يك سازمان غيردولتي 1سازمان دموكراسي 1980در اوايل دهه . نبودند

اصالح حقوق مالكيت رسمي شهروندان، تبليغ منافع و حفظ حقوق اي را براي بود، مبارزهاين سازمان پيشنهادهاي خود را از طريق بحث عمومي به تصويب پارلمان . مالكيت آغاز كرد

.رساند و حمايت عامه مردم موجب موفقيت اين اصالحات شدرغم داشتن آيد كه مقامات دولتي به انگيزه رفتار آلوده به فساد، زماني به وجود مي

حل اين حالت بهترين راه. اختيارات زياد، مسؤوليت چنداني در قبال اعمال خود ندارندپذيري افراد از طريق افزايش سازوكارهاي نظارتي و مجازاتي، نه فقط از افزايش مسؤوليت

. طريق قوانين جزايي، بلكه بيشتر نظارت از طريق نهادهاي رسمي و محلي شهروندان استهاي محلي است كه موجب گويي يكي از منافع اصلي مديريت پذيري و پاسخ مسؤوليت

ها، جوامع با در همه دوران. افزايش خودكنترلي به علت داشتن رابطه دوسويه با مردم استگويي در برابر نيازهاي مردم، دست به گريبان له چگونگي وادار كردن دولت به پاسخأمسها است، با مشاركت پذيري دولت ود منبعث از مسؤوليتگويي كه خ له پاسخأمس. اند بوده

اي كه به مطالعه. يابد هاي محلي گسترش مي مؤثر مردم و با ايجاد و انجام فعاليت مديريتدهد كه خانوار روستاهايي كه داراي سطوح تازگي در كشور تانزانيا انجام شد، نشان مي

هستند، در مقايسه با ) هاي محلي زمانبرحسب درجه مشاركت در سا(باالي سرمايه اجتماعي . اند هاي اجتماعي، درآمد سرانه نسبتا باالتري داشته تر سرمايه خانوار روستاهاي با سطوح پايين

ورود . هاي محلي اشاره دارد ها و گروه اين نتيجه به آثار مهم مشاركت افراد در مؤسسه، لزوما به كاهش نقش دولت عنوان همكار هاي مديريت و توليد به شهروندان به عرصه

1. Institute of Democracy

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

توان به تقويت كارايي هاي محلي، مي انجامد؛ بلكه با جايگزين نمودن اين سازمان نمي، وزارت بهداشت، نظارت و »بنين«عنوان مثال در كشور به. خدمات همت گمارد

تقريبا در . هاي محلي واگذار كرده است گيري در مورد منابع موجود را به مديريت تصميمتواند خدمات زيربنايي را ارائه كند به سوي مه كشورها هنگامي كه دولت مركزي نميه

به رغم سنت ديرينه 1980كلمبيا در نيمه دوم دهه . دارد هاي محلي گام برمي ايجاد سازماناين كشور . ، در مسير تمركززدايي و انجام اصالحات سياسي قدم گذاشت1تمركزگرايي

خت و شديد نظام انتصابي قبلي به سمت نظام انتخاباتي محلي توانست با حذف حصارهاي سدر كشور . گويي اجتماعي ايجاد نمايد حركت كند و تحولي در عدالت اجتماعي و پاسخهاي فعال محلي، نظام اداري محلي را به ونزوئال و ديگر كشورهاي آمريكاي جنوبي، دولت

ده و كيفيت ارائه خدمات را به ميزان بسيار تر در برابر خواست مردم فراخوان برخورد مسؤوالنههاي محلي به در اينجا الزم است از انواع تمركززدايي كه مديريت. اند زيادي بهبود بخشيده .كنند، نام برد بهبود آن كمك مي

هاي به معناي انتقال وظايف دولت از سطوح باالتر به رده :2تمركززدايي اداري. 1ها و من كنترل دولت مركزي فقط بر بودجهتر دولتي است كه متض پايين

.هاي كالن است گذاري سياستها و تصميمات گيري بر بودجه يا واگذاري اختيار تصميم :3تمركززدايي مالي. 2

.تر است هاي پايين هاي باالتر به رده مالي از ردهاسي به معناي واگذاري اختيار در انتقال منابع ناشي از قدرت سي :تفويض اختيار. 3

هاي مرتبط با حاكميت را خود اتخاذ مشي مسؤوالن رده باال است تا بتوانند برخي خط .كنند

ولي در كشورهاي صنعتي از سال . گيرد تمركززدايي به ندرت هر سه مورد را دربرمي

1. Centralism

2. Administrative Decentralization

3. Fiscal Decentralization

... / بررسي تطبيقي ارتقاي

هاي محلي عنوان يكي از راهكارهاي اصلي مديريت به سمت تمركززدايي به 1974 .است هاي زيادي برداشته شده گام

ها با ايجاد روابط مؤثر پرسي ترتيبات اصلي در اين راستا همچون انتخابات محلي يا همهپذيري و بهبود بين دولت و مردم، موجب انگيزه مشاركت مردم، ارتقاي مسؤوليت

.هاي محلي بوده است عملكردهاي مديريتاي كاالهاي هاي عرضه و تقاض هاي محلي، ويژگي يكي ديگر از مزاياي اصلي مديريت

.شود عمومي محلي و ملي است كه در نمودار زير به آن اشاره مي

هاي عرضه و تقاضاي كاالهاي عمومي محلي و ملي ويژگي: 2جدول شماره عوامل طرف عرضه عوامل طرف تقاضا سطح عرضه

)ها بندي، روشنايي خيابان منطقه(تغيير در سليقه محلي محلي )شهري هاي جاده(ـ مالكيت عمومي

امنيت (هاي قانوني توان ايجاد رقابت ميان حوزه )ها عمومي، نگهداري جاده

ـ مسائل مربوط ) نظارت فراگير(آثار خارجي مصرف ملي )حداقل آموزش ابتدايي(به برابري

) دفاع(هاي اقتصادي نسبت به مقياس صرفههاي بزرگراه(اي آثار خارجي بين حوزه

)بين شهري

)DECD ،1995هاي اقتصادي و توسعه همكاري سازمان: منبع(

تواند قدرت انتخاب افراد محلي در طور كه ذكر شد، تمركززدايي مي هماندهند ها را افزايش و در عين حال مقامات محلي را در مورد آنچه انجام مي گذاري سياست

زماني كه عنوان مثال، در كشور كلمبيا به. پذير كند و نيز چگونگي انجام آن مسؤوليتدانند كه بايد پاسخگوي اعمالشان باشند و انتخاب هاي محلي مي گذاران دولت سياست

مجددشان تا حدود زيادي به نحوه نگرش شهروندان از عملكردشان بستگي دارد، در قبال كيفيت انجام كار كاركنان مجموعه خود و ابزارهايي كه براي انجام كارآمد وظايفشان در

در كشور 1»پورتوالگر«در شهر 1989يا مثال در سال . كنند دقت بيشتري مي اختيار دارند،

1. Porto Alegre

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

گذاري همگاني با هدف فعال كردن ريزي و مديريت سرمايه برزيل، طرح ابتكاري برنامه .ها اجرا شد هاي شهري در تدوين بودجه شهرداري گروه

هاي محلي ديگر فوايد مديريت) 6هاي دولت در مواقعي است كه جلب برنامهشواهد موجود گوياي كاركرد بهتر

هاي اجتماعي جامعه، مورد برداري از ذخاير سرمايه كنندگان بالقوه و بهره مشاركت استفاده :هاي محلي عبارتند از فوايد مديريت. نظر بوده است

هاي ايالتي و شهري؛ تر نسبت به مديريت اجراي آسان. 1 ثبات بيشتر؛. 2 .ها نب بنگاهبازخورد بهتر از جا. 3

توان به ايجاد بازده باالتر شبكه دفع فاضالب در هاي مؤثر مي از جمله اين مشاركتآفريقاي جنوبي، 2»پرت اليزابت«سازي براي فقرا در هاي خانه برزيل، طرح 1»ريسايف«

هاي بهداشتي در هند و مراقبت» گجرات«هاي ايالت برداري از جنگل مديريت محلي بهرهاينها همه دال بر قدرتي است كه در مشاركت مردم در امور محلي . ودان نام بردس» خارطوم«

هاي ماهانه بهبود در شرق آسيا شوراهاي رايزني عمومي ـ خصوصي، نظير نشست. نهفته استصادرات محلي در كره، كميته محلي ـ مشورتي تايلند و شوراي محلي بازرگاني در مالزي

. اند زخورد، تبادل اطالعات و همكاري محلي را فراهم نمودهوجود دارد كه سازوكارهاي باالبته تفويض اختيارات كامل ممكن است مشكالتي ايجاد كند كه از جمله اين مشكالت

ثباتي اقتصادي و توان به افزايش نابرابري در كشورهايي نظير چين، روسيه و برزيل يا بي مينابع طبيعي و قدرت محلي نظير برخي از خروج سرمايه نظير برزيل يا سوءاستفاده از م

هاي محلي به هر حال ايجاد مديريت). 1378بانك جهاني، (هاي كشور هند اشاره نمود بخشيكي . آيد داراي نتايج مثبت زيادي است كه توجه به ايجاد و تقويت آن ضروري به نظر مي

1. Recife

2. Port Elizabeth

... / بررسي تطبيقي ارتقاي

شتر است؛ زيرا اين گويي بي هاي محلي، ايجاد پاسخ هاي بسيار مناسب مديريت از ويژگيهاي محلي معموال مديريت. كنند ها فاصله ميان زمامداران و شهروندان را كوتاه مي مديريت

نمايند كه گويي به مردم كمك مي عامل به تقويت پاسخ 4در كشورهاي مختلف با توجه به :عبارتند از

اليت حداقل هاي محلي كه اين فع برگزاري مباحثات عمومي گسترده بر سر اولويت. 1از قبيل (اي با دو عامل دسترسي همگاني به اطالعات و ايجاد سازوكارهاي مشاوره

.شود ميسر مي) هاي شهروندي شوراهاي پژوهشي و كميتهترغيب مشاركت مستقيم كاربران و ديگر كساني كه در طراحي، اجرا، نظارت بر . 2

.توليد كاال و خدمات عمومي محلي نفعي دارنديي كه تمركززدايي مطلوب شناخته شده، روش دقيق و گام به گام براي مناطق در جا. 3

.دار اتخاذ شود و سازوكار نظارتي آن نيز تعبيه گردد اولويتميزان تفويض اختيار به واحدهاي محلي مشخص شود؛ زيرا تمركززدايي بيشتر . 4

نافع ملي از اندازي به م ها از دولت و خطر دست ممكن است موجب افزايش درخواست .هاي ذينفع محلي شود سوي گروه

در اين . ها است هاي محلي در امر كارآفرين شدن سازمان يكي ديگر از فوايد مديريت 1960در سال . هاي محلي شهر يوكوهاما، در ژاپن اشاره كرد توان به مديريت مورد مي

و مسائل بهداشتي سازمان محلي يوكوهاما، درخواستي عليه آثار آلودگي پااليشگاه نفت هاي محيطي مدت كوتاهي بعد از آن، شهرداري كه نسبت به مقوله. ناشي از آن مطرح كرد

هاي منع طلب جديد كه قول اجراي نظام وسيله شهردار اصالح كرد، در انتخابات به تعلل مي به دنبال وقفه موقت ناشي از تأسيس واحد جديد نظارت بر. داد، بركنار شد آلودگي را مي

آلودگي، مديريت محلي ساكنان و گروه مشاوران كه شامل نمايندگان مردم، نمايندگان اين شهر صالحيت قانوني . علمي و بازرگاني بودند در سازمان محلي يوكوهاما، تشكيل شد

اي جديد يك با كارخانه 1964وضع مقررات نظارت بر آلودگي را نداشت؛ ولي در سال زمينه الزم را براي انعقاد قراردادهاي اين قرارداد پيش. عقد نمودقرارداد داوطلبانه رسمي من

اكنون شهر . درصد سطح قبلي كاهش داد 20وجود آورد و آلودگي را به بعدي بهاي قراردادهاي داوطلبانه را در سطح باالتري از استانداردهاي طور فزاينده يوكوهاما به

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

.دكن رسمي دولت ژاپن در نظارت محيطي منعقد ميعهده شود، منظور توانايي آن در به وقتي كه صحبت از كارآفريني مديريت محلي مي

اين انديشه توانمندي در واقع ناظر بر . هاي جامعه با حداقل هزينه اجتماعي است گرفتن فعاليتتري را دربردارد كه نتايجي از ها سازوكارهاي نهادي عميق اين قابليت. ظرفيت فني آن نيز است

براي ايجاد . هاي جمعي و كارآمدي به دنبال دارد پذيري بيشتر، دستورالعمل انعطافجمله هاي محلي سه سازوكار اصلي مرتبط با هم وجود دارند انگيزه ابتكار و كارآفريني در مديريت

:شود كه شامل موارد زير مي .تقويت قوانين و مقررات در جامعه و دولت. 1 .هاي محلي و دولت از خارج و از درون مديريتباال بردن فشارهاي رقابتي . 2 .هاي مردمي ايجاد فضاي مناسب براي تبادل نظرات و تسهيل مشاركت. 3

ها و بندي توان به داشتن نهادهاي كارا اميد داشت كه براساس موازنه در بلندمدت، وقتي ميها را تهاي محلي كه مشارك وجود مديريت. هاي رسمي شكل گرفته باشد نظارت دستگاه

ها شود، خود موجب تشويق كند و باعث ايجاد فشارهاي رقابتي از داخل و خارج اين مديريتهاي محلي بايد توجه داشت كه تأسيس مديريت. كارآفريني نظام محلي و شهري خواهد شد

براي بخش دولتي توانا، جهت افزايش كارايي و كارآفريني، نه تنها امري ضروري است، بلكه در واقع سازمان محلي با ايجاد فضاي بهتر براي اظهار نظر شهروندان و ارائه . كل استبسيار مش

از سوي ديگر مديريت . تواند موجب فشارهايي براي كار بهتر شود بازخورد نظر مشتري ميرساني عمومي به شود و با تأكيد بر اطالع ها مي گذاري سياست 1سازي شهري موجب عمومي

هاي طور كلي، سازمان به. كند امور و تشريك مساعي بيشتر مبادرت ميسازي مردم، به شفافپذيري اداري بيشتر در تخصيص منابع مالي و انساني و توانايي محلي داراي انعطاف

در كشور سوئد و ديگر كشورهاي . پذيري بيشتري در مورد نتايج عمليات هستند مسؤوليت. ها در سطح وسيعي تفويض شده است تخانهاسكانديناوي، مدت مديدي است كه فعاليت وزار

در كشورهاي . هاي محلي شده است در انگلستان اكنون دوسوم دستگاه اداري تبديل به سازمان

1. Publicizing

... / بررسي تطبيقي ارتقاي

هاي محلي نقطه اتكاي تأمين اهداف عملياتي براي بلژيك، مالزي، پرتغال و انگلستان، شكل .جلب توجه مشتريان و كاركنان نسبت به كيفيت خدمات است

مديريت محلي و شهري و مسأله تمركززدايي) 7در تمركززدايي . هاي محلي است تمركززدايي از نتايج مسلم ايجاد و توسعه مديريت

ها نيازمند مديريت كارآمد و گسيختگي آن جلوگيري شود؛ زيرا همه بخش بايد از لجام 2»اسپارتانبورگ«و 1»گرين ويل«عنوان مثال شهرهاي به. هاي باالي دولتي هستند قوي رده

