28
Namba 2033 Ogas 15 - 21, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Insait: Wok Bung wantaim polis long provins - P4 Rausim dak glas long ol gavman kar - P4 GAVANA bilong Sentrel Benk (BPNG), Loi Bakani, i tok Fainens Dipatmen i no yusim wankain peirol system olsem system BPNG i wok long yusim tude long sait bilong kliam na lukau- tim rekot bilong mani i go aut o stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta sistem Fainens Dipatmen i save yusim long mekim peimen bilong mani o peim aut ol mani i narakain olgeta long system bilong Sentrel Benk. Mista Bakani i tok ol i bin askim Fainens Dipatmen planti taim long senisim dispela kompyuta sistem bilong ol we bai wankain olsem ol tasol Fainens Dipatmen save givim ol kainkain toktok na nogat wanpela eksen i kamap yet long dispela. Mista Bakani i tok sapos Fainens Dipatmen i yusim wankain akaunt- ing sistem ol kolim Kina Automated Transaction System (KATS) long ranim ol rekot bilong mani, bai ol i ken klia long stap na ron bilong mani insait long Fainens Dipatmen. Fainens Dipatmen i wok long yusim Oracle sistem long ranim ol akauns o peirol bilong em. I go moa long pes 2... BPNG hat long sekim rekot bilong Fainens Dipatmen DWU i glasim loa bilong gavman long laik kilim trabel lain - P2 PNG KOPI I NAISPELA TRU: PNG Coffee Export Jenerel Menesa, John Edwards, i soim drai kopi bilong ol Usioto haus lain bilong Gimiyufa long Asaro, Isten Hailans Provins long wanpela bikman bilong Nestle Kampani i kam wantaim lain bilong em long ovasis long lukluk long kopi bisnis long Hailans rijen. Rijen i save groim bikpela mak bilong kopi we PNG i save salim i go long ol ovasis kantri. Poto: Sape Metta. Lukim stori long pes 23 Namba wan kopi bilong PNG...

Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

Namba 2033 Ogas 15 - 21, 2013 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

Insait: Wok Bung wantaim polislong provins- P4

Rausim dak glaslong ol gavmankar - P4

GAVANA bilong Sentrel Benk(BPNG), Loi Bakani, i tok FainensDipatmen i no yusim wankainpeirol system olsem systemBPNG i wok long yusim tudelong sait bilong kliam na lukau-tim rekot bilong mani i go aut ostap long sistem.

Dispela i soim olsem kompyutasistem Fainens Dipatmen i saveyusim long mekim peimen bilongmani o peim aut ol mani i narakainolgeta long system bilong SentrelBenk.Mista Bakani i tok ol i bin askim

Fainens Dipatmen planti taim long

senisim dispela kompyuta sistembilong ol we bai wankain olsem oltasol Fainens Dipatmen save givimol kainkain toktok na nogat wanpelaeksen i kamap yet long dispela.Mista Bakani i tok sapos Fainens

Dipatmen i yusim wankain akaunt-ing sistem ol kolim Kina Automated

Transaction System (KATS) longranim ol rekot bilong mani, bai ol iken klia long stap na ron bilongmani insait long Fainens Dipatmen.Fainens Dipatmen i wok long yusimOracle sistem long ranim ol akaunso peirol bilong em.

I go moa long pes 2...

BPNG hat long sekim rekot bilong Fainens Dipatmen

DWU i glasim loa bilong gavman longlaik kilim trabel lain- P2

PNG KOPI I NAISPELA TRU: PNG Coffee Export Jenerel Menesa, John Edwards, i soim drai kopi bilong ol Usioto haus lain bilong Gimiyufa longAsaro, Isten Hailans Provins long wanpela bikman bilong Nestle Kampani i kam wantaim lain bilong em long ovasis long lukluk long kopi bisnislong Hailans rijen. Rijen i save groim bikpela mak bilong kopi we PNG i save salim i go long ol ovasis kantri. Poto: Sape Metta. Lukim stori long pes 23

Namba wan kopibilong PNG...

Page 2: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

P2 Wantok Ogas 15 - 21, 2013 nius

DWU i glasim loa bilong gavman i laik kilim trabel lainPLANTI pipel i lukim olsemkilim man i dai em i pekatoolsem Buk Baibel i tok. Ol arapela i lukim olsem kilim

man i dai I bilong stretim hevina wari we dispela man ikamapim. Arapela tu i lukim olsem long

stretim ol trabel i wok longkamap long komyuniti, husatlain i kamapim trabel i maskisim mekim save na wanpelabilong ol dispela mekim saveem loa kilim ol i dai, na ol ara-pela i ken lukim na i no mekimtrabel gen. Olsem na planti ol gavman

long wol i gat ol loa i toktok longsampela trabel we, man o merii kamapim i mas i dai long dis-pela trabel bilong ol.Papua Niu Guini i gat loa

long kilim manmeri i dai long1975 long taim bilong Indepen-dens i kam inap nau. Dispela ol trabel em: i gat

toktok o pasin o plen i kamaplong kilim Kwin bilong Inglan(England) na ol famili bilongem, o gavana jenerel husat imakim kwin olsem het bilongstet o famili bilong em (trea-son); i gat holap na stil pasin ikamap antap long solwara longbot o sip (piracy); stil pasin ikamap antap long solwara we igat mak bilong vailens i kamap(piracy with violence); na kilimman meri i dai we wanpela imin o plen long kilim em (WillfulMurder). I gat rekot i stap i soimolsem kot i holim 14pela manlong i dai (death penalty).Long Mei 2013, PNG gav-

man i kamapim tripela (3) moaloa long kilim i dai husat ikamapim trabel na brukim dis-pela loa. Ol dispela loa em: Kilim ol

manmeri husait i sutim tok gia-man long sanguma o poisin

long arapela na kilim ol i dai;Aggravated Rape o rep we tra-bel man i yusim naip o gan taimem i mekim trabel, i gatbagarap long bodi taim rep ikamap, rep i kamap long olpikinini we krismas bilong ol em10-pela yia na i kam daun, napek rep we planti man i repimmeri o man; na stil pasin ikamap taim trabel man i yusimnaip o gan o ol samting bilongbagarapim bodi na kilim man.Divine Word University

(DWU) i holim wanpela kibunglong Ogas 8 – 9 long las wik ilukluk long dispela loa we AteniJenerel na Minista bilong Justisna Memba bilong Sinasina-Yongumugl, Kerenga Kua,Sekreteri bilong Jastis Dipat-men Dokta Kalinoe, pastaim SifJastis na Ateni Jenerel, SeArnold Amet, Se Peter Barterna ol sumatin na wok manmeribilong DWU i toktok long ol dis-pela loa. Tupela opisa bilong Australia

Hai Komisin long PNG i kamwitnes tu long dispela.Honorebol Kua i tok olsem

taim em i yangpela, pasin bi-long kilim man nating na stilpasin i no kamap bikpela. Em i no bin lukim wanpela

haus i raunim wantaim waiabanis o ain banis. Toktok na hevi bilong

sanguma i klostu i dai long1980s tasol nau i narakain nagavman i mas mekim wanpeladisisen hariap tru long stopimdispela ol hevi.“Gavman i mas mekim wan-

pela disisen hariap long stopimdispela ol hevi nau yet taim emi mekim ol polisi bilong stopimol dispela hevi olgeta long bi-hain.” Mista Kua i tok.“Kilim manmeri i dai long tra-

bel bilong ol i no ansa longstopim trabel kamap longkomyuniti tasol em i wanpela

bilong ol planti rot bilong stretimol hevi i wok long kamapbikpela long komyuniti we ibringim bagarap long laip bi-long plenti pipel.” Mistal Kua itok.Tasol Se Arnold i tok, loa bi-

long kilim manmeri i dai i noinap stretim loa na oda hevilong komyuniti long wanem olbikpela institusen olsem Polisna Koreksenel Institut Sevis(CIS) i slek tumas long karimaut ol loa.“Sapos wanpela travel man

ol i putim long kalabus i ken isitru wakabaut kam aut longprisen get na polis i painim hatlong holim em ating yumi gatbikpela hevi tru long husait baii karim aut loa bilong kantri.” Sr.Amet i tok. Se Arnold i tok tu olsem gav-

man i mas kamapim ol soselpolisi long stretim ol dispelahevi, na i no long kilim trabelman bikos moa hevi bai kamaptaim gavman i kilim man.Yia 2 sumatin bilong PNG

Studies & International Rela-tions i putim wanpela pilai i sutlong rot we kot bai mekim di-sisen long putim trabel manlong i dai na famili na komyunitibai tok wanem long dispelahevi. Ol i no go wansait tasol putim

tingting hau ol pipel i bai tingt-ing long dispela loa em planti iamamas tru long dispela pilai.Mista Kua i tok amamas long

Pater Jan Czuba SVD, Presi-den bilong DWU long gutpelatingting long holim dispela kainbung we tingting bilong wan-wan i putim wantaim long olpolisi na loa i sut long laip bi-long ol pipel taim ol i sindaungut na toktok. Em i tok em i pilim amamas

tru long kain pasin DWU i kisimna soim gutpela eksampel longol arapela long lukim na bi-hainim taim ol i laik adresim olisu bilong kantri.

Aaron Gunbi i raitim

I kam long pes 1...

Bai i no gat kainkain tras akaun(ol pasbuk) nabaut bikos rekot bairon wanpela tasol na klia we Benkov Papua Niugini (BPNG) bai luk-save hariap na stretim ol rekot naoraitim Fainens long mekimpeimen bilong ol kastoma o ol laini save mekim wok o givim sevislong Gavman, Mista Bakani i tok.Mista Bakani i mekim dispela

toktok bihain long Pablik AkaunsKomiti (PAC) i mekim wok paini-maut go insait long ol rekot na wokbilong Fainens Dipatmen long dis-pela wik. Insait long dispela PAC miting, ol

bosman bilong Fainens Dipatmen ino bin kamap long bekim ol askimbilong komiti we memba bilongBogia na Siaman bilong PAC JohnHickey i go pas long en.Fainens Dipatmen em i wanpela

long ol arapela bikpela Gavman Di-patmen we planti komplen na tok-tok i kamap pinis long ol i savemekim kainkain peimen i go autlong ol lain we rekot bilong buk i nostret o i no bihainim stret rot bilongmekim peimen.BPNG i save lukautim olgeta

rekot bilong mani na akaun bilonggavman na ol dipatmen bilong em.Na ol i save givim tok orait long oltaim ol dipatmen i salim ripot go

long ol long rausim o kliaim maniwe ol bai peim go long kastoma olong ol wok.Fainens Dipatmen em wanpela

bikpela opis we i save mekimpeimen go long ol kastoma o peimol wok na projek bilong ol membabilong palamen o arapela peimenbilong ol sevis. Tasol long kliaim oldispela peimen, BPNG mas oraitimpastaim na Fainens i ken mekimpeimen. Olsem na kompyuta sis-tem bilong kliaim rekot bilong manii mas wankain long Fainens Di-patemen na Sentrel Benk.Gavana bilong Benk ov Papua

Niugini i tok bikos ol yusim nara-pela kompyuta sistem ol tok orait o

rekot no save go stret o klia longFainens Dipatmen o kam klia tulong ol. “Ating ol no laikim mipelasave long ol samting ol save mekimlong mekim peimen go aut,” emtok.Mista Bakani i tok i nogat poin

long Fainens Dipatmen i opim naholim kainkain tras akaun bikos olken kliaim hariap na oraitim peimengo hariap long ol kastoma o long olwok na projek sapos sistem bilongakaun em wanpela tasol.Ol dispela tras akaun tu i save

holim sampela kain peimen o manibilong ol papagraun, gavman pro-jek o peimen bilong ol sampelabikpela wok insait long kantri na bi-

hain ol dispela mani save go autwe rekot i no save klia long husattru i gat rait long kisim. Dispela ikamapim tu planti toktok pinis longol bikpela mani we i wok long lusnating insait long Fainens Dipat-men long sampela taim i kam nauna sampela sinia opisa bilong Di-patmen tu i bin lusim wok pinis.Long nau yet tu, Tas Fos Swip

Tim i wok long mekim wok paini-maut tu i go insait long Fainens Di-patmen bikos long sampela kainbikpela milien kina ol bin peim autlong ol bisnis long las yia. Na tu/long sekim ol sinia opisa husat Isave oraitim kain bikpela peimenolsem go aut.

BPNG hat long sekim rekot bilong Fainens Dipatmen

Oposisen ken kotimO’Neill gavman longstopim DSIP fan

Stanley Nondol i raitim

OPOSISEN i tok olgetamemba bilong palmengat rait long kisim DSIPmani aninit long lo,na tokol bai kisim O’Neill gav-man i go long kot sapos oloposisen memba i nokisim K10 milien bilong2013. Deputi oposisen lida

Sam Basil i singaut longol namel bens na bekbens na ol nupela membabilong palamen longnoken pret long O’Neillgavman i no givim DSIPmani bilong pipel biong 89distrik bilong kantri.Mista Basil i mekim dis-

pela toktok bihain longplanti memba bilong pala-men i sapotim Praim Min-ista O’Neill long Asailumdil na planti memba i noautim trutru tingting nastap isi.Mista Basil long dis-

pela wik i tok ol oposisenmemba kisim K2 milienkina tasol long K10 milien.Na em i tok sapos ol i nokisim na go long taim bi-long 2014 baset, ol baikisim O’Neill gavman golong kot. Mista Basil i tok maski

gavman olim bek DSIP nagrisim ol memba longjoinim gavman, olgeta baikisim aninit long lo.Mista Basil i tok ol

memba long gavman saitkisim moa long K8 mil-ian.Tuepela gavman min-ister i tok tupel kisim K8milen pinis.Mista Basil i tok O’Neill

gavman i olim bek DSIPmani na pretim ol membana lukim planti ol opo-sisen memba i no kisimna ol i lusim oposisenkem na joinim gavman nadispela i kisim namba bi-long gavman go anatapmoa long 100.

Deputi oposisen lida itok ol memba pret longlong opim maus nogut baiol i no inap kisim DSIP naPSIP mani. Ol i maus pasg na no autim tingtign bi-long ol long ol desisen wepraim minista i mekimlong kantri.Mista Basil i tok

Asailum Sika dil, na olarapela desisen we praimminista i mekim i no kisimtok orait bilong palamenna Nesenel EkseketivKaunsil. Em i tok olmemba long sait bilonggavman i pret long DSIPna i no pait long rait bilongol pipel ol makim longpalamen. Fainens minister James

Marape i tok olgeta 89distrik memba bilongpalamen bai kisim K10milien DSIP mani naprovins bai kisim K5mil-ian. Mista Marape tokfainens bai givim olgetabipo long arere bilong dis-pela yia.Minista bilong Nesenel

Plening Charles Abe i tokgavman i nonap longgivim olgeta long kon-

trolim kes flo long fainenstasol ol memba bai kisimK10 milien DSIP we staplong 2013 baset bilongkantriMista Basil tok ol

memba i no ken paul, emtok DSIP em mani olgetamemba bai kisim aninitlong lo. Mista Basil i tok bikpela

tenkyu long olpela praimminister Sir Michael So-mare na gavana bilongOro Garry Juffa longautim tingting bilong tu-pela long Asailum Sikadil.Mista Jufa na SirMichael i tok dispela dil ino stret.Mista Basil tok moa

olsem gavman yusimpablik fan na grisim olmemba bilong oposisengo joinim gavman na nauPraim Minista O’Neill i gatbikpela namba longsenisim lo namekim nu-pela lo.Mista Basil i singaut

long ol memba bilongpalamen long opim mausna tokotk strong long olhevi bilong kantri.

Sam Basil: Deputi Oposisen lida.

Page 3: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

Ogas 15 - 21, 2013 Wantok P3nius

Bungimtingtinglong wokMODENAISESEN programbilong polis i no inap long woksapos ol polisman meri ol yeti no bungim tingting na wokwantaim.

Ol mas noken tingting longol bikpela samting tasol masstat wantaim wanem samtingol i gat long em.

Ol mas bungim tingting nawok wantaim. Bikpela bos bi-long polis long Momase i tok.

Ekting Asisten Komisina bi-long Polis, Sif SuperintendenNema Mondiai i tok olgetapolis man na meri masbungim tingting long olsemwanem ol bai mekim dispelaprogrem i kamap tru, na lukimsampela senis long ol yet.

Mondiai i tok long dispelaprogrem, i no gat wanpela nu-pela samting ol bai lukim,tasol ol mas senisim dispelatingting bilong ol long wok. Nadispela pasin i mas stat longol bikpela bos i go daun longol liklik polis manmeri longgraun.

“Ol polisman meri masmekim sampela senis longkamapim o strongim dispelamodenaisesen progrem we oli bin kamapim. Nogat wan-pela ausait lain bai kammekim bilong ol. Bikpelasamting em ol mas senisimpasin bilong wok. Dispela iken mekim bikpela senis,” emi tok.

Mondiai i tok ol i nokenwestim taim na ting olsem olbig bos bilong ol bai mekimsampela senis long antap nakam daun. Ol yet mas luk-save long wanem samting istap long ol yet long lukim oldispela senis.

Mondiai i bin go raun longrijen bilong em long Bogialong Madang na Vanimo long

Sandaun provins na mekimdispela toksave long ol polisman na meri bilong em bihainlong kisim posisen olsem bosbilong polis long rijen.

Long mekim kamap dis-pela progrem, ol mas stretimol yet long ol liklik samtingolsem mekim gut yunifomlong taim bilong wok, nokenkaikai buai long taim bilongwok, kamap long taim napinis long taim, harim tok bi-long ol bos, polisim su na bi-hainim tok bilong ol bosbilong bareks o hap bilongslip na misyusim o yusimkrangi ol samting bilong wokem sampela samting ol masstretim ol yet.

Polis Komisina Tom Ku-lunga i bin lonsim dispelaprogrem long stat bilong dis-pela yia wantaim as tingtinglong senisim pasin na tingtingbilong ol wokman meri longwok.

Insait long dispela pro-grem, em bai ol i lukim sam-pela senis long wok.

Gavman bilong Praim Min-ista, Peter O’Neil,l i bin luk-save long wok bilong polis namekim sambai K276 milianlong helpim wok insait long 5-pela yia.

Bikpela namba bilong dis-pela mani em long yusimlong wok bilong Trening. Dis-pela bai lukim tu olsemnamba bilong polis mas igoantap. Nau yet, namba bilongpolis em i stap aninit long 5,000 na dispela em i no inaplong kain kantri we i gat 7 mil-ian manmeri.

Bomana Polis Koles tu bailukim sampela nupela klas-rum na ples bilong slip. Wok istat pinis long Bomana naMomase Rijinol TreningSenta long Lae bai kisimsampela luksave long dispelamani tu.

Bustin Anzu i raitim

SEKIM OL: Bos bilong Laepolis Superintenden IvenLakatani (namel) i inspektim oglasim wanpela pereid longBumbu Polis Bareks long lasmun. Poto: Bustin Anzu

Page 4: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

P4 Wantok Ogas 15 - 21, 2013 nius

Wok bung wantaim polis long provinsBustin Anzu i raitim

BIKPELA bos bilong polis longMomase i askim ol polis man-meri bilong Sandaun long givimsapot long nupela bos bilongpolis long provins bilong ol.Bihain long planti hevi bilong

polis fos long Sandaun provinslong pastaim, nupela polis bos bi-long provins, SuperintendenRobert Gesa em i gat planti ekspe-riens bilong wok polis na bai traimsenisim wok bilong ol.Ekting Asisten Komisina bilong

Polis (ACP) bilong Momase, SifSuperintenden Nema Mondiai, imekim dispela toktok bihain long igo raun long Vanimo long las wik.“Yumi mas sapotim nupela bos

bilong mipela long provins. Super-intenden Robert Gesa i gat plantisave long wok na eksperiens.Mipela bin stap long hevi bilongpolis long wok long pastaim na nu-pela bos long hia bai ronim polisgut,” Mondiai i tokim ol sinia opisalong Vanimo polis stesin.Mondiai i tokim ol polisman bi-

long em long Sandaun olsem plantisenis i wok long kamap, insait longpolis na long kantri tu na ol masstap long lukim na sapotim ol dis-pela senis.Em i tokim ol olsem dispela ol

senis i kam wantaim taim na inoolsem bipo, we ol i save ronim polisfos. Wanpela long ol dispela senisem long modenaisesen programbilong ol.“Modenaisesen program ino

wanpela nupela samting we ol itoktok long en. Dispela em longsenisim tingting na pasin bilongwok. Olgeta polisman meri massenisim tingting bilong ol long wok.Sapos ol ino senisim ol yet, em baihat long dispela program i wok,”Mondiai i tok.Em i tok tu olsem ol ino ken wait

long ol bosman bilong ol longmekim ol dispela samting kamaptru. Ol yet mas stat long hap bilongol yet wantaim wanem samting ol i

gat.“Pasin bilong rispek, harim tok,

stretim yunifom bilong wok, kamaplong taim, pinis long taim, soim gut-pela pasin long ples bilong wok natoktok gut wantaim ol manmeri.Dispela em sampela samting we olmas senis long en,” em i tok.

Long wankain taim tu, em i tokem bai ino inap isi long ol polismanmeri i sakim tok na i no bi-hainim. Planti biket pasin bilong ol i

save kostim gavman planti mani truna em ino laikim dispela kain samt-ing moa long taim bilong em olsemKomanda.“Pasin bilong sakim tok, ino re-

spektim ol bos, miusim ol samtingbilong wok na paitim manmeri nat-ing i mas stop. Mi bai i no inap isilong ol manmeri husat i abrusimdispela,” Mondiai i tok.Em i tok ol mas senisim laipstail

bilong ol long mekim polis fos emmas ron gut na ol mas kamapim

gutpela sevis long komyuniti bilongol.Long wankain taim tu, em i tok

amamas long ol long wok dispelaprovins we nogat luksave long wokbilong ol.Mondiai i bungim tu Gavana bi-

long provins, Akmat Mai, na Provin-sel Edministreta, Henry Norm, naskruim moa toktok long SandaunEdministresen long wok bung wan-taim polis long daunim hevi bilongloa na oda.

MONDIAI I TOKTOK: Mondiai i toktok wantaim tupela polismanlong Wutung polis post long taim em i go mekim raun bilong emlong Wutung Boda long las mun.

