HAKYOL EGlTtM Y ARDIMLA~MA.VE OOSTLUK V AKFI'nm

tertipledigi

VEFATININ io. YILINDA MEHMED zAH1ri KOTKU

VETASAVVUFSEMWOZYUMU 10-11 KASIM 1990 ·

TANIMI, KA YNAKLARI VE TESiRLERiYLE TASAVVUF

\~:,.., lW ~ SEHA Ne~riyat A.~.

Hamlayan CO§kun YILMAZ

Merkez : Feyzullah Ef.Sok. No: 6 Fatih/ISTANBt)L Tel: 524 16 00 ~ube : Hactbayram Cad. No: 12 Ulus/ANKARA Tel: 312 65 28

. . . . Seha Ne~riyat : 82 Tasavvufl ve Awruct Eserler Serisi: 10

I

Kapak Kapak BasktSt Dizgi . · Baskl Cilt

I··· ..

' : Ozk:ul EREN : · ~an Matbaast : Divan 511 72 75 : Gtindogdu Matbaas1 : Gtiven Mticellit

lSTANBUL- 1991

TASA VVUF VE 1NSAN

D~. Dr. trfan GUNDUZ M. '0. hi\hiyat Fakiiltesi

Hz. Peygamber. devrinde bilinmeyen ve pek me§hOr olma­yan bir kelin'le olan Tasavvuf'un, ortaya 9Ilo.§1 ve tilretili§i, tartt§mah bir konudur. Genel olarak Suf'tan geldigi, gtlmlek anlarnmdaki (Kamis) giyene, gtlmlek giydigi anlammda (Te­kammasa) denildigi gibi, ytin ve ytinlU elbise anlarnmdaki (suf) '1,1 giyene de (Tesavvefe) denildigi ve boyle~e tasavvu­fun zuhur ettitfi kabUl edilmektedir.(l) Ne var ki, tasavvufun i§tik.rua konusunda ileri stirtilen ve yabana ·atllmayacak iddia­Jardan biri de, onun; anltk, duruluk, safllk ve bulanlk olma­yan anlammdaki safa ve safvet'den ttiretildigi dti§Uncesidir lslam mutasav.vtflan, sufilik ve omek sOfinin ozelliklerinden bahsederken, tasavvufun suftan geldigi flkrini, gramer kaide­Jerine uygunlugu baklmmdan kabUl etmekle birlikte, "Saf­vet" kelimesi Uzerinde oynamaktan da ayn bir zevk almt§lar­drr.(2)

(l) es-Serriic, Kitabii'l-Luma'. (N§r. Nicolson), Leiden 1914, 20-21; el-Keliibazi, et-Taa'rruf li-mezh-eb-i ehli't-tasavvuf, Ka­hire 1400/1980, 28-29; e l-Hucviri, Ke§fii'l-mahciib (N§r. ls'iid Abdtilhadi Kandil-Ar. ~ev. Emin Abdillmecid Bedevi), I , 227. 230. 232; es-,Siihreverdl, Aviirifii'l-ma'arif, Beyrut 1966, 59-64; Zelci Miiblirek, et-Tasa:vvufii'l-lsliimi, Beyrut Ty., 40-52.

(2) Shimmel A., Tasavvufun Boyutlan (~ev. E . G\irol), lst. 1982. 26.

41

Dil balammdan, '"fa" harfinin "sa-fe-ve" kelimesinde {jnce, "sufi" de ise sonra gelmi~ olmas1, bu kelimelerin degi­~ik koklerden geldigini gosterirse de, tasavvuf kelimesinin ~ok~a kullarulmasmdan dolay1, telaffuzu hafifletmek ve dile kolayllk kazandumak i~in bu iki harfin yer degi~tirdigi de ile­ri stirtilmti§ttir. (3) Aynca Ara~a'da, ti~ harfll. fiillerden iki veya daha fazla harfi birbirine benzeyen kellineler arasmda bir mana yakmhgmm bulundugu da bilinmektedir. sara kelimesi b~ttin dillerde ovtilmti§, bunun z1dd1 olan bulantkllk anlarnu'l­daki "kudurei" ise yerilmi§tir.(4) K':Jr'an-a Kerim'de pey­gamberleri.O "safvet" koktinden ttiretilen kelimele rle nitelen­dirilmesi ve onlar i~in; "Estafi, Yestafi, Isttfa" (5) fiilleri­nin kullan:tlmas1, Hz. Peygamber'in bir vasfmm "Mustafa" olmas1, nihliyet Resfiltillah'm ashabmm huzfuuna htiztinle girdigi bir gtin: "Bu dunyanm artak saftagJ gitti, geriye bu­lamkhga kaldJ."(6) §eklindeki ifadesi, bazllannca sufi, ta­savvuf ve mutasavvaf kelimelerinin "safvet" koktinden ttire· tildigine bir remz ve i§aret olarak degerlendirilmi§tir.(7) Hatta bu manada: "A§k ve sevgi ile arman satllr. Sevgilinin saf hale getirdigi sufi'dir." denmi§tir.(8) Bu baktmdan siifilerin, A.dem'i ilk siifi olarak tarutmalanna §a§mamahdrr; <;tin.kti Allah, Adem'in bedenine can katmadan Once o (ttpkt tarikatte ytirtimeye ba§layan slilik gibi), krrk gtin yairuzllga

(3) el-Keliibazi, Age., 33-34. (4) el-Ku§eyri, er-Risaletti'l-Ku§eyriyye (N§r. Abdillhalim

Malunud), Kahire 1974, II, 550. (5) K. Kerim'de 13 yerde g~en bu kelimeler iyin bkz. M. Fu'ad

Abdtilbaki, el-Mu'cemu'l-Miifehres li-elflizi'l-Kur'an, Yy., 1378, 409.

(6) lbn Mace, Ziihd., 1; Nese'i, Zinet, 119, E§ribe, 35-36; lbn Han bel, V, 290.

(7) Abdulhakim Arvasi, er-Riyazu't-Tasavvufiyye, 1st. 1343, 13.

(8) el-Hucviri, Age., I, 230.

42

. . ~.kilmi~ti. derken Allah alali§1gmi ytiregine, bilgelik niiru-nu da diline venni§ ve Adem, yalmzhgmdan aydmlanmt§, dogt-u yola girmi§ bir mutasavvlf olarak <;tkml§tl. Cennet'ten yere indirildikten sonra, Allah, onu "tasfiye" edinceye ve saf­la§tlnncaya, yani ger<;ek sOfi oluncaya kadar, Hindistan"da ti<;ytiz ytl tevbe ve istigfar ederek <;ile doldurmu§ ve kendisini m§sivadan armdirmaya c;ah§mi§tl.(9)

Siifi ve tasavvufun ta'riflerinde, pek c;ok sfif'~in bu kok­te n ttiretilen kelimeleri kullanmas1 ve aym anlama gelen ta'rifler yapmas1 dik.kat c;ekicidir. Mesela:

Bi~r · b. et-Haris (227/841): "Sufi, kalbini Allah i~in satla~brma~ ki~idir ~"

Ebu Tiirib en-Na~ebi (245/859): "Sufi, hi~bir ~yin kendini bulandarmadaga ve her ~eyin kendisiyle satla~ap duruldugu kimsedir." _

Sehl b. Abdullah et-Tusteri (283/896): "Sufi, kederi safa halinde gelen, bulamkhktan durulan, tefekkiire da­la n, fikirle dolan, insanlara barakarak sadece Allah ile m~g'fil olan, albn ile topraga e~it goren kimsedir."

