120

ISIQULATHO - Casidra Reports/76/Annual-Report... · ISIQULATHO ICANDELO A: INGCACISO NGOKUBANZI IINKCUKACHA JIKELELE ZEZIKO LOLUNTU ... Imvula izise isiqabu kuloo mimandla edami iSterkfontein

Embed Size (px)

Citation preview

2

ISIQULATHO

ICANDELO A: INGCACISO NGOKUBANZI IINKCUKACHA JIKELELE ZEZIKO LOLUNTU ULUHLU LWEZISHUNQULELO/LOONOBUMBA BOKUQALA EGAMENI INGXELO EYENZIWA SISIGQEBA ESISEMAGUNYENI IMBULAMBETHE EYENZIWA NGUSIHLALO ISISHWANKATHELO SEGOSA ELIPHEZULU LESIGQEBA INGXELO NGOXANDUVA NESIQINISEKISO SOKUCHANEKA KWENGXELO YONYAKA IINDLELA ZOKUZIPHATHA AMAGUNGA OMTHETHO NAMANYE AMAGUNYA ISISHWANKATHELO ESICWANGCISIWEYO ICANDELO B: INGCACISO YOMSEBENZI INGXELO YOMPHICOTHI ZINCWADI: IINJONGO EZIMISELWE KWANGAPHAMBILI UHLAHLELO LWESIMO uBume bokuNikezelwa kweNkonzo

uBume boMbutho UPhuhliso loMgaqo-nkqubo olunguNdoqo kunye neeNguqu zoMthetho IiNjongo eziJolise kuMphumela weQhinga IINKCUKACHA ZOMSEBENZI NGOKWENKQUBO Inkqubo Yoku-1: IiNkonzo zamaQumrhu Inkqubo Yesi-2: ULimo noHlaziyo loMhlaba Inkqubo Yesi-3: UPhuhliso lweZibonelelo zaseMaphandleni nokuDanjiswa kweNdlala Inkqubo Yesi-4: UPhuhliso loQoqosho lweNgingqi noShishino UKUQOKELELWA KWENGENISO UTYALO-MALI OLUKHULU ICANDELO C: ULAWULO INGXELO YE-SCOPA 2016 INGXELO YOLAWULO LWESHISHINI IINGXELO ZEKOMITI YOPHICOTHO ZINCWADI NOKUSEMNGCIPHEKWENI ICANDELO D: ULAWULO LWEMICIMBI YABASEBENZI INTSHAYELELO AMANANI KUKONGAMELA ULAWULO LWEZABASEBENZI ICANDELO E: INGCACISO YEMALI INGXELO YOMPHICOTHI ZINCWADI WANGAPHANDLE INGXELO YOXANDUVA LWABALAWULI INGXELO YABALAWULI IINGXELO ZEMALI ZONYAKA INOTES ZE IINGXELO ZEMALI

4 5 6

7-9 9-12 12 13

13-14 15

17 17-22 17-21 21-22

22 23-28 28-66 28-34 35-47 48-58 59-66

66 66

68 69-83 84-87

89 91-96

96-100 100-101 101-102 104-106 106-119

3

ICANDELO A: INGCACISO NGOKUBANZI

4

IINKCUKACHA JIKELELE ZEZIKO LOLUNTU

IGAMA LOBHALISO: Casidra SOC Limited

INOMBOLO YOBHALISO: 1973/006186/30

NDLUKULU: 22 Louws Avenue

Southern Paarl

7624

P O Box 660

Southern Paarl

7646

IDILESI YEPOSI: 021 863 5000

NOMBOLO YOMNXEBA: 021 863 1055

IDLESI YELMEYILI: [email protected]

IDLESI YEWEBHU: www.casidra.co.za

5

ICANDELO A: INGCACISO NGOKUBANZI ULUHLU LWEZISHUNQULELO NOONOBUMBA BOKUQALA EGAMENI

B-BBEE Ukuxhotyiswa kwezoQoqosho kwabantu abaMnyama BGCMA I-arhente yoLawulo lweBreede-Overberg CASIDRA I-Arhente yaseKapa yoPhuhliso oluHlangeneyo oluzinzileyo

kwiindawo ezisemaphandleni CASP Comprehensive Agricultural Support Programme CEO Igosa lesiGqeba eliyiNtloko CPAC Ikomiti yoKwabiwa kweProjekthi yeeNkonzo DEA Department of Environmental Affairs DEADP Department of Environmental Affairs and Development Planning DEDAT Isebe loPhuhliso lwezoQoqosho nezoKhenketho DPAC IKomiti yoKwabiwa kweeProjekthi zeSebe DRDLR Isebe lokuPhuhliswa kwasemaPhandleni nokuVuselelwa

kweMihlaba DWS ISebe leMicimbi yezaManzi EPWP INkqubo yeMisebenzi yoLuntu eYandisiweyo FSD Food Security Directorate GRAP Imithetho-siseko yokuNika iNgxelo eYamkelekileyo Jikelele HR Izibonelelo zabaSebenzi HTC Haarlem Transformation Committee LTD Inomda LREAD Land Reform Advisory Desk MoA Isivumelwano sokusebenzisana PFMA Umthetho woLawulo lweeMali zikaRhulumente PR Public Relations PWC PricewaterhouseCoopers SG Strategic Goal SMME Amashishini amaNcinci, aPhakathi namaKhulu SOC Inkampani kaRhulumente UTA Icandelo loNcedo lwezobuGcisa WCDoA Western Cape Department of Agriculture

WCED Western Cape Education Department

6

ICANDELO A: INGCACISO NGOKUBANZI INGXELO NGOSEMAGUNYENI KWIQUMRHU ELIPHETHEYO

Unyaka-mali odlulileyo ibe ilixesha elilodwa kwicandelo lezolimo leNtshona Koloni.

NjengoMphathiswa waMathuba oQoqosho, ndisembindini wesithuba sam sokuqala njengentloko yesikhundla sephondo sezolimo, yaye ndiyavuya ukunika ingxelo yokokuba senza amalinge athe chu enkqubela phambili ekufezekiseni ekujoliswe kuko ngowama-2019.

Ngesi sithuba siphantsi kovavanyo, sifezekise okungundoqo kwiqhinga lethu lokukhula kweProject Khulisa.

Amanani emisebenzi kumacandelo ethu angundoqo abonakalisa ukukhula okukhulu. Inani labantu abaqeshiweyo kwezolimo kunye nakumacandelo okuguqulwa kwemveliso zolimo landile ngokungaphezulu kweepesenti ezingama-40, ukuya kutsho ngaphezulu kwama-448 000 ukususela ekusungulweni kweProject Khulisa ngowama-2014. Oku kunjengoko kuxeliswe kwiQuarterly Labour Force Survey yeSTATS SA.

Yinjongo yam okokuba bonke abahlali babe nakho ukubonelelwa koku kukhula, yaye kungoko, ngesithuba seli xesha liphantsi kovavanyo, siqhubeka ukutyala imali ngokubonakalayo kwinkxaso yamafama asakhulayo nophuhliso lwamakhono kubanjtu abatsha.

Ukukhawulezisa ngakumbi umgama wenguqu, iCasidra ixhase amafama angama-33 ukulungiselela ukukhulisa amashishini abo ngokusetyenziswa kwezicwangciso zoshishino esele zilungisiwe zophuhliso kunyaka-mali odlulileyo. Idesika yethu yokuHlaziywa koMhlaba ekwi-ofisi eziyintloko zeCasidra ithe yanceda abanini bomhlaba abangama-36 ngamalinge okuhlaziywa komhlaba ngesi sithuba siphantsi kovavanyo.

Sibe nayo le nkqubela phambili nangona siphakathi kweyona mbalela imbi eyakha yavelela le ngingqi. Amaqondo obushushu aphezulu nemvula enciphileyo abangele ilahleko enkulu kuwo onke amacandelo. Njengomqeshi ogundoqo, nomnikeli kukhuseleko lokutya, kufuneka siqinisekise ngokuba ulimo luzinzile. Phantsi kwesithuba esiphantsi kovavanyo, siqalise ngesicwangciso esilungelelanisiweyo sokusabela kwinguqu yesimo sezulu, iprojekti i-SmartAgri. Uthelelwano kunye necandelo langasese, kunye namaziko emfundo, iSmartAgri ibonisa amandla enguqu netheknoloji ekusabeleni kwimingeni eveliswa lifuthe lenguqu yendalo. Ukuqhubela phambili, intsebenziswano eqhubekayo namaqabane afana neCasidra iya kubaluleka ekuqinisekiseni ngento yokokuba sikhulisa ngakumbi icandelo lethu. _____________________________ Alan Winde IsiGqeba esiLawulayo: UMphathiswa wamaThuba ezoQoqosho 24 ku-Agasti ngo-2017

7

ICANDELO A: INGCACISO NGOKUBANZI ISINGENISO NGOKUKASIHLALO

Intshayelelo

Ekupheleni konyaka-mali wama-2016/2017, iCasidra ilindele ukuqinisa iijguqu ezilungileyo kuphuhliso lwayo kwiminyaka embalwa edlulileyo.

Iminyaka embalwa elandelayo iya kubona ingqwalasela eyandileyo kuphuhliso lothelelwano noomasipala ze iququzelele uthelelwano phakathi koomasipala norhulumente wesizwe nowephondo.

Uvavanyo ngokubanzi

ICasidra yandise iBhodi yayo ngesangezelelo samalungu amabini amatsha ukuququzelela ulwabelwano lomthwalo weeKomiti zeBhodi kunye nembono yexesha elide yolungiselelo lokungena esikhundleni ngokulandelelana.

Amalinge oMphathiswa Alan Winde okunceda uRhulumente weSizwe ngohlaziyo lomhlaba abe neziqhamo ngothelelwano phakathi kweCasidra kunye neSebe lePhondo lezoLimo noHlaziyo loMhlaba. Idesika yohlaziyo lomhlaba isekwe ngoku ngokupheleleyo eCasidra yaye izibophelele

kuphuhliso lobudlelwane neSebe leSizwe loHlaziyo loMhlaba.

ICasidra isazibophelele kuvavanyo oluqhubekayo lwamaqonga ayo opapasho kodwa ibe nakho ukunciphisa kakhulu iindleko, nokuphucula ulawulo lwexesha nokusebenza kakuhle, ngokusebenzisa ngokufanelekileyo ividiyo ebonwa ngabantu abaninzi ngaxesha-nye iSkype. Umphumela ongaphezulu ufunyenwe kuncitshiso olunokulinganiswa kwisiboniso seCasidra.

ICasidra ibe nakho kwakhona ukugcina amanqanaba asekiweyo obuchule kulawulo yaye sele iqalise ngolungiso olungaphezulu kwinkqubo yayo yolawulo lokwenziwa komsebenzi kuphando oluqhubekayo lokufikelelwa kwamanqanaba aphezulu obuchule.

Ubudlelwane beQhinga

ISebe elizala iCasidra, iSebe lePhondo lezoLimo noHlaziyo loMhlaba liqhubekile ngokuba liqabane

layo eliphambili.

Iqhubekile ngokunjalo ngokugcina ubudlelwane obulungileyo kunye neSebe leSizwe leMicimbi yezeNdalo ngolawulo lwayo lweeprojekti zelo Sebe ezinxulumene nokususwa kotyani olungaqhelekanga eNtshona Koloni nakwimimandla yomlambo engingqi yokuqokelelwa kwamanzi emvula echaphazela iNtshona Koloni.

Ubudlelwane beCasidra kunye neSebe lePhondo lezeMfundo sele busekiwe ngokupheleleyo yaye iCasidra iyaqhuba ukuxhobisela abafundi umsebenzi yaye iyanceda ekufakweni kwabo engqeshweni

egameni leSebe elo.

8

Imingeni

Imingeni yesithuba eside weCasidra iyaqhuba ukuba yileyo yophuhliso lothelelwano lozinzo kunye noomasipala eNtshona Koloni ukulungiselela ukwandisa ukudityaniswa kwamalinge kaRhulumente, ingeyiyo eyokuhlaziywa komhlaba kuphela kodwa ngokuphathelele kuphuhliso ngokupheleleyo loqoqosho lwasemaphandleni okanye loqoqosho oluthile lwasemaphandleni. Oomasipala ngokwakaloku nje bajamelene nemingeni emininzi engokunikezelwa kweenkonzo zesiseko yaye ibe yeyona kujoliswe kuyo. ICasidra ikholelwa kwinto yokokuba igalelo elibonakalayo engalidlalayo

kuzinzo lophuhliso oluhlangeneyo lwexesha elide.

Iingxoxo zakutsha nje noomasipala ngokubanzi, kunye noomasipala abathile, ziqalisile ukuba neziqhamo kunye nezivumelwanio ezinxulumene nokulingwa kweeprojekti zinakho ukuqukunjelwa kwezi nyanga zizayo. Olu luphuhliso oluvuyisayo kwiphulo lethuba elide leCasidra lokudlala indima engundoqo kukuhlanganiswa kwamalinge ukulungiselela ukuphuhliswa koqoqosho lwasemaphandleni yaye sikholelwa kwinto yokuba iCasidra kuninzi enokukunikezela kumaqabane ayo angakho kamasipala nokuba luncedo kumalinge amanye amasebe kaRhulumente.

ICasidra kuya kufuneka inike ingqwalasela ekwandisei ukuzivelisela ngokwayo ingeniso, kuthambekele kwinto yokuba inkxaso-mali kaRhulumente ikhangeleka inokuncipha kwixesha elide. Lo ngumba ongundoqo kucwangciso lwayo lokubheka phambili.

Kuthelekiswa nale mvelaphi ibalulekile into yokokuba iCasidra igcine, ze iphucule kumanqanaba

okusebenza nokusebenza kakuhle ethe yaziwa ngako.

Unyaka ozayo

Nangona isabelana ngeenkxalabo zikaRhulumente noShishino eziphathelelene nezigrogriso kuqoqosho Mzantsi Afrika nokuhla okungakho kwamaxabiso emali, ngokunjalo nempembelelo okokuba ayisayi kuvelelwa ziingxaki ezibonakalayo zokusebenza, zenkxaso-mali nezinye kunyaka ozayo.

KwiNtlanganiso Jikelele yayo elandelayo yoNyaka iCasidra iya kube inyula usihlalo omtsha njengoko ndirhoxile esihlalweni sam kwiBhodi ukususela kusuku emva kwangoko. Ndakube ngoko ndisebenze kwiBhodi yeCasidra isithuba esiyiminyaka eli-18 yaye ixesha lifikile lokunikezela komnye umntu.

Imibulelo

Kwakhona, yaye ikokokugqibela kwezi ngxelo, ndenza umbulelo ongazenzisiyo ngomsebenzi owenziweyo, nokuzimisela okubonakalisiweyo, ngabalawuli nabasebenzi.

Kuwo onke amalungu eBhodi, ngokunjalo umbulelo wam ongazenzisiyo. Ilizwi elilodwa lombulelo kooZihlalo beeKomiti zeBhodi abathe gqolo bezama ukuphucula ulawulo lwabasebenzi beCasidra kunye neenkqubo zolawulo lomngcipheko nokunikezela ngempembelelo ebanzi kwiimfuno zomthetho yetlalo nekomiti yenqobo ezisesikweni.

Okokugqibela, ndingawubalula umnikelo omkhulu kakhulu kwimpumelelo yeBhodi eyenziwe ngamaqabane am, uMnu. Jannie Roos, osele de wafikelela kubudala beminyaka engama-70 yaye uya kuthabatha umhlala-phantsi kwiBhodi kunye nam. Ithuba lokusebenza loMnu. Roos njengelungu, nanjengosihlalo okhoyo, weKomiti yeMivuzo ube negalelo kumanqanaba obuchule afezekiswe yilaa Komiti kule minyaka yokugqibela mihlanu.

IBhodi ithe ngokunjalo yavuselelwa ngokuqeshwa kwabalawuli ababini abathe banikela ngamakhono abo namava.

Abanezabelo bethu, uMphathiswa Winde, abalawuli nabasebenzi beSebe lezoLimo lePhondo leNtshona Koloni, amalungu ahloniphekileyo eKomiti yeMicimbi yeSebe lezoLimo kunye neKomiti eSigxina yee-Akhawunti zikaRhulumente wePalamente yePhondo leNtshona Koloni, ngembeko benza umbulelo ongazenzisiyo kubo bonke eCasidra ngendlela eyakhayo ethe iCasidra yayiqhuba, yayixhokonya ze yayixhasa.

9

Andithandabuzi nakancinane okokuba iCasidra iza kukhula ngokukhula kwiminyaka ezayo yaye ndiya kusoloko ndizingca ngokubandakanyeka kwam kuyo ngalo lonke ixesha ikho. Ibe ngawona mava achulumancisayo ubomi bam bonke.

Isiphelo

Ukugqibela, ndivumeleni kwakhona ndimeme yonke imibutho nabantu abanomnqweno wophuhliso loqoqosho olomeleleyo lwasemaphandleni eNtshona Koloni, okokuba babambisane neCasidra, bathelelane nathi ze basebenze kunye nathi ukufezekisa isigunyaziso sethu esisesi ‘uphuhliso lwezolimo noqoqosho kumaphandle nakubume bohlaziyo lomhlaba’.

__________________________

GA Oliver Usihlalo Casidra SOC Ltd 24 ku-Agasti ngo-2017

ICANDELO A: INGCACISO NGOKUBANZI UMBONO WENTLOKO YEOFISI YEQUMRHU ELISEMAGUNYENI

Intshayelelo Unyaka odlulileyo uphawulwe ngemingeni emininzi yaye kwiinkalo ezahlukeneyo. Umngeni omkhulu kwicandelo lezolimo yaba yimbalela enzima ethe yavelela iindawo ezininzi zelizwe. Nangona iindawo ezingasentla zelizwe zifumene iimvula ezilungileyo ngasekupheleni kowama-2016, isimo seNtshona Koloni sisele singenatarhu. Imvula izise isiqabu kuloo mimandla edami iSterkfontein anyukile ngokubonakalayo.

Imbalela eNtshona Koloni nangona kunjalo ibe sisithinteli esigundoqo yaye ibeke ukhuseleko lokutya kumngcipheko ombi kakhulu.

Ngeli thuba isicelo sephondo sesibhengezo sentlekele sisajinga amalinge enkxaso enziwa ngurhulumente wephondo aqiniswa ngolimo oluququzelelelweyo namaqumrhu athe ajoyina ukulungiselela ukunikezela ngenkxaso kumafama asakhulayo. Inkqubo yenkxaso yamiliselwa kuqala kubavelisi bemveliso abakwiWest coast apho isimo besisibi kakhulu. Iskimu senkxaso esimiliselwe yiWCDoA, sandiswa ngaphezulu ngenkxaso yemali evela kwiAgri Western Cape kunye nenkxaso evela kumashishini ezolimo.

ICasidra yanikwa uxanduva lokuthenga isohdlo sokunceda kwimbalela esilungiselelwe imfuyo yamafama athe ahlangabezana neenqobo zokukhetha. Uncedo luzise isiqabu kumafama amaninzi, abe nakho ukusindisa izilwanyana ezazinokuthi zibe zifile ngenxa yezimo ezibi.

10

Ngasekupheleni kowama-2016 inkqubo eyenziwa yiDAFF ngokunjalo yaxhasa amafama ambalwa enkomo kwiphondo.

Imbalela eqhubekayo ibe nempembelelo engaphezulu kwimiphumela yetengo yempahla. Kumalinge ayo okuthengwa kweemveliso ezinxulumene neprojekti kunye neenkonzo, iCasidra ifumene ithuba elinomngeni njengomnikezeli wezibonelelo zamanzi yaxineka, yaphelelwa sistokhwe ze yahamba nzima ukunikezela ngeenkonzo zobuchule. Oku kucace ngakumbi kukuthengwa kwamatanki amanzi nokuzika kwezitsala-manzi phantsi komhlaba. Izicelo zokuzika kwezitsala-manzi kukuxinanise ngokupheleleyo abanikezeli benkonzo, abasatsala nzima nakaloku nje ukuphelisa umsebenzi osemva.

Apho ubunzima kuthe kwahlanganwa nabvo ekufunweni kwabanikezeli bengingqi, abanikezeli abaphuma kwamanye amaphondo bacelwa ukuba bafaka iithenda ukulungiselela unikezelo beenkonzo ezinjalo kunye neemveliso apho banakho nalapho kunokwenzeka.

Ifuthe lembalela liyaviwa xa kujongwe izityalo zemifuno njeziqhamo ezivunwayo, apho iingxelo zibonisa imveliso ephantsi kunye neziqhamo ezincinane xa kuthelekiswa neminyaka engaphambili.

Iinkqubo zangaphakathi ICasidra imilisele izindululo zolungiso ngokutsha lwangaphakathi lombutho oluthe lwanceda kulungelelwaniso ngokutsha kwemisebenzi ekufuneka ihlanganiswe ukulungiselela ukusebenza kakuhle. Olu hlenga-hlengiso lwenze ngokunjalo kwaba nakho ukuyilwa kweyunithi yeAdmin and Compliance, emsebenzi wayo ubandakanya ukunikezelwa kwenkxaso yolawulo kubalawuli beprojekti nokunceda kwimisetyenzi efanayo.

Njengoko isidingo sengcebiso yobuchule nenkxaso sikhula, abasebenzi ababandakanyekayo kwinkxaso yobuchule nabo ngokunjalo bahlanganiswe kwiYunithi yoLawulo loBuchule (TMU), ngeli thuba abalawuli beprojekti behlanganiswe kwiYunithi yoLawulo lweProjekti (PMU).

Ecaleni kweCasper, isixhobo esisekwe kwiwebhusayiti yangaphakathi yeCasidra yolawulo lweprojekti, inkampani ithe yamilisela ngokunjalo inkqubo yeGreen Initiative ethe yajolisa ekuyileni ulwazi oluninzi macala onke empembelelo yeenkqubo nemisebenzi kwindalo. Ngokulinganiswa kwesixa samaphepha asetyenzisiweyo kushicilelo, kusetyenziso lombane nokuhamba, similisele isiseko sempembelelo yendalo kunye nomfanekiso wekhabhoni. Imiqathango yokusebenza iya khuthazwa yaye ixhibe ekunciphiseni impembelelo kwindalo yaye ibandakanya ulungelelwaniso lokusetwa nethuba lezibandisi zomoya, ukuhlanganiswa kohambo, iindlela zoshicilelo nokuqaliswa kwevidiyo yenkomfa njengendlela yokuqhutywa kweentlanganiso. Iinkcukacha zolwazi zifakwa kwikhompyutha ze kunikwe ingxelo rhoqo ngekota kwiBhodi yeCasidra. Iziphumo zokuqala, ezenziwe kwisithuba sonyaka, zibonise uncitshiso kwinkcitho kwindleko zokuhamba nakushicilelo. Iifama zikaRhulumente ICasidra inesivumelwano neSebe lePhondo lezoLimo (WCDoA) okokuba ilawule iifama zikarhulumente eAmalienstein naseWaaikraal. Ifama eseAnhalt ilawulwa phantsi kwesivumelwano esivela kwiSebe loPhuhliso lwaMaphandle nokuHlaziywa koMhlaba (DRDLR) ukususela kumhla woku-1 kuEpreli 2016. Ekuqaleni kowaa-2016, iDRDLR iziphucule iinzame zayo ukuqhubela phambili ijkqubo yokhutshelo eAnhalt. La mandla matsha abe nomphumela wokusekwa kweCommunal Property Association (CPA) ngoAgasti 2016. Eli qumrhu linikwe uxanduva lokumela uluntu lwaseHaarlem kwiingxoxo eziphathelelene nokukhutshelwa kwefama nokuqinisekisa ngokuba amacandelo nezivumelwano zikho ukulungiselela ulawulo lwefama xa ixesha leCasidra lifikelele esiphelweni ngoJuni wama-2018. Ukuhamba okuthe gqolo kwabasebenzi kwiDRDLR, kube nomphumela wokuhla ngamandla kwesantya ze kwabangela imingeni kukuqhubela phambili. ICasidra ityunjwe njengomlawuli wokusebenza kwifama yaye iKomiti yoLawulo, equlunqwe ngeCPA, iDRDLR, iWCDoA neCasidra yasekwa ukukhokhela imicimbi yeqhinga yolawulo.

11

IsiCwangciso soPhuhliso (uqeqesho) saphuhliswa yiCasidra ze samkelwa yiKomiti yoLawulo. Inkqubo ijolise ekuqeqesheni nokubeka iliso kumalungu anyuliweyo eCPA kulawulo lokusebenza lefama ukulungiselela ukuxhobisa iCPA ukwenzela ukulawula ifama emva koJuni 2018. IiProjekti Ubume boqoqosho belizwe bubangela ukuguqulwa kokujoliswe kuko kubekwe ngokutsha kwemali karhulumente yaye iziphumo ziyabonakala kwizabelo zenkxaso-mali yomnikelo weeprojekti. Oku kogezelela kwimpembelelo ethintelayo yembalela engapheliyo ekhoyo kwicandelo. Ezi meko zinyanzelisa ukuyilwa kothelelwano olungundoqo ukufunyanwa kwezisombululo zoyilo eziya kuxhasa nokunika ixabiso kubaxhamli. ICasidra iqalise ilige lokuphembelela nokuthethana noomasipala ukulungiselela ukukhuthaza iinkonzo zolawulo lweprojekti yayo ngenzame zokuxhasa oogunyaziwe bengingqi beLED kunye neenkqubo ezifana nezo. Iintetho ezininzi zenziwe koomasipala yaye iingxoxo sezikho ukulungiselela ukuhlola amathuba. Le nkqubo ilungiselelaniswe neNkqubo eBanzi yoPhuhliso lwaMaphandle (CRDP) yeWCDoA ukulungiselela ngokuqinisekisa ngekhono elikhulu lempembelelo nokunokwenzeka ngexesha elinye. ICasidra iqukumbele inkqubo yeSebe leMicimbi yeNdalo ephathelelene nokutshatyalaliswa okuxhotyiswe ngoomatshini kotyani olungaqhelekanga ngakwiBerg River ngoMatshi 2016. Malunga neehektare ezingama-360 zomhlaba kumgama ongama-74km weBerg River wacocwa kummandla wonxweme. Le nkqubo ibe nomphumela wokukhusela amanzi alungiselelwe imveliso yezolimo. ICasidra ibubona obu budlelwane njengothelelwano lweqhinga ngolwazi lwezibonelelo ezinikezelwa yinkqubo. ICasidra ukuqhubela phambili ityumbe ukumilisela inkqubo elandelayo eya kuthi iqaliswe ngoJuni 2017. Ngenxa yemfuneko yemanyuwali yabasebenzi yale nkqubo, iCasidra iya kuyila inani elikhulu lemisebenzi yethutyana kwisithuba seminyaka emibini elandelayo. Inkxaso eqhubekayo kumafama asakhulayo kunye noluntu lokulima iyanikezelwa ngeCASP, uphuhliso lomsebenzi waseFama kunye nangeenkqubo zeCRD.

ICasidra ilawula ngokunjalo idesika yeLREAD ethi izame ukunceda icandelo labachaphazelekayo abanomdla yaye ababandakanyekayo kuhlaziyo lomhlaba. Le ofisi isebenza ngokusondeleyo neCandelo loHlaziyo loMhlaba leWCDoA. Uninzi lwemibuzo ephethethweyo lunxulumene nengcebiso emalunga nentengo yomhlaba, inkxaso-mali kunye nenkonzo eyelele apho xa kuthelekiswa nezigqibo zokukhutshelwa komhlaba. Uluhlu lonxibelelwano nabachaphazelekayo nangona kunjalo lube nomphumela wophuhliso loyilo olulula “lwendlela yokukhokhela” kunye nenkcazelo enekhono elungiselelwe uhlaziyo lomhlaba.

ICasidra ngokunjalo inikezele ngeenkonzo zolawulo lweprojekti kunye nenkxaso kwiiprojekti zeCapeNature, iprojekti yeSchool Jobs Fund, iCatchment Management Agencies LandCare. Umbulelo nokuncoma Ndithanda ukubulela nokuncoma uSihlalo weBhodi yaBalawuli beCasidra ngenkxaso yayo eqhubekayo, intembeko nesikhokhelo kunyaka wonke. Ndithanda ngokunjalo ukubulela amalungu eBhodi yaBalawuli ngobunkokheli babo obunempembelelo. Ubunkokheli babo busincede ekuzalisekiseni isigunyaziso sethu.

Egameni leCasidra ndithanda ukwenza umbulelo ongazenzisiyo kuMphathiswa Winde ngokuthathela ingqalelo umsebenzi weCasidra, inkxaso yakhe eqhubekayo kumsebenzi wethu, umbono wakho wenkampani nokuzibophelela ekuyileni ubume obuncedayo apho iCasidra inganakho ukwenza

impembelelo enkulu. Enkosi ngokunjalo kwi-Ofisi yoMphaththiswa ngenkxaso yenu.

KuNksk. Isaacs, iHOD kunye noMlawuli Ophezulu weSebe lezoLimo, kunye nabo bonke abasebenzi abakwisebe, iCasidra ingathanda ukwenza umbulelo ngenkxaso yakho eqhubekayo nokusithemba, ngeli thuba nisithatha njengamaqabane, noxanduva oluhlangeneyo lokunikezelwa kweenkonzo kubantu nakwiingingqi zoluntu lwephondo.

12

Ilizwi elilodwa lombulelo kuSihlalo weKomiti yeSigxina kunye nawo onke amalungu ngohlolo lwabo lomsebenzi wethu kunye nenkxaso nengqwalasela yeenzame zethu ukunikezela okulungileyo kubaxhamli beenkonzo zethu.

Kubo bonke eCasidra, umbulelo omkhulu ongazenzisiyo ngothando lwenu, ukuzinikela, ukuzibophelela nesimo sendlela enimilisela ngayo umsebenzi wenu nokusebenzela abaxhamli benkonzo beli phondo ngokuqaqambileyo. Ndiyanibulela. Singa sonke singafumana ukwaneliseka xa sifumana impumelelo esithe sanikela kuyo ukuyila nokuqhubeka ngolonwabo ukuxhasa, ukunika inkonzo nokunceda iingingqi zoluntu nabantu bephondo lethu.

_______________________________ Michael Brinkhuis IGosa lesiGqeba eliPhezulu Casidra SOC Ltd 24 ku-Agasti ngo-2017

ICANDELO A: INGCACISO NGOKUBANZI

INGXELO YOXANDUVA NOKUQINISEKISA UKUCHANEKA KWENGXELO YONYAKA

Ngokolwazi lwethu noko sikholelwa kuko, siqinisekisa oku kulandelayo: Zonke iinkcukacha neemali ezichaziweyo kwiNgxelo yoNyaka azahlukanga kwiingxelo zemali eziphicothiweyo nguPricewterhouseCoopers (Pwc) Inc noBoshoff Visser. Ingxelo yoNyaka igqibelele, ichanekile kwaye ayinazimpazamo. INgxelo yoNyaka ilungiswe ngokwemigaqo yeNgxelo yoNyaka njengoko ikhutshiwe nguNondyebo weSizwe. Iingxelo zemali zoNyaka (Isigaba E) zilungiswe ngokwemigangatho esebenzayo yeGRAP kwiziko loluntu. Osemagunyeni lokunika ingxelo iimali unoxanduva lokwenza amalungiselelo eengxelo zemali zonyaka ngezigqibo ezenziweyo kwezi nkcukacha. Osemagunyeni lokunika ingxelo unoxanduva lokumisela nokuphumeza inkqubo yolawulo lwangaphakathi, weyenzelwe ukubonelela ngesiqinisekiso sokunyaniseka nokuthembeka kweenkcukacha zoMsebenzi, iinkcukacha zezabasebenzi neengxelo zemali zonyaka. Abaphicotho-zincwadi bangaphandle bavakalisa uluvo oluzimeleyo ngeengxelo zemali zonyaka. Ngokoluvo lwam, iNgxelo yoNyaka fibonakalisa imisebenzi, iinkcukacha zoMsebenzi, iinkcukacha zezabasebenzi nemiba yezemali zeziko loluntu kunyaka-mali ophele ngomhla wama-31 kuMatshi ngo-2017.

___________________ Michael Brinkhuis IGosa lesiGqeba eliPhezulu 24 ku-Agasti ngo-2017

___________________ GA Oliver Usihlalo 24 ku-Agasti ngo-2017

ICANDELO A: INGCACISO NGOKUBANZI

IINDLELA ZOKUZIPHATHA

UMBONO

Ukuba ngumbhobho wohlumo woluntu oluzimeleyo noluzinzileyo. UMNQOPHISO

Ukwandisa amathuba oPhuhliso lwezoLimo noQoqosho kwiindawo ezisemaphandleni ngokokugqwesa kolawulo lweprojekthi. IXABISO

Ukunyaniseka: Sisebenza ngendlela yokuziphatha kakuhle sithembekile, sinyanisekile, sifanelekile kwaye sizimisele.

Ukuziphatha ngokusesikweni: Senza umsebenzi ogqwesileyo sinesimo esihle owenziwa ngabantu abanezakhono abasebenza ngeyona ndlelaihambelana noshishino. Inkathalo: Sifuna okona kungcono kulungele abafumana iinkonzo zethu nabasebenzi, sibaphathe ngentlonelo kwaye sizifake ezihlangwini zabo, ngelixesha sinonelela ukungafani kwethu.

Siqhuba ngendlela yophuhliso: Songeza ixabiso eluntwini nakwishishini ukuqinisekisa uhlumo oluzinzileyo. Ubuchule neendlela ezintsha: Sizimisele ekufumaneni izisombululo ezingcono nezinozinzo

ICANDELO A: INGCACISO NGOKUBANZI IMITHETHO NEZINYE IZIGUNYAZISO

IziGunyaziso zoMgaqo-siseko UMgaqo-siseko waseMzantsi Afrika, 1996 neMgaqo-siseko Wephondo Wentshona koloni (Umthetho we-1 ka-1998):

Imimandla abasebenzisana kuyo ngokoMthetho iSizwe nePhondo: o EzoLimo o IziCwangciso noPhuhliso loMmandla o Ukulondolozwa koMhlaba o EzoKhenketho o Urhwebo o Uphuhliso lwasemaPhandleni o Micimbi yokusiNgqongileyo

Imimandla yomsebenzi wePhondo ngokoMthetho: o Provincial planning

14

ICANDELO A: INGCACISO NGOKUBANZI IMITHETHO NEZINYE IZIGUNYAZISO

IziGunyaziso zezoMthetho Imiba yabasebenzi:

Basic Conditions of Employment Act (Umthetho wama-75 ka-1997)

Employment Equity Act (Umthetho wama-55 ka-1998)

Labour Relations Act (Umthetho wama-66 ka-1995)

Pension Funds Act (Umthetho wama-24 ka-1956)

Public Holidays Act (Umthetho wesi-6 ka-1994)

Skills Development Act (Umthetho wama-97 ka-1998)

Skills Development Levies Act (Umthetho we-9 ka-1999)

Tobacco Products Control Act (Umthetho wama-83 ka-1993) Imiba yezeMali:

Companies Act (Umthetho wama-71 ka-2008)

Income Tax Act (Act 58 ka-1962)

Preferential Procurement Policy Framework Act (Umthetho wesi-5 ka-2000)

Public Finance Management Act (Umthetho woku-1 ka-1999)

Ezinye iziGunyaziso zezoMthetho:

Broad- Based Black Economic Empowerment Act (Umthetho wama-53 ka-2003)

Conservation of Agricultural Resources Act (Umthetho wama-43 ka-1983)

Consumer Protection Act (Umthetho wama-68 ka-2008)

National Credit Act (Umthetho 34 ka-2005)

Promotion of Access to Information Act (Umthetho wesi-2 ka-2000)

Sub-division of Agricultural Land Act (Umthetho wama-70 ka-1970)

Regulation of Interception of Communications and Provision of Communication related Information Act (Umthetho wama-70 ka- 2002)

Annual Sectoral Determination 13: Farm Worker Sector, South Africa IziGunyaziso zoMgaqo-siseko

Iziphumo zeSizwe zesi-4,5,6,7 neze-10

IiNjongo eziCwangcisiweyo zePhondo zoku-1,2,3,4 neze-5

IsiGunyaziso seKhabhinethi yaseCasidra: “Uphuhliso lwezoLimo nezoQoqosho ngokomba wasemaphandleni nokuVuselelwa kweMihlaba” in terms of Resolution 271/2007 of the Provincial Cabinet

Inkqubo yokuVuselelwa kweMihlaba nokunxulumene noko (LARP)

IsiCwangciso esiHlangeneyo soKhuseleko lokufumaneka kokutya nesijongene nezondlo

Inkqubo yeIlima Letsema

Inkqubo yoPhuhliso olubanzi lwasemaphandleni (CRDP)

IsiCwangciso sokuKhula nesoPhuhliso sePhondo

IsiCwangciso soPhuhliso seeNdawo zePhondo

IziCwangciso eziHlangeneyo zoPhuhliso zooMasipala

Inkqubo enika iNkxaso ebanzi kwezoLimo (CASP)

Inkqubo eHlangeneyo yoKhuseleko lokufumaneka kokutya nejongene nezondlo

IsiCwangciso esiHlangeneyo soKhuseleko lokufumaneka kokutya

National Development Plan

SA National Disaster Management Framework

15

ICANDELO B: INGCACISO YOMSEBENZI

16

ICANDELO B: INGCACISO YOMSEBENZI UBUME BESEBE

17

ICANDELO B: INGCACISO YOMSEBENZI

INGXELO YOMPHICOTHI-ZINCWADI: IINJONGO EZIMISELWE KWANGAPHAMBILI

IPricewaterhouseCoopers iqhuba ngokwakaloku nje iinkqubo eziyimfuneko zophicotho-zincwadi kwingcaciso yomsebenzi ukulungiselela ukunikezela ngengqinisekiso efanelekileyo ngendlela yokunikezelwa kwezigqibo zophicotho-zicwadi. Izigqibo zophicotho-zincwadi kumsebenzi xa kuthelekiswa neenjongo ezimiselwe kwangaphambili zibandakanyiwe kwingxelo eya kubalawuli.

