Immanuel Kant'ın Ahlak Felsefesi

7/31/2019 Immanuel Kant'n Ahlak Felsefesi

1/53

IMMANUEL KANTIN AHLAK FELSEFES BALAMINDA

TANRI KAVRAMININ EPSTEMOLOJK BR TAHLL

efik Taylan AKMAN*

k i e y, ze rle rin e sk sk e il ip s ra rla dnlrse, insann ruhsal yapsn hep yeni,hep artan bir hayranlk ve korkun saygyla

dolduruyor: zerimdeki yldzl gk ve iimdeki ahlak ya sas 1.

1. Giri

Bu almann temel amac, Immanuel Kantn ahlak felsefesinde enyksek iyinin (summum bonum) gereklet i r i lebi lmesi balamnda birzorunluluk olarak ortaya konan Tanrnn varl kavramnn ve bukavramla olan ilikisi dolaysyla yine Kantn ahlak felsefesinde nemlibir yer tutan din felsefesinin irdelenmesidir. Bu alma ile ayrca, Kantfelsefesi ierisinde Tanr kavramnn -ontolojik bir tahlilinden ziyadeepistemolojik mahiyetinin gz nne alnmas suretiyle- genel olarakhangi an lamlar kapsad ve Kant ta ra f ndan nas l b i r yntemerevesinde deerlendir i ldii arat r lmak is tenmektedir . Dolaysyla

insann sahip olduu bilginin kkeni, nitelii ve snrlar gibi konular ileakln bunlara ilikin kullanl biimleri bilhassa Kantn gelenekselmetafizie ynelttii eletiriler esas alnarak deerlendirilecektir. ZiraKant, gelitirdii ahlak felsefesi araclyla en yksek iyiye ulalabilmesiiin teorik akl n sorun olarak fark et t ii ve ortaya koyduu amazemedii lmszlk, zgrlk ve Tanrnn varl gibi kavramlar, bukez pratik akln yardmyla ahlaksal bakmdan ele alarak aklamayaalr. Kant, bu kavram koyutlandrarak (postulat ederek) ahlakfelsefesinin sorunlarn zmeyi hedefler. Bu almada da asl olarak bu koyuttan biri olan Tanrnn varl kavram incelenecektir.

Kantn eserlerinin ve almalarnn kabaca iki ana dneme ayrldkabul edilirse Tanrnn varlna ilikin grlerinin de sz konusudnemlere gre farkllat sylenebilir. Gerekten kendisinin eletirel

ncesi dnemine denk gelen Tanrnn Varlnn Kantlanmasnda TekMmkn Kanttaki Tanr anlayyla eletirel dnem eserlerinden olan

Ar. Gr., Hacettepe niversitesi Hukuk Fakltesi, Hukuk Felsefesi veSosyolojisi Anabilim Dal

1 KANT, Immanuel, Pratik Akln Eletirisi, (ev. Kuuradi, oanna /Gkberk, lker / Akatl, Fsun), Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1994, s. 174.


2/53

Akman

Saf Akln Eletirisindeki veya Pratik Akln Eletirisindeki -doalolarak dier eletirel dnem almalar iin de geerli olmak zere-Tanr anlay, bu anlayna ilikin nitelendirmeleri ve kavramlatrmalararasnda nem li farkl l klar -de iim ler- sz konusudur. alma, bufarkl l klar da ortaya koyabilecek bir tarzda Kant n Tanr zerinednce le r in i a mlamay amalad ndan , Kant n eser le r in in vednce le r in in ince lenmesinde mmkn o lduka kronolo j ik s rayauyulmak is tenmit ir . Dolaysyla Kant n nce Tanrnn Varl nnKantlanmasnda Tek Mmkn Kant, ardndan Saf Akln Eletirisi veson o la rak Pra t ik Akl n Ele t i r i s i i l e Ahlak Metaf iz i in inTemellendirilmesi adl eserleri zerine younlalmtr. Ayrca Tanrnn

varl kavram balamnda ondan soyutlanamayacak koyutlar dncesi,ahlak yasas, en yksek iyi kavram, din felsefesi ve amalar dzeni gibiKantn felsefesinde son derece nem tayan konular da ele alnmtr.Ancak incelemenin nitelii ve snrlar gz nne alndnda, bu konularai l ikin birok nokta zerinde durulamam; bi lhassa i lgi l i konularnsadece Tanrnn varl ve din felsefesiyle balantl olan ynlerinin nplana karlarak deerlendirilmesiyle yetinilmitir.

2. Tanrnn Varlnn Kantlanmasnda Tek Mmkn Kant2ve Tanrnn Varlnn Kantlanmasna Ynelik lk almalar

Kantn elet i rel dnem ncesi yazd ve Tanry mmknolduunca ontoloj ik yn ar basan bir kant lama mcadelesi i inegirdii bu kitabnda ne srd grler ileride anlatlacak eletirel

dnem al malarndan birok nemli noktada ayr l r . Kant buradaTanry, ahlaksal olann dnda konumlandrarak onu bir ilk neden olaraknitelemekte; ideal ilikilerin varolabilmesi iin zorunlu, mutlak bir varlkbiiminde tanmlamaktadr. Buna ramen Kantn kulland yntemindaha bu almasnda Tanrnn varln kantlamaya dnk kendindennceki metafiziksel yntemlerden eitli farkllklar tad belirtilmelidir.Bu eserin nemi, Kant n elet i rel dnem al malarna giden yoldaTanrnn varl konusundaki dnceleri hakknda aydnlatc fikirlerverebilmesinde ve sistemi ile kendisindeki deiimi serimlemesindedir.

2Cassirere gre, Kantn 1763 tarihli Tanrnn Varlnn Kantlanmasnda

Tek Mmkn Kant (Der einzig mgliche Beweisgrund zu einer Demonstration desDaseins Gottes) adl eserinin nemi, bilhassa Kantn daha sonraki dnsel geliimi

asndan bakldnda ortaya kar. Sz konusu eserin, onun bundan nceki tmyazlarndan farkl olduu, bu farkn her eyden nce, onun ok daha yksek birrefleksiyon basamanda bulunmasnda ve bir eletirel kendini tanmann ortaya kmolmasnda olduu grlr. Artk imdi Kant, nndeki konular zerine, kantlara dayaliddialar ileri srmekle yetinmemekte, tersine, ayn zamanda bunlarn mantksalkaynan, bunlarn zel doruluk karakterlerini de sorgulamaktadr. Bkz. CASSIRER,Ernst, Kantn Yaam ve retisi, (ev. zlem, Doan), nklp Kitabevi,stanbul, 2007, s. 93.

1618


3/53

K a n t n T e k M m k n K a n t t a T a n r n n v a r l n nkantlanm asndaki kalk noktas am pirik - rastlantsal nesneler, eyleralannda deil, tersine zorunlu yasalar alannda; varolanlar alannda deil,

tersine saf imkanlar alanndadr3. Kant bu almasnda henz, eserinisminden de anlalaca zere Tanrnn varlnn felsefi kantlarlagster i lmesinin mmkn olduuna inanyordu4. Lakin yine de Kant ,Tanrnn varlnn kantlanmas konusunda kendisine kadar gelen sreierisinde bavurulan ve yetersiz olan yntemlerin dnda bir yntem vebu yntemlerin ileri srdkleri kantlarn dnda bir kant ortaya koymayamalyordu.

Bu amala o, geleneksel anlamdaki nesnelerin Tanrya ahlaksalbamll dncesinin yerine ahlaksal olann dnda bir bamllkdncesini konumlamak is tedi5. Kant lamalarn , sonlu bir ruh iinolduu kadar sonsuz bir ruh iin de sarslmaz normlar olarak genel vezorunlu balam ve ilikilere dayatmay denedi. Kant, verilmi bir dzenolarak nesne le r dzeninden hareke t e tmedi ; t e r s ine , tm idea ldorular iin olduu kadar, onlar dolaysyla tm gerek dorularn davarolularnn tasarmn salayan evrensel imknlara yaslanmak istedi.

Bylece Kantn arad kant, tamamen a priori6 bir nitelie dnt. O,

Immanuel Kant'n Ahlak Felsefesi Balamnda

Tanr Kavramnn Epistemolojik Bir Tahlili

3 Ibid., s. 87.4 HEIMSOETH, Heinz, Immanuel Kantn Felsefesi, (ev. Mengolu,

Takiyettin), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1967, s. 29.Heimsoethe gre Kantn bu almasnda ne srd kant aslnda rasyonel teolojininbir parasyd. Bu almas araclyla Kant, kendisinden nce Tanrnn varlnkantlamaya dnk olarak ileri srlen iddialarn hepsini yetersiz bularak ykmayamalyordu. Keza kulland yntem ona, mmkn olan biricik ispat yolu olarakgrnyordu. Burada Kant, gelenekle gelen metafizii bsbtn terk etmeden, dzeltmekistiyordu. Hlbuki sonralar, Saf Akln Eletirisi ile bu yeni kantlardan sz bileetmeden, kulland bu kantlama ynteminden vazgeecektir. Ibid., s. 30.

5 Kantn burada, Tanrnn varlna ilikin ahlaksal olann dnda bir kantaramasnn, eletirel dnem almalar gz nnde tutulduunda Tanrnn varlnahlaksal adan ele almasyla arasnda bir eliki yaratt dnlebilir. Ancak Kantn,Tek Mmkn Kantta ok farkl bir amac olduu, Tanrnn varlna ilikin a priori birbilginin olanan aratrd, oysa ileride ayrntl olarak deinilecei zere eletireldneminde buna ilikin bilgiyi aratrmay bir kenara brakt ve Tanrnn varlnailikin sorunu ahlaksal/etik bir balamda deerlendirmeye yneldii gz ard

edilmemelidir.6 Deleuzea gre Kant, deneyimden bamsz, deneye dayanmayan manasndaki a

priori kavramn daha farkl bir anlamda kullanmaktadr. Buna gre a priori, mmkndeneyimin koullardr (a priorinin, belli durumlarda, yalnzca deneyime uygulanabilirolmas mmkndr, yoksa deneyimden kmas mmkn deildir, nk tanm gereiher, daima, zorunlulukla szcklerine karlk olan hibir deneyim yoktur), yaniampirik yklemlere veya a posteriori yklemlere kart olarak evrensel yklemlerdir.Dolaysyla temel zellikleri tmellik ve zorunluluktur. Bkz. DELEUZE, Gilles, Kant

1619


4/53

Akman

rast lant sal n alanndan uzaklaabildii lde, adeta matematikselkavramlara e kavramlarn balamndan hareketle, deimez, her trlkeyfilikten bamsz, sistematik bir btn kurmak istemekteydi7.

Kanta gre mutlak bir varl k yoksa asla ideal i l iki ler , saf kavramlar a ras nda uyum ve kar t l k la r o lmazd . Kant n amacherhangi bir eyin, yani herhangi bir ier iin kesinl ikle varolmakzorunda olduunu gstermektir . nk hil ik dnmeye veri lmibir ey deildir, ama dnlebilen her ey mmkndr. Dnmeninortadan kalkmasyla verili alanda tm varolanlar ve dnmenin tm

maddesi or tadan kalkm olur8. Kant bu durumun imknsz olduu

kabulnden hareketle daha ksa bir uslamlama yaparak Tanrnn varlnkantlamaya, daha dorusu tm karmlarnn sonularn Tanr kavramad altnda birletirmeye, kavramlatrmaya ynelir.

Buna gre Kant, tm varoluu yadsmada isel bakmdan mantksalbir eliki olmadn belirtir. Ama hakl olarak yaplamayacak ey olanadorulamak ve ayn zamanda varolan bir olanak zemini olduunuyadsmaktr; dolaysyla olanak kabul edilmek zorundadr. nk insandnmeksizin onu yadsyamaz; dnmek ise rtk olarak olanaka lann dorulamak manas na ge l i r9 . Bi r baka i fadeyle o lanakkavramndan hareketle Kant, Tanrnn varlna ilikin bir akl yrtmegereklet i r i r . Buna gre eyler in olanakl l zemininden -eyler invaro lduu kabulnden- hareke t ed i ld i inde o lmayan b i r var l dnmenin imknsz olduu kant lanmak is tenir ; tm eylerin isel

olanakll bir takm varolular koul olarak gerektirmektedir. Ziray o k l u u n i m k n y a d a v a r o l a b i l m e s i m m k n d e i l d i r-dnlemezdi r - . Bylece tm bunlar zer inden hareke t ed i le rekyaplan bir akl yrtme ile Kanta gre, Tanrnn varolduuna ilikin

zerine Drt Ders, (ev. Baker, Ulus), Kabalc Yaynevi, stanbul, 2007, s. 16 - 20ve DELEUZE, Gilles, Kantn Eletirel Felsefesi - Yetiler retisi, (ev.Altu, Taylan), Payel Yaynevi, stanbul, 1995, s. 41 ve 49 - 51.

7 CASSIRER, 2007, s. 89. Eriirgile gre Kant bu dnemde kendinden ncekifilozoflarn ispat- vacip (Tanrnn varln kantlama) iin ortaya koyduklar delillerinyetersizliini anlam, onlara inanmam, fakat dncesini tamamen farkl bir yne deevirememi, ksmen de olsa kendinden nceki gelenee bal kalmtr. Ancak Tanrnn

varlnn kantlanmasnn o kadar kolay olmadnn da farkna varmtr. ERRGL,Mehmet Emin, Kant ve Felsefesi, nsan Yaynlar, stanbul, 1997, s. 47.8 CASSIRER, 2007, s. 90 - 91.9 COPLESTON, Frederich, Kant, (ev. Yardml, Aziz), dea Yaynevi, stanbul,

2004, s. 19.