BUNG WANTAIM WOK LAIN: Mondiai i bungim ol lain husat i wok long nupela Boda DivelopmenAtoriti (BDA) bilding long Wutung. Ol poto: Bustin Anzu

Rausim dak glas long ol gavman karWOK i stat pinis long rausim ol dakglas long ol gavman kar. Dispela I bihainim oda bilong Sif

Sekreteri bilong Gavman, Se Mana-supe Zurenuoc, long olgeta het bi-long gavman ejensi na stetutori bodilong bihainim toktok bilong PraimMinista, Peter O’Neill, long rausim ol-geta dak glas long ol gavman kar, sta-tim long 16 Ogas, 2013.Em i tok long las bung bilong Pali-

men, Mista O’Neill i tokaut olsem ol-geta gavman kar wantaim plet namba“Z” i mas nogat dak glas. “Dispela tokaut i bin mekim olgeta

pablik i amamas tru na sapotim stretdispela tingting na mi no amams trulong ol pablik sevis lain i no bihainimdispela tok oda,” Se Manasupe i tok.“Mi no bin ting olsem bai mi mas

salim narapela toksave ken i go, taim

nek bilong Praim Minista i go aut pinisna olgeta lain i mas bihainim,” em itok.“Nau mi givim narapela toksave

gen long ol dak glas long olgeta gav-man kar i mas raus long apinum bi-long Fraide 26 Ogas, 2013. Husat ino bihainim dispela tok oda, baimipela i lukim olsem ol i brukim loa bi-long het bilong dipatmen bilong ol,”em i tok moa.“Olgeta gavman kar i mas gat ‘Z’

plet namba, na tu ol draiva bilong dis-pela ol kar i mas holim gavman draivapemit,” Se Manasupe i tok.Em i tok ol opisa bilong MVIL, Rot

Sefti Atoriti na polis i kisim toksavepinis long rausim olgeta dak glasplastik long ol gavman kar taim ol iwokim kar inspeksen bilong ol bihainlong 16 Ogas.

Long soim gutpela piksa, Se Mana-supe i tokim ol dipatmen het na het bi-long ol divisen long Praim MinistaDipatmen na Nesenal EkseketivKaunsel (NEC) long rausim dak glaslong olka bilong ol stat long las Fraide9 Ogas, 2013.“Bihainim dispela, sapos wanpela

kar long Dipatmen bilong PM na NECi no rausim yet dak glas long Fraideem bai mipela pasim kar long kapak,i nap ol i bihainim toksave bilong mi,”em i tok.Bihain tasol long sif sekreteri i holim

miting wantaim ol woklain bilong em,ol lain long KK Top Pes Kontrol naTingting i kam insait long MorautaHaus kapak na stat long rausim oldak glas long ol gavman kar bilongDipatmen bilong Praim Minista naNEC.

RAUSIM: Wanpela wokman bilong KK Top Pes Kontrol na Tingting longMorauta Haus kapak na stat long rausim ol dak glas long ol gavman karbilong PM Dipatmen bilong Praim Minista na Nesenel Eksekyutiv Kaun-sel.

Page 5: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

Ogas 15 - 21, 2013 Wantok P5nius

Marit strongim kalsaBustin Anzu i raitim

PLANTI marit bilong nau i nosave bihainim pasin bilong tum-buna. Ol i bihainim marit bilong pasin

bilong ol waitman meri na maritbihainim kalsa na kastom inomoa stop strong. Na dispela i kenlukim planti marit long nau na bi-hain taim bai lus tingting longpasin bilong ples.Lidaman bilong Sinasina long

Simbu provins na sinia residenbilong Kamkumung long Lae siti.John Mukale, i mekim dispelatoktok bihainim long witnesimmarit bilong Paul Ilai na MaryGunua long Kamkumung longwiken.“Ol yangpela bilong nau ino

luksave long pasin bilong maritlong ples. Ol i no amamas longholim kalsa na kastom o pasintumbuna bilong marit. “Marit bilong ples i save soim

ol narapela long yu husait na yukam long wanem kain hap. Dis-pela em bai ol i luksave long yulong marit bilong ples. Dispelanau ino moa stap long tingting bi-long ol yangpela,” em i tok.Mukale i tok ol yangpela mas

holim pasim pasin tumbuna long

taim bilong marit long wanem,dispela bai soim ol long asplesbilong ol. Ol noken paul nabautna marit nating na ino gat gutpelaluksave long en.Long wankain taim tu, diputi

hetmasta bilong Gumine Sek-enderi Sku, Ware Mukale ( i nobrata) i tok pasin bilong marit emlong skelim ol samting i go kamna kamapim nupela bris long lainbilong tupela hap wantaim, manna meri na i no wanpela saittasol.“Lain bilong man bai givim pe i

go long lain bilong meri na lain bi-long meri bai traim long bekim.Dispela em pasin bilong skelimsamting igo i kam. Ol mas luk-save long dispela na marit longsait bilong ples long strongim dis-pela,” em i tok.Long las wik Sande, ol lain bi-

long Ilai long Dom i givim K15,000 kes, tupela kau, 23 pig,planti kaikai na bilum na klos igolong ol lain bilong Gunua bilongDinga. Tupela wantaim insaitlong Kamtai distrik long Simbuprovins.Ol lain Dom na Dinga bilong

ples Kamkumung insait long LaeSiti i bung na witnesim dispelamarit bilong tupela yangpela.

PAC inkwairi i nokarim kaikai: Basil Stanley Nondol i raitim

DEPUTI Oposisen lidaSam Basil i tok ripot bi-long Pablik AkaunsKomiti o PAC long lastenpela yia i no karimkaikai na oposisen i sin-gaut long Siaman JohnHickey long no kenmekim moa inkwairi natokim palamen na kantrilong wanem samting Ipainimaut long en. Mista Basil i tok PAC bin

mekim planti wok paini-maut long ol gavman di-patmen long las tenpelayia long 2002 i kam long2012 tasol i no gat wan-pela i kisim mekimsave bi-long lo, we PAC i painimasua long ol korap pasinlong pablik opis.

Deputi oposisen lida imemkim dispela toktok bi-hain long PAC siamenJohn Hickey i tok em i nowanbel long sekreteri bi-long Fainens na ol arapelasinia pablik seven na tu olmemeba bilong palamen ino kam long PAC inkwairilong dispela wik.Mista Basil i tok ol pablik

sevan na memba bilongpalamen i no ken westimtaim long kamap long PACinkweri bikos wok painimbilong PAC i no karimkaikai na bikpela ripot emdas i karamapim longpalamen haus stap.Mista Basil husat i bin

memba bilong PAC longlast faivpela yia long 2007go long 2012.Em i tokplanti sekreteri bilong gav-man i mekim gris toktok

wantaim ol bisnis lain na olarapela poro bilong ol napaulim planti milian kinabilong pablik. Em tok PACripoit i soim dispela klia tru.tasol ol dispela lain i nokisim mekimsave bilongloa na gavman i wok longgivim bikpela milian kinalong ol korap dipatmenlong mekim wok divelop-men.Mista Basil i tok planti

inkwairi ripot bilong PAClong las 10 pela yia i stappinis na i soim klia olsemplanti asua i kamap wegavman lida na dipatmenhet na sinia pablik sevan iasua long Pablik FainensMenesmen Ekt o PFMA naPablik Sevis MnensmenEkt o PSMA.Memba bilong Bulolo i

tok nau em, taim bilongpalamen long tok klia long

wanem wok moa baikamap long ol PAC ripotwe i soim bikpela milienkina i lus long pasin ko-rapsen.Mista Basil i tok gav-

man i yusim bikpela miliankina pablik mani long PACna ol arapela inkwari ripotna ol ripot redi na staptasol nogat wanpela i kisimmekim save bilong loa yetna tok bilong wanem naPAC na ol membas napablik i westim taim saposripot i no karim kaikai.Mista Basil i tok nau em

taim bilong PAC ripot maskamap ples klia long pala-men na Praim MinisterO’Neill mas tok klia longhusat bai go pas na mekimsave long asua lain weinkwairi painim ol i asualong pasin korapsen nabrukim lo bilong kantri.

Anglikea PNGkisim helpim

ANGLIKEA PNG nau i kensevim sampela mani na prinimol wok bilong em yet long opis. Benk bilong Saut Pasifik

(BSP)long Mosbi i helpim ollong dispela samting. Las wik, Anglikea em dispela

han bilong Angliken Sios longPNG i save helpim ol tarangulong komyuniti, ol lain i gat sikAIDS na ol yangpela na bikpelamanmeri i nogat sans long rit narait na kamapim gut sindaun nalaip bilong ol, i kisim nupela kalaprinta na kopi masin long mekimwok bilong em.Anglikea PNG i save mekim

gutpela na bikpela wok insaitlong komyuniti na long las wik,BSP i bin givim wanpela nupelakala Bizhub printa kopi masinlong prinim na kamapim olniusleta, ol awenes toksavepepa na ol narapela infomesen igat ol skul toktok long sik HIV naAIDS, na adal literesi program

bilong em.Long namel bilong las yia yet,

Anglikea i tromoim bikpela manitru long ol narapelz lain i printimol wok bilong ol.Taim em i givim nupela prining

masin, Sponsasip Kodineta bi-long BSP, Michelle Wong, i bintok Anglikea PNG i mekimbikpela wok long edukesen, pre-vensen o stopim samting pas-taim na i no ken kamap, givimkaunseling na awenes long ollain i gat binatang bilong AIDS.Na em i stret long BSP benk igivim sapot i go long ol.Em i bilip olsem liklik kon-

tribusen bilong ol bai helpim olgutpela wok Anglikea PNG imekim insait long komyuniti.Ol program bilong Anglikea i

save helpim gut komyuniti naogenaisesen i wok wantaimmani ol dona i givim long en. NaBSP i wanpela long ol.

Madang pipel I krosimgavman bilong ol ….taim PAC tokaut long paul pasinPLANTI ol pipel longMadang taun na ol distrik ino amamas na kros truolsem Madang provinsalgavman i no gat gutpelamani ripot bilong en na emi paulim planti pablik mani.Pablik Akauns Komiti

(PAC) insait long wokpainimaut bilong en itokaut olsem Madangprovinsal gavman i gatrekot nogut stret long 2011na 2012 we i lukim bikpelapablik mani i paul na tu nogat gutpela rekot.Wantok Niuspepa i kisim

tingting bilong planti lainlong Madang na ol i tok ol ikros tru long provinsal gav-man bilong ol.Siaman bilong PAC,

John Hickey i tokaut longmiting wantaim Madang

provinsal edministreta,Bernard Lange, ektingdeputi edministreta GaneiAgodop na dairekta SimonSimon na i tokim ol stretolsem Madang provins ibrukim lo bilong FainensMenesmen Ekt na Fainen-sal Instraksen.Mista Hickey i tokaut

long nius ripot olsem longlukluk bilong PAC i go in-sait long fainensal ripot bi-long 2011 i soim olsem i nogat stretpela rot long givimripot bilong mani i stapwantaim provinsal gav-man. Narapela samting tuem PAC ripot i tokait olsemMadang provins long 2011i no bin givim fainensalripot bilong en i go longNesenel GavmanSimon Bill, wanpela tisa

long Madang i tok, PACmas kamaut moa natokaut long ol lain i paulimmani na ol i mas sem. Na em i tok polis i mas

holim pas ol dispela lain ipaulim mani na kalabusimol bikos ol sevis i no golong ol tarangu liklik man-meri long ples we gavmani givim mani long helpim ol.PAC ripot i tokaut tu

olsem ol kontrak na bod nalain man Madang provinsalgavman i bin makim insaitlong las 20 yia i go i no bi-hainim stret lo. Olsem na ol i no stret-

pela lain na ol mas rausimol.Wok painimaut bilong

PAC i tokaut tu olsem i gat

planti korapsen o paulpasin i stap long sait longMadang Divelopmen Kop-resen (MDC), em bisnishan bilong Madang provin-sal gavman.Ol dispela paul pasin in-

sait long MDC i pas tu longsait long salim graun we ino bihainim stretpela lo naol samting bilong en.Mista Hickey i tok olsem

Odita Jeneral ripot bilongn2011 na 2012 i painimautolsem makim bilong sam-pela ol bod long Madangolsem bod bilong MDC naMadang Kalsa Bureau i nobihainim stret lo na ol kon-trak provinsal gavman igivim i no go long gasetbuk na tu i no gat kopi bi-long olgeta disisen long las20 yia.

Page 6: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

niusP6 Wantok Ogas 15 - 21, 2013

Putim han wantaim long rausim sik TB Singaut i go long olgeta lain bilonghelt na komyuniti long wok bungwantaim long pinisim sik TB longkantri.PRAIM Minista, Peter O’Neil, i

bin tok olsem taim em i lonsim Ne-senal TB Tasfos, insait long Nese-nal TB Konfrens long Tunde Ogas6 long Mosbi. Em i tok long sampela yia nau,

dispela sik TB i wok long kisimplanti lain bilong yumi na planti ilusim laip pinis. “Samting mi hat long tingim em

olsem, yumi gat olgeta rot bilongstopim na pinisim dispela sik tasolem i go yet na kilim ol man i stap.Yumi gat ol marasin bilong TB tu ifri na i stap long haus sik na olgetaet pos na klinik,” Mista O’Neill i tok.“Olgeta Papua Niugini i gat rait

long tok, ‘Nogat’ long sik TB. Olsemna yumi mas tok em i nap nau longlusim laip bikos long sik TB. Yumimas tingting stong na mekim olgeta

rot long tanim tait wara bilong TB,”em i tok moa. Sampela Provins bilong yumi i

bin stap long nius long sampela

taim nau wantaim stori bilongstrongpela kain TB we i no save isilong daunim binatang hariap. Kainolsem, Westen Provins em i binstap long nius i no long Ok Tedimain tasol, em long stori nogut bi-long TB tu. Maski Ok Tedi i bringimbikpela mani long helpim ikonomibilong kantri, bagarap em ikamapim long ol pipel bilongWesten Provins i bikpela tumas. Na wantaim Ok Tedi Main na

PNG Sastenebel Westen Provins ino kisim gutpela helt sevis yet longplanti yia. Ol memba bilong Pala-men nau tasol i wok long singautlong dispela gavman long helpim ollong stretim ol helt sevis longprovins. Nau maski Ok Tedi na PNG Sas-

tenebel i stap, em ol teks peia bi-long Australia i helpim longkamapim nupela TB Wing bilongDaru Haus sik taim ol i lukimbikpela hevi i stap.

Kain ol hevi tasol na mi save tokolsem, sapos ol ogenaisesen ilukautim pablik mani i no stretim olprogrem bilong ol long divelopmennid bilong ol pipel, mi bai mekimsamting. Gutpela sindaun bilong ol pipel

bilong yumi i mas kam pas na i nobilong lukautim tasol ol liklik lain.Olsem na long narapela 5 yia

moa, mipela bai putm K60 milianlong baim marasin bilong drag ri-sisten TB. Na long 10-pela yiamoa, dispela mani mak bai i goantap tri o foa taim moa.Em i isi tru. Yumi kontrolim na

pinisim TB nau. Helt Dipatmen i gat gutpela plen

bilong daunim TB i stap. Nau politiki mas sapotim na putim man i go in-sait long nesenal na provinsel levellong stopim TB.Mi tok tenkyu long gavman bi-

long Australia na Global Fan longsapotim TB Progrem. Mipela bai

wok yet wantaim yupela olsempatna insait long dispela wok.Tenkyu tru long Global Fan i tokorait long putim moa mani longnarapela 18 mun aninit long nu-pela fainens plen. Gavman bilongmipela i bin givim K4 milien long yiai go pinis taim tok i no bin klia yetlong helpim bilong Global Fan. Las tru, mi laik tokim yu wanwan

man, meri na komyuniti olsemsapos yu gat deti pasin, yu massenisim. Yu gat pasin bilong kaikaibuai, spet nabaut na tromoi rabis,deti haus na arapela pasin we isave salim TB i go i kam isi, yu massenisim. Yumi mas lusim ol pasin we bai

kilim yumi, nogut ol pikinini bilongyumi bai lainim na mekim olsempasin bilong ol long bihain tu. Mi Praim Minista, na mi tok

promis long stopim TB long PNGna mi givim salens long yupela longwokim wankain,” Mista O’Neill i tok.

Praim Minista O’Neill

Wara saplai projek helpim ATS blokNESENEL Plening Minista namemba bilong Alotau CharlesAbel i givim K600,000 go longwara saplai projek bilong OroATS komyuniti ausait long Mosbilong dispela wik.Minista Abel i givim dispela mani

go long wara kampani, Eda Ranulong stretim gut wara saplai go in-sait long Oro ATS komyuniti wemoa long 7000 manmeri i stap moalong 15 krismas tasol i no gat wan-pela wara saplai i go long ol.

Insait long Oro ATS komyuniti olpipel bilong Oro provins, Milen BeProvins na Isten Hailans tu i savesindaun long blok bilong ol. Wan-wan lain bilong ol arapela provins istap namel long ol.Minista Abel i givim K600,000 bi-

hain long memba bilong Mosbi NotIs Labi Amaiu bin givim K 500,000na Gavana bilong Nesenel KapitelDistrik (NCD) Powes Parkop i bingivim K600,000 long Eda Ranulong las mun.

Dispela em wanpela bikpelasapot tru ol lida bilong palamen igivim long helpim wara saplai pro-jek bilong Oro ATS komyuniti insaitlong Pot Mosbi long dispela yia.Siameri bilong Eda Ranu Mary

Karo i amamas long lukim dispelabikpela sapot bilong ol lida bilongpalamen long helpim ol pipel longbikpela sevis olsem.Em i tok Eda Ranu i wanbel long

wok bung wantaim ol lida olsem natu bai wok strong long sevim ol

pipel long kisim gutpela wara sevisinsait long siti. Mosbi Not Is memba Labi Amaiu

i tok amamas long dispela bikpelawara projek insait long ilektoret bi-long em na askim ol pipel bilongem long amamas tu na lukautimgut dispela wara sevis.Mista Amaiu i askim ol pipel bi-

long Oro ATS long lukautim gut olwara paip na ol samting we i karimwara kam long ol bai ol ken kisimgutpela wara saplai longpela taim i

kam bihain.Minista Abel tu i mekim wankain

singaut go long ol Milen Be komyu-niti long hap long lukautim ol paipna ol samting long hap. Sapotim tuol wokman bilong Eda Ranu taim olkam mekim wok long hap longpulim wara saplai kam long yupela,em tok.Oro ATS blok em wanpela

bikpela blok insait long Mosbi NotIs ilektoret bihain long 9 Mail Mo-robe blok na 8 Mail blok.

Ol woklain bilong Ok Tedi Main i sanap harim toktok bilong Praim Minista, Peter O’Neill, taim bin raun i go long Tabubil las wik. Poto: PM’s media

Page 7: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

Ogas 15 - 21, 2013 Wantok P7nius

ORI WAN STRET: Kukamba, muli na kumu bilong Kagamuga ples balus maket save pulim ai bilong planti longol manmeri taim ol laik kalap long balus. Dispela liklik maket i gat planti long ol gutpela kaikai save stap long en,na yu bai no inap abrusim taim yu laik kalap long balus, yu bai kaikai long dispela maket yet. Poto NickyBernard.

PNG kisim liklik bekim long Asailum dilStanley Nondol i raitim

WANPELA memba bilong palamenbilong Nu Silen i tok PNG praimminister Peter O’Neill I kisim liklikprais long sainim Asailum Sika dilwantaim Praim Minista bilong Aus-tralia.Taim Wantok Niuspepa i askim dis-

pela memba bilong Nu Silen em tok,dil em namel long Australia na PNGna Nu Silan gavman bai nonapmekim tok long sapotim o agensim.

Dispela memba husat kam wan-taim Au Silen Foren Afes Minista Nur-ray McCully long dispela wik i tokPraim Minister Peter O’Neill i kisim

liklik prais long sainim dil long helpimAustralia long Asialum Sika hevi bi-long em.Long taim Kevin Rudd na Mista

O’Neill i sainim dispela dil long Bris-bane, Australia las mun, Mista Ruddi tokaut long helpim sampela milienmani long wokim ol skul infrastraksa,haus sik na ol arapela infrastraksalong kantri.Mista O’Neill tu tok klia long yuni-

vesiti bilong PNG olsem Australiagavman bai helpim long sampelamani long stretim infrastraksa bilongol yunivesiti long kantri na tu baihelpim long stretim ol haus sik na olbris long rot long kantri.

Dispela memba bilong Nu Sileni tok NU Silen i gat 750 AsailumSika long ol pipel long olgeta haplong wol na i gat gat gutpela haus,na ol ples bilong ol Asailum Sika,we i no olsem Manus we olasailum Sika slip long sel haus.Dispela dil namel long Australia

na PNG bai lukim moa long 3,000

Asailum Sika bai go stap longManus. Las wik Mista O’Neill i toklong Nu Silan olsem palnti bilongAsailum Sika laik i go bek longples bilong ol.Long taim Parim Minister

O’Neill i go long Nu Silan las wik,ol midia long Nu Silan bin askimplanti kwesten long em long dis-

pela sainim Asailum Sika dil wan-taim Australia.Long wankain taim, bikpela tok-

tok nau i wok long kamap hotlong dispela dil long Pasifik na tulong kantri we lukim oposisen ikisim go long suprim kot longrausim dil na salim Asailum sikago bek long kantri bilong ol.

Ilektorel Komisintokaut long progrem bilong bai ileksenILEKTORELL Komisina AndrewTrawen i tokaut long progrem bilongbai ileksen long tupela provins longMomase Rijon.Dispela tupela sia em long Madang

Open Ilektorett na Ambunti-DrekikirOpen Ilektorett long Is Sepik Provins.

MistaTrawen i tok ol dispela de emgivim em i olsem ol bai gat 7-pela delong nominet, 8-pela wik long kem-pen, 14 de long vot na 21 de bilongkaunim vot.Mista Trawen tok tu olsem baset bi-

long dispela tupela bai ileksen longtupela ilektoret bai kamap olsemK7.3 milien, Madang Open Ilektoretbai kisim K3.2 milien na Ambunti-Drekikir open bai kisim K4.1 milian.“Mi laikim Nesenel Gavman i lusim

mani kam long mipela long wanemtaim bilong givim aut ol rit i wok longkam klostu nau”, em i tok.

Mista Trawen i askim NesenelGavman tu long lusim mani kam autlong Ilektorel opis long kaunim bilongUsino-Bundi open ilektoret na larimPNGEC tu long peim ol bil na kleimbilong ol.Long wankain taim tu, Ilektorel

Komisia Andrew Trawen i tok dispela

saining long ol LLG Presiden naKaunsila long Goilala long wik i gopinis em i stret long Lo bilong Gav-man.Mista Trawen i tok olgeta rits pepa

i no kam bek yet na dispela baikamap long Ogas 30 olsem na dis-pela saining em rong olgeta.Em i singaut i go long memba bi-

long Goilala Daniel Mona long kisimbek olgeta pepa ol i sainim longwanem dispela i no stretpela rot. Mista Trawen i singaut tu i go long

ol narapela provins husat i mekimwankain pasin long stopim dispela gi-aman saining.

