P O L S K A A K A D E M I A N A U KI N S T Y T U T Z O O L O G I C Z N Y

F R A G M E N T A F A U N I S T I C ATom IX Warszawa, 15 XII 1961 Nr 12

J o a n n a P ę t a ł

Materiały do znajomości mrówek (F orm icidae) Lubelszczyzny (I—IV)

M a T e p n a j ib i k H 3yHeHm o M y p a B b en (F orm icidae) b b o c b o / i c tb c JlioG e.ibC K O M (I—IV)

Materialien zur Kenntnis der Ameisen (F orm icidae) der LublinerHochebene (I—IV)

P raca niniejsza należy do cyklu prac podjętych przez Lubelski Oddział Zakładu Ochrony P rzyrody PAN nad fauną środowisk naturalnych. Celem jej jest przedstawienie wyników badań nad mrówkam i w rezerwacie Bukowa Góra i w projektow anym rezerwacie Tartaczna Góra, położonych koło Zwierzyńca nad W ieprzem, oraz w rezerwacie S taw ska Góra koło wsi Staw w pow. Chełm. P onadto wymienione są nowe stanow iska rzadszych gatunków z okolic Lublina.

M ateriały do pracy były zbierane w la tach 1956—1958; wykorzystano także zbiory dra S. R i a b i n i n a z r . 1951.

Składam w yrazy głębokiej wdzięczności prof, drowi W. K o e i i l e r o w i , mgrowi J . B e g d o n o w i oraz mgrowi B . P i s a r s k i e m u za cenne wskazówki przy opracowyw aniu m a­teriału.

I. M R Ó W K I R EZERW A TU BUKOW A GÓRA

Rezerw at jest położony w pobliżu wsi Zwierzyniec, na południowej k ra ­wędzi pradoliny W ieprza, sięgającej 300 m n. p. m. i 80 m wysokości względ­nej. Zajm uje on powierzchnię 198,42 ha.

Ze względu na pasowy układ roślinności, uwarunkowany budową geolo­giczną i stratygrafią gleb, kompleks ten podobny jest do karpackiego regla dolnego (Iz d e b s k i , 1959). Podłoże tworzą margle kredowe pokryte glinami, k tóre zalegają warstw y piasków luźnych. Miąższość gleb zmniejsza się z wy­sokością, co pozostaje w związku z erozją szczególnie silną na zboczach, w ich częściach górnych i środkowych. W częściach szczytowych m iejscami w ystę­pu ją halizny. Zbocza porasta las o charakterze naturalnym , w k tó rym w y­różnia się trzy p iętra roślinności. Niższe partie rezerwatu tworzy las sosnowy — Pinetum myrtillosum, porastający mniej lub więcej zbielicowane piaski. N a wyżej położonych partiach zboczy w ystępuje zespół Abietetum polonicum. J e s t to las jodłowy z domieszką świerków, wilgotny, cienisty, o dość dużym zwarciu koron (średnio 0,8). W skład stosunkowo wysokiego podrostu wchodzi

http://rcin.org.pl

136 J. Pętał 2

Abies alba M il l ., Picea excelsa (L a m .) L k ., Sorbus aucuparia L., Fagus sil- vatica L. Środkowe i górne partie zboczy porasta natom iast Fagetum carpati- cum — las bukowy i bukowo-jodłowy. Gleby są tu wilgotne. Las jest cienisty; średnie zwarcie koron dochodzi tu do 0,8.

W rezerwacie wyróżniono 8 środowisk różniących się nasłonecznieniem, wilgotnością oraz składem gatunkow ym mrówek i zagęszczeniem ich gniazd.

Ś ro d o w is k o I. P a rtia lasu położona w zespole Pinetum myrtillosum, sucha i bardzo dobrze naświetlona. B rak tu podszytu, a runo stanowią w y­łącznie m chy i porosty. Piaszczystą glebę pokryw a gruba w arstw a igliwia.

Najliczniej w ystępują tu Lasius niger (L.), Myrmica sabuleti M e i n ., M. schencki E m ., M. scabrinodis N y l ., Leptothorax acervorum (F.) i L. corti- calis (S c h e n c k ). Lasius niger (L.) w ystępuje w bardzo dużym zagęszczeniu. Często spotyka się 20 i więcej gniazd na powierzchni 16 m 2. Znajdują się one w głębszych warstw ach ściółki i w spróchniałych pniach. Myrmica sabuleti M e i n , i M. schencki E m . zak ładają gniazda w ściółce, Lasius flavus (F.) pod ściółką, p rzy korzeniach drzew. Mniej licznie spotyka się tu Tetramorium cae- spitum (L.), k tóry w miejscach pozbawionych ściółki buduje niewielkie kopczy­ki z piasku. Gniazda Lasius alienus ( F o e r s t .) spotykałam w miejscach pia­szczystych. Tylko w tym środowisku znalazłam Lasius affinis (S c h e n c k ) i Leptothorax muscorum (N y l .), być może, że ten osta tn i w ystępuje także w środowisku II .

Ś ro d o w is k o I I . P a r tia lasu podobna do poprzedniej, lecz o nieco m niej­szym naświetleniu. Podrost jest tu rzadki i niski, składa się z sosny i świerka. Euno tw orzy Vaccinium myrtillus L. oraz nieliczne m chy i porosty.

W ystępuje tu mniej gatunków niż w środowisku poprzednim, dom inują jednak te same. W większych ilościach spotyka się tylko Formica sanguinea L a t r . Lasius alienus ( F o e r s t .) zakłada tu gniazda w ziemi wśród Vaccinium myrtillus L. W ystępowanie tego gatunku charakterystycznego dla terenów otw artych, piaszczystych o skąpej wegetacji (B e g d o n , 1953) w warunkach tak odmiennych wskazywałoby na jego duże możliwości przystosowawcze.

Ś ro d o w is k o I I I . P a rtia lasu w zespole Abietetum polonicum z wysokim i gęstym podrostem jodłowym, powodującym bardzo duże zacienienie. Gleba w ykazuje dużą wilgotność, co powoduje pleśnienie ściółki. B rak zupełnie runa, m iejscami w ystępują ty lko niewielkie kępy płonników.

Spotyka się tu ty lko Myrmica ruginodis N y l ., Lasius flavus (F.) oraz L. fuliginosus (L a t r ). Najliczniej w ystępuje Myrmica ruginodis N y l ., k tó ra zakłada gniazda w ściółce pod zmurszałymi kaw ałkam i drzewa, w zbutw ia­łych pniach, a także buduje kopce z piasku i próchnicy w kępach płonników. N a powierzchni 1 m 2 m ożna spotkać 3 —4 gniazda tego gatunku. Mniej liczny jest tu Lasius flavus (F.), którego kolonie spotyka się pod ściółką oraz w spróch­niałych pniach. P rzy korzeniach sosen i jodeł, pod grubą w arstw ą ściółki, zakłada ogromne mrowiska L. fuliginosus (L a t r .).

http://rcin.org.pl

3 Materiały do znajomości mrówek Lubelszczyzny 137

Ś ro d o w is k o IY. W wyższych partiach zboczy, niż środowisko poprzednie, wyróżnia się wilgotny i dość dobrze naświetlony fragm ent lasu z bardzo dużym udziałem mchów w runie, sięgającym do około 70°/0 pokrycia powierzchni. W dużych ilościach w ystępuje tu również Gircea alpina L., Viola silvestris R c h b ., Majanthemum bifolium (L.) F . W. S c h m ., Lycopodium annotinum L., Fragaria vesca L., Oxalis acetosella L., Vaccinium myrtillus L., Mycelis muralis (L.) D u m . i Dryopteris filix-mas (L.) S c h o tt .

Zespół mrówek zamieszkujących to środowisko jest nieco bogatszy niż w środowisku poprzednim. Przeważa jednak nadal Myrmica ruginodis N y l ., k tó ra buduje gniazda pod warstw ą mchów i w próchniejących pniakach oraz wznosi kopczyki z piasku i próchnicy wśród skupień Lycopodium annotinum L. W znacznie mniejszych ilościach występuje tu Myrmica laevinodis N y l . W ystępuje tu również Lasius brunneus (L a t r .), którego gniazda spotykałam pod korą, w dolnych częściach omszonych pni jodeł oraz na ziemi pod mur- szejącymi kawałkam i drzewa. W tym siedlisku znalazłam też gniazdo Lasius alienus (F o e r s t .). Mieściło się ono w ziemi, przy pniu jodły i nie miało cha­rakterystycznego kraterow atego kopczyka, jakie gatunek ten buduje w m iej­scach piaszczystych i suchych. Gniazda Leptothorax corticalis (S c h e n c k ) zna­lazłam w spękaniach kory jodeł. Pojedyncze robotnice spotykałam również na paprociach.