1620


5/53

kesin biimde uygulanabilir bir kant ne srlm olur10. Kant yinebiz bir kez mutlak zorunlu varoluun kesinliini bildik mi, tm varlnbiricik ve basit, deimez ve sonsuz olmak zorunda olduunu, onun tmgereklii kendi iinde kapsadn ve saf tinsel bir doada olduunu,ksacas her trl belirlenimin ondan geldiini gsterebiliriz ki, tmbun lar Tanr kav ram i inde toplamay a a l r z11 d iyerek bukantlamasn daha salam temellere oturtmaya alr.

Sonu olarak Kant , saf ideal imknla, yani sonsuz doruluksistemi ile bir mutlak varln bu sistemin imkn koulu olarak zorunluolduunu gstermek zere ie balar12. Bir baka ifadeyle Tanrnn

varoluuna i l ikin zorunluluktan hareket ederek onun var olduununzorunlu luunu kan t lamaya a l r . Keza burada Cass ie r e gre ,gelecein transandantal ynteminin zel bir hazrl durmaktadr13.Ama ayn zamanda bu almada Kantn Tanrya atfettii birok nitelikve onu kavray biimi, daha nce de bel ir t i ldii zere elet i reldnemdeki al malaryla bir l ikte giderek deiecek ve burada sz

konusu olan Tanrnn ontolojik varoluunu kantlamaya ynelik ura14neml i dnmlere urayp ep is temoloj ik b ir a ray la -yn tem le-birleerek ahlaki bir ierie doru evrilecektir.

3. Saf Akln Eletirisi ve Tanrnn Varl Sorunu

3.1. Saf Akln Eletirisinin Teorik Nitelii

Kant iin akl, a priori bilginin ilkelerini salayan bir yetidir. Safakl ise bir eyin mutlak bir biimde a priori bilme ilkelerini kapsamayamalar. Ancak saf akl sistematik bir btnlk iinde ele almak pek

mmkn deildir15. nk genel olarak insann sahip olduu bilginin



10 LOGAN, Ian, Whatever Happened to Kants Ontological Argument? ,Philosophy and Phenom enological Research , Vol. LXXIV, No. 2, March2007, s. 346 ve 350 - 353.

11 CASSIRER, 2007, s. 91. Ayrca bkz. Ibid., s. 92 ve COPLESTON, 2004,s. 19 - 20.

12 CASSIRER, 2007, s. 92.13 Idem.14 Kantn Tanrnn varlna ilikin ontolojik kayglara dayanan kantlama

amacndan eletirel dneminde bilhassa Saf Akln Eletirisinde neden vazgetiineilikin ayrntl bir analiz iin bkz. LOGAN, 2007, passim.15 Kanta gre saf akln organonu tm saf a priori bilgilerin kazanlabilmelerini

ve edimsel olarak ortaya karlabilmelerini salayan ilkelerin bir toplam olacaktr.Byle bir organonun tam olarak uygulanmas saf akln bir sistemini salayacaktr. Ancakbyle bir sistemin gerekletirilebilmesi olduka fazla ey istemek olacaktr. KANT,Immanuel, Ar Usun Eletirisi, (ev. Yardml, Aziz), dea Yaynevi, stanbul, 2008,s. 70.

1621


6/53

saf akl araclyla geniletilebilmesinin olana ve olanaklysa hangidurumlarda bunun gerekletirilebilecei belirsizdir. Dolaysyla Kant safakln eletirisine ynelir16; bu eletiri insan aklnn belki genilemesinideil ama durulatrlmasn ve onun yanlglardan uzak tutulabilmesinimmkn klar17. Gerekten de Saf Akln Eletirisinde ortaya konangrler balamnda dnldnde akln teorik kullanl srf bilmeyetisinin nesneleriyle urayordu ve akln, bu kullanl bakmndan bireletirisi, aslnda yalnz saf bilme yetisiyle ilgiliydi. nk bu yeti, dahasonra dorulanan b i r kukuyu, yani kolayca s n r la r n aarakula lamayacak nesneler ya da birbir iyle el ien kavramlar arasndaken dini yi t i rdii kuk usun u uy and r yord u 18. Bu da saf akln birs i s t e m i n i n k u r u l a b i l m e s i n i n n n d e k i t e m e lengellerden/imknszl klardan bir ine neden olmaktayd . DolaysylaKant n bu engeli / imknszl grmesi net icesinde ki tabnn isminirnein neden Saf Akln Sistemi deil de Saf Akln Elet i r is ikoyduu imdi daha anlaml hale gelmektedir. nk saf akln eletirisiaraclyla Kantn amac a priori bilginin tam olarak saflna -yaniiinde ampirik herhangi bir e tamamas durumuna- ulaabilmekti ,yoksa sistem kurmaya ynelik bir aray iinde bilginin genilemesininolanaklarn arat rmak deildi . Bir baka ifadeyle Kant , kul landeletirel yntem araclyla, teorik akln19 ampirik etkenler dolaysylaiine debilecei hatalar a priori bilmenin ilkelerini ona salamaksuretiyle -m mkn o lduk a- bertaraf etmeye/dzeltmeye alyordu.

Akman

16 Felsefenin teorik ve pratik olmak zere iki ana blme ayrlmasna karn safakln eletirisi temel blmden oluur. Ayn zamanda her biri bir yetiye tekabl edenbu blm saf anlama yetisinin, saf yarg yetisinin ve saf akln eletirisi olarakadlandrrlar. Kant tarafndan her yeti de a priori yasamac olduklar iin sa f olaraknitelendirilmilerdir. KANT, Immanuel, Yarg Yetisinin Eletirisi, (ev. Yardml,Aziz), dea Yaynevi, stanbul, 2006, s. 27.

17 KANT, 2008, s. 70 - 71. Kant saf akln eletirisi araclyla kitaplarnveya saf akl sistemlerinin bir eletirisinin amalanmadn belirtir. Kantn ilgilendiiey saf akl yetisinin kendisinin eletirisidir. Bu sayede ancak alanla ilgili eski ve yenitm almalarn felsefi ieriklerini deerlendirebilecek bir denek tana sahip olunabilir.Ibid., s. 72.

18 KANT, 1994, s. 16. Buna karn pratik kullanlnda ise akl, tasarmlarn

karl olan nesneleri meydana getiren ya da kendini bu nesneleri meydana getirmekzere belirleyen, yani kendi nedenselliini belirleyen bir yeti olan istemenin belirlenmenedenleriyle urar. Idem.

19 zleme gre teorik akl, nesne ve olgulara ynelik olarak, bilen, seyreden,bant kuran akldr; pratik akl ise, tasarmlar yapan, amalar koyan, seim vetercihlerde bulunan, koyduu amaca uygun aralar yapan ve tm bunlarla iliki ierisindeeylemi ynlendiren akldr. ZLEM, Doan, Etik -Ahlak Felsefesi-, nklpKitabevi, stanbul, 2004, s. 14.

1622


7/53

Saf Akln Eletirisi balamnda ele alnmas gereken nemli birkavram da transandantal felsefedir. Kant, nesneler ile olmaktan ok apriori olanakl olduu lde nesnelere ilikin bilgi tr ile ilgilenen tmbilgiyi transandantal ve buna dayanan kavramlar sistemini transandantal

felsefe olarak adlandrr20. Burada insann duyularla alglad gereklik,kendi tmell ik ve zorunluluk temeller ini , bir baka ifadeyle nesnelgeerlilik temellerini, bilen znede mevcut bilme koullarnda bulur.Yntemsel bir anlama sahip olan transandantal kavram, bi l inendenziyade bilme tarzn ne kartr21. Transandantal felsefe, akln, metafiziksistemlerde kendisinden gelen bir kanlmazlkla iine dt elime vehatal yollarla ilgili sorunlarla uramakta; ayn zamanda insan nasluzlamazlklara ve ekimelere gtrdn, ksacas metafizik alandaakln kullanlmas imknlarn aratrmaktadr22. Transandantal felsefeyisaf akln tm ilkelerinin bir sistemi olarak gren Kant iin saf aklneletirisi, transandantal felsefeyi oluturan her eyi kapsamna alr ve

kendisi transandantal felsefenin tam idesidir23. Transandantal felsefeneticede saf teorik akln bir felsefesidir, dolaysyla iinde ampirikherhangi bir e bulunmayp pratik akln dnda yer alr.

Kantn Saf Akln Eletirisi kitabyla ilgili bir dier nemlinokta onun genel olarak metafizik kavram ile kurduu iliki balamndaor taya kar . rnein Heidegger in Kant yorumunda Saf Akl nElet ir is i , bi l im olarak metafiziin, bylel ikle de genel olarak saf



20 KANT, 2008, s. 71. Kanta gre transandantal felsefe saf akln eletirisininbir idesidir. Ayrca btn bir tasar olarak saf akln eletirisinin, ilkelerden tasarlanmasve bunu oluturacak tm paralarn tamamlanmlklarnn ve salamlklarnn tam birgvencesi olmas gerekir. Saf akln eletirisinin kendisinin transandantal felsefeolmasnn yegne nedeni tam bir sistem olabilmek iin henz btn a priori insanbilgisinin ayrntl bir zmlemesini de kapsamas gerekmesidir. Ibid., s. 72. Ayrcabkz. AKARSU, Bedia, Immanuel Kantn Ahlak Felsefesi, nklp Kitabevi,stanbul, 1999, s. 25 - 26.

21 ALTU, Taylan, nyaz - Yarg ve Bilin - Kantn zne Felsefesizerine, DELEUZE, Gilles, Kan tn Eletirel Felsefesi - Yetiler retisi,(ev. Altu, Taylan), Payel Yaynevi, stanbul, 1995, s. 11 - 12.

22 HEIMSOETH, 1967, s. 62.

23 KANT, 2008, s. 72 - 73. Buna ramen saf akln eletirisi henz bu biliminkendisi deildir, nk analizde yalnzca a priori sentetik bilginin tam bir yarglannngerektirdii denli ileri gider. Ayrca Kanta gre byle bilimin blmleniinde ampiriknitelikli herhangi bir eyin ieri girmesine izin verilmemesi, a priori bilginin btnylesaf olmas da gerekmektedir. Buna gre, rnein ahlakn en yksek ve temel kavramlar,a priori kavramlar, bilgiler olmalarna karn, bunlar transandantal felsefeye aitdeillerdir. nk bu kavramlar her ne kadar zorunlu olarak dev kavramna alnyorlarsada ampirik nitelikleri dolaysyla transandantal felsefenin dndadrlar. Ibid., s. 73.

1623


8/53

felsefenin temellendirilmesi olarak kabul edilir24. Saf Akln Eletirisiaraclyla Kant, insana, doann verdii metafizik yap ve bu yapkarsnda insan aklnn ald tavr gstermeye alr. Bir baka ifadeyle

metafiziin bir metafiziini gerekletirmeye alr25. Bu balamdabir taraftan metafizie ilikin geleneksel sorunlar ele alr ve onlar eletirir- sorgular , dier taraf tan kendi elet i rel yntemi arac l yla kendimetafiziini yeniden kurgulama - biimlendirme giriimine balar.

Gerekten de metafizik kavramna ilikin sorunlar, gerek teorik aklgerek transandantal felsefe balamnda Kant iin bir dier tar t mazeminini oluturur. Kant, kendisinden nce gelen metafizik gelenee her

ne kadar sert eletirilerde bulunsa da metafizik sorularn gereksizliini,bi l im iinde metafizik sorulara yer kalmadn iddia etmemektedir .Aksine ona gre metafizik, halen temelini akln varlk yapsnda bulur.M e ta f i z ik so ru l a r ba bo b i r b ilme h r s n n zo r l am as ndandomamaktadr ; akl n kendisinden gelmektedir . nk dncenin,verilmi duyulur dnyasnn snrlar iinde kalmayp derinlere gitmekis temes i , dorudan doruya insan ak l n n var l k yaps y la i lg i l i

bulunmaktadr26. Kendisinden nce gelen metafiziin dogmatik yapsnadikkat eken Kant iin metafiziin temellendirilmesi, onun i olananngsterilmesi anlamna gelmektedir. Yani dogmatik yapdaki felsefeninkarsna eletiriyi karmak gerekmektedir27. Gerekten metafizii aklndoal bir yatknl olarak gren Kant iin, eletirel yntemin dndakibaka yn t em veya a r a l a r l a me ta f i z i in ge r ek l e t i r i l eb i lmes i

olanakszdr. Keza klasik anlamda metafiziin dt hata ve yanlglarbu tr yanl seilmi yntem ve aralardan kaynaklanmtr. Yine Kanta

Akman

O A24 Heidegger, Martin, Phaenomenologische Interpretation von Kants Kritik derreinen Vernunft. Frankfurt am Main: Vittori Klostermann, 1977, s. 10dan aktaranTRKYILMAZ, etin, Heideggerin Ontoloji Tarihinde Kant Felsefesinin Yeri,Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 2004, Cilt: 21, Say:1, s. 171.

25KTEM, lker, David Hume ve Immanuel Kantn Kesin Bilgi Anlay,

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Yl: 2004,Cilt: 44, Say: 2, s. 45. kteme gre Kant, bu eserinde, ilkin yarglar incelemi,bunlar analitikve sentetik olmak zere ikiye ayrm, analitik yarglarn, karakterlerigerei hep a priori, sentetik yarglarn ise, hem a priori hem a posteriori olduklarn

belirtmitir. Idem.26 HEIMSOETH, 1967, s. 62 - 63. Kantn gerekletirmek istedii eletirelyntem bir bakma zne - nesne ilikisinin tersine evrilmesi olarak da grlebilir. ZiraKant ncesi metafizik, znenin dsal nesnenin kopyasn kardn iddia ederken, Kantnesneleri oluturan eyin znenin dsal dnyaya yanstt biim olduunu dnyordu.KARATANI, Kojin, T ranskritik - Kant ve Marx zerine, (ev. nal, Erkal),Metis Yaynlar, stanbul, 2008, s. 55.

