MARMARA NiVERSiTESi iLAHiYAT FAKLTESi

. .

DERGISI

SAYI: 7-8-9-10 1989-1990-1991-1992

istanbul-1995

TARli BOYUNCA SLAM'IN, MSLMAN OLMAYANLARA KARI TAKINDIGI TAVlR

Y. Do. :r;>r. M. Sreyya AHN

slam Dini, kendi, dndaki dier dinler e en ok tolerans ve serbestlik tanyari; o dinlerin ~ensuplarnn inanlarna, her trl haklarna sayg gsterilmesini, adaletli davranlmasn emreden birdindir. Avrupa'da 17. yy.'da bir felsefi sistem olarak beliren "laiklik" prensibi ve onun sonucu olan din ve vicdan serbestisi, slam aleminde ok daha nce bir uygulama

alan bulabilmitir. Kur'an'da, vicdan hrriyeti ile ilgili birok hkmler yer_.almtr. Mesela, Bakara Suresi'nin 256. ayeti: ''Dinde zorlama (istek-. sizlik, zorakllik) yoktur" anlamndadr. Kafirn Sresi'nin meali ise yledir: "(Habibim yle) d.e: Ey kafirler! !3en, sizin taptklarnza tapmam (gelecekte de). Benim (kendisine) ibadet (de devam) edeceime de (bir olan Allah' a) siz kulluk ediciler deilsiniz (gelecekte de). Ben (zaten) sizin taptklar~nza (hibir zaman) tapm deilim. Siz de, benim kulluk etmek-te olduuma (hibir zaman) kulluk ediciler deilsiniz. Sizin dininiz size, benim dinin bana. "

" ... Dinlerin serbestisinin hibir tarafta tasdik ve kabul edilmedii; Dou'nun dini basklarla, eitli zulmler iinde ezildii bir zamanda or-taya kan Muhammed Dini", " ... Kuruluunun balangcndan, eitli mezheplere bal kiiler hakknda ok adilee kurallar koymu ve bu saye-de, Bat'da din ve mezheb ana yapld sylenen o korkun zulmlerin uyguland sralarda, slam lkelerinde mezhebierin serbestliinin ko-runmasna olaanst bir dikkat gsterilmitir. 2

Kur'an, Kafirn Sresi (09), -6. ayetler. Ayetlerin meil.lleri iinbkz. H. Basri antay, Kur'an- Hak1m ve Meal-i Ker1m, I, 72; III, 203.

2 brahim Hakk, Hukuk- dare, 297; M. Emil Elve, A.:H. Fak. Der., 1953, X/1-4, 308. Ayrca bkz. Ankebt Sresi (29), 46. ayet.

364 M.. !LAHYAT FAKLTES! DERG!S!

Mslmanlar -ileride rnekleriyle grlecei gibi- slam'n buyrukla-rnn bir gerei olarak, tarihleri boyunca, dier dinlerden olanlara kar hibir kt davrana girmemilerdir. Fethedilen topraklar zerinde ge-rek hristiyanlar, gerekse yahudiler rahatlkla ibadethanelerine gidebil-

mi ve ibadetlerini yapmlardr. \

Bat'l ilim adamlarndan S. Arnold, bir eserinde: "Mslmanlarn, h-ristiyanlar H.I. yy.' da malub ettikten sonra gsterdikleri msamaha, zikredilmeye. deer rneklerdendir. Bu msamaha, mteakip nesillerde de devam etti. Gerek olarak syleyebiliriz ki, bu Hristiyan kablleleri, daha sonra lslam'a girerken hr irade ve ihtiyarlar ile girdiler. Bugn mslmanlar arasnda yaayan hristiyan 'kabilelerin .varl da, bu msamahaya delalet et;mez mi?"3 demektedir.

Gerekten de slam, mslman olmayanlara bir muhtariyet vermi; bylece onlar, s:f sosyal bnyelerinin gsterdii zellikler sebebiyle zel yaay eklinde braklm1lar, dolaysyle, hi phe yok ki, en gvenli ve rahat olarak yaadklar lkeler de, slam lkeleri olmutur.4

lslam'n, "adalet" konusunda koyduu prensipler ise, gerekten ok .dikkate deer bir: durumdadr. Hz. Muhammed zamainndan beri (Drt Hallfe de dahil) hkmdarlar "meruti" bir devlet bakamdrlar ve devle-tin alelade (sradan) bir uyruu gibi memleketin kanuniarna tabidirler. Bizzat Hz. ~uhammed tarafndan ihdas edilen gelenek, slam devlet ba-

. kannn "kanun st" olmamasn garanti eder ve tarih gsterir ki, ilk halife Hz. Ebubekir zamanndan gnmze kadar en hakir tebaa, hatta mslman olmayan biri tarafndan bile memleket mahkemesinin huzurunda bulunmaya davet edilebilir.5 (Fatih Sultan Mehmed'in, bir hristiyan Rum tarafndan davet edilerek hakim huzuruna karlp mahkum ettirilmesi tarihi gerei, pek ok rnekten bir tanesidir.)