Mista Trawen i tok dispela bai ileksen progrem bai

kamap long dispela de.

lGivim ol rit bilong ileksen long Fonde 29, Ogas 2013

lNominesen bai pas long Trinde 4, Septemba 2013

lPoling bai stat long Sarere 19, Septemba 2013

lPoling bai pinis long Fraide 1, Novemba 2013

lNa taim bilong lusim rit bipo o bihain Fraide 22 Novemba

2013

Page 8: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

niusP8 Wantok Ogas 15 - 21, 2013

Strongim komyuniti polisingKOMYUNITI polising wokbilong daunim hevi bilongloa na oda em wok bilongolgeta manmeri. Na olgetamanmeri mas givimbikpela sapot. Na ol polismanmeri yet mas givimsapot na go pas long en. Dispela wok em i no bilong

ol komyuniti polising opisatasol.Planti ol polisman meri i

save ting olsem hevi bilongtoktok long LNG kompens-esen o hevi bilong graun emwok bilong komyuniti polis-ing opisa tasol. Na planti taim ol i no save

mekim wok. Dispela wok em bilong ol-

geta polisman meri. Wankain long wokim

awenes long ol skul tu.Sajen Peter Simai i mekim

dispela nek na tok olsem ol-geta polisman meri i maswok wantaim long daunimhevi we i save mekim olmanmeri i no save stap gutlong ples bilong ol.Mekim aweanes long skul,

maket ples, sios grup, yutgrup na long ol narapelabung ples em wok bilong ol-geta. Namba wan samting em

long ol mas soim pes bilongol.“Mi bin kamapim planti

awenes long ol ples, setel-men, skul, na long ol nara-pela bung na lukim olsem olnarapela polisman meri masputim han long dispela.Mipela olgeta mas bungimhan long dispela long dau-nim hevi bilong loa na odana mekim ol ples i kamap olgutpela ples long stap,”Simai i tok.Em i tok ol hevi olsem hom

bru, smok nogut na ol heviwe save go wantaim dringem ol i ken mekim sampelasamting long daunim.Em i tok em i mekim planti

wok aweanes long Vanimona Don Bosco Sekenderiskul na ol primer I skul olsemDapu, Holy Cross, Lote,Baro na Waramo. Simai, husat i mekim polis

wok insait long 35-yia nastap long Vanimo i tok olmas mekim planti wokaweanes long wanem hap ol

stap long en bihain long olwok we ol save mekim.“Mipela mas wok wantaim

ol komyuniti long daunimhevi bilong lo na oda. Mipelamas wok wantaim ol pipel bi-long mipela na dispela masstap oltaim wantaim mipela.Mipela mad mekim gut longol pipel long kisim sapot longol,” em i tok long Vanimolong las mun.Em i tok polis nau wok

long lukim sapot bilong ollong pablik long wanem longhevi bilong sampela ol wan-wok bilong em tasol plantimanmeri i stap wantaim olyet na sapotim ol long wokbilong ol.Em i mekim ol dispela wok

bilong em long Vanimo na olples klostu taim em i transfelong Rabaul long Is NuBriten Provins na save ama-mas long mekim dispela wokbilong en long olgeta taim.Sampela ol het toktok em i

save toktok long taim em igo long skul em long yusimgut rot long taim bilong golong skul o pinis skul na olnarapela hevi bilong trefik,olsem i no save werim hel-met bilong motobaik weplanti taim ol draiva i savepaul long serim na bihainim.Simai, husat i bos bilong

Komyuniti Polising long San-daun provins i amamas longol narapela lain i joinim ollong dispela wok bilong en.Em i ok sinia Provinsel

Mejistret bilong SandaunPatricia Tiwese i joinim em

long dispela, wok bilong enlong toksave long ol sam-pela nupela lo we gavman isenisim na ol mekim save bi-long en.Ol i bin wokim aweanes

long ol ples klostu long Van-imo wantaim ol narapela lainolsem ol probesen opisa, olwoda, komyuniti divelopmenopisa na ol lain long helt bi-long provins tu.“Dispela grup bilong

mipela em miks lain na ol igat planti ekspiriens longwok bilong ol na taim mipelai save raun long bung, olsave givim gut stori na toktokwantaim ol pablik. Ol pabliktu save amamas long askimkain kain askim long ol,” emi tok.Planti lo wok long senis na

ol ino save long dispela.Olsem na long ol kainawenes olsem, ol askimplanti askim na kisim ansabilong ol na ol rot bilongabrusim ol dispela kain hevi.Simai i tok long Vanimo,

planti hevi we i save kamapem long hom bru, smoknogut, dring na ol pikasnogut. Ol piksa nogut em long ol

mobail pon we i wok longkamap bikpela nau we ol ikisim tasol long boda.Na bos bilong polis long

Sandaun SuperintendenRobert Gesa i skruim nekolsem em wanpela hevi longprovins bilong em.“Dispela em wanpela

bikpela hevi insait longprovins. Wantaim ples longboda, em i isi long ol yang-pela na ol olpela long kisimol dispela kain piksa longCD, meri kad o fles drive nakarim i go lukim. Na dispela igivim ol skul pikinini sanslong lukim tu,” em i tok.Ol bikpela hevi i no save

kamap tumas.Superintenden Gesa i tok

Sandaun em ples bilongstap isi na nogat planti hevibilong loa na oda.Simai i tok wanpela sevis

we em save yusim longkisim helpim em Redio San-daun.Planti ol awenes em save

mekim long redio tu.Ol ples we em nogat kar

long go, em save yusimredio NBC Vanimo na dis-pela save helpim em tu. olkain ples olsem Nuku, Tele-

fomin na Oksapmin em hatlong go long kar na ol saveyusim balus long go so redioprogram save helpim em naol pipol bilong Sandaun tu.Simai i tok planti manmeri

i bin ring long longwe hapolsem Nuku, Telefomin naOksapmin na tok amamaslong dispela redio programlong wanem, em nambawantaim ol i kisim ol dispela kaininfomesen o toktok long lona ol senis i wok long kamapinsait long kantri.Em i tok tu olsem kain ol

senis bilong loa em ol nupelana planti no save long dis-pela na nau ol i amamaslong dispela na ol i laikimdispela progrem mas stapyet.Dispela awenes bilong em

long stopim hom bru I lukimsampela senis i kamap insaitlong komyuniti wantaim olyangpela man. Planti long dispela yut em

i go mekim awenes i lukim oli kam givim ol samting we olsave mekim hom bru long enolsem ol silinda bilong kukimHom bru.Ol yangpela long Trans-

mitter settlement, Banana

Camp, Wara Kongkong,Dapu, Palmai, Wisipi, Pasi,Westako, West Tower iharim tok na kisim ol samtingbilong wokim hom briu i golong Vanimo polis stesin.Simai i tok tu olsem salim

ol pikinini meri long yangpelakrismas tu em i no wanpelagutpela samting. Tasol ol papa mama sam-

pela taim i stap long baksaitbilong ol pikinini bilong ollong wanem, laip long taun ihat.Sampela taim ol save

kisim taim long ol dispelahevi taim ol i kisim bagarapna ol i pret long toksave longwanem ol i pret nogut sam-pela samting i kamap.Simai i luksave olsem

pasin bilong daunim hevi bi-long sanguma, kompene-sesen na ol narapela heviem tu em wok bilong olgetapolisman meri, na i no samt-ing bilong ol komyuniti polis-ing opisa tasol.Em i tok em i raun long

planti ol dispela kain hevi naluk save olsem dispela kainwok em bilong olgeta wan-taim long kamapim gutpelaSandaun.

Bustin Anzu i raitim

Sajen Peter Simai

HOMBRU SILINDA: Sampela samting bilong mekim Hombru we polis i kisim long ol.

I NO LONG taim i go pinis,insait long niupsepa, stori ibin kamaut olsem praim Min-ista bilong Papua Niugini,Peter O’Neill i lusim bia pinis. Dispela em i gutpela stori

stret long hetman bilongkantri i soim gutpela piksalong olgeta man. Wanpela komyuniti Lida na

Pasto bilong Agape Intadi-nominesenal Sios long Tau-rama Veli Rot, Daniel Hewalii tok amamas tru long praimminista i mekim dispela

pasin. Bilong wanem plantiol Papua Niugini man, merina pikinini husat i no naplong tokaut long pablik i savekarim hevi bilong ol isi tasol.Dispela em hevi we bia isave kamapim long famili nakomyuniti.Olsem Kristen kantri, PNG

i save gat ol prea waria i staplong lukautim spirit baundribilong kantri. Tasol i gat olspirit nogut i stap, kain olsemspirit bilong dring bia. Em iwanpela spirit nogut bilongdaunim amamas bilong olpipel. 2 Chronicles 7:14 i tok,

“Sapos ol pipel bilong mihusat i karim nem bilong mi,bai daunim ol yet na pre longmi, bai mi harim ol longheven, na bai mi lusim rongbilong ol, na bai mi oraitimgraun bilong ol.” Sapos PNG i laik lukim

blesing bilong God, yumimas rausim ol kain samtingolsem bia we i savekamapim planti bagarap nasin long nesen. PNG i gat bikpela blessing

tumas long ol risoses. PNG ino nidim mani bilong SP biana ol arapela strongpeladring i save bagarapim ol

pipel. Em i no save bringimamamas na gutpela sindaun,nogat, em i save bringim taimnogut na bagarap na dai.Sapos nau yumi wokim

wanpela wok painim aut,bai yumi lukim olsem olgetaliklik lain bai i tok ol i laikimbia mas pinis long PNG.Bia em i wanpela bikpela

trabel man long kamapim olbikhet pasin bilong stil,paitim meri, kilim man nabagarapim ol pablik propeti.Famili i save bruk, traibelpait i save kamap, rot eksi-den na family i save sotlong mani oltaim.

Karapim olgeta em milaik tok olsem, SP Bia em iwanpela kes antap longPNG. Planti taim SP biakampani i save sapotim olspots na yut na ol arapelakomyuniti wok. Tasol miken tok olsem dispela gut-pela wok em ino i nap longwinim kain hevi we bia isave kamapim long komyu-niti. Mani SP kampani igivim aut long komyuniti iliklik tumas na i no winimolgeta mani i save lus longhevi bilong dring bia naspak.Nau klostu bai yumi

kamap long aniveseri bi-long Nesenal De bilong Prena Tanim Bel. Olsem kava-nen nesen, Praim Minista imas muv long pasim bia ol-geta long kantri. Gavman i ken go bek ken

long lukim wanem samtingEkting Praim Minista bilongolpela gavman, Sam Abal ina Dokta Allan Marat i bintoktok long mekim. Tupela i bin laik pasim

bia olgeta long PNG bikosem i Kristen nesen na 70pesen bilong ol lain i nosave tokaut, i no laikim bialong stap long kantri moa.

Komyuniti lida i laikim SP bia mas pinisFrieda Sila Kana i raitim

Page 9: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

Ogas 15 - 21, 2013 Wantok P9heltedukesen

HAI Komisina bilong Aus-tralia long Papua Niugini,Deborah Stokes, long lasFonde 8 Ogas, i bin donetimol buk we mani mak bilong oli nap long K4,000 longBavaroko Praimeri Skul longNesenal Kapital Distrik. Mis Stokes i mekim dis-

pela long selebretim NesenalBuk Wik. Em i bin givim olbuk i go long Skul Prinsipel,Catherine Moresi, long ai bi-long sampela bilong olsumatin na ol tisa insait longskul asembli haus bilong ol. Bavaroko Praimeri Skul

em i wanpela bikpela skul in-sait long NCD na em i gat1,600 skul pikinini na plantitaim, namba bilong ol buk in-sait long laibrari i no i naplong olgeta pikinini. Mis Stokes i tok, em i bilip

olsem ol dispela buk done-sen bai i givim sampela gut-pela mining long wanemsamting ol sumatin i savelainim long skul. “Long kamapim gut save

bilong rit na rait, yumi masstrongim ol liklik pikinini longrit, yumi mas i gat ol gutpelabuk bilong ritim,” em i tok.

Mis Stokes i tok HaiKomisin bilong Australia isave laikim wok poromanwantaim ol tisa na sumatinbilong Bavaroko PraimeriSkul. “Man i go pas long mi, ian

Kemish long Septemba 2012i bin kam long skul bilong yu-pela long Klinim Wol Kem-pen, na skul bilong yupela ibin wok gut stret wantaimAustralia Hai Komisin,” MisStokes i tok. Bos bilong Australia Eid

long PNG, Stuart Schaefer itok, Australia i gat strong-pela tingting long sapotimedukesen long PNG olsemna ol bai baim buk nabringim long ol skul insaitlong kantri, inap long 4 milianfri teks buk bai ol i givim longol skul inap 2015-16.Australia i save sapotim ol

pikinini long lainim long rittaim ol i stap liklik yet. “Mipela givim sapot tu long

trenim ol tisa long kain kaintisa trening skul longkamapim gut lainim bilong olPNG tisa long lainim gutpelatok inglis long ol pikinini,”Mista Schaefer i tok.

Bavaroko Praimeri kisim ol nupela buk

Ol Bavaroko Skul pikinini i lukim buk wantaim Hai Komisina bilong Australia, Deborah Stokes.

BIKPELA tok lukaut i kamlong Indipenden KonsumaKompetision Komisin,(ICCC) long ol mama i maswas gut na noken baim olsusu na kaikai I kam longNutricia Karicare long olfamesi o kemis.ICCC i laik stopim pastaim

ol stua na famasi long nokensalim ol dispela kaikai nasusu, Nutricia Karicare, bi-long wanem, ol i ting nogutem i gat sampela binatang istap insait na em baibagarapim ol bebi taim ol ikisim dispela susu.Botulisim em i strongpela

posin, i save kamap longkaikai i gat binatang we bai iken posinim ol lain taim ol ikaikai o dring wantaim bi-natang Clostridium botu-linum, na em i save kamapimbotulin toksin o posin.

Dispela baktiria o binatangi save groa insait long olkaikai ol i no mekim guttumas taim ol i putim i go in-sait long tin bilong salim. Nutricia Karicare susu bi-

long ol liklik bebi, em ol iwokim long Nu Silan kam-pani bilong ol susu bilongkau, Fonterra tasol nau dis-pela kampani i tokaut longrausim bek olgeta dispelasusu long ol stua long olstua.Kampani, Fonterra em i

bikpela kampani i save givim30 pesen saplai bilong olkaikai i kam long susu bilongkau long olgeta hap bilongwol.Kampani i bin kisim bek

olgeta lain kaikai na susu bi-long bebi bilong wanem,aninit long Nutricia Karicare,ol tes i soim olsem sampela

samting ol i kamapim longwanpela taim i gat poisin istap long susu ol i bin kisimpastaim stret long ol kau.Taim ol ICCC i go aut na

lukluk long Pot Mosbi, ol ibin painim aut olsem i gatwanpela bikpela famasi stualong Mosbi i wok long salimol samting i kamap aninitlong nem bilong NutriciaKaricare.“Dispela em i bikpela

samting nau long ol PapuaNiugini bilong wanem olmama na ol bebi i savenidim ol susu paura longgivim susu long ol bebi,”ICCC Komisina, Dokta BillyManoka i tok. ICCC bai givim oda long

dispela famesii nau longstopim pastaim ol dispelasusu, na bai ol i mas rausimlong stua bilong ol.

ICCC tambuim NutriciaKaricare bebi kaikai

Piksa bilong Nutricia Karicare fomula tin

OL pipel bilong Isten HailansProvins bai lukim gutpela heltsevis moa long haus sik bi-long ol na tok tenkyu I go longPNG LNG Projek long givim olmasin bilong ol dokta na nes Iyusim long karimaut gut wokbillong ol.Moa long 130 ikwipmen bi-

long haus sik i kamap pinislong Maunt Hagen, olsem hapwok helpim bilong PNG LNGProjek long eria bilong projek.Ol ikwipmen saplai i gat ol

monita, aisbokis, ilektrik bet,masin bilong slipim ol nupelabebi, IV pam, lait bilong sekimol sik lain, maikroskop, nebu-laisa, bokis bilong lukluk longx-re, na altra saun masin na olarapela masin olsem moa.Ol dispela samting bai i go

long ol haus sik insait longkantri, olsem hap bilong wokbung wantaim bilong PNGLNG projek bilong EssoHailans Limited, Papua Niug-ini Traibel Faundesen(PNGTF), MediSend intane-senal na Maersk Lain.

Hagen Haus sik i nambawan long kisim sampela bi-long dispela ol samting. Ol narapela samting i stap

yet em ol bai givim i go long olarapela haus sik na helt sentalong ol wik i kam. Dispela bai igo long Kikori, Goroka,Idauwi, Malanda, Para, Juni,Paua, Waro, Porebada, Papana Boera. Peter Graham, Menesing

Dairekta bilong Esso HailansLimited, i tok, wok bung wan-taim bai i bringim ol helt ikwip-men long ol ples we i nidimtru.“Wok bung bilong mipela

wantaim Traibel Faundesenbai strongim ol wok bilong olhaus sik long Papua Niugini,”em i tok moa.“Namba wan wok bilong

PNG LNG Projek em bilongsapotim ol komyuniti longkamapim gut helt bilong ol,”Mr Graham i tok. “PNG LNG Projek sapotim

kain, kain progrem bilongstrongim helt ke bilong

komyuniti na kamapim strongol komyuniti long mekim wokbilong helt bilong ol nastrongim wok bilong painimaut as bilong ol hevi na sin-daun, na wok divelopmen, natokaut long aweness nasapot,” Mista Graham i tok.” “PNG Traibal Faundesen

na Ribak Stividoa, Konsot Sip-ing, Lae Rotari, na MapaiTrenspot i kisim bikpela luk-save long wok patna wantaimPNG LNG Projek, wantaimdispela bikpela wok marimarilong bringim medikal saplai naikwipmen we bai mekim ol heltwokman na meri i amamaslong mekim gut wok bilong ol.”Paul Wagun, PNGTF botmemba na projek menesa itok.PNG LNG Projek i bin

mekim wanpela wok painimaut long ol nid bilong ol haussik long ol eria bilong projekna ol hap komyuniti i stapklostu, na ol i lukim olsem, olhaus sik i bin sot tru long olgutpela ikwipmen.

Hagen Haus sik i kisim helpimlong PNG/LNG Projek

GIVIM BILONG HELPIM: Long makim PNG/LNG Projek, wanpela bikmeri i givim sekmani i golong Traibel Faundesen long baim trenspot bai karim ol masin i go antap long Hagen Haus sik.Poto: Esso Hailans Midia

Page 10: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

meriniusP10 Wantok Ogas 15 - 21 , 2013

BUK Song 127: 3 “God i mekim gut long yumi nagivim yumi ol pikinini olsem presen Ol i gutpelablesing tru yumi kisim long God.”Yu save lukim ol pikinini i raun nating long strit

wantaim bruk klos, gras i deti na tanim, tanim, bunnating, nogat hap long go, pulim drag, nogat skul,na driman nating, nating long papa na mamahusat i ronawe lusim em pinis?Olsem wanem long gavman bilong yumi? I

nogat strongpela loa long kalabusim ol lain ibrukim marit? O nogat, ating bai yumi kamapimmoa ol gutpela wok marimari long bungim nalukautim ol pikinini i nogat papa na mama?Nogat, tupela papa na mama i tok na pikinini ikamap olsem na tupela i gat asua long stretimsindaun bilong dispela pikinini i nap em i kamapbikpela long em yet.Bikpela sem i kam long kantri bilong yumi, taim

yumi skelim wantaim ol arapela kantri. YunaitetNesen i tok long Welfea Ekt em wanwan pikinini imas gat spesel mak bilong em yet long stap nakamapim wanem samting God i putim long laipbilong em.Em wok bilong papa long kamap gutpela piksa

long pikinini bihainim na mama tu i gat wok longmekim long kamapim gut tingting bilong pikinini.Olsem Kristen nesen yumi wanwan bai i gat kot

wantaim God na ol man tu. Hia sampela samting we i save stopim ol

pikinini long mekim wanem wok ol i bon longmekim tasol ol i no save mekim.Long PNG ol famili i save makim pikinini man o

meri, bihainim kalsa bilong ol yet. Planti i savelaikim pikinini man. Olsem na ol pikinini man i save go pas long skul

na pikinini meri i no save go long skul.Namba tu, em pikinini meri i kisim bel tasol i

bagarapim bebi long bel. Tude, planti pikinini i dailong bel bikos mama i yangpela tumas na i nomarit gut o i stap yet long skul. Dispela em i abrusim plen bilong God long dis-

pela pikinini. Pikinini i kamap tasol mama i kilimem bipo long em i bon. Dispela i brukim loa bilongGod. God i no save amamas na em bai mekimsave long ol husat i mekim dispela kain pasin.Namba tri, papamama i les long pikinini bilong

ol na narapela lain i adaptim o kisim na lukautim.Dispela pikinini em bai save yet olsem i gat wan-pela samting i lus insait long laip bilong em. Ol irausim sans bilong em long groa gut wantaimmama tru bilong em. Namba foa, wanpela papa omama i kirap na lusim patna bilong em wantaimpikinini.Ol pikinini i save papa na mama i gat wokbilong ol insait long famili. Pikinini yu mas tanimbel na askim God long lusim rong bilong papa omama bilong yu. Na yu mas go na toktok wantaim ol na God bai

mekim yu kamap fri. Em i bikpela wok tasol i no hat. God i ken

mekim olgeta samting i kamap gut sapos yu bi-hainim tok bilong em. Buk Song 147: 3 i tok, “Em i save mekim orait

ol manmeri, hevi i bagarapim tingting bilong ol naol i pilim nogut. Na em i pasim ol sua bilong ol.”God i save bosim laip bilong yumi. Em i gat

wanpela masta plen. Em i save ol samting i kamap krangi long

wanem hap. God wanpela tasol i ken oraitimlewa i bruk, olsem na, tude yu mas tanim i go longGod. Buk Saveman o Eklisiastis sapta 3 i save tok, i

gat taim bilong olgeta samting i save kamap aninitlong heven, kain olsem, i gat taim bilong birua nai gat taim bilong laikim. Olsem na yu mas laikim ol lain husat i mekim

nogut long yu.Sapos yu laik save moa; toktok wantaim

wokmeri bilong Bikpela, Barbara Lunge,Rivers of Grace intenesenal Ministri. P.O. Box3063. Boroko. NCD. Papua New Guinea. BMob 67331426 OR 71075829 DG.