Khangela kwiphepha lama-96 ukuya kwelama-100 leNgxelo Ezimeleyo yaBaphicothi-zincwadi, epapashwe kwiCandelo E: iNgcaciso yeMali.

ICANDELO B: INGCACISO YOMSEBENZI UHLAHLELO LWESIMO: UBUME BOKUNIKEZELWA KWENKONZO

ICasidra inoxanduva lokulawula iifama zikarhulumente ezintathu de ezi fama zibe zikhutshelwe kumacandelo oluntu. IWaaikraal neAmalienstein zezeSebe leMisebenzi kaRhulumente noThutho, ze iAnhalt ibe phantsi kolawulo lweThrasti yoMphathiswa weSizwe woPhuhliso lwaMaphandle noHlaziyo loMhlaba. I-Anhalt ngumhlaba onguMthetho wesi-9 ojongwa phantsi kweTransformation of Certain Rural Areas Act (TRANCRAA) kwenkqubo yenguqu ethi iDRDLR inoxanduva kuwo.

I WCDoA iqukumbele izivumelwano neCasidra ukulungiselela ulawulo lweWaaikraal neAmalienstein isithuba esingangeminyaka emihlany de kube ngumhla wama-31 kuMatshi 2020. Amaqhinga enguqu ayilwa ngowama-2010 kulungiselelwa ezi fama, kodwa iWCDoA ichaze into yokokuba akukho nkxaso-mali ekhoyo elungiselelwe la maqhinga. Oku akuyethisanga amandla iCasidra ekubeni iqalise ngemiqathango ethutyana kunye neenkqubo ezizezinye zemveliso ngenzame zokuvelisa ingeniso engaphezulu kwezo zithintelo zokuqhubeka namashishini angenzi nzala, isandisa amanye yaye iqalisa ngemisebenzi emitsha enomngcipheko omkhulu efana nemveliso yembewu yemifuno.

EWaaikraal, imiba ethile yeqhinga yamiliselwa ngenkxaso-mai eyathi yavelisa njengenxalenye yeNkqubo eBanzi yoPhuhliso lwaMaphandle (CRDP) elungiselelwe iDysselsdorp. Injongo yolu phuhliso ilungiselelwe ifama okokuba ibonelele ngemveliso kwiDysselsdorp apho uncedo lunokwenzeka khona.

I WCDoA ichaze into yokokuba isicwangciso soshishino esikwinqanaba eliphezulu sokujongana nenkxaso-mali yeemfuno zophuhliso kunye nesikhokhelo zokhutshelo olungakho kuluntu lwase-Amalienstein naseWaaikraal kufuneka luququzelelwe ngokusetyenziswa kwe-UTA. Kwisithuba sowama-2016, uMasipala waseKannaland kunye neDRDLR zibandakanyekile kule nkqubo elungiselelwe iAmalienstein. Kwagqitywa kwinto yokokuba iCasidra iya kuhlala kwisigunyaziso sayo ze ihlaziye kuphele ingxelo yexesha elidlulileyo yesixa samanzi esilungiselelwe ummandla ze igunyazise uxwebhu olubonisa inkqubo namanyathelo afunekayo phambi kokuba ukhutshelo lwefama lube lunokwenziwa. Ukutyunjwa komcebisi wezobunjineli ukulungiselela ingxelo yamanzi kwagqitywa. Njengoko iyoHlaziyo loMhlaba ekwiCasidra yanikwa uxanduva lokuqalisa ngeentxoxo zohlolo kulo mba.

Ngoko, iCasidra iya kunceda, kwixa elizizayo, inkqubo yokukhutshelwa komhlaba yaye ayikwazi kuba ngumqhubi wenkqubo.

Isivumelwano sokulawulwa kwe-Anhalt phakathi kweCasidra neWCDoA siphele ngomhla wama-31 kuMatshi 2016 yaye njengoko inkqubo yenguqu igena kumanqanaba okugqibela, isivumelwano esitsha solawulo bekufanele ukuba sibe siqukunjelwe neDRDLR kunye noMbutho omtsha osekiweyo wePropati yoLuntu (CPA) waseHaarlem, owabhaliswa ngowama-2016. Ukhutshelo lolawulo nesivumelwano soxhobiso de kwaba ngumhla wama-30 kuJuni 2018 sayilwa saze samkelwa ngamaqela amathathu saze isivumelwano sasayinwa yiCasidra, kodwa ayikasayinwa yiDRDLR. Casidra, ngoko, ilawula iAnhalt ngaphandle kwesivumelwano esingasayinwanga, kodwa oku kuya kuba ngumonakalo kuluntu nolawulo olungenankathalo lwe-asethi ukuba ngaba iCasidra ingayeka ingabandakanyeki apho. Ngoko, iCasidra igqibe ngokuqhubeka ngesivumelwano nje kuphela somlomo kunye neCPA, kodwa uqeqesho olubanzi nesicwangciso sokubekwa kweliso sasikho esilungiselelwe iCPA okokuba ithathe ulawulo lwefama phambi kokuphela kwesi sithuba.

18

Izicelo zenkxaso-mali zokumilisela isicwangciso sokuxhobisa azibanga nampumelelo yaye ngoku ziya kuxhaswa ngoku ngemali ngengeniso evela efama. Ukubhaliswa kwenkampani ukulawula ifama kuyaqhutywa.

Ukumiliselwa kwenkxaso-mali yeNgxowa-mali yeMisebenzi, elixabisa elizizigidi ezi-R4.2 okulawulwa

yiHortgro, kuqaliswe ngoMatshi 2017. Iihekthare ezili-14 zamabhoma ziya kubuyiselwa endaweni

yazo kwisithuba seminyaka emine.

IKomiti yoLawulo yasekwa yaye iqulathe iDRDLR, iWCDoA, iCasidra kunye neCPA. Le Komiti inoxanduva lokwenza izigqibo zeqhinga kunye neCasidra ezimeleyo ngokusebenza kwezi zikhokhelo zeqhinga. Ikhono leCPA lokuthabatha izigqibo ezisekwe kwimithetho-siseko ezinzileyo kokuphambili okudingekayo kubandakanyeko oluyimpumelelo lweCasidra kwinkqubo.

Kubhekiselelwe kubume bezolimo, uxinzelelo lweendleko luyafunyanwa kwimisebenzi yokufuya eMzantsi Afrika (okt. Iindleko zengeniso zanda ngaphezulu kokuhla nokunyuka kwamandla emali). Nangona imeko injalo kuzo zontathu iifama, ibonakala ngokucacileyo kwimeko yeAnhalt apho imajini ngehekthare nganye ihle ngama-34% ukususela ngowama-2003 nangona ixabiso elitsha eliphezulu labalimi lingena kule ngeniso.

Ukulawula iindleko ezisoloko zisanda, imiqathango kufuneka icokisiswe ukulungiselela ukwandisa ukusebenza kakuhle nemveliso. Oku kuqulathe iinkqubo ezingcono nokulinganiswa kwemveliso yomntu ngamnye, kodwa ngokunjalo nokuchongwa kwezityalo/izilwanyana/amabhoma angenamveliso ze kufakwe endaweni yayo leyo ivelisa imveliso. Yinjongo yaBalawuli ukuqhubeka imilisela itheknoloji kunye neenkqubo ukulungisa ukugcinwa kwerekhodi ukude kuye kwinto yokuba ukufumaneka kwenzala okuvela kweyona yunithi incinane ibe nakho ukulinganiswa.

Amaxabiso empahla eninzi aphantsi koxinzelelo ngenxa yokuhla koqoqosho loMzantsi Afrika nololwelizwe. Kwisithuba sowama-2016, iAnhalt ibe nengeniso erekhodiweyo ngenxa yokwanda kwemveliso okuba buthathaka beRandi.

I-Amalienstein lilinge elingenanzala ngenxa yobuncinane bederi, iindleko zokusebenza eziphezulu ngenxa yezakhiwo ezininzi nezibonelelo efama ngokunjalo nokunqongophala kwemveliso nemali yophuhliso. Ukuveliswa kakhulu kobisi kunoko kudingekayo okube nomphumela wexabiso eliphantsi kunye nexabiso eliphezulu lombona ngenxa yembalela ebe nempembelelo embi kwingeniso, yaze ideri yangenisa nje kancinane. Isimo siyakuqhubeka ngowama-2017, kodwa siya kudanjiswa ngowama-2018, njengoko iWCDoA inikezele ngenkxaso-mali ukufakela isibonelelo esidala sonkcenkceshelo. Oku kuya kwandiswa kokuveliswa kwedlelo okube nomphumela weemazi zenkomo ezininzi ezinokuthi zigcinwe yaye, ngoko, isikali soqoqosho esigcono.

Imveliso yembewu yaqaliswa, kodwa kancinane ngenxa yemingcipheko neendlela zokusebenza eziphakamileyo. Ngowama-2016, imveliso engaphezulu kohlahlo lwabiwo-mali yafunyanwa. Ukuyenza ifama ive yenengeniso, ezinye zezindululo kwiqhinga lenguqu kuya kufuneka zixhaswe ngemali.

EWaaikraal, ilusini, izityalo zembweu yemifuno, iitumato (ziveliselwa iziko lokomisa eDysselsdorp) kunye nerosemary elungiselelwe ukuveliswa kwe-oyile zaveliswa. Ezi zityalo zidinga abasebenzi abaninzi de babe ngabaqeshwa bethutyana abangama-200 baqeshwa ngexesha lokutyala nokuvuna, yaye ifama inempembelelo engamandla eDysselsdorp. Ngenxa yokuveliswa ngaphezulu kwesidingo kwembewu ngowama-2015, iinkampani ezithengisa imbewu ziezivumelwano zokuthengwa ezinyiniweyo ezifumanekauyo ngowama-2016 kunye nezityalo zembewu ezinqongopheleyo ezithya zatyalwa. Ngowama-2017, isivumelwano safunyanwa esivela kwi-J W Seed. Ngenxa yobushushu obukhulu nokoma kwesimo sezulu sasehlotyeni, imveliso yeetumato yaba phantsi kunonyaka ongaphambili okube nomphumela njengokuba yenze ingeniso kwiminyaka engaphambili.

Imbalela iqale ukuba nempembelelo ekuqaleni kowama-2017, njengoko iStompdrift Dam lithe loma kwaze ngoko akwabinakho ukunkcenkceshelwa kwelusini. Amanzi agcinwa kumadama okugcina asefama ukunceda imbewu yetumato ngowama-2016 ukulungiselela izityalo zembewu ngowama-2017. Imbalela ibe nempembelelo kukungena nokuphuma kwemali yefama kwafuneka iCasidra ibonelele ngenkxaso-mali yethutyana.

19

Kubonwe kwangaphambili ukuba ifama iya kuphelelwa yingxowa-mali ngoSeptemba 2017 nenqanaba eliphezulu leengxoxo kufuneka ziqhutywe neWCDoA ezimalunga noncedo lwembalela.

Into yokokuba iWaaikraal neAmalienstein ingabinakho ukubhalisela iVAT kuba zifumana inkxaso-mali karhulumente, kuncedisile ngaphezulu ekubeni zibe azenzi ngeniso.

Ubudlelwane babasebenzi kunye nempilo-ntle yabaqeshwa yaqwalaselwa ezifama ngokusetyenziswa kweeforam zabasebenzi kunye neenkqubo zempilo-ntle. ICasidra kunyanzeleke okokuba ilungise amaqhinga okuqhelisa abasebenzi ukubalungiselela ukungena ezikhundleni zaBalawuli beFama, njengoko aBalawuli ababini berhoxile kwisithuba seminyaka emibini edlulileyo ukuya kuqala eyabo imfuyo. Umngcipheko wokurhoxa uyaqwalaselwa ngokuthi kuqeshwe yaye kuqeqeshwe abancedisi. Ukungabi nakho ukunikeza aba basebenzi babambe kwezi zikhundla, izikhundla ezisigxina kubangela umngeni. Imisebenzi yokufuya eAmalienstein imbalwa kakhulu okokuba kubekho uMncedisi woMlawuli kodwa uMphathi waqeshwa othe waqeqeshwa ukumxhobisa ukulungiselela ukuba abambe iintambo kwimisebenzi yesiseko yoMlawuli, ukuba kunokuvela isidingo. Ukuqhubeka kobusela nokungena kwiifama ngokungekho mthethweni kwandile de kwafuneka okokuba kuqeshwe oonogada. Izibonelelo nazo ziyonakaliswa ukwenzela ukuzithengisa njengentsimbi elahliweyo. Oku kunye nomphumela wokunyuka kweendleko ze-inshorensi kuzibeke iindleko zokusebenza kwefama phantsi koxinzelelo olungummangaliso. Iprojekti yokuCocwa okuKodwa kweBerg River liSebe leMicimbi yeNdalo yaqukunjelwa kwisithuba sokuqala sekota yokuqala yonyaka wokunikwa kwengxelo. Iprojekti iphantsi kwenkqubo yeminyaka emininzi yaye akubangakho kukhutshelwa kwenkxaso-mali kwiCasidra okwenziwayo kwisithuba sonyaka-mali wokunikwa kwengxelo. Uhlobo lomsebenzi kunye nemingcipheko yokhuselo idinga iikontilaka ezithile ezinekhono, enganikeliyo kwiintsuku zabantu, kodwa iindleko ezangenelelweyo zenziwa ngethuba lomiliselo. Ilindelekile into yokokuba icandelo lesibini leprojekti liya kuvelisa iintsuku zomntu ezininzi, kodwa ngeendleko eziphantsi. Umiliselo lweli nqanaba liya kuqala kunyaka-aUmiliselo lweli nqanaba liya kuqala kunyaka-aUmiliselo lweli nqanaba liya kuqala kunyaka-maalkj omtsha. Iprojekti yeZikolo zeNtshona Koloni iqalise ngesithuba sonyaka wokunikwa kwengxelo phakathi kwenani lokungaqiniseki. Ulibaziseko kukuqukunjelwa kweMemorandam yesiVumelwano kuthathe ithuba elide kunokuba kulindelekile. Iprojekti yayiphakathi kuqala kweSebe looMasipala kunye neBhanka yoPhuhliso yamaZantsi eAfrika. ISebe lezeMfundo livbe ngumngcini wale projekti. Njengoko siqukumbela unyaka wokunikwa kwengxelo, kusekho iinguqu ekufuneka zenziwe ukuqinisekisa ngento yokuba injongo yeprojekti ihlangatyeziwe. Nangona kunjalo, ngokusekwe kumava angaphambili ngeeprojekti ezilolu hlobo, apho abachaphazelekayo abaninzi bebandakanyeka, kuthatha ixesha elide ukumilisela iprojekti ingakumbi xa ingaphandle kwesigunyaziso seCasidra. Uxanduva lweCasidra kukuhlawula imivuzo. Nangona kunjalo, iidima ezangezelelweyo ezilungiselelwe iSebe lezeMfundo kufuneka zithatyathwe yiCasidra ngokunjalo. Oku kuthe kwabeka uxinzelelo olwangezelelweyo kwizibonelelo ezikhoyo eCasidra.

Ngesivumelwano esandisiweyo sothelelwano phakathi kweCasidra neCapeNature, ulungiso novuselelo ngokutsha kwisakhiwo esangezelelweyo nolwakhiwo lwezibonelelo zangaphandle zolonwabo eVrolijkheid Reserve zagqitywa. Uthethwano lokumiliselwa kwezinye iiprojekti zeCapeNature luyaqhubeka yaye kuya kunikezelwa ingxelo kunyaka-mali omtsha.

Uncedo kwiWCDoA olubhekiselele kumangenelo achongiweyo alungiselelwe abanini-mihlaba abaMnyama kunye namafama orhwebo kwiNkqubo yeNkxaso yoQoqosho lwezoLimo luqhubile ngokumiliselwa kokuGcinwa kweRekhodi yeMali kunye neNkqubo yokuNgena kwiMarike. Uvavanyo lwenkxaso yamangenelo olwenziweyo kumafama lwagqitywa kwikota yesithathu. Ngokweempendulo ezivelileyo, uninzi lwamafama lwafumana amanqaku kwinkonzo enikezelweyo angaphezulu komndilili.

Uncedo lokuqukunjelwa kwe-Agri Worker Household Census kwiziThili zooMasipala ebezisele ezine luqhutyiwe ngowama-2016. Ubalo lwabantu lwaqhutywa ze lwagqitywa eWest Coast, eCentral Karoo, e-Eden nakwiMetropole ngesithuba sekota yokunikwa kwengxelo.

20

Icandelo leWCDoA loLawulo lweZibonelelo zoZinzo lineenkqubo ezintathu, ezizezi iLandCare, iDESP neEPWP ejolise ekwadiseni imveliso nozinziso lwezibonelelo zendalo. Zonke ezi zimiliselwe yiCasidra ngemijikelo yeminyaka emininzi. Ukulungiselela iprojekti yoQoqosho oLuhlaza lweBerg River, phantsi kweLandCare, ama-R680 000 akhutshelwa kwiCasidra. Injongo yeengxowa-mali yayikukuphuhlisa izinto ezingathi zibe nokuthengiswa ezenziwe nge-bhayomesi evela kutyani olungaqhelekanga oluphuma kwiBerg River.

ICasidra ifumene ithuba lokunceda i-MTO kwiprojekti yayo yamahlathi eGrabouw nakwimimandla eyingqongileyo. Nangona kunjalo, iprojekti yaphuma emgaqweni ngenxa yeekontilaka ezingasebenzi kakuhle kunye neembambano zoluntu. ICasidra igqibe ekubeni ingaqhubekeki neprojekti ukuthintela umonakalo ongaphezulu wesidima ngenxa yemingeni engaphandle kwisigunyaziso sethu.

ICasidra ifumene umthamo omkhulu wezikhalazo nezicelo zenkxaso-mali yemali-mboleko ukulungiselela amashishini amancinane. Uninzi lwezicelo ibezezemali yoxabangelo kwiikontilaka zenkonzo ezinikezelwe ngamaSebe karhulumente kunye noomasipala. Oku akuchaphazelanga nje kuphela amashishini amancinane, kodwa kube nempembelelo ethye ngqo ekufunyanweni kwemali ukulungiselela ooKopolotyeni abaxhaswa ngeNkqubo eHlangeneyo zoPhuhliso lwaMaphandle kwiindawo zasemaphandleni. Inkxaso-mali ekhutshelweyo evela kwiDEDAT kube nokwenziwa kuphela ekupheleni kwekota yesithathu.

Ekuxhaseni iWCDoA kwiProjekti yabo yoPhuhliso lweNkxaso yoMfama, iCasidra incede kuvavanyo loMbutho ongekho phantsi koLawulo lukaRhulumente othe wenza isicelo senkxaso-mali. ICasidra incede ngaphezulu iiNGO ezili-12 ezikhethwe zoququzelelo ezithi zichanabe abasebenzi be-Agri kuxhotyiso oluninzi lwentlalo nophuhliso lwamalinge kwiPhondo leNtshona Koloni. Isixa-mali esigaphezulu esingama-R550 000 sakhutshelwa kwiCasidra ukulungiselela ukuququzelela upapasho lobhengezo “Abundant Harvest” olubonisa amalungu e`Foram yaBasebenzi’ bePrestige Agro kunye nomsitho “iAgri Go Talent“ elungiselelwe abasebenzi bezolimo.

Inkxaso yolawulo lweMali kwiBhunga laBachaphazelekayo kwiindawo zasemaphandleni iqhubile kwisithuba sonyaka wokunikwa kwengxelo yonyaka. Akukho zindawo zintsha ezithe zachongwa eNtshona Koloni liSebe leSizwe loPhuhliso lwaMaphandle.

ICasidra ngokwakaloku nje inikezela ngenkxaso yolawulo nomiliselo lweeprojekti elungiselelwe iaquaculture, iigusha noboya (ezetyisayo), imfuyo, iinkozo kunye namaqela empahla yorhwebo yokhuseleko. Uxhotyiso lwabasebenzi abaninzi lwayilwa ukulungiselela ukumelana nomsebenzi ongaphezulu.

Uhlahlo lwabiwo-mali lwesizwe olunyiniweyo, kunye nesimo sokupolitikwa kwemicimbi yohlaziyo lomhlaba, yimingeni engundoqo echaphazela amalinge ohlaziyo lomhlaba. IDesika izikise ekusebenziseni amathuba ohlaziyo lomhlaba anakho ukusebenziseka yaye idinga amangenelo amancinane ukuwenza abe ngasebenzayo ngokunjalo nolungelelwaniso lwamacandelo okufuya kusetyenziswa iPhepha laMalungelo eAgri BEE. Amanqaku amaninzi angoHlaziyo loMhlaba apapashiwe yaye ngokunjalo nopapasho kwikhompyutha kwarhoqo ngenyanga kwiwebhusayiti yeCasidra ukuvuselela ingxoxo nokukhuthaza ubungakanani obupheleleyo benguqu yesimo soshishino lokufuya nokungabi bubunini bomhlaba kuphela. Inkqubela phambili elungileyo yenziwe ngokuqulunqwa kobhengezo olungoyilo loHlaziyo loMhlaba kunye neendlela ezilungileyo.

I-UTA isanikezela ngenkonzo enexabiso ngokuhambelana nenkxaso yobuchule eyenziwa ifumaneke ukulungiselela ucwangciso, imali, umthetho, nolungiselelo loququzelelo lwabenzi bezicelo kwinkqubo yenkxaso-mali yeCASP.

ICasidra iyaqhubeka ukunceda iWCDoA ngolawulo lokuNgena kwiMarike kunye neeNkqubo zeSimfini kubandakanywa uququzelelo nolungelelwaniso lweProjekti zoPhuhliso lwaMaphandle. IFarm Worker Household Survey yandiselwe kwiingingqi zaseWest Coast naseEden ngethuba lonyuaka wokunikwa kwengxelo.

Isibonelelo solawulo lweprojekti esekwe kwi-webhu, ebizwa ngokuba yiCasper, ethe yaphantsi kophuhliso ixesha elide, similiselwe njengomthombo ekuphela kwawo wolawulo lweenkcukacha zolwazi esilungiselelwe iiprokjekti. Ixabiso lale projekti ihambelana neNjongo yeQhinga lesi-5 ikhuthaza isidingo sembonakalo engaphezulu ekufuneka iphuhliswe yaye incede ekunikeni ingxelo nakulawulo. Abaxhamli benkonzo banakho ukufumana ingcaciso ngqo yeprojekti yabo ukulandela inkqubela phambili kunye nemiphumela kunikezelo lwenkonzo olungcono kumxhamli.

21

Isidingo esisoloko sisanda sokunikezela ubungqina noxanduva sibangele isidingo sokulungelelanisa iinkqubo zokusebenza. Umthwalo kwinkxas yolawulo wandile yaye uyinxalenye yezizathu ezilungiselelwe umiliselo lwesibonelelo sabasebenzi esilungiselelwe iCasidra. Uqinisekiso oluzimeleyo lokunikezelweyo, ukulunga, ukusebenza nohambelwano kwizidingo zomxhamli wacelwa ngabaphicothi-zincwadi bangaphakathi. Iindleko zoku zingaphaya kweziboneleloi zeCasidra yaye ulwabiwo olulodwa lwengxowa-mali lwenziwe yiWCDoA.

ICANDELO B: INGCACISO YOMSEBENZI UHLAHLELO LWESIMO: UBUME BOMBUTHO

Imisebenzi engundoqo yokusebenza yeCasidra yahlulelwa kwiYunithi yoLawulo lweProjekti (PMU) kunye neYunithi yoLawulo loBuchule (TMU). Olu lungiselelo luncede ekuhlanganisweni kunye kwemisebenzi ethe yanomphumela ngendlela ejolise kakhulu kwiiprojekti ezimiliselweyo ze zaxhaswa. Ulwamkelo lokusebenza olunqamlezileyo/lwendlela yesibumbelo, apho imisebenzi enikezele iinkonzo kunye nenkxaso komnye umntu, incede ekujoliswe kakhulu ze kufunyanwa amakhono omntu ngamnye nobuchule. IYunithi yoHambelwano yasekwa ngokunjalo, apho inikezela “ngomgca wolungelelwaniso” olulungileyo ukulungiselela ukubekwa kweliso kuhambelwano lwequmrhu kunye nemisebenzi yengqinisekiso yokulunga. Ulungelelwaniso luncede abasebenzi beCasidra babe baxakeke ngokufanelekileyo ze bawasebenzise kummandla wabo wobuchule. Lube nomphumela wokuphucula kukulunga nokunikezelwa kubaxhamli bangaphakathi nabangaphandle. Uqeqesho lwabasebenzi ngabanye, abachongwe ngamathuba ovavanyo lokwenziwa komsebenzi phakathi kwabalawuli nabasebenzi abaphantsi kolawulo lwabo, babe nakho ukuchonga lula nokulungisa ngokufanelekileyo. Uphuhliso lwabasebenzi luqwalaselwa ngeenkqubo zeMpilo-ntle noQeqesho kuwo onke amaziko kubandakanywa ne-Ofisi eyiNtloko, iOfisi yeNgingqi kunye neeprojekti zaseFama. Iinkqubo zeMpilo-ntle yoMqeshwa zithatyathwa njengamacandelo abalulekileyo empilo-ntle epheleleyo, kunye namalinge ayaxhaswa ngokwanelisayo ngabasebenzi yaye neenguqu kwindlela elungileyo yokuziphatha ebhekiselele kwimpilo yomntu kunye nololongo ziimpawu ezibalisa iblai zokokuba inkqubo ifezekisa iziphumela. Kwiiprokjekti zefama, le ngqikelelo inempembelelo ebanzi, njengoko amalinge abhekiseleliswe ekubandakanyeni uluntu lwefama ngokubanzi, ezithi zibandakanye amaqela olutsha, amaqela abadala, kodwa ngokunjalo neekhreshi kunye neekliniki. Le nkqubo yokulele isandla kumanani abantu basemaphandleni abathi ngamanye amaxesha angafikelelwa ngeenkqubo ezikhoyo zonxibelelwano lwentlalo osele lukho. Uqeqesho lwequmrhu kulo nyaka lujolise ngamandla kwimigangatho yenkonzo yomthengi ngenzame zokuphuculwa kwenqanaba lenkonzo enikezelwayo kubathengi abahlukeneyo esebenza kubo iCasidra. “Ilinge eliluhlaza” leCasidra libe ngumgangatho wendlela yokusebenza, njengoko abasebenzi bezama ukulandela iindlela ezingeyiyo ingozi kwindalo. Ngeli thuba le ndlela yokusebenza ikokhelela kwisimo esicocekileyo nesikhuselekileyo, isebenza ngokunjalo njengendlela yokulondoloza iindleko. Imiphumela elungileyo iyafezekiswa ngokulondoloza kwiindleko zokuhamba njengoko indlela ye-elektroniki, efane neSkype, isetyenziswa ukuqhuba iintlanganiso. Ulawulo olululo lwemlai lusoloko liyimbombo ekucengwayo ngayo lweendlela zolawulo lweCasidra. ICasidra ngokunjalo ifumene uphicotho-zincwadi olungenaziphene ngowama-2015/16. Ibe, ngoko, liwonga elikhulu kwiCasidra ukufumana ingqwalasela ngophicotho-zincwadi lwalo olungenaziphene kowama-2015/16 ngethuba lomsitho apho iphondo elifanelekileyo, amasebe kamasipala kunye namacandelo abe ewongwa ngabameli boMphicothi-zincwadi Jikelele we-SA.

22

INtshona Koloni yaqinisekiswa ngokusesikweni njengePhondo eliPhezulu kwimiphumela yophicotho-zincwadi lwephondo nolwengingqi ngowama-2015/16. Iinkonzo zeCasidra zinikezelwa kwiindawo ezisemaphandleni yaye zincedwa ziinkqubo zeWCDoA kunye neDEDAT zifunwa ngamandla kakhulu. Ukuza kuthi ga ngoku, abasebenzi ababelwe kwezi nkqubo zisoloko zingapheli ukuba nabantu ekuncedeni oosomashishini abaninzi basemaphandleni abadinga inkxaso. Ukuza kuthi ga ngoku, iCasidra izama ngawo onke amathuba akhoyo kuphembelela ukulungiselela ukuxhathisa kwinkxaso-mali ekhoyo elungiselelwe ezi nkqubo. ICasidra yaphinda kwakhona yanesivumelwano sokuba yiarhente yomiliselo ukuqhubeka ngenkqubo yokususwa kwezityalo ezingaqhelekanga ngakwiBerg River. Ngeli thuba injongo ephambili ikukulawula utyani olutshabalisayo olungaqhelekanga kudonga lomlambo, iCasidra iphembelela amaqabane okokuba atyele imali kolu ncedo lwebhayomesi oluvelisiweyo. Oku kukhokhelela kukweziwa kwezinto ezinokusetyenziswa ezifana nesigcina-kufuma emhlabeni, ifanitshala yeplanga yangaphandle, njl. njl. Oku kukhokhelele ekuyilweni ngaphezulu kwemisebenzi. ICasidra inesivumelwano ngokwakaloku nje neWCDoA sokulawula iifama zikarhulumente e-Amalienstein naseWaaikraal. Iifama zonakele kakhulu ngenxa yembalela evelele iphondo. Kwifama iAnhalt, inkqubo yokhutshelo ifumene amandla okoko kusekwe iCPA ngowama-2016. ICasidra imiselwe ngokwakaloku nje kwiNkqubo yoPhuhliso ukulungiselela ukuqeqesha/ukubeka iliso amalungu eCPA okokuba ekugqibeleni athabhathele kuwo imisebenzi yolawulo lwefama ngowama-2018.

UHLAHLO LWABIWO-MALI OLUSELEYO PHANTSI KOLAWULO LOWAMA-2016/17

23

UPHUHLISO LOMGAQO-NKQUBO OLUNGUNDOQO KUNYE NEENGUQU ZOMTHETHO

Imfuno yeCandelo loLawulo-mali leSizwe lokumiliselwa kweCentral Supplier Database (CSD) ukususela ngomhla woku-1 kuEpreli 2016 njengomthombo omnye wokunikezelwa kwenkcukacha zolwazi kubangele imingeni emikhulu kuthengo lwempahla ngokuhambelana nolwamkelo nezibonelelo zabanikezeli benkonzo, kunye nenani eliminyiweyo labanikezeli benkonzo abakhoyo eliminyiweyo. Iinguqu ezikho rhoqo kwisiboniso sokunikwa kwengxelo ezenziwe liCandelo loLawulo-mali zibe nomphumela kuhlaziyo oluqhubekayo lwezigunyaziso neenkqubo ezilungiselelwe uhambelwano. Imithetho emitsha yothengo lwempahla olukhethekileyo yabhengezwa ngowama-2017 ze yaphinda yasebenza ukususela ngomhla woku-1 kuEpreli 2017. Imithetho yemali nomgaqo-nkqubo wokuthengwa kwemali ihlaziyiwe ukulungiselela ukwamkela ezi nguqu kwangethuba.

IINJONGO EZIJOLISE KUMPHUMELA WEQHINGA

Iinjongo Ezijoliswe Kwiziphumo Ezicwangcisiweyo1

ICasidra ibonelela ngenkonzo yolawulo kuMnyango wezoLimo weNtshona-

Kapa ukuphumelelisa iinjongo zabo.

Iinjongo Ezicwangcisiweyo

Kumgaqo-nkqubo olungiselelwe iSebe loPhuhliso lwaMaphandle kunye noHlaziyo loMhlaba (DRDLR) iNkqubo yoKwabekwa kwakhona, epapashwe ngoMeyi 2011, ichazwa njengenyaniso into yokokuba ubukhulu beehekthare ezizigidi ezi-6 zomhlaba wolimo okhutshelwe ngeNkqubo yoHlaziyo loMhlaba awunayo imveliso yaye usilele.

Isizathu esiye soku kukuba, kwiimeko ezininzi, umhlaba ubuwabelwe kumaqela amakhulu abaxhamli ngaphandle kwamalungiseleli ayimpumelelo eziko ukulungiselela ukunceda ukusetyenziswa okunemveliso nozinzo komhlaba.

Isizathu sesibini sesokuba akukho nkxaso yaneleyo elungelelanisiweyo ethe yanikezelwa kubaxhamli abathe, kumathuba amaninzi, banamava nekhono elincinane lamava olimo nolawulo.

Isizathu sesithathu sesokokuba kubekho ukungalungelelaniswa kakuhle phakathi kweNkqubo eBanzi yeNkxaso yoLimo (CASP) kunye neNkqubo yoHlaziyo loMhlaba, yaye inkxaso enikezelwayo ayikwazanga ukulungisa zonke iimfuno zabangenayo abatsha kummandla wemveliso yezolimo ngendlela elungelelanisiweyo nebanzi.

Ichaziwe into yokokuba akukho khono laneleyo kurhulumente elilungiselelwe umiliselo olupheleleyo lwezi nkqubo.

Ngokuhlanganiswa kwamava olimo nolwazi namakhono okulawulwa kweprojekti kunye neenkqubo ezifanelekileyo zemali nolawulo, iCasidra iya kuqhubeka ukuxhasa iSebe ngokukhutshelwa kweengxowa-mali ezivela kwiCASP. Iiprojekti eziqikelelwa kuma-230 zoHlaziyo loMhlaba zixhaswa yiWCDoA ngokuthengwa kwempahla kwinkxaso-mali yomnikelo elungiselelwe ukunikezelwa kwezakhiwo kwizicwangciso ezamkelweyo zoshishino lweprojekti.

Elinye ilinge lokuxhasa le njongo kukubandakanyeka kwiQhinga leMveliso yoLimo leDAFF, kubume bophuhliso lwamaphandle yaye libotshelelwe kwinjongo yohlaziyo olunxulumene nomhlaba. Amalungiselelo eziko eqhinga lenkxaso ehlangeneyo asekwe kwindlela yempahla yorhwebo. Imveliso ethile namava entengiso ayahlanganiswa kwiiKomiti zeZabelo zeProjekti yeMpahla yoRhwebo (CPAC), elungiselelwe impahla nganye yorhwebo kwezisithoba yaye isetyenziselwa ukuvavanywa kweeprojekti ukulungiselela ukufaneleka nokunikezela inkxaso-mali yeCASP kubenzi bezicelo.

24

iCasidra iya kudlala indima ebalulekileyo kuququzelelo lweenkqubo zempahla ethile yorhwebo, isebenze njengomabhalane kubo, ze imilisele izicwangciso zoshishino ezamkelweyo zempahla yorhwebo apho iCasidra

ibandakanyeka.

Iifama ezintathu ezizezikarhulumente (ezizezeSebe loPhuhliso lwaMaphandle noHlaziyo loMhlaba kunye neSebe lePhondo lezoThutho neMisebenzi kaRhulumente), ukususela kwakudala ngowama-1980 njengeeprojekti zokubuyiselwa komhlaba, zilawulwa yiCasidra egameni

leWCDoA.

Amaqhinga enguqu asele elungisiwe aya kuqhutyelwa phambili kwisicwangciso-nkqubo sezicwangciso zeqhinga, iimfuno zohlahlo lwabiwo-mali nesibophelelo ngabaphathi ukuqukumbela ezi projekti zoHlaziyo loMhlaba.

iWCDoA inoxanduva lokuququzelela iCRDP ekukhetheni imimandla eNtshona Koloni ngenjongo zokuyila iingingqi zololuntu zasemaphandleni zibe zezivuselelekileyo, ezizizinzileyo.

Iinjongo zeqhing zenkqubo zichazwa njengoku kulandelayo:

Onke amasebe ephondo kunye noogunyaziwe bomasipala abanikezela ngeenkonzo ngendlela elungelelanisiweyo nehambelanayo ngokusekwa kweekomiti zoququzelelo lwamasebe.

Ukufakwa kwiziko kwamacandelo ombutho woluntu ukuxhobisa iingingqi zoluntu ngokuhambelana nokuchongwa nokumiliselwa kweeprojekti ezintsha.

Ukumiliselwa kweeprojekti zoqoqosho, zophuhliso loluntu nezezibonelelo ukuququzelela ukukhula koqoqosho.

Uqeqesho lwamakhono ukulungiselela abantu abanganangqesho.

Kuyilwe ingqesho ezinzileyo elungiselelwe abantu abangenangqesho.

Ukuphuculwa kokhuseleko lokutya ngokusetyenziswa kwamangenelo kwinqanaba lasekhaya.

Nangona iSebe liya kujolisa kwindima yokujongana nabemi ekulungiseni ubume beziko ukulungiselela umiliselo, iCasidra iya kujolisa kumiliselo lweeprojekti ezichongiweyo ngokunikezela ngeenkonzo ezilungileyo zolawulo lweprojekti.

