İskender Pala - Müstesna Güzeller

7/30/2019 skender Pala - Mstesna Gzeller

1/119


2/119

skender Pala _ Mstesna Gzeller

nsz/7

MSTESNA SZELLER/9Mstesna Gzeller/11Yine Yakm Yr Mektubun Ucunu /15Vuslat/21"Kfr le Dnya Durur Zulm ile Durmaz" Derler/ 24iir ve Ezan/28Askerlik Htras/34nsafn O Yerde Nm Yok mu? / 40stina Beyitleri/45Tara Kadlar / 50 Yz Yln Adaleti/ 57ay Kltr/70Mani ve Maniheizm / 73

Ttlerve Kargalar/ 77Gelenler ve Gidenler/80Yryenler ve Srnenler / 84Hizmet, hret, Menfaat/87syanlar ve Tevbeler / 90ki Ters Bir Yz/93Nal Deyip Gememeli / 96

Krler Diyarnn Sultanlar /101en le Tabaka'nn Hikyesi /104Sokak Lambalar ve amur Deryalar /107Asr Mecnunlar/111Gam Defterinin Tamam Yok mu? /117EKLDEN MUHTEVAYA/121 Sanatlar Dnyas/123 tikak/131 Harfler Dnyas /136airler ve Oyuncaklar/148 Hz. uayb'n Beyleri /156 "Mazmn"un Mazmunu /160 Beyit, air ve O iir AnUy /170 "Yazmak" Fiilinin Eski iirimizdekiMacera/178 Hikmet Denizinde Gemiler/192 "Huz M Safa Da'm Keder"/199 Felektenikyet/202 Olur Olmaz Mfredler/ 206 Olur Olmaz Beyitler/210SHAN ERBABI/215ltifat Et Sflhan Erbabna/217iirin portacs.-Zat/223eyhlislam Yahya Efendi / 227airlerin Hsrev-i Rum'u: Necat / 232Ekmeli uara-y Rm: Nab / 236Son Byk stad: eyh Galib/241Fuzul'nin Bir Gazeline Ahmed Remzi Dede'nin Tahmisi / 244ORU FASLI/251Eski iftarlar/253Oruca Dair Beyitler/259Oru Tuhaflklar/264Surre Nedir?/267Hill Grnd/270XVI. Asrda Bir Bayram Ertesi / 273Dizin/281

nszSevmek, tanmakla balar. nsan, bilmedii eye kar nce tedirginlik ve

antipati duygularyla yaklar. Eitim ve retim, hayatn hangi sahasndaolursa olsun, zaman ierisinde sevmeyi beraberinde getirir. Bugn Divn Edebiya-t'nn laykyla bilinemeyii ona dman kazandrmakta ve bir kenara itilmesine

sebep olmaktadr. Gerek hayat artlarnn deimesi ve modern dnyann etkisiile bakalaan dnce sistemi; gerekse birtakm aydnlarn yanl tutum ve


3/119

karalamalar sonucunda Divn iirine kar ilgisizlik ve hatta cephe almasrecini balatmtr. Ancak son yllardadr ki bilimsel almalar geliipgeniledike atalarmzn edebiyatn inkr etmekliimizin ne denli byk birhata idii grlr olmutur.

Bu kitap bilimsel bir gayretin rn olmaktan ok, z kltrmze karhissedilen bir vefa borcunun yerine getirilmesi iin dzenlenmitir ve

yazdmz makaleler arasndan seilen 50 adet yazy ierir. Divn iiriyletarih ve imdiki hayatmz buluturma gayesiyle kaleme alman bu yazlar, bazedeb dergi ve mecmualarda yaynlanmtr. lk

birka yazdan sonra okuyucudan grdmz ilgi, bizim iin tevik edici birunsur oldu ve bu ilginin gnbegn arttm grdk. Kendi mill deerlerimizeynelme ihtiyacnn bir paras olarak deerlendirilebilecek bu ilgi, Osmanlbedi zevkinin yksek kltr atmosferindeki yansmalardan kesitler sunan yeniyazlar kaleme almamza vesile oldu. Bylece Mstesna Gzeller, in oldu,Efsane oldu, Ak oldu...

Tuttuumuz yol, yrndke uzayan ve her duranda bir baka hayranlklaseyrettiimiz asude gzellikleri olan bir yoldur. O vadide grlecek daha nicemenziller, gidilecek daha nice yollar vardr. Buyurunuz bu gzellikleri

beraberce seyredelim ve sohbetlerle yoldalk kuralm. Zaten gayemiz de 6 yzylboyunca soluduumuz bir gzellikler manzumesini sizlere yeniden tantabilmek vesevdirebilmektir. Rastladmz o mstesna gzellikleri sizinle paylamaktanmutluyuz.

MSTESNA GZELLEREylerim hep byle mstesna gzeller intihb Tab'- mstesna-pesendim dilberimdenbellidirAlaybeyizde NaciHep byle mstesna gzelleri seerimYarathmdaki mstesna tutkusu, sevdiim dilberden debellidir.

Mstesna GzellerDivn iirinde baz beyitler vardr ki hangi ynden baklrsa baklsn

istisna tekil ederler. Sanat, mn, syleyi vb. ynlerden gerekten bireraheser olarak karmza kan bu tr beyitler gerek sylendikleri devirde;gerekse mteakip zamanlarda hafzalarda yer edinmi ve bedi zevk adna, Trktoplumunu derinden etkilemitir. Pek ou reh-i n-refte (gidilmemi yolda),bikr-i mazmun veya bikr-i mny hv bu tr beyitler, daha sonradan pek okair tarafndan iktibas, tanzir veya taklit edilmitir. Ancak ilerindenyalnzca bir tanesi izgi d gzelliiyle kendini kabul ettirmi ve hemendaima atalar sz mesabesine erimitir. Hani Na-b'nin dedii gibi:Szde darb'l-mesel iradna sz yok amma Sz odur leme senden kala bir darb-mesel1 Veled elebi (Izbudak) "Mstesna Gzeller" bal alnda Trk Yurdumecmuasnda seri makale neretmitir. (bkz. Trk Yurdu, C. II, nr. 10; C.III, nr. 13 ve 15). Bu balk alnda biz de eski edebiyatmzn baz "MstesnaGzel-leri"ni sz konusu edeceiz. Bu yazmzda Veled elebi rahmetlininmakalelerinde zikrettii iki beyti deiik adan ele alarak size aktarmayaaltk. Ruhu d olsun.

Sz esnasnda (veya iirde) atasz kullanmaya bir diyeceimiz yok. Ama yle birsz syle ki btn leme, senden bir atasz olarak kalsn. te asl sz odur.

Bazen bu tr benzer beyitlerde insan hangisinin daha gzel olduuna kararveremiyor. Belki her biri ayr ynden "mstesna gzel"lik tacn taknyorlar.Bak bir gazelinde,Dernun pr-marifhem-ninin merd-l arif kl Alma ey yz gl ahs- nadanakitb-sEy gl yzl (mahbub)!. ini bilgi ile doldur, dostlarm da bilgelerden edin.

Kitap gibi her (nne gelen, uygunsuz) cahil kiiye alma!Beyte gre bir insan bakmdan kitap gibi olmaldr:


4/119

1. Sinesi maarifle dolu olmak2. Daima bilgelerle dp-kalkmak3. Nadana almamak.Birinci maddeye rnekler getirelim.Ayet-i kerime: "Rabbim ilmimi arttr." (Kur'n, 20/114)Hads-i erif:

"lim in'de de olsa araynz.""Beikten mezara kadar ilim reniniz."Bu hususu Nab,Bilmek elbette deil mi ahsen Sorsalar ben onu bilmem demedenveyaEtme r ren oku ehlinden Her eyin ilmi gzel cehlindenbeyitlerinde ayrca vecizeletirmitir.kinci kural Trke'de bir atasz ile yaamaktadr. "Cahilden dostun olacana;limden dmann olsun."

nc kural da en az dier ikisi kadar nemlidir: Nadana almamak. Yaniemaneti ehline vermek. Kef-i rz eylememek. Yine Nab bu konuda:Kef-i rz eyleme bignelere Verme yol meclise divnelere Herkesi mahrem-i esrar

etme Srrn zver-i bzr etmeEhli olmayan kiilere srlarn aarak divanelerin meclise girmelerine izinverme. Herkesi srlarna ortak etme ki (srlarn) pazar ss (dilden diledolaan ve herkesin glp alay ettii gerekler) olmasn.buyurur. imdi bu beytin btn ahengini, btn selasetini, btn edebsanatlarn bir yana brakarak yalnzca mefhumuna baksak bile, karmzamstesna bir gzel kar. Bak'nin bu beytinin getii gazele pek ok airtarafndan nazireler yazlm, ayn slupta pek ok beyit terennm edilmitir.Ancak hibiri bu derece mstesna olmamtr. lerinden Nergis'ye ait olan ubeyit en gzellerinden biridir:Ne mnlar, ne szler mndemicdir safha-i dilde Egeri sret-i zahirde hmunkitb-sHer ne kadar grnte kitap gibi susuyorsam da (aslnda) gnlmde ne mnlar,ne szler var (bir bilseniz)...