27 TRKYILMAZ, 2004, s. 173.

1624


9/53

gre o lanakl b tn b i l imler a ras nda ya ln z metaf iz ik taml aeritirilebilir ve artk deimeyecei ve yeni bulularla genileyebileceibir mahiyete sahip klnabilir. nk burada akl, bilgisinin kaynaklarnnesnelerde ve grde bulmaz, kendinde tar ve yeti olarak ilkelerini tamve her trl yanl anlamay engelleyecek bir ekilde belirleyince, artk safakln a priori bilecei, hatta hakl olarak sorabilecei bir ey kalmaz.Sonuta Kant iin klasik metafiziin geerliliinden artk sz edilemez isede metafizii (fakat sadece akln salam ve tamamlanm bir eletirisiaraclyla biimlenecek olan bir metafizik) tamamen gz ard etmek hala

mmkn grnmemektedir28.

3.2. Teorik Akl Balamnda Tanrnn Varl SorunuSaf Akln Elet i r is i balamnda ele al nan Tanrnn varl

sorununu, bir nceki blmde belirtilen grleri ve kavramlar gznne almadan deerlendirebilmek mmkn deildir . Gerekten saf akln, onun eletirisinin, transandantal felsefenin ne olduuna, Kantnsistemi ierisinde nasl bir yer igal ettiine dikkat etmeden, Kantn,Tanrnn varlna ilikin bilginin geniletilemeyeceine veya rneindaha genel olarak Tanrnn bizat ihi varl nn neden teorik ak lcakantlanamayacana ilikin grleri anlalr ve belirgin bir mahiyetekavuamaz. Zira Saf Akln Elet i r is i ve ancak orada kullan lanyntemin kavranabilmesi sayesinde Kantn Tanrnn bilgisine ilikindnceleri aydnlanabilir. Tpk kendi felsefi sistemi gibi Tanrnnvarlna ilikin grleri de gelitirdii eletirel yntem araclyla artk

ok farkl bir boyuta ulam, geleneksel felsefenin ve metafiziin grve kuram larndan esasl olarak farkllamtr.

Ka nt n Tanr anlayndaki bu deiim -he m klasik anlamdakime ta f i z ik Tan r an l ay ndan hem de Tan r n n Va r l n nKantlanmasnda Tek Mmkn Kantta tartt Tanr kavramndan-, aslolarak Saf Akln Eletirisi ile kendini gsterir. Aristotelesten Kantakadarki metafizik gelenekte Tanr anlay bir mutlak z veya mutlakvarlk olarak kabul ediliyordu. Bu anlaya gre, kendi bana ve



28 KANT, Immanuel, Gelecekte Bilim Olara k Or taya kab ilecekHer Metafizie Prolegomena, (ev. Kuuradi, oanna / rnek, Yusuf), TrkiyeFelsefe Kurumu, Ankara, 2002 (b), s. 120 - 123. Bu balamda iddetle kar kt vekimi yerlerde sradan okul metafizii diyerek eletirdii klasik -dogmatik- metafizik

dnce ile kendisinin bir neri olarak getirdii eletirel yntem araclyla metafiziingerekletirilmesi arasndaki farkllklar Kantn u benzetmesiyle ok ak bir biimdeortaya kar. Kanta gre eletiri ile sradan okul metafizii arasndaki ilgi, kimya ilesimyann veya astronomi ile astrolojinin arasndaki ilgiye benzer. Sadece eletiri, birbtn olarak metafiziin gerekletirilebilmesinin tm aralarn kendinde tar. Ibid.,s. 121. Burada Kantn metafizik kavramn tmden reddetmeyip, eletirel yntemiaraclyla akl tarafndan yeniden biimlendirilmi bir biimde kurgulayarak korumayaalmasnn, oluturduu ahlak felsefesiyle yakn ilgisi gzden karlmamaldr.

1625


10/53

Akman

kendinde bir z olmasayd, koullu ve baml nesneler dnyas asladnlemez, tm gereklik zden yoksun bir grntye dnrd.Keza Kant Tek Mmkn Kantta byk oranda yukarda bel ir t i lenTanr anlayna sahipti. Hatta Kant bu almasnda, mutlak zorunlu zn,yalnzca gerek deil, tm mmkn varln temeli, kavramsal ve idealtm dorularn nedeni olduunu k antlamaya almt. Fak at Saf AklnEletirisi ile Kant bu anlaytan uzaklamtr. Artk Kant, Tanr idesinibir mutlak z veya mutlak varlk olarak ele almamakta29, tersine bu ideiinde deney imknnn zgl ilkesini tasarlamakta ve bylece ampirikarat rmann genel grevler i i in dolayl bir ba kurucu i lkeyedayanldn gstermektedir30. Gerekten de Kant n transandantalka lk noktas ndan hareke t ed i ld i inde , gene l l ik le v a r l k n tmvarolanlarn tek ve biricik bir kavramsal yklemi olmad, tersine varlk

kavramnn bir bilgi problemi olduu grlr31. Keza Kant Saf AklnEletirisinde, Descartesn Tanrnn varlna ilikin ontolojik ynlkantlamalarn eletirirken varlk gerek bir yklem deildir diyerek birbakma tm ontolojik kantlamalara da kar kmaya alr. Kant bu trontoloj ik kant lamalardaki hatann, varl n nesnelere yklenebilecekgerek bir yk lem olduu varsaymndan kaynaklandn syler32.

Tanr, metafizikte, her eye ngelen nelik, yani tm saf konum vemkemmellikleri kendinde tayan, tm olumsuzluk ve eksiklikleri dtabrakan bir ey olarak dnlr. Tanr, bu anlamda, her trl hilii dtabrakan bir mutlak varlk konumundadr33. Oysa Kant artk bu Tanr

alglamasn bir kenara brakarak, Tanr kavramna ykledii transandantalierik ile onu, tm yklemlerin altna girdikleri deil, tersine buyklemler in onun i inde kavrandk la r b i r kavram olarak e lealmaktadr. Kanta gre akl, Tanr kavramna asla ideal bir z, bir mutlakvarl k olarak iht iya duymaz. nk akl yalnzca bir z idesinegereksinmektedir. Bylece Tanr kavram, akl iin tm varolanlarnimkn konusunda bir ilksel rnek idesi olmakta veya bir baka ifadeyleher eye ngelen z manasnda bir anlam tamaktadr. Koul olarak

29 Kanta kadar idealist anlamdaki ontoloji varlk, kendisinde hibir elikitamayan byle bir z kavramnn tad kesin ve nihai niteliklerden hareketle,eksiksiz bir mantksal tamlk iinde gstermek istemitir. CASSIRER, 2007, s. 273.

30 Ibid ., s. 272 - 273.31 Ib id ., s. 273.32 NAN, lhan, Kantn Varlk Kavram zerine, Cogito - Sonsuzluun

Snr nda: Immanuel Kant, Say: 41 - 42, K 2005, s. 105 - 106. Ayrca bkz.URHAN, Veli, Kantn Bilgi Kuramnda Metafizik nermelerin Stats, ImmanuelKant: Mula niversitesi Uluslararas Kant Sempozyumu Bildirileri,(edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 164 - 165.

33 CASSIRER, 2007, s. 277.

1626


11/53

her eyin kendisine dayandrld bu Tanr kavram, metafiziin mutlak

varl olmaktan kp, bel l i bir bi lgi koyutu hal ine gelmektedir34.Bylece Kant, Tanrnn varlna ilikin ontolojik ynl kantlamalarntahliline balayarak, insann sahip olduu/olabilecei Tanrya ilikinbilginin nitelii ve olanan aratrmaya koyulur.

Saf Akln Eletirisinde, Tanrnn varoluuna ilikin grlerin vebunlarn kantlanabilmesi amacyla ne srlen fikirlerin ayrntl birtahlilinin yaplmasnn altnda yatan neden de budur. Bu tahliller Tanrnnvar l sorununun neden teor ik ak lca zmlenemedi in in veyazmlenemeyeceinin ipularn verir. leride ayrntl olarak analiz

edilecek pratik akla, Kantn, Tanrnn varlnn kantlanmas iin nedenbavurmak durumunda kald ancak bu sayede aydnlatlabilecektir.

Kant, teorik akln, Tanrnn varln kantlayabilmek iin farklyol -y nte m - kullandn belir ti r . A ncak bu yntemlerin hi bir ininkesin olarak Tanrnn varln kantlamaya yetmediini de ekler35. Klasikveya teorik olarak da adlandr lan bu yntemler Tanrnn varl nnkantlanmasnda dnceden ve bilgiden hareket ediyorlar, dolaysylateorik akl temel hareket noktas olarak kabul ediyorlard. Oysa KantTanrnn varl n saf prat ik akl n bir koyutu olarak koymak, ahlaki

de ne yim i36 ussal bir temel zerine oturtm ak istiyordu. Bu nedenle deKant, teorik akln klasik kantlama yntemini eletirel bir adan ele



'ZA . **

34 Ib id ., s. 277 - 279. zellikle varlk - yklem ilikisi balamnda ayrcabkz. NAN, 2005, passim.

35 Mutlak olarak zorunlu bir varlk kavram saf akl kavramdr, salt bir idedir kinesnel olgusall akln ona gereksiniyor olmas olgusu tarafndan kantlanm olmaktanok uzaktr. nk ide yalnzca eriilmesi olanaksz belli bir tamamlanmlk zerineynergeler verir ve bylece gerekte anlama yetisi [verstand] yeni nesnelere dorugeniletmekten ok onun snrlandrlmasna hizmet eder. Ama burada Kanta gre, tuhafolduu denli de sama olan bir ey vardr. Genel olarak verili bir varolutan herhangi birmutlak olarak zorunlu varoluun karsanmas kanlmaz ve doru grnyor olmasnakarn, yine de anlama yetisinin tm koullar byle bir zorunluluk kavramnoluturmada btnyle insann karsnda dururlar. KANT, 2008, s. 569. Ayrca bkz.KANT, 2006, s. 332 - 333.

3636 Bilginin ve deneyimin imkn konusu , Kantn yrtt temelsoruturmalardan biridir. Kantn deneyimden anlad, dnce ve yarg vermeyeterlilii ieren z-bilinli bir farkndalktr. Bilgiden anlad ise z-bilinliznenin kendi deneyimi hakknda sahip olduu ve yarglar ierisinde ifade edilebilen birbilgi trdr. ALTU, 1995, s. 10. Kantn bilginin edinilmesi ve anlama yetisi zerineilikin grlerinin eletirisi iin bkz. STEINER, Rudolf, Gerek ve Bilim -zgrlk Felsefeye Giri, (ev. Kanat, Akn), lya zmir Yaynevi, zmir, 2008,s. 17 - 24.

1627


12/53

Akman

almaya yneliyordu37. Bu yntemlerden i lki ontoloj ik kant lamadr .Ontolojik (ontologische) kantlamada tm deneyim soyutlanr ve yalnzcakavramlardan en yksek bir nedenin varoluuna a priori karsamayaplr. kinci yntem kozmolojik (kosmologische) kantlamadr. Burada,yalnzca belirsiz deneyim, herhangi bir varolu ampirik olarak temelal nr . Son yntem olan f iziksel teoloj ik ( p h y s i k o t h e o l o g i s c h e ) kant lamada ise bel ir l i bir deneyimden ve duyulur evreninin onunyoluyla bilinen tikel yapsndan balanlr ve nedensellik yasalar ile uyumiinde ondan evren dndaki en yksek nedene - T an rya - trmanlr.38.

Ka ntn saf teorik akl araclyla T anrnn varlnn kantlanmasnn

neden mmkn olmadna ilikin grlerinin daha iyi anlalabilmesiiin yukarda isimleri zikredilen yntemin ksaca ele alnmas gerekir.Bu sayede, Kantn Tanrnn varlnn kantlanabilmesi iin pratik aklnklavuzluuna bavurmasnn al t nda yatan zorunluluklar daha kolayanlalabilecektir.

Ontoloj ik kant lama ynteminde btnyle keyfi bir biimdetasarlanm olan bir ideden ona kar l k den nesnenin kendisikarsanmak is teniyordu. Kanta gre byle bir is tem doall ktanbtnyle uzak ve sadece skolstik beceriye yarar bir nitelikteydi.nk daha batan insan aklnn varoluun temeli olarak zorunlu bir eyivarsayma gereksinimi olmam olsayd -bu zorunluluun koulsuz apriori kesin olmas gerektii iin-, akl olanakl olduu yerde byle biristeme doyum verebilecek ve bir varoluun btnyle a priori bilinmesini

salayabilecek bir kavram aramaya zorlanmyor olsayd, hibir zamanbyle bir yola bavurmazd. Oysa byle bir kavramn en olgusal varlkidesinde bulunduuna inanlmtr. Bunun sonucunda sz konusu ide,insann baka nedenlerle varolmas gerektiine inandr lm olduuzorunlu varln daha belirli bir bilgisi iin kullanlmtr. Ancak busayede ortaya kan ontolojik kantlama ne var ki Kanta gre, kendisindene salam anlama yetisi [vers tand] iin ne de daha akademik bir kesinkantlama iin doyurucu herhangi bir ey tar39.