Yut, Meri na Famili

Pastor Barbara Lunge

Lusim rong bai yukamap fri

Nambawan lain i greduetlong Laip na Bisnis treningLAS wik, Fraide 9 Ogas, 46manmeri bilong ples Kuai longMaun Hagen, i bin pinisim skulbilong Laip na Bisnis bilongskulim ol long wanem ol rot istap bilong abrusim pasin bi-long paitim na bagarapimmeri. Digicel i bin givim mani mak

bilong K62,374 na em i bi-hainim wanpela pailot pro-grem ol Ginigoada BisnisFaundesen long Pot Mosbi. Maun Hagen Katolik As

Daiosis i go pas long givimdispela trening long kamapimsave na toktok long as tingtingbilong Jenda Bes Vailens, nalong daunim dispela hevi. Moa long dispela, ol lain i

kisim skul bilong mekim gut olliklik maket na bisnis bilongmekim mani long ol ples stret. Taim bisnis na maket i stap

gut na famili i gat inap mani,hevi bilong paitim meri nabagabrapim famili bai i godaun liklik. Trening i bin kisim tupela

wik na ol i kisim kos olsemkomyuniti toktok long nam-bawan wik, na besik bisnistrening long namba tu wik. Ol i laik stopim pasin bilong

vailens o paitim na bagarapimmeri insait long ol ples longhailans na long helpim ol lainlong we bilong lukautim gut olwok agrikalsa bilong ol i staplong ples yet. Tinah Konga i wanpela bi-

long ol meri i greduet i tok,“Dispela kos em i opim tingting

bilong mipela long plenim namenesim ol liklik bisnis nalukautim ol famili, na mipela itenkyu long ol gutpela toktokna ol drama i kamap long soimol piksa bilong vailens.”Sif Ek-seketiv Opisa bilong DigicelPNG Faundesen, BeatriceMahuru i tok tenkyu long ollain i kam skul na tu long olwok lain bilong ol yet longMaun Hagen long givim sapotlong dispela progrem. Em i toktu olsem long las yia wok bi-long ol wantaim Ginigoada, i

bin lukim 3000 lain i pinisimtrening aninit long dispelawankain progrem. “Dispela em i kamapim

planti senis pinis long ol setel-men long NCD na mipelalaikim wankaim samting baikamap long Maun Hagen. Nau mipela tu bungim maus

wantaim Hagen Katolik As-daiosis na bikpela amamas igo long ol 46 nambawan laingreduet long Laip na BisnisSkil progrem long Hagen,” MisMahuru i tok.

Pater Garry Roache bilongMaun Hagen Katolik AsDaio-sis i tok, “Mipela amamas longkamap namel man bilong Laipna Bisnis Skil progrem, bilongwanem, mipela gat bilip olsemdispela progrem em i gat gut-pela samting i stap longsenisim laip bilong ol pipel bi-long Westen Hailans, na olarapela Hailans provins. Mipela tenkyu tu long Digi-

cel PNG Faundesen i bringimLaip na Bisnis skil progrem ikam long Maun Hagen.”

Tina Konga i kisim setifiket bilong em bihain em i greduet long L&BS progrem.

OGENAISESEN bilong ol yut,The Voice Inc i mekim woklong kamapim senis insait longol yanpela bilong tude.The Voice inc (TVI) i lonsim

midia kempen bilong ol longkamapim klinpela lain namellong ol yanpela bilong tude,long las wik Trinde, 7 Ogas,2013.Ol sponsa bilong dispela

kempen, Siti Famasi (CPL),Coca Cola Amatil na McNashFitness na Pesonal Trening ibin stap long dispela lonsinglong soim sapot bilong ol longvisen bilong dispela kempenbilong kamapim gutpela tingt-ing long ol yut long sanapwantaim, olsem wan lain tasol.Dispela kempen i bin stat

long Julai, na ol lain i makimKlin Jeneresen i bringim tok-save bilong ol i go long ol kain,kain skul na ol sios grup insaitlong NCD. Marlene Dutta, Koporet

Sevis Menesa, i makim Mejasponsa CPL na i tok, “Kain belkirap olsem bilong ol yanpelalain olsem dispela ‘KlinimJeneresen Kempen’ i savemekim na mipela i laik longsapotim. Gutpela kempen em isave kamap gutpela wantaimol gutpela lain I mekim wok,”em i tok.Ol narapela lain husat i bin

kamap long dispela midia lons,em Yut Agens KorapsenAsosiesen (YACA), UPNG ed-ministresen na ol hai skul na

yunivesiti student memba bi-long TVI.Hap tok, ‘Klinim Yanpela

Lain Kempen’, i laik long givimaut em long mekim ol pipel bairejista na mekim, ‘Klin Ekt,’ webai kamap long Mande 26Ogas, Nesenal De bilongtanim bel. Dsipela pasin baikamap piksa bilong ol yang-pela lain i sanap longkamapim wanpela nupela laini nogat korapsen, nogat bia,nogat drag, nogat lain i pusimnarapela long mekim pasin

nogut, nogat yanpela merikarim bel nating, nogat baraplong ol bus graun, nogat stilpasin na ol arapela sosol prob-lem we i save stopim divelop-men.Moa I gat 5 pela rot long bungim

han na wok wantaim TVI. Yuken sanap na kamap wanpelabilong Klinim Yanpela Jenere-sen, o baim wanpela paspasbilong han na t-set, o rejistalong stap insait wantaim TVIlong Klinim Ekt long Tanim Bel

De Pablik Holide, o mekim Klinkempen bilong yu yet, ohelpim long salim toksave bi-long Klinim Jeneresen Kem-pen i go long ol fren. Rejistabai i pas long Ogas 21, 2013.The Voice Inc em i wanpela

yut divelopmen oganaisesen,em ol yanpela yut yet i statimna ronim i stap. Ol i save bilipolsem ol yanpela em ol lida bi-long rere long kamapim gut-pela sindaun long bihain.Yu laik save moa, yu ring

long 7308 5195.

Ol yut i klinim jeneresen

Ol lain bilong Voice Inc grup.

Page 11: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

siosnius Ogas 15 - 21, 2013 Wantok P11

YUMI pipel bilong PNG i no moa gat bilip long dispela gavman. Yumiting PNCP i gutpela gavman bai kamapim kainkain wok senis longsindaunim gut yumi tasol, sori tru. Kepten klostu i laik kapsaitim sip. Yumi pipel i no ken aipas na i stap longlong tasol sapos yumi glasim

gut, em dispela PNC Pati tasol i bin pundaunim kantri bipo na nauem i wok long bihainim wankain sik gen. Olsem wanem na dispela gavman i no putim iau na harim tok pas-

taim?Bikos i gat bikpela as tingting i stap na sapos yumi glasim gut, dis-

pela asua em i go daun pinis long politikel histori buk bilong PNGpinis.Long wanem, dispela gavman i no winim stretpela rot na kamapim

gavman, nogat! Ol i bin mekim politikel ku na kamapim nau gavman.Tru, bihain long stil win, O’Neill/ Dion gavman i kamapim fri eduke-

sen na helt sevis, infrastraksa, tasol, lukim sindaun bilong ol wok man-meri i no stret.Nogat gutpela pe, haus bilong ol i nogat, skul bilding i bagarap pinis,

nogat laibreri na saiens leb, ol skul insait long kantri i bagarap.Na ol pikinini i no kisim gutpela save. Wankain long helt sevis na ol

narapela lain i save givim sevis. Na 85% ol man-meri i stap long rureli no lukim senis yet.Namba 1: Olsem wanem long wok trensperensi o putim ol samting

long ples klia na nogat hait pasin, onesti o tok tru na gut gavanens. Wok gavman i kamapim tasfos swip tim long pait agensim korapsen

insait long Fainens Dipatmen, ol wanwan bikpela dipatmen het bilonggavman, long ol politisen na long ol midilman o ol namelman.Olsem wanem, i gat sampela gutpela kaikai i kamap pinis? Tru tumas, Malti bilian Kina i go lus nating long de wan i kam inap

nau, na i nogat wanpela bilong ol i stap long kalabus. Mani bilong yumi pipel i wes nating long dispela wok painim aut na

i moa gut tasfos swip tim i mas pinis. Wes stap jastis sistem bilong yumi ol PNG? Ol bai opim maus tasol long tok yesa long braiberi mani ol ol bai

helpim PNG na putim dispela stil lain bilong kalabus?Dispela hevi i kamap na gavman i no mekim wanpela samting yet. Namba 2: Asua em 6 bilian yan we gavman i kisim dinau mani long

Saina. Sapos yumi tanim dispela i kam long kina, em bai givim tu o tripela

taim bilian kina. Wanem wok senis i kamap na gavman i bekim dinau wantaim in-

tres pinis.Namba 3 em, olgeta mani bilong maining petrolium na gas, timba,

na forestri, marin na agrikalsa na ol binis indastri i save kam long gav-man paus i save go we?Namba 2b em, K20 bilien i sindaun i stap long Kumul 1,2 na 3 em

bilong mekim wanem kain wok?Namba 3 em AUSAID, Australia Gavman save givim helpim long

yumi PNG long wanwan yia long wok senis.Lukim dispela ol bikpela bilian na bilian kina na i no kamapim wan-

pela senis we 85% ol pipel i stap long bikbus bilong PNG.Sapos yumi glasim gut dispela ol bilian na bilian kina, dispela inap

senim Yunivesiti bilong Teknoloji long Lae, na UPNG, Angau Memo-riel Haus sik, ol pothul ol rot I bagarap long ol Lae siti rot, helt naedukesen, rot na bris long ol distrik na bikbus ples wea 85% ol pipeli stap long en. Olsem wanem na PNG i stap tudak yet? Namba 4 asua em, watpo na gavman i laik senisim tupela Mama

Loa bilong kantri?Dispela bil bilong pasim seksen 124 (1) na 145(1) long Mama Loa

i no stret. Yumi glasim gen 10-pela komanmen o Mandato God i raitim na

givim long Moses antap long Maunten Sainai. Sios i mekim wanpela senis long 10-pela komanmen o nogat? Tru, tumas dispela 10-pela loa em gavanim o lukautim loa bilong

sios na gavman bilong wol na olsem wanem Mama Loa bilong yumi.Em bilong wanpela tasol, o bilong yumi ol pipel? Namba 5 asua em, Tok orait namel long O’Neill na Rudd long sin-

daunim ol asailam sika long PNG. Em tok orait bilong yumi o tupela Praim Minista yet? PNG, yumi bungim bikpela hevi pinis long graun na hamas bin dai

pinis. Sapos O’Neill i glasim gut, 99% graun em yumi pipel i papa long en,

na 1% tasol PNG gavman i papa long en.Graun em blut bilong yu stret na mani gaden bilong yumi em gaden

kaikai stret.Antap long Hailans i gat bikpela populesen na graun i sot. Insait long ol siti setelmen, sindaun bilong ol manmeri i bagarap

pinis na sapos yumi wokabaut long Mosbi siti long nait, bai yumipainim ol manmeri bilong yumi PNG yet kamap pinis refistus- InapO’Neill Dion gavman i kam aut na tokaut olsem wanem na bai ol setel-men lain bilong yumi yet pastaim na bihain tanim nus i go long ol hevibilong AustraliaEm nau Australia i fri long bungim hevi na dispela hevi bilong Aus-

tralia PNG i holim nau. Em nau yumi pipel i mas tok aut na tok stretlong hevi i wok long kamap long kantri bilong yumi.

O’Neill - Dion Gavman ikamapim planti asua

MARTIN Luta Semineri (MLS) i binholim wanpela tok tenkyu lotulong Lae, Morobe Provins, Plantilain i bin kamap long witnesim nagivim samting long sapotim skul. Namel long ol em Morobe Gavana

Kelly Naru wantaim Ben Woo, wan-pela bisnisman insait long Lae. Prinsipal bilong MLS, Reveren

Dokta Michael Wan i tok dispela toktenkyu lotu I bilong kamapim mani bi-long mekim wok mentenens long skulna ol haus slip bilong ol sumatin.Em tok, i no longtaim i go pinis, tu-

pela tok tenkyu lotu i bin kamap weseminari i bin kamapim K50,000.Dispela mani i go long wok bilong

penim laibreri, ol klasrum na ples bi-long kaikai.Dokta Wan i tok seminari i save

trenim ol yangpela manmeri longkamap pasto na mekim wok insaitlong Evanjelikal Luteran Sios longPNG (ELCPNG). Ol i save lainim tioloji bilong tok na

kamap wok manmeri bilong autimGutnius long wan wan sios distrik bi-long ol. Olsem na sios i no ken tingting

tumas long helpim i kam long ovasissios, tasol yumi yet i mas sapotimsios long mani samting bilong ranimskul. “Mi laik givim bikpela tenkyu i go

long Morobe gavana long sapot bi-long gavman bilong en i save helpimmipela long mekim wok bilong trenimol sios wokmanmeri,” Dokta Wan itok.

Dokta Wan i tok amamas long Ga-vana Naru taim em i stap yet loya naem i bin salensim ol pasto long MosbiPasto Konfrens long 2011.Insait long tok bilong Mista Naru

em i bin tok olsem ol pasto i stap kiman bilong sios long sanap na autimTok bilong God.Mista Naru i tok long dispela as,

yumi mas sapotim ol studen i laikkamap pasto. Em i tok tenkyu tu long nesenel

palamen spika, Theodore Zurenuoc,husat i bin kam long 2012 greduesenna givim K100,000 pablik mani i golong MLS. Long dispela taim, namba tu sia-

man bilong gavaning kaunsel, MistaWoo i bin tok. Yumi Kristen i mas tingim seminari

bikos dispela skul i save trenim olwok manmeri bilong autim Gutniuslong strongim bilip bilong sios.God i laikim yumi olsem na yumi tu

i mas laikim arapela manmeri longpasin bilong helpim ol i kisim tok bi-long God. “Mi laik salensim yupela ol Kristen

i save givim wanem samting long laipbilong yupela i go long sios bilongGod. Nau em taim yumi mas luksavelong pasin bilong givim samting i golong wok bilong God,” Mr Woo i tok. Insait long toktok bilong en, Mista

Naru i amamas long kain progremolsem tenksgiving i kamap bilonghelpim wok bilong skul. Mista Naru i tok em i luksave tu

long wok bilong Logaweng na Ogel-beng seminari wantaim sapot bilongmani helpim long wok bilong tupelaskul.

“Yumi Luteran i winim pinis 127yia bilong Gutnius na yumi no kenslip i stap”, Gavana Naru i tok. Em i tok” taim ol Luteran

misineri i karim Gutnius i go longHailans, ol i bin karim kopi sit tu igo na givim ol. Olsem na olHailans i sanap antap long kopi nastrongim wok Gutnius, tasol yumiMorobe i no sanap long pasin bi-long strongim wok Gutnius. Longwanem, i gat pasin bilong kago kalti pasim rot bilong givim samting igo long wok bilong strongim Gut-nius i go moa.Wanpela samting ol Kristen i

mas save olsem, wanem blesingGod i givim ol, ol i mas givim bek igo long God long soim pasin bilongamamas olsem man i stap Kristen. Wanpela kaikai bilong wok Gut-

nius bilong Luteran Sios em naukantri i lukim namba wan Luteranpraim minista Peter O’Neil, husat ikamap long kaikai bilong wok Gut-nius bilong ol nambis i go insaitlong Imanuel distrik.” Gavana Naru i promis long givim

K50,000.00 pablik mani long sapo-tim wok bilong Martin Luther Sem-inary. Em bai givim wankain mani igo long Ogelbeng seminari insaitWesten Hailans na Logawengsemineri insait long Finsafen, Mo-robe Provins. Wanpela bikpela tok Gavana

Naru i mekim em tok bilong givim10 pesen bilong gavman bilong emi go long Lutheran Sios na arapelasios tu. Bikos long pasin bilongwok bung wantaim sios, gavman isanap long mekim wok bilong en.

OL SIASSI YUT SELEBRET: Sampela ol yangpela yut bilong Siassi i bin kamap long lotu selebrese. Poto: Paulus Tali

Tok tenkyu lotu bungbilong sapotim skul

Paulus Tali i raitim

WANPELA bikpela samting we lidabilong Katolik Sios long wol, PopFrancis, i laikim ol Kristen na Muslimlida i tingim na promotim em longgivim luksave long wanpela narapelana tu, long sait bilong edukesen.Pop Francis i bin salim griting i go

long ol memba bilong Muslim lotulong wol taim ol i pinisim Ramadanem taim bilong hapim kaikai, pre nagivim helpim i go long ol lain i sotlong samting. Na wokim selebresenlong pinisim dispela las wik, namellong Ogas 8 na 9.PNG i gat samting olsem 3,500

Muslim lotu memba i karamapim ollain bilong PNG yet na ol dispela bi-long ol narapela kantri wantaim.Long dispela taim olgeta yia nau,

Kaunsel bilong Pontifiket i lukautim

Intarilijes Dailog o toktok wantaim isave salim griting o wanbel na gut-pela taim toktok i go long ol lida nalotu memba bilong ol long wol.“Long dispela namba yia mi statim

wok bilong mi olsem Bisop bilongRom na yunivesel Pasto bilong Ka-tolik Sios long wol, mi wokim disisenlong sainim dispela mesej mi yet nasalim i go long yupela ol gutpela prenolsem mak bilong luksave na prenpasin i go long ol Muslim na moa yet,long yupela ol rilijes lida,” Pop Fran-cis i tok.Em i tok dispela nem Francis em

bin kisim taim em i kamap hetman bi-long Katolik Sios long wol i bilongwanpela biknem santu husat i laikimtumas Bikpela na ol manmeri wan-taim, na i helpim ol turangu, ol siklain

na i lukautim gut ol samting weBikpela i mekim.Pop Francis i tok “mi luksave

olsem ol Muslim i save givim bikpelalukluk long famili na sosel sait longdispela taim.” Na em i tok dispela tupela eria em

i stap strong tu long Kristen bilip naprektis o mekim samting stret na i nolong toktok tasol.“Het tok long mesej we mi laik

serim wantaim yupela long dispelayia em, “Yusim edukesen long pro-motim wanbel na gutpela luksave”.Em i tok dispela het tok i tokaut

long edukesen olsem em i bikpelasamting long pasin yumi givim luk-save long wanpela narapela nabildim long dispela luksave yumi gatlong en long wanpela arapela.

Luksave namel long ol Kristen na Muslim i bikpela samting

Page 12: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

P12 Wantok Ogas 15 - 21, 2013 abcpasifik

Blek Mejik i strong yetlong VanuatuSORCERY o blek mejik i stap strong yet

insait long Vanuatu bikos ol pipel i no kliagut long as bilong dai bilong ol narapela,Marie Noelle Patterson em loya naPresiden bilong Trensperensi IntanesenelVanuatu i tok. Misis Patterson i wokim dispela toktok

taim i gat planti toktok na wari i kamaplong kantri long dispela taim long blekmejik.Taim pipel i dai long ol kainkain sik olsem

heart attack o sik long lewa, daibities o siksuga, kensa, AIDS na planti ol narapelakain sik, ol pipel nau i save kirap na i sutimtok long sorcery o puripuri o blek mejik.Ol medikal lain long ol haus sik i save

long wanem ol kain sik i kilim ol pipel, tasolplanti i no save harim ol medikal ripotolsem na bilip bilong ol long blek mejik ikamap strong moa.Long dispela yia, Papua New Guinea

Gavman i oraitim pinis death penalti loa oloa bilong kilim dai ol lain i wokim bikpelatrabel bihain long planti ol innocent pipel, opipel we ol i sutim tok nating long ol i binidai long han bilong ol pipel i bilip long sor-cery o puripuri i kilim ol.Misis Patterson i tok tu olsem planti pipel

long Vanuatu i save wari long blek mejik.

Australia i givim K2 bil-lian aid long PNG AUSTRALIA i givim planti aid o helpim

mani long Papua New Guinea na bai em ikisim bek dispela mani long ol bikpela risosproject long PNG.Charles Lepani, em Hai Komisina bilong

PNG High Commissioner long Kenbera

(Canberra) i tok helpim mani bilongAustralia i go long Papua New Guinea longdispela yai i stap nau long manimak klostulong tu (2) bilian kina, na Australia bai kisimbek 7 bilian Kina long kontrak i go long olkampani bilong Australia long LNG project.Mista Lepani i tok dispela aid mani i go

long eria we tupela gavman i lukim olsem igat nid bilong ol i kamapim divelopmenlong ol.Mista Lepani i tokim dispela long Radio

Australia long taim em i kamap long wan-pela PNG Australia Polisi Forum longMelbon (Melbourne) long aste moning.Em i tok wanpela wei Australia bai kisim

bek dispela aid mani em long ol kampaniblong ol i kisim kontrak long malti-biliandola LNG project PNG.Mista Lepani i tok PNG i givim tok orait

long Australia long em i bringim ol kontrak-ta bilong em i go insait long dispela projectwe bai Australia i kisim bek mani long en.Long sait bilong komes na bisnis, Mr

Lepani i tok Australia i gat ol investmenlong PNG, na tu i gutpela long lukim olsemol bisnis long PNG i inves long Australia,na lukluk tu i go long narapela hap longwold.

Moa turis i go raun longSolomon AilanSolomon Ailan Visitas Biuro i lukim mak

bilong ol turis i go raun long kantri i goantap.Michael Tokuru em Jeneral Menesa

bilong Solomon Ailans Visitas Biuro inamba bilong ol turis husat i bin go raun namalolo long Solomon Ailans long yia i gopinis i bin go antap long 1,00 pipel na dis-pela i winim namba bilong 2011.

Ol i painim dispela mak i go antap bihain-im wanpela wok painimaut em SolomonAilans Visitas Biuro i bin mekim.Mista Tokuru i tok dispela em long

wanem, kantri i bin lukautim sampelabikpela bisnis miting na tu, Pasifik Festivalov Pasifik Ats em kantri i bin hostim longmun Julai las yia.Tokuru i tok daiving i wanpela long eria

we planti ol visita i save go wokim longSolomon Ailans.Em i tok wanpela nambawan eria bilong

daiv nau em long Gizo, na sampela hapbilong Westen Provins.

Pasin bilong paitimnogut na bagarapim olmeri long PNGi bikpela–Nupela ripot tokWANPELA Non Gavman Ogenaisesen

(NGO) i tok i gat nid long ol pipel i senisimpasin we ol man i save paitim ol meri longPNG, long wanem ol polis na loa ejensi yeti no nap long daunim dispela hevi longkantri.Wanpela man oli no save longen i

kaikaim aut lips blong Helen klostu longhaus blongen. (Credit: ABC licensed).Odio: PNG Gender Violence Nupela ripot long PNG i soim oli nidim

program long skulim ol man long nokenpaitim ol meri na pikinini.Wanpela nupela ripot long NGO, Child

Fund Australia, i soim ol ripot pastaim we itok samting olsem tupela long tripela merilong PNG em ol i paitim na i fosim ol longgat seks wantaim long ol.Ripot ya i tok ol dispela vailens o

bagarap ol i kamapim long ol meri i savenogut tru na sampela taim, ol i save yusim

naip, tamiok, ol i kukim ol, sutim ol long spia napaitim o kaikaim ol.Sif Eksekyutiv Opisa (CEO) bilong ChildFund

Australia, Nigel Spence, i tok ol i painim autolsem planti long ol meri ya i bin traim longkisim helpim long ol loa ejensi, tasol planti taimol polis i no laik helpim ol. Na sampela taim, olpolis yet tu i save wokim kain pasin long ol.Mista Spence i tokim Redio Australia olsem ol

i kirap nogut long pasin ol polis i mekim long ino helpim ol meri, maski Praim Minista PeterO'Neill i bin tokaut olsem ol i helpim ol. Gavmani mas wokim planti samting long stretim dispelasamting.Em i tok i moabeta ol i wokim planti samting

moa na noken stap isi o "silence", na tu, ol koti nid long yusim ol loa we i stap long mekimsamting long dispela vailens o paitim nogut olmeri.PNG gavman i bin kirapim wanpela bil pas-

taim long dispela yia we bai lukim ol strongpelawe o rot bilong daunim ol kraim o ol bikpela tra-bel olsem reip na kilim dai narapela.Dispela ripot, 'Stop Violence Against Women

and Children in Papua New Guinea' i lukimolsem i nogat inap progrem we i wok wantaim olman long ol i luksave long dispela nogut pasinna ol i ken senisim pasin blong ol long paitim olmeri.

