LMHAL BRNC CLT

LMHAL KNC CLT

indekiler

Birinci Blm

Din ve Mahiyeti I. DN KELMES ..................................................................................................................... 1 II. DNN TANIMI .................................................................................................................... 3 III. DNN KAYNAI ................................................................................................................ 5 IV. DNN NEM .................................................................................................................... 6 V. DNLERN TASNF ............................................................................................................. 8 VI. DER DNLER ve SLM ................................................................................................ 10

kinci Blm slm Dini

I. SLM DNNN MAHYET ................................................................................................ 15 II. TARH SRE ................................................................................................................. 19

A) TKAD FIRKALAR .................................................................................................. 21 a) Selefiyye ............................................................................................................. 24 b) Eariyye ............................................................................................................ 25 c) Mtrdiyye ........................................................................................................ 26 d) Mutezile ............................................................................................................ 27 e) Cebriyye ............................................................................................................. 28 f) Hriclik .............................................................................................................. 29 g) a ..................................................................................................................... 29

B) FIKIH MEZHEPLER .................................................................................................. 31 a) Kavram ve Tarihe ............................................................................................... 31 b) Fkh Mezhepleri ................................................................................................... 34 c) Mezhebe Ballk ve Telfik..................................................................................... 40 aa) Mezhebe Balanmann Tarih ve Fikr Temelleri ............................................. 41 bb) Tek Mezhebe Ballk .................................................................................... 45 cc) Telfik ............................................................................................................ 46 C) TASAVVUF ............................................................................................................... 48 a) Tasavvuf Dncenin Din ve Fikr Temelleri ........................................................ 48 b) Tarih Geliim ....................................................................................................... 55 c) Tasavvufta rgtlenme Dnemi ............................................................................ 58 d) Tasavvufta Kurumlama Dnemi .......................................................................... 60 e) Tasavvufta Sapmalar ............................................................................................ 62 f) lkeler ................................................................................................................... 65

VI LMHAL

nc Blm Akaid

I. MAN ............................................................................................................................. 68 A) MANIN TANIMI ve KAPSAMI .................................................................................. 68 B) CML ve TAFSL MAN ......................................................................................... 70 a) cml man .......................................................................................................... 70 b) Tafsl man .......................................................................................................... 71 C) TAKLD ve TAHKK MAN ....................................................................................... 71 D) MAN ile AMEL ARASINDAK BA ........................................................................... 72 a) Amel mann Ayrlmaz Paras Deildir .................................................................. 72 b) Amelin Gereklilii ve manla Olan lgisi ................................................................. 73 E) MANIN ARTMASI ve EKSLMES ............................................................................. 73 F) MANIN GEERL OLMASININ ARTLARI ................................................................. 74 G) MAN-SLM LKS ............................................................................................... 75 H) BYK GNAH KAVRAMI ....................................................................................... 76 I) TASDK ve NKR BAKIMINDAN NSANLAR ............................................................. 77 a) Mmin ................................................................................................................. 77 b) Kfir .................................................................................................................... 77 c) Mnafk ............................................................................................................... 77 J) KFR ve RK ......................................................................................................... 78 K) MAN ile KFR ARASINDAK SINIR........................................................................ 79 L) TEKFR ..................................................................................................................... 79

II. MAN ESASLARI .............................................................................................................. 81 A) ALLAHA MAN ....................................................................................................... 82 a) Allah nanc.......................................................................................................... 82 b) Allahn Varl ve Birlii ....................................................................................... 83 c) Allahn Varlnn Delilleri .................................................................................... 84 d) Allahn sim ve Sfatlar........................................................................................ 85 1. Allah zel smi ............................................................................................ 85 2. sm-i Azam ................................................................................................... 85 3. Esm-i Hsn ................................................................................................. 85 4. Allahn Sfatlar .............................................................................................. 87 aa) Zt Sfatlar ............................................................................................. 88 bb) Sbt Sfatlar ......................................................................................... 89 B) MELEKLERE MAN ................................................................................................... 92 a) Melek Kavram ve Meleklere man ........................................................................ 92 b) Meleklerin Mahiyeti .............................................................................................. 92 c) Meleklerin zellikleri ............................................................................................. 92 d) Meleklerin Grevleri ve eitleri ............................................................................ 94 e) nsanlarla Melekler Arasndaki stnlk Derecesi .................................................. 95 f) Cin ve eytan ........................................................................................................ 96 aa) Cin ............................................................................................................... 96 bb) eytan.......................................................................................................... 98

NDEKLER VII

C) KTAPLARA MAN .................................................................................................... 99 a) lh Kitap Kavram ve Kitaplara man ................................................................... 99 b) lh Kitaplar ...................................................................................................... 101 aa) Suhuf ......................................................................................................... 101 bb) Tevrat ........................................................................................................ 101 cc) Zebur .......................................................................................................... 102 dd) ncil ........................................................................................................... 102 ee) Kuran ........................................................................................................ 102 1. Kurann Nzl .................................................................................... 103 2. Kurann Muhtevas ............................................................................... 103 3. Kurann Mcize Oluu .......................................................................... 105 4. Kuran Dier Kutsal Kitaplardan Ayran zellikler .................................. 105

D) PEYGAMBERLERE MAN ....................................................................................... 106 a) Peygamber Kavram ve Peygamberlere man ....................................................... 106 b) Peygambere Olan htiya ve Peygamber Gnderilmesindeki Hikmet ..................... 108 c) Peygamberlerin Sfatlar ...................................................................................... 109 d) Kuranda Ad Geen Peygamberler ..................................................................... 110 e) Peygamberlik Dereceleri ...................................................................................... 110 f) Peygamberlik ve Vahiy ........................................................................................ 112 g) Peygamberliin spat ......................................................................................... 113 aa) Mcize ....................................................................................................... 113 bb) Dier Olaan st Haller ............................................................................ 115 h) Hz. Muhammedin Peygamberliinin spat (Mcizeleri) ...................................... 115 aa) Mnev (akl) Mcize Olan Kuran Mcizesi ................................................. 115 bb) Hiss Mcizeler ........................................................................................... 116 cc) Haber eklindeki Mcizeler .......................................................................... 117 E) HRETE MAN ....................................................................................................... 117 a) hiret Gn ve hirete man .............................................................................. 117 b) hiretin Varlnn spat ..................................................................................... 119 c) hiret Hayatnn Devreleri................................................................................... 120 aa) Kabir Hayat (Berzah) ................................................................................. 121 bb) Kyamet ve Kyamet Almetleri ................................................................... 121 1. Kyametin Kopaca Zaman .................................................................... 122 2. Kyamet Almetleri (Erts-Sat) ......................................................... 123 3. Sr ve Sra fr ................................................................................. 124 cc) Bas (Yeniden Dirilme) ve hiret Halleri ....................................................... 125 1. Bas ....................................................................................................... 125 2. Hair ve Maher ..................................................................................... 126 3. Amel Defterlerinin Datlmas ................................................................. 127 4. Hesap ve Sual ........................................................................................ 127 5. Mzan .................................................................................................... 128 6. Srat ....................................................................................................... 128 7. Havuz .................................................................................................... 128 8. efaat ..................................................................................................... 129

VIII LMHAL

9. Arf ...................................................................................................... 129 10. Cehennem ............................................................................................ 130 11. Cennet ................................................................................................. 131 F) KAZ ve KADERE MAN.......................................................................................... 132 a) Kaz ve Kaderin Anlamlar ................................................................................. 132 b) Kaz ve Kadere man .......................................................................................... 133 c) Kader ve Kaz ile lgili yet ve Hadisler ............................................................... 134 d) nsann radeli Fiilleri ve Fiillerinin Yaratlmas ..................................................... 135 aa) Allahn ve nsann radesi .......................................................................... 135 bb) nsan radesi ve Fiildeki Rol ...................................................................... 136 cc) nsann Fiillerinin Yaratlmas ...................................................................... 136 e) Tevekkl ............................................................................................................ 137 f) Hayr ve er ........................................................................................................ 138 g) Rzk .................................................................................................................. 139 h) Ecel ................................................................................................................... 140