Unxulumaniso kwiKhadi lamanqaku leCandelo likaRhulumente: UMthengi (wangaphandle)

Konke

Okuphunyeziweyo Ukuphumelela kwale njongo icwangcisiweyo kunxulumene ngokupheleleyo kwaye kuyachazwa kwiNkqubo yesi-2

Iinjongo Ezijoliswe Kwiziphumo Ezicwangcisiweyo 2

Nika inkxaso yoqoqosho kwezekhaya nakumaphulo ophuhliso loosomashishini kwiingingqi zamaphandle ukudala nokwenza lula ukukwazi kokusingqongileyo, kwenze lula ukhulu loqoqosho nokudala imisebenzi, ngokuthi lunyuse ukuphunyezwa kwamaphulu aluhlaza, ngokubonelela ngenkxaso nangengcebiso kuqoqosho.

25

Iinjongo Ezicwangcisiweyo

Uqoqosho lweNtshona Koloni, njengomnikeli obalulekileyo kuqoqosho lwesizwe, lugxininisa ukubaluleka kwamangenelo karhulumente kunye nomgaqo-nkqubo ukugcina nokukhokhela ukukhula koqoqosho.

Nangona icandelo lezolimo lunokuba yimbombo yengqiqo nengqondo yophuhliso lwamaphandle, isimo esilungiselelwe uqoqosho lolimo oluyimpumelelo, umsebenzi wentlalo nendalo ngowona unikela ngokupheleleyo kuphuhliso lwamaphandle.

Xa kuqwalaselwa uphuhliso lwamaphandle, ingqalelo kufuneka ithatyathelwe ikhono elililo lophuhliso lwemimandla kamasipala ukulungiselela ukuyila ubume obuthi buxhase utyalo-mali lwecandelo langasese oluya kuyila amathuba azinzileyo emisebenzi kwiingingqi zoluntu lwasemaphandleni. Uphuhliso lwasemaphandleni alunakuba sisigunyaziso ekukuphela kwaso sesebe elinye. Amangenelo aphuma kwii-arhente zikarhulumente, amaqumrhu aphantsi kolawulo lukarhulumente kunye necandelo langasese aya kudingeka ukulungiselela ukwenza impembelelo ebonakalayo.

Kulo mba, amacandelo angundoqo obume obuncedayo ukulungiselela amalinge ophuhliso loqoqosho kufuneka abandakanywe:

Amanqanaba awandisiweyo amakhono

Ukufumana uluhlu olupheleleyo lweenkonzo zophuhliso lweshishini

Ukulunga kwemarike nelungelo lokungena

Ukufunyanwa kwengcaciso yoshishino kumafama amancinane noosomashishini kwimimandla yasemaphandleni kunokuba ngungqu phambili wokukhula koqoqosho nokuyilwa kwemisebenzi, kodwa okuyinyaniso iNtshona Koloni kokokuba iindawo zenkxaso zoshishino ezikhoyo ezibalulekileyo ezili-14 zikummandla waseKapa, xa kuthelekiswa nenye kuphela ekummandla omkhulu wasemaphandleni.

Iinjongo zeqhinga zenkqubo zichazwa njengoku kulandelayo:

Ukuququzelela uxhotyiso loqoqosho loosomashishini abakhulayo kunye namashishini amancinane.

Ukuququzelela ulwazi lwamathuba oqoqosho ngokuphuculwa kwelungelo lokufumana kumalinge emali nangengawo awemali.

Ukunceda ekuyileni ubume obuthi buxhase utyalo-mali lwecandelo langasese ngocwangciso olufanelekileyo lwecandelo likarhulumente kunye notyalo-mali kwiingingqi zoluntu lwasemaphandleni.

Ukukhuthaza ukumiliselwa kwamalinge aluhlaza.

Ukuyila ubume obuncedayo nokuququzelela inkxaso yoqoqosho nokubekwa kweliso.

ICasidra iya kudlala indima yolawulo lweprojekti nakuyiphi na kwiiprojekti

ezichongiweyo ezithe zisingathe ezi njongo zeqhinga zingasentla.

Unxulumaniso kwiKhadi lamanqaku leCandelo likaRhulumente: UMthengi (wangaphandle).

Konke

Okuphunyeziweyo Ukuphumelela kwale njongo icwangcisiweyo kunxulumene ngokupheleleyo kwaye kuyachazwa kwiNkqubo yesi-2, yesi-3 neyesi-4

26

Iinjongo Ezijoliswe Kwiziphumo Ezicwangcisiweyo 3

Lawula izixhobo zokusebenza ngokusebenzayo nangokuqinisekisa imbumba yolawulo olululo ukuphumelelisa uphicotho-ncwadi olupheleleyo.

Iinjongo Ezicwangcisiweyo

Iqumrhu elifana neCasidra lingonikezelo olufanelekileyo lwenkonzo ngenkxaso yamasebe karhulumente ngenjongo ethile. Kufuneka, ngoko, incedwe okokuba ibe nekhono eliyimfuneko nokuba nakho ukujolisa kumsebenzi okhoyo. Iinkonzo zenkxaso yeNkampani (ezemali nolawulo, izibonelelo zabasebenzi, ubudlelwane boluntu kunye nonxibelelwano netheknoloji yengcaciso) kufuneka zilungelelaniswe ngendlela apha yokokuba zibe zixhasa amasebe anikezela iprojekti ngendlela efanelekileyo nesebenzayo.

Ngaphezulu, ukugcinwa kwabasebenzi iya kuba ngummandla ophambili weqhinga.

Ulawulo lwequmrhu lweCasidra, iBhodi yalo neekomiti zilungelelaniswa yaye zaziswa ngemithetho-siseko ze yeNgxelo ka-King III. ICasidra ngokunjalo izithatha ngokuzimisela iindlela zokusebenza zabantu neqhinga elilulahla. Uzinziso lombutho ngumcimbi ophambili kwiBhodi neqela lolawulo.

Unxulumaniso kwiKhadi lamanqaku leCandelo likaRhulumente: Izimali; IiNkqubo zaNgaphakathi noMqeshwa nokuFunda nokuKhula (Ngaphakathi).

Konke

Okuphunyeziweyo Ukuphumelela kwale njongo icwangcisiweyo kunxulumene ngokupheleleyo kwaye kuyachazwa kwiNkqubo yoku-1, yesi-2, yesi-3 neyesi-4

Iinjongo Ezijoliswe Kwiziphumo Ezicwangcisiweyo 4

Phuhlisa uphumelelise uPhuhliso loMfuziselo weCasidra ngo2020.

Iinjongo Ezicwangcisiweyo

Okunikezelwa ngokwakaloku nje kweCasidra sele kwakhelwe:

Kumakhono olawulo lweprojekti

Kumaqumrhu olawulo afanelekileyo

Kwiinkqubo zemali ezifanelekileyo

Kukhuphiswano oluphambili ngenxa yoyilo olubhekiselele kushishino

Kwindlela yokusabela kwiimfuno ezifuna ukulandelwa

Kwixesha elidlulileyo abathengi bebenyiniwe kumasebe amabini ephondo, angala iWCDoA kunye neDEDAT kunye nonikelo kubaxhamli ngamnye ngeenkqubo ezithile eziqhutywa ngamasebe amabini.

Ngokusekwa kwirekhodi yokusebenza, amakhono nokubunjwa, iCasidra

inakho ukuthengisa iinkonzo zayo kwamanye amasebe karhulumente.

ICasidra iphuhlise uyilo olusephepheni ekuphuhliseni nasekumiliseni

amalinge aphuhlisayo kwimimandla esemaphandleni yeNtshona Koloni.

27

ICasidra ithe yafikelela kwinqanaba kuhambo lwayo apho ifuna ukolulela isandla ngaphandle ze ixhobise ngakumbi abathathi-nxaxheba boluntu ukulungiselela ukumilisela amalinge ophuhliso aqhutywa ziziphumo. Inkampani ixhibe ukuseka icandelo loqeqesho nophuhliso elinokuthi libe na ukunikezela ngomthombo wengeniso owangezelelweyo kwiCasidra. Oku

kuya kusinceda ekunikeleni kuphuhliso lwabasebenzi kwiPhondo.

ICasidra ivavanye kwakhona ubume bayo bombutho kwisithuba sowama-2013 nowama-2015 ukuqinisekisa ngolungelelwaniso kunye neqhinga layo. Ngethuba lenkqubo icacile ito yokuba le ibe ilinyathelo lokuqala ekuqinisekiseni ngento yokuba `isimo seCasidra silandela iqhinga’. Uninzi lweenkampani ezisebenza kakuhle kwihlabathi eziqhutywa ngeprojekti zimilisele ngokusesikweni isimo sesibumbelo ukwandisa ukusetyenziswa okufanelekileyo kwezibonelelo nokuqinisekisa ngokwaneliseka komthengi. Ngaphezulu, isimo sesibumbelo sinikela kukusekwa kombutho wokufunda, njengoko sinikezela ngamathuba amaninzi ahlukeneyo kubasebenzi. ICasidra ngokwakaloku nje isebenzisa isimo sesibumbelo esingekho sikweni, kodwa idinga ukuba senziwe sibe sesikweni ukuqinisekisa ngomiliselo olululo nololongo.

ICasidra izimisele ukuhlola ukusekwa okupheleleyo kolawulo lweprojekti

yesimo sombutho ngowama-2020.

Unxulumaniso kwiKhadi lokuSkora likaRhulumente: UMthengi (Ngaphakathi); IiNkqubo zaNgaphakathi kunye nokuFunda nokuKhula koMqeshwa (Ngaphakathi).

Konke Okuphunyeziweyo

Ukuphumelela kwale njongo icwangcisiweyo kunxulumene ngokupheleleyo kwaye kuyachazwa kwiNkqubo yoku-1, yesi-2, yesi-3 neyesi-4

Iinjongo Ezijoliswe Kwiziphumo Ezicwangcisiweyo 5

Ukugcina nokwandisa amandla olawulo lweeprojekthi njenge-arhente ephumeza jikeleleuqeqesho lolawulo lweprojekthi neenkqubo zeenkcukacha.

Iinjongo Ezicwangcisiweyo

ICasidra kudingeka ukuba isoloko iqhuba ‘ukulola isarha’ ngokuqinisekisa ngoqeqesho oluqhubekayo olubalulekileyo lolawulo lweprojekti kubasebenzi bayo ukulungiselela ukunceda inkampani ukuba ibe liqela elisebenza kakuhle eligqwesayo kubuchule beprojekti. ICasidra ayinakho ukunikezela inkonzo elungileyo ukuba ngaba ityeshela uphuhliso lwabasebenzi bayo. Ingqikelelo ‘yombutho ofundayo’ udinga ngokunjalo ukuba uxhaswe ngenkxaso yetheknoloji yengcaciso kubalawuli beprojekti kunye nenkqubo esebenzayo yolawulo lolwazi.

Unxulumaniso kwiKhadi lokuSkora likaRhulumente: UMthengi (Ngaphandle); IiNkqubo zaNgaphakathi kunye nokuFunda nokuKhula koMqeshwa (Ngaphakathi).

Konke

okuphunyeziweyo Ukuphumelela kwale njongo icwangcisiweyo kunxulumene ngokupheleleyo kwaye kuyachazwa kwiNkqubo yoku-1, yesi-2, yesi-3 neyesi-4

28

Iinjongo Ezijoliswe Kwiziphumo Ezicwangcisiweyo 6

Ukuphuhlisa nokukhulisa amashishini amatsha ngokufumaneka kweendleko nngokwezinga longa lonyaka le-3%.

Iinjongo Ezicwangcisiweyo

ICasidra SOC Ltd kufuneka inkqenkqeze phambili ukuthengisa iinkonzo zayo kwamanye amasebe karhulumente. Ukuqinisekisa ngozinzo lwexa elizayo, inkampani idinga ukuchonga nokuphuhlisa iimarike ezintsha ukulungiselela ukuvelisa ingeniso eyangezelelweyo. Oku kuya kwenziwa kungakhange kube kushenxiwe kokujoliswe kuko okuphambili okusekwe kwisigunyaziso sayo. Amakhono awodwa eCasidra namandla angayenza okokuba izibeke kwinqanaba lokuba ngumnikeli wenkonzo engakhethwayo ngamasebe ephondo nawesizwe.

Unxulumaniso kwiKhadi lokuSkora likaRhulumente: UMthengi (Ngaphandle); Izimali (Ngaphakathi).

Konke

Okuphunyeziweyo Ukuphumelela kwale njongo icwangcisiweyo kunxulumene ngokupheleleyo kwaye kuyachazwa kwiNkqubo yesi-3 neyesi-4

ICANDELO B: INGCACISO YOMSEBENZI

IINJONGO EZIJOLISE KWIZIPHUMO EZICWANGCISIWEYO

INKQUBO YOKU-1: IINKONZO ZEQUMRHU

INJONGO Injongo yenkqubo kukubonelela ngobunkokheli, ngesikhokelo esicwangcisiweyo nangeenkonzo zenkxaso efanelekileyo kwiinkqubo ezithile zeCasidra. INKQUTYANA

1.1 Ubudlelwane boluntu, ukuThengisa noNxibelelwano

1.2 ULawulo lweMali 1.3 ULawulo lwezaBasebenzi 1.4 UQeqesho lweQhinga 1.5 ULawulo lweQumrhu

ULUHLU LWEENJONGO ZEQHINGA

INkqubo 1: IiNkonzo zeQumrhu

INkqutyana 1.1: Ubudlelwane boluntu, ukuThengisa noNxibelelwano

Injongo eCwangcisiweyo yoku-1

Ukubonelela ngeenkonzo zoNxibelelwano lwangaphandle nolwangaphakathi kwinkampani nakwiiprojekthi (SG, 3, 4 ne 7)

Ingxelo

yenjongo

Dala uphawu lokuphaphamisa ngokunyusela phezulu iNkampani, iiprojekthi neenkonzo ngolungiselelo-nkonzo zonxibelelwano zangaphakathi nangaphandle.

Isisekelo UPhuhliso nokumiliselwa kweqhinga lokuthengisa nonxibelelwano nesicwangciso sokusebenza ngokulawula ukuqulunqwa nokupapashwa kwalo lonke ubhengezo olulungiselelwe uhambelwano lwequmrhu ngeenkonzo ezilungileyo zohlelo.

Ubhengezo lwenkampani luya kujolisa kumathuba okuthengisa asimahla okanye angadli mali ininzi. Uhlobo lwequmrhu lenkampani luya kusoloko lubekwe iliso.

29

Ukuthengiswa nokukhuthazwa kwenkampani kuya kujolisa kwimarike elungileyo, njengoko kuchazwe kwiqhinga.

Ukuvuselela nokukhuthaza kubonakele ngokunjalo kuyinxalenye xa kufunwa ushishino olutsha kulungiselelwa inkampani.

Inkcazelo

noBudlelwane

Iinjongo zoBuchule besi 3, besi4, nobesi 6

INkqutyana 1.2: ULawulo lweMali

Injongo eCwangcisiweyo yesi-2

Ukunikezela ngeenkonzo zolawulo ezifanelekileyo nezisebenzayo kwinkampani

nakwiiprojekthi (SG4)

Ingxelo

yenjongo

Ukuqinisekisa ngokuhambelana nayo yonke imithetho yemali esebenzayo nemigaqo, ingakumbi uMthetho woLawulo lweMali kaRhulumente noMthetho weeNkampani.

Isisekelo Ixesha elinikiweyo ngokomthetho liyafezekiswa.

Izithintelo ezingqongqo zohlahlo lwabiwo-mali zilindeleke ngowama-2016 yaye ziya kuba nomphumela wololongo olungqongqo kakhulu kwinkcitho.

Ukumiliselwa kweCSD kuya kubva ngumngeni kwiimfuno zohambelwano.

Ingxelo ngenkxaso-mali yomnikelo nokurheshayo kweVAT phakathi kweCasidra njenge-arhente kunye nomfama kunganomphumela wenguqu kwiinkqubo nokunikwa kwengxelo nokugcinwa kweencwadi nakuniko lwengxelo.

Inkcazelo

noBudlelwane

Iinjongo zoBuchule besi 4

INkqutyana 1.3: ULawulo lwezaBasebenzi

Injongo eCwangcisiweyo yesi-3

Ukubonelela ngeenkonzo zezabasebenzi ezifanelekileyo nezisebenzayo

kwinkampani nakwiiprojekthi (SG3 ne 5)

Ingxelo

yenjongo

Ukunikezela ngeenkonzo ezifanelekileyo zolawulo lwezabasebenzi:

Ngokukhuthaza impilo-ntle yabaqeshwa

Ngobudlelwane obulungileyo babasebenzi

Ngesimo esiphuhlisa ngokupheleleyo abasebenzi

Isisekelo Kumiliselwe amalinge ama-4 empilo-ntle nolwakhiwo lweqela

Iintlanganiso zekomiti yomsebenzi ezi-4 kunye neentlanganiso ezishedyuliweyo ezi-4 zeforam yabasebenzi

Kumiliselwe iimvavanyo zokusebenza ezi-3

Inkcazelo

noBudlelwane

Iinjongo Zobuchule besi 4 ne 5

INkqutyana 1.4: UQeqesho lweQhinga

Injongo eCwangcisiweyo yesi-4

Ukubonelela ngoqeqesho oluCwangcisiweyo kwinkampani (SG4 ne 5)

Ingxelo

yenjongo

Ukuqinisekisa ngozinzo lweCasidra kwixesha elizayo njengenkampani elawula iiprojekthi ngokugqwesileyo.

Isisekelo

Isifundo esiqinisekisiweyo sangaphakathi solawulo lweprojekti

Abaqeshwa abali-124 abaqeqeshiweyo

Iibhasari zobuchule ezi-4 zolawulo lweprojekti

30

Inkcazelo

noBudlelwane

Iinjongo zoBuchule besi 4 ne 5

INkqutyana 1.5: ULawulo lweQumrhu

Injongo eCwangcisiweyo yesi-5

Ukuqinisekisa ngolawulo loshishino (SG4)

Ingxelo

yenjongo

Ukunikezela ngeenkonzo ezifanelekileyo nezisebenzayo ngokuhambelana nezona zenzo zolawulo loshishino

Isisekelo Imisebenzi yolawulo lwequmrhu leCasidra ngendlela iBhodi kunye neeKomiti zayo ezilungelelaniswe ngayo ziqulunqwa ngomthetho-siseko weNgxelo kaKing III. ICasidra ngokunjalo ithatha iindlela zokusebenza zabantu bayo ngokuzimisela neqhinga eliLuhlaza. Uzinzo loMbutho ngumcimbi weBhodi neqela loLawulo.

Inkcazelo

noBudlelwane

Iinjongo Zobuchule besi 4

INJONGO ECWANGCISIWEYO YOKO KUJOLISWE KUKO NGONYAKA KA-2016

INkqubo 1: IiNkonzo zeQumrhu

Injongo

eCwangcisiweyo

Okona kuPhunyeziweyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyeziweyo

2016/2017

Ukunxaxha koko kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya kokona

kuPhunyeziweyo

ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani leenkonzo zoNxibelelwano lwangaphandle nolwangaphakathi

8

8

8

- -

Inani leenkonzo zolawulo lwemali olusebenzayo nolufanelekileyo

15

15 15

- -

Inani leenkonzo zezabasebenzi ezifanelekileyo nezisebenzayo

13 19 15 -4

Ekujoliswe kuko okucwangcisiweyo akuzange kukhutshelwe ngokwakaloku nje ngokwakujoliswe kuko kwarhoqo ngekota kwiNkqutyana 1.3.

Inani longenelelo loQeqesho oluCwangcisiweyo

23 24 24 - -

Inani leenkonzo zenkxaso yembumba yoshishino

10 10 10 - -

31

IZALATHISI EZIPHAMBILI ZOMSEBENZI, EKUJOLISWE KUKO OKUCWANGCISIWEYO NOKONA KUPHUNYELELWEYO

INkqutyana 1.1: Ubudlelwane boluntu, ukuThengisa noNxibelelwano

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunyez

iweyo

2013/2014

Okona kuPhunyez

iweyo

2014/2015

Okona kuPhunyez

iweyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyez

iweyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani lezipapasho ezithe zaqokelelwa zaze zapapashwa

- 7

7

7

7 - -

Inani leziganeko ezihleliweyo/zalungelelaniswa

- 1 1 1 1 - -

INkqutyana 1.2: ULawulo lweMali

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunye

ziweyo

2013/2014

Okona kuPhunyezi

weyo

2014/2015

Okona kuPhunyezi

weyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyezi

weyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

ukuya kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Iingxelo zophicotho-zincwadi lwangaphandle

olungenachaphaza lwezemali

- 1 1 1 1 - -

32

INkqutyana 1.3: ULawulo lwezaBasebenzi

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunyeziweyo

2013/2014

Okona kuPhunyeziw

eyo

2014/2015

Okona kuPhunyeziw

eyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyeziw

eyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani lamalinge empilo nawokwakhiwa kweqela amiliselweyo

- - 4 4 - -

Inani leentlanganiso zekomiti yabaqeshwa

nezeforam yabasebenzi

- - 8 8 - -

Inani lohlolo lomsebenzi wenkampani ngokubanzi

oluququzelelweyo

- 4 3 3 3 - -

INkqutyana 1.4: UQeqesho lweQhinga

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunyez

iweyo

2013/2014

Okona kuPhunyezi

weyo

2014/2015

Okona kuPhunyezi

weyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyezi

weyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

ukuya kokona

kuPhunyeziweyo ngo-

2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Ukuvunywa kwezifundo

zolawulo lweprojekthi

- - 0 1 0 -1

Uvavanyo olusileleyo kunye neenkonzo zeSETA.

Inani lamalinge ophuhliso nawoqeqesho ahambelana nesicwangciso seCasidra

- 40 23 24 24 - -

33

INkqutyana 1.5: ULawulo lweQumrhu

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunyez

iweyo

2013/2014

Okona kuPhunyeziwe

yo

2014/2015

Okona kuPhunyezi

weyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyezi

weyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Ukungenisa iiNgxelo zeMali zoNyaka, CIPC, okubuyisiweyo ngonyaka kweB-BBEE, uhlahlo lwabiwo-mali, isiCwangciso soShishino nokunikwa abaChaphazelekayo kudityanisiwe ngokwemimiselo kaNondyebo

- 10 10 10 10 - -

UKUSEBENZA KWENKQUBO

INkqutyana 1.1: Ubudlelwane boluntu, ukuThengisa noNxibelelwano

Ukumiliselwa kokujoliswe kuko yimiqondiso yokwenziwa komsebenzi kwafezekiswa njengoko kwakucwangcisiwe kwisiCwangciso seQumrhu sowama-2016/17. Lonke ubhengezo, olubandakanya isiCwangciso seQumrhu, iNgxelo yoNyaka iileta yeendaba yarhoqo ngeKota kunye neencwadana ezahlukeneyo zokuthengisa zaqulunqwa, zapapashwa ze zakhutshelwa kubo bonke abachaphazelekayo kwangethuba. INkqutyana 1.2: ULawulo lweMali

ICasidra ifezekise ingxelo yayo yama-28 yophicotho-zincwadi lwangaphandle olungenaziphene

kwiingxelo zemali.

INkqutyana 1.3: ULawulo lwezaBasebenzi

ICasidra ikholelwa ngamandla kwinto yokokuba ukuba ngaba sikhulisa abantu bethu, siya kuba sikhulisa ushishino lwethu. Iinkqubo zophuhliso lwabasebenzi ngumbono obalulekileyo kumbutho yaye ijolise ekwandiseni amakhono nokuphucula ubuchule bamalungu eqela lombutho. Kunyaka odlulileyo, icandelo leMicimbo yaBasebenzi ityale imali eninzi kwimpilo-ntle yomqeshwa kunye namalinge okwakhiwa kweqela, kujoliswe kwimiba enezihloko eqalela kubudlelwane nomthengi kunye nonxibelelwano njengemimandla ekujoliswe kuyo.

Ubume obuzinzileyo bobudlelwane babasebenzi bugcinwa ngemijelo evulelekileyo yonxibelelo, iintlanganiso yekomiti yomsebenzi, iintlanganiso zeforam yabasebenzi kunye neenkqubo ezisebenzayo zangaphakathi zokuqwalaselwa kwezikhalazo.

ICasidra, inesimo esiqutywa ngumsebenz esijolise ekwandiseni umphumela wawo nawuphi na umqeshwa ngokuhambelana nokulunga nobuninzi, ngoko kuphuculwa indlela yokusebenza epheleleyo yeCasidra nokunikezelwa kwenkonzo.

34

INkqutyana 1.4: UQeqesho lweQhinga

Isicelo esingekafezekiswa seCasidra sokuqinisekiswa njengomnikeli woqeqesho siya kunceda ngokunjalo ekuxhobiseni abachaphazelekayo kumakhono ayimfuneko ngendlela yokumilisela uYilo loPhuhliso. Inkqubo yoqinisekiso lwenkqubo yeCasidra yinkqubo ende, esoloko ingaphandle

kokwenziwa kwesicelo solawulo lwequmrhu.

INkqutyana 1.5: ULawulo lweQumrhu

ICasidra iqulunqe imithetho kunye neCandelo loLawulo-mali ze yangenisa iiNgxelo zayo zoNyaka

zeMali, iCIPC, iingxelo zonyaka zeB-BBEE uhlahlo lwabiwo-mali, isiCwangciso seQumrhu kunye

neSivumelwano saBanezabelo kwangethuba.

IQHINGA LOKULUNGISA IMIMANDLA YOKUSEBENZA NGAPHANTSI KOKULINDELWEYO

Ayikho.

IINGUQU KOKUJOLISWE KUKO OKUCWANGCISIWEYO Ayikho.

UNXULUNYANISO LOKUSEBENZA NOHLAHLO LWABIWO-MALI

Inkqubo

2015/2016 2016/2017

Ulwabiwo-mali

Eyona Nkcitho

Inkcitho (engaphezulu)/ engaphantsi

Ulwabiwo-mali

Eyona Nkcitho

Inkcitho (engaphezulu)/ engaphantsi

IiNkonzo zeQumrhu

R R R R R R

UbuDlelwane bukaWonke-Wonke, uRhwebo noNxibelelwano

448 807 370 211 78 596

307 098

253 660

53 438

ULawulo lweziMali 3 783 639 3 800 365 ( 16 726)

4 162 605

6 996 143

(2 833 538)

Ubuchwephesha

kwiiNkcukacha (IT) 319 612 212 888 106 724

336 554

218 735

117 819

ULawulo lwaBasebenzi

12 496 113 11 280 409 1 215 704

13 991 351

12 439 061

1 552 290

URhulumento

loBambiswano 67 033 7 685 59 348

70 649

36 481

34 168

CAPITAL 1 706 000 1 255 200 450 800

1 203 000

793 209

409 791

IYONKE 18 821 204 16 926 758 1 927 898 20 071 257 20 737 289 (666 032)

=Le nkqubo okuphambil kuyo inomsebenzi wenkxaso. Ixabiso lay lisekuxhaseni amasebe omsebenzi

okokuba anikezele ngenkonzo yobugcisa.

35

INKQUBO YESI-2: ULIMO NOHLAZIYO LOMHLABA

INJONGO Ukulawula iifama ezithile zikarhulumente (umz. e-Anhalt, e-Amalienstein naseWaaikraal)

ngendlela ezinzileyo ukugqithisela oku kumaziko afanelekileyo.

Ukuqinisekisa ngendlela ezinzileyo yokunika inkxaso kumafama amatsha nazinzileyo (kubandakanywa abaxhamla kuvuselelo lomhlaba nabasebenzi basezifama).

INKQUTYANA 2.1 ULawulo lweeFama zikaRhulumente 2.2 INkxaso yoMfama noPhuhliso

ULUHLU LWEENJONGO ZEQHINGA

Injongo eCwangcisiweyo yoku-1

Ukulawulwa kweefama zikarhulumente ngendlela ezinzileyo ukuze zigqithiselwe kwiziko elifanelekileyo ukuba lizifumane (SG 1)

Ingxelo yenjongo Ukubonelela ngomgomo kulawulo lweefama, ngendawo nangemali, kwiifama ezintathu ezichongiweyo zikarhulumente eNtshona Koloni ukuze ziphuhliswe ngokwamanyathelo amkelekileyo kwisicwangciso-qhinga sotshintsho zixhaswe yiWCDoA kwaye zizenzele imali; zizinze ingaphelanga iminyaka emli neminyaka emi-3 yekhontrakthi.

Isisekelo Iifama ezintathu zibe phantsi kolawulo lweCasidra iminyaka emininzi kodwa kube

ngowama-2010 kuphela apho iWaaikraal neAmalienstein ibe phantsi koxanduva

lolawulo lweWCDoA. Kwimeko yeAmalienstein injongo yokufikelela kuzinzo

kwisithuba seminyaka emihlanu yokuqala ayizange ifezekiswe njengoko inkxaso-

mali yayinganele ukumilisela naluphi na uphuhliso olutsha e-Amalienstein

njengoko kucetyisiwe liqhinga leNguqu. Uxanduva kule fama yayikukwandisa

imisebenzi esele ikho ngekhono lezibonelelo nokugcinwa kwee-asethi ukuze

zingatshatyalaliswa.

Ifama iWaaikraal yenza inxalenye yophuhliso lweCRDP ze yafumana inkxaso-mali

evela kwiCASP njengelinge lophuhliso loqoqosho kunye nomthombo

olungiselelwe uyilo lwemisebenzi engaphezulu novuselelo loqoqosho. Njengoko

kuya kuthatha iminyaka embalwa ukuba uphuhliso lube nefuthe lokuyila imali

ngokupheleleyo, inkxaso-mali iyadingeka ukuncedisa kwintsilelo yemali

yokusebenza ngaphaya kweminyaka emihlanu yokuqala. Intsilelo yenziwa

mandundu yinto yokokuba iVAT ingenakho ukubangwa yifama, kube ke kufana

nakwiAmalienstein. Imbalela ebenomphumela wokunqongophala kwamanzi

okunkcenkceshela kubangele ingxaki enkulu kuzinzo lwezemali lwefama yaye

inkxaso-mali esisongezelelo iya kudingeka ngowama-2017 ukuyigcina ifama

iqhutywa.

Ifama iAnhalt inengeniso yaye izinzile, kodwa ukususela ngowama-2016 asiyiyo

inxalenye yenkonzo yeCasidra kwiWCDoA. Ikomiti eLawulayo ithabatha

uxanduva lwale fama ukususela ngomhla woku-1 kuEpreli 2016. Ifama iya

kukukhutshelwa kwi CPA kunyaka olandelayo yaye iCasidra iya kuzalisekisa

igalelo lokubeka iliso nokuqinisekisa ngokhutshelo olungenaziphene loxanduva

kwinkampani yokusebenza entsha, ekusafuneka iqulunqiwe.

Ngowama-2016 isivuo esifunyenweyo sibe nemveliso ephezulu kunye nengeniso

ukususela okokoko iCasidra yaqalisa ukulawula ifama, yaye ifama ibe nentsalela

eyaneleyo ukulungiselela ukuxhasa ngemali yonke imisebenzi yayo kunye

nokutshintsha kwenkunzi.

36

Inkcazelo

noBudlelwane

Iinjongo Zobuchule besi 1

Injongo eCwangcisiweyo yesi-2

Ukuququzelela nokuphunyezwa kweeprojekthi zezolimo ukuze zixhamle

kwezemihlaba ngokwenkxaso-mali karhulumente (SG 1)

Ingxelo yenjongo Ukuphumeza iziseko ezingundoqo zolimo nenkxaso kwizibonelelo zemveliso

kwiifama ezixhamlayo eNtshona Koloni ngokweendlela abasebenzi abasebenzisa

izixhobo zolawulo lweprojekthi nezakhono ukuze ukuhanjiswa kweenkonzo kube

yimpumelelo kwaye kusebenze kwenxeke ngexesha elimisiweyo elivumeleke

ukuze kubekho ungenelelo.

Isisekelo Ngethuba leminyaka engaphambili, inkxaso-mali ekhutshelwe kwiCasidra

ukulungiselela injongo yokunceda iifama eziselungelweni lwabantu bangasese

ngezibonelelo, kungabandakanywa iingxowa-mlai ezilungiselelwe impahla

yorhwebo yokusebenza ngokuzimeleyo, ibe kummandla wezigidi ezingama-R55

ngonyaka. Inani leeprojekti ezinakho ukuxhaswa ngemali ngezi ngxowa-mali lihlile

ngenxa yobungakanani bezicelo zomnikelo ezifunyenweyo yaye zimalunga nama-

30, yaye zilindeleke okokuba zitsibe kule minyaka iandelayo mihlanu iya kuba nye

ngaphandle kweeCPAC ezimbini ezangezelelweyo ezithe zangezelelwa

kwiCasidra kwisithuba sowama-2015/16, kusangezelelwa malunga neeprojekti

ezili-12 kunye nezigidi ezili-R17.6 ezingaphezulu ngonyaka. IiProjekti zichakwa

kulo lonke iphondo zaye aziyakuphelela kummandla omnye wengingqi kuphela.

Ngenxa yokokuba ulimo luqhutywa ngokwamaxesha onyaka, uninzi lwezi projekti

ziiprojekti zeminyaka emininzi yaye ngenxa yokukhutshelwa kwenkxaso-mali evela

kwiSebe leSizwe ngezabelo ezine ezahlulwe kunyaka wonke, iiprojekti ziya

khutshelelwa kunyaka olandelayo ukulungiselela ukuqhubekeka komiliselo. Inani

leeprojekti ezikhutshelwayo lincitshiswe kakhulu kunyaka ngamnye, kodwa

alinakho ukunxwenywa ngenxa yokuba kusekho malunga nama-30 ekufuneka

ekhutshelwe kunyaka ngamnye.

ICasidra inikezela ngenkxaso yeziko kumaqela amabini empahla yorhwebo

ukuqinisekisa ngohambelwano kunye nomiliselo, nokunceda amanye asithoba

ngeenkonzo zomabhalane.

Iinkonzo zeUTA kubenzi bezicelo kwisicwangciso-nkqubo somnikelo weCASP

zizinzile yaye zimbalwa kakhulu izicelo zokuqukunjelwa kwezicwangciso

zoshishino ekufuneka ziphuhliswe ezamkelweyo. Kwiminyaka engaphambili zibini

ubuninzi eizphuhlisiweyo. Isidingo esisiso sesomnikelo kwizibonelelo ezithile

kunye nocwangciso lwemali kube zizicelo eziphakathi kwama-80 ukuya kuma-100

ngonyaka ngamnye, kodwa zihle zaya kutsho kuma-70 ngenxa yenguqu kwindlela

yokwenziwa kwezicelo (iingxowa-mali zeCASP ngoku zingushedyuli 5) yaye

iimfuno ezintsha ezifana noqinisekiso lobunini bezabelo zeBEE kunye

nemiphumela yomthetho kwizivumelwano zerhente. IDesika yeNgcebiso

yoHlaziyo loMhlaba (LREAD) isekiwe ukulungiselela ukuququzelela ingcebiso

kumalinge ohlaziyo lomhlaba. Ibe ngunyaka wokuqala loku kujoliswe kuko kutsha

kunye neeprojekti ezingama-35 zaququzelelwa. Le ndlela ilindeleke ukuba

iqhubeke.

Inkcazelo

noBudlelwane

Iinjongo Zobuchule besi 1

37

INJONGO ECWANGCISIWEYO YOKO KUJOLISWE KUKO NGONYAKA KA 2016

INkqubo yesi-2: Ulimo Nohlaziyo Lomhlaba

Injongo

eCwangcisiweyo

Okona kuPhunyeziweyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyeziweyo

2016/2017

Ukunxaxha koko kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya kokona

kuPhunyeziweyo

ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Ukulawula iifama zikarhulumente ngendlela ezinzileyo ukuze zigqithiselwe kwiziko elifanele ukuzifumana

3 3 3 - -

Inani leeprojekthi zolimo eziququzelelwa ziphunyezwe ukunceda abaxhamla kwezemihlaba ngokwenkxaso-mali

karhulumente

100 97* 116* 19

Ekujoliswe kuko okuqhutywa libango kunye neeprojekti ezininzi zamkelwa zacwangciswa

*= Ekujoliswe kuko kuqhutywa libango yaye umphumela awukho kwicandelo lempembelelo

yeCasidra.

IZALATHISI EZIPHAMBILI ZOMSEBENZI, EKUJOLISWE KUKO OKUCWANGCISIWEYO NOKONA KUPHUNYELELWEYO

INkqutyana 2.1: ULawulo lweeFama zikaRhulumente

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunyez

iweyo

2013/2014

Okona kuPhunyezi

weyo

2014/2015

Okona kuPhunyezi

weyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyezi

weyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

ukuya kokona

kuPhunyeziweyo ngo-

2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani lezicwangciso zeefama zabantu ezenzelwe iifama

zikarhulume

nte

3 3 3 3 3 - -

Inani leengxelo ezenziweyo zemali zenyanga zeefama noqikelelo

36 36 36 36 36 - -

38

lokungena

nokuphuma

kwemali

Inani leengxelo zotyelelo lwendawo ukuzihlola

nokuzivava

nya

31 33 34 30 33 3

Utyelelo olungaphezulu kwiifama njengoko ludingeka ukulungisa imicimbi.

Inani leentlanganiso ezenziwe kwezo ndawo zabalawuli

nezabaseb

enzi

31 32 33 30 33 3

Iintlanganiso ezingaphezulu njengoko zibonwa ziyimfuneko.

INkqutyana 2.2: INkxaso yoMfama noPhuhliso

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunye

ziweyo

2013/2014

Okona kuPhunye

ziweyo

2014/2015

Okona kuPhunye

ziweyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyezi

weyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani leeprojekthi zeCPAC ezincediswa ngeziseko

ezingundoqo zezolimo

32 40 51 36* 46 +10

Ibango elilungiselelwe inkxaso likudlule kakhulu obe kulindelwe.