Bu beyitte air, ifade edemedii pek ok gerekler bakmndan kalbini birkitaba benzetmekte, yani kitap imajn baka bir duygu mecrasnda istimaletmektedir. Buradaki kitap bir okuyucuya muhtatr. Okuyucunun vasflarsylenmemitir. Ancak Bak'nin dedii trden, ndn olmayaca kesindir. Ziranadanlar kitap amazlar. Bu kitap okunduu zaman gnl maarifle dolar ve artkbilgelerle dp kalkma gerekleir. Nergisi, Bak'nin kitap-insan tebihiyleyukarda sayd satrlar tekrarlamyorsa, phesiz btn bunlarn yaygnteaml hlinde o devirde herkese artk bilinmesindendir. Yani Bak'nin omstesna gzeli, artk toplumun tamam tarafndan mahede edilmi, Nergisi debu-

nu yemden sylemeye gerek duymamtr. Nazire geleneine gre benzer iir,benzetilen iirin imknlarn kullanmaya mstehakr.* * *

Nevres'in aadaki beytinde kitap yerine deirmen imaj kullanlarak ayntebih ifadesine ulalmtr.nn ardn gzet, fikr-i dakik et, onda bir syle tme azna her ne gelirsesiyb-s(Szn) nn ardn gzet, ince dn, onda bir syle. Deirmen gibi azna herne gelirse tme (syleme)!

Bu beyit ifade ve kurulu ynnden Bak'nin beytine ok benzer. Burada da szsylemenin kurallarm buluruz.1. nn ardn gzetmek2. Her sz iyice dnmek3. ok susup az sylemek4. Aza gelen her sz sarf etmemek.

Bu beytin mstesna gzellii hemen her kelimenin deirmen ile ilgilioluundandr.


5/119

n ve ard kelimeleri deirmende budayn konulduu ve deirmen tannbulunduu mahalde (kutup mahalli), tahln dkld "gz (gzet)" denilen hazneborusunun giri ve kdr.

Dakik, "un" demektir. stanbul'daki "Unkapan" semtinin eski ad "Kapan-dakik (Kapandakik)"tir. "Onda bir", deirmencinin tme hakkdr. Yine aynonda kelimesindeki on hecesi, eski harflerle yazlnca "un" eklinde okunabil-

mektedir. ikinci dizedeki tme, malumdur. "Azna" kelimesindeki az,deirmen tann ekseni civarna denir ki zaten buday da burada tlr."siyb" keza deirmen demektir. "s" benzetme ekinin "as" hecesi de

deirmen demektir.Bak'ye ulaamasa da gerekten mstesna bir gzellik.

Yine Yakm Yar Mektubun UcunuTarihte ilk mektubu kimin kime yazdn bilmek isterdim dorusu. Eski

medeniyetlerin mektup ve haberleme sistemleri hakknda bilgiler maalesef pekazdr. Belki yaz icad edildikten ksa bir mddet sonra mektup da icadedilmitir. Rivayetler Eski Msr'da posta servisi olduunu syler. Heredot ise,Keyhusrev'in Iskitlerle yapt savata (M.. 500) posta hizmetininkullanldn yazar. Hz. Pey-gamber'in komu devletlere gnderdii dine davet

mektuplarndan bir ksm hl mzelerdedir. Ayrca O'nun devlet, kavim, kabileve kiilere hitaben yazdrd 23 mektup bilinmektedir.1Osmanl'da mektup, Sultan II. Mahmud'a gelesiye dek yalnzca devlet

haberlemesinde kullanld. II. Mahmud 1838 ylnda bir ferman kararak,istanbul ile dier merkez ehirler arasnda sivil posta hizmeti kurulmasn vecreti mukabilinde, gizlilik ilkesine uyularak mektuplarn tanmasn, rey veyabanclar ile mslmanlar arasnda da bir1 Bkz. A. Snmez, Raslullah'n islm'a Davet Mektuplar, s. 208, stanbul1984.

ayrm gzetilmemesini emreder. Bir yl sonra Tanzimat ilan edilince de postaileri kamu hizmetleri grubuna dahil edilir. Ertesi yl Yenicami avlusunda birposta idaresi (bugnk Byk Postahane) kurulmutur. Daha sonra Musul, Sivas,Diyarbakr gibi merkez yerlere postaneler alr, ite o gn bu gndr mektupmvezzilii, eitli gelimeler gstermi ve bugn modem usllerle mektuplarmzehrin bir semtinden bir semtine 15-20 gn gibi ksa (!) bir srede ulaabilirolmutur.* * *u telefon ve faks denen aletler icat edileli dnyada mektup gelenei neredeysekayboldu. Oysa bir dnemlerde mektup taycln resm surette i ve grevedinen insanlar varm. Faaliyetlerini srdren bu kiilere tatar denirdi.Tatarlar bir ocak itibar edilir (Ocak tatarlar) ve hususi posta ileriniyrtrlerdi. Ulak da denilen bu tatarlar, seri hare-lG ketli ve hzlyryt kiilerden seilirmi. nceleri Tatar boyundan kiilerle ifaedildiinde bu adla anlmlardr. ^ Bunlarn kendilerine has kalpak veelbiseleri vard ve bu k-~ yafet bakalarnca kullanlmazd. Evliya elebiVan'dan Is-* tanbul'a 13 gnde mektup getirdiini kendisi yazar. Amiral Slade de istanbul'dan Badat'a kadar olan mesafeyi (2.300 km.) 14 gndealan bir tatarn rekorunu 9 gne indiren ve 6 grevini ifadan 2 saat sonradayanamayp len baka bir tatardan bahseder. Durmadan, dinlenmeden at srtndagnlerce yol alan tatarlar, dilimize de baz kelimeler hediye etmitir. Tataraas, tatar dolamas, tatar kalpa, tatar oku bunlardandr. Bugn hl yarpimi etler iin "tatar" kelimesi kullanlr. Herhalde posta tatarlarnnacele etmelerinden dolay, onlar iin alelacele piirilen yar i etlerdenkinaye olmaldr. Nab'nin bir beytinde bu kelimeyi grrz:Getirin eki edelim m-hazar Puhte olmazsa da olsun tatarHazrda ne varsa getirin yiyelim. Pimi olmasa da yar pimie razyz.

Tatarlar eski toplumumuzun nemli grevlerinden birini yrtmekle sosyal vekltrel hayatn da iinde yer almlardr. Zaman zaman Divn iirinde adlarnn

anlmas da bunun sonucudur. Mesela Srur, tatarlarn ok hzl i grdn,durup dinlenmeye vakitleri olmadm,


6/119

Tatar itb ile memur iken konak yerine Uladrmazsa durup atna koan m verirbeytiyle anlatrken Nedm, ibrahim Paa'y verken bize o dnemin iki nltatarmn da adn nl Tatar hanlar Tuluy ve getay (Oktay) da te'mihenylece bildirmektedir:Sadr- tskender-haem kim dergehinde bir nice Nme-ber tatarlar var Tolu v Oktagibi

skender gibi hml olan o sadrazam ki onun kapsnda Tolu ve Okta gibi mektuptayan nice tatarlar mevcut.Beyitten anladmz bir baka husus da vezirlerin, kendilerine bal bir

tatar oca atklar ve burada ok sayda tatarlar bulundurduklardr. Her neise!.. Biz yine mektup bahsine dnelim.

Eskiden okuma yazma bilen insanlar parmakla gsterilir derecede az imi. Budemektir ki mektup; yle hercai ve harc- lem bir ey deil, ok nemli biryaz, bir nmedir. Bizce mektup o zamanlarda edeb bir mahsul de saylmyordu veancak nemli kiiler, yine nemli grdkleri hususlarda mektuba bavuruyorlard.Zira mektuplamak pahal bir lks idi. Yalnzca devlet ilerinde ve mecburkalndnda yazlr gnderilirdi.

O zamanlarn mektuplar resm ve zel diye tasnif edilebilir. Ancak ulaklar,yani tatarlar, hem resm, hem de zel mektuplar tarlard. Keza yolcularn da

gayr-i resm olarak zel mektuplar tad bir vakadr. Ediplerin, meyhn,limlerin vb. bu tr zel mektuplar belli bir srede yerine ulamak kaydntamazsa da en erken zamanda ulamas elbette matlubudur, ite bunun iineskiler "Bedh" uslne bavururlar. Bedh, bugnn APS yahut, taahhtl mektubugibidir.