Drdnc Blm Fkh

I. KAVRAM ........................................................................................................................ 141 II. KAYNAK ve METOT ....................................................................................................... 143 A) GENEL OLARAK ...................................................................................................... 143 B) DELLLER ................................................................................................................ 144 a) Kitap .................................................................................................................. 145 b) Snnet ............................................................................................................... 145 c) cm ................................................................................................................... 146 d) Kyas ................................................................................................................. 148 e) stihsan .............................................................................................................. 149 f) stislh (Meslih-i Mrsele) ................................................................................. 151 g) rf ve det ........................................................................................................ 151 h) stishb .............................................................................................................. 152 ) Sahbe Sz........................................................................................................ 153 j) slm ncesi eriatlar .......................................................................................... 153 k) Sedd-i Zeri ....................................................................................................... 154 C) REY ve CTHAD ..................................................................................................... 155 III. MKELLEFYET ve HKM .......................................................................................... 157 A) EHLYET ................................................................................................................. 157 B) HKM ................................................................................................................... 160 a) Vaz Hkm ...................................................................................................... 161 b) Teklif Hkmler (Mkellefin Fiilleri) ................................................................... 163 aa) Be Temel Teklif Hkm ............................................................................ 164 1. VCP .................................................................................................... 164 a) Farz ................................................................................................. 165 b) Vcip ............................................................................................... 166

NDEKLER IX

2. MENDUP................................................................................................ 167 a) Snnet ............................................................................................. 167 b) Mstehap ......................................................................................... 169 3. MUBAH ................................................................................................. 169 a) Ciz ................................................................................................. 171 b) Hell ................................................................................................ 172 4. MEKRUH ............................................................................................... 172 a) Tahrmen Mekruh ............................................................................ 173 b) Tenzhen Mekruh ............................................................................. 174 5. HARAM ................................................................................................. 174 a) Haram Fiillerin Nevileri ..................................................................... 175 1. Haram li-aynih .......................................................................... 175 2. Haram li-gayrih ......................................................................... 175 b) Haramlk Hkm fade Eden Lafzlar ................................................ 176 c) Haram Hkmn Belirleme Yetkisi .................................................... 176 d) Haramdan Kanmann nemi .......................................................... 177 bb) Azmet ve Ruhsat ....................................................................................... 178 IV. LMHAL ....................................................................................................................... 180

Beinci Blm Temizlik

I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 183 II. MADD ve HKM TEMZLK .......................................................................................... 185 A) SULARIN HKM ................................................................................................... 186 a) Mutlak Su Mukayyet Su ................................................................................... 187 b) Durgun Su Akar Su .......................................................................................... 188 B) MADD ve HKM KRLLK ..................................................................................... 190 a) Necset .............................................................................................................. 190 b) Hades ................................................................................................................ 192 C) TEMZLEME YOLLARI ............................................................................................. 192 a) Depo ve Kuyularn Temizlenmesi ........................................................................ 192 b) stibr ve stinc ................................................................................................. 193 III. ABDEST ........................................................................................................................ 195 A) MAHYET ve NEM ............................................................................................... 195 B) ABDESTN GEREKLL .......................................................................................... 195 C) ABDESTN FARZLARI .............................................................................................. 197 D) ABDESTN SNNETLER ve DBI .......................................................................... 198 E) ABDEST BOZAN DURUMLAR ................................................................................. 199 F) ABDESTN EKL ..................................................................................................... 200 G) ZRLNN ABDEST ............................................................................................ 201 H) MESH ...................................................................................................................... 202 a) Mest zerine Mesh ............................................................................................. 202 b) Sarg zerine Mesh............................................................................................. 203

X LMHAL

IV. GUSL .......................................................................................................................... 204 A) GUSL GEREKTREN DURUMLAR .......................................................................... 204 a) Cnplk ........................................................................................................... 205 b) Hayz ve Nifas .................................................................................................... 205 B) GUSLN FARZLARI ................................................................................................. 206 C) GUSLN SNNETLER ve DBI ............................................................................. 207 V. TEYEMMM .................................................................................................................. 208 A) TEYEMMMN SEBEPLER .................................................................................... 209 B) TEYEMMMN YAPILII ......................................................................................... 209 C) TEYEMMM BOZAN DURUMLAR ......................................................................... 210 VI. KADINLARA MAHSUS HALLER .................................................................................... 210 A) HAYIZ ..................................................................................................................... 211 a) Sresi ................................................................................................................. 212 b) Din Hkmler .................................................................................................... 212 B) NFAS ...................................................................................................................... 214 C) STHZE ................................................................................................................. 215

Altnc Blm Namaz

I. GENEL OLARAK BADETLERN AMACI ........................................................................... 217 II. NAMAZIN MAHYET ve NEM ..................................................................................... 219 III. NAMAZ ETLER ........................................................................................................ 223 A) FARZ NAMAZLAR .................................................................................................. 223 B) VCP NAMAZLAR .................................................................................................. 224 C) NFLE NAMAZLAR ................................................................................................ 224 IV. NAMAZIN FARZLARI ve VCPLER ............................................................................. 226 A) NAMAZIN FARZLARI .............................................................................................. 227 a) NAMAZIN ARTLARI ......................................................................................... 227

1. Hadesten Tahret ......................................................................................... 227 2. Necsetten Tahret ....................................................................................... 229 3. Setr-i Avret .................................................................................................. 229 4. stikbl-i Kble .............................................................................................. 231 5. Vakit ............................................................................................................ 233

aa) Be Vakit Namazn Vakitleri .................................................................. 234 bb) Mstehap Vakitler ................................................................................ 236 cc) Mekruh Vakitler .................................................................................... 237 dd) Kutuplarda Namaz ................................................................................ 238 6. Niyet ............................................................................................................ 238 b) NAMAZIN RKNLER ...................................................................................... 240 1. ftitah Tekbiri ................................................................................................ 240 2. Kyam .......................................................................................................... 241 3. Kraat ........................................................................................................... 241

NDEKLER XI

aa) Kuran Meliyle Kraat .......................................................................... 242 bb) Gizli ve Ak Okumann ls ............................................................. 243 cc) Zelletl-kar ......................................................................................... 245 4. Rk ............................................................................................................ 246 5. Secde ........................................................................................................... 247 6. Kade-i Ahre ................................................................................................ 247 B) NAMAZIN VCPLER ............................................................................................. 249

V. NAMAZIN SNNET ve DBI ........................................................................................ 251 A) SNNETLER ........................................................................................................... 252 B) NAMAZIN DBI .................................................................................................... 255 VI. NAMAZA AYKIRI DAVRANILAR ................................................................................. 256 A) NAMAZIN MEKRUHLARI ........................................................................................ 256 B) NAMAZI BOZAN EYLER ........................................................................................ 259 VII. NAMAZIN KILINII ....................................................................................................... 262 VIII. EZAN ve KAMET......................................................................................................... 266 IX. CEMAATLE NAMAZ ..................................................................................................... 270 A) CEMAATLE NAMAZ ................................................................................................ 270 a) Cemaatle Namaz Klmann Fazileti ...................................................................... 270 b) Cemaatle Namazn Hkm .................................................................................. 271 c) Kadnlarn Mescidlere Gitmeleri ve Saf Dzeni ...................................................... 272 d) Cemaate Gitmemek in Mazeret Saylan Haller ................................................... 275 e) Bir Mescidde Cemaatin Tekrarlanmas .................................................................. 276 f) Cemaatle Namaz Klmann db ......................................................................... 277 B) MAMLIK ................................................................................................................. 277 a) mamln artlar ............................................................................................... 278 b) mama Uymann Geerlilik artlar ...................................................................... 279 c) Cemaatle Namaza likin Baz Meseleler ............................................................... 281 C) MAMA UYANIN HALLER ....................................................................................... 282 a) Mdrik ............................................................................................................... 282 b) Lhik ................................................................................................................. 284 c) Mesbk .............................................................................................................. 285 X. CUMA NAMAZI ............................................................................................................. 287 A) DNDEK YER ve HKM ....................................................................................... 288 B) CUMA NAMAZININ ARTLARI ................................................................................ 289 a) Cuma Namaznn Vcb artlar .......................................................................... 290

1. Erkek Olmak .............................................................................................. 290 2. Mazeretsiz Olmak ....................................................................................... 292 3. Hrriyet ..................................................................................................... 293 4. kamet ....................................................................................................... 294

b) Cuma Namaznn Shhat artlar .......................................................................... 294 1. Vakit ............................................................................................................ 294 2. Cemaat ......................................................................................................... 294 3. ehir ............................................................................................................ 295 4. Cami ............................................................................................................ 296