Awugqithanga umhla wokugqitywa kwayo iprojekthi zingaphelanga iinyanga ezi-3 xa kuthelekiswa

nesicwangciso seprojekthi

87.9% 74.3% 60% 80% 45.56%

(82/180) -34.44%

Kukho ukungalingani phakathi kwenani leeprojekti ezabiweyo kunye nekhono elikhoyo elilungiselelwe umiliselo.

Inani leeCPAC lincedise ekuphunyezweni kweeprojekthi nakwiinkonzo zamaqumrhu zoonobhala

7 7 9 9 9 - -

39

INkqutyana 2.2: INkxaso yoMfama noPhuhliso

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunye

ziweyo

2013/2014

Okona kuPhunye

ziweyo

2014/2015

Okona kuPhunye

ziweyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyezi

weyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Umlinganiselo olindelekileyo wamanqaku omgangatho (1 -5) wabaxhamli wokuvavanywa kweenkonzo ezinikezelwa

ngulowo uphumezayo

4.66 4.65 4.66 4 4.52 0.52

Oku kusekwe kumphumela wovavanyo ngabaxhamli kwiinkonzo ezinikezelweyo.

Ukulawula nokuququzelela iCandelo eliNika iingcebiso kwezobuGcisa

Inani lezicwangciso zoshishino eziye zaqwalaselwa kwakwakho negalelo elinikwayo

lezobugcisa 3 5 4 20* 33 +13

Iinguqu kwimiQathango neSikhokhelo seenxowa-mali zomnikelo yaye inkqubo yezicelo ibe nomphumela wokwanda kwisivumelwano sengqesho kunye nezicelo sengqinisekiso ze-BEE.

Inani lemibuzo eye yasonjululwa (Technical/ Financial/EIA/Impact studies)

84 85 98 60* 36 -24

Ukuqhutywa libango. Kubekho iinguqu ezenziwe kwinkqubo yesicelo ukulungiselela inkxaso-mali, ethe yamiliselwa kunyaka ongaphambili. Ukufaneleka kunye nezifundo zeEIA ibe zizicelo ezithe zaqalisa ukungena xa sele kusiya

40

INkqutyana 2.2: INkxaso yoMfama noPhuhliso

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunye

ziweyo

2013/2014

Okona kuPhunye

ziweyo

2014/2015

Okona kuPhunye

ziweyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyezi

weyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

ekupheleni konyaka.

Inani lezicwanbgciso zoshishino ezintsha eziye

zaphunyezwa

yiLREAD

- - - 6* 36 30

Yinkonzo entsha eqalisiweyo. Isidingo soququzelelo lwamalinge oHlaziyo loMhlaba sibe ngaphezulu kakhulu kunokuba bekulindelwe yaye iimfuno zibe zezo ququzelelo lwesithuba esifutshane yaye ingezizo izigqibo zoHlaziyo loMhlaba.

Inani leeprojekthi eziphunyeziweyo zivunywe yiDPAC

18 15 13 6* 17 11

Iintlanganiso zarhoqo zeDPAC zabanjwa ukulungiselela ulwamkelo lweprojekti.

Iingxelo zenkqubela zekota kuzo zonke iiprojekthi

nakwimveliso

4 4 4 4 4 - -

Inani leeprojekthi eziphunyezwe kwiminyaka

emininzi

57 52 36 55 53 -2

Ukungahambelani neemfuno zezicelo kulibazise ulwamkelo lweeprojekti.

*= Ekujoliswe kuko kuqhutywa libango yaye umphumela awukho kwicandelo lempembelelo yeCasidra.

41

UKUSEBENZA KWENKQUBO

INkqutyana 2.1: ULawulo lweeFama zikaRhulumente

I-Amalienstein kunye neWaaikraal zifama ngokwakaloku nje ezingazinzanga ngenxa yemisebenzi yazo yokufuya ethe yanyinwa (ngenxa yonyino kwinkxaso-mali) okokuba ithwale iindleko zokusebenza kwiifama. Oku kwenziwe mandundu yinto yokokuba iifama, ngenxa yokokuba zixhaswa zixhaswa ngemali ngurhulumente, azinakho ukubanga kwakhona iVAT kwingeniso. IVAT iyahlawulwa kuninzi lwempahla, kodwa hayi kwingeniso (imbewu nobisi). Ubusela benempembelelo ngokunjalo kumsebenzi wemali wezi fama, kungengabi zindleko zokubuyisela izinto ezibiweyo nezitshatyalalisiweyo, kodwa ngokunjalo iindleko zokuqeshwa konoogada ebusuku nangeempela-veki. EAmalienstein, iindleko eziphakamileyo zokusebenza, ngenxa yokwandiswa kwezakhiwo nezibonelelo ezisefama, ngokunjalo zinempembelelo embi kwingeniso.

kwasekuqaleni kowama-2017 yaye lonke unkcenkceshelo kwanyanzeleka ukuba luyekiswe ngaphandle kwamanzi agcinwe kwidama lefama lokugcina ukulungiselela imbewu yetswele ekufuneka ilologwe de iyokuvunwa. Oku kuya kuyibeka ifama kwisimo semali esinzima kakhulu ngowama-2017, njengoko sele idinga imali yoxabangelo evela kwiCasidra rhoqo ngonyaka. I-Amalienstein kunyanzeleke okokuba iqalise ngokunikezela kwidolophu yeZoar ngamanzi okusela ngoMatshi 2017 yaye ukuba ngaba iyaqhubeka kangangexesha elide, oku kuya kuba nomphumela ngokunjalo wokuncitshiswa kwemveliso yefama.

Iifama ziifumana inkxaso-mali yonyaka (iAmalienstein ifumana isigidi esi-R1 337.000 ze iWaaikraal ibe zizigidi ezi-R2 163 000 yowama-2016/17) evela kurhulumente, kodwa kwisithuba seminyaka le yayinganele ukuungiselela ukutshintshwa kwee-asethi ezinkulu, okube nomphumela wokwenza mandundu izakhiwo nezixhobo.

Ubudlelwane engqeshweni nempilo-ntle yabaqeshwa iyaqwalaselwa kwiifama ngeeforam zabasebenzi nangeenkqubo zempilo-ntle ezingapheleli nje kwiifama eziqhubeka ziye kwiingingqi zoluntu.

I ANHALT

I Anhalt ivelisa ama-apile namapere, yaye isebenzisa yaye ilawula indlu yokupakisha iHaarlem, eza

kuba yipropati yeSebe leMisebenzi kaRhulumente noThutho, ukulungiselela ukupakiswa kweziqhamo

zefama.

Amabhoma emveliso iqulunqwe ngeehekthare zama-apile angama-58.57 kunye neehekthare

zamapere ezi-6.93. Amabhoma angekabikho kwimveliso aziihekthare ezili-10.27.

Ukubandakanywa ukususela ngowama-2015 kwengcungela yobugcisa okokuba inike ingcebiso ejolise ekufunyanweni kwemveliso engcono neninzi ukulungiselelela ukuhambelana nophuculo kurhwebo lokuveliswa kweziqhamo, njengoko imveliso yowama-2016 ibe yimveliso yesivumo esive phezulu kunye nengeniso.

Ingeniso yesivumo yowama-2016 ye-R14 488 218 yanda ngama-23.2% ukususela kowama-2015 yaye imveliso, kwi-46.48 iitoni/ha, yaba ngama-31% ngaphezulu kwama-35.47 iitoni/ha yesivuno sowa-2015. Ingeniso yaba ngokunjalo li-16.6% ngaphezulu kwesixa-mali sohlahlo lwabiwo-mali se-R12 422 111. Ukwanda kwingeniso kunokubalelwa: a) kumlinganiselo olungileyo wotshintshiselwano lwemali kunye b) imveliso ephezulu kakhulu kwisambuku nangehekthare. Kwicala elibi, imveliso ephezulu inikele kwiingxaki zokulunga komsebenzi ngenxa yeengxaki ezithile kwindlu yokupakisha yaye, ngoko, ukuthunnyelwa kwemveliso kumazwe aphesheya ngaba balimi kwakuphantsi ze kwakhokhelela kuthunyelo lwemveliso kumazwe angaphandle kwehla ngokupheleleyo.

Isambuku seziqhamo esivuniweyo ibe ziitoni ezingama-3044.4 tons (iibhini ezingama-8341).

Amabhoma angenzi ngeniso ayachongwa rhoqo ngonyaka yaye lawo athe akabinangeniso asuswa

kwisithuba seminyaka.

42

E-AMALIENSTEIN

Iifama zase-Amelienstein zineenkomo zobisi, ilusini, amadlelo nembewu yemifuno, yaye kukho nendlu yabatyeleli kunye yabatyeleli kunye nevenkile yokuthengisela yasemaphandleni (ethe yaqeshiselwa usomashishini wangasese ophuma kule ngingqi).

Ama-R57 735 achithwa evela kuhlahlo lwabiwo-mali lwefama kumalinge ophuhliso loluntu ngowama-2016/17. Ingeniso evela kukhenketho ibe sisixa-mali esili-R171 040 esibandakanya ukuqeshiswa kwezindlu ezi-2 ezisefama. Iindleko zaba ngama-R63 197.

Aba basebenzi beCasidra balandelayo baqeshwe efama: UMlawuli weFama (osisigxina) kunye nabasebenzi abali-14 ngezivumelwano ezinesithuba esisigxina ezithe zandiswa de kwaba ngumhla wama-31 kuMatshi 2020 (uNobhala woLawulo, uMququzeleli woPhuhliso loLuntu, uMphathi, abasebenzi aba-3 baseDeri nabasebenzi abasi-7 ukulungiselela ukunkcenkceshela kunye no-1 osebenza egadini). Abantu abane bebeqeshwe ithutyana njengoNogada baseBusuku naBasengi beMpela-veki). Abasebenzi bakarhulumente abali-15 baqeshwa eAmalienstein. Ukuya kutsho kubasebenzi abangama-58 abaqeshwa ngamaxesha athile onyaka baqeshwa kulungiselelwa imveliso yetswele, ukuthuthwa kwamabhali elusini nomsebenzi nje jikelele. I Amalienstein thatha inxaxheba kukhuphiswano lweRegional Prestige Agri Awards ze yafumana iindawo ezimbini zokuqala kubandakanywa nogqwese kubo bonke. Abantu ababini abafumene iindawo ezikwinqanaba lokuqala badlulela kukhuphiswano lwephondo, kodwa abazange bafumane mabhaso kuloo msitho.

Kumndilili iimazi zenkomo ezili-106 ziyasengwa ngosuku kwisithuba sowama-2016/17, elinani elingaphantsi kwelo bekwenziwe uhlahlo lwabiwo-mali lwalo olungama-120. Oku kubangelwe kukuba iimazi zeenkomo ezindala neziyingxaki zathengiswa kwangethuba kunokuba bekulindelwe ukulungiselela ukunceda ifama okokuba iqhubeke ngeengxowa-mali zayo. Imveliso ngemazi yenkomo ngosuku ibe ziilitha ezili-18.4, umthamo ongaphantsi kwalowo lohlahlo lwabiwo-mali lwelitha ezingama-20. Oku kubangelwe ikakhulu yinto yokokuba isahlulo esiphezulu seemazi zeenkomo bezizezohlobo oluncinane lweJezi kunohlahlo lwabiwo-mali. Ngalunye, ezimbini kwezintathu iintlobo zilugqithe lee uhlahlo lwabiwo-mali olulungiseIelwe olo hlobo. Imazi zenkomo ezihlawulelwe imali kancinane nemveliso ephantsi yobisi kuhlanganiswa nexabiso lobisi elingaphantsi kohlahlo lwabiwo-mali (R4.05 vs R4.15) zibe nempembelelo enkulu kwingeniso yederi. Umahluko wonyaka uphantsi waseludinini (-R99 316), olungcono kunelahleko yonyaka ongaphambili. Le meko ivele ngenxa ngokungazinzi kwexabiso lobisi yaye kancinane kungenxa yederi.

Ukufa kwamathole awanyayo kube sisi-4.8%, ongumlinganiselo ophantsi kakhulu eminyakeni. Ukufa kwezilwanyana ezidala kube kumlinganiselo olindelekileyo.

Izilwanyana ezithandathu zalahleka ngesithuba sikaFebruwari 2017 yaye ziqikelelwa ekubeni zibiwe. Indawo apho esinye isilwanyana ekubonakala ukuba sixhelelwe kuyo safunyanwa. Ityala lavulwa kwiSAPS yaye uphando luphethwe yiyunithi yeSAPS yobusela bezilwanyana.

Parmalat iza kubandakanya isongezelelo semali sasebusika esiziisenti ezili-15 (15c) ngelitha njengenxalenye yobume bexabiso lobisi (Ngoko, isongezelelo semali siya kuhlawulwa ngokunjalo ngesithuba seenyanga zasehlotyeni). Bamilisela ngokunjalo iisenti ezingama-60 ngelitha eyibhonasi kulo lonke ubisi olugqithe ubungakanani bobisi (ubisi ongenasivumelwano ngaso). Ngoko, lithuba eli lokwandisa imveliso (xa uthe wanazo izibonelelo).

Imveliso yembewu yemifuno yaqaliswa eAmalienstein ngowama-2013. Ngowama-2016, ifama ibe nesivuno sayo esibe yimpumelelo. Kufuneka ithathelwe ingqalelo ngokunjalo into yokokuba ifama ayinalo unkcenkceshelo oluthontsisayo yaye kwafuneka kulungiselelwe inkqubo yonkcenkceshelo kwizifafazi ezincinane ezidala ezithe zasetyenziswa kumabhoma. Ngoko, iziphumo kweli thuba lolimo zezincomekayo. Iihektare ezi-2.6 zetswele elibotshelelwa kunye njengesiqhuma zasekwa. Imbewu yasiwa eKlein Karoo Seed Production ze ama-2306 eekhilogram embewu ecocekileyo (ama-887 kg ngehektare) aveliswa. Oku kungaphezulu kunoko bekuhlahlelwe imali kwama-800 kg ngehekthare. Ingeniso yama-R321 272 yafunyanwa. Oku kube li-R123 566I ngehekthare, olungaphezulu kwemali ebeyabelwe oku engama-R96 000. Okungaphezulu kobekuqikelelwe kwe-R12 628 kwafunyanwa.

Nangona kukho imingeni ethile, imveliso yembewu iyile imisebenzi emininzi kuluntu oluhluphekileyo.

43

IWAAIKRAAL

IWaaikraal ivelisa inkomo zeNguni, ilusini, imbewu yemifuno nee-oyile ezibalulekileyo.

Ulolongo lwemijelo yamanzi evela kuMlambo iOlifants lunengxaki, njengoko amafama asakhulayo esebenzisa ngokunjalo la manzi, kodwa awanazo iingxowa-mali zololongo yaye zidla iWaaikraal isixa-mali esikhulu kunyaka ngamnye. Ukuvuza kwidama i-Askamp kunakho ngoku ukuqwalasewa yinjineli yedama emva kokuba iqondo lamanzi lehle ngokwaneleyo ukufikelela kummandla ochaphazelekayo. Oku akusayi kuchaphazela ishedyuli yemveliso yefama, kodwa kuya kudingeka inkxaso-mali yokulungisa.

Aba basebenzi beCasidra abalandelayo baqeshwa kwifama: UMlawuli weProjekti kunye nabasebenzi abali-15 (uMncedisi weMveliso, uMabhalana, uMlawuli kunye naBasebenzi abali-12) abanezivumelwano eziphela ngomhla wama-31 kuMatshi 2020. Ukuya kutsho kuma-200 abasebenzi bamathuba athile onyaka baqeshwa kulungiselelwa ukuveliswa kwembewu yemifuno kunye nee-oyile ezibalulekileyo, kunye nokubuthwa kwelusini nomsebenzi wololongo jikelele. Kukho umsebenzi karhulumente omnye kuphela efama.

Iimazi zeNguni zidityaniswe nenkunzi yenyama (Bonsmara) ukwandisa ixabiso lokuxhela kumathole ayo. Ngomhla wama-31 kuMatshi 2017, umhlambi weNguni uqulunqwe ngezilwanyana ezili-163 zizonke, zinemazi zenkonmo ezingama-76, ezili-9 ngamathokazi amithiyo, angama-35, amathole azinkabi/azinkunzi angama-41 amathole angama-72 ayezelwe ngowama-2016/17, elinani eliphuculwe kakhulu kulo nyaka ongaphambili (uhlahlo lwabiwo-mali 62). Ibe nye kuphela kwezi ethe yafa. Ezintandathu kwizilwanyana ezindala zithe zafa, ibe linani elingaphezulu kwelo lilindelweyo. Inali eliphezulu lokufa elingaphezulu kwesabelo semali libangelwe bubukho bukaManz’ abomvu kwisithuba sokuphela kowama-2016 kunye nasekuqaleni kowama-2017. Izilwanyana ezingama-54 zokuxhela zathengiswa kulo nyaka wokunikwa kwengxelo.

IWaaikraal ineehektha ezingama-22 zelusili phantsi konkcenkceshelo olujikelezayo ze iihekthare ezingama-56.49 zinkcenkceshelwa ngamanzi emvula xa amanzi efumaneka. Olu lokugqibela ngoko, luxhomekeke kakhulu kukuna kwemvula. Ubusela bube yeyona ngxaki eyabangela ukuba onogada kwafuneka bebekwe kwisitora sezithunga rhoqo ebusuku nakwiimpela-mveki. Kugqitywe ngokunjalo ukuqeshwa kwekontilaka eyenza izithungu ezikhulu ezinzima kakhulu ukuba zingabanjwa ngezandla ukuthintela ubusela bezithungu ezisemasimini nezisezitora.

Kulo nyaka-mali, iitoni zelusini ezingama-375 zathengiswa, ezizitoni ezingaphantsi kakhulu kwezo bezabelwe imali ezingama-679. Kwizibane ezikhanyisa ngelitha elikhulu, imveliso yaba ngaphantsi kwesabelo semali (iitoni ezingama-217 ziveliswe xa kuthelekiswa neetoni ezingama-283 ezabelwe imali). Ukunqongophala kwemali evela kuMlambo iOlifants, ngoko, kube nempembelelo enkulu kwimveliso. Kumhlaba ongundoqo iitoni ezili-139 zaveliswa xa kuthelekiswa nohlahlo lwabiwo-mali lweetoni ezingama-396. Oku kubangelwe kukuyekwa konkcenkceshelo ukususela ngoJanyuwari 2017 (unkcenkceshelo kunyanzeleke ukuba kurhoxiswe, njengoko idami iStompdrift lithe loma), kodwa umhlaba ngokunjalo kuya kudingeka ukuba usekwe ngokutsha yaye oku kuya kwenziwa ngowama-2017, ngaphandle kokuba amanzi akho. Ukusekwa ngokutsha komhlaba ongundoqo kuya kuba nempembelelo ephambili kukungena nokuphuma kwemali yefama kwisithuba esifutshane yaye njengoko ifama ikwisimo sobunzima sokungena nokuphuma kwemali, kucingwa okokuba kugcinwe ilusini iqhiba esinye isithuba sonyaka, iyinto ke leyo engalunganga. I “Satansbos” yabonwa kumasimi elusini. Le ilawulwa ngokufefezwa ngeekhemikhali ezinikezelwa liSebe lezoLimo leNtshona Koloni.

Kukho ama-38 eehekthare afumanekayo athi abonelele ngonkcenkceshelo lwesigxina apho imbewu yemifuno, iitumato kunye nee-oyile ezibalulekileyo ziveliswa khona. Kwezi, iihekthare ezili-10.93 zichongelwe imveliso yee-oyile ezibalulekileyo ngenjongo yokubonelela iziko iDysselsdorp Liquorice apho ufunxo lwenziwa khona. IRosemary (iihekthare ezi-5.2) yasekwa. Esinye isahlulo sommandla siya kusekwa neRosemary kwixa elizayo. Kwiihekthare ezi-5.2, iihekthare ezi-3.4 zikwimveliso. Kuya kuvunwa ngesithuba sikaEpreli 2017. Ayizange ilinywe ngowama-2016/17 ngenxa yokulinywa kakhulu ngowama-2015 yaye, ngoko, izityalo kwafuneka zikhule kwakhona.

44

Iihekthare e-0.2 yetswele iGolden Globe elungiselelwe ukuveliswa kwembewu yasekwa ngoEpreli 2016, zavunwa ngesithuba sikaDisemba sama-2016. Iikhilogram ezingama-358 embewu zathunyelwa kwiKKSP, kodwa isiphumo zokuntshula azikafunyanwa yaye, ngoko, ingeniso ayikaziwa, kodwa ingeniso engama-R35 000 ukuba ngaba ukuntshula kuhambelene nesilinganiso esibekiweyo. Iihekthare ezintlanu zezithole zetswele zatyalwa kulungiselelwa uJW Seed ngoMatshi 2017.

Ngesithuba sikaDisemba 2016, ihekthare e-1 yezithole zeChia (esetyenziswa kushishino lwempilo kulawulo lobunzima bomzimba – imenze umntu aziwe ehluthi) zatyalelwa ukulingwa ukulungiselela ukumisela ukuba ingaba esi sityalo sinika ithemba sinakho na ukutyalelwa ingeniso eWaaikraal.

Iitumato ziveliselwa iziko lokomisa iDysselsdorp, yaye iihekthare ezi-4.6 zasekwa ngowama-2016/17 kunye neetoni ezingama-262 zizonke (iitoni ezingama-60 ngehekthare) zavunwa (kulindelwe iitoni ezingama-90). Imveliso ephantsi kubangelwe ziziqhamo ezincinane ngenxa yobusika obushushu obomileyo. Iitumato zathunyelwa kwiziko ngoJanyuwari nangoFebruwari 2017 yaye iintlawulo kusalindeleke ukuba zenziwe. Ingeniso epheleleyo iya kuba ngama-R393 000 kunye ngeendleko ezingama-R493 000 ezenziweyo itumato yenze ilahleko isihlandlo sokuqala.

INkqutyana 2.2: INkxaso yoMfama noPhuhliso

ICasidra iqhubile ngeenkonzo zenkxaso ezinikezelweyo kumaqela asibhozo eMpahla yoRhwebo (angala iMpahla efuyiweyo, iiNkuku, iiHagu, iAquaculture, iMifuno, izithole zeMifuno, iWayini neeDiliya, zokutyiwa, iiGusha noBoya kunye neeNkonzo. ICasidra ibonelela ngokunjalo ngenkxaso yoomabhalane kuyo yonke iKomiti yeZabelo zeProjekti yeMpahla yoRhwebo (CPAC) yempahla yorhwebo edweliswe ngasentla.

I CPAC ngumbutho osekwe ngokusesikweni okokuba ucamngce yaye wamkele iiprojekti ezilungiselelwe umiliselo. IMiqathango neSikhokhelo ikhokhela zonke iiCPAC njengenqobo yokukhetha ukwamkela iiprojekti ezilungiselela inkxaso-mali yokunceda amafama ukufezekisa iinjongo zawo kwinjongo ebanzi yempahla yorhwebo.

Kunyaka-mali wama-2016/17, malunga nezigidi ezingama-R54.633 719 zafumaneka kwiCPAC ukulungiselela ulwabiwo kwiiprojekti ezingamashumi amane anesithandathu (46), izigidi ezangezelelweyo ezi-R7.783 561 zabiwa yiKomiti yeSebe yoLwabiwo lweProject (DPAC) kulungiselelwa iiprojekti ezingaphezulu ezilishumi elinesixhenxe (17).

Ezinye iiprojekti zixhomekeke kwishedyuli yexesha lonyaka elungiselelwe inkcitho, ngoko uqukumbelo kunyaka-mali alunakho ukwenzeka. Kwinkxaso-mali yonyaka ongaphambili malunga namashumi amahlanu anesithathu (53) eeprojekti aqukunjelwa ngethuba lonyaka wokunikwa kwengxelo.

Iinkonzo zethe UTA zisekwibango elikhulu kunendlela yokusebenza ethe yangcono kancinane kunokujoliswe kuko okuqhutywa libango okubekiweyo. Kukho inguqu kuhlobo lwezicelo njengoko umnikelo wabanezabelo zeBEE odingekayo kunye neengcebiso zomthetho kwizivumelwano zerhente zabenzi bezicelo. Oku kubangelwe yinguqu kwinkqubo yokwenziwa kwezicelo ngenxa yokuba iCASP iyingxowa-mali yeshedyuli 5. Ekujoliswe kuko kweLREAD kongezelelwe kunikezelo lwengxelo yokwenziwa komsebenzi kwisiCwangciso seQumrhu okokuqala. Ibango eliphezulu lifunyenwe kulungiselelwa uququzelelo lwezabelo zoHlaziyo loMhlaba, kodwa yimali encinane kakhulu ekhoyo ukuxhasa ngemali umhlaba ofunyenweyo. Umlinganiselo wokulunga kwabaxhamli kulungiselelwa inkonzo yolawulo lweprojekti yeCasidra ubonisa ukwaneliseka komxhamli okungama-90%. Ukugqitywa ngethuba kokunikezelwa kwenkonzo, nangona kunjalo, kwaphenjelelwa kakubi ziinkqubo zolawulo ezingaphandle kolawulo lwabo yaye kwabangelwa ngumthwalo omkhulu wabalawuli beprojekti. Ngama-46% eeprojekti ezibe nakho ukuqukunjelwa kwithuba elimiselweyo kucwangciso le projekti nganye.

45

INKQUBO 2: IINGXOWA-MALI ZECASP / ILIMA EZICELWE NGOWAMA 2016/17

IQHINGA LOKULUNGISA IMIMANDLA YOKUSEBENZA NGAPHANTSI KOKULINDELWEYO

Imimandla yokusebenza ngaphantsi kokulindelweyo kwiifama ezintathu ezilawulwayo ichongwa ngokusetyenziswa kokugcinwa kwesandi esirhekhodiweyo kunye neengxelo zokuvuma emva kwaso sonke isivuno. Isivuno okanye amabhoma akasebenzi ngenxa yemiba yentengiso okanye yendalo iyachongwa yaye iyasuswa okanye itshintshwe. Ukusebenza ngaphantsi kokulindelweyo, ngenxa yomba wabasebenzi, nako ngokunjalo kuchongiwe ze kwaqwalaselwa ngabalawuli. Ngaphandle kwenkxaso-mali eyaneleyo yokusebenza iifama, umsebenzi ungogcino lwe-asethi nokuzinziswa kwemisebenzi. Ubusela ngumngcipheko omkhulu kwizibonelelo zokufuya yaye ngobukho bohlahlo lwabiwo-mali, imiqathango yokhuseleko iyaqaliswa.

Ukuqukunjelwa kwangethuba kweeprojekti kuyaqwalaselwa ngokulungelelanisa okujoliswe kuko kwama-80% kwisithuba esiqingqiweyo, njengoko kungasayi kuba nakho phantsi kwemiqathango ekhoyo yaye kwenziwa mandundu kakhulu sisimo sembalela esithe salibazisa umiliselo.

INkqubo yeCasper inikezela ngesixhobo esingcono solawulo ukulungiselela ukulinganisa inkqubela phambili kwinani elikhulu leeprojekti.

IINGUQU KOKUJOLISWE KUKO OKUCWANGCISIWEYO

UTSHINTSHO LWEENJONGO KWI KOTA:

Isalathisi soMsebenzi Njongo

zoNyaka 2016

Kota yesi-4

Kota yesi-4

iTshintshelo ku

2.2.5.1 Inani lezicwangciso zoshishino eziye zaqwalaselwa kwakhona negalelo elinikwayo lezobugcisa

20* 5 10

Ekujoliswe kuko okuza kwenziwa kufuneka kube li-10 kwiKota yesi-4 ukulungiselela ukwangezelela kokuJoliswe kuko koNyaka kungabi sisi-5 njengoko bekuchaziwe ngaphambili.

46

UNXULUNYANISO LOKUSEBENZA NOHLAHLO LWABIWO-MALI

Inkqubo

2015/2016 2016/2017

Ulwabiwo-mali

Eyona Nkcitho

Inkcitho (engaphezulu)/

engaphantsi

Ulwabiwo-mali

Eyona Nkcitho

Inkcitho (engaphezulu)/

engaphantsi

R R R R R R

Ulimo Nohlaziyo Lomhlaba

6 488 270 6 539 835 ( 51 565)

6 319 372

6 412 682

( 93 310)

IYONKE 6 488 270 6 539 835 ( 51 565)

6 319 372

6 412 682

( 93 310)

= Umsebenzi wenkqubo uhambelene nezibonelelo zemali yohlahlo lwabiwo-mali.

INKQUBO YESI-3: UPHUHLISO LWEZIBONELELO ZASEMAPHANDLENI

NOKUDANJISWA KWENDLALA

INJONGO Ukubonelela ngeenkonzo zolawulo lweeprojekthi ezijongene neeprojekthi zophuhliso lwasemaphandleni namanyathelo ezzolimo ngeenjongo zokuphucula umgangatho wempilo yabantu abakwiindawo ezisemaphandleni, ukujongana ngobunye neemfuno zentlalo nezoqoqosho kubantu basemaphandleni nokudalwa kwemisebenzi kwiindawo ezisemaphandleni. INKQUTYANA 3.1 IiNkonzo zoPhuhliso lweZibonelelo 3.2 UKhuseleko loLUntu noKutya kuMakhaya 3.3 IiNkonzo ezizezinye zoLawulo lweProjekti

ULUHLU LWEENJONGO ZEQHINGA

Injongo eCwangcisiweyo yoku-1

Ukubonelela ngeenkonzo zolawulo lweprojekthi ukusabela kwiinkqubo

nakumalinge eziseko ezingundoqo kwezolimo kwiindawo zasemaphandleni

(SG 1, 3)

Ingxelo

yenjongo

Ukubonelela ngeenkonzo zolawulo lweprojekthi nakuziququzelela ukukhuthaza

nokukuphumeza iiprojekthi zophuhliso emaphandleni kwiindawo ezichongiweyo

zeCRDP neendawo ezichongiweyo ngaphandle kwezi nddawo.

Isisekelo INkqubo yeCRDP iqalise kuphela ngowama-2010 yaye ngoku ayikabi nayo

irekhodi enokulandelwa ebonisa indlela yokusebenza. Inkxaso-mali entsha evela

kuRhulumente weSizwe elungiselelwe imimandla echongiweyo esele yabelwe

kwiDRDLR okanye okuphambili okwabelwe kwakhona kuhlahlo lwabiwo-mali

lweSebe.

Incinane kakhulu inkxaso-mali yeprojekti efumanekayo ukulungiselela

okunikezelwayo yaye ngowama-2016 yabanye iprojekti ethe yamkelwa ekupheleni

konyaka. Ilindelekile into yokokuba ugxininiso olutsha kuphuhliso loshishino lwe-

Agri lunganokwanda kwezicelo zoncedo.

Inkcazelo

noBudlelwane

Iinjongo zoBuchule besi 1 ne 5

47

Injongo eCwangcisiweyo yesi-2

Ukunceda iindawo ezibuthathaka namakhaya ngeendlela zokuba bazenzele

ukutya kwabo (SG 2, 3)

Ingxelo

yenjongo

Ukuchonga iimfuno, izisombululo zenkxaso nokuthengwa kweenkonzo nempahla

ukunceda amakhaya asesichengeni kunye noluntu olukwimimandla ekhethiweyo

yeNtshona Koloni kwimveliso yokutya kwabo, ngokusungula nokulinywa kwezitiya

kunyino lweemfuno zexesha lonyaka lwemifuno.

Isisekelo Kwisithuba seminyaka engaphambili, ekujoliswe kuko okulungiselelwe izitiya

kwandile kancinane yaye amakhaya amalunga nama-885 kunye nezitiya zoluntu

ezingama-80 zilindeleke ukuba zimiliselwe ngonyaka ngamnye. Ngenkxaso-mali

eyangezelelweyo efumanekayo rhoqo ngonyaka evela kulondolozo kwezinye

iinkqubo, ekujoliswe kuko kwandile ukuya kutsho kwi-1227 kunye nama-120.

Ngenxa yokwanda kweendleko nokunqongophala kweengxowa-mali

ezingaphezulu, amanani aphinda ehla kwakhona aya kwi-1056 kunye nama-88.

Njengezinye iiprojekti zolimo, amaxesha onyaka nokufumaneka ngethuba

kweengxowa-mali kuya kuba nomphumela wokuba iiprojekti ziqhutyelwe kunyaka-

mali olandelayo. Eli nani elinciphe kuqala ngowama-2014 lihleli lifana rhoqo

ngonyaka nje ngaphantsi kwe-1000. Nangona kubekho iinzame ezihlangeneyo

zokukhawulezisa inkqubo yolwamkelo nokunikezelwa kwenkonzo, ukuphuphumela

kunyaka olandelayo akunakho ukuthintelwa yaye iiprojekti ziyamkelwa yaye

neengxowa-mali ziyafunyanwa rhoqo ngekota eziya kuthi zibe nokusiwa kunyaka

olandelayo. Iingcebiso zemveliso ziyanikezelwa ngokunjalo de kube sekupheleni

kwexesha lonyaka lemveliso, okuya kuba nomphumela wokuqhubeka kweeprojekti

kakuhle kude kube ngaphaya kweekota ezamkelweyo.

Inkcazelo

noBudlelwane Iinjongo Zobuchule besi 2 ne 3

Injongo eCwangcisiweyo yesi-3

Ukubonelela ngeenkonzo zolawulo lweprojekthi ukusabela kwiinkqubo

nakumalinge eziseko ezingundoqo kwezolimo (SG 1, 2, 3, 5)

Ingxelo

yenjongo To respond to requests from new and existing clients to project manage, administer

and procure services for the identified programmes aimed at agricultural

beneficiaries of the Western Cape.

Isisekelo Isahlulo esingundoqo seenkonzo zolawulo lweprojekti sale minyaka mithathu

idlulileyo besisekwe kulawulo lwenkxaso-mali yomnikelo wokudanjiswa

kwentlekele. Ukwenzeka koku bekungenakho ukwaziwa kwangaphambili yaye

kulawulo ukuba okanye ngelo xesha kunokwenzeka ngalo. Inkxaso-mali yentlekele

elungiselelwe iiMpuphuma zowama-2011 emalunga nezigidi ezili-R188.746 iya

kusetyenziswa kakuhle kowama-2017 njengoko iqulathe imisebenzi engundoqo

yobunjineli enempembelelo yendalo edinga ulwamkelo. Imbalela yowama-2015

nowama-2016 ibe nomphumela wenkxaso-mali engaphezulu efumanekayo

elungiselelwe le njongo yaye isiseko semakunikezelwe akunakho ukwaziwa

kwangaphambili.

Iiprojekti ezizodwa eziphuma kwiWCDoA ezingenabo ubudlelwane nempahla ethile

yorhwebo, kodwa zinikezela ngenkonzo ngokupheleleyo zifumana ulwamkelo

yiKomiti yeSebe yeZabelo zeProjekti (DPAC). Ezi projekti zinxulunyaniswe

kunikezelo olulungiselelwe kwinkqutyana.

IMfundo ePhezulu noQeqesho isebenza ngokusondeleyo kwiWCDoA

48

ukulungiselela ukusabela kwizifezekiso zeeNjongo zeQhinga zeSebe, iMiphumela yeSizwe neeNjongo zeQhinga zePhondo. Le nkqubo ifumana malunga nezigidi ezisi-R9 ngonyaka. Inkquo sele ifikelele kuthantamiso lwamacandelo alingana kakhulu oqeqesho oluqinisekisiweyo nolungaqinisekiswanga kodwa ibango lisekwe kuphicotho lwamakhono amafama. Okulindelweyo kwenkxaso-mali kumjikelo weminyaka emithathu kuyafana.

Kwisithuba sexesha elimisiweyo elidlulileyo, iinkqubo ezithe zanobudlelwane

obusondeleyo neNkqubo yeNkxaso yoMfama evela kwiWCDoA bunesivumelwano

kunye neDWS, iDEA kunye neBGCMA. Ezi nkqubo ziya kuqhuba kwixesha

elimisiweyo elizayo kunye nokhutshelo olungaphezulu lwenkxaso-mali, kunye

nekhono elingakho lokwandiswa kwenkxaso kuya kwamkelwa. Isivumelwano

seminyaka emithathu seRainwater Harvesting Programme sisayiniwe.

ICapeNature incediswa ngolawulo lweprojekti ukulungiselela uphuhliso

lwezokhenketho kulondolozo lwayo lwendalo.

Ukususela ngowama-2013, ulawulo lwiprojekti yeNkqubo iLandCare lwafunyanwa

ngesivumelwano neWCDoA. Oku kwangezelele ezinye ezixabisa iiprojekti

ezixabisa izigidi ezisi-R9.5 eziphantsi kolawulo lweCasidra. Inkqubo ibandakanya

uyilo lwezibonelelo, ingakumbi ubiyo kunye nemisebenzi yokhuseleko lomlambo,

ngokunjalo neeprojekti zohlobo lokuyilwa kwemisebenzi efana nokususwa

kwezityalo ezingaqhelekanga. Eli linge liya kuqhuba kwixesha elizayo

elimiselweyo, kodwa ubungakanani balo buqikelelwa kwiiprojekti ezingama-50

yaye ziya kusebenza ngokuqhutywa libango.