Moa PNG bisnis wokimbisnis long SolomonSolomon Ailans Semba bilong Komes na

Indastri i welkamim ol PNG kampani i laik gomekim bisnis long Solomon Ailans.PNG i gat Welpam bisnis pinis long Solomon

Ailans na sampela moa kampani i laik go wokimbisnis long hap, Tony Koraua, Siaman bilongSolomon Ailans Semba ov Koms na Indastri itok. Mista Koraua i tok sampela papa bilong ol lik-

lik na midium sais bisnis bilong Papua NewGuinea i tok i pinis bai ol i go long wokim bisnislong Solomon Ailans.Ol i toksave long dispela laik bihain long ol i

bin go long wanpela Tred Fe long Honiara longwik i go pinis.Siaman Mista Koraua i tok planti long ol i tok

ol i lukim gutpela sans long wokim bisnis longSolomon Ailans.Mista Koraua i tok ol papa bilong ol bisnis

long Solomon Ailans tu bai go long PNG longdispela yia long lukluk long wanem i stap long oli save wokim bisnis long en.

Vanuatu inap kamap feil stet WANPELA sinia Vanuatu politisen i tok

Vanuatu bai nap kamap wanpela failed state okantri i pondaun sapos gavman i save kisimplanti dinau tumas i kam long narapela kantri.Minista bilong Fainens pastaim na lida bilong

Liberal Democratic Party long Palamen, WillieJimmy, i tok Vanuatu kisim bikpela dinau winimmak bilong baset Mista Jimmy i mekim despela tok lukaut

bihainim wanpela tok orait em Vanuatu gavmanna wanpela kampani bilong Singapor em ol ikolim GMR i bin sainim long stretim nakamapim gut ol ples balus long kantri.Ol i bin sainim dispela tok orait long Port Vila

tupela wik i go pinis.Aninit long dispela tok orait, bai ol i yusim 350

millian US dola long bildim Port Vila intanesenelples balus.

Ol pikinini i pilai long nambis long Veuru Village long Guadalcanal, wanpela ples we planti lain I save go long en na tu, ol lain bil-long daiv I save go long em. (Sue Ahearn Photo)

Page 13: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

Ogas 15 - 21, 2013 Wantok P13komentri

Published at Able Building Complex,

Sec 58 Lot 02, Waigani Drive.

Websait: www.wantokniuspepa.comPe bilong wanpela yia, 52 niuspepa

Pe go antap, takis go antapOPIS bilong takis o In-tenel Reveniu Komisin(IRC) i mekim klia longwanwan mak bilongrausim takis long pinispe bilong ol wokmanmeribilong Papua Niugini.Ol pinis pe mak we i stat

long K10,000 go antaplong K250,000 na moa igat kainkain level bilongtakis long ol.Ripot i kam long IRC i

soim olsem pinis pe bilongwokman aninit longK10,000 em nogat takis.Tasol pinis pe we i maklong K10,000 go antaplong K18,000 em 22 pesen(%) bai ol katim aut. LongK18,000 pe go antap longK33,000 em 30%, longK33,000 go antap longK70,000 em 35%, longK70,000 go antap longK250,000 em 40% takisbai IRC i katim na moa

long K250,000 pinis pe emtakis bai rausim 42%.IRC i mekim dispela

bekim bihainim ripot Wan-tok i bin raitim long las wiklong ol takis IRC i saverausim o katim long pinispe bilong ol wokmanmerilong kantri.Ripot bilong IRC i tok

taim pe bilong yu go antapem takis tu go antap nadispela em yu inap lukimklia taim yu kisim pinis pebilong yu taim yu piniswantaim kampani owanem gavman opis yuwok wantaim.IRC i mekim klia tu

olsem i gat ol arapela ben-efit o amamas mani yuinap kisim long wok em olsave katim takis tu long ol.Ol benefit olsem skul fisapos kampani i save pemlong pikinini bilong yu longol koles na yunivesiti. Takis

i no karamapim ol praimeriskul go antap long Gret 12. Arapela tu em hausing

alawens we kampani savepem haus slip bilong wok-man em sapos dispela rentmani i no go stret long nembilong haus bisnis. Sapos wokman kisim

dispela rent alawens longpe bilong em bai takis maklong 35% bai katim dispelaalawens.Wankain tu ol arapela

benefit o amamas maniolsem bones, ovataim naarapela we kampani pemyu bai takis go antap longen tu. IRC i no mekim klialong amas takis tru longkain alawens na bonesolsem.IRC i mekim klia tu

olsem ol takis antap longsupaenuesen bilong wok-man long NasFUND na

Nambawan Supa em 2%takis long memba husatstap 15 krismas na moa,8% takis long memba 9 yiago antap long 15 yias, 15%takis long memba husatstap memba long 5 yias nago antap long 9 yias.Bipo long 1993, takis bin

stap long 2% mak long ol-geta pinis pe bilong ol wok-manmeri bilong PNG.Bihain long dispela, gav-man bin apim takis mak goantap long 35% na moa weyumi kisim na pilim nau.Planti wokmanmeri bin

autim ol bel hevi bilong olpinis long niuspepa naredio long dispela olsemna Nesenel Gavman imakim pinis Tax ReviewTeam em komiti bilong tu-pela biknem takisman longPNG Sir Nagora Bogen naDavid Sode long skelim natokaut.

KOMENTRINesenel Buk Wik i helpim ol pikinini gut o nogat?LAS wik olgeta skul insaitlong kantri i amamasimNesenel Buk Wik. Longplanti skul ol tisa i storilong wanem as bilong se-lebretim buk wik. Ol studeni save raitim ol stori, poetri,na ol narapela kain pilaisamting. Na long las de, i gat ol

pilai o singsing i kamaplong pinisim ol selebresenbilong dipela wik. Dispelapasin bilong selebretimBuk Wik em i gutpela nayumi mas luksave longbikpela hatwok ol tisa naskul laibreri i mekim longhelpim ol pikinini bilongyumi.Na gavman i mekim

wanem? Ol bikmanmeri bi-long edukesen dipatmenna ol politisen i savekamap long sampela skulna mekim toktok. Oltaimbai yumi harim ol i sutimtok i go long sistem na tokol studen i no save gutlong rit na rait na tok Inglis.Olgeta yia bai dispelakemplein i kamap tasol ol itraim long painimaut nastretim ol as bilong dispelahevi tu o nogat?

Yumi save olsem olpikinini i laikim tru longritim ol stori. Ol dispelaskul husat i gat laibreri nagutpela wokmeri bilonglaibreri em ol i laki. Ol studen inap long

kisim buk i go long haus naritim pinis na karim i gobek long skul. Tasol planti skul i no gat

laibreri we ol i ken kisimbuk i go rit long haus. Oltarangu student bai i no

gat sans nau long ritim olstori we inap long helpimol long save moa long tokInglis. I no gat planti stua bi-

long salim ol buk tude

bikos pe bilong baim bukem i antap tumas. Yumimas putim oda long ol ova-sis kantri long baim ol buk.Strong bilong mani bilongPNG i daunbilo long mak

bilong mani bilong Aus-tralia o Amerika o Inglenolsem na pe bilong ol buk iantap moa. Dispela em inarapela as gen bilong dis-pela hevi.

Pe bilong baim ol buk iantap tumas olsem na ol skulna ol studen na ol papamamatu i no inap baim ol buk. Pasinbilong ritim buk em i wanpelarot bilong opim tingting na

givim save long ol manmeri.Sapos yumi skulim ol pikininilong pasin bilong rit oltaim, baiol i holim dispela gutpela pasinna rit long kisim save na opimtingting bilong ol.Olsem na yumi singaut i go

long gavman na ol lida. Saposyupela i laik helpim ol pikinini ikamap ol gutpela na smatpelasitisen long bihaintaim, oraitkamapim tru samting. Rausim impot takis long ol

buk bai prais bilong ol buk istap daunbilo. Na ol provinsalgavman i no mas sasim gudsna sevis takis long ol stua isalim ol buk, dispela tu bailarim pe bilong buk i stapdaunbilo.Narapela rot tu em long ki-

rapim tingting bilong ol PapuaNiugini pipel long raitim storina prinim ol buk insait longPNG yet. Rausim takis bilongpepa na ink na ol arapelasamting ol printa i nidim longprinim ol buk. Mekim olsem bai buk indas-

tri long kantri inap groa. Naating bai pe bilong buk tu i baistap daunbilo. I gat planti ek-sampel yumi lukim long olkantri long Esia na India.Mining o as bilong promotim

pasin bilong rit na rait bai i nogat kaikai sapos yumi nomekim wanpela samting longbringim pe bilong baim ol bukna arapela samting bilong ritna rait i kam daun. Mekim olsem bai olgeta

man, meri na pikinini i gat sanslong skruim save bilong ol.Kantri bilong yumi i nidim olmanmeri husat i luksave olsempasin bilong rit bai opim tingt-ing bilong ol long kamap gut-pela sitisen bilong PNG longbihaintaim.

Jada 013!

Page 14: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

P14 Wantok Ogas 15 - 21, 2013 wolniuspoto

Wol Niuslong Poto

AfganishtanKlostu long 22 manmeri i dai longwanpela haiwara i kam insat longples Kabul long Afganistan.(Reuters: Mohammed Ismail) Dispela haiwara i kam insaithariap tru long ol fam na kilim dai22 manmeri.Dispela haiwara i kamap taimbikpela ren na ais i pundaun nabagarapim tru ples long Kabul.

IndonesiaOl reskyu woklain long Indonesia i pait hat tru longrausim tausen manmeri long ailan we volkeno ipairap na kilim dai 6-pela manmeri na spetim plantiston na sit bilong paia i kamaut we i mak bilongbikpela bagarap.Maunten Rokatenda, i stap long wanpela liklik Palueailan i stap long Is Nusa Tenggara provins i wok longsalim ol bikpela kilaut na hat sit bilong paia long 600mita i go antap long skai.

MoscowLaitning i pairap... Usain Bolt (han-kais) i winim 100 mita final longIAAF Wol Sempionsip insait long9.77 seken tasol na long wankaintaim laitning bolt i paia antap longLuzhniki Olimpik Stedium insaitlong Moscow.Usain Bolt i winim gen Wol 100 mitataitol bihain long em i pait hat trulong winim gol.Bolt i bin diskwolifai long painal tu-pela yia i go pinis long Daegu bi-hain long rong stat, na givimdispela wol kraun i go long wantokbilong em Jamaican, Yohan Blake.

Page 15: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

Ogas 15 - 21 , 2013 Wantok P15laipstail

Ramu NiCo helpim mama i gat bel

SAPOS Ramu NiCo i no helpimwanpela mama wantaim bel, baiem i dai pinis long Tunde long dis-

pela wik bihain long em i karim pikininii no reri yet.Taka Willie bilong Sorekiri asples insait

long Saidor lokol level gavman (LLG) longMadang Provins em i gat bel insait long 5-pela mun, tasol em i karim ol twin bebi gellong Dein vilis klostu tasol long BasamukRifaineri bilong Ramu NiCo.Ol asples lain i tok Taka i bungim bikpela

pen long Mande na ol i kisim em i go long

wanpela haus win taim em i laik karimpikinini.“Em i karim tupela pikinini gel, tasol tu-

pela wantaim i dai na bel bilum bilongpikinini i stap insait yet na mipela traim longrausim, tasol i hat stret inap 10 kilok,” wan-pela mama i toktok.Ol lain asples i tokim Ramu NiCo long

helpim long Tunde 8 kilok.Supavaisa bilong Komyuniti Afes Dipat-

men bilong Ramu NiCo long Basamuk,Nick Genaia, i bungim olgeta risos na wokman long helpim dispela mama. Nesing opisa biling Ramu NiCo, Naph-

talie Kero, Helt Ekstensen opisa, LogoDamlik na Paul Konare tu i bin stap long

helpim mama long rausim bilum bilongbebi insait long bel, tasol i no nap.“Mipela i no nap rausim bilong wanem

rot bilong karim pikinini i pas pinis na hapbilum bilong bebi i bruk na stap insaitolsem na mipela mas kisim em i go longModilon Haus sik long Madang,” Kero i tok.Ol i putim suga wara long mama na

Ramu NiCo i hairim wanpela lokel dingiwantaim K400 na salim mama kwik taim igo long Madang wantaim ol dokta man bi-long Ramu NiCo.Maski solwara bilong Rai Kos is

bagarap, mama ya ol i kisim i go longTunde na tude em i stap orait long bikpelahaus sik.

“Planti taim Ramu NiCo i save helpim olturangu lain olsem long bel bilong em,”Mista Genaia i tok.Taka Willie em wanpela elementeri skul

tisa long Kurubau Elementary long Sorekiriasples insait long Saidor LLG. Em i savekisim mak long wanpela de long wokabautna kamap long dispela ples bilong wanemi no gat rot bilong kar.Rai Kos distrik em wanpela bilong ol dis-

trik insait long kantri we i nogat bikpelasevis olsem rot, edukesen, helt na ol nara-pela moa.Taim Ramu NiCo i kamap, liklik sevis

olsem edukesen, helt, agrikalsa trening emkampani i givim i kam inap tude.

Mathew Yakai i raitim

Ol dokta na asples lain traim long helpim sik meri. Ol hauslain i wari na helpim mama long bot.

Ol karim sik meri go long bot.Ol karim sik meri go long kar.

Page 16: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

PLANTI Papua Niugini manmerina pikinini bin amamas na pilailong resis long kisim LandKrusa kart taim Digicel binmekim dispela promosen longsampela mun i go pinis we yu

bai baim flex kad o top ap nabai namba bilong yu go insaitlong dro olgeta wik.

Nau Digicel kam aut gen namekim wankain resis longwinim ol mobail fon, TV naHaus, sapos yu baim flex kad oyu go top ap namba bilong baistap insait long resis.

Olgeta de Digicel bai givimaut mobail fon i go long wan-pela laki manmeri o pikininisapos ol pikim namba bilongem, na long wanpela wik Digi-cel PNG bai givim bikpela TVgo long wanpela laki winasapos ol kisim namba bilongem.

Long Oktoba 2 bai ol droimnamba bilong winim haus, dis-pela haus kos bilong emK72,000 na bai gat olgeta samt-ing insait.

Sapos yu laik win na yu gatDigicel fon, top ap o kisim flaxna namba bilong bai go insaitlong winim ol dispela prais.

FONDE OGAS 15, 2013

4:57 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:00 AM G TODAY09:00 AM CLASSROOM BROADCAST9:00am Grade 7 Mathematics9:50am Grade 7 Science10:40am Grade 8 Mathematics11:20am Grade 8 Science1:00pm Grade 6 Mathematics1:50pm Grade 6 Science2:30pm DEPI Program3:30 PM G KIDS KONA3.30 PM HI 5 – S6 EP#5/304:00PM MAGICAL TALES EP#24/464:30PM Jay, Jay the Jet Plane #20/355:00 PM G KITCHEN WHIZ S4 Ep#2

5:30 PM G TRAPPED YR.1 EP#156:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7.00 PM G RAIT MUSIK EP#1758:00 PMG RESOURCE PNG EP#849:00 PM G SOKA XTRA 9:08 PM G HOT SPOT EP#279:30 PM G ELITE MUSIC ZONE EP#2810:00 PM G NRL FOOTY SHOW11:30 PM G NEWS REPLAY………followed by the Australia Network

FRAIDE OGAS 16, 2013

4:57 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY09:00 AM CLASSROOM BROADCAST9:00am Grade 7 Mathematics

9:50am Grade 7 Science10:40am Grade 8 Mathematics11:20am Grade 8 Science1:00pm Grade 6 Mathematics1:50pm Grade 6 Science2:30pm DEPI Program3:30 PM G KIDS KONA3.30 PM HI 5 – S6 EP#6/304:00PM MAGICAL TALES EP#25/464:30PM Jay, Jay the Jet Plane #21/355:00 PM G KITCHEN WHIZ S3 EP#35:30 PM G LAST MAN STANDING Yr1.5:55 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G IN MORESBY TONIGHT 7:30 PM G NRL ROUND 239:30 PM G NRL ROUND 2311:30 PM G EMTV NEWS REPLAY………followed by the Australia Network

SARARE OGAS 17, 2013

4:57 AM G AUSTRALIA NETWORK 6:30 AM G EMTV NEWS REPLAY7:30 AM G ULTIMATE GUINNESS WORLD 8:00 AM G YOGA SUTRA Ep#21 Rpt.8:30 AM G Totally Spies Yr1 Ep #15/26 rpt9:00 AM G Dani’s House Yr2 Ep #2/13 rpt9:30 AM G Skillicious Yr 2 Ep# 7/710:00 AM G Trapped Yr 1 Ep# 15/2610:30 AM G Last Man Standing Yr 1 Ep 11:00 AM G AUSTRALIA NETWORK3:00 PM G NRL ROUND 235:30 PM G OLSEM WANEM Ep#316:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS6:30 PM G NRL ROUND 238:30 PM G NRL ROUND 2311:30 PMG EMTV NEWS REPLAY………followed by the Australia Network

SANDE OGAS 18, 2013

4:57 AM G AUSTRALIA NETWORK6:00 AM G EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G IT IS WRITTEN “7129 7:00 AM G HILLSONG7:30 AM G JOSEPH KINGAL MINISTRIES7:45 AM G AUSTRALIA NETWORK8:00 AM G YOGA SUTRA Ep#22 8:30 AM G BUSINESS PNG# 30 Rpt.9:00 AM G MARTIN MYSTERY9:30 AM G OLSEM WANEM- Ep# 31 Repeat10:00 AM G RESOURCE PNG –Ep# 84Repeat11:00 AM G ITALIAN FOOD Ep# 7/1311:30 AM G AROUND THE WORLD IN 85 12:00 PM G AUSTRALIA NETWORK2:00 PM G NRL ROUND 23

WARRIORS vs. PANTHERS4:00 PM G NRL ROUND 23

De - Mande – Fraide6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T6:00am – Major Nius Bulletin6:15am – Komiuniti Notis Bod6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo. 6:30am – Nius Hetlains 6:45am – Bonde gritins7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta7:05am – YU TOK – komiuniti awenes program7:15am – WAN 4 DA ROAD – Hit Prediction

– niupela singsing 7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes.8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta8:05am – YU TOK – komiuniti awenes program8:15am – “Papa Heni Fuka Show”.9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei

Tasol9:30am – Final aua cruz10am – 3pm – Monin Trek na Belo Pack

– Host: Mummy DASH10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta10:05am – YU TOK – komiuniti awenes program10:15am – Kona b’long yu. 10:45am – YUMI PAINIM WOK Segment11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta11:05am – YU TOK – komiuniti awenes program11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok 11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim

- Laik b’long yu – Niupela singsing previu12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta12:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 12:15pm – Komiuniti Notis Bod 12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta1:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen

2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius 2:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program2:45pm – YUMI PAINIM WOK Segment3pm – 7pm – Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta3:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program3:10pm – Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program4:10pm – FOAPELA KAM GUD LONG 4 – foapelasingsing4:30pm – Nius Hetlains4:45pm – YUMI PANIM WOK Segment5:00pm – Major Nius Hetlains – YUMIFM Nius Senta5:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program5:10pm – 6:00pm – KULCHA Musik (1 hr) skelim lokalmusik 6pm – 7pm – NAIT BEAT – Host: Vaviessie6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN

– YUMIFM NIUS Senta6:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program

6:10pm – 7:00pm Mon kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCA COLA GARAMUT

– Host: Angra Kennedy7:00pm - Nius – YUMIFM NIUS SENTA7:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: TuluvanVitz/Talaigu Sopi/Bata Rat00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Wikens – Sarere6am – 10:00am – Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie7am – 9am – Sarere Monin Cruz9am – 11am - Monin Treks11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host:Kasty - 1st aua NWHP12:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta12pm – 1pm - 2nd aua NWHP

Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm - Sarere Avinun Cruz6:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta6pm – 00:00am - Nait beat7pm – 9pm - Coca Cola Garamut9pm – 00:00am - Nait cruz00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowWiken - Sandei6am – 10am – Wiken Sanrais / Sandei Monin

wokabaut Muisik 10am – 12noon – Monin Treks12noon NIUS – YUMIFM Nius Senta12 – 2pm – Sandei Belo Taim Music2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm – Sandei Avinun Draiv Music6pm - Nius – YUMIFM Nius Senta6pm – 8pm – GOSPEL REKWES AUA8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – Poroman Aua00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowProgram Director – YUMIFM – Kasty

Raun wantaim Wantok kru ...