رغم وسعت كم و محصور بودن در خشكي و دوري از مراكز در كاروليناي جنوبي بهها را در ميان همه گذاري، باالترين نرخ عمده جمعيتي اياالت متحده از لحاظ سرانه سرمايه

پرداز با رويكرد گيرندگان نظريه مراكز اياالت متحده دارند؛ زيرا در اين شهر تصميمگيري در مديريت محلي خود، پايگاه مطمئني براي رايي و اختيارات تصميمگ خصوصي

.اند هاي كوچك و متوسط فراهم كرده كارآفريني در شركت

تطبيق راهبرد تمركززدايي با توانمندي دولت: 3جدول شماره قابليت دولت مركزي

زياد كم

كم

راهبرد تمركززدايي هوشيارانه -هاي يف به سازمانواگذاري برخي از وظا -

هاي اجتماعي غيردولتي و گروهويژه در بخش تأمين تقويت تمام سطوح به -

)كشورهاي صحراي آفريقا(مالي

تمركززدايي از برخي خدمات اولويت دارد -هاي غيردولتي و واگذاري برخي از وظايف به سازمان -

هاي اجتماعي گروهتقال قدرتهدفمندي تقويت نهادهاي محلي از طريق ان - )مجارستان، مكزيك و تايلند(

زياد ها و تمايالت تفكيك گرايش - هايي از وظايف واگذاري بخش - )هايي از شوروي سابق بوليوي و بخش(

هاي دولت، همانند واگذاري وظايف براساس اولويت - )كشورهاي صنعتي(نيازهاي مورد به مورد و مشخص

1. Greenville

2. Spartanburg

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

)DECD ،1995و توسعه هاي اقتصادي سازمان همكاري: منبع(

ها و گذاري سياست مقامات محلي ممكن است توان ارائه چارچوب مناسب جهت تدويناي غيرقابل انعطاف و اجراي آن را نداشته باشند؛ بنابراين تمركززدايي نبايد به شيوه

هاي يعني نبايد از يك سو همه وظايف و اعمال به سوي سازمان. گرايانه تبديل شود اصولطور ها سوق داده شود و از سوي ديگر سطوح مختلف بدنه دولت به لتي و شهرداريدو

.غيرطبيعي از يكديگر جدا شود

هاي محلي موانع مديريتهاي محلي، عدم سازگاري گيري مناسب از مديريت ترين موانع در بهره يكي از اصلي

رب ديگر كشورها و توان از تجا هرچند مي. راهبردهاي آن با فرهنگ بومي كشور ما است، سازمان 2، سازمان بهداشت جهاني1هاي جهاني از جمله سازمان تجارت جهاني سازمان

.در اين زمينه استفاده كرد 3المللي كار بينهاي هاي محلي نياز ضروري در تكميل و توسعه مديريت يك مشكل ديگر در مديريت

ق آسيا صورت گرفته طور كه در شر آن. محلي و جلب مشروعيت به شكل وسيع استاثر طور كلي بي هاي محلي در آفريقا به دهد كه چرا مديريت است، اين عامل نشان مي

.اند بودههاي جديد و مسائل هاي دستيابي به فناوري ها در برابر بحران بسياري از دولت

ها به مسؤوالن محلي جهت تأمين خدمات شهروندان، از طريق انتقال منابع و مسؤوليتاين اقدام در بسياري موارد ترتيبات . اند ويژه خدمات بهداشتي و آموزشي پاسخ گفته به

در كنار اين مسائل، . هاي محلي افزايش داده است جديد و اغلب مؤثر را در ميان دولت

1. World Trade Organization

2. World Health Organization

3. International Labar Organization

... / بررسي تطبيقي ارتقاي

مشكالتي از قبيل مديريت مركزي با مقررات سخت و شديد، نقدينگي ناكافي و افراد اي ، با انجام پاره1990عنوان مثال، در دهه افزوده است؛ بهنديده به وخامت اوضاع آموزشها از هزينه ها، از جمله تفويض اختيار به هيأت امناي مجلس به همراه اعطاي كمك اقدام

از سوي ديگر چون . اي حاصل شده است كننده سوي دولت مركزي برزيل، نتايج دلگرمد، كشورهايي كه دچار فشارهاي شديد افزاي اي مي تمركززدايي بر شمار بازيگران بودجه

رو هاي بيشتري روبه اي و تورمي هستند، در صورت اقدام به تمركززدايي با چالش بودجههاي محلي هاي مهم مالياتي به مديريت عنوان مثال، در كشور هند، تعيين پايه شوند؛ به مي

ي خارجي و غيرمستقيم در نتيجه تنها امتياز اخذ ماليات بر درآمد و بازرگان. واگذار شدهاي عمومي و افزايش تعهدات براي دولت مركزي باقي ماند؛ در حالي كه رشد بدهي

هاي محلي بگيران وجود داشت و از آنجا كه مديريت دولت به بازنشستگان و مستمريدادند، دولت مركزي هاي اخذ شده را به دولت مركزي انتقال مي مقدار اندكي از ماليات

.بودجه فزاينده شددچار كسري

راهكارهاي حل اختالف) 8هاي ذيحق در اكثر كشورهاي پيشرفته در صورتي كه اختالفي بين شهردار و سازمان

در كشور ما . پردازد ديگر پيش آيد، معموال شورايي به نام انجمن به حل اين اختالف ميزرگ اصوال شهردار در شهرهاي ب. وسيله شوراي شهر حل و فصل شود تواند به اين امر مي

در واقع شهردار به نمايندگي از . كند عنوان مدير عالي اداره امور شهري انجام وظيفه مي بهدر كشورهاي . كند طرف حكومت مركزي در يك حيطه مشخص شهري انجام وظيفه مي

آوري اطالعات آماري مواليد و مرگ و مير، ساخت و مختلف، وظايفي از جمله جمعهاي بنا و بهداشت عمومي تحت نظر شهردار است كه هريك از اين وظايف سازها، پروانه

.با يك يا چند سازمان دولتي و خصوصي ارتباط دارديافته در هاي اداره امور شهري يكي از امتيازات كشورهاي توسعه بندي حوزه تقسيم

مثال، عنوان ها است؛ به ها و ديگر سازمان جلوگيري از ايجاد اصطحكاك بين شهرداريو روستا ) شهرستان(تاون شيپ ) شهرك(هاي اداره شهري در آمريكا به شهر، تاون حوزه

شود، تفويض اختيار بيشتر و عدم طور كه در اين مطلب اشاره مي همان. شود تقسيم مي

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

هاي شهري شده و از بروز اختالف تمركزگرايي موجب شناخت بهتر ملزومات محيطبا تشريك مساعي شهروندان و مديران ديگر . كند لوگيري ميهاي ديگر ج ممكن با سازمان

.ها خواهد بود هاي مديران شهري برخاسته از واقعيت ها، نگرش سازمان

هاي محلي و شهري در كشور ايران مديريت) 9هاي محلي از لحاظ تشكيالت و حدود اختيارات در ايران به دو دسته تقسيم سازمان

:شوند ميكه بر اثر خواسته مردم و به موجب قانون ايجاد هايي سازمان) الف

. ها، دخالت دادن مردم در امور مربوط به خودشان است هدف از اين سازمان :شوند ميهاي انتخابي هستند و اين دسته سازمان. ها است ها در هر كشور شهرداري نمونه اين سازمان

ها، ماده اول شهرداري در مورد. وظايف و اختيارات حكومتي و شخصيت حقوقي دارند 5دارد كه در هر محلي كه جمعيت آن حداقل بر مقرر مي 1334قانون شهرداري مصوب

شود و در تبصره يك همين ماده تشكيل انجمن هزار نفر بالغ باشد، شهرداري تأسيس مي .بيني شده است هزار نفر هم پيش 5شهر و شهرداري با توجه به شرايط خاصي با كمتر از

ها اين سازمان :هايي كه حكومت مركزي ايجاد كرده است ازمانس) بها هدف از آن سهولت در اجراي بهتر برنامه. براساس مقتضيات اداري و داليل ديگر است

ها ها در كشور فرانسه و كانتي ها در ايران، دپارتمان ها، بخشداري نمونه اين سازمان. استمعموال اين . از ابزارهاي وزارت كشور است ها در ايران بخشداري. در آمريكا هستند

.ها داراي اقتدار حكومتي نبوده و وظايف آنها بيشتر جنبه مشورتي دارد سازمانهاي شهري و محلي سه منشأ قدرت دارد كه در به هر حال حدود اختيارات سازمان

. هاي قوه مجريه هنام ها و تصويب نامه قانون اساسي، قوانين عادي و آئين: كشور ما عبارتند ازگيرد، شامل وظايفي هستند كه بايد به وسيله اختياراتي كه از قانون اساسي سرچشمه مي

طور مستقل به گيرد، به خود مردم انجام شود؛ و اختياراتي كه از قوانين عادي سرچشمه ميشود يا به نمايندگي از طرف حكومت مركزي به وسيله وسيله مقامات محلي اعمال مي

شود، در هاي اداري مربوط مي نامه هايي كه به آيين فعاليت. شود ات محلي انجام ميمقاماز . شود واقع به وسيله مأموران شهري و محلي به نمايندگي از حكومت مركزي انجام مي

... / بررسي تطبيقي ارتقاي

ها نيز از طرف وزارت كشور و با نظر استاندار منصوب سوي ديگر در كشور ما فرمانداريها فاقد انجمن انتخابي هستند و داراي وظايف ارشادي و نظارتي اين فرمانداري. شوند مي

.ها هستند بر امور شهرداريهاي محلي، توزيع مجدد با توجه به مسائل گفته شده، در راستاي توسعه مديريت

ها، بسترسازي فرهنگي براي مديران و قدرت، ضرورت توانمندسازي شوراها و شهرداريبراي اين كه همه اين راهكارها به نتيجه برسد، . وري استكاركنان و سپس شهروندان ضر

در ايران از انقالب مشروطيت تا به حال با چند مسئله . هايي تحقق پيدا كند شرط بايد پيش :رو هستيم هاي محلي روبه حل نشده در قبال توسعه مديريت

. ين كنيممسائل سياسي را بايد حل كنيم و قواعد پايداري براي مسائل سياسي تدو. 1در جامعه ما . جامعه پايدار بايد از جامعه احساسي به سوي جامعه عقالني حركت كند

.هاي تاريخ ما است هميشه با فرد مبارزه شده است و فردستيزي يكي از ويژگيشود؛ ها مي خواري كه از قديم مطرح بوده است و مانع از رشد تخصص مسئله رانت. 2

.رسد ها به انجام نمي ، راهشرط اتفاق نيفتد تا اين پيشهاي اجتماعي و فرهنگي نظير اعتياد، فساد، خيابان خوابي، تشديد فاصله ناپايداري. 3

.گرايي گري و مصرف طبقاتي، نوكيسههاي هاي مشاركتي در واحد محله و ضعف در انگيزه ملي براي حركت نبود سازمان. 4

.اند ر خدمت و تسهيل اين روند نبودهاجتماعي مداوم؛ در حالي كه منابع دولتي نيز د

گيري نتيجهدر . تواند در بهبود عملكرد نظام اداري مؤثر گردد بخش توانمند مديريت محلي مي

هاي محلي كه به تهيه و نگهداري چارچوبي معتبر براي توسعه واقع آن دسته از مديريتش خصوصي كمك گذاري بخ گمارند، به بهبود شرايط براي سرمايه اقتصادي همت مي

در جهان . انجامد هاي محلي در طي زمان مي اند كه به افزايش درآمدهاي مديريت كردههاي توسعه اقتصادي جوامع خود را هاي محلي را يافت كه خيزش توان دولت امروز مي

.اند موجب شدهتفويض : افتد عبارتند از هاي محلي اتفاق مي فرآيندهاي مديريتي كه در ايجاد مديريت

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

بخشي به جامعه براي برخي اختيارات، تخصصي كردن، تفويض حق تعيين سرپرست، انگيزههاي گيري، گوش دادن به حرف دخالت در امور مربوط به خود، تمركززدايي در تصميم

گويي مستقيم به مردم و نيازسنجي امور كه همگي در پي دستيابي مردم، ايجاد سازوكار پاسخآنچه كه در پي كارايي و . تر اداره امور محلي و شهري استبه كارايي و اثربخشي بيش

شود، مزاياي فراواني دارد كه به علت فزوني اين هاي محلي مشاهده مي اثربخشي مديريتطور كلي فوايد به. هاي محلي را ناديده گرفت توان برخي معايب مديريت مزايا ميگري شديد است كه با تصديهاي محلي در كارا شدن بسياري از اعمال دولت مديريت

دولت بر روي آنها، هيچگاه به كارايي و اثربخشي الزم نرسيده است؛ بنابراين، يكي از بهترين راهكارهاي نزديك كردن بيشتر مردم به اداره امور مربوط به خود و بسط عدالت اجتماعي،

.است» هاي محلي ايجاد و توسعه مديريت« منابع

لت در جهان در حال تحول، گروه مترجمان، چاپ اول، مؤسسه مطالعات و بانك جهاني، نقش دو. 1 .1378هاي بازرگاني، تهران، پژوهش

هاي انتفاعي، مجيد پيران قادر، چاپ اول، تاچرو، سوزان، ايجاد مشاركت ميان دولت ـ شهروند و فعاليت. 2 .1382ريزي، مؤسسه عالي آموزش و پژوهش مديريت و برنامه

سي دكتر دلجو، توزيع قواي حكومت و اداره امور شهري و محلي، دانشگاه عالمه طباطبايي، جزوه كال. 3 .1378دانشكده مديريت، مقطع كارشناسي ارشد،

.82، فروردين 131مديريت جامع شهري، ماهنامه تدبير، سال چهاردهم، شماره . 4 .1373روزنه، تهران، هانتينگتون، ساموئل، موج سوم دموكراسي، احمد شهسا، چاپ دوم،. 5 .1378هندي، چارلزبي، عصر تضاد و تناقض، چاپ اول، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، تهران، . 6هيكس، هربرت جي، تئوري سازمان و مديريت، گوئل كهن، چاپ نهم، مؤسسه اطالعات، جلد اول، . 7

.1378تهران، ، مديريت شهري پايدار، »در توسعه شهريهاي غيردولتي بررسي نقش سازمان«. ايماني جاجرمي، حسين. 8

.1382هاي كشور، تهران، سازمان شهرداري .1382ها، تحقيق دانشگاهي، NGOانصاري اشلقي، سينا، بررسي و ارزيابي عملكرد . 9

... / بررسي تطبيقي ارتقاي

10. Blakely J., Edward Bradshow & K. Ted (2002), Planning local economic development,

theory and Practice, Third Edition, sage.

11. Foster D. Christopher and Plowden J. Francis (1996), The state under stress, Open

University Press.

12. Glasson John (1992), Regional Planning, VCL Press.

13. Healey J. Michael and Ilbery w. Brian (1990), Location and Change, Oxford.

14. Sharifzadegan, Mohammad Hossein, Global and local in economic development and

regional Planning, University of London, 2001.