Kozmolojik kantlama yntemi ise herhangi bir varln ncedenverili koulsuz zorunluluundan onun snrsz olgusalln karsar. Bunagre, eer bir ey varsa, mutlak olarak zorunlu bir varlk da vardr.rnein, en azndan ben varm denebiliyorsa, mutlak olarak zorunlu

37 AYDIN, Mehmet S., Kan tta ve ada ngiliz Felsefesinde Tanr- Ahlak likisi, Umran Yaynlar, Ankara, 1981, s. 2.

38 KANT, 2008, s. 568.39 Ibid ., s. 577 - 578.

1628


13/53

bir varlk iin de ayn ey sylenebilir40. Burada kk ncl birdeneyimi, byk nerme ise genel olarak bir deneyimden zorunlununvaroluunu karsamay kapsar. Deneyime dayanmas -deneyimden genelolarak zorunlu bir varl n varoluunu kant lamak iin yararlanmas-itibaryla ontolojik kantlamadan farkl olduunu gstermek ister. Ancakmutlak varln zelliklerinin neler olabileceine dair ampirik nclgsteremez; bylece akl, deneyimi btnyle bir yana brakarak mutlakolarak zorunlu varl n hangi zel l ikler inin olmas gerektiini , tmolanakl eyler arasnda hangisinin mutlak bir zorunluluk iin gereklikoullar kendi iinde kapsadn yalnzca kavramlardan bulmaya alr.Dolaysyla deneyime bavurma tmyle szde kalr ve tpk ontolojik

kantlamada olduu gibi kavramlara dayanmak zorunda kalr41. Sonutakozmolojik kant lama, deneyimi -sz konusu deneyimin bel irs iz birdeneyim olduu da gzden rak tutulmamaldr- , problemin zmnekatmaya alsa da bu aba zme somut bir katk salayamaz, kezakavramlara dayanan bir zmlemeye geri dnlmesine neden olur .Ontolojik kantlamann baarl olamamasna neden olan tm sebepler,kozm olojik kantlamann da baarya ulaamamasnda ayn biimde ortayakarlar.

Teor ik ak l n Tanr n n var l n n kan t lanabi lmes ine ynel ikkulland son yntem ise fiziksel teolojik kantlamadr. Bu kantlama



40 Descartesn mehur Cogito, ergo sum szleri de bu balam iinde elealnabilir. Dnme kavram, bir taraftan dnen kiinin var olduunun bir kantsaylrken, dier taraftan ayn uslamlama yoluyla Tanrnn varlnn kantlanmasna dekizlenebilecek bir mantk silsilesi de balatabilmektedir. Bu kantlama ynteminde varolmas gereken mkemmel bir varlk kavramndan hareket edilerek, mantk yoluylaonun varl gerek bir varlk olarak ispat edilmeye allyordu. Ayrntl bilgi iinbkz. HEIMSOETH, 1967, s. 29. Kantn da ilk dnem eserlerinden olan TanrnnVarlnn Kantlanmasnda Tek Mmkn Kantta ne srd grlerin -ontolojiksaikli abalarnn- Descartes ve Leibniz gelenei ile olan ilikisi hususunda ayrca bkz.LOGAN, 2007, s. 348 - 349.

41 KANT, 2008, s. 578 - 581. Gerekten kozmolojik kantlama bir deneyimitemel alsa da, bunun herhangi bir tikel zelliinden deil ama genel olarak ampirik bilinyoluyla verili bir varolu ile bant iinde saf akl ilkelerinden yola kar ve yalnzca safkavramlara dayanabilmek iin bu yol gstericilii hemen bir yana atar. Ibid., s. 586.Kozmolojik delilin muzdarip olduu btn skntlar bu ekilde ortaya koyan ve

kozmolojik delilin en az ontolojik delil kadar hatal olmakla kalmayp, fazladan bir deitensizlik veya drstlkten yoksun olduunu bildiren Kanta gre, sz konusu yenikant sanki bizi yepyeni bir yoldan giderek salam ve gvenli bir sonuca ulatracakmgibi yapsa da, kk bir manevrann ardndan, adeta bir el abukluuyla bizi eski yolasokmaktadr. Hal byle olduunda, ontolojik delil doruysa eer, kozmolojik delile zatengerek kalmaz; yok ontolojik delil yanlsa da, kozmolojik delilin doru olabilmesi himmkn deildir. CEVZC, Ahmet, Aydnlanma Felsefesi Tarihi, Ezgi Kitabevi,Bursa, 2002, s. 244.

1629


14/53

Akman

ynteminde, kozmolojik kantlama ynteminden farkl olarak belirsiz birdeneyim yerine belirli bir deneyim temel hareket zeminini oluturur.Varolan evrenin eylerinin deneyiminin ve bunlarn yap ve dzenlerininen yksek varl n varoluuna i l ikin gvenil i r bir kanya ulamadayardm edecei kabul edilir. Bu kantlamada temel sorun bir ideye uygundecek herhangi bir deneyimin nasl verilebileceiyle ilgilidir. Kantagre idenin zgnl hibir zaman deneyimin onunla akmamasndayatar. Zorunlu ve kendine yeterli bir kk varla ilikin transandantal ideylesine ezici bir byklktedir ve her zaman koullu olan tm ampirikeylerden ylesine yksektir ki bir yandan byle bir kavram doldurmakiin hibir zaman deneyimde gere bulunamazken te yandan koulsuz

her zaman bo yere koullunun alannda aranr. Keza hibir ampiriksentezin yasas onun bir rneini ya da en kk bir ipucunu dahiveremez. Eer en yksek varlk bu koullar zincirinde duruyor olsayd, ozaman kendisi dizinin bir yesi olur ve dolaysyla nceledii daha altyeler gibi kendisinin daha yksek zemini iin daha te bir aratrmay

da gerektirirdi42. Oysa en yksek varlk kavram iin bylesi yeni bir stvarl a gereksinim duyulmas kabul edi lemez. Dolaysyla f iziksekteolojik yaklamn da tpk dier iki yaklam gibi tanrnn varlnnkantlanmasnda yetersiz kald ortaya kar. Grld zere teorikakln her kantlama yntemi de kesin bir sonuca -kantlama imknna-u laamam ve Tanr n n var l na i l i k in teor ik ak l n b i lg i s in igeniletememitir. Tanrnn varlna ilikin sorunun zm artk pratikakln bir meselesi haline gelmi ve ileride de deinilecei zere Kant

tarafndan sorun, pratik akln tanrnn varl kavramn koyutlandrarakzmesi suretiyle giderilmeye allmtr.

Mengoluna gre de Kant, Tanrnn varl, zgrlk ve ruhunlmszl kavramlarnn insan tarafndan gereksendiini gstermeyea l r . Faka t ayn zamanda Kant sz konusu kavramlar n i spa ted i lemeyecein i , nk bu kavramlar n teor ik b i lg in in d ndabulunduunu ve btn kantlarn insan anlamszla gtreceini de farketmitir. Ancak insan bu kavramlarn var olduunu yine de syleyebilir.Zira Tanrnn varl, zgrlk ve lmszlk teorik akln birer idesi olupbu kavramlar kabul edi lmedii zaman insan, birok fenomeni izahedebilmekten aciz kalr43. Bu durumu bertaraf edebilmek iin ise insan

42 KANT, 2008, s. 590 - 591. Fiziksel teolojik kantlama yntemi de tpkkozmolojik kantlama ynteminde olduu gibi aslnda ontolojik ynteme srtn dayar.Gerekten Kanta gre fiziksel teolojik yntem bir en yksek varln varoluunu hibirzaman yalnz bana gsteremez; tersine, bu eksiklii gidermek iin her zaman kendisineancak bir giri olarak hizmet ettii ontolojik kanta geri dnmek zorundadr. Ibid., s.593.

43 MENGOLU, Takiye ttin, Kant ve Schelerde nsan Problemi -Felsefi Antropoloji in Tenkid Bir Hazrlk, stanbul niversitesi Edebiyat

1630


15/53

-prat ik akla bavurmak suret iyle- oluturaca koyutlar arac l ylavar l k la r n kan t layamad bu kavramlar n an lamland r lmas n nolanaklarn arar.

Sonu olarak Kantn Saf akln Eletirisinde ulat netice gerekkendisinin elet i rel ncesi dneminden gerekse kendisinden ncekimetafizik gelenekten nemli bir kopu noktasna tekabl eder. Artk Kantiin Tanr kavram, geleneksel teolojinin kabul ettii manada bir gereklikkoyutu eklinde deil, akl tarafndan konulmu bir bilgi koyutu, bir aklidesi olarak kabul edilmektedir44. Tanr kavramnn bu ekilde kabulKantn ilerideki almalar iin de nemli bir hareket noktas olacak;

keza aada ayrntlarna girilecek ahlak yasasnn ve en yksek iyikavramlarnn temellendirilmesinde nemli bir yer tutacaktr.

4. Saf Pratik Akln Koyutlar zerine

Saf Akl n Ele t i r i s inde Kant n or taya srd gr le rerevesinde ortaya kan sonu akln teoloji asndan salt teorik birkullanm iin yaplan tm giriimlerin btnyle verimsiz ve iyaplarnagre b i re r s f r ve h i o lduudur . Ayn zamanda akl n doaincelemelerinde kullanmnn ilkeleri de ne olursa olsun insan hibirteolojiye gtremez. Buna gre, eer ahlaksal yasalar temel alnmaz yada yol gsterici olarak kullanlmazlarsa, btnnde akln hibir teolojisiolamaz. nk akln tm sentetik temel ilkeleri ikin kullanma aktr;ama bir en yksek varln bilgisi bunlarn aknsal bir kullanmngerektirir ki, insann anlama yetisi [verstand] bu i iin kesinlikle uygun

deildir45.

Tanrnn varlna ilikin sorunsaln zmnde teorik akln yetersizkalmas ve ahlak yasasna bavurunun gereksinmesi beraberinde pratikakln bu sorunun zmne ynelik etkinlie katlmasn zorunlu klar.Bu noktada Kantn, Tanr kavramn nasl ele ald problemi belirginleir.G e r e k t e n K a n t n T a n r n n v a r l z e r i n e d n c e l e r in i nserimlenebilmesi, ncelikle Tanr kavramm niin ve nasl kullandnnanlalmasn gerektirir. Dolaysyla Kantn ahlak yasas bu noktadainceleme alanna girer. Kantn ahlak sistemi baz koyutlar zerine inaedilmit ir . Bunlar daha nce ei t l i vesi leler le adlar z ikredilenzgrlk, lmszlk ve aada ayrntl biimde incelenecek olanTanrnn varl koyutlardr.



Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1949, s. 29 - 30 ve 91 - 92. Mengoluna gre teorikakl ile pratik akl arasnda bir ballk ilikisi vardr, ancak bu ilikide pratik akl,teorik akla gre bir stnle sahiptir; zaten Kantn ahlaki/etik idealizmin temelleri debu noktalarda aranmaldr. Mengolunun akln pratik ve teorik kullanyla ilgili dahaayrntl grleri iin bkz. Ibid., s: 31- 32.

44 CASSIRER, 2007, s. 279.45 KANT, 2008, s. 602.

1631


16/53

Akman

Kantn s is temini bu koyutlar46 iyice anla lmadan kavramakolduka gtr . ncelikle bu koyutlar n Kant iin mutlak dogmalarolmadn ve eitli zorunluluklardan kaynaklandn belirtmek gerekir.Gerekten de Kanta gre tm bu koyutlar aslnda, bir koyut olmaypbir yasa olan ahlakllk ilkesinden kar; akl, bu yasa araclyla dolayszolarak istemeyi belirler; isteme de, byle belirlenmi olduundan, safisteme olarak, buyurtusunun bu zorunlu koullarnn yerine getirilmesiniis ter . Bu koyutlar teorik dogmalar deil , prat ik bakmdan zorunlukabullerdir, dolaysyla geri teorik bilgiyi geniletmezler, ama teorikakln idelerine47 genel olarak (pratik olana ilikileri araclyla) nesnelgereklik salarlar ve onlara, teorik akln aksi halde olanaklarn bile nesrmeye cesaret edem eyecei kavram lar olma hakkn k azandrrlar48.

Her koyutun birbirleriyle karlatrlarak ksaca incelenmesi,ileriki blmlerde Tanrnn varl konusunun amlanmas balamndakolaylk salayacaktr. lmszlk koyutu, srenin, ahlak yasasn tamolarak yer ine ge t i rmeye uygunluunun pra t ik zorunlu koulundankar49; zgrlk koyutu50, duyular dnyasndan bamszln ve bir

46 Kant iin ahlak felsefesini olutururken var olan temel soru metafiziinolanakll ile ilgilidir. Bu balamda metafiziin temel sorunlar da Tanr, zgrlk velmszlk olarak ortaya kar. yle ki Kantn ahlak zerine yazdklarnda zgrlk,lmszlk ve Tanr koyutlar bilimsel olarak kantlanabilir ideler deil ama ahlak yasasimlemleri olarak getirilirler; ahlaksal ykmllk olgusunun tannmas bu gerekliklere

ynelik pratik bir inanc gerektiriyor ya da koyutluyor grnr. Bunun sonucu olarakKant yine duyular st bir alann varolduunu ileri srer, ama bunun anahtarn dogmatikmetafizikte deil, ahlaksal deneyimde bulur. COPLESTON, 2004, s. 42 - 45. Pratikakln koyutlar balamnda ayrca bkz. AYDIN, 1981, s. 27 - 28.

47 Kanta gre ideler, kendilerine deneyimde hibir nesnenin uyguncaverilemeyecei akl kavramlardr. Onlar ne grdrler (mekn ve zamannkiler gibi) ne deduygudurlar (mutluluk retisinin arad gibi), -bunlarn ikisi de duyarlla aittir-; oysaideler, insann daima yaklat, ama tam olarak hibir zaman ulaamad bir yetkinliinkavramlardrlar. Yine Kanta gre idelerin objektif ama yalnz pratik bakmdan geerligereklikleri vardr. Kanttan aktaran; NUTKU, Ulu, nsan Felsefesine Yol GstericiOlarak Kantn Akn deler zmlemesi, Immanuel Kant: Mula niversitesiUluslararas Kant Sempozyumu Bildirileri, (edi. Reyhani, Nebil), VadiYaynlar, Ankara, 2006, s. 248 - 249.