Ś r o d o w i s k o Y. Dobrze nasłonecznione polany z zaroślami Pteridium aąuilinum (L.) K u h n ., Urtica dioica L., Lycopodium annotinum L. i dość dużą ilością mchów.

Spośród mrówek, jakie występowały w środowiskach bardziej zacienionych i wilgotnych, tu ta j spotyka się tylko Myrmica laevinodis N y l . i M. ruginodis N y l .; ta ostatn ia jest jednak mniej liczna niż gatunek poprzedni. Przew aża tu Tetramorium caespitum (L.), k tó ry buduje wysokie kopce ziemne często porosłe traw am i i Hieracium pilosella L. Liczne są również kopce ziemne Lasius niger (L.). G atunek ten zakłada tu ta j także gniazda w spróchniałych pniakach oraz w ziemi pod ściółką. Spośród gatunków związanych z suchym i i nasłonecznionymi terenam i leśnymi w ystępuje tu bardzo licznie M yrmica scabrinodis N y l . i M. sabuleti M e i n ., które zakładają gniazda w suchych warstwach ściółki. Spotyka się tu również M. lobicornis N y l ., Leptothorax acervorum (F.) oraz L. corticalis (S c h e n c k ). Nierzadka jest Formica sangui- nea L a t r . i F. fusca L. Znalazłam tu tylko jedno gniazdo Lasius umbratus (N y l .); mieściło się ono w ziemi pod ściółką.

Ś r o d o w i s k o VI. P a rtia lasu w zespole Fagetum carpaticum z wysokim i gęstym podrostem bukowym powodującym bardzo duże zacienienie, co uniemożliwia rozwój runa. Bardzo cienką warstwę gleby, spod której miejscami przeziera rumosz wapienny, pokryw a gruby pokład butwiejącej ściółki. Lasius umbratus (N y l .) buduje tu gniazda wśród kamieni, pod ściółką, a Myrmica ruginodis N y l . — w ściółce.

http://rcin.org.pl

138 J. Pętał 4

Ś r o d o w i s k o V I I . M niej z a c ie n io n e p a r t ie Fagetum carpaticum o n iższy m i r z a d szy m p o d ro śc ie b u k o w y m . W ru n ie w y s tę p u ją tu liczn ie Asperula odo- rata L ., Oxalis acetosella L ., Viola silvestris R c h b ., Majanthemum bifolium (L.) F . W . S c h b . i in n e .

W ystępuje tu więcej gatunków mrówek niż w środowisku poprzednim. W ściółce spotyka się często gniazda Myrmica laevinodis N y l . Rzadszą jest Stenamma westwoodi W e s t w . Lasius brunneus (L a t k .) zakłada gniazda w próchniejących pniach oraz w głębszych warstw ach ściółki. Gniazda L. niger (L.) spotykałam tylko w próchniejących pniach. W ogromnym, złam anym pniu buka znalazłam kolonię Camponotus ligniperda (L a t k .), liczyła ona kilka tysięcy osobników.

Rozmieszczenie mrówek w środowiskach rezerw atu Bukow a Góra

Lp. Nazwa gatunkuI II i 111

Ś ro d o w is k a j IV | V I VI | VII V III

1. M yrm ica laevinodis N y l . X X X

2. M yrm ica rnginodis N y l . X X X X X

3. M yrmica scabrinodis N y l . X X X X

4. M yrm ica sabuleti M e i n . X X # Xx5. M yrm ica lobicornis N y l . X X

6. M yrmica schencki E m . X X X

7. Stenamma westwoodi W e s t w . X

8. Leptothorax acervorum (F .) X X X

9. Leptothorax muscorum ( N y l .) X

10. Leptothorax corticalis (S c h e n c k ) x X X X

11. Formicoxenus nitidulus ( N y l .) x12. Tetramorium caespitum (L.) X X X

13. Camponotus ligniperda ( L a t r .) X X

14. Camponotus fa llax ( N y l .) X

15. Lasius fuliginosus ( L a t r .) X X X X x X

16. Lasius niger (L .) X X X X X X

17. Lasius alienus ( F o e r s t .) X X X

18. Lasius brunneus (L a t r .) X

19. Lasius flavus (F .) X X X X

20. Lasius umbratus ( N y l .) X X

21. Lasius a ffin is (S c h e n c k ) X

22. Formica sanguinea L a t r . X x X X

23. Formica rufa L . X X

24. Formica nigricans E m . X X

25. Formica truncorum F . X

26. Formica fusca L . X X X X

27. Formica lemani B o n d r . X

28. Formica rufibarbis F . X

29. Formica cunicularia L a t r . X X

Razem 18 9 1 3 8 13 4 5 18

http://rcin.org.pl

5 Materiały do znajomości mrówek Lubelszczyzny 139

Ś r o d o w i s k o V III. Południowy skraj rezerwatu graniczący z opada­jącym i w dolinę polami wsi Sochy. Posiada on charakter kseroterm iczny. W pływa na to nie tylko bardzo duże nasłonecznienie i suchość, lecz także duża pojemność cieplna podłoża, k tóre tworzy rumosz wapienny pokry ty cienką w arstw ą gleby. W przybrzeżnym , nie zadrzewionym pasie rezerw atu liczne są odkrywki wapienne. W ystępuje tu szereg roślin kserofilnych, jak np. Stipa capillata L., Salvia verticillata L. i inne.

Spotyka się tu gatunki południowoeuropejskie, jak Leptothorax corticalis (S c h e n c k ) i Camponotus fallax (N y l .). Zagęszczenie mrowisk jest tu ogromne. Bardzo często na powierzchni 16 m 2 spotyka się 30 i więcej gniazd. Poza w a­runkam i m ikroklim atycznym i wpływają na to doskonałe warunki gnieżdże­nia, jakie daje dość duża ilość spróchniałych pniaków i płaskich kam ieni za­legających pobrzeże lasu oraz bardzo dobre warunki pokarmowe, jakie wielu gatunkom mrówek zapewnia las. Najliczniej reprezentowane są tu: Camponotus ligniperda (L a t e .), Formica nigricans E m ., F. rufa L ., F. fusca L ., Myrmica scabrinodis N y l ., M. sabuleti Me i n ., Lasius niger (L .), Leptothorax acervorum (F.) i Lasius f la w s (F.). Na pobrzeżach lasu często spotyka się kopce For­mica rufa L ., które dochodzą niekiedy do 70 cm wysokości. W jednym z nich znalazłam gniazdo Formicoxenus nitidulus (N y l .). Camponotus ligniperda (L a t e .) zakłada wśród kam ieni ogromne gniazda liczące setki osobników. Pod k a ­mieniami spotyka się również gniazda Formica cunicularia L a t e , oraz F. rufibarbaris F. Ogromną różnorodność w budowie gniazd w ykazują tu : For­mica fusca L ., Lasius niger (L .), L. flam s (F.) i Tetramorium caespitum (L .), których gniazda spotkać można w próchniejących pniach, pod kamieniam i oraz w postaci kopców ziemnych. W środowisku tym znalazłam tylko po jednym gnieździe Myrmica rugonodis N y l . i Lasius fuliginosus (L a t e .).

System atyczny przegląd gatunków1. M yrmica laevinodis N y l . S potykałam ją w środowiskach wilgotnych, nieco zacie­

nionych, o bujnej roślinności, najczęściej wśród zarośli TJrtica dioica L., Mercurialis pe- rennis L. i Pteridium aquilinum (L.) K uhn . Bardzo często obserwowałam ją przy mszycach w ystępujących na tych roślinach. Gniazda jej mieściły się zazwyczaj w zm urszałych p n ia ­kach, pod mchem, a w bardziej zacienionych partiach lasu pod ściółką. U skrzydlone form y płciowe obserwowałam w lipcu i sierpniu.

2. M yrmica ruginodis N y l . W ystępuje w znacznie większych ilościach niż gatunek poprzedni. Najczęściej spo tyka się ją w partii jodłowej i sosnowej rezerw atu, w miejscach bardziej nasłonecznionych o niższej roślinności i bardziej gruboziarnistej glebie. Gniazda zakłada w ściółce, pod mchem i w próchniejących pniakach. Bardzo często spotykałam kopczyki z ziarn piasku i próchnicy wśród widłaków lub płonników. Uskrzydlone formy płciowe obserwowałam w lipcu i sierpniu.

M. ruginodis N y l. z Bukowej Góry w ykazuje dużą zmienność morfologiczną takich cech jak długość i kształt kolców epinotalnych, kształt i urzeźbienie pom ostka oraz urzeź­bienie ch ityny na głowie. Sprawia to duże trudności w odróżnieniu tego gatunku od M. laevinodis N y l .