Ve yine Kur'an, hadis ve btn zamanlarn rnekleri, mslman ol-mayan (gayr- mslim)larn kendi hukuk (kanun)larna sahip olmalarn, mslman otorite~.erin mdahaleleri olmadan ister dini, ister sosyal hsuslarda kendi hakim (yarg) leri tarafndan, kendi mahkemelerinde yar-

glanmalarn ister.6 (Mesela, Fatih zamannda stanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi'nin bnyesinde mahkeme kurulmasna izin verilmi .ve Os-

manl Hkumeti'nin, mahkemenin verdii kararlan uygulamaya kendini

3 S. Arnold, lslam'a D~vet, 51. 4 Bkz. M. Hamidullah, slam'a Giri (ev.: Kemal Kuu), stanbul 1961, 45; Elve, agd., 308; .

Enver Tuncalp, slam Mecmuas, V/10, 517. ' 5 Hamidullah, age., 83. 6 Hamidullah, age., 45.

SLAM'IN, MSLMAN OLMAYANLARA KARI TAiqNDIG-1 TAVIR 365

zorunlu saym olmas, pek ok rnekten bir tanesidir.) Hz. Muhammed, mslman olmayanlarn, hibir kimse tarafndan

incitilmemesi; zarara uratlmamas, hatta kk apta da olsa rahatsz edilmemesi iin ok iddetli yasaklar koymutur. Bu konudaki hadislerden bazlarnn mealieri yledir:

"Bir yahudi veya hristiyana eziyet eden kim~e, Rz-i Ceza (Hesap Gn)'da, karsnda davac olarak beni bulacaktr. (Belazri, 162).

"Her kim ki, haksz olarak bir gayr- mslim teba'a'ya eziyet ederse, o kimsenin hasmym. Ben de, her kime hasm olursam, onunla Kyamet

. Gn'nde muhasama (dmanlk) ederim." Yani, bir slam devletinin ege-menl.ii altnda olan gayr- mslimlere haksz yere eza (eziyet, incitme) edenler bu davranlaryla Peygamber'i ineitmi olurlar. Peygamber'i in-citmek isteyecek bir mslmann bulunabilecei ise dnlemez. ncit-

' A

mesi halinde, onun mslmanlndan phe edilir ve Ahiret (Hesap G-n)'te karsnda davac, dman (r:uhasm) olarak Peygamber'i bulacak-

tr. Bu ise, ne kadar tehlikeli bir durumdur ...

"Bir mu' ahid'i ldren, nerede kald Cennet' i grmek, hatta kokusunu bile duyamaz. Halbuki Cennet'in kokusu, krk yllk yoldan (uzaklktan) duyulmaya balar."

("Mu' ahi d" diye, bir bar anlamas zerine slam lkelerine giren blgede kalan dier milletierin -hristiyan veya baka dinden olan- fertle-rine ve aznikiarna denir. Grlyor ki, bu hadis de, aznlklarn can ve mal gvenliini garanti altna almtr.)

Hz. Muhammed'in, Hristiyan din adamlar ve kiliseleriyle ilgili ola-rak 1 Austos 632 tarihinde yaynlad ve gnm \ize kadar gelmi olan emirnarnede aynen unlar vardr:

"Bu emirnarneyi kendi mmetim iin, douda ve batda, uzakta ve ya-knda olart gen, yal, bilinen veya bilinmeyen hristiyanlar iin yazyorum; Bu emirnamenin hkmlerine riayet etmeyenler, emirlerimi dinle-meyenler, Allah'n iradesine, kar gelmi. olurlar. ster sultan, ister sade ve mtevazi bir mslman olsunlar, lanete hak kazanm olurlar. Bir rahip ve kei bir daa, bir maaraya snr; ovada, lde, ehirde, kyde, kilisede bulunursa, ahsen ben, ordulann ve mmetimle onun arkasndaym ve onu, dmaniarna kar savunurum. Bu rahipler, benim te-

ba'a'mdr. Onlara bir ktlkgelmesinden ekinirim. Bir piskoposu gre-vinden, bir riliibi kilisesinden, bir mnzeviyi snd yerden atmak ya-

saktr. Bir mslman, bir hristiyan kadnla ilikide bulunursa, onun, ki-

366. 1yr.. LAHYAT FAKLTES DERGS

lisesinde ibadet etmesine engel olunmamal, dini ile kendi arasna bir en-gel konmamaldr. Bunlara, ka:r d~vrananlar, Allah'a ve Peygamber'ine

dman s&ylacaklardr. Mslmanlar, Kyamet Gn'ne kadar bu emir-lere"uymakla ykmldrler."7