EMTV Television Guide

6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Spots7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TUNDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Mama Graun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TRINDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Mama Graun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FONDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FRAIDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

SARERE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Wantok 8PM Lokal Ben 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

SANDE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei) 8PM Lukluk Bek Long Wik 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

P16 Wantok Ogas 15 - 21, 2013 entatenmenProgram bilong Wanwan De

Digicel Top Up na WinNicky Bernard i raitim

Page 17: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

KNIGHTS vs. STORMS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS6:30 PM G PACIFIC WAY S8 EP#87:00 PM G TOK PIKSA EP#317:30 PM G 60 MINUTES – 8:30 PM MAO MOVIE – DELIVERANCE10:00 PM G HILLSONG Rpt….10:30 PM G NATIONAL EMTV NEWS – Replay

………followed by the Australia Network

MANDE OGAS 12, 2013

4.57 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:00 AM G TODAY09:00 AM CLASSROOM BROADCAST9:00am Grade 7 Mathematics9:50am Grade 7 Science10:40am Grade 8 Mathematics

11:20am Grade 8 Science1:00pm Grade 6 Mathematics1:50pm Grade 6 Science2:30pm DEPI Program3:30 PM G KIDS KONA3.30 PM HI 5 – S6 EP#2/304:00PM MAGICAL TALES EP#21/464:30PM Jay, Jay the Jet Plane #17/355:00 PM G KITCHEN WHIZ Ep#3/505:30 PM G TOTALLY SPIES EP#155:57 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G NRL ROUND# 22:9:00 PM G COCA-COLA S/ SCENE EP Ep#259:30 PM G EMTV NEWS REPLAY………followed by the Australia Network

TUNDE OGAS 13, 2013

4:57 AM G AUSTRALIA NETWORK

5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00am Grade 7 Mathematics9:50am Grade 7 Science10:40am Grade 8 Mathematics11:20am Grade 8 Science1:00pm Grade 6 Mathematics1:50pm Grade 6 Science2:30pm DEPI Program3:30 PM G KIDS KONA3.30 PM HI 5 – S6 Ep#3/304:00PM TBA - MAGICAL TALES 4:30PM Jay, Jay the Jet Plane#18/355:00 PM G KITCHEN WHIZ S4 Ep#15:30 PM G DANI’S HOUSE Y2 – Ep#2/13 “6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G HAUS & HOME Ep#278:00 PM G BUSINESS PNG – Ep#30

8:30 PM G DOCUMENTARY – OFFICE OF 8:30 PM PGR BODY OF PROOF Ep#89:30 PM G NEWS REPLAY………followed by the Australia Network

TRINDE OGAS 14, 2013

4:57 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:00 AM G TODAY09:00 AM CLASSROOM BROADCAST9:00am Grade 7 Mathematics9:50am Grade 7 Science10:40am Grade 8 Mathematics11:20am Grade 8 Science1:00pm Grade 6 Mathematics1:50pm Grade 6 Science2:30pm DEPI Program

3:30 PM G KIDS KONA3.30 PM HI 5 – S6 EP#4/304:00PM MAGICAL TALES EP#23/464:30PM Jay, Jay the Jet Plane 19/355:00 PM G TRICKY TV #18/235:30 PM G SKILLICOIUS Yr 2 : Ep #7/7 (F)5:57 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G FACT FILES: Great Animal 8:00 PM G TOK PIKSA Ep#30– Repeat…..8:30 PM MA ARROW Ep 6: “Legacies”10:30 PM G NEWS REPLAY….………followed by the Australia Network

Benk roba dai pinis...Nogat moa toktok nau, Benkroba Willian Nanua Kapis emdai pinis. Tupela RaphaelWalamini dai long han bilongpolis long Hiritano haiwe aut-sait long Mosbi. Sapos yumilukluk gut, i gat sampela olpasindia tu stap insait longToyota lencrusa we tupelahadko raskol i stap long en.Hau na wanpela bilong ol i nokisim bagarap long dispela su-taut na tupela tasol i dai...Olwantok na femili bilong Kapis i

EMTV Television Guide

TOKWIN

Ogas 15 -21 , 2013 Wantok P17komik

Ol Progrem na Kilok iken senis oltaim...

kisim bodi bilong Kapis na sekimbodi na lukim olsem planti hul istap long bodi bilongtupela...Tokwin i olsem tupela ikamaut long kar na ating ol i laiksaraunda tasol ol poilis i noharim tok na sutim ol long ganna bihain long tupela i pundaunol i ron i go na sutim tupela longbainet?...Sori tru, tupela i nolaik saraunda longtaim yet taimbikman polis i singautim ol longkam long polis stesin...Nau tu-pela i dai pinis, PNG nau i kenstap isi..Gavman i westimbikpela moni tru long painim tu-pela na putim moni mak long

K100,000 long kisim tupela..Ating ol polis i resis long kilimtupela long kisim dispela bauntimoni..Husat i laki polisman longkisim dispela K100,000 o hamaspolisman bai skelim dispela monilong dai bilong tupela... O monibai go bek long gavman..Mipela no klia nau...Yu skelim!!Aresitim ol waitkola stilim mantu...Planti milien tru bilong pab-lik moni ol i stilim..Putim bauntimoni long ol tu na yumi lukim!!Bai ol hait o nogat?...

Tokwin Tasol..

BIABIA

KANAGE

TORO

STATIM PILAI

Lukluk long namba 9 kolum, bilong paselpiksa i stap long han kais. i gat ol sain in-sait long pasel bai i ken toksave longwanem hap insait long dispela kolum bainamba 3 i go.Nambawan sain i stap long namba 8 koluminsait long piksa. I gat wanpela namba 3insait long namba 5 bokis. Bai yumi i no inap long putim wankain namba tupela taiminsait long wanpela 3 x 3 bokis eria, olsemna yumi bai i no i nap putim namba 3 insaitlong bokis namba foa, faiv o siks insait longnamba 9 kolum. Yumi ken rausim tu tripela bokis daunbilotru long namba 9 kolum bikos i gat wanpelanamba 3 insait long dispela 3 x 3 bokis eriatu. Olsem na dispela namba 3 i mas go long namba 2 o 3 bokis bilong namba 9 kolum.Laspela sain nau i stap insait long namba 2 lain bilong piksa na em i gat wanpela namba 3pinis long en. Loa bilong pilai i tambu long wanpela namba i kamap tupela taim insaitlong wanpela lain, olsem na i gat wanpela bokis tasol nau i stap long dispela namba 3 igo insait – em namba 3 bokis bilong namba 9 kolum.Bihainim dispela stail na wankain tingting na rausim i nap ol pasel bokis i pulap olgeta. Sapos yu laik save moa long insait bilong dispela pilai, yu ken go long webait long penny-dellpuzzles.com.

Long yupela ol gutpela Wantok rida i save wokim ol Sudoku kroswodpasel, dispela em nupela SUDOKU.Long solvim Sudoku pasel, putim wanpela namba long wan wan bokisna olgeta ro olsem akros, daun, na olgeta liklik 9-pela bokis skwealong bikpela daigrem o bokis (i gat 9-pela olgeta) bai gat ol nambalong 1 inap long 9. Wanpela namba i mas kamap wanpela taim tasollong wanpela ro. Wok wantaim ol namba olsem gaid o stia na woklong pinisim wan wan daigrem wantaim ol missing namba we baimekim yu painim solusen. Tenkyu na gutpela pilai

Ansa bilong SUDOKU 7 long neks isu.

Ansa bilong las wik SUDOKU6

Page 18: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

Kanage em wanpela kaunsela

Kaunsel opis o kibung ples i stapklostu long nambis. Olgeta Fraide,Kanage ino save wokim gut mitinglong wanem ol pipel save lukluk i goausait long ol moto na ol man longnambis. Kanage i no save wan bel longol pipel bilong em. Long wanpelabikpela miting bilong kaunsel, Kanagebilas gut tru. Em pasim laplap nawerim nek tai. Tasol em i no werimanda pens. Kanage toktok i stap nawanpela dingi i ron i kam. Ol manmeriron i go ausait long tok gutbai na tro-moi han long ol wantok. Dispel wokimna Kanage stop namel long miting bi-long na wait long ol manmeri long kaminsait.Taim dingi i go pinis, ol man-meri ikam bek insait long kibung.Kanage wokabaut i go long fran bilongol. Em tanim isi tasol, brukim baksaitna apim laplap bilong em. Em nauaskim ol, “Yupela lukim wanem?” Ol-geta manmeri pasim ai na daunim het.Nogat wanpela bilong ol bekim Kan-age. Kanage tokim ol, “Lukim gut, emdingi tasol. Moto bagarap olsem na

propel i hangamap nating i stap!”Noxii Aigo Kerema

Beten Kanage em man bilong lotu, na emwanpela bilip man tu. Wanpela Sande,Kanage wantaim poro bilong em golotu. Pater laik opim lotu wantaimwanpela prea na olgeta manmeripasim ai. Kanage tu pasim ai na beten.I no long taim na wanpela moskitokaikai nek bilong em. Kanage isi tasoltokim poro bilong em long ronimmoskito. Poro bilong opim ai na lukimmoskito ya pulap long blut. Em isitokim Kanage, “Brat, moskito ya belpulap olgeta long bulut bilong yu ya!”.Kanage tokim em long kilim tasol.Poro bilong Kanage i no isi, em givimwanpela strongpela wan. Kanage kisim

taim na pundaun namel long prea.Pater opim ai na tok, “The Spirit ismoving!”

Jack NasuandiBoroko

Tupela boiTupela yangpela boi hatim stori nakilim skin stret long lap i stap. Wan-pela meri salim buai istap belhat nat-ing na em tok long tupela, “Hei, liklikgut wan!” Tupela boi kirap na bekimmeri ya, “Wadex, Nogat time ya!”Meri belhat olgeta na em kisim wan-pela hap diwai na ronim tupela boi yaigo.

Dozzie GumunaMadang

Dia LaiplainMI GAT wanpela rol modol o man omeri i soim gutpela pasin long laip miken bihainim. Na dispela rol modol bi-long mi i bin lusim skul long Gret 6planti yia i go pinis long wanpelalongwe praimeri skul long wanpelaprovins long dispela kantri.Dispela man i no bin laik bai ol i kolim

em long wanpela Gret 6 dropaut husati no inap long kamap wanpela gutpelaman mekim wanpela gutpela samtinglong laip bilong em. Olsem na Laiplain,dispela man i bin lusim ples bilong emna go stap long taun na painim wanemsamting em i laikim long en.Em go long taun na stap wantaim

wanpela famili we i bin lukautim em.Taim em i stap wantaim ol, em i no stapnating, nogat. Em i stat long bungim olsof dring botol na ken ol man i dringpinis na tromoim long en, na ol nara-pela liklik wok long kisim mani long en.Taim em i bungim inap mani, em i

stat long peim skul fi bilong em yet statlong Gret 7 inap long Gret 12. Bihainlong dispela, em i go long Yunivesiti bi-long PNG na stadi long lo skul. Nau emi kamap wanpela loya na nau i wokwantaim wanpela lo kampani longkantri.Hevi bilong mi em, mi wanpela skul

dropout tu ya. Na planti taim, mi laik bi-hainim pasin bilong dispela man tasolol samting i no wok gut long mi. Naumi kros i stap na pilim olsem nogatwanpela gutpela samting bai kamaplong laip bilong mi. Bai mi mekimwanem samting long helpim mi yet? Plis Laiplain, inap yu painim sampela

rot long helpim mi?Role Models Peace Seeker

Dia Pren,Mipela i amamas olsem yu tokim

mipela long win stori bilong rol modolbilong yu na man we ol hatwok bilongem yu amamas long en na yu laik bi-hainim long en. Dispela rol modol i bi-long yu tasol mipela i pilim olsem em irol modol long planti tausen narapelapipel long PNG husat i stap long

wankain wari na laip olsem long yu.Pren, mipela i laikim yu long save

olsem long wokabaut long laip, yu maswokim ol plen, baset i makim taim nafokas long ol driman na gol bilong yu.Mipela i bilip olsem dispela baikamapim gutpela samting long laip bi-long wanpela taim ol i laik wokim olsamting bai bagarapim sindaun na laipbilong ol.Taim wanpela man i laik wokim wan-

pela samting, mipela i bilip olsem imoabeta long gat bilip long em yetbikos no gat narapela bai gat strong-pela tingting long mekim samting, tasolyu yet. Pren, mipela i bilip olsem rolmodol bilong yu i go pas pinis longsoim rot long yu i bihainim sapos yulaik mekim gutpela samting long laip bi-long yu. Yu ken tokim yu olsem saposem i ken mekim, mi ken mekim tu.Mipela i luksave olsem rol modol bi-

long yu i bin lusim skul long Gret 6tasol miperla i bilip tu olsem sampelasamting i bin mas mekim em i lusimples long painim samting i ken givimem gutpela sans long laip.Em bin kisim planti yia long kamap

long mak em i stap long em tude. Embin mas lukim tu olsem em i no laik sin-daun nating na lukim ol wanskul bilongem i skruim skul long apa level na kisimgutpela laip, tasol em bin laik kamapolsem wanpela long ol.Pren, yu wanpela skul dropaut pinis

na yu bin laik bihainim rol modol bilongyu tasol yu wok long pundaun. Nau yukros i stap na askim watpo dispela ikamap long yu? Em i gutpela long krosna tok mi no inap wokim wanpela gut-pela samting long mi yet. Mipela i bilipolsem i ken gutpela long yu i kros nabai mekim yu i wok hat moa long in-apim gol bilong yu. Pren, noken ting

olsem yu no inap long wanem samtingyu wokim. I moabeta yu kisim sampelaluksave na lusim ol poroman yu gatnau bikos ol i ken mekim yu bagarapimtingting bilong yu. Mipela i bilip olsemol bai no inap helpim yu long mekimgut long skul na laip bilong yu.Pren, mipela i laik strongim yu long

tokim ol long laik bilong yu long skruimskul na sapos ol i gat wankain wariolsem yu, yu ken toktok tu long ol.Laiplain i bilip olsem long dispelakantri, PNG, i go het gut, em i wok bi-long ol manmeri i kisim skul longmekim dispela.Mipela i bilip olsem em i taim ol yang-

pela pipel olsem yu long tingting gutlong wanem samting yu ken mekimsapos yu kisim gutpela edukesen.Pren, mipela i askim yu long saveolsem yu wanpela skul drop aut, tasolol samting i no pinis hia, nogat. Yu kengo het na traim na i napim ol driman bi-long yu.Sapos yu tok olsem yu lus, bai yu

stap olsem wanpela dropaut oltaim. Nadispela bai givim yu wari na hetpen,long famili bilong yu na kantri tu. Tasolyum as muv i go fowet, wok hat namekim gut. Yu ken kamap olsem gut-pela rol modol long ol narapela pikininina ol yangpela.Pren, God i save totkok long man-

meri i stap long ol kain wari na hevi naem i laik toktok long yu tude sapos yuopim lewa bilong yu long em.Ritim buk bilong ol Proveb 4:10-13.

Laiplain

Sapos yu gat wari, rait i kam longLifeline, P O Box 6047, Boroko, NCD.Telipon:3260011. Raitim trupela nemna etres bilong yu na bai mipela iken salim bekim long pas bilong yu.Bai mipela i no inap putim trupelanem bilong yu long stori.Laiplain

Raun wantaim Kanage olgeta wik

Ol skwat! Salim ol gutpela Kanage tok pilai i kam long: Kanage Tok PilaiP.O. Box 1982, Boroko, NCDPort Moresby.

Email: [email protected]

P18 Wantok Ogas 15 - 21, 2013 penprenkanagelaiplain

NEM: Nick Kwau KRISMAS: 30 (Man)ADRES: PO. Box 1349, Wewak, East Sepik Provins SAVE LAIKIM: Ritim buk, singsing, go Lotu, mekimpren wantaim arapela and trevol.

NEM: Raphael IwapKRISMAS: 18 (Man)ADRES: St. Michael Secondary School, PO. Box Pri-vate Mail Bag, Madang ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai gems, pilaim musik, operetimKompyuta, wok teknisen, ritim buk, na go long skul

NEM: Vincent AwonKRISMAS: 30 (man)ADRES: Kamate Coca Co-operative Society Limited,PO Box 298 Madang Provins SAVE LAIKIM: Welding, cocoa trena, menesimbloks, Raising Beans long ekspot, mekim fani, harimmusik na painim wanpela meri long maritim na stapwantaim oltaim.

NEM: Junior B. Dadis KRISMAS: 32 (Man)ADRES: College of Distant Education, PO Box 2071,Yomba, Madang Provins SAVE LAIKIM: Go danis, harim reggae musik, lukimCD, tok pilai na go swim

NEM: Jason ElmonKRISMAS: 19 (Man)ADRES: Bema High School, PMB Bema, Lae Post Of-fice Morobe ProvinsSAVE LAIKIM: Mekim pren, pilai soka, go Lotu,mekim fani na toktok wantaim ol narapela lain.

NEM: Gabriel Bania KRISMAS: 23 (Man)ADRES: St. Christopher Primary School Turubu EastCoast,C/- Bill Orengo PO Box 466,Wewak ESPSAVE LAIKIM: Autim tok bilong God, serim toktokol samting, pilai gospol musik, helpim na mekim wokmarimari na go Lotu.

NEM: Jenna HillKRISMAS: 35 (Meri)ADRES: PO Box 90, Adoagyiri, Nsawam Ghana, WestAfrica – 00233 541705015 e-mel:[email protected] LAIKIM: Kantri musik, kukim kaikai, raitimpas na painim wanpela man long maritim

NEM: Rex YatapsaKRISMAS: 30 (Man)ADRES: Wambi DC, PO Box 352, Bulolo MorobeeProvinsSAVE LAIKIM: Go Lotu, serim tok bilong God wan-taim arapela, stretim hevi bilong ol arapela manmeri,Wok gol na wokim gaden.

NEM: Robert DanielKRISMAS: 14 (Man) ADRES: Kanabea Catholic Mission, PO Box 90, ViaKerema, Gulf ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai gita, volibol, soka, tats, mekimfani, stori, watsim TV, harim Lotu musik, go skul, tekpat long yut wok, go Lotu na lukautim ol enimal naplans.

NEM: Awaten Kembo KRISMAS: 20 (man)ADRES: Bema High School, PMB Lae, Morobe ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai volibol, vok, basketbol,harimmusik, mekim fani, go Lotu, ritim buk na niuspepa nastori wantaim ol poroman-meri.

Gutpela rol modolyumi ken bihainim

Page 19: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

Ogas 15 - 21, 2013 Wantok P19bisnis

Nu Silan kam long strongim bisnis wantaim PNGStanley Nondol i raitim

NU Silan gavman i lukluk longstrongim wok bisnis wantaimPapua Niugini na tu lukluk longapim eid mani long agrikalsa naarapela eria bilong divelopmen.Nu Silan Foren Afes minister

Murray McCully wantaim bikpelatim bilong em na sampela membabilong palamen long Nu Silan ikam long kantri long dispela wik.Em i tok,Nu Silan gavman bai apimmani mak bilong eid bilong NZ$ 25milian o moa long K80 milian longsapotim agrikalsa long wanwan yiai go antap moa.Mista McCullay na tim bilong em

i stap nau long kantri na tokotkwantaim PNG gavman long sainimsamplela agrimen long kamapimwok bisnis long agrikalsa, sisinelwoka agrimen na long wok bilongpolis.Dispela tim i kam long kantri dis-

pela wik Mande na bungim PNGForen Minista Rimbink Pato wan-taim sampela bisnis komyuniti na olgavman opisa.Mista MC Cully i tokim dispela

niuspepa olsem Nu Silan i kamlong kantri long toktok wantaimPNG gavman long sainim SisinelWoka agrimen, toktok moa longkamapim Jeothemal projek longkantri na tu long lukluk raun long

Nu Silan Polis na wok wantaim Bo-genvil Polis.Minista McCully i tok Papua Ni-

ugini na Niu Silen bai sainim agri-men pepa long PNG bai salimsisinel woka go wok long Niu Silen. Minista Mc Cully i tok PNG em

klostu long Nu Silan na tupelakantri i pren long planti wok bilonggavman na nau ol i laikim plantiPapua Niugini go wok long ol famlong Nu Silan. Em i tok nau yet planti ol arapela

Pasifik Ailan kantri olsem Tonga naFiji i go wok long ol fam long NuSilan.Dispela grup bilong Nu Silan kam

long kantri bihain long Praim Min-

ista Peter O’Neill wantaim ol gav-man opisa bin go long Nu Silan laswik na toktok wantaim Nu SilanPraim minista John Kay longstrongim wok bisnis namel long tu-pela kantri.Wankain taim, PNG minista bi-

long Foren Apes Rimbink Pato itokim Nu Silan tim olsem Nu Silanbai helpim PNG long strongim nagroim liklik bisnis o SME. MinistaPato i tok, PNG i gat 40 00 SMEna Nu Silen i gat moa long500,000. Em i tok Nu Silan baihelpim PNG long groim namba bi-long SME go antap moa.

Minista Pato i tok Nu Silan ihelpim gut tru ol Moari long mekim

SME bisnis na tupela kantri baiwok bung long PNG ken kisim skullong wanem Nu Silan gavmanhelim Niu Silen Maori long ol SMEbisnis.Minista M Cully i tok PNG na Nu

Silan bai sainim pepa bilong sisenwoka long dispela wik na wok longGeothemal bai stat long tupela muntaim.Minista Pato i tok PNG i gat planti

risos long ges na maining na lukimplanti win mani wok long kamap naem i tok em gutpela taim long tu-pela kantri ken wok bung longstrongim bisnis namel long tupelakantri.

WANPELA semina weJapan Intanesenel Ko-poresen Ejensi (JICA) ibin kamapim longMosbi i bin pulim olpatna long ol gavmandipatmen long putim oltoktok na tingting wan-taim na ol i ken go hetlong helpim wantaimwok divelopmen bilongdispela kantri.Semina i bin glasim

Opisel DivelopmenAsistens (ODA) Lon odinau long PNG.Japan i wanpela

kantri i wok patna wan-taim gavman bilongPNG long sait bilongedukesen, infrastraksao ol rot, bris na plesbalus, ol klasrum, olhaus tisa na ol haus sikna moa.Dispela em ol bikpela

sevis na divelopmeneria i save helpim kantrilong strongim groa bi-long wok mani,kamapim ol save man-meri bai wok long di-velopim kantri na na olarapela wok moa.Man i go pas long

makim JICA opis longPNG, ShigeruSugiyama, i tok dispelawanpela de semina igutpela sans long olpatna bilong ol i kisimmoa save long ol risosbilong ol, na moa yet,long ODA lon bilongJapan. Em i tok bung i

mekim ol i painim rotlong strongim wokbung wantaim na ol iken helpim long droabilong wok mani na di-velopmen long PNG.

Em i tok moa olsemol dispela wok inapdaunim tarangu pasinna strongim ol pipellong mekim wok nakamapim gut laip nasindaun bilong ol.Long ol prisentesen

bilong ol, ol bin mekimklia ODA lon na wanemol eria em i ken givmgutpela helpim na tu, olbin toktok long helpimlong sait bilong gav-man, na rot bilongkamapim ol projek namenesmen.Ol lain bilong pablik

edministresen, pablikwok, na maritaimtrenspot, eneji, en-vairomen na eduksen ibin stap long dispelasemina.

Bung long strongim divelopmennamel long Japan na PNG

ODA SEMINA: Ol lain i stap long ODA Lon semina we JICA i bin go pas long en. Poto: JICA opis

Wara brukim graun na bris James Kila i raitim

BIKPELA ren long ol maunten bilongBegesin na Usino long Madangprovins i wokim planti liklik wara i taitna solap na bagarapim ol gadenkaikai arere long ples wara i ron longen.Tait wara i brukim ol graun tu arere

long riva. Wanpela long ol dispela riva arere

long Naru praimeri skul i brukimgraun long sait na wanpela sait bris ipundaun long Madang-Ramu Haiwe.Long tupela wik i go pinis dispela

bris i bin pas na ol kar i yusim sait rotarere long wara long go kam longLae na Hailans rijon. Dispela embikos wanpela sait bilong bris i pun-daun bihain long wara i rausim graunwe i sapotim ol ain na simen i holimstrong bris.

Dispela bagarap i bin kamap longnait taim bikpela ren i pundaun. Longmoning taim sampela trak i ting bris iorait na spit nating i go na guriaolsem bris i slip wan sait na ol i stop.Tupela rot konstraksen kampani

long Madang-Ramu Haiwe, R& SonsKonstraksen na Equip Plent i helpimlong putim sain bot long soim olsembris i pundaun.Wanpela komyuniti lida long Naru,

Steven i tok olsem wok i stat pinislong stretim graun arere long brislong holim bris gen, tasol em i noamamas olsem wok ya i stat leittumas.Sampela PMV bas draiva i tok

olsem wok i mas kamap hariap longdispela rot bikos em i nesenel haiwena planti ol bikpela bisnis longMadang i save kisim ol saplai bilongol i kam long Lae long dispela rot.

Bris slip wansaitna ol pipel i pretna wokabaut.