Bedh, bir rivayete gre Allah'n isimlerinden biridir. En g ileri en kzazamanda yapan" demektir. Bir baka rivayette ise "mektuplar yerine ulatrmaklaykml melein ad"dr. ite bunun iin eskiler mektup zarflarnn yahutmahfazalarnn zerine "Ya Bedh", "Bedh" gibi kelimeler, yahut bunun ebcedhesabnda mukabili olan "2-4-6-8" rakamlarn yazarlarm. Bylece mektupkaybolmaktan kurtulur imi (Dorusu bu, her zamankinden ok bugn kullanlmasgereken bir yntem. Kim bilir belki PIT idaresi "Bedh" yazl bir mhryaptrr da zarflar bundan byle onunla mhrler). Divn airleri de bu uslbiliyor olmallar ki zaman zaman Bedh'tan sz ederler. Km'nin bir beytinde,Varak-1 hsnn yazdkta debr- kudret Nokta-i hli komu vuslatna br- Bedhbuyuruyor. u demek: "Kudret ktibi senin gzellik sayfan yazd zaman(zerine de vuslatn iin Bedh iareti olarak (yanan-daki) bir nokta gibiolan benini koymu." air sevgiliye vuslatn t ezelden bu yana Bedh'luolduunu, dolaysyla ona elbet bir gn kavuacan ma ediyor. ffet isimlibaka bir air de gzellerin arzuhalleri zerinde Bedh olmay, bu vesile ilesevgiliye yaknlk ve vuslat kesbetmeyi,Yazlsam arz- hl-i dilbern zre Bedh olsammsrayla ne gzel de anlatmakta. Aslnda buradaki "yazlsam" ifadesinde"serilmek, yaylmak" anlam, "arz- hl"de ise "nz u hl (yanak ve ben)" masvardr. Ne muziplik!..

Sz mektuptan almken Nail'nin u beytini de grmezden gelemedik:Edenler nme-i akn cevabnda suver-kr Rakibi meclis-i cnaneden matrhyazmlarAk mektubunun cevabn resimler ile ssleyenler (o resimlerde) rakibi,sevgilinin meclisinden srp karmlar.

Elbette k, maukuna mektup yaznca sadece onu ve kendini resmeder. Aradarakibin ne ii var. i ie gemi iki

kalp izilir ama kalbin izildii grlmemitir. Buradan anladmz o ki,okuma yazma bilmeyenler, ilerinden geldii gibi izdikleri resimler ile meramanlatm olurlard. Bugn, birisine hibir harfin yer almad resimli birmektup gndermek ve meram resimlerle anlatmak, herhalde orijinal bir mektupolur ve belki yazdan daha tesirli kar. Nail'nin beytine benzeyen bir imajair Rza de kullanmtr. yle diyor:

Arz- hl iin Rza ol eh-i hsne hemn Levhal bir nmedir bu h-tenkimiz


7/119

Beyitteki ifadeye gre Rza, gzeller sultan sevgilisine bir mektup yazm.Mektubun altna da azndan ateli h dumanlar kan bir k resmi izmi.Dorusu gzel bir bulu. Herhalde resmin altna da:"Rza'nin azndan kan ateli ahlarn resmidir"ibaresini koymutur.

Buna benzer bir espri de mektuplarn bir kesini yakma detidir. Bylece

k sevgiliye akndan dolay barnn yank olduunu ma eder. Birka ylevvelinin dillerde dolaan bir arksnda bu anlatlyordu. Keza bu arkdatelefonun icad ile mektuba rabet kalmad da rneklendirilmi durumdadr:Yine yakm yr mektubun ucunu Askerlikte sevda ekmek zor diyor Ykleyippostann bana suunu Hatrm teller ile sor diyor

Eskiden tatarlarn gizli mektuplar klahlarna yahut salarna gizledikleri,bilinen usllerdendir, izzet Molla bunu yle anlatyor:Bulduk fesinde nsha-i sihr fsunu biz Mektb- fitneyi arayn peremindedir.Casuslar da devlet srlarn ihtiva eden mektuplar yine

salarnn iinde tarlarm. Dahas, casusun bana dvme usulyle mektupyazld da olurmu. Azz'nin,ehr-i yrime ku umaz ki edem arz- niyaz Kalmad nme-resn nak- serimden

gayrbeytinde bunu ma vardr. air diyor ki: "Sevgilimin ehrine (veya ehriynma)ku umaz (yani posta gvercinleri oraya ulaamaz, ok uzaktr) ki isteklerimibildireyim. Bu durumda basmdaki naklardan gayri bir mektup gtrc (ulak,tatar) kalmad. (Tek are, sevgiliye kendim gitmemdir)."Ve bir kssa;

Abbas halifelerinden birisi bir casusun bana dvme suretiyle mektupyazdrp salar byynce yola karm. Adamck en ksa zamanda istenilen yerevarm, ilgili kii hemen salarn tra ettirip mektubu okumu. Mektubun sonsatr ok ilgi ekici:- bu nmeyi imha ediniz.

Vuslat

Hoca Vahy yle diyor:Vesile-cy- vuslat olduum yre duyurmular Nifak etmiler amma manev himmetbuyurmular

Bu beyti okuyunca insann ii ho bir duygulanma ile birdenbireboalveriyor. Ne mstesna bir syleyi, ne zarif bir nkte ve ne ince birzek!.. air bir techl-i arifane ile meramn ne gzel anlatm. Bir sz hemsyleyip hem de "Ben sylemedim." demenin en gzel yolu bu. Binaenaleyh,sevgilinin bu sze kzabilecei ihtimalini peinen ortadan kaldran "Vallahi benmasumum" derken bile "Evet ben syledim" mnsn n plana karan ifade de bu.Beytin bugnk dile evirisi aa yukar yledir:Vuslat iin bahaneler aradm cananma duyurmular. (Bu iin failleri), nifak(sevgiliyle aramda bozgunculuk) yapmlar. Ancak (ne mutlu bir tesadf ki bylebir nifak karmakla) hakkmda (bilerek ya da bilmeyerek) manev himmetbuyurmular.air aslnda sevgiliye kar byle bir vuslat niyeti tama-

dn, niyeti olsa bile reddedilme yahut azarlanma ihtimalinden ekindii iinazn aamadn; buna ramen isteinin de bu olduunu, arada nifakkaranlarn ise kendisini bu amaca ulatrdklarn; dolaysyla bu nifakniyiye almet olduunu ve bir tr manev himmet kabul edilebileceini, bylece buszleri sevgiliye yetitiren mnafklara kzmak yle dursun, belki teekkrgerektiini vs. vs. pek ok eyi iki veciz msrada anlatmakta. Burada birmnafklk (ikiyzllk) sz konusudur. Dnmek lazmdr: Mnafkln vukubulmas iin airin bu szn, gven iinde birilerine sylemi olmas vegvendii kiilerin de onun bu itimadn sarsacak biimde szlerini sevgilisineaktarm olmalar gerekir. Yani aslnda air mnafklara "sevgiliye vesile iin

vuslat aradn" mutlaka sylemi olmaldr. O hlde beyitte "nifak etmiler"


8/119

demekte pek de hakl saylmaz. Belki nifak edilsin diye bu sz kasden sylemiolup, mnafklara teekkr borludur.

Sonuta ne olacaktr? Sonuta sevgili, bu kn arp sorguya ekecektir:"Benimle vuslat iin bahaneler aryor-musun, ha!..."el-Cevap:"?!..."

Soru ve cevap ne olursa olsun, byle bir nifak meselesinin gndeme gelmesine

ve bu hususta konumaya kap aralanmasna en ok air (k) sevinecektir. Artkgerisi sevgilinin huzurunda el pene divn duran ve hazan yapra misalititreyen kn maharetine kalmtr. Hk-mk da edebilir; konu almkenmeseleyi de balayabilir.

Bizim iin burada nemli olan, beyitte teksif edilmi olan bunca mndr.Toplam 11 kelime ile bir yn tebessm, telezzz ve tehayyr... Daha da garibi,beytin batan sona btn ifade rgs, olumsuz tutumlara gebe. Ancak doan mn,tam airin istedii olumlulukta: Hayret!...* * *Zat'den:Ey itti ol peri bir gn dne girren bir eb Sevincimden nice yllar geipdrgbrmedm uyhu

Mn murad olundukta:O peri (gibi gzel sevgili) bir gn bana, "Bir gece ryana gireceim" dedi. Niceyllar geiyor ki (bu iyi habere) sevincimden bir trl gzme uyku girmiyor,demek olur.

Zavall air, sevgiliyle bir trl vuslat bulamam. Ancak gnlerden birindetalih yzne glm ve nasl olduysa, sevgili ona iltifat gsterip "Haydi,gnln olsun artk, bir gece ryana gireceim" deyivermi. Demez olaym, busefer de bu sevin ile kn uykular kaar olmu. Belki uyuyabil-se, ryasndasevgiliyle vuslat da mmkn olacak. Ama heyhat! Byle bir sevin haberindensonra uyku ne kelime! Kaderin de bylesi dman bana...Bir tane de UM'den:Arz- hl etmee cn seni tenh bulamam Seni tenh bulacak kendimi asla bulamam

Mny siz anladnz, ama "Et-tekrru ahsen" kavlince 23 biz yine desyleyelim."Sevgilim! Hlimi (yani akndan dolay bama gelenleri ve isteklerimi) arzetmek iin seni tenha bulamyorum. Seni o. tenha bulunca da kendimi aslabulamyorum."?o

Bu ne mthi bir beladr ki mauku grnce k kendi- 1ni kaybeder, cnuna varr. Bir bakma gne dounca yldzlarn kaybolmas gibi bir ey. te vuslata hi ulaamayan Divn airininin klk teaml bu bir beyitte zetlenmi durumdadr. O, sevgilinin evresini daima rakiplerle dolu grr. Onu yalnz grp kulis yapmas mmkn deildir. Dahas, bunu aklna bile getiremez. nk bunun hayali mubah ise de vukuuna imkn yoktur ve imkn bulan da olmamtr. k bu yzden, bylesi bir ihtimal zerinde durmaz,abesle itigal etmez. Oysa byk dnmek lazmdr; rzi-grn ne yandan esip nereden dnecei hi belli deildir. airin hayalinin bile eriemedii bu hadise, bir mutlu tesadfle ayana geliverecek olursa ite byle arr kalr, kendinikaybeder asla bir daha bulamaz. "f. C.