48 KANT, 1994, s. 143.

49 Kanta gre sonsuzluk idesi, akl varl olarak kendimize koymuolduumuz grevin sona eremeyilii, bu grev altndaki kendi belirlenimimizinsonsuzluu dncesini, zamann sreklilii ve sonsuzluu formuna sokmu olmamzlameydana gelir. CASSIRER, 2007, s. 352.

50 Kant, insann, zgrl asla bilemeyeceini srarla vurgular. nsanazgrln gerekliine inanma hakk tanyansa, ahlaki deneyimi, ya da ahlaksallnndeneyimidir ki, bu ayn deneyim ona akln dier iki idesine, Tanrya ve lmszleinanma hakk da tanr; nk onlar olmadan, bu dnyada ahlakl varlklar olarak var

1632


17/53

varln istemesini dnlr bir dnyann yasasna, yani zgrle grebelirleme yetisinin zorunlu kabulnden kar; son olarak Tanrnn varlkoyutu, en yksek kendi kendine yeter iyinin, yani Tanrnn varl kabulnn, byle bir dnlr dnyada en yksek iyinin olabi lmesi

iin koul olmas zorunluluundan kar51.Kant bu koyutlar pratik akln koyutlar olarak kabul eder. Bunlar

teorik akln sorunlar olarak ortaya koyabildii52, ama zmlemesinigerekletiremedii kavramlardr. Pratik akl bu koyutlar sayesinde teorikakln bulduu sorunlar zme kavuturur; bylece insan iin aynzamanda ahlak yasasna sayg araclyla en yksek iyiye zorunlu olarakynelme ve ahlak yasasnn nesnel gerekliinin kabul olanakl hale

gelir53. Teorik akln ortaya kard ama ancak pratik akl tarafndan-koyutlar kabul etmek suret iyle- zm getir i lebi len bu sorunlar grup altnda toplanr:

1 . Teor i k ak l n , zm nde pa ra lo j i zm le re ( lm sz lk paralo ji zm le rine) dm ekte n baka bir e y yapam ad so ru nla r: Teorikakln byk oranda yanl ncllere dayanmasndan veya bir bakaifadeyle teorik akln mmkn deneyimin snrlar amas neticesindeortaya kan bu sorunlarda doal olarak teorik akl bozuk mantksal



olmann olana yoktur. Bylece Tanr ve lmszlk kavramlar, summum bonumun (enyksek iyinin) nkoullar, insann inanla yannda tamas gereken, gerekliklerinikoyutlamas gereken iki ide olarak Kant felsefesinde yer bulurlar. AKMAK, E. Efe,Kant: Filozof Kral, Cogito - Sonsuzluun Snrnda: Immanuel Kant, Say:41 - 42, K 2005, s. 23 - 24. Kant iin zgrlk kavram her ne kadar bir koyut olsa dazgrle olan inancn Tanr ve lmszle olan inantan daha derin, daha gvenilir birtemele dayand ayrca belirtilmelidir. nk zgrlk olmadan genel olarak ahlakllkda olanaksz olurdu. AKARSU, 1999, s. 137.

51 KANT, 1994, s. 143 - 144. Sz konusu koyutla ilgili olarak ayrca bkz.COPLESTON, 2004, s. 187 - 194.

5252 rnein Tanr, ruh gibi idelerin iaret ettikleri eylerin var olup olmadklarbilinemez. nk bunlar deneyin dndadrlar. Ancak pratik aklda nesnel geerlilikkazanrlar, fakat bu yalnzca onlarn etik kullanm ile ilgilidir. Yoksa bu idelerin iaretettikleri nesnelerin varl problematiktir; var olmas da olmamas da olas olan birdurumdur. rnein Tanrnn varl bu noktada ancak koyutlanabilir. Sebastian Gardner,Kant and Critique of Pure Reason, 1999, Routledge: London, s. 315 - 319dan aktaranDURSUN, Ycel, Bilme Bakmndan Kant znenin Snrlar, Immanuel Kant:Mula nive rsitesi U lusla raras Ka nt Sempozyumu B ildi rile ri, (edi.

Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 52 - 53. lmszlk, zgrlk veTanr kavramlar balamnda dnldnde akln bu ideleri retmesi amasz deildir.Ama ahlaksallktr, yani insann ama olarak grld bir tarzda istemeninbelirlenebilmesini olanakl klmaktr. KETENC, Takner, Eletiri ve Aydnlanma,Immanuel Kant: Mula niversitesi Uluslararas Kant SempozyumuBildirileri, (edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 469.

53 KANT, 1994, s. 144, ayrca bkz. Ibid. , s. 3 - 4.

1633


18/53


19/53

3. Tanrnn varl sorunu: Teorik akln geri dnebildiiama yalnzca akn bir ideal olarak belirsiz brakmak zorunda kald eye,teolojik ilk varlk kavramna, dnlr bir dnyada pratik akl, egemenolan ahlaksal yasa koyma araclyla, en yksek iyinin en st ilkesi

olarak anlam kazandrr58.

Kant n bu koyut balamnda zerinde en fazla durduukavramn zgrlk olduunu ayrca belirtmek gerekir. Gerekten Kantzgrle farkl bir anlam ve nem verir. Ona gre zgrlk, teorik aklnbtn ideleri ierisinde, dorudan doruya kavranmasa da olanakll apriori olarak bilinebilen tek idedir; nk zgrlk ahlak yasasnn

kouludur59. Bir baka ifadeyle zgrlk keyfilik deil, insann kendikoyduu yasaya kendini bal k lmasdr . Ve insan ancak byle birballa kendini tbi kld srece human anlamnda insandr60. Tanrve lmszlk ideleri ise ahlak yasasnn koullar deil, bu yasannbelirledii bir istemenin zorunlu nesnesinin koullardr; bu yzden de buidelerin gereklii yle dursun, olanakllnn bile bilindii ve dorudandoruya kavrand sylenemez. Ama yine de bu ideler , ahlakabelirlenmi istemenin, kendisine a priori verilmi nesnesine (en yksekiyiye) uygulanmasnn koullardr. Dolaysyla, teorik olarak bilinmese ve



58 KANT, 1994, s. 144.59 Kant iin zgrlk problemi, isteme -irade- zgrlnn snrlar iinde

kalan etik bir problemdir. zgrlk bir determinasyondur, fakat zgrlk nedenseldeterminasyon deildir; eer zgrlk bir determinasyon olarak grlecekse, o zamanbuna istemenin nedensellii denebilir. Yani zgrlk istemenin, pratik akln kendikendisini ynetmesi olarak anlalmaldr. nk zgrlk akln bir olaydr. Kanta greolumlu ve olumsuz anlamda olmak zere iki trl zgrlk kavram vardr. Gerekzgrlk olan olumlu anlamda zgrlk bir art-determinasyondur; bu determinasyonusalayan pratik akldr. Olumsuz anlamdaki zgrlk ise doal koullardan bamszolmaktr. Zira Kantn zgrlk anlay, onun insan hakkndaki epistemolojik grnedayanmaktadr. nsan bir yanyla doal varl dier yanyla akl varldr. nsan aklvarl olarak akl yasalarnn ynetimi altndadr; akl yasalarnn ynetimi altndaolmak ya da akl yasalarna gre hareket etmek ise zgr olmak demektir. Oysa doal birvarlk olarak insan zgr deil, baldr. nk insan doal bir varlk olarak doal

determinasyonun, doa yasalarnn etkisindedir. Doa yasalarnn denetimi altnda insanzgr deildir. Zorunlu doa yasalarna baldr. MENGOLU, 1988, s. 129 - 130.Ayrca bkz. ROSS, David, Kan ts Ethica l Theory - A Commentary on theGrundlegung zur Metaphysik der Sitten, Oxford University Press, Amen House,London E.C.4, s. 70 - 71.

60 ZLEM, Doan, Kant ve Yeni Kantlk, Kavram ve Dnce Tarihialmalar (Kavramlar ve Tarihleri II), nklp Kitabevi, stanbul, 2006, s.181.

1635


20/53

Akman

dorudan doruya kavranmasa da, bu idelerin olanakll pratik adan

kabul edilmelidir61.

Pratik akl Kanta gre, teorik akln ortaya koyduu sorunlarabu lduu zmle r a r ac l y l a b i l g in in gen i l emes in i mmknklmaktadr. Teo rik akl iin akn olan, pratik akl iin ama yalnzca pratikbakmdan ikin hale dnmtr . Fakat bu yolla ne insan ruhunundoal yapsnn, ne dnlr dnyann ne de en yksek varln kendibana ne olduklarnn bi lgisine ula labi lmektedir . Sadece onlarnkavramlarn, insann istemesinin nesnesi olarak en yksek iyinin pratikkavramnda birletirmektedir; bu da tamamen a priori, saf aklla ama

yalnzca ahlak yasas araclyla, hem de srf bu yasann buyurduu nesneasndan bu yasayla ilgi kurularak yaplmaktadr62. Kurulan bu ilgisayesinde insan, en yksek iyiye ulaabilme olanan ya da pratik aklnsz konusu koyutlar sayesinde en yksek iyiye ulaabilme umudunuiinde tamakta; ahlak yasasnn gerekler i dorultusunda hareketedeb i lmek ted i r . Aa dak i b lmle rde en yksek i y iye u l a mabalamnda Tanr n n var l koyutunun Kant ta ra f ndan nas l b i rzorunluluk olarak sistem ile btnletirildii daha ayrntl olarak elealnacaktr.

5. Kantn Ahlak Yasas Balamnda Tanr Kavram

5.1. En Yksek yi Kavram ve Tanrnn znellii

Kant kendi ahlak felsefesini -etiini- gelitirirken, sistemini salam

ve greceli olmayan evrensel ve zorunlu deerlere dayandrmak istedi.Ona gre ahlak olgusu bilim kadar kesin, bilim kadar evrensel olmalyd.Bylece sistemi ierisinde dev kavramn n plana kard. Hatta Kantnahlak sisteminin bu nedenle genel olarak bir dev ahlak -ya da devlersistemi- olarak nitelendirildii de grlr63.

61 KANT, 1994, s. 4.62 Ib id ., s. 144 - 145. Gkberke gre ahlak dnyasnn yapsnda Kant, a

priori olan arar. nk bu dnyada hem herkes iin geen, hem de kesin olan bir dzenvardr; yoksa ahlakta keyfilik hkm srerdi, varln bu alannn bir bilimi olamazd.GKBERK, Macit, Kant ve Herderin Tarih Anlaylar, stanbul niversitesiEdebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1948, s. 6.

63 TMUN, Afar, Dnce Tarihi, II. Cilt, Gereki DnceninGeliimi (Rnesanstan XIX. Yzyla), Bulut Yaynlar, stanbul, 2005, s. 352.Kant iin hakiki bir devler sistemi, insanln btnne kar sahip olduumuz eitlidevler arasndaki ilikilerin belirlenmilii kadar, sistemin insanln btnneuygulanndaki tamamlanmlk iin de aba gstermelidir. Demek ki hakiki bir devlersistemi tm dev snflarnn tek bir temel ilkeden tretildii; ve bu dev snflararasnda, sz konusu temel ilkeye dayanan ak bir hiyerarinin /.../ bulunduu; ilkesel yada ideal olarak, tm insanlarn dier tm insanlar karsndaki devlerinin belirlendii bir

1636


21/53

Kant felsefesi balamnda dev, yasaya saygdan dolay yaplan

eylem in zoru nlu lu ud ur64. Bi r baka ifadeyle pra t ik yasaya saf saygdan ge len ey lemin zorunlu luu, devi o lu turan eydi r65 .Dolaysyla dev kavram, nesnel olarak eylemin yasaya uygunluunu,znel olarak ise -yani maksimleri bakmndan- yasaya saygy is ter .deve uygun ey lemde bulunma i le devden dolay ey lemdebulunma arasndaki fark da bu ayrma dayanr. lki, yasallk dolaysyladeve uygun davranmay ierirken, devden dolay eylemde bulunma ise(ahlakllk), eylemin yalnzca ve yalnzca devden dolay, yani yasa

u runa yap lm as nda a r anm a l d r66 . Ka n t n deve uygun vedevden dolay ayrm yaparak gstermek istedii, insanlarn eylemdeb u l u n u r k e n d e v d e n d o l a y h a r e k e t e t m e s i g e r e k l i l i i n ivurgulamaktr. Gerekten de Kant bu iki eylem tipi arasndan, devdendolay yaplan eylemleri n plana kartp, onlar ahlaki bir niteliktayan eylem tipi olarak kabul etmektedir. nk Kanta gre deveuygun o l a r ak yap l an he r ey l emin b i r ah l ak i l i k i e r i in inbulunmamasna karn devden dolay yaplan eylemlerin bir ahlakilikierii vardr. Bunun sonucu olarak devden dolay yaplan her eylemayn z amanda deve uygun o l ab i lmek teyken ; deve uyguneylemlerin ancak bir ksm -ahlaki ni tel ik tayanlar- ayn zamandadevden dolay yaplan eylemler ierisine dhil olabilmektedir.

Kant a gre ah lakn temel in i b i r t a ra f tan dev kavramolutururken dier taraftan bu temel herkes iin ayn kalan, herkes iindeimeyen bir ey -stn bir ilke- de tekil etmeliydi. Bu da iyiyi

isteme veya en yksek iyi kavram idi67. Kant iin en yksek iyiden



sistemdir. GUYER, Paul, Kantn devler Sistemi, Cogito - SonsuzluunSnrnda: Immanuel Kant, Say: 41 - 42, K 2005, s. 285 - 286.

64 KANT, Immanuel, Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi, (ev.Kuuradi, oanna), Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 2002 (a), s. 15.