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

سازوكارهاي حقوقي و تأثير آن در مديريت شهري

∗دكتر نادر نوروزي چكيده

ان جنگ جهاني دوم، شهرها با مشكالت و مسائل ويژه پس از پاي شهرنشيني به رشدبا توسعه اند و بدين لحاظ امروزه رو شده اي از جمله مشكالت اجتماعي، اقتصادي و حقوقي روبه پيچيده

هاي ريزي شود كه تمامي جنبه طلبد كه براي اداره شهرها يك سيستم جامع مديريت شهري پايه مي؛ و بايد براي ايجاد و اجراي اين سيستم مديريت مختلف را براي حفظ حقوق شهروندان به كار گيرد

.هاي ذيربط در اين خصوص همكاري كنند شهري تمام عناصر و سازمان

شهرها، شوراها، برنامه توسعه مديريت شهري، شهرداري، كالن: واژگان كليدي .سازمان ملل، حقوق شهروندي

مقدمهدهند، جريان ال را افزايش ميشهرها همچون ترانسفورماتورهاي شبكه برق، قدرت انتق

فرناد . نمايند درپي تقويت مي كنند و چرخش سيكل زندگي را پي تبادل را تشديد ميتمدن و ( Civilization and Capitalism، مورخ مشهور فرانسوي در كتاب خود 1برودلتاريخ اي حياتي در با بيان مطالب فوق توسعه و تكامل شهرهاي اوليه را نقطه) داري سرمايه

عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد اسالمي. ∗

1. Fernand Braudel (1981) p,479

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

آنچه برودل به زيبايي درباره نقش شهرها در فرآيند توسعه تمدن انساني . داند تمدن بشر ميشهرهاي مدرن قرن . خورد در جهان توصيف كرده، امروزه بيش از هر زمان به چشم مي

يكم مراكز تجلي قدرت اقتصادي بشر، خاستگاه اعتالي فرهنگ جهاني و بيست و در آستانه قرن بيستم، تنها . مدرن و الگوي جهاني شدن هستند نمايشگاه پيشرفت فناوري

در پايان اين . ميلياردي كره زمين در شهرها سكونت داشتند 5/1ميليون نفر از جمعيت 150قرن، جمعيت شهري بيش از بيست برابر شده و به سه ميليارد نفر، يعني نيمي از جمعيت

اين . ترين رشد شهرنشيني در تاريخ بشر بود در مجموع قرن بيستم شاهد سريع. جهان رسيدو در نيمه دوم قرن، سرعتي 1945ويژه پس از پايان جنگ جهاني دوم در افزايش به

يعني انفجار جمعيت (در اين دوره دو فرآيند كلي در ساختار جامعه جهاني . سابقه يافت بيكندگي عوامل ويژه در كشورهاي در حال توسعه، چهره پرا به) و گسترش شهرنشيني

شهر بزرگ جهان، 50امروز از مجموع . اقتصادي ـ اجتماعي و ژئوپوليتيكي دنيا را تغيير داداين شهرها مراكز . اند درصد در كشورهاي رو به رشد واقع شده 60شهر يا بيش از 31

هاي فردي و هاي قومي، تفرق مسكوني، جابجايي هويت تعامل اجتماعي، توزيع گروهكننده توزيع قدرت و صحنه شهر يك سيستم ارتباطي ثبت. اند گيري طبقاتي الگوهاي شكل

1.هاي اجتماعي در مورد معنا و ساختار تجربه شهري شده است كشمكشبه همين دليل است كه ارائه هر بحثي در زمينه مديريت شهري به هنگام جهاني شدن

گرايانه و يان دو نظم واقعاي است سنگين كه گاه ممكن است در م روابط انساني، وظيفهبا وجود اين، يك درك مشترك ميان محققان شهري وجود دارد كه . آرماني درگير شود

دهنده جوامع درهم بافته نيستند، بلكه هر يك از آنها تصويري از شهرها ديگر نشان كالندر شهرهاي كشورهاي ثروتمند بسياري از . شود يك جهان كوچك محسوب مي

تعدد و گوناگوني مشاغل و به عبارت ديگر، دستيابي به اهداف فردي و شهروندان به محيطي، بهبود كيفيت زندگي و رقابت با هاي زيست اجتماعي، شناخت مسؤوليت

1. http:/vumedia.ias.edu/HyperNews/get

... / ي وو آارهاي حقوقساز

در فرايند 1.اند هاي سنتي، مبتني بر افزايش درآمد و توسعه اقتصادي روي آورده ريزي برنامههاني به يكباره به شكل امروزي آن درنيامده جهاني شدن و در دنياي پست مدرن، اقتصاد ج

يكپارچگي اقتصاد در جهان اتفاقي نبوده بلكه اركان گوناگون آن يك به يك و به . استآنها جايگاه خود را . اي در اين سازندگي بازي كردند مرور ساخته شد و شهرها نقش عمده

به گفته آنتوني كينگ .هاي فضا براي نمايش اقتصاد جهاني ثبت كردند عنوان ضميمه به 2.»شهرها مظاهر هر تغيير و توسعه جهاني هستند

بدون ترديد در قرن بيست و يكم، مكان تركيب عوامل توسعه، يعني توليد اقتصادي، دهي اقتصاد اين شهرها در شكل. سازمان اجتماعي و توليد دانش، شهرها خواهند بود

پيشرفت فناوري و دسترسي آسان به . اشتالملل مسؤوليت اصلي را بر عهده خواهند د بينتري در توليد و انباشت سرمايه سازد كه به امكانات وسيع اطالعات، شهرها را قادر مي

اي دسترسي يابند و بر مبناي آن، بستر زندگي بيش از نيمي از جمعيت كره زمين را به گونه .مساعد شكل دهند

اگر براي . ي رفع آن نيازها نيز ابتدايي بودها در جوامع اوليه نيازهاي انسان ساده و راهشد، اما بعد از رفع يافت، گروه تشكيل مي اجراي كاري همكاري گروهي ضرورت مي

بندي جديدي صورت ماند و تا پيدايش مشكلي ديگر گروه مشكل گروه باقي نميهاي اجتماعي در ابتدا كوچك، ساده و خودجوش بودند و براي سازمان. پذيرفت نمي

اختالف . گسيختند آمدند و بعد از رفع نيازها نيز از هم مي أمين نيازهاي فردي به وجود ميتصنعتي و پيشرفت علوم و فناوري، تغيير در تركيب جمعيت روستايي و شهري، توسعه

هاي ديگر، روز به روز بر پيچيدگي جوامع روزافزون نيازهاي انساني و بسياري پديدهها كه در جوامع اوليه تركيبي ساده و وظايف و امكانات متحكو. انساني افزوده است

ها مسؤوليت سنگيني را بر عهده محدودي داشتند، در دنياي جديد نه تنها در مقابل ملتپيچيدگي . اند هاي دشواري شده المللي نيز متحمل مسؤوليت دارند، بلكه در زمينه مسائل بين

1. www.Ft p. unesco-org./culture/world/world report

2. www.natsem. Canberra. Edu.Au/about/staff/profiles/king

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

ها پژوهشگران را به سوي نتايج اين مسؤوليتاندركاران و و اهميت اين وظايف توجه دستبدين ترتيب مديريت شهري بعد از . و چگونگي اجراي اين وظايف معطوف داشته است

عنوان موضوعي جديد مورد بحث و توجه قرار گرفت و تالش وافري انقالب صنعتي به .براي ارائه تعاريف آن به عمل آمد

:فصل اول

شهريسير تاريخي مديريت : مبحث اولچنين تشكيالتي وجود داشته » اداره عمومي«ها قبل از پيدايش و كاربرد واژه مدت

ها يافته شده هاي گلي سومري ترين سوابق اداره امور عمومي در لوح برخي از قديمي. استهزار سال پيش، چگونه روحانيون سومري ارتش را تجهيز دهد حدود پنج است كه نشان ميها را گردآوري، سوابق معامالت مالي را نگهداري، بارها را اداره، مالياتو تغذيه، معابد و ان

گونه امور بر روي كردند تا اين حاكم قضايي را قدرت و الواح گلي را فراهم و توزيع مي .آنها ثبت و نگهداري شود

با وجودي كه ملل باستان، تاريخ اداري مدوني ندارند، ولي از ميان تاريخ عمومي آنها هاي عظيم مصر، زيرا امپراتوري. شان پي برد توان تا حدودي به وضعيت اداره عمومي مي

ها و چين، روم، ايران و يونان بدون نظام اداري متشكل و منظم قادر نبودند به لشكركشيهاي وسيع خود را اداره كنند، شهرهاي بزرگ و فتوحات عظيم دست يابند، سرزمين

هاي كشاورزي و آبياري مناسب با شرايط اقليمي خود را نظام هاي عظيم بنا كنند، ساختمانبعدها در قرون وسطي، . كار گيرند هاي استخدامي و اداري متناسبي را به توسعه دهند و نظام

اي هاي فئودالي بزرگ نيز بايد به گونه هاي تحت سلطه سالطين و زمين قلمرو كليسا، سرزمينط كليسا توانست شالوده يك سازمان بزرگ اداري منظم و ولي در اين دوره، فق. شد اداره مي

بعد از اين دوره احتياجات نظامي جديد، آنان را ملزم ساخت . گذاري كند نسبتا كامل را پايههاي دليل احتياج شديد به پول، سازمان همچنين به. كه خدمات عمومي را توسعه دهند

آوري و فراهم درآمدها و وجوه الزم را جمع وسيعي، وابسته به دربار سالطين به وجود آمد تادر طي چند قرن بعد و به دنبال انجام تغييراتي در ساختارهاي حكومتي، اساس . كنند

... / ي وو آارهاي حقوقساز

حكومت جمهوري ريخته شد، صنعت ملي رشد كرد و براي كنترل آن، مؤسساتي با نظم تيب داده شد و هاي منظم جديدي تر همراه با توسعه بوروكراسي برنامه. جديد به وجود آمد

لزوم شايستگي قانوني حكومت و كنترل . طبيعت دولت پياپي دستخوش تغيير گرديدطور عمومي باعث شد كه به اشتغال كارشناسان و محققان و كارايي عملي توجه حكومت به

.شود، ايجاد گرديد به عبارت ديگر، مبدأ چيزي كه امروز اداره امور دولتي ناميده مي. شود

تعريف مديريت شهري :مبحث دوماصطالحات يا تركيباتي نظير مديريت شهرداري، مديريت شهري و مديريت حكومت

كار گرفته شده و شوند و معموال با مسامحه به طور صحيحي تعريف مي ندرت به محلي بهعنوان تواند به حال آنكه مديريت شهري مي. شوند جاي يكديگر استفاده مي به

مشخصات . كار برده شود مت محلي تعريف و با عنوان شهرداري بهاي از حكو زيرمجموعهطور توان حوزه شهرداري را به شهرداري از كشوري به كشور ديگر متفاوت است؛ اما مي

: كلي با خصوصيات زير تعريف كرداي كه به وسيله مرزهاي اداري معين مشخص شده است، ويژگي تسلط شهري ناحيه

شود و در محدوده مجموعه از مأموران برگزيده محلي اداره مي دارد و معموال توسط يك . يك واحد حكومتي باالتر مثل فرمانداري قرار دارد

هاي شهري عنوان الگويي براي مديريت و توسعه سكونتگاه طور كلي به مديريت شهري بهمللي ال هاي بين هسته فعاليت. شود اعم از شهرهاي كوچك و بزرگ و مادر شهرها مطرح مي

است كه به وسيله برنامه ) UMP(ريزي مديريت شهري در مورد مديريت شهري، برنامهها حمايت اين برنامه توسط برخي دولت. بنيان نهاده شده است) UNDP(توسعه سازمان ملل

و بانك جهاني با ) Habitat(هاي بشري سازمان ملل گاه شود و توسط مركز سكونت ميو كوچك كشورهاي در حال توسعه در جهت رشد هدف كمك به شهرهاي بزرگ

كند تالش مي UMP. اقتصادي، توسعه اجتماعي و تخفيف فقر، به رسميت شناخته شده استها و ابزارهاي مناسب براي اعتبار مالي و بهبود روش اداره شهرداري، مديريت تا سياست

اي در شهر را نطقهها، مديريت محيط شهري و كاهش اختالفات م زمين، مديريت زيرساخت . كارگيري آنها را تشويق نمايد معرفي كرده و به

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

قبل از پرداختن به مباحث ديگر بهتر است چند نكته را درباره مديريت شهري متذكر اول آنكه بايد الگويي از مديريت شهري خوب و قابل تطبيق با شهرهاي، كوچك يا : شويم

هم به حوزه مورد عمل شهرداري و هم به بزرگ ارائه شود؛ دوم اينكه واژه شهرداري مجموعه اداري شهرداري اشاره دارد و همه بازيگران فعال در امور شهري، نظير

هاي اجتماعي و هاي خصوصي، نيروهاي اقتصادي و غيررسمي، مجامع و سازمان شركتهاي شهري و اجتماعي كنند و در نقش باالخره همه كساني كه در شهر كار و زندگي مي

وظايف روزمره و شود؛ و سوم اينكه مديريت شهري هم به جويند را شامل مي ركت ميشگيري، از سوي ديگر شهرداري به تصميم. شود هاي درازمدت مربوط مي ريزي هم به برنامه) عنوان يك هويت فيزيكي به(جانبه ناحيه شهري هايي براي توافق، توسعه همه جستجوي راه

صادي و اجتماعي كه رفاه و بهبود وضعيت ساكنان شهر را به دنبال هاي اقت و توسعه فعاليتهاي عمومي است كه وجود يك حكومت شهري را توجيه اين مسؤوليت. پردازد دارد، مي

بنابراين حكومت شهري يك مؤسسه منشعب شده از سطوح باالتر حكومتي است . كند ميدر جامعه . درت مطلق دارداي كه در حوزه عملش ق و نه تشكيالت اداري غيروابسته

اش گيرد؛ زيرا وظيفه كنندگان مي پيشرفته، حكومت شهري مشروعيتش را از انتخابمديريت . اند رساني به شهرونداني است كه اعضاي شهرداري را انتخاب نموده خدمت

تواند توسعه مشاركتي و پايدار را به وجود وسيله آن حكومت مي شهري ابزاري است كه به 1.آورد

تبيين و تشريح مفهوم سيستم مديريت شهري: مبحث سوممنظور كلي از سيستم مديريت شهري عبارت است از يك سازمان گسترده، متشكل از

ربط در ابعاد مختلف اجتماعي ـ اقتصادي و عناصر و اجزاي رسمي و غيررسمي مؤثر ذيو پايدار شهر جانبه كالبدي حيات شهري با هدف اداره، هدايت و كنترل توسعه همه

عالوه بر تعاريف كلي فوق، تعاريف محدود ديگري هم ارائه شده است كه از . مربوطه

هاي انساني سازمان ملل، بهبود مديريت شهري، ترجمه نويد سعيدي گاه دبيرخانه اجرايي كميسيون سكونت. 1

.4-3، صص 1373ي شهري، تهران، ريز رضواني، وزارت كشور، مركز مطالعات برنامه

... / ي وو آارهاي حقوقساز

: توان به دو تعريف زير اشاره كرد جمله ميها، ها، برنامه عنوان چارچوب سازماني توسعه شهر، به سياست مديريت شهري به: الفتطابق رشد جمعيت با دسترسي به شود كه در پي اطمينان در ها و عملياتي مربوط مي طرح

كارايي مديريت شهري وابستگي مشخص . هاي اساسي، مسكن و اشتغال هستند زيرساختاي از قبيل ثبات سياسي، يكپارچگي اجتماعي، رونق اقتصادي و نيز عوامل به عوامل زمينه