slam Dini, slam lkelerindeki mslman olmayanlara bylesine sa-hip kp korumadan baka, dier lkelerde zulme urayanlarada (mrik olsalar bile) kaplarn amtr. nk Kur' an' da: "Eer mriklerden bir kimse sana snrsa (ey Muhammed), onu kabul et ve sonra kendi yurduna kadar emniyetle gnder": .. 8 buyurulmaktadr. te bu buyruun

gerei olarak rk, din, siyaset.vb. sebeplerle zulme urayanlar, slam top-randa daima sinacak yer bulmulardr.9 15. yy.'da spanya Kral Per-

dinant'n korkun bir yahudi katliamna balamas zerine Sultan II. ~ayez!d'in, Kral knayarak, "Benim lkemin snrlar, dnyann neresin-de zdrap eken insan varsa, onlara aktr" deyip, bir kanun (ferman) kararak yahudlleri, Trkiye'ye getirtmesi, pek ok rnekten sadece bir ta-nesidir.

Hz. Muhammed'in Orduya Hitab: slam Peygamberi'nin, kendi-_ sinden sonraki slam hkmdclr, komutan ve ordularna rnek olacak il-gin hit_ab yledir: "Hlle ve desise yapmayn, .ocuklar ldrmeyin. Bir

dman ordusuyla kendi topraklarnda arptnz zaman, kendi halin-de yaayan sivil halka zulm etmeyin. Zayf olan kadnlar esirgeyin. Me-medeki ocuklara ve hastalara merhamet edin, Evleri'ykmayn. Meyve bahelerini tahrib etmeyin, hurma aalarn kesmeyin."10 .

slam'n emri dorultusunda mslmanlar ,- mabediere de ok saygl olmulardr. Kilise, havra, hatta ategede mabedieri aynen korunmu, yamalanmamtr. nk bu. konuda Kur'an'n u ayeti de, bir baka an-lamda, bu mabedi erin korunmasn mslmanlara telkin etmektedir: " ... Allah, insanlarn bir ksmn dierleriyle savmasayd; manastrlar, kilise-ler, havralar ve iinde Allah'n ad oka anlan (zikredilen) mescidler yklp giderdi.''

lk halife Hz. Ebubekir'in, idarecilere buyruu da, Hz. Peygamber'in-kine tamamen uygun durumdadr. -

Hz. mer zamannda ok geni topraklar fethedilmitir. Bu topraklar zerin-eki mslman olmayan unsurlar ile mabedleri, bugn bile varlk-

7 Haydar Bammat, .slam'n ehresi, (ev.: O. Fehmi Giritli), stanbul 1975, 58. 8 Kur'an, Tevbe Suresi (9), ayet: 6. 9 Ham!dullah, age., 141. 10 Bammat, age., 72.

SLAM'IN, MSLMAN OLMA~ANLARA KARI TAKINDIGI TAVIli 367

larn srdrmektedirler. Bu da mslmanlarn, baka din mensuplarna ve onlarn mabedierine gsterdikleri saygnn ak bir delilidir .

. Hz. mer, Kuds (Beytu'l-Makdis)'n fethinden sonra, bar anlamasn imzalamak zere bu ehre geldiinde Patrik Safranyus (Sophrani-us) ve halk onu heyecanla karladlar. Halife, onlarahitab ederek, "emni-yette olduklarn; ehrin idaresi' iin bir nizarn kurulacan; can ve malla-

rnn garanti edildiini; kiliselen~ ve mukaddes yerlere s~yg gsterilece-ini" beyan etti: Patrik ile birlikte baz yerleri ziyaret etti ve onlara ait hikayeleri dinledi. Halife, kendisinden sonrakilere ebedi bir ders olmak zere bir davranta bulundu: Byk Kyame (Ba's) Kilisesi'nin nne geldikleri zaman, namaz vakti olmutu. Patrik, Ili:l!fe'ye, bir nezaket ol-mak zere, namaz orada klmasn teklif etmiti. Hkllfe, "Ben imdi bu-rada namaz klacak olursam, mslmanlar buray slam mescidi olmu telakki edebilir ve srf buyzden daha sonra buray camie evirebilirler. Ben byle bir eye meydan vermek istemem; nk, mabedierinizi aynen koruyacanz hususunda size sz verdik" diyerek bu teklifi reddetmi- tir. 2