Ebu'I-Hiiseyin en-Nuri (295/907): "Sufiler, ruhlara safa halinde olan, onun i~in de Hak'k.m huzurunda ilk saf­ta yer alan kimselerdir. Yani sufiler, be~eri k.iiduret ve bu­lamkhktan azade olan, onun i~in Hak'kan huzurunda ilk safta yer alan kimselerdir."

Ciineyd ei-Bagda di (297/909): "Tasavvuf, Allah'm se­ni safaya mahsus kalmas•dar. Allah'm d~ntdaki her ~ey­

den tasfiye edilen ki~i sfifidir." Ebu Bekir el-Kettani (322/933): "Tasavvuf, safa ve

mii~hededir."

Ebu Ali er-Ruzbari (322/933): "Tasavvuf, Allah'tan uzakh~n bulamkhgmdan, O'na r,akmhgm safvetine er-

(9) Shimmel, A. : Tasavvufun Boyutlan, 26-27.

43

mektir."(10) . . Dil ve gramer balammdan bunuh uzak bir ihtimal, hatta

imkanstz oldugunu ileri suren ei-Hucviri'nin, di~er iddia.Iar tizerinde fazla durmad1~1 halde, safa ve safvet mes'elesi tize­rinde hassasiyet g~stermesi ve "Safvet ve Fakr mes'elesi ile ilgili ihtiJAflar" a ayn bir Mltim tahsis etmesi dikkat ~ekici­dir.(ll) .

O'na g~re: E~yarun latlf ve ho~ olan klsrru ve y~nii, onun saffeti; kesif ve kahn klsmt ve ciheti de onun kederidir. Safa ve safvet stddik olanlann stfattdrr. Muradm haklki sufi ise bunu b~yle bil. satanm bir ash ve k~kti, bir fer'i ve dah var­d~. Safa'run ash, kalbin a~yar ve bi-ginelerden aynlmastdrr. Fer'i ise gaddar dtinyadan elin bo~ kalmastdrr. G~nltinti fW olan bir§eye baglayan kimse b~sin ki, fani fena bulur. Onun btitiin ~abalan bo~a gider. Riihunu bill olanm huzUrJ.lna g~n­deren ve ulll§bran kimse ise, nefs fam olunca da beka ile blli kalrr.(l2)

Keder, be§erin stfatlarmdandrr. Hakikatte sOfi, keder sa­hasrm ~mi~tir. Bu ytizden bazt sUfiler: "Safa be~rin safab degildir. Zira be~r (Havuzu savayan bir ~amur olup) ke­der ve buiamk olmaktan azade degildir~" demi~lerdir.

Safa, zehab1 olmayan bir huzur ve esbabt olmayan bir viicuddur. Safa durumundaki kul, gaybetsiz olarak huzur (hazar), illetsiz ve;ebepsiz olarak vticud ve vecd (vacid) ha­linde bulunur. Zira bir kimseye· gaybet hili kolayca gelirse, o hazrr olmaz. (Huzur-t Hak 'ta bulunmaz) bir kimsenin vecdi­nin illeti ve sebebi olursa, o cta'vacid olmaz. (Vecd ve vucud halinde bulunmaz). Kul bahis konusu dereceye ula§tt rm, dtinyacta da abirette de tarn olur.lnsaruyet g~rtintiisii i~inde bir

(10) Nicolson, Fi't-tasavvufi'l-lslami ve tarihihi, (Terc. ve n§r. Ebu'l-Ala el-Afifi), ty, Yy, 28-41.

( 11) el-Hucvin, Age., I, 255. v .d. (12) el-Hucviri, Age., I , 228-230.

44

rabbani olur.(l3) Bu ytizden: "halka nazar edtn hehik, Hak'ka riicu' edense mtUik olur" denmi§tir.

Nefsinde fani ve Hak'ile bill olan sfifidir. Sufi, tabi'atla­nn ve be§eri ar~filann pen~esinden · yakasm1 kurtarmt§ ve hakikatlann hakikatma ula§mt§tu. Buna gore safa astl ve kok, tasavvufsa onun fer'i ve dahdu. Safa, inci gibi pml pull parlayan bir ma~a. tasavvuf' sa bu manamn hikaye ve nakle­dilmesidir. Buna ehil ol~mlarsa ti~ derecedir: Vusul sahibi sufi; usul sahibi mutasavvaf; fuzfil sahibi mustasvif-. . . t ir.(l4)

Satfet, btittin varb.klardan ve alakalardan safa, safa ise fena'run ta kendisidir. Bazdarmca safvet, fakrden daha onemli gori.ilmti§ttir. Bu ytizden de gontillerinde safvet, daha ~ok ta'zime §'ayan bulunmu§tur. Zira keder ve bulantkh~m orta-

. dan kalkmast, Metlerin ve nefsani arzfilann sona ererek fena bulmast i~in, e~ yakm ve en uygun olam safvettir.(15)

"Bu ab ii kil 'libasmdan tasavvuf ari olmakbr. Tasavvuf, cism-i safi, nur-1 yezdan olmaga der­

ler." (16) beyti ile,

"Ger ser-i muyi ta'alluk best mahrumi becast Her ki in ziinnar dared der harem na mahremest"

§i'rinin Ttirk<;eye: "Kd kadar kalsa viicudundan eser Alamazsm kd kadar andan haber" §ekllnde terctime

edilmesi, (17) baz1 TUrk mutasavvtflannm da bu gorti§ti be­nimsedigi §eklinde ele almabilir.

Tasavvufun i§tikata ile ilgili ile~i stirtilen fikirler ve bu

(13) el-Hucvi'ri, ·Age., I, 230. ( 14) el-Hucvi'ri\ Age., I. · 256. ( 15) el-Hucviri, Age., I. 255. (16)~brahim Ma'§ilktni!_l bu beyti is:in bkz. Eraydm Sels:uk, Ta­

savvuf ve Tarikatlar, Istanbul, 1981, 20. (17) Sels:uk Eraydm: Age., 15-16

45

dogrultuda yaptlan ta'rifler dikkate almdtgmda onun nefs in tezkiyesini (18), kalbin tasfiyesini (19), ahl:lkan tehzibini '(20), 7-ihir ve b:ltmm tenvirini (21) esas alan, dolaytsl ile de bir tasfiye, tezkiye ve temizleme ameliyesirii inceleyen, bu­nun flkrinden ziy§.de fi'line onem veren bir ilim oldugu anla~t­

llr. Tasavvuf· bir kalb ve hal tasfiyesi, bir gontil terbiyesi il­mi olduguna gore, onun insam konu almasmm tabi'i oldugu a9J.kc;a gortiltir. 0 halde tasavvuf, insandaki neyi, nic;in temiz­lemeye 9ah~maktadtr? Bu sorunun cevabmt verebilmek ic;in, tasavvuf ·literattirtindeki iosaru taounak ve sufilerin insana bakl§ ac;tsrm tesbit etme];c gerekir. Zira insarim kainat i~inde­ki yeri problemi, tasavvufuo hem hareket noktast, hem de g!yesi olarak kar§umza 91kmaktadtr. Hazenit-1 llams denilen varllk diliesiode Allah ba§langt9, insao da biti.§ noktasm1 temsil etmekte ve boylece AJiah, tlk Akd, lnsan ve AJiah te­rimlerioio te§kil ettigi Varhk Dairesi'nde Allah ile insan bir­biri tisttine intibak eden ba§langtc; ve biti~ noktalart Mliode gozontine serilmektedir.(22)

Kur'an-a Kerim'de "Abd", "Be§er" ve "tnsan" gibi isimlerle amlan ve Allah'm yerytiztinde biricik muhatabt ve "halifesi"(?3) kabUl edilen insan; biri can, digeri ten olmak tizere iki ayn varllk nev'inden yarattlmt§t.tr. cc;unkti 0, hem Balk Alemi, hem de Emir Alemi'ni btinyesinde ta§tyan, Va-

(18) Ahmed Ferid, Tezk:iyetO'n-nUfils, Kahire 140?/1986. (19) Kutbii'd-Di~ e l-lmadi, et-T asfiye fi ahlakt's-sUfiyye (N§r.