ها ين سياستكننده از ا هاي سياستمداران و افراد استفاده ها و انگيزه ديگري از قبيل مهارتويژه، نقش هاي سازماني مديريت شهري به تحت اين شرايط، چارچوب و ويژگي. دارد

.اي دارد كننده اجرايي بخش دولتي و عمومي در موفقيت آن تأثير بسيار تعييناي از حكومت محلي تعريف شود و عنوان زيرمجموعه تواند به مديريت شهري مي) ب

سه نكته اساسي در مورد اين سيستم قابل ذكر . ادامه دهدبا عنوان شهرداري به كار خود :استنظر از اندازه بايد الگويي از مديريت شهري خوب و قابل تطبيق با هر شهري، صرف) 1

.آن ارائه شودواژه شهرداري هم به حوزه عمل شهرداري و هم به مجموعه اداري شهرداري شهر ) 2

هاي خصوصي، ان فعال در امور شهري، نظير شركتاشاره دارد؛ به اين ترتيب، هم بازيگرهاي اجتماعي را شامل نيروهاي اقتصادي، نيروهاي غيررسمي و هم مجامع و سازمان

.شود ميهاي درازمدت مربوط ريزي مديريت شهري هم به وظايف روزمره و هم به برنامه) 3ق و مصالحه، توسعه هايي براي تواف گيري، جستجوي راه لذا شهرداري به تصميم. شود ميهاي اقتصادي و اجتماعي عنوان يك هويت فيزيكي، توسعه فعاليت جانبه ناحيه شهري به همه

.پردازد الزم براي بهبود رفاه و وضعيت شهروندان ميدهنده سيستم مديريت شهري با استفاده از مجموعه تعاريف فوق، اجزاي اساسي تشكيل

.كار گرفت هاي كاربردي به كرد و در پژوهش توان به شرح موارد زير تعيين را ميهاي دولت و شهروندان هستند و ستادهاي هاي مستقيم مديريت شهري، خواسته داده -

آيند كه هدف آن توسعه ريزي طرح و اجرا به دست مي آن در طي فرآيندي از برنامه .كميت و كيفيت زندگي شهري است

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

اد زمينه و محيط مناسب براي زندگي هدف كلي سيستم مديريت شهري تأمين، ايج - .هاي اجتماعي و اقتصادي است راحت، امن و كارآمد شهروندان به تناسب ويژگي

محيط اجتماعي، سياسي، اقتصادي و اداري تأثير بسيار زيادي در كارايي سيستم -هاي الزم با عوامل مديريت شهري و چگونگي عملكرد آن دارد؛ بنابراين بايد هماهنگي

.طي را داشته باشدمحيسيستم مديريت شهري مسؤول اداره و هدايت تمام فضاي جغرافيايي و عملكردهاي -

هاي ذيربط و تمام محدوده شهر را شهري است و از اين لحاظ بايد تمام عناصر و سازمان 1.تحت نظارت و كنترل داشته باشد

2ريزي ابزار مديريت شهري برنامه: مبحث چهارمريزي و مديريت شهري كه زمينه ديريت شهري تركيبي است از برنامهريزي م برنامه

هاي تعادلي و حياتي ريزي رود و از بطن برنامه پايداري از سازمان امور عمومي به شمار ميبه منظور تأثيرگذاري و روبه رو شدن با مشكالت شهري و تغييرات اجتماعي بيرون آمده و

.تكامل يافته استيريت شهري معتقدند كه بايد قادر باشند در مجموعه دنياي حقيقي و ريزان مد برنامه

مجازي به هم ريخته عمل كنند؛ جايي كه جامعه، بين عناصر سازنده رقابت، طبقه جنسيت .و خطوط نظريات مختلف تقسيم شده است

هاي گوناگوني درباره شهر و منطقه و نظرات اي، مردم ديدگاه در يك چنين مجموعهدر اينجا . ها را به حقيقت تبديل كنند، دارند رباره اينكه چگونه اين ديدگاهمختلفي د

ريزي بسنده كنند؛ هاي سنتي برنامه ريزان نبايد تنها به درك روند توسعه شهر و شيوه برنامهباشند، چگونه همسايگي را در شرايط » مدني«بلكه عالوه بر آن بايد بدانند كه چگونه

اينجاست . ها را به حقيقت بدل كنند ريزي ها و برنامه و چگونه نقشهاي توسعه دهند منطقه

، مركز مطالعات و تحقيقات 5گزارش شماره ) مرحله اول(شهري تهران و شهرهاي اطراف آن مجموعهطرح . 1

6- 5، صص 1375شهرسازي و معماري ايران، تهران 2. http://www/ap.buffalo.edu/planning

... / ي وو آارهاي حقوقساز

ريزان مديريت شهري يك نظر كلي و برنامه. شود ريزي مديريت شهري مطرح مي كه برنامهاند و بر عدالت اجتماعي، رفع تبعيض نژادي، ريزي ارائه كرده فراگيري درباره روند برنامه

. كنند گذاري عمومي تأكيد مي وساز و سرمايه مشاركت شهروندان، همكاري در ساختعنوان عامالن تغيير تلقي كرده، براي فهم جهان به ريزان مديريت شهري خود را به برنامه

ريزان مديريت برنامه. كنند منظور تغيير آن در تطابق با جهان قرن بيست و يكم تالش مي :اي داشته باشند ، ديد موشكافانهشهري به منظور اجراي وظايف خود بايد درباره مسائل زير

ساختار اجتماعي و اقتصادي؛ -مكان، فرهنگ، شهروند، مشاركت، قدرتمندي، تشريك مساعي، كنترل، -

گرايي؛ تأثيرگذاري و منطقهوگو و تفاهم و تجزيه و تحليل گذاري عمومي و گفت گذاري و سرمايه سياست -

ها و تضادها؛ اختالف .انيديناميسم اقتصاد جه -

هاي مديريت شناسايي مسائل عمومي مبتالبه سيستم: مبحث پنجم شهري

ترين مسائل مبتالبه شهرها در دوران اي با يك ديد كلي به مسائل به صورت كالن، ريشهويژه جهان سوم ـ تمركز فزاينده جمعيت در شهرها و گسترش فيزيكي شديد معاصر ـ بهخصوص در وند، شهرنشيني دنياي معاصر، بهدر نتيجه اين ر. هاي شهري است محدوده

:ترين آنها به شرح زير است جهان سوم دچار مسائل و مشكالت جدي شده است كه مهم موج گسترده مهاجرت روستايي؛) الف فقر و تبعيض؛) ب سوءتغذيه و بيماري در شهرها؛) پ زيست شهري؛ كيفيت پايين و غيرقابل قبول محيط) ت كمي و كيفي مسكن؛ ناكارايي و كمبود) ث

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

1هاي شهري؛ كمبود شديد تأسيسات و زيرساخت) ج تزلزل اقتصادي و بيكاري؛) چ گسيختگي اقوام و اساس خانواده؛ از هم) ح هاي گوناگون و فشارهاي عصبي؛ آلودگي) خ مشكالت اجتماعي؛) د كمبود وسايل تفريحي؛) ذ جابجايي صنايع؛) ر تراكم بيش از اندازه؛) ز ب اراضي؛تخري) ژ

توسعه نامناسب در مناطق در معرض خطر؛) س تخريب منابع فرهنگي و فضاهاي باز؛) ش تخريب اراضي حاصلخيز كشاورزي؛) ص .نشيني حاشيه) ض

هاي كليدي براي بهبود مديريت شهري حوزه: مبحث ششمريزي از تدوين يك سياست شهري جامع در ايجاد چارچوبي گسترده براي برنامه

طور دقيق مورد بررسي قرار گيرد تا هدف اساسي شهر، پنج حوزه كليدي بايد به راهبرديبهبود شرايط كار و زندگي، تشويق توسعه پايدار اقتصادي و اجتماعي و (مديريت شهري

: ها عبارتند از حاصل آيد اين حوزه) حفاظت از محيط شهري .ختار سازمانسا -5توان مالي -4حمل و نقل -3ها زيرساخت -2زمين -1

تدوين راهبردهاي مديريت شهري: مبحث هفتمبراي تحقق اهداف و انجام وظايف ياد شده راهبردهاي اساسي و عام زير ارائه و تدوين

113گزيده مسائل اقتصادي ـ اجتماعي، شماره : به نقل از، شهرنشيني و توسعه انساني، 1990گزارش توسعه انساني . 1- 114.

... / ي وو آارهاي حقوقساز

.اند شدهبازپس گرفتن تمركز قدرت و منابع از دولت مركزي و واگذاري آن به ) الف .هاي مديريت سيستم .ريت شهريجلب مشاركت عمومي مردم براي مدي) ب .ريزي استراتژيك و جامع سيستم هاي مديريت و برنامه تأكيد بر رويكرد و روش) پهاي بسيج كليه منابع توسعه شهري با مشاركت فعاالنه بخش خصوصي و سازمان) ت

1.مبتني بر جامعه محلي

وظايف مديريت شهري نوين: مبحث هشتمو وظايفي ايجاد ساختار تشكيالتي ريزي استراتژيك براي ايفاي چنين نقش در برنامه

اين نقش نوين، . هاي محلي امري ضروري است ها و حكومت غيرمتمركز براي سازمانهاي محلي و حكومت توسعه منابع جديد، آموزش و تعليم و يگانگي تفكر بين دولت

.طلبد مركزي را ميبراي مديران ها مديريت جديد شهري تنها به معناي تهيه فهرستي از وظايف و فعاليت

اي نيست؛ اين مديريت شامل برخوردي نوين با مسأله مديريت مناطق شهري است و شيوه .است نوين از عملكرد يك سازمان در برخورد با دولت مركزي و مردم

تر اين مديريت مركزي و مردم به معناي مديريت با پويايي بيشتر، خودكفايي مؤثر و فعالها به دولت مركزي، خودكفايي به معناي اتكاي دولت ارياست و به جاي وابستگي شهرد

از اين رو . هاي فني و تا حد امكان به منابع مالي خود است هاي به مهارت مركزي به شهرداريريزي استراتژيك و دار بودن اجراي برنامه ها با عهده بر اساس اصول تمركززدايي، شهرداري

.شهري خواهند بود گيرنده در امور مديريت آن، آخرين تصميم

مشكالت مديريت شهري در ايران: مبحث نهمفراسوي امر مديريت شهري در ايران مشكالت فراوان متفاوتي وجود دارد كه به

.1990گزارش توسعه انساني . 1

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

:كنيم اي از آن اشاره مي پاره .مدخل در مديريت شهري هاي ذي تعداد سازمان -1ستقيما بر عهده آنان ها و كارگزاراني كه اداره امور شهر م عدم استقالل سازمان -2 .استگيري امور مربوط به عدم شركت بخش خصوصي و بخش مردمي در تصميم -3

مديريت شهر و در نتيجه عدم عالقه و مشاركت مردم به ميزان كافي در اموري كه مربوط .تواند موجب رفاه و آسايش اعضاي جامعه شود به خودشان است و مي

ريزي هاي مديريت شهري، برنامه في در رشتهفقدان نيروي متخصص الزم و كا -4 ... .ريزي شهرها شهري و طرح

هاي عدم كارآيي الزم سيستم مالي و اداري كه بتواند با نيازهاي روزافزون و برنامه -5 .مديريت شهرها همگام شود

.ناپذيري الگوهاي غربي با شرايط ايران انطباق -6 .شهرعدم شناخت كافي از منابع و امكانات -7 .پويايي زندگي و تغييرات سريع در سراسر جهان و ايران -8ريزي شهري كه الجرم مديريت شهري را با پيچيدگي مسائل موجود در برنامه -9

.كند مشكالت مواجه ميتر كرد و نكات ديگري را بر آن افزود يا به ممكن است بتوان اين فهرست را كامل

اي غير از آنچه ديگري نگريست و آنها را به گونه مسائل مديريت شهري از نقطه نظرهايترين مسائل اما به اعتقاد ما اين فهرست شامل عمده. بندي كرد اينجا اشاره كرديم، فهرست

تواند راه به پيشنهادهايي برد كه در اعمال مديريت مديريت شهري است و توجه بدانها مي .شهري مؤثر باشد

آن با مسائل ديگر مديريت شهري و ارتباط: فصل دوم

شهرها مديريت شهري و كالن :مبحث اولتر شد و از دانيد با توسعه شهرها، از طرفي ابعاد مشكالت شهري وسيع طور كه مي همان

... / ي وو آارهاي حقوقساز

به عالوه، تبديل شهر به . وجود آمد طرف ديگر مسائل و مشكالت نويني در شهرها بهين واحدهاي اقتصادي و اجتماعي شهر و افزايش اهميت و نقش اين شهرها، مسائل ا كالن

از لحاظ فيزيكي نيز با گسترش شهرها و اتصال . را در سطح مسائل مهم كشوري قرار داداي هاي حومه و مناطق روستايي اطراف، مسائل كالن شهري از اهميت ويژه آن به شهرك

طور به در نتيجه، تمامي عواملي كه در باال. ريزي فيزيكي كشور برخوردار شد در برنامهبه . طور كلي دگرگون شود اختصار ذكر شد، باعث شدند طبيعت مسأله مديريت شهري به

پيامد اين . عبارت ديگر ميزان بزرگي و اهميت مسأله، طبيعت موضوع، را نيز تغيير دادهاي دولتي با مشكالت و مسائل عظيم اجتماعي، اقتصادي و تحوالت باعث شد كه دستگاه

هايي فوري در مقياس بزرگ و خارج از معيارهاي شوند كه به پاسخ فيزيكي شهري مواجه .عادي نياز داشت

زيرا از آنجا كه مسائل . دهي جديد و كيفيت متفاوتي است شرايط جديد نيازمند سامانشهري ابعاد جديدي به خود گرفته و تنها در حيطه استفاده مناسب از زمين و ارائه خدمات

پذير نيست كه مسائل فيزيكي شهري را از مسائل امكان گنجد، پس ديگر شهري نمياي و عواقب مسائل اقتصادي، اجتماعي و حقوقي جدا سازيم يا مسائل شهري را از منطقه

هاي پيچيده و حل بنابراين پيچيدگي مسائل، راه. ريزي در سطح كل كشور جدا كنيم برنامهشكيالت سازماني متناسب با وظايف ها به نوبه خود ت حل طلبد و اين راه هماهنگ را مي

يعني با (اين تشكيالت اگرچه ضرورتا بايد يك هدف داشته باشند . محوله را نيازمند استاما ساختار تشكيالتي متناسب با اين ) جانبه برخورد شود مسائل شهري با هماهنگي و همه

اي ويژه هشكل نبوده و هر كشوري به مقتضاي شرايط خاص خود روي هدف الزاما، يكشهرهاي مختلف در مقابله با مسائل با در نظر گرفتن تجربه كالن. برگزيده است

:بندي كرد توان جمع شهري را در نكات زير مي شهري، وظايف مديريت كالن كالنهاي شهري، به منظور شهرها، منابع و اولويت بررسي نيازها در سطح كالن -1 .ريزي هماهنگ برنامهاي ريزي هماهنگ و متمركز در سطح منطقه ه و تشكيالت برنامهتدوين برنام -2 .شهري كالنريزي اجتماعي، هاي برنامه ريزي فيزيكي با جنبه ايجاد هماهنگي در امر برنامه -3