3. M yrmica scabrinodis N y l . G atunek ten spotykałam tylko w partii sosnowej rezer­watu, n a polanach oraz na południowym skraju lasu, tj . w środowiskach raczej suchych,

http://rcin.org.pl

140 J. Pętał 6

o bardzo dużym nasłonecznieniu. Najczęściej gniazda jego mieściły się w suchych, próch­niejących pniakach, czasem obok gniazd Formica fusca L. i Lasius niger L. W miejscach o szczególnie dużym nasłonecznieniu spo tykałam je również w ziemi pod ściółką. Niekiedy były one zaopatrzone w niewysokie kopczyki z piasku. Gniazda liczyły zazwyczaj po k ilka­dziesiąt robotnic. N a południow ym sk ra ju lasu obserwowałam jednak gniazdo o kilkuset m ieszkańcach. U skrzydlone form y płciowe obserwowałam w sierpniu.

4. M yrmica sabuleli M e i n . S potykałam ją w tycłi sam ych środowiskach co M . scabri- nodis N y l .

5. M yrm ica lobicornis N y l . Znalazłam ją ty lko w środowisku I I i V, tj . w miejscach suchych i bardzo dobrze naśw ietlonych. Gniazda jej mieściły się w miejscach piaszczystych o skąpej roślinności, wśród opadłego igliwia. Form y uskrzydlone R i a b i n i n obserwował w sierpniu.

6. M yrmica schencki Em. Gniazda je j spotykałam w ściółce i w zm urszałych pniakach, w suchej, nasłonecznionej p a rtii lasu oraz na południowym skraju rezerw atu. Pojedyncze, bezskrzydłe samice obserwowałam w ściółce, w drugiej dekadzie lipca.

7. Stenamma westwoodi W e s t w . Znalazłam ją ty lko w w ilgotnej, zacienionej partii rezerw atu, w ściółce.

8. Leptothorax acervorum (F.). Gniazda tego gatunku znajdow ałam w nasłonecznionej p a rtii sosnowej rezerw atu oraz na polanach. Mieściły się one pod łuskam i kory sosen, w próch­niejących pniakach i p rzy korzeniach drzew. Jedno gniazdo znalazłam w ziemi pod ściółką. Składało się ono z dwóch połączonych ze sobą kom ór o pojem ności około 1,5 — 2 cm 3. K o­lonie L . acervorum (F.) składały się z k ilkunastu do około 40 osobników. Uskrzydlone form y płciowe obserwowałam w drugiej dekadzie lipca.

9. Leptothorax muscorum ( N y l .). Je s t mniej pospolity niż gatunek poprzedni. Gniazda jego znalazłam ty lko w środowisku II. Mieściły się one w śród suchej ściółki oraz pod korą w ysta jących n a powierzchnię ziemi korzeni sosen. Jedno gniazdo tego gatunku znalazłam również w m rowisku Formica truncorum F ., zbudow anym przy pn iaku sosnowym. Kolonie liczyły po kilkanaście robotnic. U skrzydlone form y płciowe obserwowałam w drugiej de­kadzie lipca.

10. Leptothorax corticalis (S c h e n c k ). G atunek ten , o rozmieszczeniu południow oeuro­pejskim , w Polsce należy do bardzo rzadkich. P odaw any był tylko z Zam ojszczyzny ( K u l m a - t y c k i , 1920) i P ienin ( K o e h l e r , 1951). N a Bukowej Górze spotykałam go dosyć często w suchych, przerzedzonych p artiach drzew ostanu, n a polanach, n a południowym skraju re ­zerw atu, zawsze w m iejscach dobrze nasłonecznionych. Gniazda jego mieściły się wśród spękań kory sosen i jodeł i liczyły po kilkanaście do dw udziestu robotnic. Uskrzydlone form y płciowe spotykałam w sierpniu. O kazy znalezione n a Bukowej Górze w ykazują pewne niezgodności z opisem form y typow ej L . corticalis (S c h e n c k ) ; różnią się nieco dłuższymi kolcam i epinotalnym i oraz lekko zaznaczonym szwem m eso-epinotalnym . Cechy te zbliżają je do opisanej przez F o r e l a odm iany L . cortalis (S c h e n c k ) v . nylandero-corticalis F o r .

11. Formicoxenus nitidulus ( N y l .) . Gniazdo tego gatunku znalazłam w mrowisku Formica rufa L ., położonym n a południow ym skraju rezerw atu.

12. Tetramorium caespitum (L.). S potykałam go w nasłonecznionej p a rtii lasu sosno­wego o piaszczystym podłożu, n a po lanach leśnych oraz na południowym skraju rezerwatu. W pierw szym przypadku T. caespitum (L.) zakładał gniazda ziemne z niskimi, piaszczystym i kopczykam i. N a polanach leśnych, gdzie gleba by ła bardziej w ilgotna i z większą ilością próchnicy, gatunek ten hudow ał gniazda wyższe, o bardziej strom ych ścianach, często po ­rośnięte traw am i i Hieracium pilosella L. Na południow ym skraju rezerw atu często spo ty ­kałam jego gniazda pod kam ieniam i, a także w spróchniałych pniakach. Bardzo często w gniazdach tego gatunku obserwowałam mszyce. N a uwagę zasługuje fak t, że bardzo liczne w r. 1956 na polanach leśnych gniazda T. caespitum (L.) w roku następnym opustoszały i całkowicie zarosły traw am i. U skrzydlone form y płciowe spotykałam w lipcu i sierpniu.

http://rcin.org.pl

7 Materiały do znajomości mrówek Lubelszczyzny 141

T. caespitum (L.) z B u k o w e j G ó ry w y k a z u je d u ż ą z m ie n n o ś ć m o r fo lo g ic z n ą w z a k r e s ie b a r w y i u r z e ź b ie n i a c b i t y n y . P o tw ie r d z a ło b y t o z d a n ie K o e h l e r a (1 9 5 1 ) i P is a r s k i e g o (1 9 5 3 ),0 istnieniu odm ian w obrębie tego gatunku.

13 . Camponotus ligniperda (L a t r .). W partiach szczytowych Bukowej Góry należy do gatunków pospolitych. Jego ogromne kolonie o tysiącach osobników obserwowałam w pniach buków oraz w dziuplach buków i jodeł, w środowiskach zacienionych. Jednak znacznie licz­niejsze są jego gniazda na południowym skraju lasu. Zakłada je tu ta j w ziemi wśród k a ­mieni. L ot godowy obserwowałam w czerwcu.

1 4 . Camponotus fallax (N y l .) . R i a b i n i n znalazł jedną robotnicę na zm urszałym pniu na sk raju lasu.

15 . Lasius fuliginosus ( L a t r . ) . W ystępuje w środowiskach zarówno o dużej insolacji, jak i o dużym zacienieniu. Gniazda jego znajdow ałam przy korzeniach s ta rych drzew. Rójkę L . fuligino8U8 ( L a t r . ) obserwowałam w połowie sierpnia. Poprzedzał ją opisywany przez J a k u b i s i a k a (1 9 4 8 ) spacer przedgodowy.

16 . Lasius niger (L.). Nie spotkałam tego gatunku ty lko w środowiskach o największym zacienieniu (III i IV). W nasłonecznionych partiach lasu o podłożu piaszczystym , nie po­k ry tym ściółką, znajdow ałam jego gniazda w ziem i; czasem posiadały one niewysokie kopczyki. Bardzo często widziałam je w próchniejących pniakach. Najwięcej ich było jed ­nak pod grubą w arstw ą ściółki. N a nasłonecznionych polanach o bujnej roślinności runa najliczniejsze były gniazda ziemne tego gatunku, w postaci kilkunastocentym etrow ych kopców porosłych Hieracium, pilosella L., Agrostis sp. lub mchem. W gniazdach tych bardzo często obserwowałam mszyce. N a południowym skraju rezerw atu L. niger (L.) zakłada gniazda przeważnie pod kam ieniam i, chociaż spo tyka się tu również gniazda w postaci kopców ziemnych oraz w spróchniałych pniach. W prześwietlonej partii sosnowej rezerw atu, w jednym z mrowisk L. niger (L.) znalazłam Myrmeeophila acervorum P a n z . L ot godowy obserwowałam w lipcu.

17. Lasius a lienm ( F o e r s t .) . Spotykałam go w suchych, nasłonecznionych partiach • lasu, gdzie budował gniazda ziemne z niskimi, kraterow atym i kopczykam i oraz w partiach bardziej zacienionych i o bujnej roślinności. T u ta j kolonie jego mieściły się w spróchniałych pn iakach oraz w kopcach ziem nych. Liczyły zazwyczaj od kilkudziesięciu do około 200 mieszkańców.

18. Lasius brunneus ( L a t r .). Dość licznie w ystępuje w środowiskach cienistych o b u j­nym runie. Gniazda jego mieszczą się pod grubą, omszoną korą pni jodeł i buków, w spróch­niałych pniakach, a także w głębszych w arstw ach ściółki. Obecność gniazd tego gatunku pod korą drzew zawsze zdradzają b runatne trociny.