XII LMHAL

5. zin .................................................................................................. 298 6. Hutbe ............................................................................................... 299 aa) Hutbenin Rkn ....................................................................... 299 bb) Hutbenin artlar ...................................................................... 300 cc) Hutbenin Snnetleri .................................................................. 301 dd) Hutbenin Mekruhlar ................................................................ 302

C) CUMA NAMAZININ KILINII .................................................................................... 302 1. Zuhr-i Ahr Namaz ............................................................................................. 302 2. Cuma Vakti ve Cuma Namazyla lgili Baz Meseleler ............................................ 303 XI. VTR NAMAZI .............................................................................................................. 304 XII. BAYRAM NAMAZI ....................................................................................................... 306 XIII. NFLE NAMAZLAR ................................................................................................... 308 A) REVTB SNNETLER ............................................................................................ 308 a) Vakit Namazlaryla Birlikte Dzenli Olarak Klnan Snnetler ................................ 308 aa) Mekked Snnetler ..................................................................................... 309 bb) Gayr-i Mekked Snnetler .......................................................................... 309 b) Teravih Namaz .................................................................................................. 311 B) DER NFLE NAMAZLAR ..................................................................................... 315 a) Teheccd Namaz ............................................................................................... 315 b) Kuluk Namaz ................................................................................................... 315 c) Evvbn Namaz ................................................................................................. 315 d) Tahiyyetl-mescid ............................................................................................. 316 e) Abdest ve Guslden Sonra Namaz ....................................................................... 316 f) Yolculua k ve Yolculuktan Dn Namaz ..................................................... 317 g) Hcet Namaz ..................................................................................................... 317 h) stihre Namaz .................................................................................................. 318 i) Tvbe Namaz ..................................................................................................... 319 j) Tesbih Namaz .................................................................................................... 319 k) Yamur Duas .................................................................................................... 320 l) Ksf ve Husf Namazlar ................................................................................... 321 m) Mbarek Gecelerde Namaz Klmak ..................................................................... 322 XIV. NAMAZLA LGL BAZI MESELELER ........................................................................... 322 A) HASTA NAMAZI ...................................................................................................... 322 B) YOLCU NAMAZI ...................................................................................................... 323 a) Seferliin Mahiyeti ............................................................................................. 323 b) Seferliin Hkmleri .......................................................................................... 326 C) K NAMAZI BR VAKTTE KILMAK (CEM) .............................................................. 329 D) KORKU NAMAZI ..................................................................................................... 333 XV. NAMAZLARIN KAZSI ................................................................................................ 334 A) Sebepler ................................................................................................................... 335 B) fa ekli ................................................................................................................... 337 XVI. SECDELERLE LGL MESELELER ............................................................................... 339 A) SEHV SECDES ....................................................................................................... 339 a) Sehiv Secdesinin Yapl Biimi ............................................................................ 340 b) Sehiv Secdesini Gerektiren Durumlar ................................................................... 341

NDEKLER XIII

aa) Terkedilmi Bir Farzn Namaz inde Kaz Yoluyla Telfi Edilebilecei Durumlar ..................................................................... 343

bb) Sehiv Secdesi Yaplmas Gereken Durumlar .................................................. 344 cc) mamlara zel Durumlar .............................................................................. 351 B) TLVET SECDES .................................................................................................... 352 C) KR SECDES ...................................................................................................... 354 XVII. CENAZE NAMAZI ...................................................................................................... 354

A) Cenazenin Ykanmas .............................................................................................. 356 B) Cenazenin Kefenlenmesi ......................................................................................... 359 C) Cenaze Namaz ....................................................................................................... 360 D) Cenaze Namaznn Kln ....................................................................................... 362 E) Cenazeye likin Baz Meseleler ............................................................................... 364 F) Tanmas ............................................................................................................... 365 G) Defin ...................................................................................................................... 366 H) Kuran Okuma ve Telkin ......................................................................................... 367 ) Tziye .................................................................................................................... 369 J) Iskat ve Devir ......................................................................................................... 370 a) Iskat .................................................................................................................. 370 b) Devir .................................................................................................................. 374 K) ehidlere Ait Hkmler ........................................................................................... 377

Yedinci Blm Oru

I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 379 II. ORUCUN MAHYET ve NEM ....................................................................................... 381 III. ORUCUN ETLER ...................................................................................................... 384 A) FARZ ORU ............................................................................................................ 384 B) VCP ORU ............................................................................................................ 385 C) NFLE ORU .......................................................................................................... 385 D) ORU TUTMANIN YASAK OLDUU GNLER .......................................................... 388 IV. ORUCUN RKN ve ARTLARI .................................................................................... 390 A) HLLN GRLMES .............................................................................................. 391 a) Hillin Grlme Vakti ......................................................................................... 392 b) Ryet-i Hill Meselesi ........................................................................................ 392 B) YKMLLK ARTLARI ....................................................................................... 394 a) Ykmllk artlar ............................................................................................ 395 b) Oru Tutmamay Mubah Klan Mazeretler ........................................................... 395 C) GEERLLK ARTLARI ............................................................................................ 398 a) Niyet .................................................................................................................. 399 b) Orucu Bozan eylerden Kanmak ....................................................................... 402 D) ORULU N MSTEHAP OLAN EYLER ................................................................ 402 E) TKF ..................................................................................................................... 404

XIV LMHAL

V. ORUCUN YASAKLARI .................................................................................................... 405 A) ORUCUN MEKRUHLARI .......................................................................................... 405 B) ORUCU BOZAN EYLER .......................................................................................... 406 a) Kaz ve Kefreti Gerektiren Durumlar .................................................................. 406 b) Sadece Kazy Gerektiren Durumlar ..................................................................... 407 c) l Kullanmann ve ne Yaptrmann Hkm ..................................................... 409 VI. ORUCUN KAZSI .......................................................................................................... 411 A) RAMAZAN ORUCUNUN KAZSI ............................................................................. 411 B) KEFRET ORUCU .................................................................................................... 411 C) FDYE ...................................................................................................................... 413 D) ISKAT- SAVM ......................................................................................................... 415

Sekizinci Blm Zekt

I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 419 II. MAHYET ve NEM ..................................................................................................... 422 III. ZEKTIN ARTLARI ...................................................................................................... 426 A) YKMLLK ARTLARI ....................................................................................... 426 a) Mkellef ile lgili artlar ...................................................................................... 426 b) Mal ile lgili artlar.............................................................................................. 427 B) GEERLLK ARTLARI ........................................................................................... 436 a) Niyet .................................................................................................................. 436 b) Temlik................................................................................................................ 437 IV. ZEKTA TB MALLAR ................................................................................................ 439 A) ALTIN ve GM .................................................................................................... 440

a) Mbdele Arac Olmas Bakmndan Nakit veya Kle Altn ve Gm ....................................................................................... 440

b) Altn ve Gmten Yaplan Ziynet Eyas ............................................................ 441 c) Maden ve Kt Paralarn Zekt ......................................................................... 442 B) TCARET MALLARI .................................................................................................. 443 C) TOPRAK RNLER ................................................................................................. 444

D) BAL ve DER HAYVAN RNLER ........................................................................ 447

E) MADENLER ve DENZ MAHSULLER ....................................................................... 448

a) Rikz ................................................................................................................. 448

b) Madenler ............................................................................................................ 450

c) Deniz rnleri .................................................................................................... 452

F) HAYVANLAR ........................................................................................................... 452

a) Develerin Zekt ................................................................................................. 453

b) Koyunlarn Zekt ............................................................................................... 454

c) Srlarn Zekt .................................................................................................. 454

d) Atlarn Zekt ..................................................................................................... 455

NDEKLER XV

G) SINA SERVET, YATIRIM ve RETM ve ARALARI ................................................. 457

H) BNA ve NAKL VASITALARI GB GELR GETREN MALLAR ................................... 460

I) MAA, CRET ve SERBEST MESLEK KAZANLARI .................................................. 462

J) HSSE SENED ........................................................................................................... 463

V. ZEKTIN DENMES ...................................................................................................... 469

A) ZEKTIN DENME ZAMANI ................................................................................... 469

B) ZEKTIN DENME EKL ........................................................................................ 472

VI. ZEKTIN DAITIMI ....................................................................................................... 476

A) ZEKTIN SARF YERLER ......................................................................................... 476

1. FAKRLER ve MSKNLER .................................................................................. 477

2. MLLER ........................................................................................................... 481

3. MELLEFE-i KULB .......................................................................................... 482

4. RKAB ................................................................................................................ 483