Hz. mer zamannda mslmanlarn, dier din mensuplarna kar gsterdi~! eri hogr, ada bir belge/lle dorulanmaktadr. Msr'n fet-hine ahit olan Nikou Piskoposu Jean (m. 694'de yayordu), Amr b. el-As

hakknda, "O, kiliselerden. bir ey almad ve yama etmedi ve kilis el erin emlakine de el koymad" demekte; ayrca mslmanlarn, hristiyanlarn ilerine karmadklarn da ifade etmektedir. Hem ada (muasr), hem hristiyan bir din adam olan Jean'n bu ifadeleri, mslmanlarn, dier din mensuplarnn diril ilerine kartnadklarnn, ayrca. onlara kar gsterdikleri hogrnn ve kendilerine tandklar hayat hakknn en

ak. belirtisi dir .. Mevcut en eski kaynaklarn nda, slam Tarihinde byk bir ne-

mi olan ve fevkalade akisler uyandran Hz. mer devrinin, gayr-i mslim politikas bakmndan, yalnz slam dnyas iin deil, btn insanlk

ll Kur'an, Hacc Sresi (22), ayet: 40. Ayetin tefs1ri iin bkz.: et-Taber1, Tefs1r, XVII, 112-114. Ayrca bkz. Mustafa Fayda, Hz. mer Zamannda Gayr- Mslimler, stanbul 989, n; T.W. ' Arnold, ntiiir- slam Tarihi, (ev.: M. Halil Halid), stanbul 343, 59.

12 Bkz. el-Akkad, el-Abkariyyiitu'l-slamiyye, Beyrut 1968, 427-428; Muhammed Hseyin Heykel, el-Fiirku mer, Kahire 1963-964, I, 258-260; Antonia Fattal, Le Statut Legal des non-Musulmans en Pays d'Islam, Beyrut 1958, 181. istanbul Rum Patrikhiinesince yaynl::nan "Ortodoksiya Dergisi"nin 1937 tarihli saysnda Illiopolis Metropiliti ve Patrikhane Saint Sinod Meclisi yesi Yennadios Arabacolu'nun yaynlad mtiirekeniimede, mer tarafndan Ku-ds'te Sofranius'a verilmi bir "Halife Ahidniimesi"nden sz edilmektedir.

13 Jean, Chronique, (Metni, Habeeden Franszcaya tre. ve nr.: H. Zotenberg), Paris 883, 464, 575-576. Ayrca kr. Edelby, Autonomi, 319; A.S. Tritton, Ehlu'z-Zimme f'l-slam, (Arapaya tre.: H. Habel), Kahire 1967, 37; Fattal, age., 181; Fayda, age., n.

368 M.. 1LAHYAT FAKLTES DERGS

alemi adna gerekten "gz kamatrc" ve devrin artlarna, hatta yzylmzn anlayna gre, son derece "insani" olduunu gryoruz.

Fetihlerle birlikte ele geen topraklar ve zerinde yaayan insanlar, ganimet stats dnda brakldklar gibi, bu insanlar hr kabul edilmi ve srdregeldikleri yaay ve alma biimlerini korumalarna imkan

tamnmtr.14 , Abbasi Halifesi Harun er-Reid'e hitaben Ebu Yusuf, "anlama yap

lanyerlerdeki kiliselerin yklnamas ve baka bir eye tahvil edilmemesi gerektiini ve Raid Halifelerin de byle davrandn" sylemektedir. 5

Hz. Muhammed'in Kurduu Site-Devleti: Hz. Muhammed, Medine'ye yerletikten sonra anariyi nledi ve birbirini krp-geiren bl-ge sakinlerini (ilk defa) bir "Site-Devlet" kurarak nizarn ve dzen iinde birletirmeyi baard. Bu devletin iind~ mslmanlarn yansra .yahudiler, mrik (putperest) Araplar ve muhtemelen az bir sayda hristiyan vard. Bunlarn hepsi sosyal bir szleme ile devlet organizmasna dahil olmulardr.6

Site (lk slam Devleti)'ninAnayasas: Bu ilk "islam Deyleti"nin Anayasas- -halk gruplarnn okluu ve eitli olmasndan Devlet, bir konfederasyon idi- bizim elimize kadar tamam olarak gelmi bulunuyor

ve onda yalnz, "Mslmanlar kendi dinlerinde ve yahudiler kendi dinle- rinde ... " (Md. 25), " ... onlar arasnda hayrseverlik ve adalet cari olacak ... " (Md. 37 -a) gibi cmleleri deil, "Yahudiler, mslmanlarla (ittifak halin.:. de) bir topluluktur -bn Hiam'a gre Ebu Ebeyd'in ifadesinde: "M'minle-

r~n (yani msJmanlarn) bir ksmn tekil eden bir topluluktur- (Ayn md.) gibi umulmadk maddeler de vardr.7

. .

Hz. Peygamber'in, lm deinde, "Benim, mslman olmayanlara verdiim eman {himaye)'a ihtimamU uy" tenbihi, o'nun, gayr-i muslim te-ha' ayamedeni ve insani tutumunu, ak bir ekilde ortaya koymaktadr.