65 Ib id ., s. 19.66 KANT, 1994, s. 89. Kant deve uygun ve devden dolay arasnda

yapt ayrm mehur rneiyle u ekilde belirtir: Bir bakkaln deneyimsiz mterisinialdatmamas deve uygundur; ok alveriin yapld yerde, zeki tccar da bunu yapmaz,herkes iin deimez bir fiyat koyar, yle ki bir ocuk, baka herkes gibi, ondanalveri yapar. Dolaysyla insanlara drste hizmet edilir; ancak bu, tccarn bunudevden dolay ve drstlk ilkesinden dolay byle yaptna inanmamz iin pek yeterli

deildir; kar gerektiriyordur bunu; ama ayrca sevgiden dolay, birini dierine fiyatkonusunda yelemesi iin mterilere dorudan doruya bir eilimi olmas gerektii,burada dnlemez. Demek ki eylem devden dolay, ya da dorudan doruya eilimdendolay deil, srf bencil bir amala yaplmtr. KANT, 2002 (a), s. 12 - 13.

67 Burada belirtilmesi gereken bir husus Kantn iyiyi isteme veya (dnyadaki)en yksek iyi gibi ifadeleri kullanmasna karlk hibir yerde iyi kavramntanmlamaya kalkmamasdr. ROSS, 1962, s. 9. Keza Kant iin dev kavram, birtaraftan kendi bana sayg gstermeye layk ve baka hibir ama olmakszn olan bir

1637


22/53

Akman

stn olan bir ey ne bu dnyada ne de baka bir yerde vardr. Enyksek iyi hibir kayt ve arta bal deildir. Asl problem, insantarafndan en yksek iyinin istenmesidir. Hatta bu hedefin gereklemesi

veya gereklememesi dahi nemli deildir68. nsann eylemlerinde vedavranlarnda en yksek iyiyi temel alarak -isteyerek- hareket etmesiasl nemli olan noktadr. Dolaysyla Kant iin en yksek iyiyi isteme vebu istemeye dayanarak eylemlerde bulunma kendi bana bir deer ifade

eder69.

iyi isteme kavramn iermekte, dier taraftan ise bu kavram gelitirmektedir. Geri devkavram iyi isteme kavramna baz znel snrlamalar getirebilmektedir, ama bunlar onusaklamaktan ve tannmaz hale getirmekten ok uzaktr; tersine onu daha belirgin klarakglendirmektedir. KANT, 2002 (a), s. 12.

68 MENGOLU, 1988, s. 264 - 265. Kantn ahlak sisteminde en stnilkenin niteliine ilikin Kersteinn snflandrmas da bu balamda nemlidir:Kersteine gre drd ahlak yasasnn en stn ilkesinin temel kavramlarn kapsamnaalan, dier drd ise Kantn olaan ahlaki dnmeyi irdelemesi neticesinden gelitirdiitoplam sekiz adet nitelik bulunmaktadr. Buna gre Kantn ahlak sisteminde en stnilkesi (1) pratik, (2) mutlak olarak zorunlu, (3) tm akli varlklar zerinde balayc ve (4)eylemin ahlaki deerlendirmesi iin en stn norm olmaldr. Ayrca bu ilke, (5) ahlakideer iermeyi gerektirdiinden, istencin her durumunun ona uygun olmas, (6) ilkeetkilerinden deil saikinden geldii -kaynakland- iin istencin ilkeye uymasnnahlaki deerinin olmas [ilkeye uygunluun ahlaki deerinin saikten gelmesi - deveuygun olmas], (7) ilkeyi bir yasa olarak -ki bu evrensel ve koulsuz balaycl olan

bir ilkedir- temsil eden bir varln ona uymak iin yeterli tevike sahip olmas ve sonolarak (8) mantki bir devler dizisinin (olaan rasyonel ahlaki kavraya gre) builkeden karlabilmesi zorunludur. KERSTEIN, Samuel J., Kant's Search for theSupreme Principle of Morality, Cambridge University Press, Cambridge, 2002, s.94 ve 160 - 161.

69 Kuuradi, Kantn istemenin belirlenmesi ile ilgili en keskin bilgileri ortayakoyduunu belirtir. Kant, eylem alannda yasalarn olduunu kantlamaya abalam, aklve arzulama yetisi olan bir varlk olarak insann istemesinin belirlenme olanaklarn vesorunlarn aratrmtr. Buna dayanarak eylemin deerlendirilebilmesi iin bir l-eylemin ahlaksal deer tamas iin, neyi isteyen bir istemeye dayanmas gerektiini-ortaya koymak istemitir. Bununla beraber Kuuradi, Kantn iyi istemesinin salt kendibana yeterli olmad dncesindedir. Zira Kuuradiye gre kii ile kii ilikisindegerekenin belirlenmesi, dolaysyla gerekenin yaplabilmesi, iyi istemeye bal olduukadar doru deerlendirmeye de baldr; fakat Kant ilikiye bakmad iin, tek lolarak iyi istemeyi temel almaktayd. Bir baka ifadeyle bir eylemin ahlaksal deeri Kant

tarafndan srf iyi istemeye balanyor; ama bunun sonucu, iyi bir istemeye dayananyanl eylemleri de ahlaksal bakmdan deerli grmek gereklilii ortaya kyordu. Oysakiileraras ilikilere bakldnda, bir eylemin deerli olmas iin yalnz iyi istemeyedayanmas yetmemekte ve Kantn dedii, ancak iyi istemeye dayanan baz eylemler iindoru olmaktayd. nk Kuuradiye gre iyi istemesine ramen yanl bir eylem yapankii, o durumda tam istediine ters den bir eyi kendi gerekletirmi oluyordu.Dolaysyla kii, eylemlerinin zorunlu sonularndan da sorumlu olmak durumundadr.KUURAD, oanna, Etik, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1999, s. 62 - 74.

1638


23/53


24/53

Akman

btn iinde her eyin kendi arzu ve istemesine uygun olup bittii dnyadaki durumudur; dolaysyla mutluluk, doayla bu varln btnamacnn ve is temesinin en temel bel ir lenme nedeninin uyumasna

dayanr76. Ancak burada, dnyada en yksek iyiyi gerekletirmek vegelitirmek iin yrtlecek almada, yeni bir sorunla karlalr -teorikakln sorunu fark etmekle beraber zmn prat ik akla brakt ,dnyada en yksek iy in in o lab i lmes i i in Tanr n n varo lmas zorunluluu-; bu sorunun yaratt zorunluluk da insan akln en yksek

bir akl sahibi varl [ in te l l igenz] -Tanr y - varsaymaya gtrr77 .Dolays y la i lk koyutun - lmszlk koyutunun- be l i r lenmesindeolduu gibi , burada da sorunun zlebilmesi iin tam uygun birnedenin varsaym gerekmektedir; yani Tanrnn varl, en yksekiyinin olanann zorunlu bir koyutu olarak ortaya konmaldr78. Birbaka ifadeyle en yksek iyi iin varsaylmas gereken, doann en stnedeni, anlama yetisi ve isteme araclyla doann nedeni (bunun sonucu

yetkinlie insan hibir zaman ulaamayabilir- nemli olan o yetkinlii istemek onungerekleebilmesi iin almaktr. TMUN, 2005, s. 254.

76 KANT, 1994, s. 135. Burada nemli bir parantez aarak Kantn mutlulukretisi ile ahlak retisi arasnda bir ayrma dayanarak iliki kurduunu belirtmekgerekir. nk Kanta gre mutluluk retisinin temelinin tm deneysel ilkeleredayanmaktadr; oysa ahlak retisinin iine en kk bir deneysel e dahi

karmamtr, dolaysyla pratik akln bu iki retiyi mutlaka ayrt edebilmesigerekmektedir. Bununla birlikte bu zorunlu ayrt edilme, ikisinin kar karya konduuanlamnda ele alnmamaldr. nk saf pratik akln istedii, kiinin mutluluk istemindenvazgemesi deildir, yalnzca dev sz konusu olduu zaman onu hesaba katmamasdr.Lakin dier taraftan kiinin mutluluu iin uramas da dev olabilir; nk ksmenmutluluk devi yerine getirmenin (beceriyi, sal, zenginlii de kapsayan) aralarntar, ksmen de bunlarn eksiklii (rnein yoksulluk) kiiyi ayartp deviniinemesine yol aabilir. Yine de Kanta gre, mutluluu gelitirme insan iin, dolayszolarak hibir zaman dev veya devin ilkesi olamaz. Ibid., s. 101 - 102.

77 Ibid., s. 136. Ayrca bkz. Ibid ., s. 144. Akarsuya gre Kantn Saf AklnEletirisinde Tanry sisteminden kovmasna karlk Pratik Akln Eletirisi ile onuyeniden sisteminin iine soktuuna ynelik eletiriler tam olarak gereiyanstmamaktadr. nk Kant Saf Akln Eletirisinde, yalnzca Tanr idesine gerekbir Tanrln karlk olduunun kuramsal bakmdan kantlanamayacan ortayakoymutur. Tanrnn varln ancak olanakl olarak kabul edilebileceini belirtmitir,

bu olanak ise sadece akl inanc ile pekitirilebilirdi, bunu da Pratik AklnEletirisinde gstermeye almtr. AKARSU, 1999, s. 153.78 KANT, 1994, s. 135. Kant dnyann salt doal aknda ahlaksal deere tam

uygun bir mutluluk beklenemeyeceini ve bunun olanaksz olduunu, dolaysyla da buynden en yksek iyinin olanakllnn, ancak ahlaksal bir dnya-yaratcsvarsaymna dayanarak kabul edilebileceini syler. Ibid., s. 157.

1640


25/53

olarak da balatcs) olan bir varlk yani Tanr dr79. Gerekten enyksek tretilmi iyinin yani en iyi dnyann olanann koyutu, ancaken yksek asli bir iyinin gerekliine baldr; bunun iin de Tanrnnvarl koyutunun kabul edilmesi gerekir. En yksek iyi sadece Tanrnnvaroluu kouluyla m mkndr, bunun varsaylmas ayn zam anda devlede ayrlmaz bir biimde baldr, yani Kanta gre Tanrnn varln kabul

etmek, ahlaksal bakmdan zorunludur80. Sonuta insann, kendisininnne ahlaksal yasa ile uyum iinde bir son ama koyabilmesi iin birahlaksal dnya nedenini -Tanry- kabul etmesi gerekir; byle bir sonama ne denli zorunlu ise, bir dnya yaratcsnn, yani bir Tanrnnolduu da o denli zorunlu olarak kabul edilmelidir81.

Tanrnn varln kabul etmeye ilikin zorunluluun kayna enyksek iyiyi gelitirmeye ynelik zorunluluun bir uzantsdr. En yksekiyiyi gelitirme buyruu, nesnel olarak pratik aklda, bunun olana daayn ekilde buna syleyecek sz olmayan teorik aklda temellenmitir.



79 CASSIRER, 2007, s. 351. Mmkn olan her eyin ilk nedenleri hakknda,dnyada fiilen mevcut olan amalar kmesi iinde, yargda bulunmak istenilirse Tanrnnvarln varsaymak zorunda olunduu rahatlkla sylenebilir. nsan sadece yargdabulunmay istediinde deil, fakat yargda bulunmak zorunda olduu iin Tanrnnvarln varsaymak zorundadr. Akln saf pratik kullanm ahlak yasasnn dsturlarnadayanr. Ne var ki bunlarn tm, ancak zgrlk sayesinde mmkn olduu ldednyada mmkn en yksek iyi fikrine -ahlaka- gtrr; ayrca bu dsturlar, sadece ilkine

gre taksim edildii kadaryla insan zgrlne deil, fakat ayn zamanda doaya dadayanan eye gtrr ki bu en byk mutluluktur. Akl byle bir baml yksek uruna,en yksek bamsz iyi olarak stn bir akl kabul etme ihtiyac duyar. Bu kabulsayesinde daha ok en yksek iyi kavramna nesnel gereklik kazandrmak amalanr.KANT, Immanuel, Kiinin Dnerek Ynn Tayin Etmesi Ne Anlama Gelir, KANT /SCHOPENHAUER / HEIDEGGER, Dncenin ars, (ev. Aydoan, Ahmet), SayYaynlar, stanbul, 2008, s. 91 - 92.

8080 KANT, 1994, s. 136. Kant her ne kadar Tanrnn varln kabul etmeninahlaki adan bir zorunluluk olduunu belirtiyorsa da rnein hemen ardndan Tanryainanmayan bir kiinin de ahlak yasasna uymakla ykml olduunu ekler. Keza Aydnagre Kantn felsefesinde insan, Tanrnn varlna inanmadan da ahlaki devin neolduunu bilir. Fakat bu devi kararllk iinde yerine getirebilmesi, ahlaki mitsizliedmemesi, her trl fedakrl ve tehlikeyi gze alarak ahlak yolunda yryebilmesiiin Tanrnn varlna ve ruhun lmszlne inanmas ahlaken gereklidir. AYDIN,1981, s. 36.

81 KANT, 2006, s. 345. Fakat Kant ahlaksal uslamlamann Tanrnn varoluunailikin nesnel bir kant salayamayacann ve inancnda kukulu birine, bir Tanrnnolduuna inandramayacann farkndadr. Kantn amac, insann ahlaksal olarak tutarlbir yolda dnmeyi istemesi halinde, ona pratik aklnn normlar altnda bu nermeninvarsaylmasn kabul etmek zorunda olduunu gsterebilmektir. Buna gre uslamlama,ahlakilik iin tm akli varlklarn mutluluunu ahlaklar ile greli olarak kabul etmeninzorunlu olduunu deil, ama ahlak yoluyla zorunlu olduunu syler. Dolaysyla bu,ahlaksal varlklar iin yeterli znel bir uslamlamadr. Ib id., s. 345 - 346.