Page 20: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

bisnisniusP20 Wantok Ogas 15 - 21, 2013

Binatang kilim ol egrikalsa kropStanley Nondol i raitim

BIKPELA milian populesen bi-long kantri i sapotim laip bilongol long wok egrikalsa tasol i gatbikpela pret stap yet long ol siknogut o binatang bilongbagarapim i stap yet na gav-man i no mekim wanpela samt-ing long kilim dai dispela.Ol ilukluk long kamapim bikpelamani long wok maining, gas nanarapela risos tasol.Bikpela populesen stap long

rurel ples save sapotim laip bilongol long kopi, kalao, kakaruk fam,kokonas buai na ol arapela krop

long mekim liklik mani na sapotimskul fi, haus sik fi na baim ol ara-pela samting long laip bilong ol.Tasol planti taim i gat ripot long

ol binatang nogut save kam insaitna bagarapim ol dispela krop we85 % o pesen bilong populesensave sapotim ol yet long 97% opesen bilong kastomari graunlong planti oeria nilong egrikalsabisnis.Oposisen Deputi lida na

memba bilong Bulolo Sam Basil itok gavman mas lukluk long sapo-tim eria we bikpela populesen istap, wok na i sapotim laip bilongol.Mista Basil i tok PNG bin

bungim bikpela hevi bilong kopiras long 1986.Ol bikpela binatangi bin kilim kopi na long 1990 bi-natang bin kilim dai bikpela potatobisnis long hailens na binatangbagarapim suga long Ramu welukim kantri sot long suga na binkisim suga long Australia.Mista Basil i tok binatang tu

bagarapim kokoa pod bora naketel tu bin kisim bagrap long siknogut na nau binatang i kam in-sait long kantri na bagarapim buaina kokonas na i wok long dai.Mista Basil i tok hani bi tu i

lukim varoa mait binatang ibagarapim long hailens nabikpela pret nau i satp long

hailens lain husat lukautim hani bi.Mista Basil i tok wok bisnis bi-

long poltri long kantri i groabikpela we ol liklik fama i groim12.8 milien kakaruk na salim longol bisnis. Ol i save mekim K384milien na bikpela poltri bisnis savelamapim K600 milien long wanwan yia.Mista Basil i askim sapos dipat-

men bilong Egrikalsa na Laipstokna Nesenel Agrikalsa KwarintainInspeksen Atoriti o NAQIA i sekimol nupela mit, frut na kiau we PNGimpotim kam i insait long kantri.Mista Basil i tok PNG gavman i

no lukluk long putim bikpela fand-ing long apim ol agrikalsa prodak

long kantri.. Em i tok wok longkisim ol prodak olsem ol kakarukna prut na sampela agrikalsa pro-dak we kantri inap long apimnamba na daunim impot tasolgavman i no lukluk long dispela.Memba bilong Bulolo i tok ol

impot bilong nupela mit bilongsipsip, kau na kakaruk na prut tuken bringim binatang na sik noguti kam long kantri na bagarapim olpoltri, ketel na ol arapela fam.Mista Basil i tok sapos yumi wet

bai lukim PNG bai i kamap olsemAfrika kantri we pastaim ol i gatplanti risos tasol nau ol bagarapbikos gavman bilong ol i no lukluklong stretim ol kain hevi.

WESTPAC benk i mekimlas singaut i go long olyanglea manmeri husatpinisim stadi long yuni-vesiti long salim aplike-sen long joinim WestpacGreduet Divelopmenprogram o GDP bilong2014.Benk i tok aplikesen bai

pas long 30 de bilong dis-pela mun.Aninit longWestpac Gre-

duet Divelopmen Skimprogram, benk bai kisim olyangpela long wok longtwekvpela mun. Bai ol iwok long 4pela seksen in-sait long benk we longwanwan seksen ol bai woktripela mun.Bihain long twelvpela

mun, benk bai lukluk longkisim ol long wok fultaimlong wanem seksen benk igat nid long en.Bosman bilong Westpac

Korporet Benking, DonaldHallam i tok dispela pro-gram em komitmen bilongbenk long helpim ol yang-pela husat kam aut longyunivesiti long kisim wok.Em i tok ol greduet baikisim gutpela pe na olsevis stat long de wan taim

ol i wok aninit long GDP.Mista Hallam i tok benk

tu bai givim skul tok nahelpim ol yangpela longkamap gutpela lida longsait bilong bisnis na helpimol long groa moa longsave ol i lainim long skul.Mista Hallam i tok, long

las tupela yia, dispelaprogram i bin kamap guttru na dispela yia benk ilukluk long sapotim olyangpela husat i gat laiklong wok wantaim West-pac benk.Westpac Pasifik jenerel

menesa , Greg Pawson itok benk i kamapim dis-pela program long helpimsave bilong yangpelalong save gut long wokbilong benk na bisnislong pasifik.Mista Pawson i tok dis-

pela program i wok guttru insait long 7-pelaPasifik Ailan kantri- Fiji,PNG, Solomon Ailan,Vanuatu, Tonga, Samoana Kuk Ailain. Em i tok olyangpela benk kisimlong wok em bilong lokolkomyuniti yet na dispelabai helpim famili, komyu-niti na kantri long groa.

Las singautbilongWestpacGDP

West pasifik GreduetProgrem i nidim ol man-meri long tingim gut longwok na experiens bilongol long bihain taim najoinim Westpac bisnis in-sait long Pasifik.

PNG Sastenabel Divelop-ment Progrem i sainim pinisagrimen bilong tupela moabikpela wara saplai projek in-sait long Markham Distriklong Morobe Provins na longPomio Distrik, Is Nu Briten.Apropriet Teknoloji na

Komyuniti Divelopmen Insti-tut (ATCDI), wanpela NGOlong Univesiti ov Teknolojilong Lae bai wokim dispelatupela wara saplai. “Hevi bilong painim gut-

pela, klinpela wara longdring em i bikpela long ol-geta hap bilong wol,”PNGSDP Sif Ekseketiv,David Sode i tok long taim bi-long sainim ol fanding agri-men.“PNGSDP i traim long

bekim singaut bilong plantilain i kam long stretim ol hevibilong wara longol komyunitibilong ol,” Mista Sode I tok.“Taim ol lain i dring doti

wara o taim wara i sot, baidispela i kamapim bikpelahevi long sik na ol pipel I kendai tu,” em i tok moa.“Sapos wanpela komyuniti

i gat ol lain i sik tumas, ol baii no gat strong,na i no ama-mas long mekim wok.PNGSDP i gat bikpela bilipolsem wantaim helpim bilongATCDI, mipela i kenkamapim gutpela laip insaitlong ol dispela hap isi tru.”Mista Sode i tok.PNGSDP bai helpim

Markham wara saplai wan-taim K124,000 longkamapim wanpela greviti-fedwara saplai long helpim 1100pipel long Bampiyafan, Sis-iba na Fubuab ples na longTsuya Sab-Helt Senta. TsuyaHelt Senta i save lukim 300sik lain long wan wan mun. Insait long Pomio Distrik,

PNGSDP i givim K302,000long putim wanpela greviti-fed wara saplai long Tali Mal-mal na wanpela ren waraketsmen long Poro Salel naem bai helpim 2000 pipel.Tupela projek i gat wara

komiti insait long komyuniti istap pinis. Ol bai lukautim yet wara

bilong ol long, longpela taimbihain.“Em i rait bilong olgeta

man long ol i kisim gutpelaklinpela wara long dring,”Mista Sode i tok.

PNGSDP helpim Markhamna Pomio wara saplai

Page 21: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

bisnisnius Ogas 15 - 21, 2013 Wantok P21

K0.80t per copy or K65.00 Home Delivery & K52.00 Office pickup subscriptionsper copy each issue annually.

Tripela meri winim Westpac edukesen grenTRIPELA meri i kamap laki winabilong Westpac Benk edukesengren we benk bai helpim wan-wan meri wantaim K6000 longsapotim edukesen bilong ol. Mista Hallam i tok Westpac i

makim Kiage Wayamo,Rhoda Nel-son na Ancitha Semeso we wan-wan bilong ol i winim K6,000 longsapotim kos bilong skul bilong ol.Westpac i tok dispela program

em bilong givim mani helpim longol yangpela meri long praimeri naAi skul na tu long ol meri skul longol tesari institusen long kantri na olmeri husat nau wok stap na laik goskul long yunivesiti na koles.Dispela em namba 4 taim we

Westpac i givim tri-pela gren longPapua Niugini, na insait long pasi-fik rijen Westpac i givim 49 gren.Bosman bilong Korpret na

Komesel Benking bilongWestpac,Don Hallam i tok, taim dispela pro-gram i stat long 2011, moa long160 meri na ol yangpela skul merilong pasifik rijen bin kisim helpimmani bilong Westpac .Mista Hallam i tok insait long

tripela yia, dispela program bilongWestpaci i mekim bikpela wok longlaip bilong ol meri na tu longkomyuniti we ol stap na wok o skullong en.Mista Hallam i tok, planti wok

painim i soim olsem taim kanti i gatpalnti save meri long kainkain

wok,ol bai helpim long groa bilongikonomi bilong kantri, na tu, baihelpim long planti wok divelopmenlong komyuniti na kantri.Mista Hallam i tok ol yangpela

meri na ol meri long wokfos tu masamamas olsem dispela programem i no bilong sapotim skul savebilong ol tasol , em bai helpim ol yetgroa long komyuniti na helpimkomyuniti. Em i tok dispela tu em bilong luk-

save long jenda balens we plantimeri tu mas go long bikpela skul nakisim wankain save olsem ol manna wok bung wantaim bai di-velopim komyuniti na kantri.Long dispela yia, Westpac i kisim

moa long 300 aplikesen, 150 moalong ol aplikesen bilong las yai.Ol jas i givim gren long ol wina

long ol toktok ol meri stap longresis i mekim long ol askim. Dis-pela askim em; Yu mekim wanemsamting stret long kamapim sam-pela senis long komyuniti? Na bi-long wanem yu mekim dispelawok?Mista Hallam i tok askim bilong

Wespac dispela yia em i luklukmoa long wanem wok ol merimekim long komyuniti na longwanem rot bai ol i kamap lida longtumora. Em tok Westpac kisimplanti gutpela bekim i kam long olmeri. Westpac Madang brens menesa Ammie Lesley (R) givim Ancitha Semoso bilong DWU prais bilong edukesen

gren. Ancitha em wanpela bilong tripela wina meri.

Reit bilong Digicel i kam daun

BIKPELA mobail komyunikesenkampani, Digicel PNG i tokaut longol kastoma olsem em i daunim kolreit long 40 pesen na SMS reitlong 20 pesen long givim moasans long kastoma ken toktok moalong wok bisnis na mekim isi longol.Digicel PNG i tok em i daunim

reit long givim moa sans long kas-toma ken toktok longpela taimlong liklik mani long nupela plen bi-long Digicel “OLGETA TOKTOK”Aninit long nupela kol reit, kas-

toma i ken kolim wanpela digicelnamba long 59t long wan wanminit long tripela minit na kisimnarapea 17 minit fri long dispelakol.Pasin bilong kisim fri 17 minit em

olsem, salim teks ,TALK, go long1660 na dispela sevis em op long24 aua na sevenpela d. Na dispelareit em bilong kol namel long oldigicel namba tasol.Long kol namel long Digicel na

narapela netwok, salim teks STOPgo long 1659 na toktok long 82tlong wan wan minit long tripelaminit na kisim 17 fri toktok taim.Kos bilogng em i 25t.Las wik tu Digicel i tokaut long

narapela bikpela promosen we ol

kastoma ken topap na winim tu-pela kit haus na ol sampela praislong mani mak bilong K1 milian.Digicel kampani i tok taim planti

kastoma i amamas long mekim frikol na salim fri teks, planti kas-toma tu i laik plenim kol bilong olna dispela bai lukim ol ken mekimkol long wan wan minit bai gatwanpela reit wantaim fri minit toktaim bai Digicel i givim.Digicel PNG Sif Ekseketiv Opisa

John Mangos i tok Digicel emnambawan kampani na i gat gut-pela maket pinis na bai wok longapim sevis long olgeta eria bilongkomyunikesen long givim gutpelareit tru long kastoma ken tokotk nateks long liklik mani.Mista Mangos i tok bisnis long

PNG I groa na planti lain i wet longwanem nupela samting Digicel baikirapim long bisnis long givimsevis long kastoma.Mista Mangos i tok wantaim dis-

pela nupela pripeid kol reit, em tokkampani bai mekim planti inves-men, na kirapim planti gutpelasevis long kastoma ken kisim gut-pela sevis long liklik mani.Reit bilong Digicel SMS em i

kam daun long 20 pesen we kas-toma bai kisim 27 fri teks bihainlong salim tripela teks na em longwan wan de tasol.

Page 22: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

PASIN bilong askimkwesten long save lonngwanem nupela samting i

kamap insait long risos divelop-men long Papua Niugini embikpela samting.Ol sumatin na yangpela bilong

yumi long PNG i mas askimkwesten na opim tingting billong ollong save long ol nupela risos di-velopmen projek i kamap longkantri bilong yumi.Ramu NiCo Menesmen (MCC)

Limited i welkam long ol sumatinna ol manmeri long PNG i savelong wanem gutpela wok em iwokim kamap insait long divelop-men bilong nikel/kobalt projek longMadang provins.Long aste, Trinde Ogas 14,

Ramu NiCo i amamas long lukau-tim wokabaut bilong ol Gret 8sumatin bilong Bau Praimeri Skulinsait long Trens-Gogol eria longMadang provins long Madang Op-eresen Bes bilong en.Ol dispela gret 8 sumatin i

mekim lukluk raun i go long RamuNiCo bihain long wok redi i binkamap we i lukim deputi het-tisa,Mista Morris Dada o oganaisimwokabaut bihain long em i toktokwantaim ol ofisa bilong RamuNiCo Koporet Ofis.Ol sumatin i werim naispela

yelo-pela yunifom bilong ol na goinsait long ‘Glass Haus’ bilongMadang Bes, we ol i lukim tupelavideo na bihain harim toktok i bi-hainim pawa-poin presentesen emtupela Ramu NiCo ofisa, em Pab-lik Rilesens ofisa James Kila naEnvairomen ofisa, Jennifer Goari igivim.Ol sumatin i amamas tru long

stap bilong ol insait long ‘GlassHaus” bikos planti i tok olsem ol isave raun long rot tasol na i no gatsans long go insait. Na long Trindeol i amamas tru long krungutim in-sait bilong dispela bikpela haus nasindaun long namba-tri flo bilongbilding na harim toktok bilongRamu Nikel Projek.Bihain long tupela video so, we

wanpela i stori na soim ol piksalong stat bilong Projek long 2005 ikam tude na narapela i toktok longol teknikol operesen bilong RamuProjek, ol sumatin i kisim sanslong askim ol kwesten.Ol sumatin i askim planti gutpela

kwesten we i sut long operesen nawanem wok Ramu NiCo i wokim.Sampela sumatin i askim ol

kwesten long wanem rot RamuNiCo i save kontrolim ol pipia bi-long en, na tu sampela i askimlong wanem samting kampanisave mekim long givim toksave naaweanes long komyuniti long Pro-jek impekt eria.Sampela ol sumatin i soim

intares long save long wanem ol

kemikol i marasin kampani i saveyusim long rausim nikel na kobaltlong graun we i kamdaun longKBK i go long Basamuk Rifaineri.Ol sumatin i guria na opim ai na

amamas tru long ol gutpela in-fomesen na ol video we i stori longProjek operesen na ol teknikolwok bilong kampani stat long KBKi go olgeta long Basamuk Ri-faineri.Het-tisa bilong Bau praimeri

skul, Joseph Iguba i givim bikpelatok amamas bilong em i go longRamu NiCo long givim tok-oraitlong larim ol sumatin i mekim luk-luk raun i go long Madang Opere-sen Bes long harim ol gutpelatoktok long operesen bilong RamuNiCo.Ol arapela tisa husat i bin go

wantaim ol sumatin long MadangOperesen Bes em sinia tisa Vin-cencia Waninara na MichaelBileng. Tupela bod memba bilongskul tu husat i bin go wantaim olsumatin long dispela raun emLaman Kulum na Misis Anul.Ramu NiCo em bikpela koporet

kampani we i divelopim nambawan nikel/kobalt main long PNG,na em i mekim planti gutpela woklong sevim komyuniti long soselna ekonomik divelopmen long im-pekt eria bilong en. Dispela ikaramapim infrastrasa olsem rot,bris na tu helpim ol skul, hausik naol arapela komyuniti sapot.Ramu NiCo i save givim sans

long ol sumatin long ol skul insaitlong Madang taun na tu long Pro-jek impekt eria long kisim ol tru-pela infomesen long ol raunbilong ol i go long ofis bilong enlong ol spesel de olsem Wol En-varomen De na tu ol arapelabikpela de.Ol sumatin bai lukautim bihain

taim bilong PNG, olsem na RamuNiCo i bilip olsem taim em i seriminfomesen, ol sumatin i ken kisimgutpela save long wanem ol risosdivelopmen wok ikamap insait longkantri long sapotimsosel na ekonomik di-velopmen. Ramu NiCo i sanap

strong wantaimbikpela het-tok bilongen “Wanpela RamuNiCo, WanpelaKomyuniti” longbringim divelopmenlong helpim gro bi-long Papua Niugini.

P22 Wantok Ogas 15 - 21, 2013 ramunius

Bau praimeri sumatin raun lukim Ramu NiCo

‘Wanpela

Ramu NiCo,

Wanpela

Komyuniti’

Insait long moa long tupela yia, Ramu NiCo i sanapim pinis malti bilianKina Ramu Nikel Projek, na nau mipela i redi long komisinim.Bihain long mipela i kisim olgeta tok orait na stretim ol teknikal wok redi,

Ramu NiCo i go het wantaim bikpela wok konstraksen long namba tu hap bi-long 2008. I kam inap nau, olgeta bikpela konstraksen wok long Krumbukarimain sait na Basamuk rifaineri i pinis, na projek i stap redi long kisim komisino tok orait long mekim wok. Long wol tu, dispela kain hariap sanapim em i nokamap bipo long wanpela kain bikpela projek olsem, na i daunim olgeta

salens bilong graun na masin bilong mekim wok.

Ol dispela namba i soim klia mak bilong wok mipela i pinisim:

n Moa long 4.5 milian kubik mita bilong graun wok i pinisn Klostu 195,000 kubik mita simen i silip pinisn Klostu 48,000 tan stil bilding i sanap, hap long ol em ol nupelan Moa long 2,000 yunit masin i sanap redin Moa long 227 kilomita bilong baret na proses paip i silip (antap

long 135 kilomita slari paiplain)

Ramu NiCo redi long givim

Grup poto bilong olGret 8 sumatin bilongBau praimeri skulfran long Madang Besbilong Ramu NiCo.

Ol Bau gret 8 sumatinsindaun harim toktok.

Ol sumatin lukim video.

Het-tisa JosephIguba tok amamasna tenkyu longRamu NiCo.

Page 23: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

ruralindastri Ogas 15 - 21, 2013 Wantok P23

APO, Angra, Kange (AAK)Kopretiv i wok long strongimyet wok bilong ol kopi groana ol arapela egrikalsa famalong Isten Hailans, Simbu,Westen Hailans na Jiwaka. Na wanpela long ol l haus

lain fama em long Usiotohaus lain long Gimiyufa longAsaro eria long Isten HailansProvins.Ol lokel fama long dispela

ples i bin opim wanpela nu-pela hausman, na as tingtingbilong kirapim dispela haus-man em, long ol i ken bungna toktok long stongim wokbilong kopi na agrikalsa fam-ing long ples bilong ol.Taim ol fama i bin opim

dispela haus man las wik, oli bin kisim sampela bikmanbilong Nestle Kampani i binkam long ovasis na ol i bingo long dispela haus lainlong witnesim opening. Longwankain taim tu, ol i luklukraun long ol kopi gaden weol i ken luksave long rot bi-long kamapim kopi.Bikpela ol fektori bilong

dispela lain i save baim ol

kopi na kamapim Nescafe’Coffee.Menesa bilong AAK, Brian

Kuglame, i bin kisim ol dis-pela bikman i go lukluk rauni tok “Dispela lain bai luksave

stret long hatwok bilong olfama long groim, lukautim nakamapim kopi.“Taim ol i lukim dispela

nau, ol i ken kisim ol tingtinglong wok bung wantaim ol

fama bilong mipela.“Planti taim, mipela i save

wok wantaim ol namel man opepa fama, na ol i savepaulim mipela gut tru,” MistaKuglame i tok.

Em i tok tenkyu na ama-mas long ol dispela bikman ikam long ovasis husat ilukim, na pilim stret ol hat-wok em ol lokel fama i savemekim long kamapim kopi.

AAK amamas long wokbungwantaim ol asples fama

Sape Metta i raitim

LUKIM KOPI GADEN: Apo, Angra, Kange Kopretiv Menesa, BrianKuglame, wantaim ol bikman bilong Nestle Kampani husat i kamlong ovasis i lukluk raun long ol kopi gaden bilong Usioto hauslain, Gimiyufa long Asaro, Isten Hailans Provins.

TRAIM STRONG: Wanpela bikman bilong Nestle Kampani itraim strong bilong em long tanim na masinim ol seri kopilong Usioto haus lain, Gimiyufa long Asaro long Isten HailansProvins. Ol Poto: Sape Metta

WANPELA nupela ripot isoim ol Pasifik Ailan gavmanna ol rijinel bodi rot long pro-motim na sapotim ol tunabisnis em ol asples lain insaitlong rijen i ranim na i papalong em i go het.Long las wik Tunde,

Greenpeace Australia Pasi-fik i bin lonsim ripot ol i kolim“Kamapim senis long ol tunaFiseris insait long Pasifikkantri: Narapela gutpelapiksa rot long kamapim Di-velopmen.”Dispela i wokim ripot long

rot bilong kamapim ol liklikfiseris bisnis ol asples pipelyet i ranim na ol bai kisimgutpela mani we i kamapimwok long ol pipel. Tu, em bai lukautim gut ol

tuna na ol i no ken pinis,tasol bai stap long planti yiamoa i kam.Osen kampena, Duncan

Williams i tok Greenpeace isapotim ol tuna fiseris ilukautim gut ol tuna. Na longwankain taim, kisim manilong skel mak we baiabrusim hevi long tuna i soto i laik pinis long Pasik. Em i tok Pasifik em bikpela

tuna fiseris rijen long wol.Mista Williams i tok dispela

ripot i soim rot we ol gavmanna ol ogenaisesen long rijeni ken strongim divelopmenbilong ol liklik na namel levelbisnis bilong kisim pis.

Ripot i promotimol liklik tuna fiseris bisnis

Page 24: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

SAPOS bel bilong yu i bin sut likiklong kalap i kam autsait longbalus wantaim parasut bilong yu

las wik taim yumi stori long Skai sefing(Sky Surfing), orait, noken wari, dispelawik bai yumi kam bek daun long graun.Spot bilong yumi long dispela wik em Fis-

bol (Fistball).Dispela spot i klostu wankain olsem voli-

bol na sapos yu man bilong pilai volibol embai yu tok ol i wankain tasol.Na samting tru em tupela i no wankain

stret, i gat sampela samting i krangki longol we bai yumi luksave ol nau.