"Kfr ile Dnya Durur Zulm ile Durmaz" DerlerTarihte adaletiyle nl insanlar vardr. Sleyman peygamber, Nirevan, Hz.

mer gibi., insanlk tarihine damgasn vuranlar arasnda, adaletle hkmedenler,herhalde derin bir vecd ve bitmez tkenmez sayglarla anlmlardr. Her milletkendisini idare edenlerden birok meziyet ve faziletler bekler. Ancak btn bumeziyetlerin en banda, hi phesiz adalet ruhu yer alr.

Milletlerin tarihi aratrlrsa, en zirvede olduklar dnemlerin, en adil

yneticiler zamanna rastlad grlr. Oysa medeniyet a saylan asrmzda,adaletin ve tabiatyla hrriyetin yerinde yeller esmektedir, insanlarn yaama


9/119

haklar ellerinden alnrken, milletleraras bir adaletten sz etmek de abesolur. Gnmzn meden (!) dnyas, Bosna-Hersek rneinde grld gibi, 14asr ncesindeki Nec-'nin menfi, Haccc'm da mspet ynde eline su dkeme-yecek derecelerde zulme giriftardr.

Tarih boyunca toplumumuzda bagsteren zulm anlaynn kalntlar bugnbiraz daha semirmi canavarlar olarak etrafa dehet samakta, her gn evremizde

birtakm masumlar incitmektedir.

Bu tutumun temelinde bir tek sebep aramak beyhudedir. Topyekn bir inansisteminin sarslmas ile bugnk hle gelinmitir. Aadaki beyitlerde, zulmve adaletsizliin eitli boyutlarn grmek mmkndr. Sze Nab'nin (. 1712)hikmetli beytiyle balayalm:Batl hemie btl u bhdedir vel Mkl budur ki sret-i haktan zuhur ede

insanlar btl haktan ayrabilirler. Bu basittir. Ancak btl, hak suretindegrnr; yahut hak yolda olduuna kanaat getirilen kiilerden sadr olursa,elbette daha tehlikelidir. nk o zaman pek ok masum aldanarak btl haksanacaktr, zellikle kendisine gvenilen insanlar, bilgeliine hkmedilenmncler, drstlne bel balanan idareciler ve ilmiyle amel olunan limlerin,btl suret-i haktan gstermeleri felaket dourur. Bunu ac tecrbelerle

renmi olan zzet Molla (. 1829) u sznde pek hakldr:Mehurdur fisk ile olmaz, cihan harb Eyler an mdhane-i limn harbHer devirde fisk zere davranlar, hak yoldan sapmalar, sefahet, hainlik ve

ahlkszlk bulunabilir. Bunlar cihan harb etmez. Ne zaman ki limlerdalkavuklua ve nabza gre erbet vermeye balarlar, ite o gn lem fesadavard, devlet harah oldu demektir. nk, Aazde Dilver'in dedii gibi:Fesd olsa essnda binann payidar olmaz.

Binann temeline bylece dinamit konulduktan sonra artk zlmebalayacaktr. Tarih boyunca da byle olmutur, iler rndan bir kt m,insan hangi kuruma, hangi icraata dokunsa elinde kalr. Bu hususta devrininalkantlarn, frtnalarn grm ve atlatm olan Yeniehirli Avni Bey (.1883) olduka ktmserdir.Ehibb ve-i yamada mebht eyler a'dy Huda gstermesin sr- izmihlal biryerde

Bu beyit gnmz iin sylenseydi, dorudur derdik. Zira bozulma emarelerigrlnce, dmanlardan evvel dostlarn parsa kapma yarna girimelerinignmzde yak-nen grmekteyiz. Oysa Avni Bey'in yaad Tanzimat dnemlerindeolmu her ne olmusa... Demek ki o zamanlarn cemiyeti de bugnknden farkldeilmi. stelik ayn dnemlerin insan saylabilecek Enderunlu Vsf (. 1824)da meseleyi daha zele indirerek bunu dorular eyler sylemitir, ite birtanesi:Bir kerre kii dmesin lemde yerinden Ol an dalr meclis-i cem'iyyet-i ahbb

Bu iki msra, "Denin dostu olmaz" atalar sznn sanatkr kalemindenkm, kuyumcu titizliiyle ifadelendirilmi eklidir.

"Hele bir d de gr!" derler ya. Kii dnce yalnzca dost ve yr meclisidalsa iyi; dman ve ayar meclisi de harekte geecektir. Hele hele insafelden brakm, halka zulmetmi, mazlumun hn alm, batl hak gstermi,yetim hakkna uzanm ve daha bilmem ne kadar -m, -mi'li icraatta bulunmusakiinin vay hline!.. Szn ksas kii zulme bulamsa elbette "zulm ile dnyadurmayacaktr." Ya ne olacaktr? Cevab Bursal Beli (. 1729) versin:Komaz halk intikamn zalime idbri vaktinde Zahmdr olsa ef an mrn eylerefgende

Zalim bir engerek ylan lnce, zavall saylan karncalar tarafndandidiklenmesi ne mthi bir ibret sahnesidir. nk "Dmez kalkmaz birAllah"tr. O, zulme bavuranlar elbette daha bu dnyada zebn eder. Hani nediyordu Said Paa (. 1921):Hakk eder ashb- sdkn hasmn elbet zebn

Doruluk ve drstlk timsali insanlarn hakkn gasp edenleri Allah elbettegzetir ve o zalimden intikam almalarna frsat verir. Mverrih Raid'in (.

1735) bir msra vardr hani:


10/119

Sktun merd-i dana hasmn ilzam iin saklarAncak mrvvet sahipleri, yine de dmann zell olmasyla sevinmezler. Tpk

hasmn lmesine sevinilemeyecei gibi. Gerek yiitlik, eline frsat geincedmann dahi ba-layabilmektedir. Koca Ragp Paa'nn (. 1763) u msralarbunun ifadesidir:Muzaffer vakt-i frsatta addan intikam almaz Mrvvetmend olan n-kmi-i

dmanla km olmazMeseleyi balayalm. Kiiler ne denli zulmden uzak olurlarsa o kadar mamurolurlar. Mevki sahipleri iin hem bu dnyada, hem te dnyada yegne geerliake adalet ve hakk korumaktr. Ne demi air:Pdih olsan da derler "Eeer kii niyyetineee!"

iir ve Ezan28 Divn Edebiyat ekil ynnden her ne kadar snrl birZ yapya sahip ise de muhteva ynnden namtenahi denile-= cekkaynaklarla zenginleir. Btn din ve felsef mdevve-a nat, Kur'n-Kerm, hads-i erifler, kssalar, mucizeler yannda din ilimlerinhemen her kolu, Divn airinin ilgi ala-Z n iindedir. Bunun yanndaairin sahip olduu her trl kltr ve birikim, zihniyet, gnlk hayat,

olaan hadiseler vs. din d oluumlar da iirin balca tema ve malzemesihlinde vezne dklp msraa dnr. Binaenalayh bir Divn airinin herhangibir beyti sylemek iin, zel konular aramaya kalktn, yahut "Hangimeseleyi ele alsam?" gibi bir endie tadn sylemek hatal olur. Ogenellikle iinde bulunduu ann tedaileriyle bir beyit syler ve eer yek-vazbir manzume oluturacak ise ancak o zaman konu endiesiyle hareket edip ilkbeyte uygun decek konular arar. Oysa Divn iirinin, btn yerine paragzelliine nem veren yaps, manzume yerine beyti n plana karmaktadr. Buda beyitlerin ayr ayr gzellii demektir. O hlde bir airin anlk fikir,hayal, hdise ve oluumlar yine o anda vezne dkmesinden daha tabi bir eydnlemez. Szgelimi

bir mecliste sohbette ise, dostlarla beraber olmann erdemini; bir satranmsabakas seyrediyorsa, satran tarihiyle ilgili bir telmihi; bir krelencesinde ise tabiatm mstesna gzelliini ve tasvirini, bir mahbub ilekarlamsa akn erdemini, hasret ekiyorsa acy; bir tekkede zikirde ise,mecazen arab ve arabn haletlerini vb. o anda iirletiriver-mesinde ne maniolabilir? Bazen bir manzumedeki beyitlerin bir ksmnn klasik kltr en canlbiimde yanstan mcerred ve felsef konulardan bahsetmesi, dier bir ksmnnise hayatn iinden ses vermesinin sebebi de budur.