Hz. Peygamber'den sonraki hkmdarlar da, o'nu rnek almlardr. Mesela, Hz. mer, fethettii Kuds'n halkna, yazd bir "berat" ile bir ok haklar tanmtr. Sekiz maddelik bu heratn ilk maddesi yledir: 1- Onlara ait kilise mesken yaplmayacak, bu yaplar ile teferruat tahrib edilmeyecek, iinde bulunan mallara el konulmayacak. 2- Bunlar dini me-selelerde herhangi bir zorlama ve baskya uratlmayacaklar ve hibirine

14 Fayda, age., 195 (Sonu). 15 Eb1 Yusuf, K el-Harac, II, 228-230'dan naklen Fayda, age, 171. 16 Ham!dullah, age., 141, 162-163. , 17 Ham!dullah, age., 141. Anayasa metni iin bkz. Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi,

(ev.: M: Said Mutlu), stanbul 1966, I, 131-134.

SLAM'IN, MSLMAN OLMAYANLARAKARI TAKINDIG-l TAVIR 369

zarar verilmeyecektir. 3- Yahudilerin, bunlarla birlikte liyya (Kuds)'da oturmasna izin verilecektir.8

Hz. mer'in bu davrann dier slam hkmdarlar da tekrarla-mlardr. Mesela, 151 7'de Kuds' fetheden Yavuz Selim de, oradaki gayr-i mslimlerin haklarnn zayi olmamas iin bir "ferman" gndermitir.19

Emevller zamannda, genellikle, mslman olmayan halka, gene ayn serbestiyet tannmtr. spanya'nn fethi srasnda da yerli halkn malla-ria, kiliselerine, hakimlerine ve vergi tahsildarlarna dokunulmamtr.20

Abbasller zamannda da (zellikle Mu'tasm ve olu Vask dnemin-de) vicdan ve dnce hrriyetinin ~n ykek derecesine eritii zaman-lar olmutur. Bunda, Trklerin rol ok byktr.2

Ernest Renan, o zamanda hibir yerde grlmeyen, fakat mslman-larca, gayr-i mslimlere gsterilen hogry: .. "Hi bir galip millet, malublarna Araplar kadar hogrl ve insafl davranmamtr." diye-. re k belirtmektedir. 22

slam'n, mslman olmayanlarn din, vicdan vb. hrriyetlerine k;ar . gsterdii hogrye verilecek rnekler pek oktur. Ancak biz, bazlarn vermekle yetineceiz:

Trkler, kendi toplumlar ierisinde yaayan dier toplurnlara kar daimahogrl davranmlar, onlarn din ve adetlerine dokunnamlar, . ilerini tam bir gvenlik iinde yapmalar iin onlar serbest brakmlar

dr.

Seluklu idaresi, eitli dinden olan toplumlarn din ileriyle ilgili ko-nularda zel bir hrriyete sahip olmalar esasn kabul etmiti.23

Ermeni ve Grc kaynaklar, "Melikah'n kalbinin, btn hristiyan-

18 Bu berat, hicretin onbeinci ylnda (637) yazlm, Hali:i ibn Velid, 'Amr ibn el-'As, Abdurrahman ibn 'Avf, Mu'aviye ibn Ebi Sufyan tarafndan ahid sfatyla tasdik edilmitir. Bkz. Mevlana ibll, 'Asr- Sa'adet, (ev.: . Rza Dorul), stanbul 1974., 416.

19 K\lds Ermeni Patrikhanesi Evrak Hazinesindeki bu ferman, Ermeni Serkiz Karako tarafndan asl esas alnarak, istinsiih edilmitir. Bkz. Serkiz Karako, Klliyat- Kavanln, dosya no: (TTK. Ktphanesi), Belge no: 2599. Fermann sureti, Babakanlk Arivi, KPT (Kepeci Tasnifi)'inde 2539 nolu Evamir-i Maliye Kalemine Tab Piskopos Mukiita'as Kalemi Defteri'nin 2. sayfasnda kaytldr.

20 Bammat, slamiyetn Manevi ve Kltrel Deerleri, (ev.: Bahadr Dlger), Ankara 1963,98. 21 Elve, agd., 308-309. 22 E. Renan, Averroes, Paris 1866, 23 Pontus Meselesi, Ankara :1,338, ll. Bu eser, Basn Genel M;drlnce (tarafsz) bir komisyona

hazrlatlmtr.

370 M.. LAHYAT FAKLTES DERGS

larakar efkatle dolu olduunu, getii memleket halklar iin baba gibi davrandn ve bu sebeble de birok lkelerin, kendi istekleriyle onun idaresine girdiklerini" yazarlar. Yazar, "Onun, Ermeni Patrii Basil'in is-

tei zerine de kiliselere, manastrlara ve rahiplere ait vergileri 1090 ylnda, tural bir ferman ile baladn" kaydeder.24

Anili Samuel de Melikah'n, hristiyanlara ve btn insanlara ok ali cenap davrandn syler ve, "milletimizi o kadar seviyrdu ki, dua ve takdislerimizi taleb ediyordu" cmlesini ekler.25 .