19. Lasius f la v w (P.). Gniazda L. flavus (F.) spotykałam w m iejscach suchych i nasło­necznionych, o glebie piaszczystej z dużą domieszką próchnicy. Mieściły się one w ziemi pod ściółką, w spróchniałych pniakach, a na polanach leśnych w kopcach ziem nych po­rosłych Hieracium pilosella L. N a południowym skraju lasu spotykałam je zawsze pod kam ieniam i. W gniazdach tego gatunku występowały zawsze duże ilości mszyc. Uskrzydlone form y płciowe obserwowałam w gniazdach od lipca do września.

2 0 . Lasius umbratus ( N y l .). G n ia z d a te g o g a t u n k u z n a jd o w a ła m n a p o la n i e le ś n e j z g ę s t y m i z a r o ś la m i Pteridium aguilinum (L .) K u h n . o r a z w z a c ie n io n e j , s z c z y to w e j p a r t i i r e z e r w a t u z u b o g ą r o ś l in n o ś c ią r u n a . W p ie r w s z y m p r z y p a d k u m ie ś c iły s ię o n e w z ie m i, w ś r ó d k o r z e n i r o ś l in , w d r u g im b y ł y l ic z n ie js z e (o k o ło 12 k o lo n i i n a p o w ie r z c h n i 16 m ł )1 znajdow ały się pod butw iejącą ściółką wśród rum oszu wapiennego. W obydw u przypad­kach obserwowałam w gniazdach mszyce korzeniowe.

22. Lasius a ffin is (S c h e n c k ). Z Polski podany był tylko z Puszczy Białowieskiej przez K a r p i ń s k i e g o (1956). N a Bukowej Górze znalazłam jedno gniazdo tego gatunku . Mieściło się ono na zachodnim skraju lasu, w piasku, wśród korzeni sosny.

23. Formica sanguinea L a t r . W ystępuje dosyć licznie w prześwietlonych sosnowych i jodłow ych partiach rezerw atu, n a polanach leśnych oraz na skrajach lasu. Często spoty-

http://rcin.org.pl

142 J. Pętał 8

kałam gniazda tego gatunku w postaci kopców z igliwia wśród kam ieni oraz przy pniach zdrowych drzew. Najliczniejsze jednak były gniazda przy zaczynających próchnieć p n ia ­kach ; mieściły się one częściowo w pniaku , częściowo w przylegającym kopcu z igliwia. Jak o gatunek niewolniczy spotykałam w tych gniazdach zawsze robotnice Formica fusca L. W jednym z tak ich mrowisk obok F . fusca L . znalazłam także poczwarki z podrodziny M yrm icinae. P raw dopodobnie pochodziły one z gniazd mrówek z rodzaju M yrmica L a t r ., k tó re w dużych ilościach w ystępowały na tej polanie. U skrzydlone form y płciowe obserwo­w ałam w lipcu. W sierpniu i w miesiącach następnych spotykałam w ściółce pojedyncze samice z k iku tam i skrzydeł.

23. Formica rufa L. W ystępuje licznie na pobrzeżach lasów, na polanach oraz na sk ra­jach dróg leśnych. Kopce tego gatunku dochodzą tu bardzo często do wysokości 70 cm i więcej. W jednym z gniazd znalazłam gniazdo Formicoxenus n itidulus N y l.

2 4 . Formica nigricans E m . (Formica rufa L. v . rufo-pratensis F o r . , Formica rufa L. v . pratensis R e t z .) . Na Bukowej Górze jest mniej pospolita niż F . rufa L. Gniazda jej spo­tyka łam n a południow ym skraju rezerw atu oraz na polanach leśnych. Były one mniejsze niż u g a tunku poprzedniego i sięgały do 20—30 cm wysokości.

25. Formica truncorum F . Spotykałam ją ty lko w sosnowej, bardzo nasłonecznionej p a rtii rezerw atu. Gniazda jej w postaci kopców z igliwia mieściły się przy ściętych pn ia­kach. W jednym z nich znalazłam Leptothorax muscorum (N y l .). F . truncorum F . zaniepo­kojona broni gniazda w inny sposób niż F . rufa L .; robotnice nie gryzą napastn ika, lecz um ieszczają się wokół mrowiska na okalających je roślinach i innych bardziej wyniosłych p u n k tach znajdujących się w pobliżu i unosząc odwłoki między odnóżami do przodu, w ydzielają z nich strum ienie gryzącej cieczy w kierunku nieprzyjaciela. Podczas przeglą­dania jednego z mrowisk obserwowałam , jak robotnice tego gatunku w yciągają z gniazda swoje w spółtowarzyszki i ustaw iają je w szeregu obronnym .

26. Formica fusca L. Spotykałam ją n a polanach, w lepiej naświetlonych partiach lasu oraz na jego pobrzeżach. Gniazda mieściły się w spróchniałych pniach lub w ziemi pod kam ieniam i. K ilkakrotnie w m rowiskach mieszczących się pod kam ieniam i obserwowa­łam wiszące u pu łapu gniazda robotnice, o bardzo silnie rozdętych odwłokach. Podchodziły do nich inne robotnice i zlizywały wydzieloną przez nie ciecz. O zjaw isku tym pisał już B e g d o n (1932). U skrzydlone form y płciowe obserwowałam w sierpniu.

27. Formica lemani B o n d r . (Formica fusca L. v . lemani B o n d r .). Nie znalazłam d a ­nych o w ystępow aniu tego gatu n k u w Polsce. N a Bukowej Górze gniazda F. lemani B o n d r . spotykałam w zachodniej części rezerw atu , w miejscach piaszczystych, dobrze nasłonecz­nionych. Mieściły się one w ziemi i zawsze posiadały niewysokie kopczyki.

28. Formica rufibarbis F . N a Bukowej Górze znalazłam ty lko jedno gniazdo tego g a­tu n k u . Mieściło się ono pod płaskim kam ieniem na południowym skraju lasu.

2 9 . Formica cunicularia L a t r . (Formica fusca L . r. glebaria N y l . , Formica fusca L. r. glebaria N y l . v . rubescens F o r . ) . Na Bukowej Górze w ystępuje dość licznie na południo­wym sk ra ju lasu. B uduje tu gniazda w ziemi bez kopców i pod płaskim i kam ieniam i. Bardzo często obserwowałam robotnice F . cunicularia L a t r . przy mszycach na Sambucus ebulus L .

Pod względem składu gatunkow ego fauna mrówek rezerw atu na Bukowej Górze podobna jest do fauny innych terenów Polski. Pew na swoistość znajduje jednak swój wyraz w w ystępow aniu Leptothorax corticalis (S c h e n c k ), Campo- notus fallax ( N y l .) i Lasius affinis (S c h e n c k ), a więc gatunków, k tó re główny obszar swego występowania m ają na południu Europy. Obecność ich na tym terenie uw arunkow ana jest praw dopodobnie w znacznym stopniu bliskością ostoi podolskiej. Ilość 29 gatunków mrówek stwierdzonych w rezerwacie jest

http://rcin.org.pl

9 Materiały do znajomości mrówek Lubelszczyzny 143

stosunkowo duża w porównaniu z m yrm ekofauną innych leśnych terenów Polski. Jest to uwarunkowane dużym urozmaiceniem czynników ekologicznych. Niewątpliwie przyczyniło się do tego także wyłączenie Bukowej Góry, jako części zwierzyńca Z a m o y sk ic h , spod gospodarki leśnej, prawdopodobnie już w końcu X V I w.

W śród środowisk wyróżnionych na Bukowej Górze, największym boga­ctwem gatunków mrówek odznaczają się miejsca suche i prześwietlone, a więc południowy skraj lasu (V III), polany (V) oraz sosnowa p artia rezerw atu (I i II) . G rupują się tu gatunki światło- i ciepłolubne, jak Myrmica scabrino- dis N y l ., M. sabuleti Me i n ., M. schencki E m ., Leptothorax acervorum (F.), L. corticalis (S c h e n c k ) i Formica sanguinea L a t r . oraz gatunki bardziej eury- topowe, jak Lasius niger (L.). Tworzą one ogromne zagęszczenia kolonii, na co poza czynnikami klim atycznym i, jak nasłonecznienie i ciepło, wpływają dobre warunki gnieżdżenia, jakie daje duża ilośó próchniejących pniaków, gruba warstwa ściółki, a na południowym skraju rezerwatu także rumosz wapienny. Uboższą faunę mrówek posiadają środowiska dobrze naświetlone, lecz o bujnej roślinności runa (IV i V II). W ysokie i gęste runo, zwiększając w partiach przyziem nych zacienienie i wilgotność, nie sprzyja występowaniu gatunków bardziej sucho- i światłolubnych. Zakładają tu więc gniazda ga­tunki o mniejszej specjalizacji ekologicznej, jak Myrmica ruginodis N y l ., Lasius brunneus (L a t r .), L. niger (L .) i inne. Najmniejsza ilośó gatunków mrówek występuje w środowisku o największym zacienieniu i wilgotności (II I i VI). Poza gatunkam i o skłonnościach do zasiedlania tego rodzaju śro­dowisk, jak Myrmica ruginodis N y l . oraz Lasius fuliginosus (L a t r .), w ystę­pu ją tu L. flavus (F.) i L. umbratus (N y l .), prowadzące podziem ny tryb życia, a więc mniej uzależnione od czynników klim atycznych.