Oulam Muhammed Yftsufi), Tahran 1347/1968 (Fars~a). (20) el-Haseni, Abdulhayy Fahreddin, TehzibU'l-ahlik, Beyrut

1 3~8/1978. (21) Muhammed Emin, Tenvirii'l-k:uliib, Mlstr 1384. (22) Abdurrahman Bedevi, el-lnsanti'l-k3mil, Kahire 1950, 115;

S u'ad ei-Hakim, el-Mu'cemii's-siifi, Beyrut 1401/1981, 323- . 321; Abd~l'-MU'min ei-H•fni, Mu'cemu mustalahati's-sOfiy-·ye, Beyrut 1400/1980, 78. ·

(23) K. Kerim, el-BakaraC2}. 30; Flirilk Ahmed ed-DiisOkl, lstih­l!f"ti'l-ins!n fl'lard, l skenderiyye Ty .• 5, 85.

I

46

sat-• cami' ~ir varhktt.r.) Ten, onun g5riinen taraf1 ve g5rtinti~ halidir. Bu, g5z~e g5rtilen, cisim ve kesafe ti olan, "anasar-• erba'a ve nefs"ten.(24) te~ekktil etmi~ nesnedir. can•a gelin­ce, insanda iki ttirlti can vardrr. Biri, diger canWarda da bulu­nan ve onlara .dirilik, canWlk ve hayat veren kudrettir ki, buna. hayvani can veya raih-• hayvani diyebiliriz.(25) Halpuki in­sanda bu candan b~ ve ancak irisanda tecelli eden, Kur'an-1 K erim'de: "Sen ytiztinti, Allah'• birleyici olarak dogt-uca · dine ~evir: Allah 'm fatratma (yaratma kanununa uygun olan c_Jine don ki, ) insanlara da (bu fatrata) gore yaratm~­tar. Allah'm yaratmasa degi~tirilemez." (26) me'alindeki ayette "tiahi f•trat" ~eklinde ifade edilen bi,r ba~ka can daha vardrr ki, bu ' 1r0h-a ment'Uh"(27) diye nitelenen ilahi cevher­dir. Buna Allah'm insanda tecelli eden ilabi nefesi demek da­ha dogru olur.(28) SOfiler eskatolojik olarak insan problemi­ni e le ahrken, onun 5zellikle bu yontinti ele alm1~, Allah ile insan arasmdaki mtinasebet kademelerini kendilerince belirli bir mantlk silsilesi i~erisinde izaha ~ah~mt~lardrr.

Kur'an-• Kerim'de "Abd" olarak zikredilen insanm, bu vasf1 ile Allah'tan b~ka hi~bir varhga ibadet etmemesi, yal­mzca O'na y5nelmesi ve O'nun kulu olmas1 gerektigi kasde­dilmi~tir.(29)

"B~er" vasft ile de, insamn i<; ytizti, mahiye ti ve ne ol­dugu degil, genellikle ziihir ve d1§ cephesi dile getiril~i~tir. <;tinkti B~ere (~ogl. Be~er, eb~r), deri, cild demek oldugu gibi, aym ti~lti b~ka kahplara d5ktildtigtinde de, mtijde, hedi-

(24) lmam Rabbani, Mektubat, Beyrut 1317, I , 48-49. (25) Ciircani, Ta'rifat , htanbul 1300, 76-77. (26) Kur'an-t K etim, er-Rum (30), 30. (27) Kur'an-1 Kerim, el-Htc r ( 15), 29; Sad (38), 72; es-Secde

. (32), 9. (28) Ken'lin Rif8i, $erhli Mesnevi-i $ei:if, l stanbul 1973, 5. (29) el-lsfahani, e l-Mtifredat fi gai-lbi'l-Kur'an, Kahire 1970,

479-480.

47

ye, gtizellik ve sevinmek gibi anlamlara gelmektedir.(30) Bu­na gore Kur'an-• Kerim'de be§er deyimi ile insarun bir tarat­tan d1~ ytizti ve zrutiri, dig-er yandan da i9 ytizil iflide edilmi~­tir.(31)

Kufelilere gore Nisyan, Basrablara gore de Unsiyet'ten tiiretildig-i ileri stirtilen tns, lnsan ve Nas vasf1 ile de, insanm Allah ile 9lan ya da olmas1 gereken i9 bag-lanuya i~aret edildi­g-i ileri stirtilmti~ (32) ve insan bu yonti ile daha ziyade tasav­vufun ya da tasfiye i~leminin kQnusu olmu§tur. Gert;ekten de insana bu ismin verilmesi konusu incelenirken ileri stirtilen fikirler ilgi 9ekicidir. ~t>yle ki:

a. 0, cismi ve bedeni ile balk, ruhu ve manas1yla da Hak'la tinsiyet edebildigi i9itl "iinsiyyet eden ve edilen" an­lammda, Unsan'm tesniyesi olarak insan ~eklinde gelmi§­tir.

b. lnsan, e~yaya ilim ve akll yoluyla muttali olma ~bili­yetinde oldugu i9in, gt>rmek, bilmek, duymak ve hissetmek anlammdaki inas'dan ttiretilmi§tir.

c. lnsan muhtelif ahval ve §artta hareket edebildigi ve de­gi~n §artlara uyum gt>sterebildigi i9in hareket etme anlamm­daki en-Nevs'ten gelmi~tir.

d. c;ok unutan ve unutkan oldu~ i9in Nisyan kt>ktinden; ifilan vezninde insiyan olmu~. hemzesi zaid addedildig- i9in , (i'lal kaidelerine gt>re) bilahare lnsan'a donti§mti~ttir. c;unkti o , hi9 unutmamas1 gereken Allah'1, "Eiest Bezmi"nde Al­lah'a verdig-i "Bela" st>ztinti ve riihunun nefha-i ilaht ile aynl­di~ asll htiviyetini unuttugu i9in, ona bu kokten ttiretilen ln­san adx verilmi§tir. Bu ytizden Nas'm ashrun unutkan anlamx­na gelen nasi oldugu ileri stirtilinti§ ve tbn Ciibeyr, ebBaka­ra Suresi'nin 199. ayetinde.ki c.J"81 kelimesini kesre ile

(30) el-lsfahani, 'Age . . 61 -63. (31) Nihat Keklik. Allah, Kainat ve lnsan, lst. 1967. 129. s (32) Firuzabadt, Besairu zcvi't- temylz, Kahire 1406/1986, II.

31 -32.