O hlde, diyebiliriz ki Divn airi herhangi bir zorlamadan ok, bir ilgidenilham alarak iirine yn verir. Aada sz konusu edeceimiz beyitler bunun encanl rneidir. Bu beyitlerin ortak zellii ezandan bahsediyor olulardr.Burada ezan hakknda ne srlen grler ve felsef-din yaklamlar yanndaezann Osmanl toplumunun hayatndaki yeri ve gnlk ezan manzaralar daterennm edilmi durumdadr. Sanyoruz ki bu beyitlerin yazld/sylendiiesnada airler, ya ezann da sz konusu edildii bir sohbette bulunuyor, yabizzat ezan dinliyorlard. Ancak airlerin bilgi ve kltr seviyeleri aynkonuyu terennm ederken birbirlerinden ne kadar farkl olduklarn ortayakarr. Hele edeb meslekleri (kane, hakmane, hane vs.) de iin iinegirince, ayn konunun ne kadar zengin almlarla ele alnd grlecektir.Nev' (. 1599) limlii ile airlii birbirine denk den, her iki sahada daayn stn baary gstermi bir airdir. Ezandan bahsederken deta ilmini vekltrn konuturur. te bir beyit:Var salt- hams ile sedd et havss- hamseni Leker-i Ye'cc- nefi "AllahuEkber"den kaar"Be vakit namaz klmakla be duyunun (azgn isteklerin) nn kes! Zira nefisYe'cc'unun ordusu "Allahu Ekber" nidasn duyunca kaacak delik arar."

Burada Nev''nin, ezan dinlerken alelade bir ift kulaktan daha farklseviyede dinlediini ve sahip olduu birikim ile hadiseler karsndaki tavrn

aka grebiliyo-


11/119

ruz. Salt- hamse ile havss- hamseyi yanyana getirii, nefis ile mcadeleninnasl ve niin yaplmas gerektiini vurgulay, "Allahu Ekber" nidasnnmanev etkisini terennm, tam bir bilim adam tavrn sergiler. Nitekim aynkonuda baka bir beytinde:Ak ehline daim elem-i savm u riyzt Ayara hemte niam- tyde saladr(Dnya gidiat), ak ehli olanlara daima oru ve riyazet skntsn; ayara

ise bayram nimetlerine (kavuma) arsn tekrarlamakta (veya sunmakta)diyerek zamandan ve zamaneden ikayetini bildirir. Orucu tutan ile bayramyapanlarn farkl oluu dnyann daimi hlidir. Hl da yle deil mi? Busyleyi ekli tam bir kinayeli tenkid nazarndan kaynaklanr. Bunun iin deyine kltr ve birikim yannda hadiseleri geni yelpazede deerlendirebilecekbilimsel bak as gerekir. te o da Nev''de vardr.

Kad Burhaneddin (. 1398), airlii yannda devlet adam-lyla da tarihemalolmu bir ahsiyettir. mrnn byk blm savalarla gemitir. Onunairlik mizac da ister istemez savala ilgili konular daha fazla terennmetmesini gerektirecektir, ite misal:ehd eyler bizi gzn nigr Ne gazi Trk olur "Allahu Ekber!"Ey sevgili! Gzn bizi (ak) ehidi eylemekte. (Bu haliyle o) ne gazi bir Trk(savas) olur. Allahu Ekber!

Beyitteki "Allahu Ekber!" nidas her ne kadar ezann banda ve sonundatoplam alt defa tekrarlanyorsa da eskiden bir hayret ifadesi iin dekullanlrd. Yani bir muvahhid kul, hadiseler karsnda aknlndan parmaksryorsa "Allahu Ekber!" diyerek hayretini gsterir, bylece Allah'nyceliini de hemen tasdik etmi olurdu. Bu kullanmyla "Allahu Ekber!" lafz"Allah'n takdirine bak! Yce Allah nelere kadir! Bu hadise karsnda Allah'nbykln grmemek imkn d! Allah Allah!..." gibi mnlar ifade eder. Bey-

tin konumuzu ilgilendiren ksm ise Kad Burhaneddin'in bu hayret ifadesini birsava ortamnda ele almasdr. nk onun tab'ma uygun den airnelik budur.

Ak (. 1574) mrnn tamam halkn arasnda gemi, fazla tahsili olmayan,ama samimi edal bir airdir. tima hayat orta seviyede yaam ve yleceterennm etmitir. Konumuzla ilgili iki beytinden biri ak elinde tkenii ifadeeder:Ey mezzin gel cenazem stne feryad kl ldmden yri agh eyle ruhum d kl

air vasiyetini "Ey mezzin, ben lnce cenazem iin bir sala oku velmmden sevgiliyi haberdar etmekle ruhumu d eyle!" diyerek yazar. Bu beyittesala hakknda ne bir bilimsel gerek, ne de bir felsef yorum vardr. Yani ortainsan tipinin dncesiyle yorulmu basit bir ifade. Ama o lde de halktan vegereklerden yana. Baka bir deyile gnlk hadiselerin icabn terennm.

Ak'nin bir cuma namazndaki i ezan armn da u beytinde buluyoruz:Sen kyam etsen varp camide ol saat kopar Her taraftan na'ra-i Allahu Ekbercum'a gn(Ey sevgili!) Sen cuma gn camiye varp da yle bir ayaa kalkverecek olsan,her bir yandan "Allahu Ekber (Bu ne gzellik)!" sadlar ykselir.

airin hsn-i tlil yoluyla anlatt manzara, bir cuma namaznda, imamnhutbe iin ayaa kalkmasyla mezzinlerin i ezan okumaya balamalardr.Burada sz konusu edilen hadise bir seltin camiinde gemi olabilir. airinmahbub olarak anlatt kii ayaa kalknca i ezan balar. Ancak buradakiAllahu Ekber nidalar cemaatn gzellik karsndaki aknlklarn ifadeetmektedir.

XVI. asrn baka bir airi, Talcal Yahya Bey (. 1582) bir beytinde ezandin misyonu iinde yle deerlendiriyor:Gam deil szm dinlemese ehl-i nifak Fask mustarib'l-hl edervz- ezan

Yahya Bey, bir idarecidir. Kanun dneminde brokrasi kademesinde bulunmu vepek ok asker faaliyete dahil olmutur. Medresede iyi bir eitim de grmolan, ancak ilim yerine iirde kalem oynatmay tercih eden air orta hili birOsmanl aydndr. Bilimsel olarak da Nev' ile Ak arasnda bir yerde bulunur.Yukardaki beytin ilk msranda da medreseli bilimselliini buluruz. O idar

mekanizmann yanllna "Nifaklar benim doru szm dinlemeseler de gamdeil" diye dikkat ektikten sonra "Zira oldum olas ezan sesi, fasklar


12/119

tedirgin eder." diyerek de probleme medrese azyla gereke bulup teselli olur.Bilindii gibi mnafklar ezan duyunca namaza gidip gitmeme hususunda endieduyarlar. lerinden camiye girmek gemezken, dlarndan herkesin ne diyeceinidnerek tedirgin olurlar. Yahya Bey onlarn bu hlini, gnlk hayatta kiilerarasnda nifak karanlarn hline benzetir. Kendi szlerini ise ezan kadardoru kabul eder. te orta hili bir brokrat tavr. Onun bu grnde srar

ettiini,Cumhr- batl varmaz namaza Divn- Irak'tr zra musallabeytinden de anlayabiliyoruz. .

Btn bunlardan kan sonu o ki, Divn Edebiyat'nn her airi kendimikdarnca ve ilgileri lsnde iir sylemektedir. Yani tpk gnmzdekigibi. Aralarnda seviye fark olan insanlarn farkl yaklamlar ilemesleklerini icra etmeleri elbette tabi haldir. Ancak gnmz airleri iinuygun grdmz bu seviye farkn Divn airlerinde tenkid etmekkadirninashktr. Onlar saray airi, halktan uzak, aristokrat vb. gibiyaktrmalarla tek standartl gstermek yerine, toplumun ilgileri lsndeonlarn da zengin yelpazeler gelitirdiklerini artk kabul etmek gerekirsanyoruz. iir var olduka, farkl kltr, birikim ve bilgiye sahip airlerinde var olacana bugn nasl inanyorsak, eski alarn da bundan farkl

olmadn, Divn iirinin ise bu ortamda her eit konuyla klasik lleriinde zenginletii gereim gz ard edemeyiz.