Grc kaynaklar da Melikah', insanlarn en sekini olarak gsterir ve hristiyanlara kar adalet, iyilik ve yksek zelliklerini belirtirler. Bu sekin kiilii ve etkisiyledir ki, lmnde yasna mslmanlar gibi, hristiyanlarn da katldn kaydederler.26

Trk hkmdarlar, hristiyan mukaddesatna sayg gsterilmesini, kendi grevleri gerei olarak biliyorlard. O kadar ki, Emir Karaca'nn, 1182!de, ha'a tecavz ettii iin, Ahlat ah' tarafndan idam edildii rivayet edilir.27 Mslman ve Hristiyan halk arasnda dini anlay ve

hogr o dereceye varmtr ki, Dveyn ehrinde cami ve kiliseler, "hilal" ve "ha" yanyana bulunuyor; mslman hkmdarlar, Ermeni ve Grc prensesleriyle evleniyorlard.28 skenderiye Patrikleri Tarihi, I. Mes'ud (1116-1156) hakknda: "Teba'asnn ou Rum'dur. Rumlar, iyi idaresi ve ?daleti dolaysyle onun idaresinde yaamay tercih ettiler" demektedir.29 Nitekim Bizans kaynaklar da bu hususu teyid eder. .

Osnanl Padiahlar, Kuds ,Patriklerine ve Tur-i Sina Piskoposla-rna verdikleri fermanlada Hz. Muhammed, Hz. mer ve Salahaddin Eyyubi zamanlarnda tayin edilen durumu aynen kabul ettiklerini akca

belirtmilerdir. 30

Osmanl Devleti, hibir zaman islamiatrma politikas da izlememitir. Eer izlemi olsayd, Balkanlar btnyle islamlatrmak mmkn-d. Tam aksine, hristiyan teba'ay sadece dinde deil, dil vb. dier kltr

24 Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul 1979, I, 288-289; Urfal Mathieu, Chronique, 172, 96, 20; Tarihi V ardan, (ev.: A. Andreasyan), Ed. Fak. Tarih Semirieri Dergisi, 12, 180.

25 Tables Chronologique, (ev.: M. Brosset), St. Petersburg 1876, 451-455. 26 Brosset, Histoire de la Georgie, I, 349; Orbelian, Histoire de la Siounie, 182. 27 V ardan, age., 201, 2. 28 V. Minorsky, Studies in Caucarian History, London 1953, 134-135. 29 Siyer Aba el-Batarika, Paris Bibl. National, Ar. yazma no: 301-2, s. 274. 30 Fermanlarda, Hz. Peygamber'e, DrURaid) Halife'ye atflar yaplmaktadr. Bkz. Babakanlk

Arivi, KPT Piskopos Mukata'as 2539, s. 2; K Schwarz, Osmanische Sultans Urkunden des Sinai-Klasters in Trkiseher Sprache, s. 26; Babakanlk Arivi 139 nolu Mhimme Defteri, s. 249.

SLAM'IN, MSLMAN OLMAYANLARA KARI TAKINDIGI TAVIR 371

unsurlarnda da serbest brakm ve onlar, yzyllar sren Trk . hakimiyetine ramen bu sayede birer millet olarak devam etmiler, hatta bu durumlaryla Devlet'in paralanmasnda byk apta etkili olmular-

dr.31 .

Bu hogrlk, Trk Devletlerinde, mslmanl kabullerinden nce de vard.32 Fetih seferlerine kan komutanlara olduu gibi, eyaletleri y-neten valilere de verilen eski talimatnamelerde, inkyad etmi kitap ehli-ne, serbeste ibadet edebilme izniyle birlikte, kendilerine insani muamelede bulunulmas emrediliyordu.33

Trklerin, zerinde bu kadar nemle durduklar "din ve vicdan hrri-yeti" gibi ok nemli bir mahiyet gsteren bir konuda bu duyarll yazar-lar da gerektii ekilde ifade etmiler, onlarn hrriyetci ru.hunu, tarih

sayfalarna pek.gzel aktarabilme frsatn elde etmil~rdir. Mesela, Elise Ruclus: "Trk hakimiyeti, ahsn, ferdin iine-derinliklerine girmez. Binaenaleyh birok ynlerden halk kitlelerinin muhtariyeti, serbestisi, Trkiye'de, Bat Avrupa'nn gelimi lkelerinden daha mkemmeldir" diyor. Ubini ise: "Vicdan hrriyetine gelince, Trkiye'de hakim olan din, dier dinler hakknda hristiyan devletlerde e nder grlen bir hogr gstermektedir" demekte (s. 1 77).34

ok uzun bir sre ayakta kalan Osmanl Devleti'nin, snrlar iinde bulunan gayr-i mslimlerle olan ilikileri, onlara kar davranlar hak-knda geni bilgi sunmak arzlanmakla beraber, bunun, konunun snrla-. rn fazlaca zorlayacak olmas sebebiyle baz rnekler vermekle yetinile-cektir:

Devletin kurucusu Osman Bey, yeni hkmeti kurduu zaman, hristiyanlarn dini haklarna dokunmamt..

lk Osmanl hkmdarlar zamannda, eitli memriyet sahipleri-nin, )atta baz komutanlarn hristiyan olduklar dnlecek olursa, hakan ve darecilerin, onlara ayrca ne gibi izinler ve siyasi haklar vermi

olduklar hususunda bir fikir elde etmi oluruz. 35 Fatih Sultan Mehmed, 29 Mays 1453'de lst~nbul'a girip, Ayasofya'ya

kadar geldi. Ayin yapmakta olan halk, korkudan dehete derek birbir-

31 Mithat Sertolu, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, sa.: 25, s. 44. 32 S. Maksd1 Arsal, Teokratik Devlet, Laik Devlet, Tanzimat, (Anonim), 60.

33 I. Goldziher, "Ehl'l-Kitil.b",slil.mAnsiklopedisi, IV, 208-209. 34 Bkz. Es'ad Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 950. Ayrca bkz. A. Reid,

Ekalliyetlerin Himayesi, stanbul 1933, 42-54; .H. Danimend, stanbul'un Fethinin Medeni Kymeti, stanbul 1953, 24 vd.

35 Pontus Meselesi, 2.

372 M.. LAHYAT FAKLTES DERGB

lerine sarldlar. Onlar, her eylerini yitirecek ve yokedileceklerini sanyorlard. Fatih, rahib'e, "evlerine dnmelerini; herkesin can, mal ve namusunun emniyet altna alndn; i ve san'atlarna devam etmeleri-ni" sylemesini emretti. 36 ehrin dzenini salad ve halkn, Trklerle be-raber kendi adet, an' ane. ve dinlerine gre serbeste yaayabileceklerini ilan etti. 37

Fatili, Ortodoks Rumlar yeniden tekilatlandrd ve patriklik maka-myla ilgilendi. Bo olduunu renince, kendi rf ve adetlerine gre yeni bir patrik semelerini emre~mitir. Bunun zerine toplanan kilise bakanlar, ruhhan ve halk, Georgios (Kortesios) Skolarios'u "Gennadios';

adyla, oybirliiyle patrik setiler. Bylece Gennadios, Trk hakimiyeti al-tnda ilk stanbul Patrii oldu.38

II. Mehmed, seimden sonra patrii yemee davet etmi, kendisine zel bir sayg ye resmeniltifat edilmek zere yal vezirlerini, karlamaya gndermi; kendisi de yerinden kalkarak on adm iledeyip patriin elinden tutmu ve yanna oturtmutur. Onunla uzun sohbetten sonra, ruhani hkmet ve mezheb ilerinde ona haklar takdim etmitir. "Millet

Ba" unvann da vererek onu, btn dindalarnn neseleleri zerinde yetkili klmtr. Sonra da hrmetkar bir ekilde sarayn kapsna kadar

uurlam; kendisi, beyaz bir ata bindirilmi, Patrikhaneye kadar bir hkmdar gibi uurlanmak zere btn saray erkan ve devlet

merasna emir vermitir. 39 . Fatih, Patrie bir de ferman (berat) verdi. Bu herata gre -Patrik ve

byk papazlar rahatsz edilmeyecek; genel hizmetler (vergi vb.)'den mu-af tutulacaktr. Ayrca kiliseleri de ellerinde kalacak, yani camie evril-meyecek. Dini ayinleri serbest olacaktr .. Nikah ve cenaze ileri, trenleri, eskisi gibi yaplacaktr. Patrik, vezir ile ayn derecede tutuluyordu. Ken-disine bir de ~uhafz birlii verilmiti. 40 .

te Osmanl Devleti'nde "din imtiyazlar" ilk defa bu ekilde kurul-mu oldu. Fatih'ten sonraki padiahlar zamannda da birtakm. yenileri

36 Bkz. Kritovlus (Kritovulos), Tarih-i Sultan Mehmed Han- Sam, (ev.: 2,;mir Meb'1su Karolidi), stanbul 1328, 39; Pa pa Eftini, Beyanname, stanbul 1958; N. Jorga, Geschichte des Osmanisehen Reiches, Gotha 1913, II, 32.

37 Decei Aurel, Fatih ve stanbul, lll, 99; Phrantzes, Chronieon, Bonn 1938, 304. 38 Bkz. . Tekinda, Tarih Konuuyor Dergisi, V, 2194; Aurel, age., 99-100; Phrantzes, age., .304;

M.A. Ayni, Milliyetilik, stanbul 1943, 293; Fortescue Adrian, Geniadios II, Patriarch of Costantinople the Catolic Encyclopedia, VI/1913, 416.