48

okuyarak bunun, Ta-ha SOresi'nin 115. ~yetinde: "Andolsun biz, onceden Adem'e (o, agac;tan yernemesini) tavsiye et­rni~tik. 0 (bizim ~avsiyemizi) unuttu. Biz onda bir azirn (ve· sebat) gormedik' §eklinde i§aret edilcn unutkanltga deHUet etti!!ini gostermek istemi§ti. Bu yiizden: "Affet bizi Al­la h'nn! tnsanlarm ilki, unutan ve unutkan olanlarm da il­kidir." , "lnsan, nisyan ile rna'IUJ ve nisvan ile ihtilata dii§­kiindiir. Nisyan ile nisvan gibi iki tehlikenin arasmdan in­sa n, nasal styrahr da kurtulabilir." denmi~tir.(33)

Burada bizim i9in aslolan, insanm Unsiyet ya da nisyan kokiinden tiiretildigi fikridir. Hatt~ vah§etin Zldch olarak kul­lamlan iinsiyetin, Allah'a olan (Uns billah) istisna edilirse, onun da neticede. insan1, gorcltikleri," duyduklan ve di.i~iincli.ik­leriylc rne§giH ederek nisyana sevk ettigi veAIIah'1 unuttur­dngu· soylenebilir. Buna gore tasfiyc ve safveti konu alan ta­savvufun esas yapmak istecligi temizlik ameliyesinin, insan­claki Hz. A.dem'den beri var olan bu iinsiyyet ve nisyan lekesi-. ni gidem1ek, irlsan ile "ihsan"(34) arasma giren cngelleri kal­dJrarak onun, AUah'la §uurlu ve siirekli bir beraoerligini sag­lamak oldugu soylenebilir. Nitekim Kur'an-a Keri'm'de ifade cdilen: "Siz nerede olursanaz olun! Allah sizinle beni ber­dir."(35) me'alindeki ayette a9Jklanan "Allah'la beraberli­gi" , tasavvuf; kuldan Allah'a dogru olmak Uzere stirekli Ja.l­maya 9al1§lf. Zira Allah, zatcn her yerde ve her zatnan bizimle birliktedir. Ne var lei aslolan, kulun bu birlikteligin farkmda olmas1, hal ve davram§Iarm1 buna gore tanzl'm e tmesidir. Bu dcgerlendinnelerden sonra tasavvufun, mezkfir tasfiye i~Icmi-

(33) el-lsfahan'i, Age., 34; lbn Manzilr, Lisanu'l-arab, Kahire 1977, I, 147-150; Firuzabad'i, Age., II, 3 1-32; Asm1 Efendi Kamus Terctimesi, l s tanbul 1305, II, 871 -873; Nicholson, The Mystics of Islam, 15; A. Shimmel, Age., 155.

(34) Buhari, lman, 37; Tirmizi, lman, 4; lbn Mace, Mukaddime, . 9.

(35) Kur'an-1 •Ker'im, el-Had'id (57), 4.

49

ni nastl ger~ekle§tirece~i? §eklin~e akla bir soru gelebilir. Bunu biz, tasavvufun btittin 1stllah, makam ve halleri ayru he­defe yonelikse de, nisyam ozellikle zikirle, iinsiyeti de hal­vet veya uzletle gidermeye <;ah§tl~t §Cklinde c~vaplayabili­riz. Bu noktada zikir ne demektir? Ni~in telkin edifu? soru~u­nun cevabt, tasavvufun insam nisyandan nasll kurtarmaya <;a­.lt§ttgt konusunda bize bazt ipuylnn verebilir.

Zikir; hatulamak, anmak, dti§tinmek, adl g~mek, haur­dan <;lkarmamak, hattrlaytp gere~ini yapma:k, ge~mi§te ba§t­mtza gelip te umittugumuz bir §eyi yeniden akla getirmek gibi mana.lara gelen Ara~a bir kelime olup, unutmak, gaflet ve nisyamn ztddt yerinde kullamlmaktadu.(36)

Zikir kelimesiyle, zihin ve dti~tincenin ge~mi§ zamanda olup bitcn bir i§e uzanmast ve onun haftzaya tekrar getirilme­si kastedilir. Zira bunun ztddt olan nisyan, emanet olarak tevdi edilen bir ~eyi, kalp za'ft, ~aflet ya da ·kasden unutmak demek­tir.(37) ~erhangi bir i§i hatrrlamak, fikri ve dti§tinceyi ona baglamak, onunla zihn1 bir allika kurmak anlamma gelir. Zi­kir ile hattr arasrndaki en onemli farlan da burada oldugu soy­lenmektedir. Zikir, mazide bizimle ili§kisi olan ve bizde g~­mi§i bulunan, unutulmu§ bir i§in hattrlantp akla getirilmesi, hahr ise; herhangi bir §eyin ilk defa akla gel~esi demektir. Aradaki bu ntians dikkate almdtgt takdirde, zikir kelimesi tize­nnde daha de~i§ik dti§tinceler serdetmek mtimktindtir. "Elest Bezmi"nde Allah'a "Bela" sozti veren ve bunu dtinyay'a gel­d.ikten sonra unutan ve verdigi soze aylon bir davraru§ i<;inde. bulunan insamn, tizennde cereyan etmi§ boyle bir mu'ahe­de"y} ve "Misak"t hat1rlan1ast tam bir zikir demektir. Hatta tartkatlarda, mtir§idlerin mtirldlerinden "bi'at" a benzer inabe

(36) Firuzabadi, Age .. Ill, 9 - 16, V, 49-51; el-Isfahani, Age., 259; As1m Efendi, Age., II 346-348; Ebti'l-Hilal el-Askeri, el-Furug fi'l-ltiga, Beyrut 1403/1983, 85-90.

(37) Firuzabadi, Age., v, 49-51

50

almalanrim, mtindler tizerinde "elest bezmi"ndeki misak'm hatrrlattlmas1, bir ~agn~1m yoluyla verdigi sozi.in miir!din , tizerindeki etkisinin artmlmas t gayesini ta~u. Kul tizerinde daha steak hale getirilen "verilmi~ s6ztin" baglaytcllt8l.ndan istifade iie, onun ma'nevi egitimini ger~ekle~tirmek esastu. Kur'ftn-• Kerim'in pek~ok yerinde ifade edilen "AJiah ile ola n ahdi bozma" veya "Allah'a kar~a verdigi s6zti yerine getirme" mes'elesi, baz1 tntifCSSirler ve ozelliJde baz1 Sufiler tarafmdan, bu mu'ahede yerinde kullamlm1~t1r. Nitekim: "Onlar ki, soz verip baglandaktan sonra Allah'a verdikle­ri ahdi bozarlar ..• " (38) "Mti'minlerden oyle erkekler var ki, Allab'a verdikleri sozde dururlar. Onlardan kimi ah~ din i yerine getirdi (~hid oluncaya kadar ~rpa~caklara~ na s()z vermi~lerdi, ~arpa~talar ve ~hid dti~ttiler), kimi de (§ehitligi) beklemektedir; s6zlerini asia degi~tirmemi~­lerdir." (39) ." .. Kim ahdini bozarsa, kendi aleyhine boz­mu~ olur. Ve kim Allah'a verdigi ahtli tutar (ve geregini yerine getirirse) Allah ona btiytik mtikafat verecek­tir. It ( 40) me''alindeki ayetler bu dti§tinceyi doW"ular gibi go­ziik:mcktedir.

lbn Ataullah el~lskenderi: "Zikir, kalbin Allah'la olan beraberligini devam ettire-:-ek nisyan ve gafletten kurtulmak demektir." diyor.

Fahreddin~i Razi ise: "Cel_lenneme girmeyi gerektiren §ey Allab'm zikrinden gaflet, cehennem azabmdan ku~­ransa A:J.lah'm zikridir. Kalb Allah'm zikrinden gafil o ldu mu diinyaya ve ~ehvetlere yonelir. Kalb, tizerinde zikrul~ lab kaptSI a~abrsa O, her ttirlti afat ve htisrandan kurtu~ lur." ( 41) Bunlardan anla§thyor ki, zikir, bir tefekktir ve di.i-

(38 ) Kur'an-t Kerim, el-Bakara (2), 27. (39) Kur'an-1 Kerim, el-Ahzab (33), 23. (40 ) Kur'an-1 Kerim, el-Feth (48), 10. (41) Abdillkadir Isa, Ha1dhk ani't-Tasavvuf, Halep 1384/1964,

71-73.