Inkcazelo

noBudlelwane Iinjongo Zobuchule besi 1, 2, 3 ne 5

INJONGO ECWANGCISIWEYO YOKO KUJOLISWE KUKO NGONYAKA KA-2016

INkqubo Yesi-3: UPhuhliso lweZibonelelo zaseMaphandleni nokuDanjiswa kweNdlala

Injongo

eCwangcisiweyo

Okona kuPhunyeziweyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyeziweyo

2016/2017

Ukunxaxha koko kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya kokona

kuPhunyeziweyo

ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Ukuncedisa ngokuphunyezwa kweziseko ezingundoqo kwiinkqubo zeCRDP kwiindawo ezikhethiweyo

ezisemaphandleni

- 2* - -2

Iprojekti enye yaqheshiswa ekupheleni konyaka ayibinakho ke ukumiliselwa ngethuba ngeli thuba iingxowa-mali zonyaka ongaphambili zazisabiwa ngokutsha.

Inani lweendawo namakhaya abuthathaka ancediswayo ukuwabonelela ukuba zivelise ukutya kwawo

2425 1628* 2091 463

Iingcebiso zemveliso ezithe zanikezelwa ngethuba lomjikelo wemveliso ube neziphumo zokuqhekekwa

49

INkqubo Yesi-3: UPhuhliso lweZibonelelo zaseMaphandleni nokuDanjiswa kweNdlala

Injongo

eCwangcisiweyo

Okona kuPhunyeziweyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyeziweyo

2016/2017

Ukunxaxha koko kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya kokona

kuPhunyeziweyo

ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

komiliselo kunyaka olandelayo. Ekujoliswe kuko okuxhibe ekunciphiseni oku, kodwa akuzange kufezekiswe.

Ukubonelela ngenkonzo yolawulo lweprojekthi ukusabela kwiinkqubo nakumalinge ophuhliso

lwezolimo

171 94* 79 -15

Inani elikhulu leeprojekti laqukunjelwa kunyaka ongaphambili ezathi azabandakanywa xa kwakumiselwa ekukoliswe kuko.

*= Ekujoliswe kuko kuqhutywa libango yaye umphumela awukho kwicandelo lempembelelo yeCasidra.

IMIQONDISO ENGUNDOQO YOKWENZIWA KOMSEBENZI, EKUJOLISWE KUKO OKUCWANGCISIWEYO KUNYE NEZIFEZEKISO EZIZIZO

INkqutyana 3.1: IiNkonzo zoPhuhliso lweZibonelelo

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunyezi

weyo

2013/2014

Okona kuPhunyezi

weyo

2014/2015

Okona kuPhunyezi

weyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyezi

weyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

ukuya kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani leeprojekthi zophuhliso ezicwangcisiweyo

neziphunyeziweyo

1 - - 1* - -1

Akukho ziprojekti kwakwenziwe izivumelwano ezovela kubaxhasi ngemali.

Inani leeprojkthi eziphunyeziweyo

kwiminyaka emininzi

1 - - 1* - -1

Izabelo zengxowa-mali zonyaka ongaphambili kwarhoxiswa

50

ngenkxa yokuba kungekho zicelo zifunyenweyo.

INkqutyana 3.2: UKhuseleko loLUntu noKutya kuMakhaya

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunyezi

weyo

2013/2014

Okona kuPhunyezi

weyo

2014/2015

Okona kuPhunyezi

weyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyezi

weyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani leegadi

zasekuhlaleni

79 118 121 93* 88 -5

Iiprojekti ezininzi zamkelwa ekupheleni konyaka, kodwa azibanga nakho ukumiliselwa ngethuba ukulungiselela ukulinganisa umsebenzi.

Inani leegadi zamakhaya

ezinikezelwayo

697 982 1227 1080* 1056 -24

Iiprojekti ezininzi zamkelwa ekupheleni konyaka, kodwa azibanga nakho ukumiliselwa ngethuba ukulungiselela ukulinganisa umsebenzi.

Inani longeneleo lokufumaneka kokutya oluncediswayo

1 1 1 1 1 -

Iingxelo zekota zenkqubela kuzo zonke iiprojekthi nakwimveliso

4 4 4 4 4 -

51

INkqutyana 3.2: UKhuseleko loLUntu noKutya kuMakhaya

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunyezi

weyo

2013/2014

Okona kuPhunyezi

weyo

2014/2015

Okona kuPhunyezi

weyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyezi

weyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani leeprojekthi zeegadi zasekuhlaleni nezamakhaya eziphunyeziweyo

kwiminyaka emininzi

1235 972 1077 450 942 492

Uninzi lwezitiya zobudala bonyaka zasekhaya zithwelwe zivela kwiminyaka engaphambili zaqukunjelwa emva kokuqukunjelwa kweengcebiso zemveliso zanikezelwa ezithe zandisa ufezekiso olungaphezulu kokujoliswe kuko yaye iiprojekti ezininzi zaqeshiswa kunyaka ongaphambili.

*= Ekujoliswe kuko kuqhutywa libango yaye umphumela awukho kwicandelo lempembelelo yeCasidra.

INkqutyana 3.3: IiNkonzo ezizezinye zoLawulo lweProjekti

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunyezi

weyo

2013/2014

Okona kuPhunyezi

weyo

2014/2015

Okona kuPhunyezi

weyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyezi

weyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Ixabiso loncedo lwemali kwiintlekele eya kumafama ngokomyalelo wesivumelwano

R6.418M R16.679

M R58.15M R70M*

R51.607 M

-R18.393 M

Zonke iingxowa-mali ezilungiselelwe undanjiso lwembalela phantsi kolu nikezelo zachithwa.

52

INkqutyana 3.3: IiNkonzo ezizezinye zoLawulo lweProjekti

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunyezi

weyo

2013/2014

Okona kuPhunyezi

weyo

2014/2015

Okona kuPhunyezi

weyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyezi

weyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

sentsebenziswano

INgxowa-mali yoncedo lweempuphuma azizange zibe nokusetyenziswa ngenxa yoyilo olungafumanekanga kunye nolwamkelo lwe-EIA.

Inani leeprojekthi Eziphunyeziweyo kwiminyaka emininzi

11 55 102 34 22 -12

Ekujoliswe kuko kwakujongwe impumelelo enkulu. Ezinye iiprojekti zisazibonakalisa njenge ziyingxaki ekuqukunjelweni ngenxa eenzima zokumiliselwa kunye nembalela yaye azibanga nakho ukugqitywa ngethuba.

Inani leeprojjekthi

eziphunyezwe

66 60 69 60* 57 -3

Iiprojekti ezimbalwa zamkelwa ekupheleni konyaka yaye zange zibe nokungena kwisivumelwano nabaxhamli ngethuba ukulungiselela ukubandakanya umsebenzi.

53

INkqutyana 3.3: IiNkonzo ezizezinye zoLawulo lweProjekti

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunyezi

weyo

2013/2014

Okona kuPhunyezi

weyo

2014/2015

Okona kuPhunyezi

weyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyezi

weyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani lamafama aqeqeshiweyo kwizifundo eziqinisekisiweyo ezenziwayo

3177 2636 2378 2500* 2830 +330

Ukuqhutywa libango. Isicelo esivela kumafama sezifundo eziqinisekisiweyo zaziphezulu. Ekujoliswe kuko kwakunzima ukucwangcisa, njengoko ibango lisekwe kumphumela wophicotho lwamakhono.

Inani lamafama aqeqeshiweyo kwizifundo ezingaqinisekiswanga ezenziwayo

2922 2875 3586 3000* 2833 -167

Isicelo esivela kumafama zezifundo eziqinisekisiweyo sasiphantsi yaye umahluko wawenziwe lufezekiso lwezifundo eziqinisekisiweyo.

*= Ekujoliswe kuko kuqhutywa libango yaye umphumela awukho kwicandelo lempembelelo

yeCasidra.

UKUSEBENZA KWENKQUBO INkqutyana 3.1: IiNkonzo zoPhuhliso lweZibonelelo

I-CRDP ngokuhambelana nophuhliso lwamaphandle noyilo lwezibonelelo sele itshintshe yaba

yeququzelelayo nenkxaso yoshishino lweziko kunokokuba ibe sisibonelelo. Iingxowa-mali ezithe

zabelwa loo njongo injalo zithe zarhoxiswa, njeengenkqubo ezintsha, ezifana neAgri Parks yiDRDLR

kunye namalinge olungiso iAgri yoRhulumente weNtshona Koloni phantsi kweprojekti iKhulisa,

iqalisiwe. La malinge awakabi naziphumo zoyhilo lwezibonelelo athe abelwa kwiCasidra

ukulungiselela umiliselo.

54

INkqutyana 3.2: UKhuseleko loLUntu noKutya kuMakhaya

Inkxaso-mali yezigidi ezili-R11.515 yafunyanwa ukulungiselela ukunceda uluntu olusesichengeni

kunye namakhaya anekhono lokuvelisa ukutya kwawo. Ekupheleni konyaka, ama-R836 000

afumaneka elungiselelwe le njongo. Inkxaso-mlai eyabelweyo yafumaneka ukulungiselela umiliselo

lwezitiya zoluntu ezingama-88 kunye nezitiya zamakhaya ali-1056.

Ukuxhaswa ngeengxowa-mali ebezabiwe kunyaka ongaphambili, umiliselo lwaqukunjelwa

olulungiselelwe izitiya zamakhaya ezingama-855 kunye nezitiya zoluntu ezingama-87. Ezi zitiya

ziyacwangciswa yaye ziyaxhotyiswa ngentsebenziswano nabanye abachaphazelekayo

bakarhulumente kushishino oluthe lanikezela ngenkxaso-mali yezitiya. Phantsi kweNkqutyana 3.3

yokunikezelwa kwengxelo, iminikelo yezemali elungiselelwe iinkqubo zovuno kumanzi emvula

zeDWS kunye neBGCMA zibonisiwe, kodwa iSebe lezeMpilo kunye neSebe lezeMfundo ngokunjalo

noomasipala bengingqi bayinxalenye yolungelelwaniso nolwabiwo lwezitiya zasekhaya.

USuku lweHlabathi loKutya olube yimpumelelo kakhulu lwabanjwa ngesithuba sikaOktobha

eGraafwater. Lo msitho wawuxhaswa ngokunjalo yiSA Breweries ngama-R352 000 kunye neOceana

inikele ngama-R80 000 ukulungiselela ukumiliselwa kwezitiya.

INkqutyana 3.3: IiNkonzo ezizezinye zoLawulo lweProjekti

Inkxaso-mali yoLawulo lweNtlekele ethe yafunyanwa yiCasidra ngesithuba sowama-2014 nango-

2015 ayibanga nakho ukuchithwa ngaloo nyaka ngenxa yezifundo zempembelelo yendalo kunye

noyilo olungazange lugqitywe. Akukho ekujoliswe kuko okucwangcisiweyo okulungiselelwe olu

nikezelo, kodwa iingxowa-mali ezipheleleyo zoKutya 2011 nangowama-2013 zezigidi ezingama-

R289.598 zafunyanwa kule minyaka mithathu idlulileyo. Okunikezelwayo kwadityaniswa

njengokujoliswe kuko kwezigidi ezingama-R70 kwisiCwangciso seQumrhu sowama-2016/17.

Ekuphelei konyaka wama-2016/17, izigidi ezingama-R81.038 zezi ngxowa-mali amilisela zaze izigidi

ezili-R17.443 sachithwa enyakeni.

Imbalela yowama-2015 kunye nowama-2016 kwimimandla yeSwartland/ West Coast neCentral Karoo

ibe nomphumela wolwabiwo ngokutsha kweengxowa-mali kwiWCDoA ukunceda amafama

anesidingo ze izigidi ezingama-R38.904 zenziwa zafumaneka yaye kwesi sixa-mali izigidi ezingama-

R39.16 yahlawulwa ukuza kuthi ga ngoku, oku kubandakanya inzala efunyenweyo kwezi ngxowa-

mali, kunye nezigidi ezingama-R33.597 ezichithwe enyakeni. Le nkxaso-mali yandiswa yi-Agri

Western Cape ethe yanikela isigidi esi-R1 kumafama amancinane kunye nesigidi esi-R1 kumafama

arhwebayo kulungiselela inkxaso ngokusetyenziswa kwenkqubo yeCasidra. Ezona fama

ezichatshazelwe kakhulu yimbalela ezingama-20 zancedwa ngeentlawulo zempiliso ukunceda

abasebenzi basefama namafama eWest Coast.

Ngenxa yamalungiselelo eziko phakathi kweSebe leMicimbi yeNdalo (DEA) kunye neSANPARKS,

iCasidra incede ngokuthengwa kwamaplanga kulungiselelwa iNkqubo yeEco Furniture. Isixa-mali

sezigidi ezili-R18 sakhutshelwa kwiCasidra ukulungiselela ukuthenga nokusiwa kwamaplanga

amalunga nama-3000 m3 amaplanga omileyo atshiswe kwi-onti kwizakhiwo ezichongiweyo ezintathu

apha kweli lizwe. Ukulungiselela icandelo leDesika, iiyunithi ezingaphezulu ezingama-47 322

zanikezelwa. Kubekho ulibaziseko ngaphambili ngenxa yokungalungi ekwafuneka kulungisiwe.

Ngokusetyenziswa kwenkqubo yengqinisekiso yokulunga injongo yiprojekti yahlangatyezwa ekuqaleni

kwekota yesibini.

Iiprojekti ezimbini ezintsha zaqukunjelwa kunye neBGCMA ukulungiselela ukutshatyalaliswa kwezityalo

ezingaqhelekanga yaye iprojekti yesithathu yayixabisa izigidi ezi-R2 eyamiliselwayo yayiyeokunikezela

ngamatanki amanzi emvula.

55

IProjekti iLandCare ijolise ekubuyiseleni uzinzo kumhlaba nolawulo lwamanzi kwimimandla

yasemaphandleni nowasedolophini. Iqulathe ulawulo oluhlangeneyo lwezibonelelo zendalo ezinzileyo apho

onobangela abaphambili bokuhla kwezibonelelo zendalo zibonwa khona zezilungiswe. Oku kubandakanya

iDepartmental Equitable Share Projects (DESP) yaye iEPWP ikwiCandelo leWCDoA loLawulo

lweZibonelelo eziZinzileyo kunye abelana ngeenjongo ezinye ezifanayo. Ezi projekti kunikwe ingxelo ngazo

phantsi kwenkqubo yonyaka eyiMulti apho iminyaka emininzi yokunikwa kwengxelo kwenziwa ngaxesha

nye.

Ukulungiselela iLandCare 2016, malunga neeprojekti ezingama-23 zacwangciswa kunye nolwabiwo

lohlahlo lwabiwo-mali lwe-R4 106 000 olulungiselelwe umiliselo kubo bonke oomasipala besiThili

beNtshona Koloni. Kwsambuku sohlahlo lwabiwo-mali esikhutshelweyo ama-R3 475 647 achithiwe

ekupheleni konyaka ekunikwa ingxelo ngawo. Ukulungiselela unyaka wokunikwa kwengxelo iDESP ibe

nesabelo sohlahlo lwabiwo-mali sezigidi ezi-R2,2 esikhutshelelwe kwiCasidra ekuthe izigidi ezi-

R2 049 zachithwa ekumiliseni iiprojekti ezabelweyo ezilishumi elinesithoba (19) kujzo zonke izithili

zeNtshona Koloni. Izigidi ezi-R2 068 ezikhutshelwe kulungiselelwa iiprojekti zeEPWP zachithwa yaye

zonke iinjongo zeprojekti zafezekiswa.

Isixa-mali esingaphezulu sama-R680 000 sakhutshelwa phantsi kweprojekti yeLandCare kulungiselelwa

uQoqosho oLuhlaza lweBerg River. Inxalenye yezixa-mali yasetyenziselwa ukufafazwa kolwaluseleleko

lwe-hyacinth kwiindawo ezithile zeBerg River. Kwisithuba sekota yokugqibela, ii-odolo zafakwa

kulungiselelwa ukuxozwa kwebhayomesi yaye malunga namaceba azi-10 mm ukulungiselela ukuhlola

ukufaneleka kwamacheba kwiindawo ezahlukeneyo zolimo. Uphando lulindeleke ukuba luqukunjelwe

kunyaka-mali omtsha.

Ukuxhaswa ngemali okuvela kwiminyaka engaphambili, malunga nesixhenxe (7) seeprojekti

ezingenziwanga zeLandCare, ezintandathu (6) zeDESP kunye nenye (1) yeEPWP kwamiliselwa

ngokupheleleyo ze kwaqukunjelwa ngalo nyaka-malli wokunikwa kwengxelo.

Ukuhlangabeza iimfuno ezintsha zokunikwa kwengxelo, iCasidra kunye neqela leLandCare zibe

nonxibelelwano oluphathelelene nendlela engakho elungileyo yokwakha ulawulo oluqinileyo

nohambelwano ngokuqwalasela kwakhona nokuhlaziya iindima noxanduva lwawo omabini amaqela.

Iprojekti yeGovernment’s Mechanisation, ethi ibandakanye ulawulo lwetrekta ezingama-72, isaqhuba

yaye ifumana inkxaso-mali evela kwiWCDoA elungiselelwe ulolongo nokunikezelwa kwamaphepha-

mvume. Isambuku seehekthare ezingama-5987 salinywa kunyaka ophelileyo. Eli nani alichanekanga,

njengoko iingxaki zifunyanwa xa kuzanywa ukufumana kwamaxwebhu engxelo yezehlo avela

kubaxhamli.

Uqeqesho luyaququzelelwa ngokuqhutywa libango. Imfuneko yezifundo eziqinisekisiweyo

ngaphambili yayiphantsi yaye ekujoliswe kuko kwabaphantsi kulo nyaka. Ukusebenza kukwi-113%

ngoku kwekujoliswe kuko okutsha. Uninzi lwamafama ayazizliza ukuthabatha uxanduva lwesithuba

eside kunye nezifundo ezilungiselelwe izifundo eziqinisekisiweyo koko luthanda izifundo zexesha

elifutshane ezingenaluvavanyo olusekwe kwimiphumela. Ekujoliswe kuko kwizifundo ezingenalo

uqinisekiso ngama-94% afezekisiweyo wezifundo ezinjalo.

56

INKQUBO 3: ABANYE ABAXHASI BENGXOWA-MALI ECELWE NGOWMA-2016/17

IQHINGA LOKULUNGISA IMIMANDLA YOKUSEBENZA NGAPHANTSI KOKULINDELWEYO

Ayikho.

IINGUQU KOKUJOLISWE KUKO OKUCWANGCISIWEYO Ayikho.

UNXULUNYANISO LOKUSEBENZA NOHLAHLO LWABIWO-MALI

Inkqubo

2015/2016 2016/2017

Ulwabiwo-mali

Eyona Nkcitho

Inkcitho (engaphezulu)/ engaphantsi

Ulwabiwo-mali

Eyona Nkcitho

Inkcitho (engaphezulu)/ engaphantsi

R R R R R R

Uphuhliso Lwezibonelelo Zasemaphandleni Nokudanjiswa Kwendlala

2 698 682 2 680 007 18 675

3 932 132

3 932 685

( 553)

IYONKE 2 698 682 2 680 007 18 675

3 932 132 3 932 685 ( 553)

= Ukusebenza kwenkqubo kuhambelene nezibonelelo zemali yohlahlo lwabiwo-mali.

57

INKQUBO YESI-4: UPHUHLISO LOQOQOSHO LWENGINGQI NOSHISHINO

INJONGO Ukukhuthaza ukuhluma kwezoqoqosho nokudalwa kwemisebenzi kwiindawo ezisemaphandleni ngokuphembelela nokukhuthaza utyalo-mali kumacandelo abucala nenkxaso kuphuhliso jikelele loqoqosho ekuhlaleni. INKQUTYANA 4.1 UPhuhliso lwaBasebenzi beFama 4.2 INkqutyana 4.2: UPhuhliso lweNdawo yaseMaphandleni 4.3: Ezinye iiNkonzo zoLawulo lweProjekthi

ULUHLU LWEENJONGO ZEQHINGA

Injongo

eCwangcisiweyo

yoku-1

Ukukhuthaza umbono omhle neemeko zentlalo nezoqoqosho kubasebenzi basezifama nakwiintsapho zabo ngokubonelela ngophuhliso nangoqeqesho kwizakhono zobomi ukuphucula ubomi babo (SG 1, 2, 3, 5, 6)

Ingxelo

yenjongo

Ingxelo enenjongo yenkqutyana iqulathe ukuququzelela uqeqesho nophuhliso

kubasebenzi basezifama nakwiintsapho zabo ukukhuthaza umbono omhle

neemeko zentlalo nezoqoqosho.

Isisekelo INtshona Koloni inabasebenzi bolimo abamalunga ne-124 000 yaye ilikhaya

kubasebenzi bezolimo abamlaunga nekota kweli lizwe. Lo ngumqondiso

wokokuba ukufuya kwiphondo kudinga kakhulu abasebenzi ngaphezulu kwelinye

icandelo eliseleyo lelizwe. Ngokwendawo kwiPhondo leNtshona Koloni,

umsebenzi wasefama mkhulu yaye wahlukene yaye, ngoko, kubalulekile

ukuphakamisa nokunceda abasebenzi bezolimo kuwo onke amanqanaba.

Inkcazelo

noBudlelwane

Ngokubanzi, abasebenzi bezolimo kunye namalungu eentsapho zawo

ahlukanisiwe kunxibelelwano lwentlalo loluntu yaye abasoloko befumana

uqeqesho lwamakhono obomi. Ngaphezulu, kwiimeko ezininzi, bayasilela kulwazi

lweengozi zokusetyenziswa gwenxa kweziyobisi kunye neempembelelo ezinokuthi

zibe nayo kukonakala kwesimo sentlalo kwiingingqi zabo. Kubalulekile, ngoko,

ukwakha ukuzingca phakathi kwabasebenzi bezolimo kunye namalungu

eentsapho zabo, njengoko benikela ngokubhekiselele kwimpumelelo yecandelo.

Unxibelelwnao noomasipala kunye namanye amasebe lubalulekile ekulungisweni

kweemfuno ezichongiweyo zomsebenzi wezolimo. Ngokunjalo, ulungelelwaniso

lweenzame kuzo zonke iinkqubo zikarhulumente zokunikezela ngenkonzo

kubasebenzi bezolimo ngendlela eyiyo ngendlela ebandakanyayo kwimimandla

yasemaphandleni ekhethiweyo yeCRDP nasezifama, luxhaswe lilinge leenkqubo

ezahlukeneyo, lunxibelelwano olubekwe phambili.

Injongo

eCwangcisiweyo

yesi-2

Ukuququzelela ngempumelelo ngokuphunyezwa kweNkqubo yeSizwe yoPhuhliso oluBanzi emaPhandleni ukuqinisekisa ngophuhliso lwentlalo noloqoqosho kwiindawo ezili-15 ezikhethiweyo zasemaphandleni eNtshona (SG 1, 2,3, 5, 6)

Ingxelo

yenjongo

Ukuphucula ngobunye umgangatho wobomi boluntu oluphila kwiindawo ezisemaphandleni ngokwendlela yophuhliso eququzelelweyo phakathi kwazo zontathu iinkalo zikarhulumente, kuluntu lwasemaphandleni nakwicandelo labucala.

Isisekelo Ama-33% abantu eNtshona Koloni ahlala kummandla ongaphandle kumasipala

ombaxa. Uphando ngokusetyenziswa kwelinge loluzoba amakhaya lubonise into

58

yokokuba olunye oluntu lwasemaphandleni lunomlinganiselo

wokungabinangqesho oyokutsho kuma-80%.

Inkcazelo

noBudlelwane

Ukwanda kokungaqeshwa ngenxa yokunqongophala kotyalo-mali namakhono

kwimimandla yasemaphandleni kunkqenkqeza phambili ekwandiseni indlala

neengxaki zoqoqosho lwentlabantu ezidolophini nabantu abaninzi abafudukela

kwizixeko befuna umsebenzi, nto leyo ebeka unxinzelelo olukhulu kwizibonelelo

kwimimandla yasedolophini.

Inkqubo inxulunyaniswa nomasipala, onke amasebe ephondo kunye neDRDLR

ngokusetyenziswa kweqela elihlangeneyo lomsebenzi oLungelelanisiweyo,

nokujolise kuCwangciso nokuNikezelwa kwenkonzo ngokunjalo nendawo

yasemaphandleni okusekwe kwiikomiti yokuququzelela oorhulumente kunye

namacandelo omelo loluntu afana neBhunga laBachaphazelekayo.

Injongo

eCwangcisiweyo

yesi-3

Ukubonelela ngeenkonzo zolawulo lweprojekthi ukusabela kumalinge ophuhliso lwezoqoqosho kwiindawo ezisemaphandleni (SG 1, 2,3, 5, 6)

Ingxelo

yenjongo

Ukujongana nenkxaso nophuhliso lweeprojekthi zokudala imisebenzi, amashishini amatsha namashishini akhoyo, ukuphembelela intsebenziswano kwinkxaso-mali nokuvula amathuba oshishino.

Isisekelo Ukususela kowama-2013 de kube ngowama-2015 kubekho ukwanda ukususela

kwizigidi ezi-R4.2 ukuya kwizigidi ezingama-R35,4 zexabiso leeprojekti eziphantsi

kweNkqutyana: iiNkonzo zoLawulo lweZinye iiProjekti. Ukwanda okukhawulezileyo

kwiinkonzo zoLawulo lweProjekti kwakukokweprojekti eYodwa yokutshatyalaliswa

kwezityalo ezingaqhelekanga kummandla wonxweme loMlambo iBerg. Ngesithuba

sonyaka wama-2015/2016 inkxaso-mali yeprojekti evela kwiSebe leMicimbi

yeNdalo kuphela yaba zizigidi ezingama-R32.

Inkcazelo

noBudlelwane

Le projekti inxulunyaniswa neWCDoA, njengoko ilungisa imiba yezibonelelo

ezifama kubandakanywa ukulunga kwamanzi okudingekayo ngamafama

eNtshona Koloni. Uthelelwano lweqhinga kunye nenkxaso-mali yokuxhathisa

phakathi kweLandCare yeSebe kunye noomasipala lusekiwe.

INJONGO ECWANGCISIWEYO YOKO KUJOLISWE KUKO NGONYAKA KA-2016

Inkqubo Yesi-4: UPhuhliso loQoqosho lweNgingqi noShishino

Injongo

eCwangcisiweyo

Okona kuPhunyeziweyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyeziweyo

2016/2017

Ukunxaxha koko kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya kokona

kuPhunyeziweyo

ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani lamaLinge oPhuhliso lwabasebenzi baseziFama

aququzelelwe

liPhondo

140 27 27 -

-

Inani lenkxaso

yemali nengeyiyo

eyemali

kwiindawo

zasemaphandleni

216 84 312 +228

Kukho ibango lolu

hlobo lwenkonzo

kwimimandla

yasemaphandleni.

59

Inkqubo Yesi-4: UPhuhliso loQoqosho lweNgingqi noShishino

Injongo

eCwangcisiweyo

Okona kuPhunyeziweyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunyeziweyo

2016/2017

Ukunxaxha koko kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya kokona

kuPhunyeziweyo

ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani leenkonzo

zekxaso zolawulo

lweprojekti

ezilungiselelwe

imimandla

yophuhliso

loqoqosho

19 16 12 -4

Akukho lukhutshelo

lwenkxaso-mali

olufunyenweyo

luvela kwiDEA

ukulungiselela

iintlawulo ezizodwa

zowama-2016/17.

IMIQONDISO ENGUNDOQO YOKWENZIWA KOMSEBENZI, EKUJOLISWE KUKO OKUCWANGCISIWEYO KUNYE NEZIFEZEKISO EZIZIZO

INkqutyana 4.1: UPhuhliso lwaBasebenzi beFama

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunye

ziweyo

2013/2014

Okona kuPhunye

ziweyo

2014/2015

Okona kuPhunye

ziweyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunye

ziweyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona kuPhunyeziw

eyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani lonxibelelwano lwamabhaso ezolimo akumgangatho ophezulu engingqi yeNtshona Koloni

- 15 15 15 15 - -

Inani leeprojekti zoqeqesho nophuhliso lomqeshwa wezolimo ezixhaswe ngemali

11 171 129 12 12 - -

INkqutyana 4.2: UPhuhliso lweNdawo yaseMaphandleni

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunye

ziweyo

2013/2014

Okona kuPhunye

ziweyo

2014/2015

Okona kuPhunye

ziweyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunye

ziweyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani leeCOS ezinikwe inkxaso yolawulo

- 29 - 16 16 - -

60

INkqutyana 4.2: UPhuhliso lweNdawo yaseMaphandleni

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunye

ziweyo

2013/2014

Okona kuPhunye

ziweyo

2014/2015

Okona kuPhunye

ziweyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunye

ziweyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Inani lookhopolotyeni ababhalisiweyo

- 31 33 10 42 +32

Ibango lokubhaliswa kookopolotyeni kukudlule kakhulu obekujoliswe kuko okucwangcisiweyo. Le yinkonzo eqhutywa libango.

Inani lookhopolotyeni abancediweyo ngongenelelo lwenkxaso yoshishino ngokweengcebiso

- 201 178 54 254 +200

Ookopolotyeni badinga ungenelo noqeqesho ukulungiselela ukuba babe nokuzizinzisa ngokwabo. Kukho unqongophalo lweenkonzo zenkxaso yoshishino kule ndawo.

Inani lookhopolotyeni abancediweyo ukufumana ngempumelelo uncedo lwemali

- 12 5 4 - -4

Akukho nkxaso yamali ifumanekayo ukulungiselela usungulo.

INkqutyana 4.3: Ezinye iiNkonzo zoLawulo lweProjekthi

Isalathisi soMsebenzi

Okona kuPhunyezi

weyo

2013/2014

Okona kuPhunyezi

weyo

2014/2015

Okona kuPhunyezi

weyo

2015/2016

Ekujoliswe kuko

okucwangcisiweyo

2016/2017

Okona kuPhunye

ziweyo

2016/2017

Ukunxaxha koko

kujoliswe kuko

okucwangcisiweyo ukuya

kokona

kuPhunyeziweyo ngo- 2016/2017

Uluvo

ngokunxaxha

Iiprojekthi zeminyaka emininzi

Simfini

DEA Specialised Projects

Market Access

Farm Worker Survey

5 8 8 16 12 -4

Akukho lukhutshelo lwenkxaso-mali olufunyenweyo luvela kwiDEA ukulungiselela iintlawulo ezizodwa zowama-2016/17.

61

UKUSEBENZA KWENKQUBO

INkqutyana 4.1: UPhuhliso loMsebenzi waseFama Injongo yeNgxowa-mali yeNkqubo kukwandisa imbonakalo nesimo soqoqosho lwentlalo lwabasebenzi basefama kunye neentsapho zabo ngokubanika uqeqesho lophuhliso namakhono okuphila ukulungiselela ukuphucula ubomi babo. Kunyaka wama-2016/17, iiprojekti ezilishumi elinesibini (12) zakhethwa ukulungiselela inkxaso yamalinge amaninzi oqeqesho kuphuhliso lwabantwana abancinane kwangethuba, kutywala nokusetyenziswa gwenxa kweziyobisi, kukufunda nokubhala namakhono alula. Kwisixa-mali se-R6 156 622 esikhutshelweyo salo nyaka-mali, izigidi ezi-R4 705 709.93 zichithiwe, nangona izivumelwano zeNqanaba leNkonzo eziqukunjelweyo kwikota yesibini yonyaka ekunikwa ingxelo ngawo. Inkcitho yenziwe kwiiprojekti ezilishumi (10) kwezilishumi elinesibini (12) ezithe zafumana inkxaso-mali, nabo bonke abaququzeleli bengingqi abalishumi elinesine (14) bahlawulwa ngokulungiselela uKhuphiswano loMsebenzi weFama. ICasidra ngokunjalo incedise ngokuququzelela ukuthengwa kwempahla ngokubhekiselele uMsitho woNyaka wamaBhaso wePhondo.

INkqutyana 4.2: UPhuhliso lweNdawo yaseMaphandleni

Injongo yenkqubo kukuphucula ukulunga kobomi obuphilwa luluntu kwimimandla yasemaphandleni ngokusetyenziswa kwendlela elungelelanisiweyo yophuhliso phakathi kwawo onke amasebe karhulumente, uluntu lwasemaphandleni kunye necandelo langasese. I CRDP imiliselwe kwiindawo ezilishumi elinesithandathu (16) azasemaphandleni kuzo zontandathu (6) iziThili kwisebe. Ngokusetyenziswa kwale nkqubo, iBhunga laBachaphazelekayo (COS) abangamashumi amathathu anesithandathu (36) isekiwe njengeMibutho engenzi Ngeniso (NPO) egalelo layo nemisebenzi kukuququzelela kunye amalinge ophuhliso kuqoqosho lwentlalo kwiindawo zasemaphandleni.

Igalelo leCasidra kukunikezela ngenkxaso kulawulo lwemali kwiBhunga laBachaphazelekayo ukulungiselela iimfuno zabo zokusebenza nezezixhobo zokusebenza ICasidra iqhubekile ngenkxaso ngesithuba sonyaka-mali wama-2016/17 kubandakanywa inkxaso yoshishino kookopolityeni abakwiindawo ezisemaphandleni.

La mangenelo aqhutywa libango. Ngoko, iCasidra iyasabela apho nalapho ibango likhona. Kwisithuba sonyaka wokunikwa kwengxelo, malunga nookopolityeni abangamashumi amane anesibini (42) babhaliswa kwiindawo ezininzi ngamangenelo oshishino angama-254 ngokusetyenziswa kocweyo kunye noqeqesho loshishino. Ukufunyanwa kwemali yimimandla yasemaphandleni ukulungiselela lo nyaka wokunikwa kwengxelo.

INkqutyana 4.3: IiNkonzo zoLawulo lweZinye iiProjekti Injongo yeNkqubo kukusabela kwizicelo kubaxhamli abatsha nabasele bekho kwiprojekti, kulawulo, neenkonzo zokuthenga ukulungiselela iiprojekti ezityunjiweyo ngoxinzelelo ngamalinge okuyilwa kwemisebenzi. INkqubo yokuGcinwa kweRekhodi zeMali (SIMFINI) Inkqubo ixhaswa yiWCDoA. Umbono wenkqubo kukuqinisekisa ukuba wonke umfama eNtshona Koloni onenkqubo isebenza kakuhle, epheleleyo nechanekileyo yokugcinwa kwerekhodi yemali ukuqinisekisa ngoshishino oluzinzileyo lokufuya lomntu wonke. Ukuqinisekisa ngenkxaso elinganayo efanelekileyo, inkqubo inamacandelo amathathu. Imisebenzi yolawulo loShishino yokubhaliswa kweenkampani, iVAT, iUIF, iPAYE, ingeniso yerhafu kunye nembuyekezo yabaqeshwa.

Umba woLawulo lwemisebenzi yenkqubo kunye noxwebhu loMncono, ingxelo yeNgeniso kunye nolawulo lokuNgena nokuPhuma kweMali. Owokugqibela kukuqulunqwa kweeNgxelo zoNyaka zeMali eziPhicothiweyo. Kunyaka wama-2016/17, izigidi ezi-R3,524 500 zakhutshelwa ukunceda amafama asakhulayo angama-32 kwinkqubo.

62

IiProjekti eziZodwa zeDEA

Akubangakho ziprojekti zintsha ezicwangcisiweyo kulungiselelwa unyaka wokunikwa kwengxelo. Nangona kunjalo, iCasidra iqukumbele uCoceko oluLodwa kwisithuba sekota yokuqala yonyaka wokunikezelwa kwengxelo. Ezi ziprojekti zonke zeminyaka emininzi ezinenkxaso-mali evela kwiminyaka emininzi, kodwa aziganga nakumiliselwa ngokupheleleyo ngenxa yokukhutshelwa emva kwexesha kunye nethuba lonyaka lemvula ebusika. Iihekthare ezininzi ezingenakho ukucocwa kwiminyaka engaphambili ngenxa yethuba lonyaka lemvula lasebusika kwaqukunjelwa ngesithuba sekota yokuqala yonyaka wemali wokunikezelwa kwengxelo. Umsebenzi owodwa kummandla wonxweme lweBerg River kunye neprojekti enye wommandla osecaleni kweOlifants River.

Iithenda ezilishumi elinesine zabhengezwa ze zanikezelwa kwiikontilaka ezizodwa isithuba sesivumelwano. Imithi iBluegum yayimikhulu kakhulu ukuba ingagawulwa ngamaqela aqhelekileyo okucoca. Ngoko, oomatshini kwafuneka ukuba bathengwe ukususa imithi kummandla oselunxwemeni nasemlanjeni. Izithintelo zasuswa ezithe zathintela ukuhamba kwamanzi ngenxa yemithi ewileyo emlanjeni. Iihekthare ezicwangcisiweyo ekufuneka zicociwe kwisithuba seminyaka emibini zibe ziihekthare ezingama-361.12 yaye iihekthare ezizizo ekupheleni kwesivumelwano zibe ngama-342.67.

INkqubo yokuFumana iMarike

Injongo yeNkqubo kukunikezela inkxaso ebanzi kubanini bomhlaba abantsundu kunye namafama orhwebo ukufumana iimarike zangaphakathi nezehlabathi. Kwisithuba sowama-2016/17, isixa-mali sezigidi ezi-R4 351 000 yakhutshelwa ukuxhasa amafama angama-28 ekufumaneni iiarike zangaphakathi nehlabathi. Ngaphezulu, iCasidra incede iWCDoA ekuququzeleleni uhambo lokuya phesheya kabini. NgoNovemba 2016, iinkampani ezintlanu zewayini zaxhaswa ukukhuthazwa kweewayini zazo eChina. Abavelisi abalishumi elinesithandathu beziselo kunye nokutya baxhaswa ukuzimasa umboniso woKutya neHotele eChina kwisithuba sonyaka-mali wokunikwa kwengxelo.