39 Bkz. Phrantzes, age., 350; Aurel, age., 102; Mithat Paa, Memalik-i Osmaniyenin Mazi, Hal ve stikbali, Trkiye lstiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, X, 5854-5855; Babakanlk Arivi, nr. 36478-B; Ayni, age., 293-294.

40 AureL age., 103-104; Elve, egd. 314-315; A. Cevdet, Tarih, XI, 62-63; O. Ergin, Trk Tarihinde Evkaf, Belediye ve Patrikhaneler, stanbul 1937, 70; O. Ergin, Fatih'in Hogrrl, 5.

!SLAM'IN, MSLMAN OLMAYANLARA KARI TAKINDIGI TAVIR 373

eklenmekle beraber, genellikle eskileri teyid edilmi ve aklatrlmtr. Kanuni Sleyman, Fransa Kral I. Franois'nun, Kuds'teki bir kili-

senin camie evrilmesi sebebiyle yazd rica mektubuna gnderdii ce-vapta, nceki imtiyazlarn devam edeceini b~lirtmitir.4

Sultan II. Selim de, 157l'de Kbrs'n fethinden sonra Beylerbeyi, Ka-d ve Defterdara hitaben bir ferman gndermitir. Bunda, "halka adalet ve efkatli davranlmas; abuk kalknmalarnda yardmc olunmas; her

bakmdan tam bir gven iinde yaamalarnn salanmas..." gibi hkm-ler bulunmaktadr.42

rnekleri oaltmak mmkndr. Ancak, u kadarn syleyelim ki, Osmanl lkesinde din hrriyeti, en geni bir ekilde tannmtr. Bu du-ruma ahit olan, Kanuni'nin ada, Protestanln kurucusu Lutler bi-le, "Trkler gelip de Almanya'da adilane idarelerini acaba kuramazlar

m?" diyerek dncesini ve besledii midi belirtmitir.43 Ayrca, Avrupa devletlerindeki aznlklarn g bir hayat srdklerini

gren Volter (Voltaire) de, Trkiye'deki aznlklar hakknda unlar yaz-mak zorunda kalmtr: "Kk dnyamzdan kalm ve.kt'ann kalan

ksmn inceleyelim; Trkler, eitli diniere mensup yirmi milleti huzur iinde yaatyorlar. stanbul'da ikiyz bin Rum, gven iindedir. Trkta-rihileri, bu milletierin hibirinin isyanndan szetmiyor. Demek oluyor ki, Osmanl idaresi, gayr-i mslim unsurlara tam bir hrriyet ve adalet

salamtr. "44

Gerekten de, Devlet'in salad tam hrriyet ve uygulad adalet sebebiyle gayr-i mslimlerin ruhanileri ve bizzat kendileri Devlet'e kranlarn sunmulardr. Mesela, "Patrik-i stanbul- Rum ve Asitane'de mukim Cemaat-i Metropolidan" imza ve mhrn tayan belge, bunlar-dan bir tanesidir.45

Politis'in, 1 Ocak 1914'de Cenova'da, Milletleraras Siyasi Dergide ya-ynlanan beyanatnn zetini sunmak isteriz. zet yledir: "stanbul ve evresinde Yunanlln maddi ve manevi karlar, benzersiz bir yer tut-maktadr. yz bin Osmanl Rum ve elli bin Yunan teba'as, Patriklik

4 Bkz. Mehdi, ~tiyiiziit- Ecnebiyyenin Tatbikat- Hiizras, Samsun 325, 76; M. Sreyya ahin, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, 1stanbul980, 48.

42 Ferman, Babakanlk Arivi Genel Mdrlnn 12 nolu Mhimme Defterindedir. Ayrca bkz. ahin, age., 51.

43 Tarih, III. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti, Yeni ve Yakn Zamanlarda Trk Tarihi, stanbul 193, 52.

44 E.A Murat, Milli Ik, sa.: 1, s. 31. 45 Bkz. Babakanlk Arivi, nr. 36231, tar.: 1230~

374 M.. !LAH!YAT FAKLTESDERG!S!

makarri, eitli kurulular, ok sayda kiliseler, okullar, hayr ileriyle il-gili eserler vb. ne Trk himayesinin baleyiedii himayeyi ve bunlara Trk idaresini'n salad faydal~n, hibir idare salayamaz. "46

Osmanl Devleti'nin devam olan Cumhuriyet Trkiyesi'nde ise, ms-lman olmayan aznlklarn nasl bir rahat, huzur' tam bir eitlik ve ser-bestiyet iinde yaadklar da, dnyaca bilinmektedir. --

46 Pontus Meselesi, 4.