51

~lince ameliyesi, Hak'lan hatulanmast ve hatll'lananm te'siri altmda kalmmas1drr. Bu manada zikir, kul ile Allah arasm­daki engelleri kaldaran, insandaki nisyam gid eren, ki~iyi zihni, f"akri, bedeni ve ~u'uri dagamkhktan kurtararak Al­lah'a ka~turan bir ameliyedir. (Vuslat) Bu kavu~ma veya kavu~turma i~i . Allah'tan kuluna degil, kulundan Allah 'a dogru yonelen bi£ ~u'Gr i§aretidir. Hz. Peygamber'in: "Zikir­le Allah arasmda perde yoktur." (42) inidesi ve " Unuttu­gun zaman Rab'bma zikret." (43) ayeti, zilcrin insam nasll · nisyandan kurtararak Allah'a gottirdtigiintin i~aretidir. Demek oluyor ki, zikrin insandaki giderdigi 'rusyanm ·birinci vechesi, ona Allall't unutt~rmamaktrr. Diger yonii ise, insanoglundan, unuttugu ic;in yertidcn hatrrlanmast istenen §eyi gilndcme ge­

·tirmektir. Allah, Alem-i ervah'ta insanogluna: "Ben sizin Rabbtmz degil miyim?" diyc sormu§, onlar da "Evet sen bi-zim Rab'b•mazsm." cevabmt vermi§lerdi.(44) t~te zikir, Cii­neyd-i Bagdadi'nin "Misak Nazariyesi", bazllanmn "Elest Bezmi, Bezm-i E•est" baztlanmn da "Kalu Bela" diye isim­lendirdikleri (45), Allah'a vcrlldigi halde sonradan unutulan bu sozti hatrrlamak vc ki§inin bu sorumluluga uygun y~afl1a­stm te'mine c;ah§maktlr. Misak ' taki hiilimizi hattrlamak, o halimize donmeye <;alt§mak, bu safveti golgeleyen lcke ve gti­nahlardan annmak, zikrin esast ve gayesidir. Unuttuktan son­ra hatulamamn verecegi hale, AUah't bulmak ve O'nu bul­makla sulh vc sukuna ermck anlammda "vecd" ad1 verilmesi (46), ic;irnizde fJstldadtgt halde duyamadtgtmtz: " Ben s izin

(42) Tim1izi, Si.inen, V, 576. (43) K. Kerim, el-Kebf ( 18), 24. (44) ei-A'raf (7), 172; Elmah, Hale Dini Kur'an Dili, 1st. 1979,

IV, 2323. (45) Misak iyin bkz. , Ate§ Stileymau, Ctirieyd-i Bagdadl ve Mek­

tuplan, 1st. 1969, 88; Ku§eyri, Letaifu'l -i~arat, Kahire 1970, Mukaddime. 5.

(46) Shimmel, A., Tasavvufun BoyuUan, 160 . .

52

Rab'bmaz degil miyim?" sorusunu yeniden duymaya <;ah§­maya da "sema" denmesi (47), tasavvufun zikirle ne leri tasfi­ye etmeye <;ah§tigmt daha net ola.rak gosterebilir. Ge<;mi§te olan biten bir §eyin hat1rlanmas1 anlammdaki zikirle .Jung'un ~agn~am psikolojisi arasmda bir ilgi kurulabilir. Ona gore: s;agn§tnl aracthgtyla, sinirceleri ve bilin<;altmm i§leyi§ini bclirleyen ana 9izgiler hak.landa bir dti§tince edinilebilir. Bl­s:akh bir kavgaya kart§an, tizerinden on sene g~tigi ve kendisi de bu olayt unuta.rak herkesten saklamaya <;al1§t1g1 bilinen bir oznenin, kendisine durup dururken "sivri, bu;ak, yakalda" ke­limelerinin sorulmas1 tizerine, cevap vermekte tereddiit gos­terdigi tesbit edilince, onun §Uuraltmdaki karma§anm bir bo­liirniintin ortaya <;lkartld1g1 t.e.~bit edilmi§tir.(48) l§te tasav~ vuf ta, zikir, ':'ecd. ve sema gibi benzcr usulleriyle, insanda nisyan ile gizlenmi§ b~ ahdin hati'rlanmasmt te'mine <;alt§tr. Zikrin biri olurnlu, digeri olumsuz iki yonti vardtr. Olumsuz yonti; kalbi, Allah't ve ahdi unutturan her ttirlti aH!kala.rdan koparmak. Bu y()ntiyle zikir, kalbi ·ve ki§iyi mezkilra yonelten ve agyar ile me§gfiliyetine mam olan en onemli §eydir. Olum­lu ve riiht taraf1 ise; kalbin yalmzca Allah'a hasredilmesini ve O'nunla me§gul olmasm1 saglar. lnsanm gonlti, kottiltik ve ltizumsuzluktan anndmldllctan sonra, onun iyilik ve giizel­liklerle donanlmas1 daha da kolay hale gelir.( 49)

et-Ttisteri'ye gore zikir: "Allab'm seni gordiigunti, O'nun sana, s(mden ve kalbinden daha yakm oldugunu bilmen ve zikrini nefsine ve biitiin haline galip kdman~ dar ." Ona gore zik:ir, fena, baka, Oliim, bayat, asara rag bet, benlikten kurtulma, Ruhun temizligi, gtinahstzhgi ve onun direkt Allah'la beraberligini i9ine· altr.(50)

(47) Shimmel, Age., 163. (48) Juug C.G., Bilinc;: ve Bilin9altmm l§levi, (<;ev. E. Buytiki­

nal), lst. 1982, 131-134, 161. (49) Amir en-Neccar, Age., 267. · (50) Amir en-Neccar, Age., 267.

53

Bu yOntiyle zilain, tinsiyyetten kaynaklanan gafleti de gi­dermeye 9ah§ttg1 soylenebilir. <;i.inkii Kur'fuN Kerim'de AI· , lah'm "Hi~ bir kulunun gogsunde iki kalp yaratmadagJ"ru beyan _etmesi, insanm kalbinin "bir koltukta iki karpuz ta­~lma" kabiliyetinden mahrum oldugu ve aym and~ tek ~eyle me~gUl olabilecegi ~eklinde yorumlanmt§ttr.(51) Bu manada zikir, dtinyevi i§ ve me§galeler arasmda stkl§tp kalan ve onlar­la ilgilenirken A'lah't unutan ki§ilere Hak'kt hatulat.J.na ve onlan bu alakalardan styrrarak Allah'la bulu§tunnanm bir ifa­desidir. Ayru anda iki sultana birden kulluk edilemez. Zikir, kalbin y()neli§ini masivadan ·kopararak ~evla'ya 9eviren bir ibadettir. Bazan gelecege, bazan ge9mi§e, bazan da hale uza­nan ve buralarda meydana gelen olaylara laklltp kalan kalb ve §u'ur, bunlarla iinsiyyet edip oyalamrken gaflete dii§erek Hak'tan habersiz kalabilir. Sabarla mazi, tevekkiille au, raza ile halin 9elmeleri giderilir. l§te zik.ir, bu manada, sozlii ya eta , zibni bir ikazla, k:uJu bu baglantllardan koparan, kendine geti­ren, akhnt ba§ma'toplayan, Hak'kl hatulattct b.ir fa'aliyettir. Kulun her an Allah't hat:trlamast ve unutmamastm te'min eden bir uyan ve egzcrsi7..dir. Mii'mini, "1man" derecesinden "Her a n Allah'a goriiyormu~casana ya~amak" demek olan "lh­san" mertebesinc yiikseltmeye 9ah§an bir vasttadrr. "Ne tica­ret, ne de al~veri~in Allah'm zikrinden ahkoymad1gi in­sanlar" (52) olabilmek, ancak: z.ikirle mtimkiindiir. Nastl i§i­miz nefes alt§-YCri-§imizc, nefcsimiz de i~imize mant olmu­yorsa, zikii de Oyle 6lmah, hi9bir i~ ve alaka bizi zikirden, zi­kirde i§imiz ve gtictimiiZden ayrrmamahdu.(53) Hatta ma'siy­yet ve gtinahlarm Allah't unutmaktan kaynak.landtgt, kulu ''thsan" dai.resinden 9Ikardtg1, Allah ile kul arasm1 a9t1gt ifa-

(5 1) K. Kcr1m, el-Ahzab (33), 4; M. Es'ad Erbill, Mektubat, 1st. 1343, 71.