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

.اقتصادي و حقوقيهاي تشكيالتي ريزي كالبدي جامع و در حد امكان مستقل در حيطه فعاليت برنامه -4

.مديريت و امور ماليهاي اقتصادي، فيزيكي، ريزي توسعه شهري از جنبه احترام به توسعه شهري و برنامه -5

ريزي بايد سياستي را از نظر حقوقي براي اجرا تدوين كند اين برنامه. اجتماعي و تشكيالتيهاي كه به دنبال آن داراي ضمانت اجرا باشد و در همه يا قسمتي از آن بتواند در برنامه

.اي توسعه گنجانده شود كشوري و منطقهطور هاي شهري به تشويق، مشاركت و همكاري مردم در امر تدوين و اجراي برنامه -6

.شان مستقيم يا توسط نمايندگان انتخابي .تأسيس، نگهداري و به هنگام ساختن سيستم اطالعاتي متمركز و جامع -7هاي مهم منابع مالي كه از جنبه ريزي و كنترل منابع ناياب زمين، منابع انساني و برنامه -8

.شهري است ريزي كالن ديگر برنامهشهرها ضرورت ارائه و رفع كمبود فوري خدمات روزمره شهري كه با توسعه كالن -9هاي سنگين شود و در اين راستا تعيين و مشخص كردن هزينه طور وسيعي احساس مي آن به

.ضروري استبراي اداره و ارائه سيستم خدمات عمومي امري جانبه به مديريت واگذاري خدمات عمومي شهري به مقياس گسترده و همه -10هاي شهري و تمركززدايي اين خدمات و وظايف، بر حسب نوع آن، به شهرداري كالن .اي يا محلي منطقه

هاي مختلف در سطح ايجاد سازوكارهاي حقوقي متناسب براي اجراي برنامه -11 .شهرها كالن

شهرها مسائل و مشكالت مديريت شهري در كالن: ممبحث دوويژه شهرهاي بزرگ كشورهاي در حال مسائل و مشكالتي در شهرهاي جهان، به

:توسعه وجود دارد كه عبارتند از كمبود اطالعات و آمار؛ -1 هاي ناقص ثبتي و فقدان امنيت مالكيت؛ سيستم -2

... / ي وو آارهاي حقوقساز

كمبود ظرفيت مناسب خدمات زيربنايي در شهر؛ -3 زيست؛ توسعه شهر و حفظ محيط -4 اقدامات مقرراتي و قانوني ضعيف و متغير؛ -5 انتقال و جابجايي حق توسعه؛ -6 در خطر افتادن ابنيه تاريخي و فرهنگي؛ -7 .حاشيه نشيني -8

مديريت شهري و شوراهاي شهر: مبحث سومردم و شهرهاي بزرگ بدون مشاركت م گذاري و مديريت كالن بدون ترديد سياستمسائل مهمي چون . هاي مدرن مديريت ممكن نيست كارگيري روش حضور فعال آنان و به

ونقل شهري، زيست، دفع مواد زايد، آلودگي هوا، مشكل ترافيك و حمل حفاظت از محيطرساني، تلفن، آموزش و ارائه خدمات گسترده نظير آب آشاميدني، برق، گاز، و سوخت

هاي مديريت توان با شيوه سائل فرهنگي و نظير آن را نميبهداشت عمومي، فضاي سبز، م .سنتي و كالسيك حل كرد

هاي ها و شيوه ها و سازمان هاي شهري در قالب حضور فعال مردم در مديريت و برنامههاي حضور آنان در صحنه نهادهاي منتخب مردم يكي از شيوه. يابد گوناگون تجلي مي

است كه با حضور نمايندگان شهروندان و شركت فعال است و شوراهاي شهر از نهادهاييدر كشورهاي اروپايي قبل از . كند گذاري در مديريت شهري را فراهم مي مردم، سياست

يعني از زماني كه شهرهاي جديدي به وجود ) قرن دوازده ميالدي به بعد(دوران رنسانس زه تقريبا كليه شهرهاي مهم امرو. هاي گوناگوني شكل گرفتند شوراهاي شهر با نام. آمدند

كننده ميان دولت اين شوراها نقش هماهنگ. جهان داراي شوراهاي فعال شهري هستند .كنند و بر انجام كارهاي شهري نظارت دارند هاي محلي را ايفا مي مركزي، مردم و ارگان

ر با آنكه مردم، مشكالت اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي، آموزشي و بهداشتي را در بيشت. گذارند، هنوز بسياري از معضالت شهري حل نشده است واكنش نمي شهرهاي جهان بي

مشكالت و مسائل ياد شده مرتبط با شيوه اداره امور شهر، عوارض متعدد و سنگين، باال .ها است ها و نشناختن برخي از اولويت رفتن نرخ خدمات و كندي اجراي برخي طرح

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

از جمله اين . آفرين هستند هاي نادرست اغلب مشكل ها و دستورالعمل ها، روش سياستها و طوالني شدن رسيدگي به نتيجه ماندن برخي از اعتراض توان به بي مشكالت مي. شود اينجاست كه ضرورت تشكيل و فعاليت شوراها نمايان مي. ها اشاره كرد درخواست

تي و نمايندگان در هاي مختلف و مسؤوالن دول نبود شوراهاي شهري باعث دخالت سازمانشود و تا زماني كه اين شوراها كار خود را آغاز نكنند، اين مشكالت اداره شهر مي

.چنان پابرجا خواهند ماند همشود وقت مسؤوالن صرف حل مسائل و تشكيل نشدن چنين شوراهايي باعث مي

مور و مشكالتي شود كه به آنها ربطي ندارد و در واقع باعث كاهش كارايي آنان در ا .شود وظايف اصلي آنان نيز مي

شود مردم به گسترش واحدهاي اجتماعي و تنوع مسائل و مشكالت باعث مياز . هايي متوسل شوند كه به آنان مرتبط نيست و تنها اتالف وقت را به دنبال دارد سازمان

ت بازي و دس صورت غيرمنطقي، تنها باعث افزايش كاغذ ها به سوي ديگر توزيع مسؤوليتدر حالي كه مردم هر منطقه با علم به نيازها و مشكالت . شود نيافتن به نتايج مورد نظر مي

.هاي منطقي خود دست يابند توانند با مراجعه به شوراي شهر يا روستا، به خواست خود مي

مديريت شهري و سازوكارهاي حقوقي: فصل سوم

ريحقوق شهروندي و ارتباط آن با قانون شهردا: مبحث اولساز و كار رابطه شهروندي، مديريت شهري و معادله حقوق، وظايف شهروند و

. كند شهرداري از يك نظم منطقي دموكراتيك دوسويه عقاليي و قانونمدارانه پيروي ميگونه سازوكارها مستلزم وجود دموكراسي شهري است؛ يعني تثبيت قواعد تحقق اين

هاي دي حاكم بر زندگي شهري و فعاليتها، مقررات و قوانين شهري و شهرون رويه .ها شهرداري

در جوامع شهري كه برخوردار از دموكراسي شهري هستند، چنين سازوكارهايي هاي شهري اعم شود و مديريت بيني مي صورت قانوني در قانون شهرداري پيش تصريحا بهمقامات هاي شهري، شوراهاي شهري، هاي شهري، دولت هاي محلي، حكومت از حكومت

... / ي وو آارهاي حقوقساز

ها و شهروندان محلي موظف به تبعيت و تمكين محلي و شهري و در نهايت شهرداريميان » قراردادي اجتماعي«اگر از ديدگاه فلسفه سياسي . مدني از قانون شهرداري هستند

هاي شهري و شهروندان در شرايطي برابر، آزاد، دموكراتيك، عادالنه و اخالقي مديريتشود، اين قرارداد از حيث حقوقي و سياسي براي هر منعقد ميبراي اداره مشاركتي ش

كدام بدون رضايت و طرفين، داراي ضمانت اجراي حقوق مدني و اخالقي است و هيچ 1.توافق حق نقض آن را ندارد

شهروندي، حقوق شهري، مديريت شهري و قانون : مبحث دوم ها شهرداري

ريزي و مديريت ت شهري و برنامهاز وسايل و موضوعات مهمي كه در حوزه مطالعاشهري در سطح جهاني مطرح شده است، بحث مربوط به رابطه حقوق شهري، زندگي

متأسفانه از اين حيث ادبيات بومي نسبت به حقوق شهري و . شهري و مديريت شهري استچنانچه نظام مديريت شهري را . مديريت شهري در ايران چندان پربار و قابل توجه نيست

ريزي، هماهنگي، سازماندهي و نظارت بر اداره گذاري، برنامه فرآيندهاي سياست شاملامور شهر و شهرداري بدانيم و نظام حقوق شهري را به مثابه روند قانونمند كردن فرآيندهاي چندگانه نظام مديريت شهري و نيز قانونمدار نمودن وظايف و تكاليف متقابل و

ب كنيم كه هدف آن به سامان كردن زندگي شهري و دوسويه شهرداري ـ شهروند محسوها و شهروندان است، به خوبي اهميت نقش و جايگاه نظام حقوق هاي شهرداري فعاليت

. شود شهري در مديريت شهري و نيز رابطه و نسبت مديريت شهري و حقوق مشخص ميري و نظام در اين ميان سهم و نقش شهرداري كه حلقه پيوند و اتصال نظام مديريت شه

اهميت حقوق شهري را بايد در تدوين قواعد و . حقوق شهري است، اهميت خاصي داردريزي شهري و مديريت شهري و تأثيرات مثبت ناشي از قانونمند مقررات راجع به برنامه

ريزي و مديريت شهري كننده در برنامه كردن زندگي شهري و ساير پيامدهاي دگرگون .جستجو كرد

.3، شماره1378سيدمحمود نجاتي حسيني، مديريت شهري، حقوق شهري و جامعه مدني، تهران، . 1

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

ريزان و مديران شهري با امات و مسؤوالن شهري، حكومت محلي، برنامهمعموال مقاند كه مقابله درست و عملي با اين مسائل و مشكالت محلي و مسائل و مشكالتي مواجه

ترين اين قوانين مهم. ريزي شهري است شهري منوط به تدوين قوانين و مقررات برنامهون شهرداري، قانون توسعه شهري، قانون بهسازي ريزي شهري، قان قانون برنامه: عبارتند از

نشيني شهري، قانون دستيابي به زمين و قانون مربوط به شهري، قانون پاكسازي مناطق حاشيهمحيطي كه در حقوق كشور آمريكا وجود دارند و در حقوق كشور ما هاي زيست آلودگي .مفقودند

اي كومت محلي تأثيرات عمدهقدرت سياسي و قوانين حاكم بر جامعه شهري و نظام حدر عين حال مراكز اصلي قدرت . بر زندگي شهري و رشد ساختار فضاي شهري دارد

خواهان آنند كه نظام سياسي را كه نماينده آن هستند، به تمامي زيورها بيارايند و خود را بر ت شهري با اين وجود، نبود قوانين و مقررا. ها موجه و مشروع جلوه دهند برخي ظاهرسازي

در اين ميان محورهاي . همواره تأثيرات ناخوشايندي در زندگي شهري به دنبال داشته استاز . گذارد مهمي چون حقوق و قوانين شهري بر زندگي و فضاي شهري تأثير بسياري مي

توان به رابطه قواعد حقوق و فضاهاي شهري، فراهم كردن فضاي جمله اين محورها ميمشاركت دموكراتيك، رابطه قواعد حقوقي شهري و توزيع و وگو و عمومي جهت گفت

بندي سلسله مراتب شهري، تشويق به گسترش فضاهاي شهري، توسعه شهر و تقسيمرويه شهر در رابطه با قوانين و فضاهاي شهري گسترش شهر و يا ممانعت از گسترش بي

وساز تخصوصي، تثبيت حق مالكيت خصوصي بر فضاهاي خصوصي و نظارت بر ساخ .هاي زمين اشاره نمود اين فضاها، رابطه قوانين و مقررات شهري و تعيين كاربري

دانان و شهرسازي و اداره شهر نه تنها يك كار جمعي بوده و نيازمند حضور حقوقگيري شهري نيز ريزان و مديران شهري است، بلكه فرآيند تصميم شهروندان در كنار برنامه

شود كه شهروندان بيشتر به مشاركت در يت شهري ميزماني موجب منفعت مديراز اين رو قانونمند كردن اين روند كمك زيادي به . ها عالقه پيدا كنند گيري تصميم

.نمايد ها مي گيري مديريت شهري و شهروندان و مشاركت در تصميم

هاي حقوقي قانون شهروندي، شهرداري و چالش: مبحث سوم

... / ي وو آارهاي حقوقساز

شهرداريشهرداري و همچنين مطالعات انجام شده در خصوص تنگناهاي با دقت در قانون

ها در عرصه عملكردي نظام مديريت شهري ايران و حوزه قانوني، اجراي قانون شهرداريها و پيشينه تاريخي در هاي كشور، شناخت نسبتا سودمندي از ويژگي هاي شهرداري فعاليت

هاي حقوقي اساسي قانون شهرداري ه چالشدهد؛ اما توجه ب اين زمينه در اختيار ما قرار مي :اين موارد عبارتند از. ويژه در ارتباط با موضوع شهروندي ضروري است به

.عدم تدقيق حقوق متقابل شهر و شهرداري -1 .هاي توسعه شهري عدم حضور شهروندان در فرآيند تهيه، بررسي و تصويب برنامه -2 .ها قابل شهروندان و شهرداريمشخص نكردن حقوق، تكاليف و وظايف مت -3ها و رساني مدرن براي برقراري ارتباط ميان شهرداري هاي اطالع فقدان برنامه -4

.شهروندان .هاي شهروندي فقدان راهكارهاي جلب مشاركت -5

هاي ها در عرصه فعاليت ها و تنگناهاي شهرداري هاي حقوق شهرداري بررسي چالشها و قانون هاي محيطي پيرامون شهرداري چالشعملكردي شهري چنانچه فارغ از

اي شهرداري در نظر گرفته شود، بسيار انتزاعي خواهد بود؛ چرا كه در اين عرصه با منظومهاز علل و عوامل و نيروها و حتي داليلي سر و كار داريم كه هر كدام به سهم و نوبه خود

.هاي حقوقي دخيل هستند گيري اين چالش در شكلها و محيط تاريخي، اجتماعي و ن هرگونه تحليل، بدون مدنظر قرار دادن زمينهبنابراي

شناختي، حقوقي ـ قانوني با توجه به اين اصل روش. سياسي تحليلي ناقص خواهد بود :توان به چند نكته كليدي اشاره كرد شهرداري و قانون شهرداري مي

هاي حقوقي دروني و شچال: ها داراي دو بعد است هاي حقوق شهرداري چالش -1 .هاي حقوقي بيروني چالشها آنهايي هستند كه به منطق حقوقي مجموعه هاي حقوقي دروني شهرداري چالش -2

پردازند؛ يعني در واقع بر ماهيت تدوين قوانين و مقررات ها مي قوانين و مقررات شهرداري .گردند و محتواي حقوقي اين قوانين برمي

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

ها نيز آنهايي هستند كه به محيط شهري اجراي شهرداري نهاي حقوق برو چالش -3 .گردد اين قوانين و مقررات برمي

ها محتواي حقوقي است كه هاي حقوقي درون شهرداري زمينه اصلي مؤثر بر چالش -4 .ها شده است منجر به تدوين قوانين و مقررات شهرداري