1641


26/53


27/53

manasnda metafiziksel anlamyla ele almamakta; onu, insann kendisineve kendi i s tenc ine daya l o la rak be l i r lenebi len b i r kavrama i lealglamaktadr. Tanr kavram, insann dnlr ahlaksal devinin veonun ilerleyen ampirik uygulaymnn altnda dnlebilen somut bir

formdur87. Burada dikkat edilmesi gereken husus Tanrnn varln kabuletmenin bizatihi dev olmaddr; devle ilgili olan en yksek iyiyigerekletirmek iin yaplan abadr. Dolaysyla Tanrnn varl devleancak dolayl olarak ilikili olup, devin yerine getirilebilmesinde bir araolarak ilevsellik arz etmektedir.

Kant a gre insan , devin i kavrayabi lmek -an layabi lmek- ve

eyleme geebilmek iin kendisinin dnda stn bir varl a -yaniTanrya- ihtiya duymaz. Byle bir eye ihtiya duymas veya byle bireyi istemesi insann kendi kabahati olup bu durumun aresini insan,kendisi dnda bir yerde bulamaz; zira insann kendi iinden veyazgrlnden gelmeyen herhangi bir ey ahlakllnn isteklerini yerinegetiremez. Dolaysyla Kant iin Saf Akln Snr lar inde Dininnsznde de belirttii zere bir ahlak sisteminin -ahlaklln- znde

dine ihtiyac bulunm amaktadr88.

Tanr n n var l ve bu var l n n i te l i i hakknda tm buaklamalardan ortaya kan, Kant asndan Tanrnn, kendisinin eletirelfe l se fes i dorul tusunda b i r dogma o lmaktan k t d r . Tanr n nm e t a f i z i k s e l - o n t o l o j i k - a n l a m d a v a r l a r t k K a n t ilgilendirmemektedir; onun asl ilgisi ahlak yasasnn buyruklarnn yerine

getirilebilmesinde ve en yksek iyinin gerekletirilebilmesinde znel birzorunluluk olarak Tanrnn varln bir koyut olarak dzenlemeye vebylece sistemini a priori ilkelerle salamlatrmaya ynelmitir.

Tanr kavramndan dogmalarn arndrlmas sayesinde sz konusukavramn ieriinde ar t k zgrlk dncesi ve ahlak yasasnngeerlilii iinde bulunandan baka hibir yeni ve salam temel verilideildir. Tanr kavramna, kendine yasa koyma idesinin geerliliinin enyksek metaf iz ikse l gerekl ik ten tre t i lmes in i sa lamak amacy labavurulmamaktadr ; tersine, kendine yasa koyma idesinin ampirik -fenomenal gereklik stne kullanlabilirliini dile getirmek amacylabavurulmaktadr89. Kantn ulat bu yeni Tanr anlayna ilikin olarakWimmer, bundan byle Tanrnn, kendi iradesinin izlenmesi dnda hibireyle onurlandrlmak ve sevilmek istenmediini belirtip Tanrnn bu



87 CASSIRER, 2007, s. 352.88 KANT, Immanuel, Religion Within The Limits of Reason Alone,

(ing. gev. Grene, Theodore M. / Hudson, Hoyt H.), Harper Torchbooks / The CloisterLibrary, New York, 1960, s. 3.

89 CASSIRER, 2007, s. 349.

1643


28/53

Akman

iradesinin de ahlaka dayal akl yasasyla zdeletiini ekler90. Kantnbu noktadan sonra ulat yer ahlaksal temelde kurulan bir dini inansistem i veyah ut din felsefesidir91 . Ah laki balamda en yksek iyikavramna odaklanan bu dnce, ileriki blmlerde daha ayrntl olarakele alnaca zere ibadete dayanan din anlaynn yerine akla ynlenenbir din felsefesinin ikame edilmesiyle neticelenecektir.

5.2. Yeni Bir. Din Felsefesine Doru Epikourosuluk veStoacln Ahlak retileri

Kant kendi ahlak yasasnn temellerini olutururken dncelerinigelitirmek ve temellendirmek iin en yksek iyi kavramn erdem vemut lu luk balamnda e le a lm o lan ik i Eski Yunan okulunungr le r inden hareke t eder . Bylece kendi e le t i re l s i s temininfarkllklarn ve tem el zelliklerini ortaya koym aya alr.

Kanta gre Eski Yunan okullarndan yalnzca Epikourosuluk ileStoaclk en yksek iyi kavramnn belirlenmesinde, erdem ile mutluluuen yksek iyinin iki ayr esi olarak grmemekle, iki ilkenin birliinizdel ik kural na gre aramakla, ayn yntemi izlemi oluyorlard .Aralar ndaki fark, iki kavram arasndan hangisinin temel kavramolacana dair yaptklar seimdeydi. Epikourosu mutlulua gtrenmaks imin b i l inc inde o lmak erdemdir derken , S toac i se e rdemin

bil incinde olmak mutluluktur diyordu92. Lakin Kant yine de her ikiokulun temel probleme, yani en yksek iyinin prat ik olanakl l

sorununun zmne bir cevap retemedii dncesindedir; nk bu

90 Reiner Wimmer; Kants kritische Religionsphilosophie, Walter de Gruyter.Berlin-New York, 1990, (s.173)den aktaran ZBEK, Sinan, Kantn Din FelsefesindeOrtak Ahlak Sistemi ve Kilise Kavram, Cogito - iddet, Say: 6 - 7, K - Bahar1996, s. 498.

91 Kantn bir din felsefesine ya da inancn varlna ihtiya duymas aynzamanda nemli bir zorunluluktan kaynaklanmaktadr. Zira Karataniye gre KantnPratik Akln Eletirisinde bulmaya alt ey, ampirik verilere dayal genel ahlakibir dzene kart olarak evrensel bir etik yasas oluturmak iin nceden gerekli olankoullard. Kant bu yaklam benimseyerek dinin hakikat iddiasn reddetmi, ama onudzenleyici bir fikir olarak kabul etmiti. Evrensel etik yasasna sk skya bal kalarakyaamay tercih eden kii, hi phesiz trajik bir hayat srecekti aslnda. Ebedi hayat veTanrnn nihai hkm olmasa, yle bir hayat amansz bir ekilde samalkla sonulanrd.

Bunun sonucu olarak Kant inanc dzenleyici bir fikir olarak kabul etmek durumundakalrken, ayn zamanda onu teorik olarak kantlamaya ynelik her trl abay dareddetmiti: Yani, metafiziin bu ynn reddetmiti. KARATANI, 2008, s. 82.

92 KANT, 1994, s. 121. Bir baka ifadeyle Stoal, erdemin en yksek iyinintm, mutluluun da, znenin durumuna ilikin bir ey olarak, yalnzca erdeme sahip olmabilinci olduunu ileri sryordu. Epikurosu, mutluluun en yksek iyinin tm, erdeminise yalnzca, mutluluu elde etmedeki maksimin biimi olduunu, yani mutlulua gtrenaralarn akllca kullanlmasnda bulunduunu ne sryordu. Ibid., s. 122.

1644


29/53

okullarn yapt, insann istemesinin, zgrln kullanma kuraln,kendi dncelerine gre Tanrnn varlna gereksinme duymadan, buolanakl l n tek ve kendi bana yeter l i temeli hal ine get irmekti93.Ksacas Kant bu oku llarn, bilhassa etik - ahlak problemleri balamndagenel olarak Tanrnn varl sorununu gz ard etmeleri sebebiyle (dahancede bel ir t i ldii zere Kant , prat ik ak l balamnda sz konusuproblemi Tanrnn varln bir koyut olarak ortaya koymak suretiyleg i d e r m e y e a l m t ) , en y k s e k i y i n i n g e r e k a n la m d abelirlenebilmesinde yetersiz kaldklarn belirtmektedir.

rnein Epikourosular, yukarda da belirtildii zere ahlakn en

st retisi olarak mutluluk ilkesini kabul etmilerdi; dolaysyla Kantagre Epikourosular herkesin kendi eilimine gre gerekleen, keyfi birse imin maks imini b i r yasa yer ine koyarak ok yanl b i r i lkebelirlemilerdi. Fakat en yksek iyi dedikleri eyi, ilkelerinin aadzeyiyle orantl olarak deerden drdkleri ve insann basiretiyleyani insann kendini tutmas ve eilimlerinde ll olmasyla kazanlacakolandan daha byk bir mutluluk beklemedikleri iin de kendi ilerinde

tutarl bir grnm sunmulard94.

Stoac ahlak ret is i i le Kant n ahlak sis temi arasnda iseEpikourosu ret iye nazaran daha fazla dikkat eken bir yaknl kolduu bel ir t i lmelidir . Her ne kadar Kant n ahlak zerine olangrlerini sadece Stoacln bir devam eklinde alglamak ok yanlsada Kant ile Stoaclk arasndaki ilikiyi tamamen gz ard etmek de doru

deildir . Gerekten Kant iin Stoac l k ret is i -ret inin ei t l igrlerini benimsemediini aka belirttii yerler bulunsa da-, nemlibir hareket zemini oluturur.

Stoac dnce balamnda erdemin temeli d dnyada deildir.Birey ahlakl bir insan olabilmek iin kendi iindeki yasann farkndaolmaldr; gnll olarak onun buyruuna girebilmeli ve ona mdahilolarak eyleyebilmelidir . Hangi durumda olursa olsun bireyin alacakararlar belirli yasalar tarafndan zaten nceden belirlenmitir ve bireyinbu yasalarn kurallarna uyarak hareket etmekten baka bir devi yoktur.Kant n s i s temi balamnda dnldnde de , Kant n o lmas



93 Ibid. s. 137. Mengoluna gre Kantn Eski Yunan felsefesine ilikin bir

nemli tespiti de tam bu noktada ortaya kar. Zira Eski Yunan felsefesinde daimaeudaimoniadan (mutluluktan) konuulmutur, ona nasl eriilebilecei aklanmakistenmitir. nsann abasnn mutlu olmak zerinde topland retilmeye allmtr.lk defa Kant, antik felsefenin bu hatasn fark etmitir. Kant, insann mutluluun peindekomasyla, ona erimeye abalamasyla, onu elde edemeyeceini gstermitir. nkKanta gre insan ancak yaad hayatla, yaptklaryla, ettikleriyle, iledikleriyle mutluolmaya layk olabilir. MENGOLU, 1988, s. 58 - 59.

94 KANT, 1994, s. 137.

1645


30/53

Akman

gereken insan ile Stoaclarn bilgesinin yapmas gereken, yle ya dabyle zaten insan aklnda verili olan belirli yasalarn farkna varmak vebunlar iselletirmektir. Yani hem Kantn erdemli kiisi hem Stoaclarnbilgesi, tarih veya toplumca koullandrlm yasalara bal olarak yaamal

ve eylemde bulunmaldr95. Grld gibi Kant ile Stoac dncearasnda nemli yaknlklar vardr. Ancak Kant, aada belirtilecei zerebilhassa Stoaclarn mutlulua ilikin yaklamlar ve erdemlilie ulamazerine dnceleri dolaysyla onlar, birok ynden de eletiriye tabitutmutur.

Kanta gre Stoaclar, en yksek pratik ilkelerini, yani erdemi, en

yksek iyinin koulu olarak ok doru semilerdi , ama erdemin saf yasas i in gerekli olan erdem derecesine bu yaamda tam olarakulaabileceini tasarmlamakla, bir yandan bi lge diye adlandrdklar insann ahlaksal gcn, doal yapsnn btn snr lar nn tesinekardlar ve insana ilikin btn bilgilerle elien bir eyi kabul ettiler;dier yandansa, en yksek iyinin belli bal ikinci esini de, yanimutluluu, insann arzulama yetisinin zel bir nesnesi olarak grmekistemediler, tersine bilgelerini, Tanrsal bir varlk gibi, kendi kiisininyetkinl iinin bi l inci i inde, (bi lgenin memnun olmas bakmndan)doadan btnyle bamsz kldlar: bilgeyi geri yaamn ktlkleriylekar karya getiriyorlard, ama bu ktlklere baml klmyorlard(ktden de bamsz olarak sunuyorlard bilgeyi), bylece de gerektenen yksek iyinin ikinci esini, yani kiinin kendi mutluluunu bir yanaitiyor, en yksek iyiyi yalnzca eylemde ve insann kiisel deerinden

duyduu mutlulukta buluyorlard96, dolaysyla onu, ahlaksal dnmebiiminin bilincine kapsyorlard, oysa bu konuda kendi doal yaplarnn

sesi onlara yeterince kar km olabilirdi97.

5.3. Kantn Ahlak Sistemi Balamnda Din Felsefesi

Kant, kendi ahlak yasasn gel i t i r i rken Eski Yunan okullar ninceledikten sonra bir dier alma sahas olarak Hristiyanln ahlak

95 ELK, Sinan Kadir, Kant Etiinin Stoik Temelleri, Immanuel Kant:Mula nive rsitesi U lusla raras Ka nt Sempozyumu B ildi rile ri, (edi.Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 372.

96 Coplestona gre erdem ile mutluluk arasndaki balant, erdemin

mutluluk retmesi gerektiinin kabul edilmesi anlamnda, pratik olarak zorunludur. Ancakmutluluk istei erdemi aramann gds olmamaldr. nk bunu sylemek dev uruna(devden dolay) davranma dncesi ile btnyle eliecek ve istencin zerklii yerinezerksizliini geirecektir. Erdem, mutluluun etkili nedeni olarak kabul edilmelidir.nk ahlaksal yasa, Kanta gre bireye summum bonumu (en yksek iyiyi) gelitirmebuyruu verir ki bunda erdem ve mutluluk birbirleri ile koullar ve koullu, neden ve etkigibi ilikidedir. COPLESTON, 2004, s. 190.