(52) K el-Hucvlri, Age., · I, 256. Ker1m, co-Nfu (24), 37. (53) Abdulhallm Mahmiid, Fezkuriini ezkurkum. Kahire 1977,

49.

54

de edilmi~tir.(54) Kur'an-1 Kerim'in, mtinaftgt tasvi'r eder­ken: " •.• Allah'm birle§tirilmesini emrettigi §eyi keserler ve yeryiiziinde bozgunculuk ~·kar.trlar; i§te hiisrana ugra­yanlar onlardtr." ~ek.lindeki beyam, Allah ile kul arasmdaki baglantmm kopmasmdan kaynaklanan bir J!a11et ve nifak aHi­meti oldugu, bunun ise, " AJlah'a yeniden donii§ ve unutu­la n , O 'nun huzurunda olma inancmm yenilenmesi ve ta zelenmesi" anlammdaki " tevbe" ile giclerilebileccgi buna i ~aret olarak degerlendirilebilir. lmam ~afi 'i'den nakledilen ~u soz, tasavvufun zikirlc, insandaki tinsiyyeti nasll tasfiyeye ~ah~t1gm1 gosteren gUzel bir misald ir.

" S utilerle sohbet ettim. Onlardan duydugum ve og­rendigim §U iki sozd en hayatm1 boyunca olduk~a yara r­land•m:

Za man k1h~ g ibidi r . Eger sen onu kesmez ve ona hakim olmazsan , o seni keser ve yonlendirir.

Nefs ini daima Hak ile m~giH et. Eger sen onu Hak'la m~gfil etniezsen, o sen i bahlla m~gw eder.(55) Buraya ka: dar verdigirniz bilgilerdcn anl~tbyor ki, zikrin gaye edindigi ve tasavvufun da tasfiye ilc te'm1ne <;alt~ltgi haurlatma ve zi­kirden gaye olan hattrlama ger<;ekle~ince, insan asll varhg1 ile beraberlige erecek, haktkt varhk olan Allah ile kurulan bu ~u'urlu vuslat ve bilin~li beraber!'ik ile kemalc ytikselmeye <;ah~acaktrr.

Tasavvufun insandaki Unsiyyet vasfmdan kaynak.lanan ve ncticede onun Hak'tan gafletine sebep olan tarafm1 tasfiye usulti olan H alvet ve Uzlete gelince, bu hususta da ~unlart soylemek mtimkiindUr:

Halvet kelime olarak, bo~. lo~, tenha ve sessiz b.ir yerde,

(54) lbn Kayyim e l-Ccvziyye, ed-D au ve'd-devau, Kahire J 978-99 - 101.

(55) l. Selfune er-Radi, Miir~idu' l -murid, Kahire 1403/1983, 8.

55

yalmz kalmak, muhtelif ~eylerden temizlenmek, birisi ile ba~ba~a bulunmaya ~all~mak gibi maniHan ihtiva eder.(56) Tasavvuf'ta ise ~eyhin emir ve tenslbi ile, mi.iridin karanhk, dar ve tenha bir yere 9ekilip iblidet ve zikirle va!dt ge9irmeye 9ah~mas1 anlammda bir terirn olup, Hak ile gizlice konu~ma­ya ve O'nunla ba§ba~a kalmaya 9ah~mak yerinde kullam­hr.(57) Hal vet, en fazla lark gi.in -mevlevilerde l 001 gi.in olup

- ~ile admJ ahr.- si.irdi.ilti.i i9in, buna "Erba'in ~·karmak" ta de­nir.(58)

Kaynaltint, Kur'an-• Kerim'deki: "Musa ile otuz gece (bana ibadet etmesi i~in) sozl~tik ve bu otuz geceye on ge­ce daha kattlk. Boy Ieee Rab 'binin tayin ettigi vakit, krrk geceye tamamlanda."(59) me'ru.indeki ayctten alan, Hz. Pey­gamber'in bi'setinden once Hira'daki halvetinde,(60) bi'se­tinden sonra da Mescid-i Nebevi'deki "l'tikat'"mda tatblkall­m bulan halvctin esas gayesi, "az yemek, az uyumak ve az konu~mak" gibi bedeni ve ~ehveti besleyen, di.inyevt i~lerle me~guliyeti 9oga1tan ~eylerle ilgiyi kesmek oldugu kadar, gordugi.imi.iz, duydugumuz vc hatta dij~i.indii~iimi.iz ~eylerin de, bizi kendilerine baglaytp Allah't unutturmasmdan altkoy­ma anlanuna da gelir. Kalbi agyardan ve masivactan tahliye edip, orayt Hak'ka tahsls ctmeye 9a11~ma.k §Cklinde yorumla­nabilir.(61)

lnsamn en yakm 9evresi, i~i ve me~ga1elcri dolaylSlyla a1likalarmm da en yogun oldugu ycrdir. Boyle bir yerde bulu­nan ki~inin dikkati de o nisbette dagmtk demelctir. <;evrc ve ki~is_el ili~kilerden kaynaklanan bu bagm1hltktan fizik olarak

(56) Asun Efcndi, Age., IV, 945-946; Ctirdini, Ta'rifat, lst. 1300, 69. '

(57) 0. Zcki Pakalm, OTDT S<>zltigU, 1st. t946. 713. (58) Pakalm, Age., gost. yer. (59) K. Kcrlm, el-A'raf (7), 142. er. (60) Bubar!, Bcd'ti'l-vaby, I . (61) Abdulkadir Is5, Age., 131.

56

kurtulan ve ma'nen stynlan kimse ancak, kendisini yapacag1 i~e btittiritiyle verebilir. Kendini bir ~eye \:oermek, o konudaki dag1tlc1 dti~i.ince, ferdi ira~e ve zihni yoneli~leri biitiini.iyle silmek ve yalmz ona vermekle olur. Her konuda oldugu gibi, ki~inin kendini Allah'a vennesi de, ki~inin maddi ve manevi gticiinti teksif etmesi ve aym hedefe yogunla§tlrmast ile mum­kiln olur. Yan~malardan once sporculann·ozel hayatlanndan kopanlarak kampa ahnmalan, belli stirede enerji depolamak ic;;in oldugu kadar, onlan gerideki ilgilerin etkisinden styu­mayt da hedef alu. Gozlerinden biri hastalanan kimse ic;;in, e§­yanm yar1s1 nasil bulutlann arkasmda golge bir varWc gibi si­lik ve bulamk goztiktirse, dikkati villa.'alara takthp kalan, kendine bakmasmt ve kendisini Hak'ka vermesini bilmeyen­lcr ic;in de hakikauri yar1s1 kaybolmu§ demektir. l§te Halvet ve Uzlet'in de, rilhu ve §u'ilru veya ki§iyi bir olaya veya bir dii~tinceye kullukt,an kur~ararak, onun bi.ittin gi.iciinii Allah'a ibadet noktasmda kutupla§tmnak gayesine ma'tuf oldugu di.i­§tini.ilebilir.