P rzy przeglądzie m ateriału z Bukowej Góry zwracają uwagę następujące zjawiska:

1. W ystępowanie Myrmica ruginodis N y l . we wszystkich środowiskach z w yjątkiem bardzo suchych, piaszczystych, o dużym nasłonecznieniu.

2. Znacznie mniejsza ilośó gniazd Myrmica laevinodis N y l . niż M. ruginodis N y l . i osiedlanie się M. laevinodis N y l . na glebach raczej drobno­ziarnistych, w miejscach bardziej wilgotnych, o bujniejszej wegetacji, a więc i większym zacienieniu.

3 . W ystępowanie Lasius alienus (F o e r s t .) w środowiskach zarówno p ia­szczystych o dużym nasłonecznieniu, jak i w bardziej wilgotnych i zacienio­nych o bujnej wegetacji, co przeczyłoby twierdzeniu B e g d o n a (1953), że ga­tunek ten jest charakterystyczny dla terenów „w ybitnie suchych i piaszczy­stych o skąpej wegetacji”.

4. N a uwagę zasługuje też b rak Leptothorax nylanderi (F o e r s t .), co przy specjalnych poszukiwaniach tego gatunku trudno wytłum aczyć możliwością przeoczenia.

http://rcin.org.pl

144 J. Pętał 10

II. M R Ó W K I R E ZER W A TU STAW SKA GÓRA

Rezerw at ten , zajm ujący szczytowe partie zachodniego garbu Łysej Góry (238,7 m n. p. m.), wchodzi w skład dziedziny Pagórków Chełmskich stano­wiących północno-wschodnią część W yżyny Lubelskiej. Wzgórze to , o dosyć s tro m y c h . południowo-zachodnich i północno-zachodnich zboczach, zbudo­wane z opoki wapiennej, wznosi się niby wyspa ponad powierzchnię piasków trzeciorzędowych (J a h n , 1956). Gleby zaw ierają duże ilości rumoszu wapien­nego, licznego zwłaszcza na szczytach pagórków.

Rezerw at na Stawskiej Górze m a charak ter w ybitnie kserotermiczny. Składa się na to jego położenie na o tw artych zboczach dostępnych długiej operacji słonecznej oraz budow a geologiczna wzgórza. W apień posiada bowiem dużą pojem ność cieplną, a dzięki swej porowatości ułatw ia u tra tę wilgoci. Tworzy to doskonałe w arunki zarówno dla kserofilnych, jak i term ofilnych roślin i zwierząt ( I z d e b s k i , 1959; U r b a ń s k i , 1958).

Roślinność rezerw atu stanow i zbiorowisko murawowe z wieloma rzad­kimi, kseroterm icznym i gatunkam i roślin (I z d e b s k i , 1959). P o rasta ją je kępy krzewów Juniperus communis L., Rłiamnus cathartica L ., Prunus spinosa L. i inne. Dość liczne są w rezerwacie zagłębienia powstałe na skutek eks­plozji pocisków artyleryjskich.

Staw ska Góra stanowi stosunkowo jednorodne środowisko dla fauny m ró­wek. Znajduje to wyraz w niewielkiej ilości zam ieszkujących je gatunków (patrz wykaz). Uderza jednak duże zagęszczenie gniazd, k tóre dochodzi do 16 na powierzchni 9 m 2. Można wyróżnić tu 3 środowiska.

Ś r o d o w i s k o I. Nasłonecznione szczyty pagórków o cienkiej warstwie gleby, z dużą ilością rum oszu wapiennego oraz ubogiej i niskiej roślinności. Zasiedla je największa ilość gatunków . Największe też jest zagęszczenie mrowisk (15—16 na powierzchni 9 m 2). Bez w ątpienia wpływ m ają na to optym alne w arunki m ikroklim atyczne, jak długa operacja słoneczna i m ała wilgotność oraz duża ilość kam ieni, k tó rych obecność ułatw ia samicom zakładanie gniazd. T ak duże zagęszczenie gniazd jest również uwarunkowane trybem życia za­m ieszkujących je gatunków , większość z nich bowiem m a niewielki zasięg penetracji, a niektóre prow adzą naw et u k ry ty try b życia, ograniczony nieraz do obrębu gniazda, np. Lasius umbratus (N y l .) i Solenopsis fugax (L a t r .). Czynniki te, jak również wielożerność wielu gatunków mrówek [Lasius niger (L .), For­mica cunicularia L a t r . i inne], spraw iają, że do wyżywienia gniazd w ystar­czają im niewielkie przestrzenie. Je s t rzeczą charakterystyczną, że Tetramorium caespitum (L .), Lasius niger (L .) , Lasius umbratus (N y l .) i Formica cunicu­laria L a t r . budu ją tu gniazda w ziemi lub pod kam ieniam i, zawsze bez kop­ców, gdy tym czasem w następnym środowisku zakładają je w sposób od­m ienny. Tylko tu została znaleziona Ponera coarctata (L a t r .), Solenopsis fugax (L a t r .) i Lasius alienus ( F o e r s t .).

Ś r o d o w i s k o II . Miejsca położone poniżej środowiska I , o glebie b a r­dziej drobnoziarnistej, porośniętej wysoką i bu jną roślinnością pow odującą

http://rcin.org.pl

11 Materiały do znajomości mrówek Lubelszczyzny 145

znaczne zacienienie. Znajduje to odbicie w mniejszym zagęszczeniu mrowisk (przeciętnie 9 na powierzchni 9 m 2). Część w ystępujących tu gatunków , jak Tetramorium caespitum (L.), Lasius niger (L.), L. umbratus (N y l .), Formica cunicularia L a t r . , sztucznie reguluje sobie warunki m ikroklimatyczne, wzno­sząc kopce sięgające 20—30 cm wysokości. Są one bardziej przewiewne, a dzięki pochyłości ścianek łatwiej się nagrzewają niż gniazda budowane w ziemi. Zapewnia to ich mieszkańcom wyższą tem peraturę i mniejszą wilgotność.

Ś r o d o w i s k o I I I . Są to zagłębienia zacienione obrastającym i je krzewami, o bardzo ubogim runie, bardziej wilgotne niż poprzednie. W ystępuje tu tylko Myrmica laevinodis N y l ., a więc gatunek związany z bardziej wilgotnymi terenam i, oraz eurytopowy Lasius niger (L.). Zakładają one gniazda pod kamieniam i, k tóre są tu dosyć liczne. Robotnice innych gatunków trafia ją się sporadycznie.

Rozmieszczenie m rówek w środowiskach rezerw atu Staw ska Góra

N a z w a g a t u n k uŚ r o d o w i s k a

Lp.I II I I I

1 . Ponera coarctata ( L a t r .) X _ _2 . M yrmica laevinodis N y l . — — X

3. M yrmica sulcinodis N y l . — X —4 . M yrmica scabrinodis N y l . X X —

5. Myrmica schenchi Em. X X —

6 . Solenopsis fugax ( L a t r .) X — —

7. Leptotliorax tuberum (F.) X X —8 . Tetramorium caespitum (L.) X X —

9. Tapinoma erraticum ( L a t r .) X X —10. Lasius niger (L.) X X X

11. Lasius alienus ( F o e r s t .) X — —12. Lasius umbratus ( N y l .) X X —13. Formica cunicularia L a t r . X X —

System atyczny przegląd gatunków

1. Ponera coarctata (L a t r .). N a terenie rezerwatu znaleziono 4 stanow iska tego g a­tunku . Gniazda mieściły się wśród drobnego rum oszu wapiennego, w miejscach prawie bez roślinności. W ich budowie nie m ożna było zauważyć wyraźnie określonego planu. Bardzo nieliczne kolonie składały się z około 14 — 28 osobników. N a początku września obserwowano tuż pod powierzchnią gniazda, wśród grudek ziemi, niewielkie skupienia poczwarek oraz puste osłonki poczwarek.

2. M yrmica laevinodis N y l. Je s t gatunkiem bardziej wiłgociolubnym niż inne obser­wowane na Stawskiej Górze. W ystępuje też najm niej licznie, zasiedlając miejsca najbardziej w ilgotne, zagłębienia ocienione krzewami. Gniazda buduje w ziemi pod kam ieniam i i mchem. Poza obrębem ty ch miejsc nie obserwowałam naw et pojedynczych robotnic.