Amafama amane akhethwa kulungiselelwa iqela lokufunda ukuFunyanwa kweMarike ukuya eYurophu. Ophumeleleyo webhaso leAgri Prestige 2016, ube yinxalenye yeqela elikhethiweyo. Olu khenketho luqhubeke ukususela ngomhla wesi-5 ukuya kumhla we-12 kuFebruwari 2017 yaye iGermany neNetherlands zatyelelwa.

UBalo lwaMakhaya abasebenzi bezoLimo (uVavanyo lomsebenzi waseFama)

Isambuku sesixa-mali sama-R600 000 sakhutshelwa kwiCasidra ukulungiselela ukusetyenziselwa ukwandiswa nokuqukunjelwa kokubalwa kwamakhaya oMsebenzi wezoLimo, olwaziwa ngaphambili njengovavanyo lwamakhaya omsebenzi wasefama. Iinkonzo zeenkcukacha zamanani ukuhlahlela ngaphezulu lweenkcukacha zamanani ezifunyenwe ngokubalwa kwabantu olulungiselelwe iingingqi eziqukunjelweyo zaseOverberg, eCape Winelands kunye neEden ziyadingeka. Uhlahlo lwabiwo-mali lube ne-100% yenkcitho yaye zonke iinjongo zihlangatyeziwe.

Ukususela kwinkxaso-mali yeemvavanyo zonyaka ongaphambili eEden, eCentral Karoo kunye neMetro zaqukunjelwa ngesithuba sonyaka wokunikezelwa kwengxelo.

63

INKQUBO 4: INKXASO-MALI ECELIWEYO NGOWAMA-2016/17

IQHINGA LOKULUNGISA IMIMANDLA YOKUSEBENZA NGAPHANTSI KOKULINDELWEYO

Ayikho.

IINGUQU KOKUJOLISWE KUKO OKUCWANGCISIWEYO

Ezi nguqu zilandelayo zenziwe iziphoso kushicilelo kwiNGXELO yeCasidra YOCWANGCISO LWEQUMRHU KUNYE NOMSEBENZI WARHOQO NGEKOTA yowama-2016/17 :

UKULUNGISWA KWE NJONGO ZE KOTA

Isalathisi soMsebenzi

Njongo

zoNyaka 2016

Kota

yesi-4

Kota yesi-4 iTshintshelo

ku

4.1.1 Inani lonxibelelwno lwamabhaso akwiqondo eliphezulu lwengingqi yeNtshona Koloni

17 15 17

4.1.2 Inani leeprojekti zoqeqesho nophuhliso lwabaqeshwa bezolimo ezixhaswe ngemali

7 12 7

4.2.4 Inani lookhopolotyeni abancediweyo ukufumana nge-assess uncedo

lwemali

Inani lookhopolotyeni abancediweyo ukufumana ngempumelelo uncedo lwemali

Ekujoliswe kuko kwarhoqo ngekota kwalungiswe kusenzelwa ukungqinelana kwi-17 kunye nesi-7 ingelilo i-15 kunye ne-12 njengoko bekubhaliwe.

Impazamo (kuvavanyo) lwaguqulelwa (kukufumana)

64

UKULUNGISWA KWE NJONGO ZE KOTA

Isalathisi soMsebenzi

EKUJOLISWE KUKO

KUGUQULWE UKUSUSELA

EKUJOLISWE KUKO

KUGUQULELWE

Kokujoliswe kuko

kwesiThuba esiPhakathi

Kokujoliswe kuko

kwesiThuba esiPhakathi

2016/17 2017/18 2018/19 2016/17 2017/18 2018/19

ISekela-Nkqubo 4.3: Ezinye iiNkonzo zoLawulo lweProjekthi

4.3.1 Iiprojekthi zeminyaka emininzi

iSimfini

DEA Specialised Projects

iMarket Access

iFarmworker Survey

4 4 4 16 16 16

UNXULUNYANISO LOKUSEBENZA NOHLAHLO LWABIWO-MALI

Inkqubo

2015/2016 2016/2017

Ulwabiwo-mali

Eyona Nkcitho

Inkcitho (engaphezulu)/ engaphantsi

Ulwabiwo-mali

Eyona Nkcitho

Inkcitho (engaphezulu)/

engaphantsi R’000 R’000 R’000 R’000 R’000 R’000

UPhuhliso loQoqosho lweNgingqi noShishino

4 334 069 4 308 505 ( 25 564) 5 051 184 4 756

857 294 327

IYONKE 4 334 069 4 308 505 ( 25 564) 5 051 184 4 756 857 294 327

= Umsebenzi wenkqubo wawuhambelana nezibonelelo zemali yohlahlo lwabiwo-mali.

UKUQOKELELWA KWENGENISO

(Akusebenzi oku apha)

UTYALO-MALI OLUKHULU

(Akusebenzi oku apha)

65

ICANDELO C: ULAWULO

66

INGXELO YEZIGQIBO ZESCOPA 2016

IIKOMITI ZESIGXINA (2016/2017)

Umhla

wentlanganiso /

umhla

wempendulo

IKomiti Umba oqwalaselwayo

Uhlobo

lokuwuqw

alasela

24 Agasti 2016 IKomiti yeSigxina yeWC yoQoqosho, Amathuba, uKhenketho noLimo

Ukunika ingxelo kwiKomiti ngobume obukhoyo beFama iAmalienstein.

Ukunikwa kwengxelo

4 Novemba 2016 IKomiti yeSigxina yeWC yoQoqosho, Amathuba, uKhenketho noLimo

INgxelo yoNyaka 2015/2016 Ukunikwa kwengxelo

25 Jan 2017

(Imphendlo)

IKomiti yeSigxina yeWC yoQoqosho, Amathuba, uKhenketho noLimo

IKomiti icele iCasidra ukuba iyinikezele le ngcaciso ilandelayo ngomhla yowama-25/01/2017

Uhlaziyo ngendlela yengxelo yeeprojekti ezili-100 zoHlaziyo loMhlaba olulungiselelwe amafama asakhulayo, njengoko kubonisiwe kwiphepha lesi-4 lengxelo yoNyaka yeSebe yowama-2015/2016; kunye

Uluhlu lwemimandla ethe yancedwa yiNgxowa-mali ejikelezayo yokuKhula yeLED yeCasidra, njengoko kubonisiwe kwiphepha le-11 leNgxelo yoNyaka yeSebe yowama-2015/2016.

Impendulo ebhaliweyo

14 Matshi 2017 IKomiti yeSigxina yeWC yoQoqosho, Amathuba, uKhenketho noLimo

UMthetho Oyilwayo woLwabiwo-mali lweNtshona Koloni 2017

Abazimasileyo

IZIGQIBO ZEKOMITI YEE-AKHAWUNTI ZIKARHULUMENTE

Inombolo

yesigqibo Intloko Iinkcukacha

Impendulo

yeSebe

Isonjululwe

(Ewe/Hayi)

24 Nov 2016 INgxelo yoNyaka 2015/2016

Ukunikezelwa kwengxelo nguMphicothi-zincwadi Jikelele woMzantsi Afrika kunye neKomiti kwimiphumela yophicotho yeeNgxelo yoNyaka yeWCDoA kunye neCasidra

yowama- 2015/2016.

Ukunikwa kwengxelo

67

INGXELO YOLAWULO LWESHISHINI KUNYAKA OPHELA NGOMHLA WAMA-31

KUMATSHI NGO-2017

1. INTSHAYELELO AbaLawuli beBhodi eCasidra bazimisele kwimithetho-siseko yolawulo lweshishini olusebenzayo kwaye bazama intembeko ekumgangatho ophezulu neendlela zokuziphatha ezisemgangathweni. IBhodi inika ingqalelo kwiimfuno zokwenziwa kwemicimbi yeNkampani ngokunyanisekileyo nangokwezenzo zolawulo lweshishini olwamkelekileyo jikelele. 2. UKUHAMBELANA NENGXELO KAKING IBhodi ixhasa iiNdlela zoKusebenza nezokuziphatha kuShishino lwaseMzantsi Afrika njengoko zibekiwe kwiiNdlela zokuziphatha kuLawulo loShishino lukaKing III kwaye yanelisekile ukba iNkampani yenze umthetho nemigaqo yaseMzantsi Afrika kulo nyaka-mali. UMqulu weBhodi ibekwe ukuba iphinde iqwalaselwe kwintlanganiso yeBhodi ngokuhambelana nezindululo zeNdlela yokuziphatha kuLawulo loShishino lukaKing III. IBhodi imisele inkqubo ukulungiselela ukuqinisekisa ngento yokokuba iNkampani iyahambelana nezindululo zeKowudi ka-King IV™ yoLawulo lweQumrhu, eqala ukusebenza kwiminyaka-mali eqalisa emva komhla wama-31 kuMatshi 2017. 3. ABALAWULI BEBHODI AbaLawuli beBhodi banoxanduva lolawulo lulonke nolusebenzayo kwiNkampani. IBhodi iquka isihlanu ukuya kwisibhozo sabaLawuli abangesiso isigqeba. Usihlalo weBhodi ngumlawuli ongesosigqeba ozimeleyo ngokweemfuno zokuziphatha ngokukaKing III. Abalawuli abangesosigqeba ngokoMqulu weBhodi nokuphinda bachongwe okungazenzekeliyo, kodwa oko kusenziwa ngokuvotelwa. IBhodi ineekomiti ezine ezisebenzayo ezigxila kwimiba ethile, eyile iKomiti yoPhicotho-zincwadi nokusemngciphekweni, ukuchongwa kweKomiti, ukuhlawulwa kweKomiti, neKomiti yeNtlalo neyeendlela zokuziphatha. IKomiti yesiGqeba ihlangana xa kuyimfuneko. Ikomiti nganye inomqulu negunya esebenza ngalo. Kunyaka-mali ekwenziwa ngawo uhlolo, iBhodi ihlangene kane yaqwalasela kwizicwangciso, kuhlolo lomsebenzi, kulawulo nakumsebenzi kunye nolwabiwo-mali olukhulu. Eminye imiba enxulumene neenjongo zizonke zeNkampani ziye zaxoxwa nemigaqo-nkqubo emininzi iye yavunywa. IBhodi ayinamiqathango elufumaneni zonke iinkcukacha, iingxelo namaxwebhu eNkampani ukuze ikwazi ukwenza uxanduva enikwe lona. 4. UMQULU WEBHODI YECASIDRA Injongo noko kujoliswe kuko Injongo yoMqulu kukulawula ukuba makusetyenzwe njani na yiBhodi ngokwemithetho-siseko yolawulo olufanelekileyo. UMqulu ubeka phandle uxanduva oluthile ekufuneka lwenziwe ngamaLungu eBhodi neendima ekulindeleke bezenzile. UMqulu ujolise ekuqinisekiseni ukuba onke amaLungu eBhodi asebenza egameni

68

leNkampani bayayazi imisebenzi noxanduva lwabonjengamaLungu eBhodi nemithetho nemigaqo emininzi echaphazela indlela abaziphatha ngayo, nokuqinisekisa ukuba imithetho-siseko yolawulo olululo iyasetyenziswa kuzo zonke izinto ezenziwa egameni leNkampani. Indima noxanduva lwayo • Isebenza njengesazulu, intsika yolawulo lweshishini ngokulawula unxibelelwano abanalo

nabalawuli, nabachaphazelekayo nabanye abadlala indima kwiNkampani ngokwemithetho-siseko evakalayo yoLawulo loshishino.

• Izikhokelo zendlela ehlanganisiweyo kwisicwangciso, kokusemngciphekweni, kumsebenzi

nakuzinzo ngokwenza oku:

o Ukuba negalelo nokuvuma isicwangciso; o Ukuzanelisa ukuba isicwangciso nezicwangciso zoshishino azenzi mngcipheko

ongahlolwanga kakuhle ngabalawuli; o Ukuchonga umsebenzi ophambili nemiba esemngciphekweni; o Ukuqinisekisa ukuba isicwangciso siza kubangela iziphumo ezizinzileyo; kunye o Nokuqwalasela uzinzo njengethuba loshishino elikhokela ukwneziwa kwesicwangciso.

• Ukubonelela ngenkokhelo esebenzayo ekwenziweni kweendlela zokuziphatha ezifanelekileyo. • Ukuqinisekisa ukuba iNkampani, njengoko ibonakala injalo, lishishini elinoxanduva ngokungajongi

kuphela imiba yemali kushishino lweNkampani, kodwa neempembelelo • zemisebenzi yeshishini kokusingqongileyo nakuluntu esisebenza kulo. • Ukuqinisekisa ukuba iindlela zokuziphatha zeNkampani zilawulwa ngempumelelo. • Ukuqinisekisa ukuba iNkampani ineKomiti yoPhicotho- zincwadi okusemngciphekweni ezimeleyo

nesebenzayo. • Inoxanduva lolawulo lokusemngciphekweni. • Inoxanduva lolawulo lobuchwephesha kwiiNkcukacha. • Ukuqinisekisa ukuba iNkampani ihambelana nemithetho esebenzayo. • Ukuqinisekisa ukuba uphicotho-zincwadi lwangaphakathi olubhekisele kokusemngciphekweni. • Ukuqinisekisa ukuba izenzo zoshishino xa iingcinga zabo bachaphazelekayo zichaphazela isimo

seNkampani ngendlela embi. • Ukuqinisekisa ukuthembeka kweeNgxelo zoNyaka ezihlanganisiweyo zeNkampani. • Isebenza ngokwezona mfuno zeNkampani ukuqinisekisa ukuba abalawuli:

o Bahambelana nemigangatho yezomthetho yeendlela zokuziphatha; o Bavumelekile ukuba bathathe iingcebiso ezizimeleyo ngokunxulumene nemisebenzi yabo

emva kwenkqubo evunyiweyo; kunye o Nokwazisa ngembambano ekhoyo okanye ecingelwayo kwiBhodi kujongwane noko

ngokufanelekileyo.

• Ukuqalisa ngeenkqubo zokunceda ishishini kanye xa iNkampani inengxaki yemali. • Rhoqo ngonyaka, kwintlanganiso yeBhodi phambi kwentlanganiso Jikelele yoNyaka, kukhethwa

umlawuli ongesosigqeba ozimeleyo njengosihlalo weBhodi. • Kuchongwa kuqinisekiswe ngovavanyo lomsebenzi weGosa lesiGqeba eliPhezulu. • Ukuqinisekisa ngokuhambelana namalungiselelo ako konke okudityanisiweyo

kwabachaphazelekayo. • Kwenziwa isicwangciso-qhinga sexesha elide ngokweemfuno zePFMA. 5. UKUCHONGWA KWEBHODI Abalawuli abangesosigqeba kwiBhodi yeCasidra bachongwa ngokwesivumelwano esihlangeneyo kwaye ukuchongwa kwabo akuzenzekeli. Isinye esithathwini kubalawli abangesosigqeba abazimeleyo, okanye elona nani lisondeleyo kwisinye esithathwini, kufuneka arhoxe/aphume e-ofisini kwiNtlanganiso Jikelele yoNyaka kunyaka ngamnye ongumnqakathi.

69

Abalawuli abaphumayo ebebese-ofisini ixesha elide ukususela kulonyulo lwakutsha-nje, kodwa apho abantu baba ngabalawuli ngosuku olunye, umntu oza kurhoxa kufuneka agqitywe ngabalawuli ngokwabo. Abalawuli abaphumayo banokuphinda bonyulwe (ngokuqinisekiswa ngumthetho) kwiNtlanganiso Jikelele yoNyaka, ukuba umlawuli ufikelela kwiminyaka engamashumi asixhenxe esesikhundleni, loo mntu akanokwazi ukuphinda onyulwe. 6. UKUYA KWIINTLANGANISO ZEBHODI Ibhodi ihlangene kane kwiintlanganiso zayo ezicetyiweyo kunyaka-mali kwaye baye ngolu hlobo lulandelayo:

ABALAWULI MEY AGAS NOV MATS

E Calitz

L Coetzee A

EJ Jefthas

GJ Martin A A

AV Moos A

ZT Nackerdien

GM Ntuli A

GA Oliver

JH Roos

Igqala: = Uyile, A = Izingxengxeza

7. UMVUZO WEBHODI Ngokwamalungiselelo eCandelo lama-28.1.1 kwimigaqo kaNondyebo ekhutshwe ngokoMthetho wePFMA woku-1 ka-1999, zonke izinto zabalawuli ziza kuchazwa kwiingxelo zemali. 8. UKUHLOLWA KOMSEBENZI WEBHODI Ukuzivavanya kweBhodi kwenziwe kwaye inkqubo iye yachotshelwa ngusihlalo weNkampani ngendlela yokuphendula imibuzo ebhaliweyo. Iziphumo zale nkqubo yokuzivavanya ziye zahlahlelwa ngusihlalo neGosa lesiGqeba eliPhezulu. Ngoku akukho zinto zixhalabisayo. 9. UKUJONGANA NEZABELO Abalawuli, amalungu olawulo nabasebenzi beNkampani abanazo izabelo kwiNkampani. 10. IIKOMITI ZEBHODI Zonke iikomiti zeBhodi zisebenza phantsi komqulu obhaliweyo oye waphinda waqwalaselwa wavunywa yiBhodi. Akukho zinto zifihlwayo kwaye zonke izinto zichazwa ngokupheleleyo zisuka kwiikomiti zeBhodi zisiya kwiBhodi. Oosihlalo bee Komiti bayafumaneka ukunika iBhodi iingxelo zomlomo ngokwenziweyo nemisebenzi yeekomiti zeBhodi kwiintlanganiso ezilandelayo zeBhodi. IiKomiti zeBhodi ziyaxhotyiswa ukuba zingazifumana iingcebiso ngaphandle xa zidinga oko. Usihlalo weNkampani ubonelela ngeenkonzo zoonobhala kwiKomiti nganye. IBhodi inembono yokuba iikomiti zeBhodi kufuneka, kunyaka ekwenziwa ngawo ingxelo, zenze uxanduva lwazo njengoko kubonakalisiwe kumqulu woko. Isishwankathelo ngeekomiti nangabaLawuli beBhodinamagunya abo sikhona ngezantsi.

70

10.1 IKomiti yoPhicotho-zincwadi nokusemngciphekweni Ubume bayo IKomiti yoPhicotho-zincwadi nokusemngciphekweni iquka malunga nabalawuli abathathu abangesiso isigqeba, abazimeleyo abakhethwa kwiNtlanganiso Jikelele yoNyaka. Amalungu ukuza kuma ekupheleni konyaka-mali ibinguNjing E Calitz (Usihlalo), uGqr L Coetzee, uMnu AV Moos, uNks ZT Nackerdien, noMnu JH Roos. Usihlalo AbaLawuli beBhodi bachonga usihlalo kumalungu eKomiti ibe ngabo ababeka ixesha aza kuba sisiphatha-mandla ngallo. Ukuhlalwa kweentlanganiso Iintlanganiso zeKomiti zibanjwa rhoqo xa iKomiti icinga kufanelekile oko, kodwa ngokuqhelekileyo ifanele ihlale kabini ngonyaka. IKomiti ihlangene kabini kunyaka-mali ihamba ngolu hlobo lulandelayo:

ABALAWULI JUL FEB

E Calitz

L Coetzee A

AV Moos

ZT Nackerdien

JH Roos

Igqala: = Uyile, A = Izingxengxeza

Uphicotho-zincwadi lwangaphandle • Kuchongwa uMphicothi-zincwadi wangaphandle ozimeleyo ngabanezabelo ngokoMthetho

weeNkampani, ka-2008 nayiphi na eminye imithetho enxulumene nokuchongwa kwabaphicothi-zincwadi.

Onoxanduva oluphambili • Uvuma ukubandakanyeka nemivuzo yokwenziwa kophicotho-zincwadi lwangaphandle. • Uhlola anike iingxelo ngokuzimela, umgangatho wokubonakalisa izimvo nokusebenza

kophicotho-zincwadi lwangaphandle kwiingxelo zemali, zonyaka kunikwa ingqalelo kwiimfuno ezifanelekileyo ezichubekileyo nezolawulo.

• Uvuma izivumelwano zeenkonzo ezingezizo ezophicotho ukuba zenziwe ngumboneleli

weenkonzo. • Uqinisekisa ukuba inkqubo yeKomiti yenziwa ngenxa yezinto ezingahambi kakuhle ezichaziweyo

(njengoko kubonakalisiwe kuMthetho woMsebenzi woPhicotho-zincwadi, ka-2005) obonwe wachazwa nguMphicothi-zincwadi wangaphandle.

• Uxoxa ubume, isimo nesicwangciso sophicotho-zincwadi nomphicothi-zincwadi phambi kokuba

luqalise uphicotho-zincwadi, njengoko kucingelwa njalo, xa kusenziwa uphicotho-zincwadi. Uphengululo olwenziwe nabaphicothi-zincwadi bangaphandle, okufunyaniswe kumsebenzi wabo.

• Uqwalasela yonke imiba nokusemngciphekweni okunoba neempembelelo ekuthembekeni

kweengxelo ezihlanganisiweyo, umzekelo, umfanekiso okhohlisayo.

71

• Izigqibo ezibalulekileyo, izigqibo kwiingxelo, ukuhlola okanye ukunyanzelisa izinto okwenziwa yibhodi elawulayo, ubungqina obenza kubekho umbuzo kwiinkcukacha ebezipapashwe ngaphambili, iinkcukacha zokujonga phambili, njlnjl.

• Ukuphinda kuqwalaselwe iingxelo zemali, iinkcukacha ezihlanganisiweyo ezishwankathelweyo

namanye amaxwebhu afanayo. • Izimvo kwiingxelo zemali zonyaka, kwizenzo zocwangciso nokusebenza kolawulo lwemali

lwangaphakathi. • Ukuphinda kuqwalaselwe ingcaciso nokugqibelela kokuchazwa kwemiba ezinzileyo kwingxelo

ehlanganisiweyo ukuqinisekisa ngokuthembeka kwazo zingangquzulani neenkcukacha zemali. • Ukwenza izindululo kwiBhodi ukuba ingambandakanya okanye ingambandakanyi umbonelelo

wangaphandle oqinisekisa imiba ezinzileyo kumaxwebhu. • Ukwenza izindululo ngengxelo ehlangeneyo ukuba ivunywe yiBhodi. • Ukuphinda kuqwalaselwe ukuba okuqulathiweyo kwiinkcukacha ezishwankathelweyo

kubonakalisa uluvo oluzinzileyo. • Ukubandakanya abaphicothi-zincwadi bangaphandle banike isiqinisekiso ngeenkcukacha zemali

ezishwankathelweyo. Umphicothi-zincwadi wangaphakathi • AUvuma isicwangciso sophicotho-zincwadi lwangaphakathi. • Uhlola aphinde aqwalasele impumelelo yomsebenzi wophicotho-zincwadi lwangaphakathi. • Ukuphinda kuqwalaselwe axoxe ngobume bomsebenzi wophicotho-zincwadi lwangaphakathi,

imiba echongiweyo nezindululo. • Ubonelela ngomthombo weenkcukacha, ngokufanelekileyo, malunga neemeko zobuqhophololo,

urhwaphilizo, isimo esibi sokuziphatha, izinto ezingaqhelekanga nokunye okusemngciphekweni. Umlawuli wokusemngciphekweni • Uqwalasela isicwangciso sokulawula okusemngciphekweni, iindlela zokuziphatha

nesicwangciso sokuthintelwa kobuqhophololo. • Uhlola ukuqhubeka nohlolo lokulawula okusemngciphekweni nokuphunyezwa kwesicwangciso. • Wenza izindululo kwiBhodi malunga nezinga lokunyamezela oko kusemngciphekweni nomdla

woko nokuhlola ukuba oko kusemngciphekweni kulawulwa ngokwezinga lokunyamezelana nomdla ovunywe yiBhodi.

• Ukuqinisekisa ukuba abalawuli baqwalasela baphumeze uhlolo neempendulo ezifanelekileyo

zoko kusemngciphekweni. • Ukuvakalisa uluvo olusesikweni lweKomiti oluya kwiBhodi ngokusebenza kwenkqubo yokulawula

okusemngciphekweni. • Ukuphinda kuqwalaselwe iingxelo ngokwexesha, ezibanzi nezifanelekileyo malunga nokulawula

okusemngciphekweni okuza kufakwa kwiNgxelo yoNyaka ehlanganisiweyo.

72

Abamenyiweyo Usihlalo weKomiti yoPhicotho-zincwadi nokusemngciphekweni, ngokwelungelo lakhe, angamema nmanye amalungu babaLawuli beBhodi okanye abaphicothi-zincwadi bangaphakathi baye kwiintlanganiso zeKomiti. IGosa lesiGqeba eliPhezulu neGosa leMali eliPhezulu liya kuzo zonke iintlanganiso zeKomiti kwaye alifakwa lona kwiiseshoni ezineekhamera. Iintlanganiso ziyayiwa nangabaphicothi-zincwadi bangaphandle namalungu afanelekileyo olawulo. Ukufikelela Abaphicotho-zincwadi bangaphandle nabangaphakathi bayakwazi ukufikelela ngokupheleleyo kwiKomiti yoPhicotho-zincwadi nokusemngciphekweni ngokuqinisekisa ukuba bazimele. 10.2 Komiti Yesebe Lombuso Olawulayo Ubume bayo Ukuhlawulwa kweKomiti kuquka abalawuli abangesiso isigqeba abathathu ubuncinane. Amalungu ukuza kuma ekupheleni konyaka-mali ibingala, ibinguGqr L Coetzee, uMnu EJ Jefthas, uNks GM Ntuli, u-Adv GA Oliver, no-uMnu JH Roos (Usihlalo). Usihlalo Usihlalo uchongwa yiBhodi. Ukuhlala kweentlanganiso Iintlanganiso zeKomiti zibanjwa xa kuyimfuneko, kodwa zihlala kanye ngonyaka ubuncinane xa kuxoxwa ngokuhlengahlengiswa imivuzo jikelele. Ikomiti ihlangene kahlanu kulonyaka-mali ngolu hlobo lulandelayo:

ABALAWULI APR MEY NOV FEB

L Coetzee S S E

EJ Jefthas (waqeshwa 12 Mey 2016) - - A E

GM Ntuli S A E

GA Oliver E

JH Roos E

Igqala: = Uyile, A = Izingxengxeza E = Email, S = Skype

Onoxanduva oluphambili • Wongamela iziko aphumeze imigaqo-nkqubo yemivuzo malunga nemivuzo yabalawuli

abangesosigqeba neyabasebenzi.

• Ukuphinda kuqwalaselwe iziphumo zokuphunyezwa kwemigaqo-nkqubo zokuba ingaba le migaqonkqubo ikhuthaza ukuphunyezwa kweenjongo eziCwangcisiweyonokukhuthaza umsebenzi womntu ngamnye. Ikomiti iza kwenza izindululo ngezinto eziyimfuneko ukuba ziphuculwe kwiBhodi malunga noku.

• Ukubonelela ngeenkcukacha ezaneleyo kwabachaphazelekayo nakwiBhodi ukuze kuhlolwe umgaqo-nkqubo wemivuzo.

• Ukuqinisekisa ukuba abalawuli nabasebenzi beNkampani bafumana umvuzo ofanelekileyo nonokuthelekiswa nezinye iindawo.

73

• Ukuqinisekisa ukuba umvuzo wabalawuli uqinisekiswa kukuzimela kwamalungu eBhodi nabalawuli abangajonganga nje iimfuno zabo kwizigqibo, kunikwe ingqalelo kubume beemali zeNkampani. IKomiti ingafuna ibuchwephesha ngaphandle nangaphakathi ukuze ikwazi ukwenza izigqibo. IGosa lesiGqeba eliPhezulu nelungu lolawulo alikwazi kubakho xa kuxoxwa ngomvuzo walo ngaphandle kwaxa licelwe ukuba linikezele nangeenjongo zokufumana iinkcukacha ezithile.

• Ukuqinisekisa ukuba amalungiselelo enziwe ukuze abasebenzi baxhamle xa bethatha umhlala-phantsi.

• Ukwenza izindululo ngokwenkqubo yokuhlawula imivuzo yeNkampani.

• Ukwenza imisebenzi eyalelwe yona yiBhodi.

• Ukucebisa abalawuli malunga nokudendwa kwabasebenzi, iiphakeji zabo, ukuthatha umhlalaphantsi phambi kwexesha, ukujongana nemiba yonyango kwabakhubazekileyo, njlnjl.

Abamenyiweyo • IKomiti ingazama ukufumana ubuchwephesha obuthile, ngaphakathi nangaphandle, ukuze

kuthathwe izigqibo ezizizo. Akukho balawuli ekufuneka bekho xa kuxoxwa ngemivuzo okanye ngeemali zabo ngaphandle kokuba kukho iinkcukacha ezifunwa kubo.

10.3 Ukuchongwa kweKomiti Ubume bayo Amalungu okuchongwa kweKomiti achongwa yiBhodi. Ukuchongwa kweKomiti kuquka abalawuli ababini ubuncinane. Amalungu ukuza kuma ekupheleni konyaka-mali ibingala ibinguGqr L Coetzee, uNks GM Ntuli, u-Adv GA Oliver, no-uMnu JH Roos (Usihlalo). Usihlalo Usihlalo uchongwa yiBhodi. Ukuhlala kweentlanganiso Ikomiti ihlangana xa kuyimfuneko. Ikomiti azange ihlangene kulonyaka-mali. Onoxanduva oluphambili • Uchonga amalungu afanelekileyo asebenze kwiBhodi.

• Unika iingcebiso ajonge ubume babagqatswa phambi kokuba bachongwe.

• Wenza uchongo lwabalawuli bubesesikweni ngokwesivumelwano esiphakathi kweNkampani nomlawuli.

10.4 IKomiti yeNtlalo neyeendlela zokuziphatha Le yikomiti entsha kwaye isekwe ngokoMthetho weeNkampani, ka-2008. Ubume bayo

74

Amalungu eKomiti yeNtlalo neyeendlela zokuziphatha achongwa yiBhodi. IKomiti yeNtlalo neyeendlela zokuziphatha inabalawuli abathathu ubuncinane. Amalungu ukuza kuma ekupheleni konyaka-mali ibinguGqr L Coetzee, uMnu EJ Jefthas, uMnu GJ Martin, uMnu AV Moos noNks GM Ntuli (Usihlalo). Usihlalo Usihlalo uchongwa yiBhodi. Ukuhlala kweentlanganiso Iintlanganiso zeKomiti zihlala xa kuyimfuneko. IKomiti ihlangene kabini kulo nyaka-mali ngolu hlobo lulandelayo:

ABALAWULI NOV FEB

L Coetzee S A

EJ Jefthas

GJ Martin

AV Moos

GM Ntuli

Igqala: = Uyile, A = Izingxengxeza S = Skype

Uxanduva oluphambili • Uhlola imisebenzi yeNkampani, malunga nayo nayiphi na imithetho efanelekileyo, ezinye iimfuno

zomthetho okanye iindlela zokuziphatha jikelele malunga nemiba enxulumene nophuhliso lwentlalo noloqoqosho, ukuba lilungu elifanelekileyo kwezoshishino, okusengqongileyo, impilo nokhuseleko loluntu, unxibelelwano lwabathengi nokuhambelana nezabasebenzi nezengqesho.

• Ujonga imiba esegunyeni lakhe ukuba iqwalaselwe yiBhodi xa kuyimfuneko. • Unika iingxelo abaChaphazelekayo kwiNtlanganiso Jikelele yoNyaka yeNkampani kwimiba

ekumagunya abo. Abamenyiweyo IKomiti yeNtlalo neyeendlela zokuziphatha inegunya lokufuna iingcebiso nokufuna uncedo kubacebisi bangaphakathi nabangaphandle kwezomthetho, kwezokucwangcisa izinto nabanye abacebisi. 11. USIHLALO WENKAMPANI Bonke abalawuli bayakwazi ukumfumana usihlalo weNkampani oqinisekisa ukuba iindlela zokwenza, imithetho efanelekileyo nemigaqo isetyenziswa ngokupheleleyo. Usihlalo weNkampani usoloko eyazisa ikomiti ngotshintsho kumthetho nakwizenzo zolawulo. Usihlalo weNkampani nguye owongamela ukwaziswa ngenkampani kwabalawuli abatsha kunye noqeqesho oluqhubekayo lwabalawuli. Iinkcukacha ezifunekayo kwintlanganiso nganye yeBhodi zithunyelwa kubalawuli kwangexesha phambi kokuba kubekho intlanganiso nganye ukuze bakwazi ukuziqhelanisa/ ukwazi ngeenkcukacha nokuqwalasela iinkcukacha zeNkampani malunga nemithetho yayo noxanduva lwabo. Ukuthiwa thaca kwamaxwebhu kwiintlanganiso zeBhodi kwenziwa kuphela kwiimeko ezithile nangemvume kasihlalo. Nobhala weNkampani uchongwa yiBhodi.

75

12. INKXALABO EKHOYO Kwizindululo zeKomiti yoPhicotho-zincwadi nokusemngciphekweni, iBhodi iye yaqwalasela ubunyani noko kucingelwayo okuxhomekeke ekugqityweni kokuba ishishini liza kuqhubeka njengento ekhoyo exhalabisayo kunyaka-mali ozayo. Abalawuli banoluvo lokuba ishishini liza kuba nento exhalabisayo kunyaka ozayo neengxelo malunga noku ziza kubakho kwingxelo yoxanduva lwabalawuli kwiingxelo zemali. 13. ULAWULO LWANGAPHAKATHI IBhodi inika ingqalelo uxanduva lwayo lokuqinisekisa ukuba iNkampani iphumeza kwaye ihlola impumelelo yeenkqubo zangaphakathi, zemali nolawulo lomsebenzi. Ezi nkqubo zenzelwe ukujonga izinto ezingafanelekanga nelahleko. Ulawulo lwangaphakathi, lwemali nolomsebenzi olwenziwa yiNkampani lwenzelwe ukubonelela ngesiqinisekuso esifanelekileyo malunga noku:

• Ukukhusela ii-asethi zingasetyenziswa ngokungagunyaziswanga okanye kakubi; • Ukuhambelana nemithetho nemigaqo esebenzayo; • Ukugcina iingxelo ezifanelekileyo zezicwangciso; kunye • Nokufaneleka nokuthembeka kweenkcukacha zemali.

Umsebenzi wophicotho-zincwadi lwangaphakathi nowabaphicothi-zincwadi bangaphandle uhlola ukufaneleka nempumelelo yolawulo lwangaphakathi. Akukho nto iziswe kubalawuli ebonakalisa ukuba kukho ingxaki kule misebenzi yolawulo, yemigaqo neenkqubo ezenzekileyo kulo nyaka kwenziwa ngawo uhlolo. 14. UKULAWULA OKUSEMNGCIPHEKWENI IBhodi yamkela uxanduva lokugqibela lwenkqubo yokulawula okusemngciphekweni kwiNkampani. Umngcipheko wezinto eziphathekayo kwiNkampani uye wafunyaniswa wagcinwa kwisakhelo soko kusemngciphekweni. Olona lawulo lwangaphakathi lukhona kwaye lugqiniwe. Ukuqaliswa ngexesha kwemigaqo yolawulo nokuhambelana nemigaqo yolawulo kuhlolwa ngaphakathi. ISantam Limited inika iNkampani i-inshorensi yee-asethi ngokubanzi ukulungiselela umngcipheko weentlekele nezinye izinto. 15. IZINTO EZIPHATHEKAYO Zonke izehlo ezibalulekileyo, umngcipheko neminye imiba ichaziwe kwiingxe zeNgxelo yoNyaka. 16. UKUTHINTELWA KOBUQHOPHOLOLO NOMNXEBA WOKUCHAZA UBUQHOPHOLOLO Isicwangciso sokuthintelwa kobuqhophololo kunye nokuchazwa kwezenzo ezingezizo (umnxeba wokuchaza ubuqhophololo) besikho kulo nyaka-mali ukunceda ukuqinisekisa ukuba umngcipheko wobuqhophololo uyahlolwa uncitshiswe. Umnxeba wokuchaza ubuqhophololo kulapho umsebenzi okanye ochaphazelekayo anokwazi, ngaphandle kokwaziwa igama lakho nokuba afihlwe, ukuchaza imisebenzi engafanelekanga okanye ukungaziphathi kakuhle kwiNkampani. Iingxelo zithunyelwa ngqo kwiGosa lesiGqeba eliPhezulu zichazelwe iKomiti yoPhicothozincwadi nokusemngciphekweni.