Btittin hayau halvette gec;inneye kar§t olan tasavvuf, onun belli bir kismm1 halvetle gec;irmeye onem vermekte ve bunun da, hayata kart§tlgmda ba§arth olmas1 i9in gerekli ol­dugunu savunmaktadrr.(62) Halvet, gerc;ekte hayattan bir ka­<;t§ degil, aksine bir mtiddet halvette kesb-i kemiil ve seyr-i cemal ettikten soma, yine bu kemali kaybetmeksizin hayata doO'i.i§ vardlr (Halvet der enciimen) . .Bu ytizden kalbini agyfu,. dan temizlemedigi halde, omrtinti halvette ttiketen bi.r kimse

asia halvet ehli saytlmaz. Aslolan ki~inin, goniil ve ~u'ur ola­rak Hak'la beraberligini stirekli hale getirmesi~ir. Bu ytizden halvetle uzletin farkm1 gqstermeye <;;ah§an sfi.filerden bazlla­n, halveti.ll vatandan ve toplumdan ayn.lma §eklinde degil, "Ger~ek muhacir, Allah'm yasaklarmdan ka~man-

(62) lsmail Ankarav1, Minhacu'l-fukadi, 1st. 1286, 151-155

57

dtr"(63) hadisine uygun olfl!ak, koti.iltiklerden anndmlma §eklinde degerlendirilmesi gerelctigini ileri surmti~lerdir.( 64) Bunun ic;indir ki: Arif ki.mdir? soru suna, "Kain ve bain" olan, yani zahiren halk, batmen Hak ile birlikte bulunan­du.':(65) cevabmt vermi~lerdir. Ceriri'ye uzletin ne oldugu soruldugunda: " .Kalabahklar arasma kart~mak; f~kat

Hak'kt btrakap halka kaymasm diye s trra sahip olmak, nefs i gtinahlardan uzakla~ttnp, Slrrt Hak'ka baglamak" cevabtru vcrmi~tir.(66) Hatta, tasavvufun mtistakil bir disip­lin o larak ortaya <;1kmaya ba§ladtgt zamanlarda, yani hicri DI., IV. ve V. asrrlarda "Melamet'in ve melamiligin": "es· Seyr me'a'l-halk ve't-Tayr m e 'a'I-Hak" veya '~balk i~inde fark, Hak'la birlikte cem' i~inde olmak"(67) ~eklinde ac;lk­lanmast ve "ubbad, zuhhad veya sufiyye ve melami" §ek:lin­dc tasntf edilen tasavvufi hiyerar§ide en list de recede kabUl edilmesi, (68) sanki bu f1kri dogrulamaktadrr.

Bir bahc;1van, yeti§tirmek istedigi elma agacma nastl gtibre verir, su doker ve alttan ft~klran luzumsuz dallart kese­rek, kokten gelen ,besleyici gtictin yukarl dallardaki yemi§ ve c;ic;eklere gitmesini saglamaya c;ah~usa, halve t te, hayattn belli bOltimlerinde de olsa, ruh ve beden agacma asalet kazan­drrmak ic;in, onu kaba ve kotii unsurlardan aytklama ameliye­sidir. Bunun sonundadrr ki, ki§i, evvelce sahi.p olmadtgmt zannettigi pek c;ok kabiliyetlerinin ortaya ~tkttgtm g o­rur.(69) ·

(63) Buh ari. lman, 4 ; Rikaak, 26; Ebu Davud, Vitr, 2 , 11. 12.

(64) Ku§eyri, Age., I , 305-306. (65) Ki.l§eyri , I , 300. (66) Ku§eyri, Age., I. 301. (67) el-Hargti§i, Tehzibti'l-esrar, Sill. Ktb., ~ehid Ali Pa~a No:

11 57, 8b. (68) es-Stilemi, Risa le tO'I-mel am e tiyye (N§r. Ebti'l-Ala e l­

Afifi), Kahire 1364/1945, 81. (69) Ankaravl. Age., 153.

58

Dtinyayt karartarak duygu alamm1z1 daralthgt ve dolaylSl ile kalbe giden kuvvetimizi artud1g1 i~in sfifiler, tabi'1 bir hal vet olarak degerlendirdikleri geceye ve gecelerin ihyasma ayn bir deger atfetmi§.lerdir. Kur'an-1 K erim'in "Mtibarek . bir gecede" ve "Kadir Gecesi"nde "Hz. Peygamber'e inc!i· rilmi~ olmas1 da, onlar i~in halvet konusunda ayn bir ilham kaynagJ olmu~tur.(70) "Ey orttisune biiriinen (peygam­ber)! Geceleyin kalk (na·maz kal); yalnaz gecenin birazm­da (uyu) .. Gecenin yansmda (kalk), yahut bundan biraz eksilt, veya bunu arttr ve agar agtr Kur'an oku. D<~grusu biz, senin i.izerine agar bir st)z barakacag.z. Ger~ekten gece kalk(tp ibadet et)mek, daha oturakh ve (geceleyin) oku­mak daha etkilidir. <;unki.i, giindiiz, uzun siire ugra~aca­gm §eyler vardtr. Rab'bmm adm• an ve her§eyden kalbini bo~ltarak, biiti.in gt)nltinle yalmz ona yonel."(71) Bu ayet­lerde ifade edilen ve vahye haZlrllk konusunda gecenin (thya­ya leyal) onemine ve gece kalkan nefsin algliama baktmmdan daha cluyarh olduguna deUUet eden manalar, hal vet ve uzletin

' onemi a~1sindan bilhassa dikkate deger. Elmah'nm bu husus­taki yorumu hayli dikkat ~ekicidir:

"Gece kalkmak, insan i~in daha baskm ve samimi, kalb ve vicdana daha uygundur, Gece si.ikunet ve mk•ta' zamam oldugu i~in, uyanak olanlarm gozii gonliine daha yakm, giindiiz bir ~ok mania ve m~galeler i~~nde duyula­mayacak olaylara duyabilmek i~in, ke~fi daha a~•k, riya­dan, agyarm mi.idahalesinden azade oldugu i~in ihlasa da­ha uygun; deyi~, soyleyi~ ve anlay•~ a~1smdan daha elve­ri~lidir. Soz daha iyi soylenir, daha iyi duyulur ve anla~t­hr, giiriilttiler kesildiginden karaat ve tefekki.ir, miitala'a ve tezekk:iir, soylen_en ve dinlenen soz daha saglam olur.

(70) Stihreverdi, Avarifu'l-ma'arif (Trc. · H. Kfunil Yllmaz-1. Gtin-dtiz), lst. 1989, 446-470.

(71) K. Kerim, el-Mtizzemmil (73), l-8.