3. M yrmica sulcinodis N y l. W Polsce form a typow a tego gatu n k u była podaw ana dotychczas ty lko z T atr (Ł o m n i c k i , 1931), Pienin ( K o e h l e r , 1951) i Beskidu Zachodniego

http://rcin.org.pl

146 J. Pętał 12

( K i j l m a t y c k i , 1920). N a Stawskiej Górze jest nieliczny. W ystępuje w miejscach porośnię­ty ch wysoką, roślinnością zielną, gdzie zakłada gniazda ziemne, hez kopców, w postaci norek.

4. M yrmica scabrinodis N y l . N a terenie rezerw atu należy do pospolitszych gatunków mrówek. W partiach o cienkiej w arstw ie gleby i ubogiej roślinności (I) zakłada gniazda pod kam ieniam i, natom iast w miejscach o bu jnym runie (II) — w postaci niskich kopczyków ziemnych. U skrzydlone form y płciowe obserwowałam w pierwszych dniach września.

5. M yrm ica schenchi E m . Podobnie ja k i gatunek poprzedni w ystępuje dosyć licznie. Gniazda zakłada pod kam ieniam i lub w postaci kopczyków ziem nych, niekiedy porosłych traw am i lub m acierzanką; są one częste w partiach o bujnym runie. Uskrzydlone formy płciowe obserwowałam w pierwszych dniach sierpnia.

6. Solenopsis fugax (L a t e .) . G atunek ten zakłada kolonie lestobiotyczne lub samodziel­ne, co znajduję odbicie w ubarw ieniu robotnic, k tóre w koloniach lestobiotycznych są ja ś­niejsze. N a Stawskiej Górze spotykałam kolonie zarówno samodzielne, jak i lestobiotyczne, zakładane w bezpośrednim sąsiedztwie gniazd Formica cunicularia L a t e ., Lasius niger (L.) i L . umbratus ( N y l .). G niazda tego g a tunku znajdow ały się wśród drobnych kam ieni w m iej­scach bardzo intensyw nie naświetlonych o rzadkiej i niskiej roślinności. Uskrzydlone formy płciowe obserwowałam w drugiej dekadzie lipca.

7. Leptothorax tuberum (F.). Na Stawskiej Górze znajdu je się trzecie w Polsce stanowisko tego g a tu n k u (G b i e p , 1940; K o e i i l e b , 1951). Niewielkie gniazda zak łada tu w zwietrzałych kam ieniach zarówno w miejscach o bu jnym runie, jak i pozbawionych roślinności.

8. Tetramorium caespitum (L.). Pod względem liczebności zajm uje w rezerwacie drugie miejsce po Lasius niger (L.). B uduje ogrom ne gniazda w ziemi, wśród kam ieni. W części rezer­w atu o bu jnym runie (II) wznosi kopce porosłe traw am i, które sięgają niekiedy do 30 cm wysokości.

9. Tapinorna erraticum (L a t e .) . J e s t gatunkiem związanym z terenam i suchym i, silnie nasłonecznionym i. Należy do liczniej w rezerwacie w ystępujących mrówek. Z akłada duże kolonie w ziemi pod kam ieniam i, a w m iejscach o bu jnym runie buduje kopczyki ziemne dochodzące do 2 cm wysokości.

10. Lasius niger (L.). Je s t najpospolitszym gatunkiem . W ystępuje we w szystkich środowiskach, zakładając gniazda w ziemi bez kopców lub pod kam ieniam i, w miejscach0 bardzo cienkiej w arstw ie gleby i rzadkiej roślinności (I) lub w m iejscach silniej zacienio­nych (III) . W miejscach o bu jnym i wysokim runie (II) wznosi kopce ziemne. Uskrzydlone form y płciowe obserwowałam w pierwszej dekadzie września.

11. L asius alienus ( F o e e s t .) . W ystępuje w znacznie m niejszych ilościach niż gatunek poprzedni. Gnieździ się w miejscach o niskiej i ubogiej roślinności (I). Buduje gniazda pod kam ieniam i lub w ziemi, zaopatru jąc je w ty m osta tn im w ypadku płaskim i, kraterow atym i kopczykam i.

12. Lasius umbratus ( N y l .). Okazy ze Stawskiej Góry w ykazują pewne różnice morfo­logiczne w porównaniu z okazam i pochodzącym i z innych okolic Polski oraz z opisami za­w artym i w pracach A n d e ź g o (1881), B o n d e o it a (1918), E m e e y e g o (1916), S t it z a (1939)1 W il s o n a (1955). D otyczą one przede w szystkim owłosienia, k sz ta łtu tarczki oraz ksz ta łtu i szerokości trzonka czułków. Ponieważ ze względu na te różnice trudno mi było zaklasyfi­kować te okazy do jakiejkolw iek odm iany, poniżej podaję ich opis. >

? U barw ienie ciemne, czułki i odnóża jaśniejsze. N a całym ciele gęste, przylegające włoski, ponadto n a tułow iu i odwłoku długie, odstające. D łigość włosków na I tergicie odwłoka rów na jest około '/a szerokości goleni w ich części środkowej. Szerokość głowy równa jest szerokości przedplecza poza pokryw kam i skrzydłow ym i (tegulae). Ł uska trzonka odwłoka szeroka, w ycięta, o zaokrąglonych kątach dorso-lateralnych z pędzelkam i długich włosków. Trzonek czułków w przekro ju poprzecznym eliptyczny, o mniejszej średnicy dochodzącej do 0,08 mm. Szerokość ta jest- znacznie m niejsza niż u Lasius umbratus (Nyl.)-

http://rcin.org.pl

4

13 Materiały do znajomości mrówek Lubelszczyzny 147

(powyżej 0,11 mm) i mieści się w granicach szerokości charakterystycznej dla Lasius rabawdi B o n nu. Długość trzeciego czlona biczyka równa jego szerokości.

o Owłosienie jak u samicy. Łuska szeroka o dosyć zm iennym górnym brzegu, który może hyć zaokrąglony, płaski lub z niewielkim wcięciem.

Owłosienie jak u form poprzednich. Łuska z nieco wyciętym górnym brzegiem. Szczęki szerokie, najwyżej z 2 dobrze zaznaczonymi zębami, pozostałe wykształcone bardzo słabo lub b rak ich zupełnie.

G atunek ten pod względem liczebności zajm uje trzecie miejsce w rezerwacie, po Lasius niger (L.) i Tetramorium caespitum (L.). W miejscach o ubogiej roślinności zakłada gniazda w ziemi, pod kam ieniam i, natom iast w częściach rezerw atu o bu jnym runie wznosi kopce dochodzące do 30 cm wysokości, często porosłe traw am i. Uskrzydlone form y płciowe obser­wowałam w pierwszej dekadzie września.

13. Formica cunicularia L a t r . Na Stawskiej Górze należy do pospolitych mrówek. W ystępuje zarówno w m iejscach kam ienistych, budując gniazda w ziemi, bez kopców, jak i w m iejscach o bujnej roślinności, gdzie wznosi kopce z dużych grudek ziemi z p rzy ­mieszką m ateriału roślinnego.

W m yrm ekofaunie Stawskiej Góry na uwagę zasługuje duży udział ga­tunków eurom eridionalnych ( K r a t o c h v i l , 1944), jak Ponera coarctata ( L a t r . ) , Leptothorax tuberum (F.) oraz Tapinoma erraticum ( L a t r ) . Rzeczą in teresu­jącą jest, że w Europie zarówno środkowej, jak i w jej bardziej północnych częściach, gatunki te ograniczają swoje występowanie głównie do terenów mało przez gospodarkę ludzką zmienionych, częstokroć odległych od siebie o dziesiątki kilometrów. Trudno jest to wytłumaczyć możliwością przelotu przez owady ta k mało ruchliwe jak mrówki. Trudno też przypuszczać, by zostały zawleczone przez człowieka na obszary nie zagospodarowane. N a j­praw dopodobniejsza wydaje się hipoteza, że przetrw ały one tu od okresu post- glacjalnego optim um termicznego, coraz bardziej spychane na ubogie, skaliste czy piaszczyste tereny przez rozprzestrzeniające się w późniejszych czasach lasy liściaste. Ze względu na wąską specjalizację ekologiczną nie m ają one możliwości rozszerzania swych zasięgów, zamieszkując głównie kseroterm iczne nieużytki. Nie ulega wątpliwości, że najm niejsza ingerencja człowieka może je wyprzeć z tych stanowisk całkowicie. P rzykład tego mogą stanowić zbocza Stawskiej Góry leżące poza rezerw atem , k tó re są wypasane przez bydło. Tutaj, wśród ubogiej, rzadkiej roślinności zakładają nieliczne gniazda tylko takie pospolite gatunki jak : Lasius niger (L .) , Tetramotium caespitum (L .) i For­mica cunicularia L a t r . Przem awia to za koniecznością ochrony resztek na- u ralnych środowisk kseroterm icznych.

t

I I I . M R ÓW K I PR O JEK TO W A N EG O R EZERW A TU TARTACZNA GÓRA

T a r ta czna Góra zaprojektow ana jest jako rezerwat ze względu na wystę­pujący tu zespół rzadkich, kseroterm icznych gatunków roślin i zwierząt. Jest to zbocze wapienne o wystawie południowej, o wysokości 283 m n. p. m., położone na północ od wsi Zwierzyniec nad Wieprzem. Porasta je Pinus sil- V33lris L . z domieszką Fagus silvatica L., Picea excelsa L., Populus tremula

Ihttp://rcin.org.pl

*

148 J. Pętał 14 ,

L., Prunus spinosa L., Crataegus monogyna J a c k . i Cormus sanguinea L. Spośród rz a d sz y c h g a tu n k ó w ro ś lin w y s tę p u ją tu : Brachypodium pinnatum (L.) P. H., Anemone silvestris L., Viola collina B e s s ., Oentiana ciliata L., Aster amellus L. i in n e .