76

Akukho nto iziswe kwiKomiti ebonakalisa eyona lahleko okanye imali ekucingelwa ukuba ilahlekile, ubuqhophololo okanye iimpazamo eziye zachaphazela inkampani kulo nyaka kwenziwa ngawo uhlolo. 17. IZIBOPHELELO ZEZUMELWANO NAMANYATHELO OMTHETHO Isivumelwano sigqitywe noRhulumente wePhondo leNtshona Koloni ngokweemali ezigqithiselweyo eziye zanikwa iCasidra. Izibophelelo ngokwesivumelwano nangokoMthetho woLawulo lweeMali zikaRhulumente ziye zafikelelwa. Izivumelwano zeeProjekthi zityikityiwe nabaxhasi beeproojekthi ezahlukeneyo, iingxelo zenziwa ngokwamalungiselelo ezivumelwano nangokobume bemali obuchazwe kwiNgxelo yoNyaka. Inkampani inokuthatha amanyathelo omthetho kwimisebenzi yayo eqhelekileyo. Akukho mabango angekenziwa kwiNkampani. 18. UKUXHOTYISWA KWABANTU ABAMNYAMA NGOKUBANZI KWEZOQOQOSHO Uphicotho-zincwadi lwesithathu oluqinisekisiweyo luye lwagqitywa yi-Arhente ezimeleyo ekuhleleni, ukuqinisekisa ngobume bokuxhotyiswa kwabantu abamnyama ngokubanzi kwezoqoqosho (B-BBEE) kwiNkampani. Uphicotho-zincwadi luye lwagqitywa ngoFebruwari ngo-2016 kwaye iCasidra ifumene amanqaku oMgangatho wesi-2 (Umgangatho wokunikwa ingqalelo kokufunwayo we-125%). 19. UPHICOTHO-ZINCWADI LWANGAPHAKATHI FUNCTION Umsebenzi wophicotho-zincwadi lwangaphakathi ubusenziwa ngaphandle kunikwe iingxelo ngqo kwiGosa lesiGqeba eliPhezulu. Abaphicothi-zincwadi bangaphakathi badibana nabaphicothi-zincwadi bangaphandle ukuthintela ukuphinda-phindeka kwezinto. Okufunyanisiweyo nezindululo zenkqubo iyonke yophicotho-zincwadi lwangaphakathi kuchazelwa abalawuli neKomiti yoPhicotho-zincwadi nokusemngciphekweni. 20. IINDLELA ZOKUZIPHATHA Iindlela zokuziphatha zeCasidra ziye zanikwa bonke abasebenzi. IKomiti yeNtlalo neyeendlela zokuziphatha isekwe ngo-2012 yahlangana kabini kunyaka-mali. Njengophuhliso olutsha kulawulo, umsebenzi wale komiti uza kuqhubela phambili njengoko amava eza kufumaneka malunga noku. Ikomiti iphinde yaqwalasela ingxelo ebanzi malunga nemisebenzi esemthethweni malunga noMthetho weeNkampani.

77

21. IINGXELO ZAMALUNGU EBHODI

GA (Gary) Oliver

UNYAKA AWAQESHWA NGAWO 1999 UBULUNGU BEKOMITI

Ikomiti yentlawulo

komiti yesebe lombuso olawulayo OBUNYE LOBONGAMELI / NEZINYE IZIKHUNDLA ZOBUPHATHISWA

Ilungu: Cape Bar

Ilungu noSihlalo: iBhodi yaseGenadendal Museum

UMongameli kaZwelonke noSihlalo: CANSA IZAKHONO, UBUCHULE NAMAVA Adv. Oliver ubeligqwetha esebenza kwinkundla kamantyi kweyomgaqo-siseko nakwinkundla ephakamileyo okokoko wathi aqala ukusebenza. Njengommi owazalelwa eGenadendal kwisithili se. U-Advocate Oliver unembali ende yokubandakanyeka kuphuhliso lwamaphandle.

IMINYAKA: 58

IZIQINISEKISO ZEMFUNDO

BProc

LLM (Public Law)

ISIHLONIPHO

Usihlalo

UMongameli oziMeleyo noNgekho kwiSebe loLawulo

E (Estian) Calitz

UNYAKA AWAQESHWA NGAWO 2011 UBULUNGU BEKOMITI IKomiti yoPhicotho-zincwadi nokusemngciphekweni (Usihlalo) OBUNYE LOBONGAMELI/NEZINYE IZIKHUNDLA ZOBUPHATHISWA

Ilungu lamaQumrhu, iiKomiti neeBhodi ezininzi

Waba lilungu le: IBhodi yabaMeli beNgxowa-Mali yomHlala-Phantsi yeYunivesithi yaseStellenbosch

Waba ngumHlali-ngaPhambili kwanelungu: IKomiti yoPhicotho-ziMali, kuMnyango wezeMfundo, kuRhulumente weNtshona-Kapa

IZAKHONO, UBUCHULE NAMAVA Unjing Calitz, yinjingalwazi yezoQoqosho kwiYunivesithi yaseStellenbosch. Unamava amandla kwezoqoqosho nasekwenzeni umgaqo-nkqubo wezemali kwaye ingaphezu kwama-20 iminyaka kumava emfundo kuquka ukubhala malunga namanqaku angama-40 kwiintlobo ngeentlobo zokushicilelwayo (iijenali, iincwadi, njlnjl) kwaye uzibophelele kwizinto ezininzi zokufundisa kuMzantsi Afrika uphela naseJamani njengeNjingalwazi etyelelayo. EbenguMlawuli-Jikelele weSebe lezeMali (ngoku elinguNondyebo weSizwe) kuRhulumente waseMzantsi Afrika kwaye benguMlawuli wesiGqeba: kwezeMali kwiYunivesithi yaseStellenbosch.

IMINYAKA: 68

IZIQINISEKISO ZEMFUNDO

BCom

DCom (Economics)

ISIHLONIPHO Umongameli oziMeleyo noNgekho kwiSebe loLawulo

78

GM (Gugu) Ntuli

UNYAKA AWAQESHWA NGAWO 2008 UBULUNGU BEKOMITI

Ikomiti yopicotho nomngcipheko (usihlalo)

Ikomiti yentlawulo

Ikomiti yesebe lombuso olawulayo OBUNYE LOBONGAMELI/NEZINYE IZIKHUNDLA ZOBUPHATHISWA

Member of Cricket South Africa Transformation Division Committee

Director of African Sports Management Association IZAKHONO, UBUCHULE NAMAVA Ms Ntuli owaye ngusekela mlawuli wezemidlalo kwiDyunivesithi yase Stellenbosch. Ngoku usebenzela ubuDlelwane bukaWonke-Wonke, uRhwebo noNxibelelwano kuAdidas. Unamava amakhulu olawulo neminqweno yothethwano ubudlelwana buka wonkewonke kunye nucholacholwa kwendaba.

IMINYAKA: 43

IZIQINISEKISO ZEMFUNDO

BBus QUT (Australia)

BAppSc QUT (Australia)

MBA Sports Management

Diploma: French Language

ISIHLONIPHO Umongameli oziMeleyo noNgekho kwiSebe loLawulo

ZT (Zareena) Nackerdien

UNYAKA AWAQESHWA NGAWO 2016 UBULUNGU BEKOMITI IKomiti yoPhicotho-zincwadi nokusemngciphekweni OBUNYE LOBONGAMELI/NEZINYE IZIKHUNDLA ZOBUPHATHISWA ILungu leWestern Cape Branch Association ye-Advancement Black Accountants zeSouthern Africa – kwiBursary Portfolio IZAKHONO, UBUCHULE NAMAVA UNksz Nackerdien ngaphambili ebengumlawuli wePricewaterhouseCoopers, apho agqibe khona amanqaku (articles) zakhe nochithe ixesha lakhe elininzi lomsebenzi kuphicotho-zimali/inshurensi (auditing/ assurance) loshishino. Okwangoku uyinxalenye yeSanlam Group Financial Reporting Team. Unamava kuhlahlo/utoliko lweenkcukacha zezimali noshishino lweenkqubo zolawulo, nokuxhala imisebenzi yezimali.

IMINYAKA 33

IZIQINISEKISO ZEMFUNDO

BCom Honours (Accounting)

Chartered Accountant (SA)

ISIHLONIPHO

Umlawuli Ongesosigqeba oziMeleyo

Uzimeleyo Ongengomlowuli

79

JH (Jannie) Roos

UNYAKA AWAQESHWA NGAWO 2009 UBULUNGU BEKOMITI

Audit and Risk Committee

Nomination Committee (Chairperson)

Remuneration Committee (Chairperson) OBUNYE LOBONGAMELI/NEZINYE IZIKHUNDLA ZOBUPHATHISWA Abukho IZAKHONO, UBUCHULE NAMAVA Umnu, Roos uyintloko kwi ofisi yoMphathiswa kwezolimo nophuhliso lwamaphandle kwiNtshona- Koloni. Uchithe ixesha lakhe lonke lokusebenza kwinkonzo zika wonke-wonke ebamba izikhundla ezininzi kulawulo lwePhondo lweTraansvaal, kulawulo lwePhondo lweNtshonakwinkonzo yogunyaziso yePhondo kwakunye ne ofisi yenkulumbuso yeNtshona-Koloni. Ungumntu othanda abantu kwaye unomdla ekuqeqesheni.

IMINYAKA: 70

IZIQINISEKISO ZEMFUNDO

Diploma Course in Personnel Management

Advance Diploma in Personnel Management and Management Training

Advance Programme in Labour Law

ISIHLONIPHO Umlawuli ongesosigqeba

Dr L (Leonie) Coetzee

UNYAKA AWAQESHWA NGAWO 2013 UBULUNGU BEKOMITI Ikomiti yesebe lombuso olawulayo Ikomiti yopicotho nomngcipheko IKomiti yoPhicotho-zincwadi nokusemngciphekweni IKomiti yeNtlalo neyeendlela zokuziphatha OBUNYE LOBONGAMELI/NEZINYE IZIKHUNDLA ZOBUPHATHISWA None IZAKHONO, UBUCHULE NAMAVA UGqr. Coetzee ngumongameli kwanomcebisi weeprojekthi zophunyezo. Wafumana isidanga sakhe sokuqala kwiminyaka yo1980, ukwakhoke le uphando ngokwahlukana kweenkqubo zokwakha uluntu kwisebe lezempilo noluthe lwaza lisekiswa ngempumelelo kwiminyaka engama30 edluleyo. Isininzi sezi nkqubo bezijolise kakhulu kuluntu obeluvinjwe amathuba kwaye uGqr. Coetzee unentshisakalo ngokuphakamisa abo bebevinjwe amathuba, ngakumbi uluntu lwasemaphandleni. Njengomcebisi ozimeleyo, abaxhasi bakhe kwiminyaka edluleyo ibezi iyunivesithi ngokwahlukana kwazo, amasebe abucala aphesheya kwezilwandle kwanamaqumrhu angekho phantsi kolawulo lukaRhulumente (NGO). UkwangumPhicothi-ziMali oPhume iZandla ngokuSetyenziswa kwezamaYeza kushishino lwamayeza. Uphuhlise ukuqondwa banzi kwemingeni ethi ijongane noluntu lwamaphandle ekuphunyezweni kwenkxaso neenkqubo zokwakha uluntu kwaye ukwangummi ozingcayo waseWest Coast.

IMINYAKA: 56

IZIQINISEKISO ZEMFUNDO

Diploma in International Research Ethics

Diploma in Company Direction

Doctor Societatis Scientiae

ISIHLONIPHO Umeli Usihlalo UMongameli oziMeleyo noNgekho kwiSebe loLawulo

80

GJ (Gerard) Martin

UNYAKA AWAQESHWA NGAWO 2013 UBULUNGU BEKOMITI

Social and Ethics Committee OBUNYE LOBONGAMELI/NEZINYE IZIKHUNDLA ZOBUPHATHISWA

Trustee Cape Winemakers guild

Director of Wine Training South Africa

Director of First Step Academy IZAKHONO, UBUCHULE NAMAVA UMnu Martin ngoku usebenzela iWinetech njengoMlawuli wesiGqeba. Ngaphambili ebesebenzela kwale nkampani, enguMlawuli: Ekugqithiseleni nakuQeqesho lwezobuGcisa. Phambi koko, ebesebenzela uMetropolitan ukususela ngo- 1999 ukuya ku-2002 apho aye wasebenza kwizikhundla ezintathu ezahlukeneyo phambi kokuba ayishiye le nkampani aye kuzibandakanya neNkampani yeWayini yaseMzantsi Afrika kwezeenkcukacha neNkqubo njengeNgcali noMlawuli weeNkcukacha: kwiiNkonzo zeeNkcukacha ukususela ngo-2002 kude kube nguNovemba ngo-2003. UMnu Martin unomdla kakhulu kuphuhliso loluntu.

IMINYAKA: 41

IZIQINISEKISO ZEMFUNDO

BSc

National Diploma Economic Management Analysis

MCom Wine Business Management

ISIHLONIPHO Umongameli oziMeleyo noNgekho kwiSebe loLawulo

AV (Ainsley) Moos

UNYAKA AWAQESHWA NGAWO 2013 UBULUNGU BEKOMITI • IKomiti yoPhicotho–zincwadi Nokusemngciphekweni • IKomiti yeNtlalo neyeendlela zokuziphatha

OBUNYE LOBONGAMELI/NEZINYE IZIKHUNDLA ZOBUPHATHISWA

Member of the Stellenbosch University Council

IZAKHONO, UBUCHULE NAMAVA Umnu Moos wayeyintatheli nomhleli. Uqale ukusebenza njengentatheli yephephandaba iBeeld eJohannesburg echaza ngeendaba jikelele, uvuselelo lomhlaba noshishino kwezolimo. Uye waya kwiLandbouweekblad apho achithe khona iminyaka emihlanu – okokuqala njengentatheli ephezulu, emva koko njengoSekela-mhleli eyokugqibela iminyaka emibini njengoMhleli ophambili. Uye eBloemfontein apho abe nguMhleli ophambili wephephandaba eliphuma yonke imihla leVolksblad. Uye waya kwiSake24 eJohannesburg apho abe nguMhleli ophambili noMpapashi, kodwa wagqiba ukuba aye kwezoshishino esenza lo msebenzi awenzayo ngoku njengeNtloko kwezoNxibelelwano kwaSanlam eKapa.

IMINYAKA: 39

IZIQINISEKISO ZEMFUNDO

BA (Sociology, Psychology)

BPhil Hons (Journalism)

MBA (University of Stellenbosch)

Sanlam Executive Leadership Programme (Gibs)

Media24 Executive Leadership Programme (Wits)

Naspers Executive Leadership Programme (Harvard)

ISIHLONIPHO Umongameli oziMeleyo noNgekho kwiSebe loLawulo

81

EJ (Elton) Jefthas

UNYAKA AWAQESHWA NGAWO 2016 UBULUNGU BEKOMITI • Komiti Yesebe Lombuso Olawulayo • Ikomiti yopicotho nomngcipheko OBUNYE LOBONGAMELI/NEZINYE IZIKHUNDLA ZOBUPHATHISWA

USekela-Shlalo wamaFama aMnyama

UMphathi weDeciduous Fruit Development Chamber wequmrhu ongekho-mthethweni

ILungu loMphathiswa wesiKhundla seDeciduous Fruit Development Trust

USekela-Shlalo weWestern Cape Agricultural Unity Forum

IZAKHONO, UBUCHULE NAMAVA UMnu Jefthas unguMseki nomphathi wolawulo lwe-Agribusiness kwiSustainable Natural African Plant Products (ASNAPP) yeSouthern Afrika. Ukwangumfama nomnikazi weDefynne, isitiya esivelisa iiplam (plums). UMnu Jefthas uqale umsebenzi wakhe e-ARC, egxile kakhulu kuvuno lweFeyinibhosi (Fynbos). Obona buchule bakhe kukuphuhlisa ushishino lolimo nokukhuthaza ushishino kumafama ukuya kumazwe e-Afrika eseSub-Saharan.

IMINYAKA: 43

IZIQINISEKISO ZEMFUNDO

B -Tech Horticulture

MPhil Agriculture System Management

82

INGXELO YOLAWULO LWESHISHINI KUNYAKA OPHELA NGOMHLA WAMA-31 KUMATSHI NGO-2017

1. IMFUNO NGOKMTHETHO Upicotho zincwadi nekomiti yomngcipheko inovuyo ukwazisa le ngxelo njengoko ifunwa kwicandelo le 51(1) (a) (ii) no 76 (4) (d) lomthetho wolawulo mali ka wonke –wonke, ka 1999(“umthetho”). Icandelo 38 (1) (a) lomthetho wolawulo mali kawonkewonke ka 1999 ufuna abalawuli bocalulo-mali kwisebe likarhulumente ukuqinisekisa abo bakhoyo bafumana ukukhutshelelwa kubo imali kwenziwe isebenze ngokukhutheleyo nolawulo lwemali oluselubala nenkqubo yokulawula yangaphakathi. Ukumiswa komthetho kuchaza upicotho zincwadi kwakunye nemfuno zopicotho zincwadi lwangaphakathi. I-Casidra isebenzisene nemfuno ezisemthethweni. IIngxelo zezimali zingxelo zokuqala zikaCasidra ezithe zalungiselelwa ngokwesivumelwano soMgangatho womSebenzi oQwalasela uCalulo-Mali ngokuBanzi (GRAP) kwaye ngoko amanye amanani athelekisiweyo athe aqinisekiswa ukuze oko kungqamane nomgaqo omiselweyo lweminyaka yonke ethe yathiwa thaca. 2. UXANDUVA LWABALAWULI Umlawuli wocalulo mali nguye onoxanduva lokukhokela ukuphamba kombutho, izicwangciso ezimandla zokwenza imithetho yongcipheko, uhlahlo lwabiwo mali lonyaka nezicwangciso zamashishini, ukugada indlela ekwenziwa ngazo izinto nokumisa ulawulo lokwenza izinto ngendlela eyiyo. Oko ithe yaqalisa ukusebenza ngoOktobha ka1989, ngoko ibiphantsi kwelinye igama, iCasidra ikumashumi amabini anesibhozo (28) ifumana ingxelo yoPhicotho-Ncwadi lweziMali olusulungekileyo. ICasidra isebenze ngokuzimisela kulawulo lwangaphakathi ekupheleni konyaka-mali kwaye ikwazile ukuzibona nokuzinqanda iingozi ebezinokuba ngumqobo kulawulo. Iinkqubo zolwazi ngobugcisa ezithe zasetyenziselwa ukuncedisa kulawulo zibeneziphumo ezihle. 3. UXANDUVA LWABALAWULI NEKOMITI YOMNGCIPHEKO Upicothi zincwadi nekomiti yomngcipheko babhala iphepha lamalungelo elibinisa ubunjani bemisetyenzana nabasemagunyeni. Oko kwangomhla wama 29 KU Agasti 2006 uxanduva lwabapicothi zincwadi lwandalwabandakanya nolawulo lomngcipheko. Kulo nyaka uphelileyo abapicotyi nekomiti yomngcipheko bathethile ngoxanduva ngokwephepha lamalungelo. I-ofisi inika ingxelo nje ngombutho kumhlali ngaphambili weBhodi kwaye ngokomsebenzi banike ingxelo kwikomiti yomngcipheko nopicotho zincwadi. Ikomiti ilivumile iphepha lamalungelo labaphicothi zincwadi nekomiti yomngcipheko kunye nesicwangciso sopicotho zincwadi. Ingxelo yophicotho zincwadi nekomiti yomngcipheko ijolise kumsebenzi owenziweyo yindibano yabarhwebi PricewaterhouseCoopers Inc, Boshoff Visser kunye ne Alberto Prins nophicotho lwencwadi lwangaphakathi olusebenzayo ngokunjalo nolawulo lwengxelo. Uphicotho zincwadi lwenzeka kwizicwangciso zemeko zangaphandle nangaphakathi zophicotho zincwadi zaza zaphunyeleliswa ngabaphicothi bencwadi nekomiti yomngcipheko. 4. IMISEBENZI YOPHICOTHO ZINNCWADI NEKOMITI YOMNGCIPHEKO Abaphicothi zinwadi nekomiti yomngcipheko ikhuphe imisebenzi ngokwephepha lamalungelo abo yabalela ngokwamabakala omthetho angala alandelayo: • Ukuhlolwa kweziphumo zofinyezonengxelo yemali yonyaka, kwaphela kungqinwa kwiBhodi ukuba

iphumelelise. • Kwahlolwa ingxelo yoburhulumente kwaphelwa kungqinwa kwiBhodi ukuba iluphumelelise.

83

Ngexesha lokuhlolwa kwekomiti: • Yathatha amanyathelo angawo ukuqinisekisa ukuba iingxelo zemali zazilungisiwe ngokwengxelo

ya Standards of Generally Recognised Accounting Practice in South Africa kwaye nangendlela ecelwe ngumthetho wenkampani zoMzantsi Afrika;

• Sebenza ngokuxhalabisayo nangezikhalazo ezibhekiselele kumthetho wocalulo- mali, uphicotho

zincwadi okanye umthamo wengxelo yemali yonyaka nokulawula imali ingaphakathi; • Ukuhlolwa kwengxelo yophicotho zincwadi lwangaphakathi kwingxelo yemali yonyaka; • Qinisekisa ngobulunga, iinkonzo kwakunye nokuzimela kwabaphicothi zincwadi bangaphandle

nokukhethwa kwe PwC Inc. ne Boshoff Visser njengabaphicothi bencwadi baka 2017 kwaye kuqwalaselwe nokuchongwa kuka Mnu JN Boshoff wase PwC Inc. ne Mnu JJ Jonck kwe Boshoff Visser njengoyena mpicithi zincwadi (Umphicothi zincwadi oyedwa obhalisiweyo ongumlawuli onenkathalo kuphicotho zincwadi uyatshintshwa roqo emva kweminyaka emihlanu); kwaye

• Kuphunyeleliswe umrhumo wophicitho zincwadi namabakala okuzibandakanya kwabaphicothi

zincwadi bangaphandle. 5. INDLELA YOKUBAMBA INTAMBO KUNYE NOLAWULO LOMNGCIPHEKO Ukulawula uphahla lwenzela ukunika isiqinisekiso esinenjongo ngokubhekiselele kwinzuzo zenjongo kula mabakala alandelayo: • Ukugcinwa kolwabiwo- mali ngendlela eyiyo nokwethembakala kolwazi lwemali olusetyenziswa

kwi Casidra; • Indlela eyiyo yokulawula imali yangaphakathi; • Ukuthobela imithetho esebenzayo, ukumisa kakuhle nendlela yokuziphatha; • Ukubonwa ngethuba nokunciphisa imingcipheko ebalulekileyo yoyanyiswa kubumene-mene,

ukuziphatha, ukulawula okungafanelekanga, ukubakho kwemfanelo nelahleko nokhuseleko lwezinto zexabiso;

• Ukuphunyezwa kwemisebenzi; • Indlela yokulingana kolawulo lomngcipheko; • Ukulawulwa kobukho bengxabano zokuba nomdla kwabalawuli kwakunye nabalawuli beBhodi; • Uphicotho lwencwadi lwangaphakathi nengxelo yolawulo lomngcipheko nokuba semgangathweni

kweziphakamiso ezifakiweyo kwiBhodi, kunye • Nokulunga kolawulo lomngcipheko, ulawulo nenkqubo yolawulo.

I-Casidra inenkqubo enkulu yohlahlo lwabiwo-mali lonyaka nengxelo yenyanga ecazuliweyo. Umphathi wocalulo mali neqela lakhe labalawuli bahlola uhlahlo lwabiwo-mali lonyaka neyenkcitho ngamaxesha onke. Kuzotywa eyona ndlela icacileyo phakathi kohlobo olululo lweshishini nokwenziwa kweshishini ngokungxamisekileyo. Ingxelo zemali ngokubhekiselele kwiprojekti kunye ne Casidra ejonge konke kunye nemali endaweni yabahlulelani isebe lwezolimo nophuhliso lePhondo leNtshona-Koloni kwakunye nesebe lophuhliso loqoqosho notyelelo ziyaxelwa kwaye ziphicothwe nencwadi ecaleni zikhethelwe ecaleni kwingxelo ye Casidra.

84

Indlela yenkqubo yolawulo yangaphandle soloko igadiwe kwaye inika ingxelo kwiBhodi yabalawuli. Iinkqubo zangaphakathi zinezicelo ukuze zibonelele ngeziqinisekiso ezisemgangathweni okokuba izinto zamaxbiso zikhuselekile kwaye intengiselwano yenziwe ngokwemvume yabalawuli. Inkqubo yokongama iquka ukuhlola kwabalawuli nokuvavanywa ngabaphicothi zincwadi. Abaphicothi zincwadi bangaphandle benza uvavanyo lwentengiselwano lwemali. Isibonakalisi-mngcipheko sihlolwa ngamaxesha onke ize ingxelo yenziwe ngekota kubalawuli beBhodi. Akukho nto ize kwingqalelo yekomiti ebonakalisa ukonakala kwezixhobo ekusetyenzisweni kolawulo indlela yokusebenza nenkqubo zenzeke phakathi enyakeni ziphantsi kohlolo. 6. UKUTHOBELA Ukuhambelana nemithetho nemimiselo ethi isebenze kuCasidra kuluxanduva lelungu ngalinye laBalawuli yaye kubekwa iliso ngokuhlangeneyo. i-Casidra iyayithobela imithetho eyiyo, umiso kakuhle lwemithetho, ukanti nendlela kaCasidra yokuziphatha. Iinkonzo zomthetho, zigcwalisa ukusebenza ngentobeko, ngokunika imbeko kuzo zonke iziqinisekiso zethutyana nowiso-mthetho, nokumisa ngendlela. Inkqubo zomthetho kumngcipheko nokuthobela iingxelo kwaqwalaselwa kwintlanganiso yabaphicothi zincwadi nekomiti yomngcipheko. 7. UKUNQANDA UBUMENE-MENE Icebo lokunqanda ubumene-mene laba kho kunyaka-mali. Ubuchule bokubethwa kwempempe kwanceda ekuqinisekeni okokuba umngcipheko wobumene-mene ugadiwe kwaye uyacuthwa. 8. UMPICOTHI WENCWADI WANGAPHAKATHI Abapicothi bencwadi nekomiti yomngcipheko izalisekisa ukungathathi ngqalelo ngokubhekiselele kwingxelo yemali yenkampani nenkqubo yokunika ingxelo kubandakanywe nenkqubo yolawulo lwemali lwangaphakathi. Inoxanduva lokuqinisekisa lokokuba umsebenzi womphicothi wencwadi wangaphakathi uzimele. Kwaye unezinto ezifunekayo kuvimba wakhe, ezimileyo kunye namagunya embuthweni ukwenzela ukuba akwazi ukukhupha umsebenzi wakhe. Ngaphezu koko, umphicothi wencwadi nekomiti yomngcipheko ijonga intsebenziswano phakathi kwabaphicothi bencwadi bangaphakathi nabangaphandle neenkonzo njengoqhagamshelwano phakathi kwabalawuli be Bhodi noku kusebenza. Umphicothi wencwadi wangaphakathi uhlole ukulunga kolawulo ngaphakathi ngokuzimeleyo kwaye wandulula impucuko. Ulawulo lunengxelo zolingano zocalulo-mali, ezijolise kuphunyezo lwenjongo luqhubekeke ekugcineni inkqubo yolawulo lwangaphakathi ludlula kwinkqubo yesiqhelo neyokwenza kuqala uphicotho lwencwadi nolungiso. 9. UKUHAMBA NGOKUKHATHALELA iKomiti iyiqwalasele into yokuba ukungaqiniseki apho khona iqonde ukuba igqibe ukuba ishishini liqhubekeke lihambe ngokukhathalelwa kunyaka-mali ozayo. iKomiti inoluvo lokuba ishishini liya kuba yinkxalabo ehambayo kunyaka ozayo.

85

10. AMALUNGU OPHICOTHO KUNYE NEKOMITI YOMNGCIPHEKO UBUKHO AWO KWINTLANGANISO Iinkcukacha zixeliwe kwingxelo yoburhulumente. 11. UKUBAKHO Abaphicothi bencwadi bangaphakathi nangaphandle njengabaphicothi bencwadi benkampani babakho kwaye banike ingxelo kuzo zonke iintlanganiso zabaphicothi nekomiti yomngcipheko. Umlawuli wombuso oyintloko, Umlawuli oyintloko kwezemali kunye nabalawuli abafanelekileyo babakho ezintlanganisweni ngokumenywa. 12. INTLANGANISO ZEMFIHLO Intlanganiso yabaphicothi nekomiti yomngcipheko ibonelela ngentlanganiso zemfihlo phakathi kwamalungu nabaphicothi bangaphakathi nangaphandle. 13. UKUZIMELA KWABAPICOTHI BANGAPHANDLE Ngokwesiseko sokufaka kubaphicothi nekomiti yomngcipheko, abaphicothi bangaphandle bakuqinisekisile ukuzimela kwabo. __________________________ Prof. Estian Calitz Usihlalo: IKomiti yoPhicotho-zincwadi nokusemngciphekweni 27 July 2017

86

ICANDELO D: ULAWULO

LWEMICIMBI YABASEBENZI

87

ICANDELO D: ULAWULO LWEMICIMBI YABASEBENZI INTSHAYELELO

UKUBEKWA KWEZINTO EZIPHAMBILI KWEZABASEBENZI KUNYAKA-MALI EKWENZIWA KUWO INGXELO NEEMPEMBELELO ZEZI ZINTO ZIPHAMBILI

IZINTO EZIPHAMBILI ZE-HR IMPEMBELELO

UKUPHUNYEZWA NGEMPUMELELO KOLUHLU OLUPHELELEYO LWEZABASEBENZI

INkqubo yeMicimbi yaBasebenzi (S-Cubed) isetyenziselwa ukwandisa unikezelo lwenkonzo, ukwaneliseka komthengi nemveliso.

IsiCwangciso soqheliso sokulungiselela ulwandelelwano lwabasebenzi ukungena ezikhundleni sele siqulunqiwe yaye sibekwa iliso rhoqo ngenjongo yokuphuhlisa nokucwangcisa ulandelelwano xa umsebenzi ethe wathatha umhlalaphantsi okanye wasishiya isikhundla.

ULAWULO LWEZABASEBENZI OLUCWANGCISIWEYO

Umbutho usoloko unkqenkqeza phambili kwizilungiso zomthetho wabasebenzi nokulungiswa kwemigaqo-nkqubo ngokufanelekileyo.

Inkqubo yoqinisekiso elungiselelwe iCasidra njengomnikezeli wenkonzo yoqeqesho kwiiNkonzo zeSETA kunye neAgri SETA iyaqhuba.

UHLAHLO LWABIWO-MALI LWEZABASEBENZI

Uhlahlo lwabiwo-mali lweMicimbi yaBasebenzi lubekwa rhoqo.

UTSHINTSHO

Uvavanyo lonyaka lokwaneliseka kwabasebenzi luqhutywa ngesithuba sikaSeptemba.

Amathuba okwakhiwa kweqela aqhutywe ngoEpreli.

Siyaqhubeka sizama ukumilisela izindululo zophando lombutho kunye nenkqubo yoyilo kwakhona, ethe yaxhiba ngokwandisa isakhelo seCasidra nesicelo sezibonelelo okubhekiselele ekufezekiseni ubuchule obusebenzayo bolawulo lweprojekti.

UQEQESHO OLUCWANGCISIWEYO

Uqeqesho lweqhinga lujolise ekwandiseni amakhono nokuphuculwa kweziqinisekiso yamalungu eqela lombutho yaye ilungelelaniswe kwisicwangciso sonyaka samakhono endawo yokusebenza, iimfuno zombutho nohlahlo lwabiwo-mali olwamkelweyo.

UYILO LWESIKHOKELO SABASEBENZI NOBUCHULE BOKUTSALA NOKURHWEBESHA ABASEBENZI ABANEZAKHONO NABANESIPHIWO

INkqubo yoLawulo lwaBasebenzi (S-Cubed) isetyenziselwe ukwandisa uhambiso lweenkonzo, ukwaneliseka kwabathengi nokuvelisa.

UThotho loYilo lusendaweni eyiyo kwaye iyaqhubeka ukuqwalaselwa. Ibonisa ukuphuhla kwamathuba omsebenzi kwiNkampani yabo bonke abasebenzi.

Ukufumana abasebenzi kukhokelwa yinjongo yiProjekthi yoLawulo ekhethwe yiNkampani. Ngoko ke, senza iinzame ukufumana abo bawulungeleyo umsebenzi nabanomfutho woko.

ISIKHOKELO SOLAWULO SOMSEBENZI KUBASEBENZI

ICasidra iphumeze inkqubo yophuhliso-lawulo lokuzibonalakisa lombane usekelwe koko kuvunywe kuMgaqo-Nkqubo weEPMDS.

IINKQUBO ZEMPILO YABASEBENZI

ICasidra iyathenga kwiinkqubo zempilo zabasebenzi ukunyusa izinga lendlela yokuphila enempilo nekhuthaza uhlobo olululo lwempilo. Amaphulo kanyanga-ntathu ajonge kwizihloko zomxholo. Ingqiniseko yeemveliso ezivela ecaleni zalamaphulo zibubungqina kuhlolo lokwaneliseka kwabasebenzi obukulungiselelo lonyaka olulinganiswa nezinye nje izinto ezisisiseko sempilo.

UPHUHLISO LOMGAQO-NKQUBO

Le migaqo-nkqubo ilandelayo iphuhlisiwe kwaye ijongiwe:

UMgaqo-Nkqubo woSetyenziso lweZiyobisi

IMPUMELELO

Iziphakamiso kuhlolo luvunyiwe yiBhodi kwaye luzakuphunyezwa kwisigaba sokuqonda ekuqaleni konyaka-mali omtsha. Isakhiwo solungiselelo loshishino oluncinci olutsha siza kusebenza kwisiseko esikwimeko elula, onjongo yaso ikukuhambisa iinkonzo.

Bukhona ubudlelwane obuthile obunempilo phakathi kwabasebenzi kolulungiselelo, luquka iifama.

IMICELI-MNGENI EJONGENE NAMASHISHINI OLUNTU

Ukugcina isiphiwo ngenxa yemiqathango yoqingqo-mali.