ها نيز محيط اقتصادي، هاي حقوقي بروني شهرداري زمينه اصلي مؤثر بر چالش - 5 1.شود اجتماعي، سياسي و فرهنگي شهري است كه اين قوانين و مقررات در آنها اجرا مي

هاي حقوقي دروني اي كه در شكل دادن به چالش هاي زمينه ترين مؤلفه مهم -6ها ها مؤثرند و به محتواي حقوقي و منطقي مجموعه قوانين و مقررات شهرداري شهرداري

:ند به شرح زير استگرد برميهاي شهري موجود در ها با ويژگي ـ عدم تناسب برخي از قوانين و مقررات شهرداري

.كشور .دهند هاي كشور انجام مي هايي كه شهرداري ـ وجود خألهاي قانوني در برخي از فعاليت

.ها بيني قوانين و مقررات جديد براي شهرداري ـ عدم پيش .ها ي از قوانين و مقررات شهرداريـ عدم فعاليت حقوقي در برخ

ها با قوانين ساير ـ ناهمخواني محتواي حقوقي برخي از قوانين و مقررات شهرداري .ربط هاي محلي ذي ها و سازمان دستگاه

اي از قوانين و مقررات بيني راهكارهاي حقوقي متناسب براي اجراي پاره ـ عدم پيش .ها شهرداريهاي حقوقي برون اي كه در شكل دادن به چالش نههاي زمي ترين مؤلفه ـ مهم، اجتماعي، سياسي و فرهنگي شهري كه در آنها ها مؤثرند و به محيط اقتصادي شهرداري

:گردند، به شرح زير است شود برمي اين قوانين و مقررات اجرا ميهاي سازي، شركت هاي محلي خصوصي اخذ عوارض و ماليات: ـ در محيط اقتصادي

ها و ها، اعطاي يارانه گذاري وصي، افزايش تورم هزينه خدمات شهري سرمايهبخش خص

ها، هرداريسيدمحمود نجاتي حسيني، بررسي جايگاه مفهوم شهروند در قانون شهرداري، انتشارات سازمان ش. 1 .53الي 48، صفحات 1380

... / ي وو آارهاي حقوقساز

.جز اينهاهاي محلي، سازمان ارتباط با دولت، استانداري، وزارت كشور،: ـ در محيط سياسي

المللي، ارتباطات شوراي اسالمي شهر، نيروي انتظامي، دستگاه قضايي، ارتباطات بين .هاي فشار و نظاير آن ، گروه نفوذ و مقامات محلي گروهاي ذي اي، منطقه بين

ارتباط با رفاه و اوقات فراغت، خدمات اجتماعي،: ـ در محيط فرهنگي و اجتماعي .شهرنشينان و ارتباط با كاربران

.نشيني و مانند اينها توسعه شهري، شهرنشيني، مهاجرت، حاشيه: ـ در محيط شهري

گيري نتيجهعنوان هسته اصلي شهرها هستند و در ارتباط با اداره امور شهر و بهاز آنجا كه شهروندان

آيد، پس از بررسي كليه جوانب شهروندان است كه بحث مديريت شهري به ميان ميشهرها و شوراي شهرها به بررسي تمهيدات مربوط به مديريت شهري و ارتباط آن با كالن

ترين مسائل در حقوق رسد مهم ه نظر ميسازوكارهاي حقوقي در اين ارتباط پرداختيم كه بها است؛ زيرا كه تمامي قواعد شهروندي و ارتباط آن با مديريت شهري و شهرداري

اند كه به دنبال آن حقوقي براي ايفاي حقوق شهروندي و در ارتباط با اداره شهر ايجاد شدهوانين و مقررات جديد تدوين ق: هاي مقننه كشور به عهده دارند؛ از جمله وظايفي را دستگاه

هاي اجرايي، و اصالح قوانين قديمي و ناكارآمد و استفاده از كارشناسان و خبرگان دستگاهقضايي و اساتيد و پژوهشگران در اين زمينه و بدين لحاظ وظايفي به عهده دستگاه

:كنيم گذاري است كه به مواردي از آن اشاره مي قانونها و منشاء اصلي مشكالت موجود آنها كه اريمنظور حل مشكل اصلي شهرد به -1

همان عدم ارتباط ارگانيك، منسجم و دائمي با مجلس شوراي اسالمي است، ضرورت اي در اين خصوص بنمايد و اين معضل را مرتفع كند؛ چرا كه تا گذار انديشه دارد قانون

ده و نظر شهرداري ها در تدوين لوايح مرتبط با امور شهرداري اثرگذار نبو وقتي شهرداريبه هنگام تدوين و وضع اين لوايح لحاظ نگردد، اميد به بهبود وضعيت غيرممكن به نظر

گونه التفاتي به نظر توضيح اينكه در حال حاضر مجلس شوراي اسالمي هيچ. رسد مينداشته و نظرات و ايرادات ) كه كارشناس و مجري قوانين ذيربط هستند(ها شهرداري

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

شود و اگر هم اتفاقا برخي هاي داخلي مجلس مطرح نمي در كميسيون شهرداري هرگزصورت جزيي منشأ اثر گيري اين نظرات حتي به نظرات استماع گردد، در مرحله تصميم

نيست، نمونه اين موضوع در تدوين لوايح مختلف در ارتباط با موضوعات مرتبط با رشناسي دقيق توسط شهرداري تهران و رغم كار كا ها بارها اتفاق افتاده و علي شهرداري

ارائه اين نظريات به كميسيون ذيربط مجلس شوراي اسالمي و اعالم ايرادات و ابهامات اساسي اليحه در دست تدوين، همان اليحه عينا تصويب شده و اين موضوع و موارد مشابه

اران امور در اندرك توجهي واضعان قانون به نظرات كارشناسي مجريان و دست حاكي از بياي بر عهده نداشته و راهكاري صد البته مجلس در اين خصوص وظيفه. شهرداري است

ها و همچنين الزم است شهرداري. منسجم و اثرگذار در اين موارد تاكنون ارائه نشده استقوه قضاييه تعاملي منسجم، ارگانيك و هدفمند جهت دستيابي به اهداف مورد نظر و اجراي

يع قوانين، همچنين ايجاد رويه واحد قانوني داشته باشند و در قوه مجريه دقيق و سرريزي الزم است هاي كشور، مسكن و شهرسازي و سازمان مديريت و برنامه وزارتخانه

تواند از طريق بدين لحاظ وزارت كشور مي. ها داشته باشند تعامل بيشتري با شهرداريمحدوده قانوني و حريم شهرها و صدور حكم نظارت و كارشناسي دقيق به هنگام تصويب

ها و موافقت با تصويب هاي مربوط به سازمان اداري شهرداري شهرداران به تصويب چالشها در شهرها به منظور فعاليت مداوم و هدفدار شهرداري تشكيالت اداري مناسب در كالن

هاي عمراني شهرها، تدوين لوايح الزم و اصالح قوانين، تصويب دقيق و به موقع برنامهتعيين نماينده در كميسيون ماده صد و كميسيون ماده هفتاد و هفت و نظارت در عوارض

صورت محسوسي ها به پيشنهادي و اهتمام در اين موضوعات از معضالت فعلي شهرداريهاي كشور كه وظيفه بررسي و تنظيم قوانين و مقررات همچنين سازمان شهرداري. بكاهد

ها اعم از جاري و پيشنهادي را به منظور رفع خألهاي موجود و امور شهرداريمرتبط با ها و اخذ نظرات آنان تواند با تعامل مناسب با شهرداري شناخت مقررات متناقض دارد، مي

خألهاي موجود را شناسايي و موجبات تقديم لوايح سودمند را به هيأت دولت فراهم نمايد تباط با سيستم مديريت شهري به صورت پوياتر در جهت حل تا سازوكارهاي حقوقي در ار

.مشكالت و معضالت شهروندي عمل كند

... / ي وو آارهاي حقوقساز

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

هاي شهري و امنيت اقتصادي شاخص )مطالعه موردي تهران بزرگ(

∗زاده دكتر مسعود غني

چكيدهرا در ي كه اين ارتباططور بهتوسعه شهري و اقتصادي ارتباط تنگاتنگي با يكديگر دارند،

اي را براي كشورهاي در رشد شتابان شهري، مشكالت پيچيده. توان مشاهده كرد فرآيند آنها ميرا »مديريت شهري«وجود آورده است كه حل آنها، ضرورت توجه به ايجاد نهاد هحال توسعه ب هاي گوناگون جايگاه قابل توجهي در ميان شهرهاي مطرح شهر تهران، از جنبه. كند ايجاب مي

هاي شناخته شده مطالعه موردي در اين تحقيق با استفاده از شاخص عنوان بهجهان دارد كه Habitat د تا بتوان استراتژي مديريت شهر در شو در مورد امنيت اقتصادي شهر به آن اشاره مي

ر توسعه ارتباطات با حاكميت براي بهبود قوانين و مقررات شه. زمينه امنيت اقتصادي را تدوين كردترين اصول اين و نيز افزايش سطح مشاركت شهروندان در اداره امور اقتصادي شهر، از مهم

. رود شمار مي استراتژي به. راي كاربران آسان استها ب دهد كه استفاده از باكس شاخص توضيح مي Habitatبرنامه

شاخص اصلي 23 ها از داده آوري و تحليل مجموعه از در نظر گرفته شده براي جمع گستره برگبه 5+داده كيفي فرعي تشكيل شده و براي ارزيابي بر مبناي توصيه كنفرانس استامبول 9شهري و .رود كار مي

ابزارهاي ديگري را ،مركز اسكان بشر سازمان ملل به منظور تكميل كردن مجموعه اطالعاتپيشرفت در اجراي برنامه نفراهم كرده است تا همكاران به استفاده از آنها براي ارزيابي ميزا

دكتراي مديريت استراتژيك و مدرس دانشگاه ∗

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

.شوندتشويق ها كه همكاران مركز اسكان بشر بتوانند شاخصي را انتخاب اي از شاخص مجموعه گسترده -

.دارتباط را با وضعيتشان داشته باشكنند كه بيشترين ارزيابي ميزان رضايت شهروندان يا كارت گزارش شهري كه استفاده از آنها بسيار آسان - .است .گيري گيري ميزان مشاركت در تصميم اي از چهار شاخص فرآيندي براي اندازه وعهمجم - .مسائل شهري دربارهها هاي روزنامه يك روش ساده براي تحليل مضموني گزارش -هاي شهري، مركز اسكان سازمان ملل و در برنامه شاخص ،اين ابزارها در صورت درخواست -ها ابعاد اين شاخص .شوند ن زيربناي راهبرد محسوب ميتري مهم است وسايت آن موجود وب

Habitatهاي براي تحليل ميزان ارتباط شاخص ،بنابراين .دهند مختلف كيفيت زندگي را نشان ميمتغيري در مورد ميزان ارتباط هاي استنباطي آزمون فرضيه تك با موضوع امنيت اقتصادي، از تحليل

.شهر تهران استفاده شده استي در با امنيت اقتصاد Habitatهر شاخص

شهر ،امنيت اقتصادي ،مديريت شهري ،توسعه اقتصادي ،شهرنشيني: ها كليد واژه .تهران

مقدمهنظامي تعريف ديدكند كه امنيت ملي فقط از درك شرايط امروز جهان ايجاب مي

ساير ابعاد عنوان بههاي ديگري نظير امنيت اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي لفهؤنشود و م .المللي مورد توجه قرار گيرد سطح اقتدار ملي و بين يو ارتقا ظحف

المللي و تغييرات سريع تكنولوژي به همراه از سوي ديگر پيچيدگي محيط بين و شرايط فضايي ،هاي دموگرافيكي جهان موجب شده است كه به اجتماعات بشري ويژگي

اي مظهر طور اعالم نشده شود و اصوال شهرها به انساني آنها توجه بيشتري روابط اجتماعي ودر رقابتي ،بديهي است هر چه شهرها. بروز و ظهور قدرت ملي هر كشور تلقي شوند

المللي اي و يا بين بتوانند منزلت و جايگاه خود را از سطح ملي به سطح منطقه ،نامحسوس

/ هاي شهري و امنيت اقتصادي شاخص

اند و واضح است اثبات رسانده به نوعي استعداد رشد و توسعه كشور را به ،باالتري برسانند .گذاران و رونق اقتصادي فراهم خواهد شد هاي جلب سرمايه زمينه

فقر و ميزاندر جهت كاهش ) متعادل(در مرحله اول ايجاد شرايط مناسب ،بنابرايننه تنها در گرو تجهيز و ـ ويژه در كشورهاي در حال توسعه هب ـ اعتالي سطح زندگي مردم

المللي هاي بين از منابع و فرصت صحيحينه منابع داخلي است، بلكه به استفاده كارگيري به هبه امنيت مينخصوص در ز به ؛امنيت ملي وابسته است نيز ارتباط دارد دكه خود به ايجا

.اقتصادي كه حاصل مديريت بهينه در مرحله اول است

تعريف امنيت اقتصادي) 1كاال و خدمات، هم تأمين ك جامعه از طريقشيوه زندگي مردم ي يو ارتقا ظميزان حف

)1994 ،ماندل. (المللي از مجراي عملكرد داخلي و هم حضور در بازارهاي بين

يت اقتصادي شهروندانامن) 2نمادي از (شهرها عالوه بر وظيفه پيشين خود در عصر اطالعات و جهاني شدن، كالن

د و به همين دليل بر درجه اهميت آنها ان وظايف جديدي را نيز بر عهده گرفته) اقتدار مليگرفتن ارزش افزوده حاصل از توليد زيرا عصر اطالعات به معناي پيشي ؛افزوده شده است

تر از افزون برتر است كه در آن سهم اشتغال در خدمات براي بخش توليد و مالي 1دانش كه نيروي كار نخبه دارداين نوع اشتغال نياز به ارتباطات پيشرفته و . دشو اشتغال صنعتي مي

كه در (ضمن آنكه در دوره جهاني شدن اقتصاد ؛شود مي هدر اجتماعات بشري پيشرفته يافتهاي مالي و درآمدي آن جذب سرمايه خارجي اهميت اساسي داشته و نيز رشد فعاليت

ترين محل شهرها مناسب كالن )گردشگري چندين برابر رشد صنايع توليدي در جهان استكه كدام يك اين در نيازهاي فوق و مركز اصلي استقرار سرمايه خواهند بود و برايبرقراري امنيت ،زمينه تحقق اين امر پيش و كنند برتر شوند، رقابت مي 2شهر جهاني عنوان به

1. Knowledge

2. Global city

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

. اقتصادي استها و براي رسيدن به هدف فوق بايد از نقطه بررسي شرايط محيط ملي و محدوديت

الملل هاي محيط بين و تا تحليل ويژگي كرد شهري در كشور ايران آغازامكانات مديريت در اين ؛دادكننده ادامه هاي ارزيابي و درك قواعد احراز جايگاه برتر از ديدگاه سازمان

تا تطابق آنها با واقعيات ها و نشانگرها از تبيين شاخص ؛آنچه كه الزمه ارزيابي است ،مسيرول در درك ؤهاي مس سازي بخش ماتي است كه ضمن آمادههمگي مجموعه اقدا محيطي،

.آوري اطالعات كمي و كيفي است مستلزم تالش مضاعف براي جمع ،مفاهيم مذكور

شهر و رابطه آن با مديريت شهري) 3بخشي از سلسله مراتب سيستم فضايي و تقسيمات سياسي ـ جغرافيايي هر همانندشهر