97 KANT, 1994, s. 137 - 138.

1646


31/53

yasasn ve bu balamda dinin fonksiyonu meselesini arat rmayakoyulur . Kant n bu konudaki grler ine gemeden, ncel ikle onunStoa okulu ile Hristiyanln ahlak sistemi arasnda net bir ayrm yaptnbelirtmek gerekir. Kanta gre Stoac ahlak yasasnn temeli olan erdem,insann hayvansal doasnn zerine ykselen, kendi kendine yeten,bakalarna devler veren ama kendisi onlarn stnde olan ve ahlakyasasnn inenmesine yol aabilecek hibir ayartmaya kanmayanbilgenin bir tr kahramanlyd98. Bu ynyle yukarda da belirtildiizere bilge olarak adlandrlan kiinin olanakll -eitli koyutlar daortaya koyamadklar iin- imknsz hale gelmi ve Stoac ahlak yasas, budnyada insann gereklet i rebi lecei mmkn olanaklarn dna ve

stne kmtr.

Buna kar Hristiyan ahlak kendi kurallarn -dz en ini- saf ve gzyummaz bir biimde dzenlemitir. Her ne kadar ilk bata Hristiyanahlak insann bu yaamda tam olarak bu ahlaka uygun olma gveninikryor gibi grnse de, bu gveni insana, gcnn yettii kadar iyiey lemde bulunursa , gcnn ye tmedi i ey in kendis ine baka b i rtaraftan salanaca umudunu vererek yeniden kazandryordu. Bunu daHristiyan retisi, pratik akln en sk istemini yerine getiren bir en

yksek iyi yani Tanrnn kral l kavramn vererek salyordu99.Gerekten Stoac ahlak retisinin en nemli eksiklii olan en yksekiyinin ikinci kan lmaz esi olarak mutluluu zorunluluun dnakarmasn, Hristiyan ahlak retisi, akl sahibi varlklarn kendilerinibtn ruhlaryla ahlak yasasna adam olduklar dnyay, Tanrnn birkrall olarak sunmakla giderir; bu krallk, doa ve ahlakn, tretilmi enyksek iyiyi olanakl klan kutsal bir yaratcs araclyla, kendileri iin

yabanc olan bir uyum iine girdikleri yerdir100. Dier taraftan Kantagre Hris t iyanln ahlak i lkesinin kendisi teoloj ik (dolaysyla



98 Ib id ., s. 138.99 Ibid., s. 138 - 139. Kanta gre Tanrya bal insanlar toplumu manasndaki

gerek grnr kilise, insan araclyla oluabilecei oranda, Tanrnn dnya zerindekiimparatorluudur; bir baka ifadeyle Tanrnn kralldr. Byle bir Tanrnn krallnnoluabilmesi iin Kantn ngrd Kilisenin gerekleri ve nitelikleri drt balk altndatoplanabilir. A) Genellik: Tesadfi grlerin varlna karn, ilkesel grlerde birlik.Bu ilkesel grler, gerekli ve genel birliin bir kilise iinde olumasna ynelmi

olmaldr. Yani mezheplerin olmad bir birlik. B) Nitelik: Sz konusu topluluk, ahlakgdlerinden baka hibir eyin oluturmad bir niteliktedir. C) Bant: zgrlkilkesi altnda, zgr bir devlette hem yelerin, unsurlarn kendi aralarndaki balants vehem de d balant olarak kilisenin devletle olan balar. D) Kiplik: Kiliseninyapsnn, kuruluunun deimezlii ama sadece zaman ve koullarn farkllam olmaskaydyla idari kurallarn deiebilecei olgusu. Bu deiim iin kesin ilke, kilisetarafndan bir a priori olarak grlmelidir. Bkz. ZBEK, 1996, s. 497.

100 KANT, 1994, s. 139 - 140.

1647


32/53

Akman

yaderklik) deil, tersine kendi bana saf pratik akln zerkliidir; nkHristiyan ahlak, Tanrnn ve onun istemesinin bilgisini bu yasalarntemeli deil , bunlara uyulmas kouluyla, yalnzca en yksek iyiyeulamann temeli yapar. Bu ahlak, yasalara uymann asl gdsn bile,bunu arzu edilen sonularnda deil, yalnzca dev tasarmnda grr;ni tekim bu sonulara ulamaya lyk olma, devi sadk bir biimdegzetmekten baka bir ey deildir101. Bu durum, Kantn ele aldbiimiyle Hristiyanl, akli ve ahlaki esaslara dayanan doal bir dineklindeki temellendirme iine sokar . Dolaysyla dinin dogmatikkarakter i dar da brak lmaya al l r . Kant , nci l in ret i ler iylekendisinin kabul ettii deve dayal ahlak arasnda bir benzerlik kurarak

Hristiyanln kabul ettii ahlakla pratik akln ortaya koyduu erdemyasalar arasndaki uyumu gn na karmak ister102. Ksacas Kantnahlak yasas, insana, bu dnyada olanakl en yksek iyiyi, kendisinin hertr l davran n n en son nesnes i yapmasn buyurur ; bunungerekleebilmesi olanan da Kant, ancak insann istemesinin, kutsal veiyi l ikl i bir dnya-yarat cs nn is temesiyle uyumas hal inde mmkngrr .

Kanta gre ahlak yasas bu ekilde, saf pratik akln nesnesi veson erei olarak en yksek iyi kavram araclyla dine gtrr; yanibtn devlerin Tanrsal buyruklar olarak bilgisine, yaptrmlar olarakdeil, yani yabanc bir istemenin keyf ve kendileri iin rastlantsal olantalimatlar olarak deil, her bir zgr istemenin kendisi iin olan, asl

yasalar olarak bilgisine gtrr103. Lakin ahlak, insan her ne kadardine gtryorsa da, temelde dinin nkoulu deildir; bir baka ifadeyleinsann devini kabul edebilmesi iin Tanr dncesine gereksinimiyoktur; ahlaksal eylemin en son gds devden dolay devdir, yoksa

salt Tanrnn buyruklarna bir boyun ei deildir104. Grld zereKan t b i r yny le d ine ya s l an rken , ah l ak , s adece d in i l etemellendirmekten kanarak onu ayn zamanda dev ile temellendirmeyide ihmal etmemektedir. Din ahlaklln nedeninden ziyade bir sonucu,ulalan merhalesidir; salt ara olarak nitelendirilemezse de bizatihikendinde bir ama da deildir.

Kant kendi din felsefesini veya genel olarak teolojisini, felsefisistemine uygun olarak dzenlenmeyi tercih etmitir. Dolaysyla Kantiin asl belirleyici olan felsefi sistemidir, keza teolojik meselelerle ilgili

tar t malarda ncel ikle felsefenin sesine kulak veri lmesi gerektiini

101 Ib id . , s. 140.102 ERRGL, 1997, s. 357 - 358.103 KANT, 1994, s. 140.104 COPLESTON, 2004, s. 197.

1648


33/53

belirtmektedir105. Bu balamda ele alndnda Kantn sisteminde dinfelsefesi otonomiye sahip bir sistem halkas ve bamsz tasarmlar altndayrt lecek b i r ince leme a lan veya tr dei ld i r . Kant n d infelsefesinden anlad ey, sz konusu felsefesinin kendi etik sistemininieriine ynelik bir hakl lat rmas ve bal lakl -mtenasipl ii-olmasdr106. S a f akln snrlar iinde kalnd srece, din, hibir an(vahiy) kavram tanmaz ve byle bir kavram tanmaya ihtiyac ve izniyoktur. Ve ite bu anlamda din, saf ahlak ierii olmaktan baka hibirneme sahip deildir. Olsa olsa, din, saf ahlak ieriini, yalnzca bir bakabak noktas altnda ve belli bir simgesel klf iinde serimler. yle ki

Kant iin din kendi devlerimizi Tanr buyruklar olarak tanmaktr107.u halde Kant felsefesi ierisinde ahlaklln veya bir ahlaki sisteminkendi varoluunu salayabilmesi asndan dine iht iyac olmad ,ahlakllk iin sa f pratik akln yeterli olduu syleneb ilir108. Keza K antneserlerine bakldnda, dinden ve dinsel deerlerden sz ederek din ileahlak arasnda i l iki kurduu blmlerde dahi dini dorudan ahlakabalamaya alt gzden kamaz. Gerekten de Kantn dine ilikinhibir eseri yoktur ki kendi ahlak sistemini aklamaya ve geniletmeyednk olmasn. Zaten Kantn ortaya att dinsel deerler -dine ilikindnceler-, aslnda onun ahlaksal deerlere bak asnn dikkatli birbiimde gzden geirilmesi ve deerlendirilmesinden baka bir ey dedeildir109.

Kant n saf prat ik ak l balamnda anlamlandrmaya al t

ahlaksal dev, elet i rel felsefesinin olumasna kadar , Tanrya i taat



105 FIRESTONE, Chris L., Making Sense Out of Tradition: Theology andConflict in Kants Philosophy of Religion, Firestone, Chris L. / Palmquist, Stephen R.(edi.), Kant and the New Philosophy of Religion, Indiana University Press,Bloomington and Indianapolis, 2006, s. 151.

106 CASSIRER, 2007, s. 499.107 Ibid., s. 499 - 500. Cassirerin de belirttii zere transandantal eletirinin

btnl iinde dine bamsz bir yer vermek olduka gtr. erii bakmndan din,akl dini olarak saf etikten ayrlmamal, etikten yalnzca kendi formu bakmndan, yanikiiletirme yoluyla ayrlmaldr. Ama bu kiiletirme formu bile zel olarak dine aitdeildir; tersine o bilincin temel ilevlerinden birine, estetik ileve aittir. Bu nedenleKant anlamda dinsellik, zel ve kendi yasasna sahip bir bilin alan deildir. Yalnzca

nitelikleri daha nce belirlenmi ve birbirleri karsnda snrlar izilmi olan veyetilerin birbirlerine gemelerinden ortaya kan yeni bir iliki olarak grnmektedir.Ibid., s. 501.

108 KANT, 1960, s. 3 - 4.109 SILBER, John R., The Ethical Significance of Kants Religion, Kant,

Immanuel, Religion Within The Limits of Reason Alone, (ng. ev. Grene,Theodore M. / Hudson, Hoyt H.), Harper Torchbooks / The Cloister Library, New York,1960, s. LXXX.

1649


34/53


35/53

ilevlerinden yararlanma yoluna gittii grlr. Dogmatik dinselliinaksine zgrlk kavram, artk dinsel olann iinde kaybolmamakta, dinselolan zgrln hizmetine koulmaktadr. Bylece en yksek zgrlkolana, dinselliin de gcnden -olanaklarndan- yararlanlarak yeni birereveye oturtulmaktadr.

Burada bir parantez aarak Kant n s is temi ieris inde, dininahlaksal anlam ile dinin dogmalarda113 ve ritellerde yansyan her trld grn biimlerinin birbir inden net olarak ayr lmas gerektiibelirtilmelidir. Kant dindarln kurumsallamasna ve mekaniklemesineiddetle kardr; bu ynyle ahlaksal dinsellik ile Tanrnn gzne

girmeye ynelik kayrlmac dinsellik arasna net bir kartlk koyar. Onagre bir ara olarak ibadet veya Tanrnn gzne girmeye ynelik dierher trl eylem aslnda kiinin kendi ahlaksal yaamn bozar ve Tanryadoal yoldan ulama konusundaki is teinin yok olmasna sebebiyetverir114. Kanta gre Tanry, Tanr diye yakaranlar deil, Tanr iradesiniyerine getirenler yceltmektedir115. Kant bu konudaki dncelerinin,



1 1 3 *113 Kant zellikle Aydnlanma Nedir Sorusuna Yant adl yazsnda insanlaresir alan bu dogmalar zerinde durur. Dogma ve kurallarn, bilhassa dini dogmalarninsanlarn akllarn kullanarak erginlemelerinin -aydnlanmalarnn- nndeki enbyk engel olduunu belirtir. Dolaysyla bu tr dogmalara ve tabi ki dogmalara dayanankurumsallam bir dinsellie ve onun kuramlarna kar kar. nsanln geliebilmesive ayn zamanda insann en yksek iyiyi gerekletirmeye dnk bir ahlaksall

salayabilmesi iin de bu tr dinsellik ve inanlardan uzaklamas gerektiini dnr.Kanta gre birok insan kendi akln kullanma bakmndan gerekten de yetersizdir;nk onun byle bir deneyi gerekletirmesine asla izin verilmemitir, o aklnkullanmay denemeye hibir zaman braklmamtr. Dogmalar ve kurallar, insann doalyetilerinin akla uygun kullanlnn ya da daha doru bir deyile, ktye kullanlmasnnbu mekanik aralar, erginleme ve olgunlama iin srekli bir ayak ba olurlar.zellikle din bakmndan ergin olmay her eyden daha ok tehlikeli, zararl ve onurkrcdr. KANT, Immanuel, Aydnlanma Nedir? Sorusuna Yant, Seilmi Yazlar,(ev. Bozkurt, Nejat), Remzi Kitabevi, stanbul, 1984, s. 214 ve s. 220.

114 CASSIRER, 2007, s. 35 - 37. Kantn 28 Mart 1776 tarihli Wolkeyeyazd mektup din konusundaki grlerini de iermesi balamnda dikkat ekicidir:nsan Tanrya doal yoldan ulamaya almaldr; o olgunlatka ve kavraygelitike buna derece derece yaklaabilir; ama insan buna asla dualar ve ibadetleeriemez. Hatta tersine insan u hususu grp anladktan sonra bu yola daha ok yaklar:Bunlarn (dua ve ibadetlerin -.n.-) tm ancak etkili bir Tanr korkusunu canl tut

Documents

Immanuel Kant'ın Ahlak Felsefesi