Bizce bu eitlilik her edebiyatta mutlaka vardr ve olmaldr. Tabi olan dabudur. Hle uygun msra Hayal Bey'e (. 1613) syletelim:Ezan okunmad m dnyeden gidince Bill

33

Askerlik HtrasDivn airleri bezmden (meclis, elence) bahsettikleri kadar rezmden de

(sava, ekime) bahsederler. Hatta ak iinde onlarn rakipleri ile olanmcadeleleri bitmek bilmeyen bir tr rezm hlidir. Yani bir bakma Divn airi,savan lsn bilir. Mamafih eskiden sosyal hayatmzn nemli bir blmnsava ve savala ilgili unsurlarn oluturduu da bir gerektir. Herkesgerektiinde asker olabildiine, sefere katldna, donanmaya yazldna greklasik iiri de askerlikten ri grmek hatal olur. Ata binmeyi, klkullanmay, ok atmay vs. toplumun her kesiminden insanlarn deta bir sporkabul ettikleri o devirlerin pek ok msra ve beytinde de bu hayat artlarnnizlerini bulmak mmkndr. Bunun tabi sonucu olarak, dorudan doruya savakonu alan trler (Divn iirinde gazavatnmeler; halk iirinde destanlar gibi)ile nazm ekilleri (Divn iirinde baz murabba ve terkb-i bendler; halkiirinde koaklamalar gibi) edebiyatmzda nemli yer tutar. Aslnda eskiiirimizde-ki askerlik konular balbana incelenmesi gereken bir husustur.Ama biz burada ne yenieri airlerinden, ne levend ve sipahilerden, netozkoparan okulardan, ne uan kuu

vuran nianclardan, ne talim ve talimgahlardan, ne toptan ve ne de tfeinicadyla bozulan mertlikten bahsedeceiz. Bahsimiz, iirimize sindirilen askerzelliklerden olacaktr.Nef' bir kasidesinde,Evc-i hevda syt- akk- tdan Avz- ra'd u saika reh gmknn olurdiyor. Bu ifade bir meydan savann en iddetli ann tasvirden ibarettir veaa yukar u mnya gelir: (Sava meydannda) kllarn "ak!, ak!" diyekard arkrtlarndan, gkyznn doruklanndaki yldrm ve imek sesleriyollarn arr (ve kaacak delik ararlar).

Burada Nef' her zamanki mbalaal slubuyla sava tasvir ediyor ve klseslerinin velvelesi ile yeri g inleten iddetten bahsediyor. Hele beytin sesahengini oluturan "akk"lar, kulamzda gerek birer kl savannakrtlarn uuldatr. Nef' asker deildir. Ama sava onun ruhunda byle

makes bulur. Ne de olsa yiit edal bir airdir ve mcadelenin en eddi biletab'na uygun der.


13/119

Buna benzer bir ifadeyi de Bak'nin nl Kanun mersiyesi matlandabuluyoruz.Ey pay-bend-i dam-geh-i kayd u namu neng T key hev-y megale-i dehr-i b-direng

"Mn murad olundukta?" demiyoruz. Zira konumuz beytin mns deil ses vehengidir. imdi bir an bu iki msra kaln ve gr sesli birinin, vezne uygun

ekilde inad ettiini dnelim. Her bir male ve uzun hece telaffuz edilirken,Yahya Kemal'in bahsettii seherlerden gelen top seslerini duyar gibi oluruz.zellikle Hasan Mutlucan'a okutursanz sanki Viyana kuatmasndakibalyemezlerin, Sivastopol nndeki kavallarn sesi ruhlarmzda eski bir hatraolarak canlanr. Tekrar okuyalm:Ey pay-bend-i dam-geh-i kayd u namu neng

Bir mersiye, ancak bu kadar gzel balayabilir ve Kanun hakknda da bundandaha basit bir ifadeye cevaz verilemez. Hani ne demi atalarmz: At sahibinegre kiner!

Fuzul'nin "bekleriz" redifli mthi gzellikte bir gazeli vardr. Bu gazelinher beyti bir ncekinden muhteemdir. Ancak yllar nce okuduumda gazelin birbeytini hi anlayamam ve pek ok kiiye sordumsa da tatminkr cevap

alamamtm. Daha sonra asker oldum; nbeti olarak devriye gezdiim denizokulunda, ayaz m ayaz bir gecede, nbeti erlerin sistematik haberlemeleriusl ile beytin sun zld. Beyit uydu:Sanmanz kim geceler beyhudedir efganimiz Mlk-i ak ire hisr- istikametbeklerizFuzul buyuruyor ki; "Geceler boyu (t sabaha kadar) barp durduumuzu

bouna sanmayn. Biz ak lkesi iinde istikamet hisarn beklemekteyiz."Beytin btn mns, "istikamet" kelimesi zerine teksif edilmi. air,

istikamet kelimesini "doru yol, Allah'a ynelmi yol" yani "Srt- mstakim"mnlarn istihdam edecek ekilde kullanm. Ancak hisar ile istikamet birliktekullanlnca eski bir gelenek de kendini gstermekte. Buna gre; eskidenserhadlarda bulunan hisarlarda azap, sekban, lamc, msellim ve Hisarllarbulunurdu. Hisarhlarn grevi hisar erleri ile kaleyi korumak ve nbetleritutmak idi. Geri kaynaklarda bulamadk ama bu trden, gnn her saati nbettutulan hisarlara belki de "hisr- istikamet" deniliyordu. Zira buradakiistikamet kelimesi tamamen nbetin nasl tutulduunu anlatr. Bugn de hlgeerli olan istikamet sistemine gre birbirlerine belirli mesafelerde nbettutan erler geceleyin belli zaman aralklar ile ve sray armadan ddkalmaya balarlar. lk ddk sesini duyan nbeti, bir sonraki nbetinin ddksesini dinler. kinci nbeti keza ddn ttrp sradaki dier nbetininddk sesine kulak kesilir. Bylece asker birliin evresi ddk sesleriyledevredilmi olur. Eer aradaki nbetilerden biri ddn almazsa istikametaksam demektir. Bu durumda hemen nbeti avuu yahut miri, gidip o nbetiyikontrol eder. Uyumu mudur, donmu mudur, dman tarafndan ldrlm mdr,her ne ise, ortaya kar.

Benim ocukluumda tara ehirlerindeki gece bekilerinin de byle istikamettuttuklarn hatrlyorum.

ite Fuzul'nin yukardaki beytinde hisarn sra sra burlar arasndaistikamet tutarak ak lkesini koruyan bu hisarhlarn hikyesi vardr. Ancakonlar ddk almak yerine birbirlerine nida ile istikameti tamamlarlard.Geelim bir baka asker hikyesine:

elebi Sultan Mehmed saltanatnn ilk yllarnda olu Murad' Amasya'dayerine vekleten brakp kendisi bir mddet Merzifon'da ikamet eder. O sradaTimur ordularnn svari talimlerini rnek alarak svari talimi yaptrlmasnirade buyurur. Kendisi Merzifon'da maiyetinde bulunan 200 kadar svariyi alpSuluova'ya iner. Murad da Amas-ya'daki svarilerden bir o kadar getirmitir.Sra talimlere gelir. Gya bunlardan bir ksm dman, dierleri dostolacaklardr. O zaman henz imdiki manevralarda olduu gibi krmz kuvvetlerile beyaz (bazen yeil) kuvvetler icat edilmemitir. Askerleri de birbirinden

ayrmak gerekmektedir. 37 Dnp tanrlar ve areyi bulurlar: Amasya,bamyasyla mehurdur. Merzifon'da ise byk lahanalar yetiir. Buna is- *-


14/119

tinaden Amasyal svarilere "Bamyaclar" Merzifon efra- => dnda da"Lahanaclar" tesmiye olunur. Bu iki ismin manevralarda kullanlmasdaha sonra o kadar tutunur ki Osmanl ^ tarihi boyunca btn talim vemanevralarda "Bamyaclar -aa; Lahanaclar yukar" komutlar verilipeitimler yaplmaya balanr.

Gel zaman, git zaman!.. Sultan III. Selim bir bahar gn Davutpaa'da kendi

maiyyetini toplayp askerlerin karsna karr. At oynatmak, cirit atmak,silah kullanmakta hangileri daha mahir, grmek ister. Bunlardan bir taraflahanaclar, dierleri bamyaclar olurlar. Maharetler ortaya dklr, elenilirve talimler sona erer. Seyredenler arasnda bulunan air Nid, olanlaranlatrken lahanaclarla bamyaclar da msralaryla tarihe geirir. Bu beyitlero iirdendir:Hele gayret-ken- Lahana kerrrlk etti Hcum-1 Rstem'yi eyleyip aaz icraya

Deil mi Bamya alay ki tahsine yeste Dayand byle zr-hamle-i levend-fersyaBiri birine yle kahraman hamleler kld Feleklerde melekler balad sp-gyya

Nid'e gre ne lahanaclar; ne de bamyaclar birbirlerinden aa deildir.airin her iki taraf da vmesi bundandr. O kadar ki gkte melekler bile her

iki guruba aferinler ekiyorlar.Bize gre bu eitimi mutlaka askerler kazanmtr. Ama Nid ne yapsn!Padiah maiyetinin malup olduunu syleyemez ya! airin bu hli bizde birhikyeyi arm yaptrd:Ali Kemal yle anlatyor:"Bir gece Mehmed Bey bize dedi ki:

- Bugn Nazr (Kmil) Bey'le aramzda tuhaf, ibretengiz bir mlakat geti.Araba ile Maliye Nezreti'nden geliyorduk. Divanyolu'ndan mrur ederken NazrBey bana Sadk Paa'nn konan gstererek:

- Mehmed Bey, ne mkemmel konak, hele ne byk bir baheye maliktir, dedi.Ben de:

- Evet efendimiz. Harikulade! Ya o bahenin limonluklar, havuzlar, oportakal, limon aalar, o balklar! nsana hayret verir, dedim.Kmil Bey durdu. Glmemek iin dilerini skyordu.Bir lahza sonra;

- Fakat Mehmed Bey, bu konak kadar battal, tatsz bir konak olamaz. Bahe dediin ise ufak bir harabedir. Limonluklar, havuzlar nerede?