نند حكومت، مديريت، سطح آگاهي، عالقمندي كشور بر اساس معيارهاي مختلفي ما . گيرد گيري شكل مي اجتماعي و مشاركت مردم در نظام تصميم

هاي دروني كه با آنها داراي ارتباط به بياني ديگر، شهر سيستمي است متشكل از سيستمهاي منطقه ارتباط دارد و منطقه با ساير سيستم) شهر(متقابل است و خود اين مجموعه نيز

.يز جزيي از سيستم ملي استند رشد اقتصادي و رشد پديده شهرنشيني ع، ركودر اغلب شهرها نيز محدوديت مناب

چرا كه در مديريت شهري هدف كسب ؛دشو معضالت مديريت شهري مطرح مي عنوان بهمديريت . از اكثريتي فقير نيست پوشي چشمامتياز براي اقليتي خوشبخت و ثروتمند و

شهروندان همههايي است تا شرايط كار و زندگي را براي ل پيدا كردن راهشهري به دنبا، با اين كه منابع كافي و مديريت جهان حتي در برخي از شهرهاي صنعتي. خود فراهم كند

اي از مشكالت محيطي و اجتماعي، منجر به پيدايش فقر و ظهور كارا وجود دارد، مجموعه .تيك طبقه فرودست جديد شهري شده اس

هاي اقتصادي چگونه است؟ توسعه شهرها از لحاظ ويژگي) 4بين شهرنشيني و توسعه اقتصادي ارتباط مستقيم وجود دارد و هر مرحله از توسعه

هاي ضمن اينكه شيوه .شود اقتصادي همراه با يك مرحله از شهرنشيني سازماندهي مي

/ هاي شهري و امنيت اقتصادي شاخص

در شهرها ،وي كار ماهرنير سسات مالي، مراكز تجاري و صنعتي وؤمدرن ارتباطات، مله مهم است كه در رشد أشهرنشيني شامل دو مس روند ،اين عالوه بر .اند ريزي شده پايه

:اقتصادي نقش داردهاي اجتماعي كه قابليت و شهر مدرن نمادي است از سازمان :مسائل اجتماعي -خدمات مانند ،اغلب تسهيالت اجتماعي. دكن اد توسعه اقتصادي را فراهم مياستعد

.اند آموزشي و بهداشتي در سطوح باال در شهرهاي بزرگ استقرار يافتهاز طريق تبادالت بيشتر در شهرها ،فاكتورهاي تغيير در جامعه :مسائل فرهنگي -

هاي فرهنگي ديده انديشه و تعامالت بين مردم و تنوع گسترده در محصوالت و فعاليتر، برخالف شتاب و سرعت جريان شهرنشيني اما ايجاد يك فرهنگ شهري فراگي ؛شود مي

ي و سازماندهي در اغلب موارد آداب و سنن كشاورزي با شيوه زندگ. روندي طوالني دارداز طرف ديگر، در حركت . كند بنابراين توسعه اقتصادي را كند مي ؛شهري مطابقت ندارد

هاي جديد رهنگتر از ايجاد ف هاي روستايي سريع به سمت اقتصادهاي منسجم مدرن، سنت .رود شهرنشيني از بين مي

شتاب شهرنشيني چگونه است؟) 5امروزه رشد جمعيت و ،ها تداوم داشته طول قرناگرچه شهرنشيني در جهان همواره در

اين . تر از كشورهاي صنعتي است در كشورهاي در حال توسعه، بسيار سريع شهرنشيني، . آيد شمار مي كننده به جديد و نگران ير، مشكليله در نبود رشد اقتصادي فراگأمس

رو هستند كه كشورهاي در حال توسعه اينك با بيشترين نرخ رشد جمعيت روبهميالدي، 2006تا سال . كند مهاجرت روستاييان و رشد طبيعي جمعيت، آن را تشديد مي

هاي سالجهان در فضاهاي شهري زندگي خواهند كرد و رشد شهر، در نصف جمعيت . ، ادامه خواهد داشتآينده

نه تنها رشد جمعيت شهري سريع است، بلكه پراكندگي شهرها نيز نامتوازن است و راه حل اين . دهند برخي از شهرهاي بسيار بزرگ، فضاهاي غالب را به خود اختصاص مي

هاي متوسط، در اندازه له، طراحي يك الگوي شهري است كه در آن شهرهاي فعال درأمس .ضاهاي روستايي و شهرهاي بزرگ رشد كنندفضايي بين ف

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

آيا نظارت و مديريت شهري، عناصر كليدي در توسعه شهري هستند؟) 6تنگناهايي براي مديران شهري ،رشد سريع جمعيت شهري، از لحاظ پشتيباني و مالي

توانند اقدامات زيادي براي كمك به هاي مديريت شهرها مي سيستم. وجود آورده است هبصنعت، تجارت و گردشگري انجام دهند، ولي همواره با مشكالت زيادي در توسعه

:مشكالتي از قبيل ؛هستند رو روبهات زيربنايي تأسيسمديريت سرزمين و .بين عوامل اجرايي در مديريت شهريكمبود توان مالي در -هداشت خدمات اجتماعي مورد نياز براي توسعه اشتغال، ب تأمين نبود منابع كافي براي -

.و رشد اقتصاديبا توجه به مطالب فوق و نياز به موارد زير، بهبود نظارت و مديريت شهري، يك

:ضرورت استريــزي و مــديريت شــهري و توســعه توانــايي و قابليــت مــديران شــهري در برنامــه -

.محيطي

.هاي پشتيباني سسات و سيستمؤتوسعه و بهبود م -

:دو حوزه نظري وجود دارد ،ومي شهربراي اداره امور عمشايان ذكر است كه .ول تمام امور استؤحكومت محلي مس عنوان بهشهرداري -1وليت اداره امور عمومي شهر، بين دولت، شهرداري، جامعه مدني و بخش ؤمس -2

.خصوصي تقسيم شده استپيچيدگي روزافزون زندگي، : در حوزه اول، مديريت شهري با مسائل جدي همچون

يريت در حل مسائل شهري و از بين بردن استقالل و ابتكار عمل شهروندان كاهش توان مد .است رو روبه

كدام منابع خود را ارائه كنند صورت شراكتي، بايد هر در حوزه دوم براي اداره امور به .كه عمال هماهنگي آن مشكل خواهد بود

:هستند رو روبههر دو حوزه با تحوالت متنوع زير همچنين، ؛اه دولت رفاهديدگ -1جهاني شدن و گسترش بازارها و ارتباطات و تقويت ابعاد محلي و تضعيف ابعاد -2

/ هاي شهري و امنيت اقتصادي شاخص

؛ملي .هاي آنها هاي خدماتي و تفاوت تنوع عرصه -3

هاي متنوع حوزه كه چگونه شود مالحظه مي اجمالي، ترتيب در يك بررسي بدين .كنند يريت شهري را دچار تحول ميمد ،شهري

هاي گسترده ك نهاد مديريتي فراگير و درگير با موضوعات و پديدهمديريت شهري يپذيرد و مي تأثير و متنوع شهرنشيني است كه طبيعتا از شرايط عمومي محيط اجتماعي خود

. كند هاي ناشي از آن هماهنگ و منطبق مي خود را با امكانات بالقوه و بالفعل و محدوديتكه توسعه تقريبا مشترك است بهشورهاي روهاي مديريت شهري در ك ويژگيبرخي :عبارتند از

قدرت، توان منابع و ابزار مديريت شهرها را معموالها يا نهادهاي محلي حكومت - . ندارنداي از از جمله يافتن نقشه(هستند رقابل اتكااي، بسيار ضعيف و غي اطالعات پايه -

.)هاي موجود دشوار است زيرساختريزي جوابگوي ديناميسم توسعه نيست و قسمت بيشتر توسعه در امههاي برن روش -

.افتد خارج از محدوده برنامه اتفاق ميهاي از باال تعيين ها و پروژه هاي تعيين شده و برنامه توسعه اولويت بهدر كشورهاي رو -

.گذارند هاي محلي باقي مي شده، جاي اندكي براي اولويتالمللي، ملي و هاي بين هستند و دستگاه» از باال به پايين«تصميمات مربوط به توسعه -

تعيين گذاري را نحوه تخصيص منابع و سرمايه معموال ،ها ها و برنامه كننده طرح استاني تهيه .كنند مي

.گيرد هاي تمركززدايي انجام مي سياست» كاركردي شدن« يتالش اندكي برا - .كنند هاي رفاهي احساس ناتواني مي واستههاي محلي در مقابل خ حكومت معموال -منافع خاص و اغلب متعارض با يكديگر را ،گذاري سسات سرمايهؤها و م شركت -

.كنند دنبال مينظير مستمندان، زنان، افراد مسن و ساير ؛پذير آسيبهاي منافع و نيازهاي گروه - .كنند ها فرصت كافي براي بيان پيدا نمي اقليت

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

و تعارض و تقابل ميان آنها بسيار معمول و فرهنگي شديدي وجود دارد روابط قوي - .استگيران هاي مدني در ميان شهروندان و تصميم وليتؤآگاهي از حقوق و مس -

.هاي محلي بسيار ضعيف است حكومتبا موانع زيادي از جمله قوانين و مقررات مطرود معموالاراده موجود براي تغيير، - .شود ، مواجه ميپذيرفته شدهقديمي امور مانده و عقبمغاير با اهداف سياسي و برابري اجتماعي، تلقي معموال ،درآمدزايي و كسب درآمد - .شود مي

.گيرد كوشش اندكي براي بسيج نمودن و به حداكثر رساندن منابع محلي صورت مي -سعه، تو بهاسي نظام مديريت شهري در جهان روهاي اس در حال حاضر چالش

تر شدن نظام جامعه شهري و انديشي علمي براي رويارويي با پيامدهاي ناشي از پيچيده چاره )1382 ،تهران، موسسه تحقيقات اقتصادي(. امنيت اقتصادي است

با امنيت اقتصادي Habitatهاي ارتباط شاخص) 7يت اقتصادي، از نبا موضوع ام Habitatهاي براي تحليل ميزان ارتباط شاخص

Habitatمتغيري در مورد ميزان ارتباط هر شاخص هاي استنباطي آزمون فرضيه تك تحليلهاي صفر و مقابل در اين تحقيق فرضيه. با امنيت اقتصادي در شهر تهران استفاده شده است

:عبارتند ازH0: B5 b $ B50 H1: B5>B50

ورت فرضيه صفر بيان درباره ميانگين جامعه به ص را هاي مختلفي در اين آزمون فرضيهبه منظور . در نظر گرفته شده است M0 عنوان به، 5/2، 5/3، 3، 4، 5/4لذا مقادير . ايم هكرد

داري كمتر از هاي آماري صفر و مقابل، اگر مقدار سطح معني ارزيابي در خصوص فرضيهيه بيشتر است و فرضM0 درصد باشد، آنگاه ميانگين ميزان ارتباط شاخص مورد نظر از 5

.دكرتوان رد صفر را ميارتباط شاخص به امنيت ميزان بيشترين 5/4در مرحله آزمون با مقدار ميانگين ارتباط،

/ هاي شهري و امنيت اقتصادي شاخص

؛يابد مراحل بعدي به ترتيب ميزان ارتباط كاهش مي در دهد و اقتصادي را نشان ميهايي كه د كه هر كدام از شاخصكرتوان قبول ، مي5/2ي كه در مرحله مقدار طور بهاز سطح ،را به خود اختصاص دهند 5/2باشند مقبوليت ميانگين ارتباط بيش از وانستهت

.ارتباط متوسط به باال با امنيت اقتصادي برخوردارندH0: M≤M0

H1: M>M0 وليت ارتباطي به باال مقب 5/2اند از ميانگين هايي كه توانسته در ادامه بخشي از شاخص

كنيم و ارائه مي ها گيري شاخص صورت جدول اندازه به را نداحراز نماي با امنيت اقتصاديلزوم اتخاذ تدابير ،هاي نمونه آورده شده د كه شرايط در شاخصظه خواهيد كرمالح

براي اينكه اين تدابير عملي . كند منطقي در زمينه افزايش امنيت اقتصادي را ايجاب ميها از موضع مديريت شهري خصنسبت به ارزيابي شا SWOTبايد از روش تحليل ،شوند

د را مورد توجه قرار كرتوان اتخاذ راهبرد مي عنوان بهاقدام و آنچه كه ) شهرداري تهران( .دهيم

در تهران Habitatهاي بررسي برخي شاخص) 8زير ها براي شهر تهران، انتخاب شده است كه به شرح در جدول زير برخي از شاخص

:است اي المللي و منطقه ان در سطح بينبندي شهر تهر جدول رتبه

رتبه تهران در نام شاخص بهترين شهر آسيا جهان

Seoul 140از 67 داري اجاره

Ulaanbaatar 136از 22 بدون پرداخت اجاره در محلي ساكن شدن

Tokyo 127از 35 متوسط درآمد خانوارها در ماه

Tehran Chittagong Lahore 206از 1 متري 200دسترسي به آب درSingapore Sylhet

Tehran 176از 1 دسترسي به فاضالب

Tokyo 162از 22 درصد خانوارهاي زير خط فقر نسبي

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

Tokyo 109از 55 نرخ پوشش تحصيلي دختران اول ابتدايي

Singapore 108از 53 نرخ پوشش تحصيلي پسران اول ابتدايي

Singapore 93ز ا 40 نرخ پوشش تحصيلي دختران دوم ابتدايي Singapore 91از 42 نرخ پوشش تحصيلي پسران دوم ابتدايي

Pusan 70از16 نرخ پوشش تحصيلي دختران سوم ابتدايي

براي ) برحسب ميليون نفر(جمعيت شهري كشور Alwar 129از 28 مردان

براي ) برحسب ميليون نفر(جمعيت شهري كشور Alwar 129از 34 زنان

Alwar 151از 32 )برحسب ميليون نفر(هري كل جمعيت ش

براي ) برحسب ميليون نفر(جمعيت كل كشور Alwar 152از 38 مردان

براي ) برحسب ميليون نفر(جمعيت كل كشور Alwar 152از 38 زنان

Alwar 174از 40 )برحسب ميليون نفر(جمعيت كل كشور

Tehran 162از1 قيمت پرداختي براي آب براي هر متر مكعب

درصد پسماند سوزانده شده به كل پسماندهاي Tehran 166از 1 جامد

درصد پسماندهاي انهدام شده در رمپ باز به كل Tehran 170از 1 پسماندها

درصد پسماندهاي سوزانده شده در فضاي باز به Tehran 166از 1 كل پسماندها

درصد پسماندهاي دفع شده از طريق ساير موارد Tehran 167از 1 كل پسماندها به

Tehran 158از 1 درصد كل پسماندهاي جامد

/ هاي شهري و امنيت اقتصادي شاخص

نتيجهها با معيارهاي در شهر تهران و قبول تطابق اين شاخص Habitatهاي با بررسي شاخص

امنيت اقتصادي از ديدگاه متخصصان در اين شهر، لزوم اتخاذ روشي مناسب براي حفظ و .شود ت مستمر و دائمي احساس ميصور توسعه امنيت اقتصادي به

، در مورد امنيت اقتصادي شهر تهرانHabitat هاي با شناخت از شاخص بنابراين، :تواند به شرح زير باشد مي در زمينه امنيت اقتصاديهاي اصلي مديريت شهري استراتژي