5. BORLULAR ...................................................................................................... 484

6. F SEBLLLAH ................................................................................................... 486

7. BNs-SEBL ..................................................................................................... 487

B) ZEKTIN DAITIM USUL ...................................................................................... 489

C) ZEKT VERLMEYECEK KMSELER ......................................................................... 490

D) ZEKT VERMEDE YANILMA ................................................................................... 492

VII. ZEKT-VERG LKS ................................................................................................. 493

a) Zektn Vergiye Benzemeyen Taraflar ....................................................................... 494

b) Zektn Vergiye Benzeyen Taraflar ........................................................................... 495

VIII. ZEKT VERMENN DBI .......................................................................................... 498

IX. FITIR SADAKASI ........................................................................................................... 501

A) FITIR SADAKASININ NEM .................................................................................... 502

B) FITIR SADAKASIYLA MKELLEFYET ..................................................................... 502

C) DEME VAKT ......................................................................................................... 505

D) FITIR SADAKASININ DENMES .............................................................................. 506

a) Miktar ............................................................................................................... 506

b) deme ekli ....................................................................................................... 508

c) Fitre Verilebilecek Kimseler .................................................................................. 509

Dokuzuncu Blm

Hac ve Umre I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 511 II. HACCIN TANIMI ve MAHYET ....................................................................................... 514 III. HACCIN ARTLARI ........................................................................................................ 516 A) YKMLLK ARTLARI ....................................................................................... 516 B) EDA ARTLARI ....................................................................................................... 516

XVI LMHAL

C) GEERLLK ARTLARI ............................................................................................ 518

a) HRAM .............................................................................................................. 518

aa) hramn Rknleri ...................................................................................... 519

bb) hramn Vcipleri ........................................................................................ 522

cc) hramn Snnetleri ....................................................................................... 523

dd) hram Yasaklar .......................................................................................... 523

ee) hramlya Yasak Olmayan eyler ................................................................. 525

b) ZEL VAKT ...................................................................................................... 525

c) ZEL MEKN .................................................................................................... 526

IV. HACCIN RKNLER ..................................................................................................... 526

A) ARAFAT VAKFES ................................................................................................... 526

a) Vakfenin Geerli Olmasnn artlar ...................................................................... 527

b) Arafat Vakfesinin Snnetleri ............................................................................... 527

B) ZYARET TAVAFI ..................................................................................................... 528

a) Tavafn Sahih Olmasnn artlar ....................................................................... 529 1. Tavafn Vaktinde Yaplmas ........................................................................... 529

2. Niyet ............................................................................................................ 529

3. Tavafn Haremin iinde, Kbenin Etrafnda Yaplmas ................................... 530

4. avtlarn ounu Yapm Olmak ................................................................... 530

b) Tavafn Vcipleri................................................................................................. 530

c) Tavafn Snnetleri .............................................................................................. 531

d) Tavafn Yapl ................................................................................................... 532

e) Tavaf eitleri ..................................................................................................... 532

V. HACCIN VCPLER ........................................................................................................ 533

A) SAY ........................................................................................................................ 533

a) Sayin Geerli Olmasnn artlar.......................................................................... 534

b) Sayin Vcipleri .................................................................................................. 534

c) Sayin Snnetleri ................................................................................................ 535

d) Sayin Yapl .................................................................................................... 535

B) MZDELFE VAKFES .............................................................................................. 536

a) Geerli Olmasnn artlar .................................................................................... 536

b) Mzdelife Vakfesinin Zaman .............................................................................. 536

c) Akam ve Yats Namazlarnn Cem-i Tehir ile Klnmas ...................................... 537

C) EYTAN TALAMA .................................................................................................. 537

a) eytan Talamann Geerli Olmasnn artlar ...................................................... 537

b) eytan Talama Zaman...................................................................................... 538

c) Atlacak Ta Says .............................................................................................. 539

d) eytan Talamann Snnetleri ............................................................................. 540

e) eytan Talamann Mekruhlar ............................................................................ 540

f) eytan Talamann Yapl .................................................................................. 540

g) eytan Talamada Veklet .................................................................................. 541

h) Vaktinde Atlamayan Talarn Kazs .................................................................. 541

) Artan Talar ........................................................................................................ 541

NDEKLER XVII

D) SALARI TIRA ETMEK veya KISALTMAK .............................................................. 541 a) Zaman ve Yeri ................................................................................................... 542 b) Tra Edilecek veya Ksaltlacak San Miktar ...................................................... 542 c) Tra ile Dier Mensik Arasnda Tertip ................................................................ 543 d) Tra Olma ve Salar Ksaltmann Hkm ........................................................... 543 E) VED TAVAFI .......................................................................................................... 544 a) Vcip Olmasnn artlar ...................................................................................... 544 b) Vakti ve Shhat art ........................................................................................... 544 VI. HACCIN SNNETLER ve DBI ................................................................................... 545 A) HACCIN SNNETLER.............................................................................................. 545 a) Kudm Tavaf .................................................................................................... 545 b) Hac Hutbeleri ..................................................................................................... 545 c) Arefe Gecesini Minada Geirmek ........................................................................ 546 d) Bayram Gecesini Mzdelifede Geirmek .............................................................. 546 e) Bayram Gnlerinde Minada Kalmak ................................................................... 546 f) Muhassabda Bir Sre Dinlenmek ........................................................................ 546 B) HACCIN DBI ........................................................................................................ 546 VII. UMRE .......................................................................................................................... 547 A) Tanm ...................................................................................................................... 547 B) Umrenin Farz ve Vcipleri ........................................................................................ 547 C) Umrenin Zaman ...................................................................................................... 547 D) Umrenin Yapl ...................................................................................................... 548 VIII. HACCIN ETLER ...................................................................................................... 548 A) HKM BAKIMINDAN HAC ETLER ................................................................... 548 B) YAPILI EKL BAKIMINDAN HAC ETLER .......................................................... 548 a) frad Hacc .......................................................................................................... 549

b) Temettu Hacc ................................................................................................... 549 c) Krn Hacc ........................................................................................................ 549 d) Temettu ve Krn Haccnn artlar ..................................................................... 549

IX. HAC ve UMRENN YAPILII .......................................................................................... 550 X. HAC ve UMRE ile LGL KURBANLAR ........................................................................... 555 A) HEDYN MAHYET .................................................................................................. 555 B) HEDY KURBANIYLA YKML OLANLAR ve HEDYN ETLER .......................... 556 a) Tatavvu Hedy .................................................................................................... 556 b) Vcip Hedy ......................................................................................................... 556 C) HEDY KURBANININ KESLECE YER ve ZAMAN .................................................... 556 D) HEDY KURBANLARININ ETLER ............................................................................. 557 E) KURBAN YERNE ORU ........................................................................................... 557 XI. HAC ve UMRENN CNAYETLER .................................................................................. 558 A) CNAYETN ANLAMI ................................................................................................ 558 B) CNAYETLERN CEZA ve KEFRETLER ................................................................... 559

a) Hac ve Umrenin Bozulmasna Yol Aan ve Kaz Edilmesini Gerektiren Cinayetler ........................................................................................ 559

b) Deve veya Sr Kesmeyi (Bedene) Gerektiren Cinayetler ..................................... 559

XVIII LMHAL

c) Koyun veya Kei Kesmeyi (Dem) Gerektiren Cinayetler ........................................ 560 aa) Hac ve Umrenin Vcipleriyle lgili Olanlar .................................................... 560 bb) hram Yasaklaryla lgili Olanlar .................................................................. 560 d) Ftr Sadakas Kadar Bata Bulunmay Gerektiren Cinayetler .............................. 562 e) Bedel demeyi Gerektiren Cinayetler ................................................................... 562 aa) Karada Yaayan Av Hayvanlaryla lgili Olanlar ........................................... 562 bb) Harem Blgesinin Avlar ve Bitkileriyle lgili Olanlar .................................... 563 f) zr Sebebiyle hram Yasaklarna Uymamak ....................................................... 563 C) CNAYET CEZA ve KEFRETLERN DEME ZAMANI ve YER .................................. 563 XII. HSR ve FEVT ......................................................................................................... 564 A) HSR ..................................................................................................................... 564 a) hsr Sebebiyle hramdan kma ......................................................................... 565 b) hsr Sebebiyle Yaplamayan Mensikin Kazs ................................................... 565 B) FEVT ..................................................................................................................... 565 XIII. HACDA VEKLET ....................................................................................................... 566 A) badetlerde Veklet ................................................................................................... 566 B) Farz Olan Hac in Veklet artlar ............................................................................ 567 XIV. MEDNEDE MESCD-i NEBY ve PEYGAMBERMZN KABRN ZYARET ................. 569

Onuncu Blm Hz. Peygamberin badet Hayat ................................................ 573

nsz

Ksaca "davran bilgisi" demek olan ilmihal, Rabbine, kendine ve iinde yaa-d toplum ve evreye kar sorumluluklar olan ve bunu yerine getirme gcne sahip bulunan insann, kendisinden beklenenleri yerine getirmesinde ona klavuz-luk etmeyi hedefleyen derli toplu bilgilerden ibarettir. Bu bilgiler hem din metinle-rin dorudan belirlemelerini hem de bu belirlemeler etrafnda oluan yorumlar, tecrbe birikimlerini ve uzun dnemlerden szlp gelen bir din yaay gelenei-ni temsil eder.