- Evet efendimiz. Bendeniz de mtehayyirim. Bylekoskoca bir konan yle mtemilat olmak icab ederdi,niin yok?!..Kmil Bey dayanamad:

- Aman Mehmet Bey! Deminden ne sylyordun, imdine sylyorsun?

Dedim ki:- A veli nimet! Ben byle yapmasam, Bb- Zaptiye kap

uhadarlnda kalabilir miyim? Mteaddid nazrlarn peyderpey nedm-i hslar olabilir miyim? Bizim nasibimizezelden byle imi.

Nazr Bey bir an duraklad, yznde ac bir tebessm belirdi:- Mehmet Bey, itiraf et ki nasibin hazin imi! Fakat biz de

yle deil miyiz? Acaba biz de byklerimize, tpk senin bana yaptn gibi yapmyor muyuz? Keke bakkal, hamal olsaydk da bu mihnetlere maruz kalmasaydk.Nazrn gzleri sulanmt, samimi, mteheyyi idi".1Hadise tarihen nl bir dalkavuun patlcan hikyesinene kadar da benziyor. Hani dalkavuk, srf efendisini tasdiketmi olmak iin patlcan yemeini nce vp sonra zemmetmi de niin byle yapt sorulunca "Devletlm! Ben

zt- lilerinizin dalkavuunuzum: patlcann dalkavuu deilim a!" demi ya!.. 39


15/119

^~n>iare"O0*T. C.

SELUK NVERSTES Eitim Fakltesi Ktphanesi1 Ali Kemal, mrm (Yayna hz. Z. Kuneralp), s. 114-115, stanbul 1985.

nsafn O Yerde Nm Yok mu?Nevres-i Kadm diyor ki,Zlfn grenlerin hep baht siyah olurmu Tek zlfn greydim bahtm siyaholayd

imdi, ister akn evrensellii deyin, ister klarn ortak ilesi; sevdaykader edinenlerde ak ile strab birlikte grrz. Bunu da en ili biimdeterennm edenler Divn airleri olmutur. Her edebiyat aktan bahsetmitir, amaakn has bahesi Divn Edebiyat'dr. isterseniz Fuzul'yi dinleyelim:Bende Mecnn'dan fzn klk isti'dd var k- sadk menem Mecnriun ancakad var

El-hak doru bir sz! Divnndaki, neredeyse her beytin biri bu yceduyguya hasredilmi.imdilerde zpr genlerin aktan bahsetmeye haklar yoktur bence. Ak

hasrettir, acdr, kederdir. Bunlar olmadan ak olmaz. Olsa olsa ilgiden,sevgiden sz edilebilir. Daha tantklar gnn ertesinde genlerin randevuyasadakatle uymalar, densizlikten baka bir ey saylmaz. Belki bunun

iindir ki sevgiler abuk tkeniyor, evlilikler hsrana varyor. V esefLDivn airleri elbette ktrlar. Deil flrt etmek, bir defa seyrettikleri

mn cemli mr boyu bir daha grmek de muhal! Onlarn vuslata hakk yoktur.Ancak hayal edebilirler. Vuslat akn sonu ve tkeniidir. Vuslat olan yerdeartk k da yok olur. air ne buyurmu:Arz- hl etmee cn seni tenh bulamam Seni tenh bulcak kendimi asla bulamam

ite bu, tam bir cnun hlidir. Mauka iin var olmak ve o olunca yok olmak.Akn vuslat ancak mezardadr. Leyla lnce Fuzul, onun kabri banda Mecnun'aunlar syletir:lem ho idi ki vr idi yr nyryok, olmasn ne kim vrMtaknam ey ecel kerem kl Def- i elem eyle ref'i gam klRef et ne ise arada hil Eyle beni ol nigra vslTeklif- i visal eder bana yr Bir halvetde ki yoktur ayarBen gitmemek eylesem hatdr Senden bana bir meded revadrY Rb bana cism cn gerekmez Canan yo ise cihan gerekmezLeyla!., dedi verdi cn- rn Ol k- bkarr u miskn

ite insan talihinin ak denen mucize ile olan alkas!.. Bu ak, ebediyeteakp giden zamanda, gemi mevsimlerin btn gnler ve gecelerin, hatta daha dageecek saatler ve dakikalarn en ulv duygularna gebedir. Btn alara aitbeer hisler yannda en ilah duyularn, sezilerin terenn-

m de yine bu ekilde ifade bulur. Divn airlerini birer ak ktibi olarakkabul edersek, hepsinin ayn kutsallkla ve titizlikle bu grevi yrttklerineahit oluruz. O kadar ki, modern aa gelesiye dek takvimlerin ak u alkayapranda pek bir deiiklik yok gibidir. Her k ne kadar ahs ve zelolursa, o kadar beer ve evrensel nitelik kazanr. Onlarn yr diye sevdiklerisanki birer synet meleidir. Dnyay kendilerine zindan etmi olsalar bile bugerek deimez. Sitemlerle beraber krler, ikayetlerle beraber medihleronlar iin vardr. Zira ak irad deil, mecburdir. Kimse isteyerek k olmaz.Bu bir sihir gibidir. Dokuz zincirle dokuz kaza bal olsa, kn gnlnyine ak gcyle canan yolunda giderken grrz. Nitekim bu konuda Fuzul'nin,Aknda mptellm ayb eden sanr Kim olmak ihtiyar iledir mbtel sanadediini, Ruh'nin de;

oktur eer derd bels muhabbetin Amma ne are elde deil ihtiyarmzdiye ilve ettiini grrz.


16/119

Ruhlardaki hzn, gnllerdeki dasslay ifade etmek iin bittecrbehadiselerin iinde yaamak, sahnede yer almak lazmdr. En orta hili klardabile kalbe dolan hislerin, hznlerin, aclarn ve bu aclardan mtevellidduyulan nazlarn ifadesi elbette pek gtr. "Men t senin yannda bile hasretemsana" diyebilecek babayiitler, sahipkranlar gibi ancak asrda bir gelirler.Bir Necat, bir Yahya, bir Nab, az klar mdr? Hele,

Ezelden h- akn bende-i fermanyz cn Mahabbet mlknn sultn-1alanyz cndiye meydan okuyan Bak'ye ne demeli?!.. Ya NedmL Ne-dm mstesna bir ktr.Hangi birini syleyelim. Daha iin banda,Ya seferdir ya tahamml anla akn rfsi

diyerek dert yanan; yahut da,Halk- lem ylda bir kez tyd iin kurbn eder Dembeden sat-be-sat ben seninkurbannamdiyerek sevgiliye teslimiyet arz eden bir airin aka dair sz m biter!...

Eskiler her eyi sylemiler ve sylenmedik sz kalmam. Ama ak bahesiistisna! Aka dair daha neler ve neler sylenecek kimbilir!... Minibslerde bileartk "mr biter ak bitmez!" yazlar yer alyor.

Tardiyye nazm eklini yalnzca eyh Galib denemitir ve muhteem sylemitir.Yine kendisinin,Ben atm o genci ben tkettimmsran tardiyyeleri iin kullanmak mmkndr. Ancak ilerinde bir tanesivardr ki hem bir aheser, hem de konumuzu balayacak bir ak terennmdr.

Hsn Ak mesnevisinde Ak'in Hsn' anarak gzyalar iinde inad ettiibu tardiyyeyi birlikte okuyalm.Ho geldin ey berd-i canan Bah et bize bir nvd-i canan Cn olafed-y yd-icanan B-sd ola m md-i canan Yrin bize bir selm yok muEy Hzr- ftdegn syle Bu srr edip lyn syle Ol sen bana tercemn syleKetm etme yegn yegn syle Gam defterinin tamm yok muY Rb ne intizrdr bu Gemez nice rzigrdr bu Hep gussa ve nr nrdr buDuysam ki ne ive-krdr bu Vuslat gibi bir meram yok mu

Km ald bu cerhten gedlar Ferdalara kald inlar Durmaz m o ahdler vefalarGemez mi bu ettiim dualar Hl-i dilin intizm yok muDil hayret-i gamla ll kald Galib gibi b-mecl kald Gnderdiim arz- hlkald El'n bir ihtiml kald nsafn o yerde nm yok mu?Ve son sz iin yine Fuzul'ye mracaat edelim:

stina Beyitleri

Ak imi her ne var lemde

Divn iirinin i yapsn oluturan konu ve mazmunlar, hemen her air iin aynolmakla birlikte, ifadedeki his ve hayal kudretidir ki onlar yekdierindenayrr. Birbirlerine ok benzeyen, hatta nazire olarak yazlan manzumelerde bileairlerin ahs zellikleri, ayrdedici bir mihenk tekil eder. Tabiatlar vemizalarnn farkllklarna ilveten, iir kltr ve birikimleri de her airiister istemez belli bir tarza yneltir. Buna, dili kullanma ve gelenektenistifade becerisi de eklenince her airin kendi miktar, msrama yansyverir.

imdi ayn kaynaktan beslenen bu iir rmaklarnn ne derece alayanlaroluturarak ve hangi vadilerde gezinerek yine ayn denize dkldklerini grmeyealacaz. Yazmz snrlayabilmek iin XVI. asrn nde gelen yalnzca beairinin beyitleri zerinde duracaz. Sz konusu beyitler onlarn birbirlerinenazire olarak syledikleri "istemez" re-difli gazellerinden alnmadr. stinagsterip istemedikleri bu hususlar da genellikle onlarn kafiye kelimelerindedile getirilir. Yani genellikle redifleri fiil, kafiyeleri de nesne yaparak

beyit olutururlar.