89

IZICWANGCISO/IINJONGO ZEXESHA ELIZAYO KWEZABASEBENZI

ISALATHISI SOMSEBENZI 1: UKUPHUNYEZWA NGEMPUMELELO KOLUHLU OLUPHELELEYO LWEZABASEBENZI

1.1 Ukuphumeza inkqubo yolawulo lomsebenzi kwikhompyutha kwabo basezifama

1.2 Ukuphumeza isicwangciso sokugcina abasebenzi

ISALATHISI SOMSEBENZI 2: ULAWULO OLUCWANGCISIWEYO LWEZABASEBENZI

2.1. Ukunika imvume nesiqinisekiso sesiFundo soLawulo lweProjekthi

ISALATHISI SOMSEBENZI 3: ULWABIWO-MALI LWEZABASEBENZI

3.1. Ukwenza nokulawula ulwabiwo-mali lwezabasebenzi olusebenzayo

3.2. Ukuphembelela ulwabiwo-mali loqeqesho nolokujongana nempilo entle ezifama

ISALATHISI SOMSEBENZI 4: UTSHINTSHO

4.1. Ukuqhubeka noPhando loKwaneliseka kwabasebenzi ngoNyaka

4.2. Ukwenza uphohonongo lophando xa kuqeshwa unontlalontle wasezifama

4.3. Ukwenza isicwangciso sokuphumeza izinto ngokufaka izimo ezitsha ezincinci nezincinane

4.4. Ukuqhubeka ukujongana neengxaki zentlalo kwiifama ngendlela ehlangeneyo

ISALATHISI SOMSEBENZI 5: UQEQESHO OLUCWANGCISIWEYO

5.1. Ukuphumeza uqeqesho olucwangcisiweyo njengomba ophambili kwisiCwangciso sezaKhono emsebenzini

5.2. Ukwenza isifundo solawulo lweprojekthi ibe sesivunyiweyo esinesiqinisekiso

5.3. Ukusiwa kwamanye amaziko kolawulo lwetalente noqeqesho lweqela elijongene neprojekthi

ISALATHISI SOMSEBENZI SESI-6: EZABASEBENZI ZANGAPHANDLE

6.1 Ukujonga ukubanako ukusebenza kokuphunyezwa kweZiko loQeqesho leCasidra.

6.2 Inkqubo yokufumana iingcebiso ngaphandle ngezabaSebenzi.

ICANDELO D: ULAWULO LWEMICIMBI YABASEBENZI AMANANI KUKONGAMELA ULAWULO LWEZABASEBENZI

IINDLEKO ZABASEBENZI NGOKWENKQUBO: ABASEBENZI ABAQESHWE ISIGXINA NABAQESHWE ITHUTYANA

Inkqubo

Zizonke iindleko

zeziko (R’000)

Iindleko zezabasebenzi

(R’000)

Iindleko zezabasebenzi

ngokwe-% yenkcitho

iyonke

Inani labasebenzi

Umlinganiselo weendleko

zabasebenzi ngomsebenzi

ngamnye (R’000)

Uhlawulo Labawuli 199 199 100% 9 22

Iinkonzo ezihlanganisiweyo

20 209 10 489 52% 17 617

Uphuhliso loQoqosho namaShishini asekuHlaleni

4 757 4 429 93% 12 369

EzoLimo nokuVuselelwa koMhlaba ne Uphuhliso lweziseko ezingundoqo nokuNcitshiswa kweNtlupheko

10 346 9 852 95% 25 394

E-Amalienstein 4 752 1 266 26% 22 57

E-Anhalt 17 295 1 913 11% 30 63

E-Waaikraal 4 196 1 325 31% 14 94

BEBONKE 61 754 29 476 48% 129 228

IINDLEKO ZABASEBENZI NGOKWENKQUBO: ABASEBENZI BASEFAMA ABASEBENZA NGAMTHUBA ATHILE ONYAKA

Inkqubo

Zizonke iindleko zeziko (R’000)

Iindleko zezabasebenzi

(R’000)

Iindleko zezabasebenzi

ngokwe-% yenkcitho

iyonke

Inani labasebenzi

Umlinganiselo weendleko

zabasebenzi ngomsebenzi

ngamnye (R’000)

E-Amalienstein 4 933 285 6% 11 26

E-Anhalt 19 382 2 224 12% 71 31

E-Waaikraal 4 332 302 7% 16 19

BEBONKE 28 647 2 811 10% 98 29

= Kusebenza umlinganiselo ophantsi ngeyure, iindleko zomvuzo nomsebenzi ngamnye ziyahluka kuxonyekekwe kwiiyure ezizizo neentsuku ezithe zasetyenzwa ngethuba ngalinye lonyaka nangenkqubo nganye

INGXELO YONYAKA 2016/17

91

IINDLEKO ZEZABASEBENZI NGOKOKUHLELWA KWEMIVUZO

Imigangatho

Iindleko zezabasebenzi

(R’000)

% of Iindleko zezabasebenzi

kwiiNdleko zizonke

zezabasebenzi

Inani labasebenzi

Umlinganiselo weendleko

zabasebenzi ngomsebenzi

ngamnye (R’000)

Abalawuliabakwizinga eliphezulu

199 0.7% 9 22

Abalawuli abaphezulu 1 410 4.8% 1 1 410

Abaneziqinisekiso ezisesikweni

5 726 19.4% 6 954

Abanezakhono 18 652 63.2% 49 380

Abanengxenye yezakhono

697 2.4% 7 99

Abangenazakhono 2 792 9.5% 57 48

BEBONKE 29 476 100% 129 228

UKUWONGWA NGOMSEBENZI

Inkqubo Ukuwongwa ngomsebenzi

Iindleko zokuwongwa ngomsebenzi

(R’000)

I-% yokuwongwa ngomsebenzi kwiiNdleko

zizonke zabasebenzi (R’000)

Abalawuliabakwizinga eliphezulu

0 0 0%

Abalawuli abaphezulu 1 55 0.2% Abaneziqinisekiso ezisesikweni

6 111 0.3%

Abanezakhono 43 375 1.2% Abanengxenye yezakhono

4 6 0%

Abangenazakhono 34 26 0.1%

BEBONKE 88 575 1.8%

IINDLEKO ZOQEQESHO

Inkqubo

Iindleko

zezabasebenzi

Inkcitho kuqeqesho

Inkcitho kuqeqesho ngokwe-% yeeNdleko

zabasebenzi

Inani labasebenzi

aqeqeshiweyo

Umlinganiselo weendleko zoqeqesho

ngokomsebenzi ngamnye (R’000)

(R’000) (R’000)

Uhlawulo Labawuli 199 0 0% 9 0

Iinkonzo ezihlanganisiweyo

10 489 48 0.5% 17 3

Uphuhliso loQoqosho namaShishini asekuHlaleni

4 429 42 1% 12 4

EzoLimo nokuVuselelwa koMhlaba ne Uphuhliso lweziseko ezingundoqo nokuNcitshiswa

9 854 89 0.9% 25 4

INGXELO YONYAKA 2016/17

92

Inkqubo

Iindleko zezabasebenzi

Inkcitho kuqeqesho

Inkcitho kuqeqesho ngokwe-% yeeNdleko

zabasebenzi

Inani labasebenzi

aqeqeshiweyo

Umlinganiselo weendleko zoqeqesho

ngokomsebenzi ngamnye (R’000)

kweNtlupheko

E-Amalienstein 1 266 31 2.4% 22 1

E-Anhalt 1 914 69 3.6% 30 2

E-Waaikraal 1 325 39 2.9% 14 3

BEBONKE 29 476 318 1.1% 129 2

IMISEBENZI NEZITHUBA EZIKHOYO

Inkqubo 2015/2016

Inani labasebenzi

2016/2017 Izithuba

ezivunyiweyo

2016/2017 Inani

labasebenzi

2016/2017 Izithuba ezikhoyo

I-% yezithuba ezikhoyo

AbaLawuli beBhodi 9 9 9 0 0%

Undlunkulu 45 49 48 1 2%

I-ofisi yoMmandla 6 6 6 0 0%

E-Amalienstein 20 23 22 1 4%

E-Anhalt 27 33 30 3 9%

E-Waaikraal 15 16 14 2 12%

BEBONKE 122 136 129 7 5%

=Seasonal positions filled only during harvest

Inkqubo 2015/2016

Inani labasebenzi

2016/2017 Izithuba

ezivunyiweyo

2016/2017 Inani

labasebenzi

2016/2017 Izithuba ezikhoyo

I-% yezithuba ezikhoyo

Abalawuliabakwizinga eliphezulu 9 9 9 0 0%

Abalawuli abaphezulu 1 1 1 0 0%

Abaneziqinisekiso ezisesikweni 5 6 6 0 0%

Abanezakhono 48 50 49 1 2%

Abanengxenye yezakhono 5 7 7 0 0%

Abangenazakhono 54 63 57 6 12%

BEBONKE 122 136 129 7 5%

UKUTSHINTSHA KWENGQESHO

Umgangatho Ingqesho

ekuqaleni kweli xesha

Abaqeshiweyo Ukuyeka Ingqesho

ekupheleni kweli xesha

Abalawuliabakwizinga eliphezulu 9 0 0 9

Abalawuli abaphezulu 1 0 0 1

Abaneziqinisekiso ezisesikweni 5 1 0 6

Abanezakhono 48 3 2 49

Abanengxenye yezakhono 5 2 0 7

Abangenazakhono 54 12 9 57

BEBONKE 122 18 11 129

INGXELO YONYAKA 2016/17

93

ISIZATHU SOKUYEKA KWABASEBENZI

Isizathu Inani I-% yenani lilonke labasebenzi

abayekileyo

Ukusweleka - -

Ukugxothwa 1 11%

Ukuphelelwa yikhontrakthi - -

Impilo engekho ntle - -

Ukuyeka 8 67%

Umhlala-phantsi 2 22%

Esinye - -

BEBONKE 11 100%

OKUNXULUMENE NEZABASEBENZI: UKUNGAZIPHATHI KAKUHLE NAMANYATHELO OLULEKO

Uhlobo lamanyathelo oluleko Inani

Isilumkiso somlomo 1

Isilumkiso esibhaliweyo 4

Isilumkiso esibhaliweyo sokugqibela 8

Ukugxothwa 1

Ukurhoxiswa 3

BEBONKE 17

UBUME BOKULINGANA EKUJOLISWE KUKO NOKULINGANA NGOKWENGQESHO

Imigangatho

INDODA

Omnyama OweBala Indiya Omhlophe

Okhoyo Ekujolis

we kuko

Okhoyo Ekujoli

swe kuko

Okhoyo Ekujoli

swe kuko

Okhoyo Ekujoli

swe kuko

Abalawuliabakwizinga eliphezulu

0 0 4 0 0 0 2 0

Abalawuli abaphezulu 0 0 1 1 0 0 0 0

Abaneziqinisekiso ezisesikweni

0 1 0 1 0 0

3 1

Abanezakhono 6 8 13 14 0 0 6 6

Abanengxenye yezakhono

1 1 0 2 0 0

1 1

Abangenazakhono 0 6 52 22 0 0 0 1

BEBONKE 7 16 70 40 0 0 12 9

INGXELO YONYAKA 2016/17

94

UBUME BOKULINGANA EKUJOLISWE KUKO NOKULINGANA NGOKWENGQESHO

Imigangatho

IBHINQA

Omnyama OweBala Indiya Omhlophe

Okhoyo Ekujoli

swe kuko

Okhoyo Ekujoli

swe kuko

Okhoyo Ekujoli

swe kuko

Okhoyo Ekujoli

swe kuko

Abalawuliabakwizinga eliphezulu

1 0 1 0 0 0 1 0

Abalawuli abaphezulu 0 0 0 0 0 0 0 0

Abaneziqinisekiso ezisesikweni

1 1 1 1 0 0

1 1

Abanezakhono 7 5 10 10 0 0 7 6

Abanengxenye yezakhono

0 1 5 4

0 0 0 1

Abangenazakhono 0 9 5 20 0 0 0 0

BEBONKE 9 16 22 35 0 0 9 8

Imigangatho

ABASEBENZI ABAKHUBAZEKILEYO

INDODA IBHINQA

Okhoyo Ekujoliswe kuko Okhoyo Ekujoliswe kuko

Abalawuli abakwizinga eliphezulu

- - - -

Abalawuli abaphezulu - - - -

Abaneziqinisekiso ezisesikweni

- - - -

Abanezakhono - - - -

Abanengxenye yezakhono 1 1 - 1

Abangenazakhono - - - -

BEBONKE 1 1 - 1

INGXELO YONYAKA 2016/17

95

ICANDELO E: INGCACISO YEMALI

INGXELO YONYAKA 2016/17

96

INGXELO YABAPHICOTHI-ZINCWADI ABAZIMELEYO EYA KWIPALAMENTE

YEPHONDO LENTSHONA KOLONI NGECASIDRA SOC LIMITED

INGXELO NGOPHICOTHO-ZINCWADI WEENGXELO ZEMALI Imbono Siziphicothile iiNgxelo zeMali zeCasidra SOC Limited njengoko zithiwe thaca kumaphepha 104 ukuya 119, aqulathe iNgxelo yoBume beMali njengoko injalo ngomhla wama-31 kuMatshi 2017, kunye neNgxelo yeNdlela yokuSebenza kweMali, INgxelo yeeNguqu kwiAsethi eyiNtsalela, iNgxelo yokuNgena nokuPhuma kweMali yonyaka ze waphela, ngokunjalo namaNqaku kwiiNgxelo zeMali, kubandakanywa nesishwankathelo semigaqo-nkqubo ebonakalayo yokubalwa kwemali.

Ngokwembono yethu, iiNgxelo zeMali zibonise ngokufanelekileyo kuyo yonke imiba, uBume beMali beCasidra SOC Limited njengoko kunjalo ngomhla wama-31 kuMatshi 2017, kunye neNdlela yabo yokuSebenza kweMali wokuNgena nokuPhuma kweMali konyaka ophelileyo ngokuhambelana neMigangatho yeNdlela Jikelele yoluBalwa kweMali eYamkelweyo kunye neemfuno zoMthetho woLawulo lweMali kaRhulumente woMzantsi Afrika (PFMA) kunye noMthetho weeNkampani woMzantsi Afrika (uMthetho weeNkampani).

Isiseko sembono

Siqhube uphicotho-zincwadi lwethu ngokuhambelana neMigangatho yeHlabathi yoPhicotho-zincwadi (ii-ISA). Uxanduva lwethu phantsi kwaloo migangatho luchazwa ngaphezulu kuxanduva lomphicothi-zincwadi ukulungiselela uphicotho-zincwadi kwicandelo leeNgxelo zeMali yengxelo yethu.

Asinxulumananga neNkampani ngokuhambelana neBhodi yoLawulo oluziMeleyo ukulungiselela iNdlela yobuchule bendlela yokuziphatha yaBaphicothi-zincwadi ababhalisiweyo elungiselelwe abaPhicothi-zincwadi (ikhowudi yeIRBA) kunye nezinye iimfuno ezizimeleyo ezisebenza kuphicotho-zincwadi lweNgxelo zeMali eMzantsi Afrika. Siluzalisekisile olunye uxanduva lwethu olusesikweni ngokuhambelana nekhowudi ye-IRBA nokuhambelana kunye nezinye iimfuno ezisesikweni ezisebenza kuphicotho-zincwadi yokusebenza eMzantsi Afrika. Ikhowudi ye-IRBA iyahambelana neBhodi yeHlabathi yeMigangatho yeNqobo eziseSikweni yeKhowudi yaBabali beMali yeenqobo ezisesikweni ezilungiselelwe ababali bemali abanobuchule (amacandelo A kunye noB).

Sinenkolo yokokuba ubungqina bophicotho-zincwadi esithe sabufumana banele yeye bufanelekile okokuba businike isiseko sembono yethu.

Uxanduva lweBhodi yaBalawuli elungiselelwe iiNgxelo zeMali

IBhodi yaBalawuli emisela uGunyaziwe woBalo-mali, inoxanduva lokulungisa nokunikezela iiNgxelo zeMali ngokuhambelana neMigangatho yeNdlela Jikelele yokuBalwa kweMali eYamkelekileyo kunye neemfuno zePFMA kunye noMthetho weeNkampani kunye nolawulo olunjalo lwangaphakathi njengoko uGunyaziwe wobalo lwemali emisele ukua yimfuneko ukunceda kulungiselelo lweeNgxelo zeMali ezingenazo iziphene, nokokuba kungentla yorhwaphilizo okanye ngempazamo.

Ekulungiseleleni iiNgxelo zeMali, uGunyaziwe woBalo lweMali unoxanduva lokuvavanya ikhono lenkampani lokuqhubeka kwenkxalabo nokusetyenziswa kwenkxalabo eqhubekayo kwisiseko sokubalwa kwemali ngaphandle kokuba ugunyaziwe wokubalwa kwemali uxhibe ukuyiphelisa inkampani okanye iyeke ukusebenza okanye kukho enye indlela efanelekileyo ukwenza njalo.

UXanduva loMphicothi-zincwadi olulungiselelwe ukuPhicothwa kweeNgxelo zeMali

Iinjongo zethu kukufumana ingqinisekiso efanelekileyo ngento yokokuba ingaba iiNgxelo zeMali ngokupheleleyo azinazo na iziphene, nokokuba kungenxa yorhwaphilizo okanye ngempazamo, nokukhupha ingxelo yomphicothi-zincwadi ethi ibandakanye imbono yethu. Ingqinisekiso efanelekileyo linqanaba eliphezulu lengqinisekiso, kodwa ayisiso isiqinisekiso sokokuba uphicotho-zincwadi luqhutywe ngokwemiqathango yee-ISA eya kusoloko ifumana iziphene xa zikho. Iziphene zinakho ukuvela kurhwaphilizo okanye iziphoso yaye zimathiriyeli eziqwalaselwayo ukuba, ngazinye okanye ngomndilili, ngaba zinakho ngokufanelekileyo zilindeleke ukuphembelela izigqibo zoqoqosho zabasebenzisi ezithathwe kwezi Ngxelo zeMali.

INGXELO YONYAKA 2016/17

97

Inkcazelo engaphezulu yoxanduva lwethu lophicotho-zincwadi zeeNgxelo zeMali zibandakanyiwe kwisihlomelo kwiNgxelo yoMphicothi-zincwadi.

INgxedlo kuPhicotho-zincwadi lweNgxelo yoNyaka yokwenziwa koMsebenzi

Intshayelelo no Bungakanani

Ngokuhambelana noMthetho woPhicotho-zincwadi lukaRhulumente woMzantsi Afrika, 2004 (uMthetho onguNombolo 25 wama-2004) (PAA) kunye nesaziso ngokubanzi esikhutshwe ngokwemiqathiso ngoko yokokuba sinoxanduva lokunika ingxelo ngokufunyenweyo okungalungileyo kokunikwe kwingxelo yeeNgcaciso yokuSebenza okuthelekiswa neenjongo ezimiselwe ngaphambili kulungiselelwa iinkqubo ezikhethiweyo ezithiwe thaca kwiNgxelo yoNyaka yokuSebenza. Siqhube iinkqubo ukulungiselela ukuchonga okufunyenweyo kodwa zingaqokeleli bungqina ukunika ingqiniseko.

Iinkqubo zethu ziqwalasela iNgcaciso yokuSebenza ekunikwe ingxelo ngayo ekufuneka isekwe kumaxwebhu amkelweyo ocwangciso lokusebenza enkampani. Asikuvavanyanga ukuphelela nokufaneleka kwemiqondiso/imiqathango yomsebenzi esekiweyo yaze yabandakanywa kumaxwebhu ocwangciso. Iinkqubo zethu azandiswanga ngokunjalo kuzo naziphi na izibhengezo okanye ukubanga ukuba yinyaniso okunxulumene namaqhinga acwangcisiweyo omsebenzi kunye nengcaciso enxulumene namathuba exesha elizayo anokuthi abandakanywe njengenxalenye yeNgcaciso yokuSebenza ekunikwe ingxelo ngayo. Ngokufanelekileyo okufunyenweyo kwethu akwandanga kuyo kutsho kule miba.

Sikuvavanyile ukuba luncedo nokuthembeka kweNgcaciso yokuSebenza ekunikwe ingxelo ngayo ngokuhambelana neenqobo eziphuhlisiweyo ezivela kulawulo lokuSebenza nesicwangciso-nkqubo sokunikwa kwengxelo, njengoko kuchaziwe kwisaziso jikelele. Kulungiselelwa iinkqubo ezikhethiweyo ezilandelayo ezithiwe thaca kwingxelo yonyaka yokusebenza yenkampani elungiselelwe unyaka ophela ngowama-31 kuMatshi 2017:

INKQUBO AMAPHEPHA KWINGXELO

YONYAKA

Inkqubo Yesi-2: ULimo noHlaziyo loMhlaba 35 – 47

Inkqubo Yesi-3: UPhuhliso lweZibonelelo zaseMaphandleni nokuDanjiswa kweNdlala 48 – 58

Inkqubo Yesi-4: UQoqosho lweNgingqi noPhuhliso loShishino 59 – 66

Siqhube iinkqubo ukumisela into yokokuba iNgcaciso yokuSebenza ekunikwe ingxelo yanikezelwa ngokufanelekileyo nokokuba ingaba umsebenzi wawuhambelana namaxwebhu ocwangciso anikelweyo okusebenza. Siqhube ngaphezulu iinkqubo ukumisela into yokuba imiqondiso nokujoliswe kuko olunxulunyenweyo kwalinganiswa yaye kufanelekile, ze kwavavanywa ukuthembeka kweNgcaciso yokuSebenza ekunikwe ingxelo ngazo ukumisela into yokokuba ingaba isemthethweni, ichanekile yaye iqukunjelwe.

Asichonganga nakuphi na okufunyenweyo ngokuba luncedo nokuthembeka kwengcaciso yokusebenza ekunikwe ingxelo ngayo ukulungiselela iinkqubo ezilandelayo:

INkqubo 2: ULimo noHlaziyo loMhlaba

INkqubo 3: UPhuhliso lweZibonelelo zaseMaphandleni nokuDanjiswa kweNdlala

INkqubo 4: UQoqosho lweNgingqi noPhuhliso loShishino

INGXELO YONYAKA 2016/17

98

Ingxelo kuPhicotho-zincwadi loHambelwano noMthetho

Intshayelelo noBungakanani

Ngokuhambelana nePAA kunye nesaziso jikelele esikhutshiweyo ngokwemiqathango ngoko yokokuba sinoxanduva lokunika ingxelo ngokufunyenweyo ngohambelwano lwenkampani kunye nemiba ethe ngqo kumthetho ongundoqo. Siqhube iinkqubo zokuchonga okufunyenweyo kodwa kungaqokelelwa bungqina ukulungiselela ukunika ingqinisekiso.

Enye iNgcaciso

Ugunyaziwe wokubalwa kwemali weCasidra SOC Limited unoxanduva kwenye ingcaciso. Enye ingcaciso iqulathe ingcaciso ebandakanywe kwingxelo yonyaka ethe yashwankathelwa kule theyibhile ingezantsi:

ENYE INGCACISO AMAPHEPHA KWINGXELO

YONYAKA

ICandelo A: INgcaciso ngoKubanzi 4-16

ICandelo B: INgcaciso yoMsebenzi

- INgxelo yoMphicothi-zincwadi: Injongo ezimiselwe kwangaphambili - Uhlahlelo lwesimo - UBume bokuNikezelwa kweNkonzo - UBume boMbutho - UPhuhliso loMgaqo-nkqubo olunguNdoqo kunye neeNguqu zoMthetho - IiNjongo eziJolise kuMphumela weQhinga - INkqubo 1: IiNkonzo zeQumrhu - Enye ingcaciso enxulumene nenkqubo 2: ULimo noHlaziyo loMhlaba

o Uluhlu lweenjongo zeqhinga o Ukusebenza kwenkqubo o Iqhinga lokulungisa imimandla yokusebenza ngaphantsi kokulindelweyo o Iinguqu kokujoliswe kuko okucwangcisiweyo o Unxulunyaniso lokusebenza nohlahlo lwabiwo-mali

- Enye ingcaciso enxulumene nenkqubo 3: UPhuhliso lweZibonelelo zaseMaphandleni nokuDanjiswa kweNdlala

o Uluhlu lweenjongo zeqhinga o Ukusebenza kwenkqubo o Iqhinga lokulungisa imimandla yokusebenza ngaphantsi kokulindelweyo o Iinguqu kokujoliswe kuko okucwangcisiweyo o Unxulunyaniso lokusebenza nohlahlo lwabiwo-mali

- Enye ingcaciso enxulumene nenkqubo 4: UPhuhliso loQoqosho lweNgingqi noShishino

o Uluhlu lweenjongo zeqhinga o Ukusebenza kwenkqubo o Iqhinga lokulungisa imimandla yokusebenza ngaphantsi kokulindelweyo o Iinguqu kokujoliswe kuko okucwangcisiweyo o Unxulunyaniso lokusebenza nohlahlo lwabiwo-mali o Ukuqokelelwa kwengeniso o Utyalo-mali lweNkunzi

17 17-22 17-21 21-22

22 23-28 28-34

35

45-47 47 47 47

48 55-58

58 58 58

59 64-66

66 66 66 66 66

ICandelo C: ULawulo 68-83

ICandelo D: ULawulo lweMicimbi yaBasebenzi 89-96

ICandelo E: INgcaciso yeMali

- INgxelo yoXanduva lwaBalawuli - INgxelo yaBalawuli

100-101 101-102

INGXELO YONYAKA 2016/17

99

Enye ingcaciso ayibandakanyi iiNgxelo zeMali. INgxelo yoMphicotho-zincwadi kuyo kunye nezo Nkqubo

zikhethiweyo ezinikezelweyo kwiNgxelo yoNyaka yoKwenziwa koMsebenzi ekuthe lwanikwa ingxelo

ngazo kwiNgxelo yoMphicotho-zincwadi.

Imbono yethu iiNgxelo zeMali kunye nokufunyenweyo kwiNgxelo yoKwenziwa koMsebenzi ekunikwe

ingxelo ngako kunye noHambelwano kunye noMthetho ayiyibandakanyi enye ingcaciso yaye asiniki

mbono yophicotho okanye naluphi na uhlobo lwesigqibo sengqinisekiso ngoko

Ngokubhekiselele kuphicotho-zincwadi lwethu, uxanduva lwethu kukufunda enye ingcaciso kunye,

ukwenza njalo, nokucamngca okokokuba ingaba enye ingcaciso ayihambelani kusini na kunye

neeNgxelo zeMali kunye neeNkqubo ezikhethiweyo ezithiwe thaca kwiNgxelo yoNyaka loKwenziwa

koMsebenzi, okanye ulwazi lwethu olufunyenwe kuphicotho-zincwadi okanye kungenjalo kubonakale

ngathi akuchazwanga kakuhle. Ukuba, ngokusekwe kumsebenzi esithe sawenza, kwenye ingcaciso

efunyenwe phambi komhla wengxelo yalo mphicothi-zincwadi, siqukumbela ngokuba akukho ziphene

kule ngcaciso iyenye, ekufuneka sibe sinike ingxelo eyinyaniso. Asinangxelo siyinikayo kulo mba.

Ukusilela koLawulo lwaNgaphakathi

Silubona uLawulo lwaNgaphakathi lufanelekile kuphicotho-zincwadi lwethu lweeNgxelo zeMali, iNgxelo

yoNyaka yoKwenziwa koMsebenzi noHambelwano noMthetho, nangona kunjalo injongo ayiyeyokunika

nayiphi na ingqinisekiso apha. Asichonganga naziphi na iziphene ezibonakalayo kuLawulo

lwaNgaphakathi.

______________________________________

PricewaterhouseCoopers Inc. Director: JN Boshoff Registered Auditor Paarl 24 August 2017

Isihlomelo – Uxanduva loMphicothi-zincwadi olulungiselelwe uPhicotho-zincwadi

Njengenxalenye yophicotho-zincwadi ngokuhambelana neeISA, sisebenzisa isigwebo sethu sobuchule

yaye sigcina intandabuzo yobuchule kulo lonke uphicotho-zincwadi lweeNgxelo zeMali; kunye neenkqubo

eziqhutywe kwiNgcaciso yokwenziwa koMsebenzi ekunikwe ingxelo ngayo ukulungiselela iiNkqubo

ezikhethiweyo yaye kuhambelwano kweNkampani ngokubhekiselele kwimiba ekhethiweyo.

IiNgxelo zeMali

Ukwangezelela kuxanduva lwethu ukulungiselela uphicotho-zincwadi lweeNgxelo lweMali njengoko

luchaziwe kwiNgxelo yoMphicotho-zincwadi, ngokunjalo:

sichonga ze sivavanye imingcipheko yeziphene yeeNgxelo zeMali, nokokuba zibangelwe

lurhwaphilizo okanye impazamo, uyilo nokwenza iinkqubo zophicotho-zincwadi ezisabelayo kuloo

mingcipheko, ze sifumane ubungqina bophicotho-zincwadi obaneleyo nobufanelekileyo

ukulungiselela ukunikezela ngesiseko sembono yethu. Umngcipheko wokungabi nakuchonga

iziphene ezingumphumela worhwaphilizo ukwinqanaba eliphezulu kunalowo ungumphumela

wempazamo, njengoko urhwaphilizo lunakho ukubandakanya iyelenqe, inkohliso, ukushiywa

kwezinto kusenziwa ngabom, ukufakwa kwamanani angangendawo okanye ukungasiwa so kolawulo

lwangaphakathi.

INGXELO YONYAKA 2016/17

100

sifumene ingqiqo yolawulo lwangaphakathi olufanelekileyo kuphuhliso-zincwadi ukulungiselela

ukuyila iinkqubo zophicotho-zincwadi ezifanelekileyo kwiimeko, kodwa kungalungiselelwanga injongo

yokunikwa kwembono ngokusebenza kolawulo lwangaphakathi lweNkampani.

Sivavanye ukufaneleka kwemigaqo-nkqubo yokubalwa kwemali esetyenzisiweyo kunye nokufaneleka

koqikelelo lokubalwa kwemali kunye nezibhengezo ezinxulumeneyo ezenziwe nguGunyaziwe

wokuBalwa kweMali.

sigqibe ngokufaneleka koGunyaziwe woBalo lweMali kokusetyenziswa kwenkxalabo ekhoyo

kwisiseko sokubalwa kwemali kulungiselelo lweeNgxelo zeMali. Sigqiba ngokunjalo, ngokusekwe

kubungqina bophicotho-zincwadi obufunyenweyo, okokokuba ingaba ukungaqiniseki okukhoyo

okunxulumene nezehlo okanye iimeko ezinokubangela intandabuzo kwikhono leCasidra SOC

Limited luqhube njengenkxalabo esoloko iqhuba. Ukuba ngaba sigqiba ngokuba kukho

ukungaqiniseki, sidingeka okokuba sijolise ingqiqo kwingxelo yethu yomphicothi-zincwadi

kwizibhengezo ezinxulumeneyo kwiiNgxelo zeMali ezimalunga nokungaqiniseki okanye ukuba ngaba

izibhengezo ezinjalo azanele, ze silungise imbono ekwiNgxelo zeMali. Izigqibo zethu zisekwe

kwingcaciso ekhoyo kum ngomhla wengxelo yomphicothi-zincwadi. Nangona kunjalo, izehlo okanye

iimeko zinokubangela ukuba iNkampani iyeke ukuqhubeka njengenkxalabo eqhubekayo.

Sivavanye unikezelo olupheleleyo, isimo nokuqulathiweyo kwiiNgxelo zeMali, kubandakanywa

izibhengezo, nokokuba ingaba iiNgxelo zeMali zibonisa iintengiselwano ezikhoyo kuye nezehlo

ngendlela apha efezekisa unikezelo olulungileyo.

Unxibelelwano nabo banikwe uxanduva lokulawula

Sinxibelelana noGunyaziwe oBala imali ngokubhekiselele, phakathi kwezinye izinto, kubungakanani obucwangcisiweyo kunye nexesha elimiselweyo lophicothi-zincwadi kunye nokufunyenweyo okubonakalayo kokufunyenweyo kophicotho-zincwadi, kubandakanywa nakuphi na ukusilela okubonakalayo kulawulo lwangaphakathi esithe saluchonga ngethuba lophicotho-zincwadi lwethu.

Siyaqinisekisa ngokunjalo kugunyaziwe wobalo lwemali okokuba sihambelene neemfuno zenqobo ezisesikweni eziphathelelene nokuzimela, yaye sichaze bonke ubudlelwane kunye neminye imiba ekunokuthi kucingwe ukuba lunganegalelo kukuzimela kwethu, nalapho kufanelekileyo, sokhuselo olunxulumene noko.

INGXELO YOXANDUVA LWABALAWULI KUNYAKA OPHELA NGE 31 MATSHI 2017

Abalawuli banoxanduva lokwenza amalungiselelo, ubulumko nokuzisa okukuko kwengxelo yemali ye Casidra (Umnini) Limited. Ingxelo yemali ekwiphepha 104 ukuya ku 119 ilungisiwe ngokwengxelo jikelele yokuziqhelanisa okwamkeleyo kucalulo-mali eMzantsi Afrika ngokwendlela efunwa ngayo ngumthetho wenkampani zoMzantsi Afrika. Oku kuxhaswa zizigqibo ezisulungekileyo noqikelelo olwenziwa ngabalawuli. Umba wokuhamba xhalabileyo wamkelwe kulungiselelo lwengxelo yemali. Ubume bemali kixesha elifutshane lusempilweni, kodwa kwixesha elithe xhaxhe ukuya kwelide ukuhamba ngokuxhalabileyo kudityaniswe ngqo ngemali yenkxaso ekhutshelwayo ngokokuhamba kwexesha eloneleyo oku kusenziwa ngumbuso kwaye nokufumana enye imali nkxaso kwinkcitho yangoku. Ukuphila kwenkampani kuxhaswa yingxelo yemali. Abalawuli nabo banoxanduva kwinkqubo yenkampani kulawulo lwemali ngaphakathi. Ezi zinto zenzelwa ukuba zibe nakho ukunika ubulumko kodwa hayi obububo, ukuqinisekisa ukuthembakala kwengxelo yemali nokhuseleko olululo, kuchaze kwaye kunike ukumela izinto zexabiso, kwanokukhusela nokubhaqa ingxelo ezingezizo nelahleko. Akukho nto ize kubalawuli ebonisa ukuba ukuba nasiphi na isixhobo esaphukileyo ekusebenzeni kolawulo, inkqubo neendlela zenzekile apha enyakeni ziphantsi kokuphindwa zijongwe. Abalawuli bayavuma okokuba ngenene banolwabo uxanduva kulawulo nokhuseleko lophinya-phinyo nokulusebenzisa nasekulawuleni inkqubo yokuhambisa ngokobugcisa ingxelo zonyaka nengxelo yemali.

INGXELO YONYAKA 2016/17

101

Lo mlinganiso wolawulo nobulumko bophinya-phinyo alufakwanga kuphicotho lwengxelo yemali. Naxa abalawuli nenkampani bebeka ukubaluleka ekugcinweni ubume bendawo bolawulo oluliqilimba ayingobalawuli nabaphicothi abanakwamkela uxanduva lotshintsho olwenziwa kwingxelo yemali emva kokuba sele ipapashiwe kuphinyaphinyo. Ingxelo zemali ziphicothiwe ngabaphicothi abazimeleyo PricewaterhouseCoopers Incorporated abanikwa ukufikeleleka kungenamiqathango kuzo zonke iincwadi zemali neziselugcinweni, kubandakanywe nemizuzu yazo zonke iintlanganiso zamalungu kunye namalungu eBhodi. Abalawuli bakholelwa ekubeni konke okuboniswe ngabaphicothi abazimeleyo ngexesha lophicotho lwabo kusemthethweni yaye kufanelekile. Ingxelo yabapicothi be PricewaterhouseCoopers Incorporated ibonisiwe apha kwiphepha 96 ukuya ku 100. Ingxelo yemali yonyaka ophele nge 31 ka Matshi 2017 yaphunyeleliswa yiBhodi yabalawuli yaza yatyikitywa endaweni yebhodi ngu:

_______________________ Adv. GA Oliver Usihlalo 24 ku-Agasti ngo-2017 _______________________ Prof. E Calitz Ibhodi 24 ku-Agasti ngo-2017

INGXELO YABALAWULI KA 31 MATSHI 2017

1. UBUNJANI BOSHISHINO

I-Casidra (SOC) Limited yinkampani yabucala esebenza njenge arhente yophuhliso kurhulumente we Phondo le Ntshona–Koloni. Ngokomthetho wolawulo wemali ka wonkewonke. I-Casidra ibhalwe njenge schedule 3D

woshishino olukhulayo kurhulumente wePhondo. Iziphumo zokuqala zenkampani ngumphako wenkonzo zokwenyusa ovimba bobomi obububo kubahlali abahluphekileyo. Iziphumo ezongezayo zifumaneka kule ngxelo: • Ukupheliswa kwendlala ngokukhulisa uqoqosho nophuhliso lwamaphandle kunye • Nophuhliso lovimba boluntu nokwakhiwa ngengqondo. Isishwankathelo jikelele semisetyenzana nokufikelela kwinjongo zinikwe ekujongweni kwakhona kule ngxelo yonyaka. 2. INDIMA YEMALI

Indima yemali yoshishino lwenkampani nemisetyenzana ibiniswa ngokucacileyo kwingxelo yemali encanyalithelisiweyo. Kunyaka–mali odlulileyo inkampani yabonisa ilahleko iyonke ye R18,47 lezigidi (2016: R20,31 lezigidi) phambi kokuba kukhutshelwe imali R23,87 lezigidi (2016: R23,28 lezigidi) kusuka ku Western Cape Department of Agriculture.

INGXELO YONYAKA 2016/17

102

Indima yemali ngokwexesha elifutshane intle iyancomeka kodwa kwelithe xhaxhe nelide, ukuhamba xhalabileyo ngoqhagamshelwano ekuqhubekekeni kokhutshelo lwemali ngamaxesha arhoqo kurhulumente nokufumana isongezelelo semali yenkcitho yangoku. Abalawuli bakholelwa ekubeni i-Casidra inovimba aboneleyo abanokuqhuba

besebenza ngabo kwixesha elizayo. 3. ABAPHICOTHI BENCWADI

AbaPhicothi kwiNtlanganiso yonyaka eyayibanjwe ngomhla wama-30 Agasti ka 2016 abahluleli baphumelelisa ngokwezigaba zecandelo 90 (6) zomthetho wenkapmani necandelo 58(3) lomthetho wolawulo lwemali ka wonke-wonke, ukwenyulwa kwakhona kwe PricewaterhouseCoopers Incorporated njengabaphicothi zincwadi benkampani de kube yintlanganiso yonyaka kawonkewonke. Ibhodi ikholelwa ekubeni abaphicothi baqwalasela ibakala eliphakamileyo loshishino nokuziphatha okuyi nqobo. IBhodi yenele kukuba ngalo lonke ixesha basebenze bodwa ngokuzimela kwabo. 4. ULWABIWO LWENKUNZI

Isigunyazisi sokwahlula inkunzi sahlala sinjalo singatshintshwanga, Ukulingana kwenkampani kwaba yiR32,1 lezigidi ngokwa nge31 ka Matshi 2017 (2016: R32,12 lezigidi). Urhulumente wePhondo le Ntshona-Koloni unesablo sonke sesahlulelwano enkampanini. 5. ABOHLULELI

Akukho zahluleli zavakaliswayo okanye zahlawulwayo enyakeni (2016: RNill). 6. ABALAWULI

Abalawuli kunyaka uphela:

Adv GA Oliver (Chairperson)

Dr L Coetzee (Vice Chairperson)

Prof E Calitz

Mr EJ Jefthas

Mr GJ Martin

Mr AV Moos

Ms ZT Nackerdien

Ms GM Ntuli

Mr JH Roos

Ezinye inkcukacha zomlawuli zichaziwe kwingxelo yoburhulumente. 7. UMLAWULI KA WONKE-WONKE, UNOBHALA WENKAMPANI, NEDILESI EBHALISIWEYO

Ulawuli kawonke-wonke nonobhala wenkampani nguMnu FJ van Zyl. Idilesi ebhalisiweyo yenkampani yile: 22 Louws Avenue PO Box 660 SOUTHERN PAARL SOUTHERN PAARL 7646 7624

8. UTSHINTSHO LOKUQULUNQA INGXELO YEZIMALI Ezi ngxelo zezimali zingxelo zokuqala zikaCasidra ezithe zalungiselelwa ngokuvumelana neStandards of

Generally Recognised Accounting Practice kwaye ngoko. 9. IZIGANEKO EMVA KWEPHEPHA LOKUBONISA UMNCONO UMHLA

Akukho ziganeko zingako ziphathekayo ezithe zanefuthe kubume bezimali zeNkampani ezenzekileyo phakathi kwemini yokuphela konyaka-mali emiselweyo naleyo yesivumelwano seNgxelo yeziMali.

INGXELO YONYAKA 2016/17

103

INTSHWANKATHELO INGXELO

YONYAKA YEMALI

INGXELO YONYAKA 2016/17

104

INGXELO YONYAKA 2016/17

105

INGXELO YONYAKA 2016/17

106

INGXELO YONYAKA 2016/17

107

INGXELO YONYAKA 2016/17

108

INGXELO YONYAKA 2016/17

109

INGXELO YONYAKA 2016/17

110

INGXELO YONYAKA 2016/17

111

INGXELO YONYAKA 2016/17

112

INGXELO YONYAKA 2016/17

113

INGXELO YONYAKA 2016/17

114

INGXELO YONYAKA 2016/17

115

INGXELO YONYAKA 2016/17

116

INGXELO YONYAKA 2016/17

117

INGXELO YONYAKA 2016/17

118

INGXELO YONYAKA 2016/17

119

INGXELO YONYAKA 2016/17

120