Ferd ve sosyal hayat dinin emir ve nerilerine uygun ekilde yaayabilmeyi mmkn klan bir bilgilenmeye olan ihtiya, slm toplumlarnda ilk dnemlerden itibaren deiik usullerde karlanm, fakat hem alma hayatnn ve meguliyet-lerin artt hem de asrlardr oluan din bilgi ve yorum mirasnn iyice zenginleip oald ve deta bir kargaann yaand gnmzde bu ihtiya daha mbrem hale gelmitir.

Elinizdeki bu ilmihalde akaid, ibadetler, haramlar ve helller, aile hayat, ticar ve sosyal hayat da dahil olmak zere gnlk hayat kuatan btn din ve fkh konu ve problemler, dinin asl kaynaklarna ve genel kabul grm bilimsel metot-lara bal kalnarak, fakat gnmzdeki gelime ve deiim de gz ard edilmeksi-zin ele alnmtr. Bylece bu almada, ilmihal kltr erevesindeki problemleri gncelletirmek ve gnceli de problem edinmek, din-fkh hkmlerin anlatmnda klasik doktrindeki farkl grlerin ve ekl tartmalarn arasna skp kalmadan fakihlerin yaklam tarzlarn ve demek istediklerini aratrmak, hem geleneksel fkh kltrn vermek hem de bu balamda mkul ve uygulanabilir bir zm nerisi getirmek amalanmtr. Konularn anlatmnda dinin asl kaynaklarnda yer alan hkmler ile slm toplumunda bu hkmler etrafnda oluan fkh kltr ve geleneini, yorumlar ve farkl bak alarn birbirinden titizlikle ayrt etmek de bu almada izlenen temel bir metot olmutur.

Eserin telifinde Hanef mezhebinin grleri esas alnm olmakla birlikte bu konuda salkl bir muhakeme yapabilmeye zemin hazrlamas iin ou zaman dier fkh mezheplerinin ve amz slm bilginlerinin grlerine de yer verilmi, gerektiinde bunlar arasnda gerekesi de aklanarak tercihlerde bulunulmutur. Bununla birlikte bir konuda fkh kltrnde farkl grlerin bulunmasnn birey asndan ne anlama geldii ve bunlardan nasl ve hangi llerde yararlanlabile-cei hususu hem balangta bir metodoloji sorunu olarak ilenmi hem de yer yer zel olarak belirtilmitir.

XX LMHAL

zellikle ibadet konular incelenirken, ilk nce, ibadetin anlam ve gayesini ge-nel olarak bildirmek zere sz konusu ibadetin ilke ve amalarndan bahsedilmi, daha sonra verilecek birtakm ekl bilgilerin hangi anlam erevesi ierisinde yer ald gsterilmeye allmtr. Ayrca, ibadetlerin yaplna ilikin mevcut bilgi ve hkmlerin anlamna da yer yer iaret edilmitir. badet konularnda verilen ilke ve amalar ile izilen anlam erevesi, dier birok ilmihalde yer alan ve m-kellefi dnme, kavrama ve bilinli ifada bulunma konumundan uzaklatran gereksiz ayrnt ve bilgi ynn tekrar etmemize gerek brakmamtr. Yazm ko-nusunda izlenen bu metot, netice itibariyle bireyin, ibadetlerin ifasna ilikin soru ve sorunlar konusunda Allah karsnda sorumluluk stlenmesini ve bu sorumlu-luk erevesinde inisiyatif kullanmasn mmkn ve gerekli klmaktadr.

Eserin telifinde fkh kltrndeki arlkl grlerin yan sra, byk bir ilm mesai ile hazrlanan Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi'nden, yine ara-trma rn bilimsel bir eser olan slm'da nan badet ve Gnlk Yaay An-siklopedisi'nden, merhum mer Nasuhi Bilmen'in Byk slm lmihalinden ve kaynak belirtilmemekle birlikte genel fkh literatrnden zami lde yararlanl-mtr.

Birinci ciltte, din ve slm dini, slm dininin tarih sreteki anlalma tarz ve ekollemeler, fkh ilminin geliim seyri, ilmihal kltrnn iyi kavranabilmesi iin anahtar konumundaki temel fkh ve fkh usul kavramlar zerinde durulduktan sonra slm'n be esas ilenmitir. I. cilt mslmann yaratan karsndaki konum ve sorumluluunun ilenmesine tahsis edilmitir. II. ciltte ise, sosyal ierikli baz ibadetler, helller ve haramlar, aile hayat, sosyal ve siyasal hayat, hukuk ve ticar hayat, ferd ve toplumsal ahlk da dahil mslmann toplum iindeki konu-mu ve ilikileri ele alnmtr.

Konularn ats, telif heyetinde yer alan sahasnn uzman ilim adamlarnca oluturulmutur. Heyetimiz, bu tr almalarn kolektif bir alma sonucu daha verimli hale geleceinin idraki iinde ortak mesai ile her bir konuyu aralarnda tartarak baz tercih ve zm nerileri gelitirmi ve eserin niha ilm sorumlulu-unu yazarlarla birlikte stlenmitir. Bu itibarla eserin hazrlanmasnda bilimsel katklarda bulunan ilim adamlarna, bu projenin gereklemesini aktif olarak des-tekleyen SAM ve DVANTA yetkililerine ve personeline teekkr ederiz.

12.09.l998 Balarba-stanbul

Prof. Dr. Hayreddin Karaman Prof. Dr. Ali Bardakolu Prof. Dr. H. Yunus Apaydn

Birinci Blm

Din ve Mahiyeti

Din insann Tanr, dier insan ve varlklarla mnasebetlerini dzenleyen ve hayatna yn veren, onlarla ilgili davranlarna esas olacak kurallar btnne verilen addr. nsanla beraber var olan, tarihin btn devirlerinde ve btn topluluklarnda karlalan din olgusu, eitli ekillerde kendini gstermektedir. Btn bu eitlilii kuatacak bir tanm zor olmakla birlikte bu messeseye verilen isimlerden yola karak dinin mahiyeti hakknda bilgi sahibi olunabilir.

I. DN KELMES

Arapa kkenli bir kelime olan din szlkte rf ve det, ceza ve kar-lk, mkfat, itaat, hesap, boyun eme, hkimiyet ve galibiyet, saltanat ve mlkiyet, hkm ve ferman, makbul ibadet, millet, eriat gibi eitli an-lamlara gelir.

Bugn Bat dillerinde din karl kullanlan religion kelimesinin asl Latincedir ve "bir eyi vazife edinmek, tekrar tekrar okumak, yapmak", ayrca "insanlar Tanr'ya balayan ba" anlamlarn iermektedir. Kelimenin bu iki anlam dikkate alndnda religion kelimesi, hem insanlar Tanr'ya

2 LMHAL

balayan ba (iman), hem de belli baz davranlar dikkatle yapmak (iba-det) gibi din kavramnn iki temel niteliini ifade etmektedir.

Hinduizm'in kutsal dili Sanskritede dharma, Budizmin kutsal metin-lerinin yazld Pali dilinde ise dhamma din karldr ve "gerek, doktrin, doruluk, kanun, dstur" gibi mnalara gelmektedir.