Histri bilong gemFisbol i stat long Yurop (Europe) na ol

rekot i soim em i stat long yia 240 aninitlong was bilong Empera (Emperor) bilongRom (Rome), Gordian III.Ol i bin painim tu sampela rul o loa bilong

pilaim gem long Itali (Italy) we i bin kamaplong 1555.Wanpela ripot bilong Johann Wolfgang

Goethe long 1786 i bin stori liklik long wan-pela fisbol gem i kamap namel long 4-pelaman bilong Verona na 4-pela bilong Venis.Dispela ol pilaia i kam long ol bikpela

famili husat ol i gat biknem na luksave in-sait long sosaieti bilong ol.Jemeni (Germany) em ples we fisbol i

kamap strong tru na ol i stat long kamapimol kompetisen tru long 1893.Ol i karim tu dispela spot i go long Saut

Afrika, Kanada na Amerika taim ol i raun namekim ol wok bilong ol.Nau, Intanesenel Fisbol Asosiesen i bilip

olsem moa long 100, 000 manmeri savepilai dispela spot olgeta hap long wol.

Stail bilong pilaiI gat tripela kain stail bilong pilai fisbol,

wanpela em bilong ol man, narapela em olmeri na narapela em bilong ol junia o ollikik mangi.Long gem bilong ol man, longpela bilong

pilai graun em inap 50m na bikpela bilongen em i 20m.Wanpela lain i save brukim longpela bi-

long fil long namel we ol i save pasim netolsem long volibol.Long namel mak, ol i save bihainim

tripela mita i go bek long wanwan sait bi-long fil na makim narapela lain gen.Dispela lain em i ples bilong sev olsem

long volibol, tasol long volibol, ples bilongsev i save stap long baksait bilong kot, longhia, em i stap long fran, klostu long net.Astingting bilong pilai em i olsem longtenis na volibol we yu mas paitim bal i godaun long sait bilong narapela tim, longwelong ol pilaia bilong ol long traim na kisimpoin.Long fisbol, yu ken paitim bal taim em istap antap yet o bihain long em i paitimgraun pinis na kirap.Yu bai kisim poin taim narapela tim i nohariap long paitim bal i kam bek na spit oron bilong bal i pinis na gem dai o i go isi.Tim husat i winim tu o tripela set i savewinim gem.I gat 5-pela pilaia tasol long fisbol na ol ino save sensim posisen bilong ol raunimkot olsem long volibol.Ol fisbol gem i save kamap antap long

graun na gras, i no olsem volibol na teniswe i save kamap antap long wanpela kot.Dispela i mekim na ol fisbol pilaia i save

werim ol su olsem long ragbi na soka bai oli noken wel na pudaun.Tasol ol i save pilai insait long haus tu

antap long strongpela kot olsem bilong voli-bol.Sampela loa bilong dispela i save senis

liklik long loa bilong pilai autsait, antap longgras.Stail bilong paitim bal insait long fisbol tu

i krangki liklik long stail bilong volibol.Long fisbol, yu mas pasim han bilong yu

olsem yu laik pait boksin, na paitim balwantaim.Yu ken paitim bal tu wantaim longpela

hap bun long han bilong yu.

Fisbol long PNGSapos fisbol i kamap long PNG, planti

manmeri bai lainim hariap tru bilongwanem em i klostu wankain olsem volibolwe planti bilong yumi save gut pinis.Tasol long wankain taim, em bai kisim

longpela taim liklik long pulim planti sapotana pilaia bilong wanem dispela ol wankainlain husat i bihain volibol mas painim taimlong go sapotim, lainim o pilai fisbol tuolsem nupela spot.Wanpela rot long mekim kain nupela

spot i kamap em long soim ol loan a stailbilong pilaim i go long ol pikinini na sumatinbai ol i kim kisim hariap na bihainim wan-taim inap ol i kamap bikpela.Dispela bai gutpela program tu long di-

velopim dispela nupela spot.Narapela rot em long wokbung wantaim

kain spot olsem volibol bai ol manmeri kenlukim olsem narapela stail bilong pilai wan-pela gem we i klostu wankain olsem gem oli save gut pinis long en.

P24 Wantok Ogas 15 - 21, 2013 spotlaipstail

wantaimANDREW MOLEN

Gem Bilong Yu

Susa gem bilong volibolBAL: Ol fisbol bali wankain olsembilong volibol.

PILAI GRAUN: Ol mak nasais bilong fisbol kot.

PAITIM: Long fisbol, yu

mas pasim han bilong yu

na paitim bal.

KALAP: Wanpela pilaia itraim long paitim bal bipoem i go autsait long lain.

GO ANTAP: Ples bilong sev insaitlong fisbol i save stap fran longkot, i no long baksait olsem longvolibol.

Page 25: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

Ogas 15 - 21, 2013 Wantok P25olspotpoto

TOKSAVE: Salim ol spots dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel;[email protected] o kam lusimlong Wantok Niuspepa opis long Able Building Complex long Central Waigani, NCD.

- Weekend Sports Draws-

Ol Poto Nicky Bernard.

Digicel Cup Round 19

RESULTS LADDER

Gurias 54 Mioks 20,Lahanis 52 Eagles 10,Wigmen 20 Tigers 0,Lions 16 Vipers 28,Isapea 28 Muruks 30

LahanisGuriasVipersMioksTigersWigmenLionsMuruksIsapeaEagles

18 13 1 4 384 310 2718 12 0 6 507 286 2418 12 0 6 430 312 2418 11 0 7 436 285 2218 9 2 7 344 291 2018 8 2 9 311 357 1618 8 0 10 315 438 1618 5 3 10 312 365 1318 4 1 13 348 458 918 4 1 13 236 479 9

P W D L F A Pts

Ol Spot Eksen poto long wiken...

Moonbi pilaia i traim long abrusim Yuni pilaia long gem bilong ol meri supa lig long Bisinisoka graun.

Yuni Tigers pilaia i kikim bal long traim abrusim birua bilong em long Pot Mosbi AFLlong las wiken.

3 IN WAN: Tripela pilaiabilong Mendi Muruks itraim long takolim bikpelana strongpela fowodbilong Gulf Isapea.Dispela tupela tim i gatwanpela sponsa tasol,PRK. Long laspelagem bilong tupelalong PRL bilongDigicel kap 2013,Muruks i winim gem30-28.

Yunaited pilaia lukluk long pilaia bilongBismark long rot we bai em abrusimem long Hoki gem bilong ol man.

Julie Alau bilong Sunam meri tim istopim narapela pilaia long kisimbal i go long mak bilong em.

Page 26: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

P26 Wantok Ogas 15 - 21, 2013 nrlnius

SPOTS DR0RAUN 23

Fraide: Ogas 16, 2013

Sarare: Ogas 17, 2013

Mande: Ogas 19, 2013

Broncos Vs Eels

Bluetoungue StediumRabbitohs Vs S/Eagles

Suncorp Stedium

Mt Smart Stedium

Hunter Stedium

Warriors Vs Panthers

Knights Vs Storm

Allianz Stedium

W/Tigers Vs Roosters

Sande: Ogas 18, 2013

Canberra Stedium

Raiders Vs Bulldogs

Townsville Stedium

Cowboys Vs Titans

WIN Stedium

Dragons Vs Sharks

Raun 22 Poins LedaPos Tim W B L D Pts1. Roosters 16 2 4 0 362. Rabbitohs 15 2 5 0 343. Sea Eagles 13 2 6 1 314. Storm 13 1 6 1 315. Bulldogs 11 2 9 0 266. Sharks 11 2 9 0 267. Knights 10 2 9 1 258. Raiders 10 2 10 0 249. Titans 10 2 10 0 2410. Warriors 9 2 11 0 2211. Broncos 8 2 12 1 2112. Cowboys 8 2 12 0 2013. Panthers 8 1 12 0 2014. Dragons 6 1 14 0 1615. Tigers 6 1 14 0 1616. Eels 4 2 16 0 12

STORM LONG FRAN...Melbourn Storms i skoarim foapela trai long wanpela win bilong ol 26 – 8 long ol South Sydney Roosters.(AAP Image / Action Photographics: Brett Crockford )

Sydney Roosters i nau staplong fran long NRL gem longwin bilong ol 28 – 22 longCanberra Raiders long Syd-ney Futbal stedium long lasSarere.Dispela win i putim Roosterslong tupelo poin lid long olSouth Sydney na 4-pelagem moa long pilai.Ol i stap fran long 16-10long hap- taim gem na bi-hain long hap- taim ol i su-rukim win bilong ol gen i golong 28-10 long eitpelaminit long seken hap –taimtasol.Senta bilong Roosters,Shaun Kenny-Dowell i skoalong tupela minit brek nawinga Daniel tupou i skoagen long sikpela minit bihainlong givim 18 poin moa longfran.

Daniel Tupou putim wining trai bilong Roosters

Sydney Roosters i selebretim trai bilong Daniel Tupou na winim gem long ol Canberra Raiderslong Sydney Futbal Stedium long Sarere Ogas 10, 2013.

Parramatta i pinisim gem bi-long ol long 10-pela moagem 26-22 long West Tigerslong Parramatta Stedium nagivim moa presa long kosabilong West Tigers, MickPotter.Long dispela gem, Eels i

holim strong dispela tu-poinlong taim senta Ben Robertsi putim winga Vai Toutai longtu-minit i go ful- taim.

Dispela lus bai putimplanti lukluk long bihaintaimbilong kosa Mick Potter, longtaim tru em nidim dispelawin bihain long 72 minit weBenji Mashall i konvetim gollong trai bilong Tim Simona.Parramtta i welkamim bek

Jarryd Hayne bihain long emi kisim liklik bagarap tasolwe em stap long sait long tu-pelo mun olgeta.

Eels pinisim 10-pela gem longNRL win long Wests Tigers

BULL DOGS: Lukluk bilong video referi i stopim win bilongBull Dogs NRL top foa mak we Gold Coast i muv i go insaitlong final long 26 – 16 win long Olympic Stedium long Mandedispela wik. Kevin Gordon hat-trik i helpim Titans long sekenwin bilong ol long las siks pela gem na kalap i go moa longCanberra Raiders long eitpela spot long lata. Bulldogs nau ibihainim Melboune Storms long namba 4 ples long faivpoints na 4pela gem tasol i lep.

TRAIM TAIM ... Winga bilong Eels, Ken Sio i skoarim wanpela traibilong Parramatta.

Page 27: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

NAMBAWAN Tim bilong IstenHailans long Digicel Kap ragbilig kompetisen BingtangorGoroka Lahanis i winim mainaprimia bilong 2013.Lahanis i no wokim gut long

stat bilong dispela yia tasol oli wokim gut tru long namel bi-long sisen na kamap nam-bawan long dispela mak nanau bai wok strong longskruim dispela mak i go olgetalong fainel pilai resis.Bihain long raun 18 bilong

dispela nambawan pilai resisinsait long kantri, Lahanis ikisim 27 poin, 3 pela poin moalong difending tim AgmarkRabaul Gurias na Pot MosbiCPL Vipers. Tupela wantaimi bin kisim 24 poin tasolGurias i gat gutpela pesen nakisim namba tu ples long ledana Vipers i namba tri.Enga Provinsal Gavman

Mioks i subim het bilong ol igo long kamap long nambafoa ples insait long resis wan-taim 22 poin na Lae SnaxTigers i kam wantaim 20,pasim mak bilong top 5.Mioks, wankain olsem La-

hanis i no wokim gut long statbilong sisen tasol mekim gutlong ol las raun pilai bilong ollong sanap wantaim dispelapoin long leda.Tigers i stap insait tu long

dispela pilai resis longwanem, ol i bin winim olgetahom gem bilong ol. Olsem namaski, ol i lus long away pilaibilong ol, ol i gat spes yet longstap insait long fainels. Dis-pela ol fainel gem bai kamap

long dispela wiken.Ol narapela husait bai stre-

tim ol yet long neks yia emHela Wigmen (16), SimbuTNA Lions (16), MRDC MendiMuruks (13), Small PrimaGoods Gulf Isapea (9) naWamp Nga Mount Hagen Ea-gles (9). Dispela i mekim 10pela tim long dispela yia.Long dispela wiken long

Kokopo, Gurias bai pilaiegens long Vipers na Mioksbai brukim bun wantaimTigers long Lloyd RobsonOval taim Lahanis bai kisimmalolo long bungim wina bi-long Gurias na Vipers pilai.Lusa bilong Mioks na Tigersbai tok gutbai long dispelasisen na wina bai bungim timhusait i win long Kalabondlong Kokopo.Planti save man bilong

ragbi lig i bilip dispela grenfainel bai stap namel long tu-pela olpela pes bilong grenfainel, Lahanis na Gurias. Tu-pela wantaim i gat plantieksperiens bilong gren fainellong olgeta yia na dispela baihelpim tupela wantaim.Tasol ol narapela tim husait

i ran long dispela resis tu iputim ai long dispela kap tu naino inap givim pilai nating igolong dispela tupela top tim. Oltu i gat rait long pilai insaitlong dispela resis na baimekim olgeta samting isi longol yet.Tigers mas pilai strong long

winim dispela gem bilong olegensim Mioks long stap yetinsait long dispela pilai resis. Tigers i no bin stap insait

long top 5 bihain long las tu-

pela yia, tasol ol i wokim guttru na long wanpela taim, ol iholim namba wan ples tu.Tasol ol i no stap longpelataim na lus i go daun hariaptru.Win bilong ol dispela klab

husait i resis insait long dis-pela fainel i stap long han bi-long ol pilaia yet na tim husaiti kamapim liklik asua bai win.

BENK Saut Pasifik PNGAFLbai go insait long fainel bilongol long dispela wiken longMurray Barracks pilai graunlong Pot Mosbi.Dispela fainol bai stat long

moning wantaim ol anda 13mangi na bihain anda 15, olmeri bai lukim foapela tim bi-long ol meri tasol i stap insaitlong semi fainol.Ol anda 18 wantaim ol

senia bai pilai long apinunlong lukim husat bai go longgren fainel long wiken antap.Moa long 26 tim stat long

anda 13 go antap long Seniagret i stap insait long dispela2013 resis bilong BSP AussieRul pilai.BSP tu i wok long kisim dis-

pela pilai go long ol rural pleslong save long dispela pilai natu lainim ol skul pikinini longwe bilong pilai Aussie Rul.Planti bilong ol skul pikinini

nau i laikim dispela pilai na ol-geta wiken ol papamama isave pulim lain long go lukimol pikinini bilong pilai.Dispela wiken Murray Bar-

racks pilai graun bai pulaplong ol papamama na olpikinini bilong ol long lukimhusat bai go insait long fainolbilong dispela yia.

Ogas 15 - 21, 2013 Wantok P27spotnius

Lukluk moa long olDistrik Gem

i kam long bek pes

Stop N Shop Vipers igat strong long nambawan hap bilong pilai,sapos i strong pilai bilongol long namba tu hap,Gurias bai kisim taim lik-lik.Rabaul Guria bai kisim

strong long hom graunbilong ol, dispela baisenis pilai bilong ol likliklong traim long abrusimol Vipers wantaim ol spitman bilong ol.Tupela tim wantaim i

gat sans long go longgren fainol sapos tupelamekim samting stretwantaim ol kosa bilongol.Olgeta fainol gem bai

kam bek long Pot Mosbilong wiken antap, na dis-pela Digicel Kap resis baipinis long Mun Sep-temba.

Gurias naVipers baisoim strong

PEPSI Max PNG i tokaut aste,Trinde 14 Ogas olsem em baisponsa long yangpela kaitspotsman, Benny Kali bilongHula, Sentral Provins longmakim PNG long resis longKaiting sempiensip insait longTownsville, Australia long pinisbilong dispela mun. Yachting Queensland i go

pas long holim dispela KaitingTownsville Sepionsip stat longOgas 30 na i go pinis longSeptemba 1. Dispela em i namba wan

taim long wanpela PNG brennem prodak bilong ParadaisFud Limited olsem Pepsi Maxi sponsa long wanpela kainspot we i no gat planti lain isave long em o i save pilai. Long dispela Pepsi Max na

Paradais Fud i kisim biknemna bikpela amamas longkamap sponsa bilong dispelapilai na dispela yangpela man.Benny Kali em i bin skulim

em yet long pasin bilong flailong kait, wantaim helpim bi-long Pot Mosbi Kaiting grupna pul sapot bilong famili bi-long em. Nau em i lainim pinissampela moa yanpela mangilong ples bilong em, na mekimplanti i bel kirap tru long dis-pela nupela kain spot i kamapnau long PNG. Dispela spot em i kain we

planti lain i laik tasol long sin-daun na lukluk nating, tasolnau ol tu i laik traim. “Pepsi Max i amamas tru

long kam insait na helpim

Benny long mekim kamap dri-man bilong em, na tu longgivim sans long ol arapelayangpela Papua Niuginimangi long traim nupela kainspot olsem kait resis na kait-boding,”Lawrence Acanufa,Maketing Kodineta bilongParadais Fud i tok.Kaitbod resis em i wanpela

wol spot tasol long PNG em ino bikpela tumas. i gat tupelakain stail bilong kait pilai, i gatkait resis we i save go sikstiwantaim strongpela spit na flaii go antap na narapela em i

kaitboding we i save go wan-taim fri stail na kait man baisoim kain, kain stail bilong emyet wantaim kaitbot na ol jas ikisim mak long em long dis-pela.Ol sponsa i bilip dispela

sempionsip bai kamap gut-pela stret wantaim ol lain spotman bai i kam long ol plantihap bilong Australia na ol ara-pela kantri tu. Pepesi Max PNG i laik tok

tenyu long Marvin Baumeis-ter-Schoenian bilong “In TheLoop Kaitboding Australia”,

husat i bin helpim long givimmoa toksave bilong dispelasempionsip na tu em bai stapolsem tisa na wasman bilongBenny taim em i stap longTownsville, na tu tenkyu i golong Jason Pini long givim olsamting bilong trening longBenny i praktis na redi longresis. Las tru em bikpela tenkyu i

go long ol famili bilong Benny,long givim gutpela sapot longem i go insait long dispelaspot na sempionsip na tren-ing.

Pepsi Max sponsa long kait pilaia

Kaitman Benny Kali i sanap long poto wantaim Maketing Kodineta bilong Paradais Fud, LawrenceAcanufa Jr.

Nicky Bernard

Bustin Anzu i raitim

AFL goinsaitlongfainel

Lahanis i maina primia

STAT yet long 2003 taim ol bin statim PNG Gemsol o pilai, klostu olgeta provins i wok long lukluk moalong ol Provinsel Gem long makim ol tim bai go insaitlong PNG Gems.Bihain long namba 5 PNG Gems, mi luksave olsem

ol Provinsel Gavman i tromoim bikpela mani na olrisos long hostim o lukautim ol Provinsel Gem. Gutpela plen mi lukim olsem i no inap westim

bikpela mani em long holim ol Distrik Gem na em baipulim ol gutpela lain i gat save long pilai.Bilong holim ol Distrik Gem, ol pipel i gat trening

long dispel eria aninit long atoriti bilong Distrik Edmin-istresen wantaim ol Distrik Komyuniti DivelopmenOpisa bai karimaut.Tasol pastaim, ol Komyuniti Divelopmen Opisa i

mas kisim trening long plenim “event” o ol pilai olsemdistrik gem, na menesim tu. Ol Komyuniti Divelopmen Opisa bai trenim ol Wod

divelopmen opisa, sapos ol i gat ol kain opisa olsem.Taim ol i gat inap save woklain, ol bai wokim plen-

ing bilong ol distrik gem. Na tokim ol olsem “timing”o samting i kamap long taim, o bihainim taim i bikpelasamting.Taim eksasais i kamap, i nogat planti mani long

sapotim wok plening, kos tasol we komiti i gat long enem long lojistik kos o kos bilong baim trenspot longen we bai kos 30 o 40 gren .Ol i mas putim insait longanuel baset o mani plen bilong ol long wan wan yia.Bikpela samting we dispela plen bai pulim em long

ol nupela gutpela pilaia i save hait i stap long ol wodna ol LLG. Dispela em as tingting we ol bin statimPNG Gems long yia 2008. Dispela tingting na plen ikamapim sans long painim ol nupela pilaia long olLLG na ol Wod husat bai go pilai long ol nesenel naintanesenel gem i kam i nap nau.PNG Gems i no soim yet dispela samting long

ples klia. Liklik lain pilaia tasol we i hait i stap em Ne-senel Federesen i kisim ol.Ol Provinsel Edministresen i mas lukim dispela

olsem rot long sevim kos na tu, kisim tingting longkisim Distrik Edministresen i go pas long ogenaisim oldistrik gem.Namba wan provins i go hetim dispel plen em long

Sandaun Provins we ol i luksave long kos na ol taleno ol nupela pilaia long LLG na Wod level. Planti gutpela samting i ken kamap sapos ol i bi-

hainim plen na go hetim. Larim ol distrik i kamap papa bilong plen na ol i ken

amamas taim em i karim kaikai.

Kepten bilong Lahanis wantiam ol boi bilong em i kisimmaina Primia.

Page 28: Insait: Wok Bung long ol gavman BPNG hat long sekim rekot ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2013/Wantok_namba_2033.pdf · stap long sistem. Dispela i soim olsem kompyuta

Wan wik: Fonde, Ogas 15 - 21, 2013.Isu 2033

Publisher of the newspaper operates at Able Building Complex, Sec 58 Lot 02, Waigani Drive.

Moa long Pes 27.

POT Mosbi Vipers bai flaigo long Kokopo longbungim ol Rabaul Gurialong semi fainol pilai bi-long Digicel Kap long dis-pela yia.Gurias bin win long bikpela

poin taim ol pilai wantaimEnga Miok long Kokopo longwiken i go pinis, Mioks nau Isuruk kam daun long leda weol bai pilaim Lae Snax Tigerslong Pot Mosbi.Vipers tu i winim pilai bi-

long ol taim ol i bungim Lionslong wiken i go pinis tasolpoin bilong ol i no inap longkisim ol kam bek long homgraun bilong ol.Rabaul Guria i kisim

namba tu ples bihain longLahanis, na Viper i kam longnamba tri ples bihain long ol-

geta raun pilai bilong DigicelKap pinis long wiken go pinis.Lahanis nau i kisim maina

primias na dispela wiken embai malolo long bungim winabilong dispela tupela Vipersna Gurias.Namba foa ples Miok bai

kisim namba 5 Lae SnaxTigers, wina bilong tupela baigo bungim wanem tim i lusimnamel long Guria na Vipers,tim i lus long Mioks na Tigersbai agamapim su.Vipers na Gurias i gat

planti ol Kumul pilaia i pilailong tupela tim wantaim, nawe bilong pilai bilong tupela iwankain liklik, sapos fowodbilong Stop N Shop Vipers istrong ol bai winim gem, emwankain olsem ol Gurias,strong bilong tupela tim wan-taim i stap long han bilong olbikpela fowod bilong ol.

PETER PALUS:Bai traim stiaimVipers long Kokopo.Poto Nicky Bernard.

Gurias naVipers baisoim strongNicky Bernard i raitim