59

Giindiiz yer yiiziinde hareket ve m~gUI edecek, karaat ve ibadete mani i§ler vard1r. Onlarm arasmda, geceki huzur ve siikuneti bulamazsm. Bu sebeple, Rab'ma gece zikret ve kendini her~eyden ~ekerek Rab'bma yonel? Giinduz, i~inde yuzdiigiin dunya me~galeleri ve gayeleri, gonltinii asia i§gal 'etmesin. Nefsin cismani a lakalar ve bedeni lez­zetler kaydma ba~lamp ta "Enkal"e saplamp kalma­sm."(72)

Burada, insarun sanki celvctteymi§cesine gtindiiz dt~a do­ntiklii@ne, halvetteynli~cesine de geceleyin i9e doni.ikliigtine i§aret edilmektedir. Dt§ dtinya ile alaka ve bag!anulan zifirt bir karanhk ile kopuk olan amalarm, kulak, hafiZa ve dokun­ma kabiliyetlerindeki keskinlik, sanki gecelcri de digerl~rinde tecelll etmekte, geceleyin goze ve kul~ga giden enerji tiiketi­mi olmadtgl, bunlarm harcadig1 enerjinin de kalbe .ve tefekkii­re giderek onlan gti9lendirdigi ve boylece geceleyin insanm deruni tarafi mn daha da zenginle§tigi dii§iiniilebilir. Arap9a­da; "~rbet" ilc it gurbet" kelimeleri arasmdaki mana bakl­mmdan goziiken ilgiye de bu nazarla balo.labilir. Gorbet'in, yalmzh gm ve kimsesizligin Allah'a yakm1Ig1 gerektirdigi gibi bir di.i§iince, realiteler dikkate almdtgmda dogrudur. Ken­di memlekctinde yerlilik psikolojisi i9inde bulunan kimse, burada yogun bir alaka bag1 ile kar§I kar§Iyad.tr. Onun burada ba§anh olmast, bi.iyi.imesi ve kendisini istedigi gibi yeti§tir-, mesi olduk9a gti9ti.ir. Buna kar§Illk gurbete giden birininse, kcndini me§gUl edecek ve dikkatini dagttacak §eyler hemen he­men yok gibidir. Boyle biri kendisini istecHgi i§e, istedigi ka­dar vercbilir. KtSml bir hal vet anlanundaki, bu durum, ba§an­yt ve yeti§mcyi de beraberinde getirir. Evde k~lman namaz ile camide cemaatla kllman namaz arasrndaki derece farkl da aym §ekilde dti§iiniilebilir. Zira dimi, sadece cemaatl toplayan fi­ziki bir mekan degil, mimart tarz1 ile di~katleri de toplayan

(72) Ehnah, H ak Dini Kur'un' Dili, VIII, 5429-5433.

60

bir yerdir. Camide cemaatla klhnan namazda ki~inin ilgisi~i 9ekecek baitlanular bulunmad1g1 i~in, "hu~u' ve huzfir" de­nilen Allah' a yakml!k daha steak hissedile bilir. Ailesinden, <;evresinden, mahallesinden ve i~inden melcln olarak uzakla­~an kimse, cfuninin ruhani atmosferinde (sessiz ve gtirliltiiden uzak bir camidc) kendisini daha kolay Rab' bma verebilir. Dikkat edilirse burada da ktsmi bir halvctin varl1g1 gori.ilebi­lir. Bu baklmdan tasavvufta halveti, si.irekli uygulanmas1 ge­reken bir usUl olarak degil, zaman zaman dtinyevi aUikalardan bunalan insan i~in bir dinlenme, yenilcnme, bir kendine gel­me ve gi.i<; depolama zamanlar1 olarak degerlendinnek gere­kir.

Verilen bu bilgilerdcn tasavvufun, insandaki nisyam z i­k ir, fikir ve ~u'fir, tinsiyyeti de halvet ve uzletle tasfiye ed erek, onun Hak 'la stirekli beraberligini te 'mine ~all~b­g. anl~thr. Boylece rub, bedenin kotu ve ~irkin hareket­leri neticesinde btinyesinde a n z olan bulamkhg:t saf h ale getirmek (tasfiye) ve be§eri tavr!n ka ranhklarmdan kur­tulmak sUI·etiyle kendi asll alemi hakkmda bilg i sahibi olur. Sfifiler "Biz, Allah 'm boyas• ile (boyanm•~•zd•r .) Al­lah 'tan daha gtizel boyas• olan kim? Biz O'na (inkiyad edip) kulluk ed enle rdeniz." (73) ayetini yorumlark~n,

"stbgatullah"•; durulup renksizlige kavu~mak ~eklinde a~tklamaktadtr. Bir kimse donek bir kalbin -ki kalbe istik­rarstzhgl, karars1zhgt, degi§kenligi ve donekligi ytiziinden bu isim verilmi§tir.- tabi'i bir geregi olan muhtelif renk ve tav•rlardan kurtulup "kalb-i selim"e ermedik~e, "sabga­tullah"a boyanmaz. 0 llpkl sel suyu gibidir. Durulup kesafe­ti kaybolmaymca ~amur rengindedir. Fakat durulup bulanlklt-

. g1 gidince, saf, berrak ve renksiz bir hal ahr. l~te insandaki iyi buy bu renksizlik menba'mdan stzar ki, onun ad1 "s•bga­tullah"drr. Koti.i huy ise ~anmrlu su gibidir. Kaynag1 ve SI-

(73) K. IC'erlftr,. e l-..'Bakara (2), 138.

61

zmttst daima kiilidir."(74)Aym §ckilde: "Batm kula~mm pamugu bu zahirdeld kuJakbr. Bu kulak t1kah bulunma­dtk~a mana kula~n sa~r demektir." (75) ~eklinde ifade edi­Ien. di.i~i.inceler, dt~ dtinya ile insamn i~ di.inyast arasmda nastl · girift bir baglantmm bulunduguna i~aret etmektedir. l~te ta- · savvufun ger~ekle§tirmek istedigi tasfiye, insana Allah'm .d1§andaki alakalardan koparmak ve onu "ihsan"·a yiik­seltmektir. Boyle anla§dd•gt takdirde, tasavvufun pratik hayattaki uygulamalaramn nasll yerli yerine oturdu~ go­riilecektir. Mevlana: "Goniil seni kalb ehlinin semtine ~e­ker. Cisim ise su ve ~mur hapsine koymak ister."(76) der­ken insanm, Hal.k Alemi ile olan irtibatlarmdan hiikmen kopup, Emir Alemi larafma yonelniesi gerekti~ni 50yler. Zaten halvet, uzlet , ya da Halvet der enciimen'le yapalmak istenen tasfiye de budur. Burada dinin ve tasavvufun da~­ma birli~e ve yalnaz Allah'm birligine degil, insanm da haddizatmda birligine onemle i§aret ettigi soylenebilir.

Bu noktada psikoterapi, dit_:tin gori.i§ ve ameline 'yakla§l­yer. Psikanalizin miicidi Freud, bello kendisi de farkmda ol­madan, ruharu bir gilyeye hizmet etmi~tir. Madein ki, her in­san "Allah'm ·suretinde yaratllml§br" ve Allah birdir, ~u hale insan, kendisinin ikiye ayrdmt§ ve par~alanrnt§, y3ni derunuoda i~ sava§• olan bir §allsiyet haline gelmesine izin verirse, kendisinin ilahi bir sureti oldu~nu inkar etmi§ olur. Psikoterapinin i§i, insanda onu Allah'm birligine mi.imasil bir birlik haline getiren hissi ve psikolojik bir bti­ti.inli.ik kazandmnak yolunda, dinin vc tasavvufun gayretine mu'adildir.(77) Liebman'dan aldtgmuz bu· tesbit, tasavvufun tasfiye ile ins and a ger~ekle§tirmek istedigi tevhidi ne gi.izel . . . ifade ediyor.

(74) Tiihiru'l-Mevlevi, ~erh-i Mesnevi, lst. 1971, II, 455. (75) Mevl'!vi, Age., II, 361. (76) Mevlevi, Age., II, 430. (77) J.L.Liebman, Kalb Huzfiru, (<;ev.Sofi HUri).lst.1962. 22.

62