Her din kltrn din kavramn ifade etmek zere setii kelimelere ait anlamlarn ortak noktasnn "yol, inan, det, kulluk" olduu sylenebilir. Btn bu kelimeler, kkleri insann i hayatnda bulunan ve semereleri e-itli davranlarla tezahr eden kkl bir fenomeni ifade etmeyi amala-maktadr.

Kur'n- Kermde din kelimesi doksan iki yerde gemekte, ayrca yette de deiik trevleri yer almaktadr. Kuranda bu kelimenin balca u anlamlarda kullanld grlr: "Ynetme, ynetilme, itaat, hkm, ta-pnma, tevhid, slm, eriat, hudud, det, ceza, hesap, millet".

Kur'n- Kermde din teriminin, srelerin nzil olu srasna gre ka-zand deiik anlamlar u ekilde sralamak mmkndr: lk dnem Mekk yetlerde bu kelime "yevmd-dn" (din gn, hesap, ceza-mkfat gn) eklinde gemektedir ve insann, iman ve ameline gre hesaba ekile-cei hiret gnn ifade etmektedir (el-Ftiha 1/4; ez-Zriyt 51/6).

Mekke dneminin ikinci yarsnda ise artk, sorumluluk ve hesaptan tevhid ve teslimiyete geilmektedir. Bu dnemdeki yetlerde insann sadece Allaha ibadet etmesi, ona ortak komamas vurgulanarak dinin Allah tara-fndan konulan ve insanlar ona ulatran yol olduu belirtilmektedir. Bu dnemde "dnen kyemen" (dosdoru din), "millete brhim" (brhimin dini) ibareleri ayn yette yan yana gemektedir (el-Enm 6/161).

Medine dneminde millet-i brhim ve mslimn kelimeleri bir arada gemekte (el-Hac 22/78), tevhidden mmete, kendisini Allaha teslim eden-ler cemaatine geilmektedir. "Dn'l-hak" ifadesiyle muharref ve btl dinlere kar bu yeni dinin salam esaslar belirtilmi ve onun btn dinlere stn klnaca mjdelenmitir (et-Tevbe 9/29, 33; el-Fetih 48/28; es-Saf 61/9). Yine Medine dneminde "Allah katnda din phesiz slmdr" (l-i mrn 3/19; el-Bakara 2/193); "Kim slmdan baka bir dine ynelirse, onun dini kabul edilmeyecektir, o hirette de kaybedenlerdendir" (l-i mrn 3/85) melindeki yetlerle slmn dier dinlere kar stnl vurgulanmtr.

Mekke dneminde din kavram: "Tarihin akna ve tabiatn gidiine yn veren, zamana ve leme hkmeden, dini ortaya koyan, hesap gnn elin-

DN VE MAHYET 3

de tutan Allahn otoritesi" eklinde zetlenebilecek bir muhteva kazanrken Medine dneminde bu muhteva geniletilerek "Kiinin Allaha bal bir hayat srdrmesi, mslman topluluuna kar grevlerini yerine getirmesi; Allahn mutlak tasarruf ve hkimiyete sahip olmas" (el-Bakara 2/193; el-Enfal 8/39) gibi unsurlar da dinin muhtevasna katlmtr.

Kur'n- Kermde din kelimesi sadece mslmanlarn deil, bakalarnn inanlarn da ifade etmek zere kullanlm olmakla birlikte, zel anlamda din kelimesiyle slm kastedilmi (l-i mrn 3/99); slmla din deta e anlaml iki kelime telakki edilmi ve btn peygamberlerin getirdii dinin slm olduu ifade edilmitir (l-i mrn 3/85; en-Nis 4/125; el-Mide 5/3; e-r 42/13).

te yandan Kuranda din kelimesi hem ulhiyyeti hem ubdiyyeti yani Tanr ve kul asndan iki farkl anlam ifade etmektedir. Buna gre din, hlik ve mbud olan Allaha nisbetle "hkim olma, itaat altna alma, hesaba ekme, ceza-mkfat verme"; mahlk ve bid olan kula nisbetle "boyun eme, aczini anlama, teslim olma, ibadet etme"dir. Netice itibariyle de din, bu iki taraf arasndaki mnasebeti dzenleyen kanun, nizam ve yolun genel addr.

II. DNN TANIMI

Tanm en zor kavramlarn banda din gelmektedir. Dini tanmlarken gerek gemite yaam gerekse gnmzde mevcut btn inan ekillerini kuatan ve hepsinde mterek esaslar ifade eden bir tanm yapmann zor-luu ortadadr. Dinin btn dinleri iine alabilecek bir tanm ancak din kavramnn snrlar kesin bir ekilde belirlendikten sonra yaplabilir. Kap-saml bir tarif iin ncelikli olarak ahs tecrbe yoluyla elde edilmi olan dindarlk kavramn tahlil etmek ve elde edilen sonucu din gereklerle kar-latrmak gerekir. Btn zorluklarna ramen yine de dinin eitli tanmlar yaplmtr ve bu tanmlar genelde tanm yapanlarn kendi sbjektif gr-lerini yanstmaktadr.

ada Batl ilim adamlar tarafndan dinin birbirinden farkl tarifleri ya-plmtr. Bu tarifler byk lde ferd tecrbe ile zihn, hiss, taabbd ve itima elemanlardan ibaret be unsurun birini ya da birkan ne kararak yaplmtr. Ferd tecrbe dnda kalan mevcut bu drt unsuru u ekilde aklamak mmkndr:

4 LMHAL

a) Zihn unsur. nsann kendisinden stn bir g ve kudretin mevcudi-yetini zihnen kabul. Tanr kavram veya ok genel ifadesiyle kutsal kavram, btn dinlerin zndeki temel unsurdur.

b) Hiss unsur. Zihnen varl kabul edilen bu stn g ve kudrete kar kalben duyulan ballk duygusu.

c) Taabbd unsur. Zihnen varl kabul edilen, kalben kendisine balanlan yce kudrete kar baz davranlar yapma ykmll. Buna davran faktr de denilmektedir ki ok genel olarak ibadeti veya kulluk gereklerini ifade etmektedir.

d) tima unsur. Ayn zihn, hiss, taabbd unsurlar paylaan insanla-rn oluturduu sosyal grup.

Dinlerde bulunan bu unsurlarn yannda, din bilimleri asndan dini oluturan hususlar olarak kabul edilen ve btn dinlerde bulunabilen un-surlarn balcalarn u ekilde sralayabiliriz: Tabiat st, insan st var-lklara inan (Tanr, melekler, cinler, ruhan varlklar gibi); kutsalla kutsal olmayan ayrma; ibadet, yin ve trenler; yazl veya yazsz gelenek (kut-sal kitap, ahlk kanunnme); tabiat st, insan st varlk veya kutsalla ilgili duygular (korku, gven, sr, gnahkrlk, tapnma, ballk duygular gibi); insan st ile irtibat (vahiy, peygamber, dua, niyaz, ilham gibi vasta ve yollarla); lem ve insan, hayat ve lm tesi gr, hayat nizam; itima grup (cemaat) ve bu gruba mensubiyet.

Baz dinlerde bunlarn hepsi, bazlarnda ise sadece bir ksm bulunur.

slm bilginleri dinin tarifini, Kur'n- Kerm'de yer alan aklamalar ve slm inanlarn gz nnde bulundurarak yapmlardr. Buna gre hak dinin tarifi u ekildedir: Din akl sahibi insanlar kendi tercihleriyle bizzat hayrl olan eylere gtren ilh bir kanundur.

slm bilginlerinin din tarifleri hak din iin dnlm dar kapsaml ta-riflerdir. Bu tariflerde ortak noktalardan biri dinin ilh kaynakl olduunun vurgulanmasdr. Buna gre gerek din beer kaynakl olamaz. Yine bu tariflerde dinin akl ve irade ile ilikisi gsterilmitir; bu da dinin bir akl ve tercih konusu olduu anlamn tar. Nihayet dinin insanlar z itibariyle hayr olana ynelten bir kanun eklinde tanmlanmas dinin ayn zamanda bir aksiyon alan olduunu gsterir. Buna gre din, insann kinattaki var-lklar mahede ederek duyular st ilh gerekleri kavramasndan ibaret grlebilecei gibi kiinin kendi abasyla ulaamayp, sadece vahiy kana-lyla elde edebildii gerekler btn olarak da tarif edilebilir.