در جهت بهبود قوانين و ،توسعه ارتباطات و تعامالت با مجموعه دولت و حاكميت -1بر روابط اقتصادي شهر تأثير به منظور افزايش حوزه و ضريب ،قررات حاكم بر امور شهرم

.و افزايش امنيت اقتصادي شهرونداناز طريق كاهش ،هاي مشاركت شهروندان در اداره امور اقتصادي شهر توسعه زمينه -2

.گري و افزايش نقش هدايت و مديريت امور شهر و شهروندان تصدي

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

هاي بهينه استراتژي :5- 5 هجدول شمار

استراتژي رديف

از طريق هدايت ) فاضالب، برق، گاز، تلفن و اينترنت(استفاده بيشتر و بهتر از خدمات پايه 1 كارايي اقتصاد شهري يريزي شهري به منظور ارتقا هاي برنامه طرح

اي بخش خصوصي به ه توسعه تكنولوژي ارتباطات و اطالعات با استفاده از پتانسيل و قابليت 2 منظور برقراري ارتباط مناطق و نواحي شهري با بازارهاي جهاني

تأمين و مشاركت شهروندان در ابعاد فكري، اقتصادي و اجرا به منظور استفاده مناسب از قابليت 3 و مصرف بهينه آب آشاميدني

استفاده از نقل شهري با و خصوص در بخش حمل هتوسعه فضاهاي سبز و ارائه خدمات ب 4 ريزي شهري به منظور كاهش آلودگي هوا هاي برنامه طرح

گذاري بخش خصوصي به محيطي از طريق جذب سرمايه هاي زيست توجه و تأكيد بر طرح 5 نقل عموميو منظور افزايش توان كيفي حمل

حمايتي پذير با ايجاد سازوكارهاي مناسب سرپناه براي طبقه آسيب تأمين ريزي در جهت برنامه 6 براي افزايش امنيت مسكن

رساني ايجاد و توسعه بازارهاي مجازي و تربيت نيروهاي بازارياب و مشاور امالك جهت اطالع 7 براي دستيابي به مسكن مناسب

هاي بهبود روش مصرف آب از طريق جداسازي آب مصرفي و آشاميدني با همكاري سازمان 8 ول و مشاركت مردميؤمس

طريق توسعه واز ،هاي فقير بخصوص خانواده ،مناسب طبقات مختلف اجتماعي تأمين مسكن 9 به آنها مقتضيايجاد قوانين مرتبط با زمين و مسكن جهت كمك

پذير و فقير شهري از طريق برقراري نظام بهزيستي جهت تخصيص بودجه شناخت طبقات آسيب 10 و همياري مردمي

هاي زيست با افزايش عوارض و هزينه محيط كننده دهاي آلودهجلوگيري از فعاليت نهادها و واح 11 به منظور تشويق و ترغيب آنان جهت استفاده از تكنولوژي پاك ،توليد

جذب و هدايت نيروهاي كار مستعد از طريق ايجاد مراكز كاريابي و مراكز مجازي اشتغال و 12 اقتصادي و درآمد خانوارهامنظور افزايش توان و كارايي واحدهايبه،آموزش كاربردي

/ هاي شهري و امنيت اقتصادي شاخص

از طريق مطالعه اقتصاد ،ايجاد نظام اخذ عوارض و بهاي خدمات متناسب با درآمد خانوارها 13 شهري، به منظور افزايش امنيت اقتصادي شهروندان

ها و نهادهاي اصالح قوانين و مقررات در جهت استفاده از خدمات علمي و تخصصي سازمان 14 در راستاي ايجاد مراكز شغلي مجازي المللي ملي و بين

محيطي از طريق تشكيل اصالح و توسعه فرهنگ و رفتار شهروندي مبتني بر اصول زيست 15 اي هاي محلي و منطقه منظور استفاده از پتانسيل اي به هاي مشاوره محلي و منطقه هسته

هاي بزرگ در كينگونقل عمومي با ايجاد پار توسعه و تجهيز خدمات جنبي ناوگان حمل 16 شهري منظور افزايش سهم آن در سفرهاي درون به) اتوبوس و مترو(هاي مجاورت ايستگاه

17 ويژه مناطق محروم، از ارائه خدمات اداري و بازرگاني مورد نياز در مناطق مختلف شهري، به

شهري و ونقل هاي حمل گونه خدمات، براي نيل به كاهش هزينه طريق سهولت دسترسي به اين افزايش كارايي اقتصادي

هدايت منابع مالي مورد نياز مديريت شهري به سمت وضع عوارض بر واحدهاي كسبي، تجاري 18 هاي مجازي خريد كاال و خدماتبازارها، در جهت تشويق استفاده از روشو راسته

ي جامع و ها طرح(بهبود قوانين مديريت شهري در راستاي نيل به اهداف مديريت شهري 19 از طريق امكان تهيه زمين و مسكن مناسب براي تأمين حقوق مالكانه شهروندان) تفضيلي

20 هاي اجرايي و مدني تدوين سازوكار مناسب براي تأمين حقوق مردم در زمينه مالكيت و جنبه

طور عادالنه در زمينه چگونگي تأمين ريزي شهري به يكسان، از طريق ارائه اطالعات برنامه درآمد و هزينه

آوري فاضالب شهري، از طريق جلوگيري از آلودگي آب جداسازي و هدايت شبكه جمع 21 آشاميدني به منظور تأمين سالمت شهروندان

بازيافت مواد با ايجاد نظام مديريت مشاركت مردمي، به منظور افزايش كارايي اقتصادي 22

نايي مردم نسبت به حقوق خود به منظور ايجاد نهادهاي حقوقي غيردولتي به منظور آش 23 برخورداري از حق داشتن مسكن

هاي اجتماعي از ها و قوانين ناظر بر هويت مالكانه همه مردم، به منظور ايجاد هويت استقرار رويه 24 منظر مشاركت در مديريت شهري

ر زمينه تقويت مربوط به مديريت شهري د» نهاد واحد«سازي قوانين و تأسيس اصالح و شفاف 25

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

هاي شهرداري براي ارائه يارانه به خانوارهاي فقير با در اختيار گذاشتن حداقل خدمات پايه مأموريت رايگان

درآمد، با وضع قوانين و مقررات مناسب به سمت هدايت و آموزش خانوارهاي فقير و كم 26 ن درآمد مناسبهاي بهينه بازيافت مواد به طريق اقتصادي و صحيح در جهت تأمي روش

رويه جمعيت به شهرها، از طريق پيگيري وضع قوانين مؤثر به منظور جلوگيري از مهاجرت بي 27 هاي اجتماعي شهروندان كاهش آسيب

منظور ايجاد نظام مبادله اطالعات در زمينه معامالت زمين و مسكن در راستاي منافع شهروندان، به 28 هاي مبادله غيرضروري كاهش هزينه

هاي امالك، اشتغال، نظير بورس(استقرار نظام توسعه شهري مناسب با طراحي بازارهاي مبادله 29 هاي توسعه اقتصادي جهت نيل به شاخص) كاال و خدمات عمومي

منظور جلوگيري از بازيافت ارتقاي سطح بهداشت عمومي، از طريق وضع قوانين تكميلي به 30 غيرقانوني و غيربهداشتي مواد

منظور هاي اجتماعي، به رساني در زمينه جرم آموزش شهروندان و استقرار نظام شفاف اطالع 31 كاهش بزهكاري

هاي تخصصي از شهروندان هر منطقه در جهت هاي مناطق شهري با تشكيل تيم افزايش قابليت 32 نيل به افزايش اشتغال

ايجاد نهادهاي امنيتكارگيري بخش خصوصي در افزايش امنيت عمومي با روش به 33

ونقل عمومي رايگان براي اقشار استقرار سازوكار مناسب جهت استفاده از وسايل حمل 34 رساني پذير، از طريق مراكز اطالع آسيب

منظور تأمين منافع شهر و هاي مناسب جهت تعيين بهاي خدمات بازيافت مواد، به برقراري روش 35 شهروندان

رساني به كليه شهروندان ساير شهرهاي كشور، در زمينه ارائه نوين اطالع هاي كارگيري روش به 36 مداري شهرها با هدف مشتري در جهت رفع نياز به حضور در كالن.... خدمات اداري و

هاي مختلف ناشي از آلودگي محيط زيست، با استقرار جلوگيري از افزايش پيامدهاي بيماري 37 رسان و اطالع هاي هشداردهنده روزآمد سيستم

/ هاي شهري و امنيت اقتصادي شاخص

افزايش سطح بهداشت عمومي با كمك به خانوارهاي فقير، در جهت افزايش مصرف آب 38 درحد استانداردهاي متعارف از طريق وضع قوانين

جلوگيري از ارتكاب جرائم اجتماعي با وضع قوانين و مقررات الزم در جهت تقويت مديريت 39 شهري

جاد مركز اي: نمودن راهبردهاايي براي عملياتي هاي اجر گام) 3 (LUO5)كنترل استراتژيك در شهر تهران

اين مركز با وظيفه هدايت راهبردي شهرداري تهران در ابعاد هدايت كلي و اجرايي سازمان 24اين مركز با توجه به مديريت شهري تهران كه با همكاري .اندازي شود بايد راه

آوري اطالعات توليد شده عنوان مركز جمع هب ،شود تشكيل ميو نهاد و شهرداري تهران هاي مذكور و ارتباطات مردمي تحت نظارت شهرداري تهران به تحليل و توسط سازمان

ها كند و حاصل بررسي هاي فوق اقدام مي پردازش اطالعات شهري بر اساس شاخص .شود ها در برنامه استراتژيك شهر تهران منعكس مي ها و هماهنگي صورت توصيه به

هاي مذكور با روش هاي اينترنتي سازمان ها و سايت ابزارهاي ارتباطي، عالوه بر شبكهبراي بررسي مشكالت مديريت 1888براي مشكالت شهري شهروندان و تلفن 137تلفن

.استشهري

ها يادداشت- Robert Mandel, (1994), the changing Face of National Gecurity. Greenwood Press. London.

- Globalization

- Knowledge

- Global city

- Local Urban Observatory

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

منابع

1. Allison, M; Kaye, Jude. 1997 Strategic Planning for nonprofit organizations: a practical

guide and workbook. John wiley & Sons,Inc

2. Boyne, G; Walker, R.2004. Strategy content and public service organizations. Journal of

public administration research and theory.14(2)

3. Braudel, fernand, (1981), Civilzation and Capitalism, London, Collins Bryson, J; Roering,

W. 1988. Initiation of strategic planning by governments. Public administration

Review.48(6).

4. Bryson. J.(1998). Strategic planning for public non-profit Organization. Jossey-Bass.

Publishers sanfrancisco.

5. Buzan, Barry, Societal security, State Security and Internationalization.

6. Chaffee,E. 1985. Three models of strategy. The academy of management review.10(1).

7. Charih, Mohamed. 2000. Government departmentalstrategies: taxonomy of strategic

behaviour in Canadian government. Management international.

8. Davis.j.G; Timothy Devinney. 1996. The essence of Corporate strategy. Allen & Unwin

pty Limited.

9. Dess, G; Lumkin, Taylor, M.2004. Strategic management.

10. McGraw Hill Irwin.

11. Eagle, K; Cooke,T;Rossi, T.S.2004. Translating strategy into results. Governmental

finance review.20.5.

12. Fitzpatrick, T, (1996), A Tale of Tall Cities, The Guardian on line, 6, February, 1997.

Fletcher, A; Guthrie, J; steane, p.

13. 2003. Mapping stakeholder perceptions for a third sector organization. Journal of

intellectual capital.

14. Freeman, R; Mc Vea, J. 2002. A stakeholder Approach to strategic management. See to:

http:/papers. Ssrn. Com/paper. Taf/abstract-id=263511

15. Frooman, J.1999. stakeholder influence strategies. The academy of management review.

/ هاي شهري و امنيت اقتصادي شاخص

24(2).

16. Goold, M; Campbell, A; Alexander, M. 1994. Corporate-Level stategy: creating value in

the multi business company. John wiley & Sons Inc.

17. Graham, S. and Marvin, S, (1996), Telecommunications and the City. Electronic Space,

Urban Places, London, Routledge.

18. Grittenden, W; Crittenden, V.2000. Relationships between organizational characteristics

and strategic planning processes in nonprofit organizations. Journal of managerial issues.

19. Hall. Peter, (1998), Cities in Civilization: Technology and Urban Order, newyork,

pantheon.

20. Garrison, J.S.2002. Strategic Management: Of Resources and Relationship. John Wiley

publishing

21. Hax, A; Majluf, N.1996. The strategy concept and process: a pragmatic approach. Second

Edition. Prentice Hall.

22. Hax.2000. The Delta project. The Delta project: Discovering New sources of profitability

in a Networked Economy by Arnoldo C. Hax, Dean L. Wilde, Lester Thurow

23. Hendrick R.2003. Strategic planning environment, process, and performance in public

agencies: a comparative study of deprtments In mlilawaukee. Journal of public

administration research and theory.

24. Hutchinson, Jo. 2001. The meaning of "strategy" for area regeneration: a review The

international journal of public sector management.

25. Inglis, L; Minahan, S.2002. Strategic planning: experiences of an Australian nonprofit

organization 1993-2001. Australia.

26. Johnson & Scholes. 1999. Exploring Corporate Strategy. Prentice Hall Europe. The. The

Fifth Edition.

27. Kaplan & Norton. 2001. The strategy focused organization. Harvard business school

press.

28. Kaplan, R. 2002. The balanced scorecard for public-sector organizations. Harvard

business school publishing. Article reprint No B9911C.

29. Kathy, S; Chan Y. L.2002. Performance measurement and the implementation of balanced

...جمموعه مقاالت خنستني مهايش/

scorecards in municipals. The journal of government financial management.51(4).

30. Landry, Charles and Franco Bianchini, (1995) The Creative City, London, Demos.

31. Lynch, R.2000. Corporate Strategy. Second Edition. Prentice Hall.

32. Montanari, J; Bracker J.1986. The strategic management process at the public planning

unit level. Strategic management journal Vol(7).

33. Norman. f; Colin, T.1996. Strategy and strategists in UK local government. The journal of

management development.15(2).

34. Nutt, p. 1984. A strategic planning network for non-profit organizations. Strategic

management journal.5(1).

35. Nutt, p, Backoff, R. 1987. A strategic management process for public and third sector

organizations.53(1).

36. Paul R Niven. 2003. Balanced Scorecard Step-by-step for Government and Nonprofit

Agencies.

37. Polanyi, k. 1968: primitive, Archaic and Modern Economics: Esseays of karl Polanyi

(edited by G. Dalton) (Boston).

38. Poister, T; Streib, G.2005. Elements of strategic planning and management in municipal

government: status after two decades.

39. Potter, R. B & S. Lioyd; 1988 The City in the Developing World, Longman.

40. Public administration review.

41. Ring P, Perry, J. 1985. Strategic management in public and private organizations:

implications of distinctive contexts and constraints. The academy of management

review.10(2).

42. Thompson & Strickland. 2001. strategic management, South-western Collrge publishing.

43. United Nations, Urban Management Program (2000), Annual Report.

44. United Nation; world investment report, Newyork, Geneva, 1997.

45. Development of Urban Management?, Cities, vol.12 No.5, 1995.

46. Weschler, B; Backoff, R.1988. The dynamics of strategy in public organizations.