U derza tu wielka różnorodność gatunkow a mrówek i ogromne zagęszczenie mrowisk. Gniazda Lasius flavus (F.), Tetramorium caespitum (L.) i Lasius niger (L.) tw orzą m iejscami kopce stykające się niem al ze sobą. W bardzo dużych ilościach w ystępuje Camponotus ligniperda (L a t e .). Licznie w ystę­puje również Formica ruja L. K ilkakrotnie spotykałam tu pobojowiska ze zwłokami robotnic F. rufa L. lub F. rufa L. i C. ligniperda (L a t e .). Zarówno w jednym , jak i w drugim w ypadku znajdow ały się one w miejscach zbliżenia „gościńców” dwu różnych gniazd.

System atyczny przegląd gatunków

1. M yrmica ruginodis N y l . S p o t y k a ł a m n ie l ic z n ie w le s ie , w m ie j s c a c h z a c ie n io n y c h .2 . M yrmica sabuleti M e i n . G n ia z d o w p o s t a c i p ia s z c z y s te g o k o p c z y k a z n a l a z ł a m n a

o t w a r t e j , n a s ło n e c z n io n e j c z ę ś c i z b o c z a .3 . M yrmica schencki E m . S p o t y k a ł a m j ą n a n a s ło n e c z n io n y c h p o la n a c h .4. M yrmica scabrinodis N y l . Łowiłam ją na nasłonecznionej drodze leśnej oraz na

polanie, gdzie budow ała niewielkie gniazda w ziemi.5. Solenopsis fugax ( L a t r .) . Znalazłam ty lko jedno gniazdo tego gatunku. Mieściło

się ono p rzy drodze leśnej, w obrębie gniazda Campanotus ligniperda (L a t r .) znajdującego się pod płaskim kam ieniem . Po uniesieniu kam ienia uwidocznione zostały ko ry tarze m ro­wiska C. ligniperda (L a t r .) i łączące je wąskie kory tarzyk i zbudow ane przez 8. fugax (L a t r .).

6. M yrmecina graminicola ( L a t r .). Gniazdo tej mrówki znalazłam w zm urszałym pn ia­ku, w zacienionej części lasu. Kolonia składała się z kilkudziesięciu robotnic. Po uszkodzeniu gniazda nie zauw ażyłam u nich żadnych skłonności do obrony, robotnice zbierały powoli larw y i przenosiły je w głąb m rowiska. Z Polski M . graminicola ( L a t r .) znana je st tylko z okolic B ytom ia (N o w o t n y , 1931), B ielinka nad O drą (G r i e p , 1940) i Kazim ierza nad W isłą ( P i s a r s k i , 1953).

7. Tetramorium caespitum (L.). N ależy do najliczniej w ystępujących tu gatunków. G niazda zakłada pod kam ieniam i, pod w ysta jącym i nad powierzchnię ziemi korzeniami drzew oraz w postaci kopców ziem nych często porosłych Hieracium pilosella L. N a powierzchni jednego z tak ich kopców i w jego kory tarzach obserwowałam chitynow e szczątki mrówek z rodza ju Formica L. U skrzydlone form y płciowe obserwowałam 18 V III 1956 r.

8. Leptothorax acervorum (F .) . Gniazdo tego g a tu n k u znalazłam w ziemi, przy korzeniu sosny, część kom ór mieściła się pod korą korzenia.

9 . Camponotus ligniperda ( L a t r .) . Na om aw ianym terenie jest bardzo liczny. Zakłada ogromne kolonie w ziemi, pod kam ieniam i, a zwłaszcza na o tw artych , kam ienistych po lan­kach.

10. Lasius niger (L.). J e s t jednym z najliczniej w ystępujących tu gatunków . N a pola­nach budu je gniazda pod kam ieniam i w postaci kopców ziem nych porosłych traw am i.W lesie częściej zak łada m rowiska w próchniejących pniakach.

11. Lasius flavus ( F .) . W ystępuje tu bardzo licznie, zakładając gniazda pod kam ienia­mi, w próchniejących pniach oraz w postaci kopców ziemnych.

12. Formica rufa L . W ystępuje bardzo licznie zarówno na kam ienistych polankach, gdzie zak łada gniazda w ziemi wśród kam ieni, jak i na skrajach lasu, gdzie wznosi wysokie kopce sięgające niekiedy do 1 m wysokości.

http://rcin.org.pl

15 Materiały do znajomości mrówek Lubelszczyzny ' 149

13. Formica fusca L. Je s t bardzo pospolita na tym terenie. Zakłada gniazda wśród kam ieni oraz w spróchniałych pniach.

14. Formica rufibarbis F . Gniazda jej znajdow ałam na nasłonecznionych polankach, pod kam ieniam i.

15. Formica cunicularia L a t r . W ystępuje w miejscach nasłonecznionych, wśród kamieni.

W skład fauny mrówek Tartacznej Góry wchodzą więc gatunki związane z terenam i leśnymi, jak Myrmica ruginodis N y l . , Camponotus ligniperda ( L a t e . ) , Formica rufa L ., gatunki występujące na terenach suchych i otw artych, jak Myrmica scabrinodis N y l . , M. schencki E m ., Tetramorium caespitum (L .) , Formica rufibarbis F ., F. cunicularia L a t e , oraz gatunki eurytopowe jak Lasius niger (L .) . Uwarunkowane jest to dużą różnorodnością ekologiczną tego środowiska, gdzie obok dosyć zwartych odcinków lasu znajdują się po­lanki porosłe traw ą i miejsca kamieniste pozbawione prawie roślinności. Zwraca tu uwagę występowanie 2 południowych gatunków : Myrmecina grami- nicola ( L a t e . ) i Solenopsis fugax ( L a t e . ) .

P rzy porównaniu zestawu gatunków mrówek dwu wyżej omówionych kseroterm icznych terenów — Stawskiej Góry i Tartacznej Góry — stw ierdza się tylko 6 wspólnych dla nich gatunków. Różnice w składzie gatunkow ym tych terenów stanowią gatunki leśne występujące na Tartacznej Górze, których brak na Stawskiej Górze, oraz większa ilość południowych, ksero- i term ofilnych mrówek notowanych na tej ostatniej.

IV. RZADSZE GA TU N K I M RÓW EK Z OKOLIC LU BLIN A

1. Ponera coarctata (L a t r .). Dwie robotnice i jedną bezskrzydłą samicę znalezioną w W andzinie (pow. Lubartów ) w gnieździć Formica exsecta N y l . zaliczam do gatunku P . coarctata (L a t r .) na podstaw ie budow y głaszczków szczękowych, które są dwuczłonowe, a nie jednoczłonowe jak u P . punctatissima R o g . Jednak wygląd tych okazów odbiega od opisów zarówno P . coarctata (L a t r .) , jak i P . punctatissima R o g . podanych przez A r - n o l d ie g o (1932) i S t it z a (1939). Zwraca uwagę przede wszystkim kształt głowy, k tóra zwęża się znacznie ku tyłowi, oraz bruzda czołowa sięgająca do połowy czoła. B ruzdy tej brak u P . coarctata (L a t r .) , a u P . punctatissima R o g . sięga ona aż do tylnego brzegu głowy. Punktow anie na głowie jest bardzo wyraźne, trzonek czułków sięga do tylnego brzegu głowy, łuska jest bardzo wysoka, z profilu prostokątna. Ubarwienie ciała czarne lub ciemno­brązowe, nogi i czułki jaśniejsze. Oznaczenie powyższe trak tu ję jako tym czasowe, do roz­strzygnięcia wątpliwości konieczne byłyby dalsze badania. Jedno gniazdo tego gatunku znalazłam również w pobliżu K raśnika na wysokim nasypie kolejowym przylegającym do lasu. Z Polski P . coarctata ( L a t r .) wykazano ze Śląska (N o w o t n y , 1931), W ielkopolski ( K u l m a t y c k i , 1922) i Pom orza (B r i s c h k e , 1888).