DN VE MAHYET 5

III. DNN KAYNAI

slm inancna gre dini vahiy yoluyla bildiren Allahtr; btn gerek dinler Allahtan gelmi ve safiyetlerini koruduklar srece yrrlkte kal-mtr. lk insan ayn zamanda ilk peygamberdir ve kendisine bildirilen din de tevhid dinidir. Allahn varl ve birlii ile nbvvet ve hiret inanc btn ilh dinlerde deimez ilkeler olarak yer alr. Bundan dolay Hz. demden Hz. Muhammede kadar btn peygamberlerin getirdii hak dinlerin ortak ad slmdr. Ancak tarihin ak iinde insanlar hak dinden uzaklam ve beer zaaf neticesinde yanl yollara, btl inan ve yaaylara ynelmiler, dinde meydana gelen bu bozulma ve farkllama sebebiyle Allah peygam-berler gndererek insanlar ya eski dinlerini asl ekilde renip uygulamaya arm veya yeni bir din ve eriat gndermitir.

Bu bakmdan slmn insan ve din telakkisi, insann ve dinin evrim id-dialaryla badamaz. slma gre insan balangta en gzel bir kvamda yaratlmtr (et-Tn 95/4). Hz. demden itibaren btn insanlar, Allah tarafndan gnderilen tevhid dininin esaslarn kavrayp benimseyecek ve hayatlarn bu esaslara gre dzenleyecek seviyede zihn, ruh ve beden kapasiteye sahip klnmtr. Allahn balangtan itibaren insanlara bildir-dii dinin tevhid dini olduu ve onlarn bu dini benimsemeye yatkn bir ftratta yaratld belirtilmitir (er-Rm 30/30).

slm bilginleri Kur'an'n bu konudaki aklamalarna dayanarak in-sanda hak dini benimseme temaylnn ftr olduunu ifade ederler. Yine slm bilginlerinin ouna gre yette (er-Rm 30/30) geen ftratullah tabiri Allahn dini demektir ki o da slm ve tevhiddir. yet ve hadislerde hak dinlerin ilh kaynakl olduu srarla vurgulandndan slm limlerinin din tariflerinde de bu kayt daima yer alr. Bu sebepledir ki herhangi bir hak dinin, peygamberine veya ortaya kt kavme nisbet edilerek adlandrlmas slm literatrde pek kabul grmez.

Bat'da XVI. yzyldan balayarak ilkel kabilelerin hayat ve dinlerine ilgi duyulmu; XVIII. yzyldan itibaren dinin kayna konusunda kutsal kitap-larn verdii bilgi dnda baz kaynaklarn tesbitine allm; arkeolojik, antropolojik almalarla elde edilen bulgular deerlendirilerek gemiteki milletlerin, hatta tarih ncesi toplumlarn dinleri ve inanlar zerine baz tezler ileri srlmtr. Mesel ilk dnemlerde insanlarn tabiat olaylarnn etkisi altnda kalp onlara kutsallk atfettii (natrizm), ruhlara, zellikle de ecdat ruhlarna tapnd (animizm), byye, bitki ve hayvanlarn kutsall-na inand (totemizm) veya kutsal toplumun ve sosyal yaptrmn belirle-

6 LMHAL

dii, ilkel toplumlara ait bu inanlarn ileri dnem dinlerinin temelini olu-turduu gibi teori ve varsaymlar ileri srlmtr. XIX. yzyln ortalarn-dan itibaren Bat'da etkili olan pozitivist ve materyalist propagandalar ile evrim teorisinin, kutsal kitaplarla atan iddia ve faraziyelere kaynaklk ettii sylenebilir. Dinin en basit, en yaln ve sade ekline ilkel kavimlerde rastlanabilecei fikrinden yola kan bu teoriler, zamanla bunu, aratrmala-rnn dayand bilimsel yntem olarak da benimsediler. Sz konusu teoriler, tekml nazariyesini esas almakta ve dinin kaynann hurafe trnden inanlar, btl itikadlar ve ok tanrclk olduunu, evrim neticesinde insan-ln tek Tanr inancna ulatn savunmaktayd.

Bu teorilerin yannda yine ayn bilimsel yollar takip eden ve fakat tmyle farkl neticelere varan bir baka teori daha vardr ki o da ilkel mo-noteizm teorisidir. Bu teze gre insanolunun en eski inanc tek Tanr inancdr. Taylor'un animizm nazariyesine kar ilk ciddi itirazda bulunan rencisi Andrew Lang, Gneydou Avustralya ilkel kabilelerinde animizme rastlanmadn fakat insanlarn ahlk dba uyup uymadklarn denetle-yen ve gkte bulunan bir yce Tanr kavramna her yerde rastlandn ortaya koydu. Buna benzer bir ilkel tek tanrclk Wilhelm Schmidt tarafn-dan da savunuldu. O, btn ilkel kabilelerde bir yce varlk inancnn delil-leri bulunduunu ispat etti. Btn din gelimelerin balangcnda grlen her eye kadir bir yce varlk inancnn tarih-kltrel deimeler sonucu daha sonralar politeizm, animizm gibi inanlara dnt, bununla bera-ber bu eski inancn izlerinin hl mevcut olduu tezi ilm evrelerce ak-land.

Dinin kayna konusunda en son ilm neticeler vahyin bildirdiini des-teklemekte ve dinin kaynann tevhid inanc olduunu ortaya koymakta-dr.

IV. DNN NEM

Din tarihin btn devirlerinde ve btn toplumlarda daima mevcut olan evrensel ve kkl bir olgudur. nsana hitap eden ve insan iin sz konusu olan din, insanla beraber var olmu ve tarih boyunca varln srdrm-tr. Din insanln vazgeilmez bir gerei olmas sebebiyle bundan byle de varln devam ettirecektir. Tarihin hangi devresine baklrsa baklsn dinsiz bir toplum grlmemektedir. nsanlk tarihinin her dneminde din, canll-n korumu ve insan hayatnn ayrlmaz bir vasf olma karakterini sr-

DN VE MAHYET 7

drmtr. Bunun da temel sebebi, insann din bir varlk olmas, baka bir ifadeyle din duygunun, ftr (doutan gelen) bir zellik olarak insann kendi z varl hakkndaki uur ile birlikte ortaya kmas, bu uur ile birlikte gelimesidir.

Din duygusu insann doutan beraberinde getirdii bir duygudur. n-san, her zaman ve her yerde yce, kudretli ve ulu bir varla snma, ona gvenme ve ondan yardm dileme ihtiyacn hissetmitir. Bu snma ve gvenme duygusu, din ile karlanmaktadr.

Dinin ftr oluu Kuranda u ekilde belirtilmektedir: "Sen yzn bir hanf olarak dine, Allahn ftratna evir ki O, insanlar bu ftrat zerine ya-

ratmtr. Allahn yaratmas deitirilemez" (er-Rm 30/30).

nsan, yaps itibariyle dine muhtatr. nk insan ruh ve bedenden ibarettir. Beden ihtiyalar karlamak nasl hayatn bir gerei ise, mnev varln devam da ruh ihtiyalarnn karlanmasna baldr. Onun bu ihtiyalarn karlayan en kkl messese ise dindir. nsann, yce bir kudretin mevcudiyetini kabul edip ona ynelmesi, dua ve niyaz ile ona snmas, doutan getirdii snma, gvenme ve balanma duygularnn en gzel karldr. Bu gvenme, snma ve balanma duygular insanda ylesine kkldr ki tarih boyunca btn insanlar u veya bu ekilde bir kii, nesne veya varla kutsallk ve ycelik nisbet edip balanmlardr. Kendisine ynelinecek, snlacak en mkemmel varlk ise phesiz ki-natn yaratcs olan Allahtr. eitli dinlerde farkl isimlerle anlan, eitli ekillerde tasvir edilen yce kudret veya kutsal varlklarn znde bu inan yatmaktadr.

Her eyi var eden bir yce kudretin mevcudiyetini kabul edip ona ba-lanma insan kuvvetlendirdii gibi, dua, niyaz ve Allaha snma insan yceltir.

Din fertleri mukaddes duygu ve alkanlklarda birletiren, toplumlar ycelten ve gelitiren bir kurumdur. Din insanlara yn verip, onlar iyi ve faydal eyler yapmaya ynelten bir hayat nizamdr.

Din ayn zamanda ahlk bir messese olarak insanlara yn veren, en mkemmel kanunlar ve en sk nizamlardan daha kuvvetli bir ekilde kiiyi iten kuatan, kucaklayan ve ynlendiren bir disiplindir.

nsann psikolojik yap ve yaaynda karlat yalnzlk, aresizlik, korkular, znt ve sarsntlar, hastalklar, musibet ve felketler karsnda ona mit, teselli ve gven salayan en son snak din olmutur. Ayrca

8 LMHAL

din yaayn insan ruh bunalmlardan koruduu; kendisine ve evresine kar daha duyarl ve dengeli yapt bilinmektedir.

Dindeki hiret inancnn hem dnya hayatndaki davranlarda etkili ol-duu hem de insandaki ebediyet duygusuna cevap verdii ortadadr.

nsanln mnev ve zihn gelimesinde dinin nemli pay vardr.

V. DNLERN TASNF

Dinlerle ilgili ilm aratrmalara paralel olarak dinler deiik alardan e-itli kstaslara gre tasnife tbi tutulmu ve ele alnan kstaslara gre farkl tasnif emalar ortaya kmtr.

Batda din tasnifleri genelde Tanr kavram, sosyoloji-tarih ve corafya-tarih alarndan olmak zere kavrama dayal olarak yaplmaktadr.

Tanr kavram ele alnarak yaplan tasnif u ekildedir:

1. Tek tanrl dinler (ilh dinler). 2. Dalist (iki tanrl) dinler (Mecslik). 3. ok tanrl dinler (Eski Yunan, Roma ve Msr dinleri gibi). 4. Tanr konu-sunda ak ve net olmayanlar (Budizm, intoizm gibi).

Sosyolojik-tarih adan yaplan din tasniflerinden birisi u ekildedir:

1. Kurucusu olan dinler (Yahudilik, Hristiyanlk, slm, Budizm gibi). 2. Geleneksel dinler (kimin tebli ettii belli olmayan dinler, ilkel dinler, Eski Yu-nan, Eski Msr dini gibi).

Bir dier tasnif ise yledir: 1. lkel dinler. Bundan maksat, bazlarnn din gelimenin ilk basama olarak dndkleri animizm, natrizm, tote-mizm, fetiizm gibi aslnda sadece bir klt olarak dikkate alnabilecek naza-riyeler deil, ilkel kabile dinleridir (Nuer, Dinka, Ga dinleri gibi). 2. Mill din-ler. Genellikle bir kurucusundan sz edilmeyen, sadece bir millete ait olan geleneksel yapdaki dinlerdir (Eski Yunan, Msr, Roma dinleri gibi). 3. Dnya dinleri. Hristiyanlk ve slm gibi.

Coraf-tarih adan ise dinler; Ortadou veya Smi grubu (Yahudilik, Hristiyanlk ve slm), Hint grubu (Hinduizm, Budizm, Jainizm), in-Japon grubu (Konfyslk, Taoizm, intoizm), Afrika grubu eklinde bir ayrma tbi tutulabilir.

Dinler tipolojik, morfolojik, fenomenolojik zellikleri gz nnde tutularak da tasnif edilebilir. Vahye dayanan-dayanmayan, misyonerlie

DN VE MAHYET 9

yer veren-vermeyen, hiret inanc olan-olmayan, kutsal kitab olan-olmayan, gemiin-gnmzn dinleri, bir blgeye veya ktaya zg dinler-deiik blge ve ktalara yaylan dinler gibi tasnif kitlelerine gre de din tasnifleri yaplabilir.

slm bilginlerinin din tasnifi "hak din-btl din" eklindedir ve bu ayrm Kur'n- Kerme dayanmaktadr.

Kur'n- Kermde slm iin "Allah katndaki din" (l-i mrn 3/19), "dosdoru din" (er-Rm 30/30), "hak din" (et-Tevbe 9/33; el-Fetih 48/28; es-Saf 61/9) tabirleri yer almaktadr. Yine Kur'n- Kerm'de slm dndaki inan sistemlerine de din denilmektedir (et-Tevbe 9/33; el-Fetih 48/28; es-Saf 61/9; el-Kfirn 109/6). Buna gre kaynann ilh olmas ve orijinal eklini korumas sebebiyle slm hak dindir. lh vahye dayanmakla birlikte asl eklini koruyamam dinlere de (Yahudilik, Hristiyanlk) deitirilmi, tahrif edilmi anlamnda muharref dinler denilmektedir. lh vahye dayanmayan dinler ise btl dinlerdir.

slm kaynaklarda vahye dayanan dinler iin genellikle "milel", btl dinler iin "nihal" kelimeleri de kullanlr. Nihle (oulu nihal) kelimesi, din iinde oluan frka anlamnda da kullanlr.

Bu temel snflandrma dnda baz slm bilginleri tarafndan daha ay-rntl tasnifler de yaplmtr. Mesel, tannm slm bilginlerinden ehrist-n ilh dinler-btl dinler ayrmn yapmakta, asl mnada din ehli olarak mslmanlar; Ehl-i kitap denilen yahudileri ve hristiyanlar; kitab bulun-mas pheli olan Mecsleri saymakta; kendi beer telakkilerine uyan kimseler olarak da filozoflar, Sbiler, Dehrler, yldzlara ve putlara tapan-larla Brahmanlar zikretmektedir.

slm inancna ve Kur'n- Kerm'e gre ilk insan eitli teorilerde ne srld gibi ilkel, mantk dnce ve yorumdan yoksun bir vahi deil, Allahn emirlerine muhatap olan sorumluluunun bilincinde ve en gzel biimde yaratlm sekin bir varlktr. lk insan ayn zamanda dier btn varlklar arasnda Allahn halife olarak niteleyip setii bir peygamberdir. Yahudilik ve Hristiyanlk'ta olduu gibi slmda da din ilh bir kaynaa dayanmaktadr. Dolaysyla dinin ilk ekli, XIX ve XX. yzyllarda ne s-rlen teorilerde olduu gibi ok tanrclk, btl inanlar, hurafeler ve putpe-restlik deil, bir yce kudrete iman yani tevhid inancdr. Nitekim monoteist (tek tanr) teori de bunu dorulamaktadr.

10 LMHAL

slma gre ilk peygamberin tebli ettii din ile daha sonra gelen pey-gamberlerin ve son peygamber Hz. Muhammedin tebli ettii din, temel nitelikleriyle ayndr. Allaha iman, peygamberlik messesesi ve hiret inanc hepsinde vardr. Sadece yaanlan blge ve dneme gre deien baz kurallar dnda temel inan esaslarnda ve genel prensiplerde deime yoktur. nk dinin hitap ettii insan, temel nitelikleri bakmndan her d-nemde ayn insandr.

Btn peygamberler hak dini tebli etmi, onun yaanmasn tevik et-mi, kendileri de rnek olmulardr. Hz. Msnn getirdii dine Yahudilik, Hz. snn getirdii dine de Hristiyanlk ad sonradan verilmitir. Ne Hz. Ms, ne de Hz. s bu adlar kullanmlardr. Onlar Allahn emirlerini teb-li etmi, bir olan Allaha iman ve kullua arm, ilh kitap olan Tevrat ve ncile gre yaamaya davet etmilerdir.

Kur'n- Kerm, peygamberlerin getirdikleri dinlerin ayn hak din oldu-unu kaynak ve temel esaslar asndan belirtmi, ama slm adn son pey-gamberin tebli ettii dine ad olarak vermitir. "Bugn size dininizi ikmal ettim, zerinize nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slm setim" (el-Mide 5/3) melindeki yet de bunu ifade eder.

VI. DER DNLER ve SLM

Mild VII. yzylda Hz. Muhammed, slm vahyini teblie baladnda yeryznde ateizm, putperestlik, politeizm (irk), yldzlara tapma da dahil birok din ve inan ekilleri mevcuttu. Bu dinlerden Mecslik, Brahmanlk, Budizm, Sbilik, Yahudilik ve Hristiyanlk en nemlileri olarak ve hatta bir dereceye kadar vahiy dinleri olmalar ynyle o gnn Mekkelileri tarafn-dan kolaylkla kabul edilebilir dinlerdi. Fakat yeni bir din gnderilmitir. nk btn bu dinler, zaman iinde orijinal ve aslna uygun ekillerini kaybetmi, zaman ve mekna bal olarak eitli deiikliklere uramlar, ayrca kendilerinden sonra gelecek ve artlar daha da iyiletirip mkem-melletirecek bir ahs ve onun mesajn mjdelemilerdir.

Mecslik en eski