2 . M yrmica sulcinodis N y l . Pojedyncze robotnice tego gatunku łowiłam do czerpaka na nasłonecznionym , kseroterm icznym zboczu porosłym niską traw ą w okolicach G ródka (pow. Hrubieszów).

3. Stenamma westwoodi W e s t w . Pojedyncze robotnice tego gatunku spotykałam w le- sie w W andzinie (pow. Lubartów ) wśród murszejącej ściółki. Znalazła go również A. F e- d o r k o w ściółce w S tarym Lesie koło Lublina.

4. Leptothorax nylanderi ( F o e r s t .). Gniazda tego gatunku znajdow ałam w lesie w Za- hajkach (pow. Radzyń Podlaski), Nałęczowie (pow. Puławy), Zwierzyńcu nad W ieprzem (pow. Zamość). Mieściły się one bądź w piasku pod mchem, bądź pod korą pni drzew.

http://rcin.org.pl

150 J. Pętał 16

5. Tapinom a erraticum (L a t r .) . G niazda jej spo tykałam n a kseroterm icznych terenach w Gródku (pow. Hrubieszów) oraz w Żukowie (pow. Lublin).

6. Dolichoderus quadripunctatus (L.). Pojedyncze robotnice znajdow ałam w Nałęczo­wie na pn iach lip.

7 . Formica exsecia N y l . W W andzinie (pow. L ubartów ) znalazłam około 20 gniazd tego gatunku . Znajdow ały się one n a południow ych i południowo-zachodnich skrajach zadrzewień śródpolnych, m iały płaskie kopce zbudow ane głównie z delikatnych suchych traw , igliwia i nasion. Po bokach n iek tó rych kopców występowały jeden lub dwa otwory w postaci „kom inków ” o wysokości 0,5 cm uplecionych z cienkich traw . Kolonie liczyły po kilkaset osobników. W m rowiskach F . exsecta N y l . znalazłam dużo innych zw ierząt: nicieni, wijów, chrząszczy, muchówek, poczwarek m otyli, pluskwiaków i błonkówek. Zna­lazłam tu również inne m rów ki: kilka robotnic i bezskrzydle samice Ponera coarctata (L a t r .) i Leptothorax muscorum ( N y l .) . Praw dopodobnie gniazda tych gatunków mieściły się w obrę­bie gniazda F. exsecta N y l . G niazda F . exsecta N y l . znalazłam również w K raśniku na n a ­sypach kolejowych przylegających do lasu oraz w lesie w okolicach Zahajek (pow. R a ­dzyń Podlaski).

8. Formica pressilabris N y l . Znalazłam ją w W andzinie (pow. Lubartów ) na skraju lasu, oraz na nasłonecznionych zboczach w Jelicznych Dołach w okolicach Zwierzyńca nad W ieprzem (pow. Zamość).

PIŚM IEN N IC TW O

A n d r ź E. 1881. Species des H ym enopteres d ’E urope et d ’Algerie. Beaune.A r n o l d i K. 1932. S tudien iiber die System atik der Ameisen. V II. Zool. Anz., Leipzig, 98.B e g d o n J . 1932. S tudia nad m rówkam i Pom orza. Polskie Pismo en t., Lwów, 11.B o n d r o i t J . 1918. Les Pourm is de F rance e t de Belgique. Ann. Soc. ent. France, Paris,

87.B r i s c h k e G. 1888. Hymenoptera aculeata der P rovinzen W est- und Ostpreussen. Schr.

n a tu rf. Ges., Danzig, N. F ., 7.E m e r y C. 1916. Formicidae. W : F auna Entom ologica Italiana . Buli. Soc. en t. ita l., F i­

renze, 47.F o r e l A. 1874. Les fourmis de la Suisse. N. Denkschr. schweiz. Ges. N aturw ., Ziirich, 26.G r i e p E. 1940. Die Ameisen von Bellinchen a. d. Oder. Mark. Tierw., Berlin, 4.I z d e b s k i K. 1959. B adania fitosocjologiczne i florystyczne w rezerwacie S taw ska Góra

pod Chełmem. Ann. UMCS, Lublin, Sect. C, 13.I z d e b s k i K. 1959. B adania geobotaniczne w rezerwacie leśnym na Bukowej Górze pod

Zwierzyńcem. Ochr. P rzyr., K raków , 26.J a h n A. 1956. W yżyna L ubelska. Rzeźba i czw artorzęd. W arszawa.J a k u b i s i a k S. 1948. Mrówki okolic Przybyszow a (południowe Mazowsze). Ann. UMCS,

L ublin , Sect. C, 3.K a r p i ń s k i J . J . 1956. M rówki w biocenozie Białowieskiego P ark u Narodowego. Rocz.

N auk leśn. W arszawa, 14.K o e h l e r W. 1951. F auna m rówek Pienińskiego P ark u Narodowego. W arszawa.K r a t o c h v i l J . 1944. M ravenci m ohelnske reservace. A rch. Sv. Ochr. P rir. M orava, Brno, 6.K u l m a t y c k i W. 1920. Mrówki n iektórych okolic Małopolski. Spraw. Kom. fiz., Kraków,

5 3 - 5 4 .K u l m a t y c k i W. 1922. M aterja ły do fauny mrówek W ielkopolski i Pom orza. Spraw. Kom.

fiz., K raków , 55 — 56.Ł o m n i c k i J . 1931. Przegląd m rówek (Formicidae) T a tr polskich. Polskie Pismo en t., Lwów, 10.

http://rcin.org.pl

17 Materiały do znajomości mrówek Lubelszczyzny 151

N o w o t n y H. 1931. Verzeichnis der oberschlesischen Ameisen. Beuthen. Abh. oberschl. H eim atf., B euthen, 6.

P i s a r s k i B. 1953. Mrówki okolic Kazimierza. F ragm . faun. Mus. zool. poi., W arszawa, 6. S t i t z H. 1939. Eymenoptera I, Formicidae. W : D a h l F . Die Tierwelt D eutschlands, Jena,

37.U r b a ń s k i J . 1958. Poczwarówka Abida frum entum D r a p . (Oasterop., Pulm .), w rezerwacie

S taw ska Góra koło Chełma Lubelskiego. Pr. Kom. m at. przyr. Pozn. T PN , Poznań, 19. W il s o n E. 1955. A monografie revision of the a n t genus Lasius. Bull. Mus. Comp. Zool.

H arvard , 113.

PE3IOME

B pa6oTe oiracuBaeTCH $ayH a MypaBbeB 3anoBeaHHKa ByKOBa Typa u n p oe- K m pyeM oro 3anoBeaHHKa TapTauHa ry p a , pacnojioHteHHbix o k o j i o 3 B e iK H H iia

Han BenrnoM, 3anoBegHHKa CTaBCKa T yp a b 6 j i h 3 h gepeBHH Ctbb b noBeTe XejiM h npuBOKHTCH S on ee pegKHe b h u m MypaBbeB H3 OKpecTHOCTeił JIioójiHHa. B c e r o npHBogHTCH 39 b h h o b , o j i h h h 3 h h x (Formica lemani B o n d r .) HBJiHeTCH HOBbIM JUIH IloJIblHH. ABTOp OnHCbIBaeT RHH K aw noro BHUa BHeiHHHe ycnOBHH, B K3KHX OH 0 6 nTaeT Ha naHHOii TeppHTOpHH, Cnoeo6bI nOCTpOliKH THe3na H BpeMH 6paHHbix n ojietoB .

ZUSAMMENFASSUNG

Die vorliegende A rbeit bespricht die Ameisenfauna des Naturschutzgebietes Bukowa Góra und des geplanten Naturschutzgebietes Tartaczna Góra, beide in der N ahe von Zwierzyniec am Flusse W ieprz gelegen, sowie des N aturschutz- gebietes Stawska Góra neben dem Dorfe Staw, Kreis Chełm. Ausserdem wer- den auch einige seltenere Am eisenarten aus der Umgebung von Lublin er- w ahnt. Im ganzen werden 39 A rten besprochen, von denen eine (Formica lemani B o n d r .) fur Polen neu ist. Bei der Besprechung der einzelnen A rten werden das Milieu, die Bauweise des Nestes und die Zeit des Hochzeitsfluges angegeben.

http://rcin.org.pl

Redaktor pracy — mgr B. Pisarski

P a ń s tw o w e W y d aw n ic tw o N au k o w e — W arszaw a 1961 N ak ład 1550 + 100 egz. A rk . w yd . 1 ,75, d ru k . I 1/*. P a p ie r d ru k . s a t . k l . I I I , 80 g B I . C ena zł 10.

N r zam . 103/61 — W ro c ław sk a D ru k a rn ia N au k o w a — T-2

http://rcin.org.pl