17/119

Sz konumuz olan airlerden Muhibbi iki (toplam 13 beyit), Bak bir (5beyit), Hayal iki (toplam 16 beyit), Yahya Bey bir (7 beyit) ve Fuzul bir (8beyit) adet gazel yazarak neleri isteyip neleri istemediklerini anlatrlar.Aslnda bu ifadelerinde onlarn bir tr mcerred istina licenaplklarnbuluruz. Ancak bu istinalarn derecesi de airine gre deiir ve derecelenir.Szgelimi, Muhibbi gerek bir sultandr. Onun istinas dierlerine nazaran daha

geni kapsaml olmak zorundadr. Belki biraz da bunun iin, der ki:ol ki istina eririne oturdu hvr Ser-te-ser olmaa heft-iklme sultanistemezYr elinden ey Muhibbi bir kadeh n eyleyen Hzr elinden ger olursa b- hayvanistemezTokgzllk tahtna sultanvr kurulan kii, yedi iklime batan baa sultanolmay istemez.Ey Muhibbi! Sevgilinin elinde, hayat balayan bir kadeh iki yudumladktansonra, insan Hzr elinden b- hayat imeyi neylesin?

Bu ifade tarz, Kanun'deki istinann belki orta derecesidir. Zira aynredifte baka bir iirin matla beytinde,Skin-i kuyun olan ba- glistan istemez Arzn grenler her giz hr u glmanistemez

Ey sevgili! Senin mahallende ikamet erefine nail olanlar, ba bahe gezintisiniistemezler. Nitekim cennete benzeyen yanam grenler de hibir zaman huri veglman peinde olmaz.diyerek cenneti de reddeder. Kanun'nin bu ifadesinde Yu-nus'un, "isteyene veranlar / Bana Seni gerek Seni" ermiliinin derin tefekkr vardr.

Sz deitirip devrin gerek sultanndan airler sultanna geecek olursak,onun istinasn daha bir ho grrz. Der ki stad:

Ho gelir ana rebb vzesi gavgas yok Pdih- ak olan dergh u divnistemezDerd-iyr ile unun kim ba hodur Bkiy lmeye canlar verir derdine dermanistemezAk padiah olan kii, dergh ve saray istemez. Ona rebab sesi (yani kendiinleyileri) yeterli zevktir. Yoksa bo didimelerle ban kavgaya veresideildir.Ey Bak! Banda sevgilinin derdi olup da bundan memnun olan kii, lme canatar da derdine asla derman aramaz.

Bu beyitlerde Bak'nin Kanun'den daha dk ayarda bir istinasngryoruz. Yani her trl nimete sahip insanlar gibi dnemiyor. Oysa kocastad kazaskerlie kadar ykselip devletin her trl imknndan ve sultannbalarndan faydalanm st dzey bir brokrattr. Bu bakmdan "Kadrinin seng-i musallada bilinecei"ni sylemesi bize sanki biraz hakszlkm gibigrnyor. Umulurdu ki istina vadisinde daha li meknlar yurt edinmiolsayd!.. Geelim!..

imdi kendisine bilfiil bir paye olarak verilmi olmamasna ramen sultanlkbahsinde her Trk'n gnlnde taht kuran Fuzul'nin ifadesini grelim: Diyor kiszn sultan:Tene-i cm- visalin b- hayvan istemez Mil-i mr- hatn mlk-i SleymanistemezEylemez meyl-i behit ftde-i hk-i derin Skin-i knc-i gamn seyr-i glistanistemezSevgilinin vuslat kadehine susayan kii b- hayat istemez. Nitekim sevgilininayva tylerinin karncasna meyledenler de Hz. Sleyman ihtiamna aldretmezler. Senin eiinin toprann dknleri cennete meyletmedikleri gibi,ayrln gamyla kendi kesine ekilenler de gl bahesinin zleminiekmezler.

Evet, sevgilinin vuslatn yaayanlar, b- hayat neylesin! Bir karncannSleyman olmas ne mmkn? Mm-

kn olsa bile, Fuzul'nin bunu istedii yok ki!.. Sevgilinin kapsn gzleyen

kii, cenneti elbette gzden karr. Ancak dikkat edilirse Fuzul'nin buistinas, sahip olunamayan eyler zerinedir. Evvelki airlerimiz, nimete


18/119

boulmu iken istina gsterenlerdendi. Fuzul'deki tokgzllk o derecedir kielde olmayan da istemez. Rbia'nn Basra kpeklerine dattklar misill!..Yani sonsuz tamahszlk!.. Birtakm nimetlere erime endiesinden ok, bulunanhlden ikayetsizlik. Ksacas "Elhamdlillah al klli hl (Her hl iinAllah'a kr)" makam. Onu szn sultan yapan, biraz da bu hayat felsefesideil mi zaten!.. Ah koca s-tad!.. Hlin mbarek olsun!..

* * *Talcal Dukakinzde Yahya Bey, devlet erbab ile srtmelerde mrtketmi bir ynetici ve askerdir. Rumeli'nin pek ok yresinde devletin enyetkili kiisi olarak, iki dudann arasndan kanlar, kanun saylyordu.Ancak o yine de saltanat merkezinden uzakta olmann acsn yreinden hiatamamtr. Sanki bu syleyi o hicran iindir:Bende-ifakr ufen teklf-i sultan istemez Emr-i ma'rf- Huda'dan gayr fermanistemezSaymayan etr-i hmynu rmcek ana Knc-i uzlet var iken eyvn- keyvnistemezzetle u demek: "Kaderi fakirlik olan kii sultanlk teklifi beklemez veAllah'n iyi bir kulu olmaktan te hakknda ferman istemez. Padiahlk adrona gre bir rmcek andan te deildir. yle kendi hlinde olmak varken,

a'aaya ne haceti..."Biraz serzeni, biraz istina, Fuzul'nin tersine, talihe bir krgnlk varbu beyitlerde. Kimin ne demeye hakk var!...

Yahya Bey'in, "Ona verilen imknlar bana verilseydi..." diyerek kskanphayfland ve daima glgesinde kalmaktan muzdarip olduu Hayal Bey, yine birasker olarak o dnemde devletin nimetlerinden bol bol istifade etmi, serzd,

rindmerep ve ksmen de dnyev ihtirastan arnm bir hl ehlidir. Onunistinasnda hem Yahya'nn, hem de Kanu-n'nin ortak zellikleri var gibidir.Nitekim nce Yahya gibi seslenir ve,Cme-i zerrini neyler, vermeyen cisme vcud Sayesinden r eden hurd-i rahnistemezder. Bu ifade olduka byk iddiadr: "Cismine varlk yaktrmayan kii altnelbiseyi neylesin. Kendi glgesinden bile r eden kii parlak gne ister mihi?!.." Bu derece hakrlik ile aadaki beyitte sz konusu edilen istinabiraz elikili gibi grnyorsa da airin mizacna uygun dmtr sanrz:Ey Hayal b-tekellfhn- dil n eyleyen Minnet ile Hzr elinden b- hayvanistemez

Mn murad olundukta, "Teklifsiz kan yutmak, minnet ile b- hayat imektenyedir."hikmeti ortaya dklr.

imdi, btn bu airler elbette bu szlerin mbalaa yapyorlard. iirsilkinde bu bir davran tarzdr ve herkesi mildir. Ancak mbalaanntemelini tekil eden ruh hli ve hadiselerin cereyan tarz da her airi, beerbaznda dierlerinden ayrmaya kfidir. Bizce onlar yine iinde bulunduklarhayatla birlikte ruh hllerini terennm etmekteydiler.

Tara KadlarDnyann en eski mesleklerinden biri herhalde kadlktr. Hz. dem'in

oullaryla balayan kavga, ekime, geimsizlik ve savalar, yeryzndeki dierdemoullar arasnda var olduka da, bu meslee ihtiya her geen gnartacaktr.

Kadlar, ihtilaflar fasletmeye, hakly haksz ayrmaya memur kiilerdir.lk insanlardan itibaren, adna ne denilirse denilsin kad olacak kiininbilgili, saygn, tecrbeli, gn-grm kiilerden seilmesine dikkat edilmi, ennemli zellik olarak da onlarda bir gvenilirlik vasf aranmtr. Muahhardevirlerde kadlar, devletin resm grevlileri olarak sosyal yapda yerlerinialnca, yine belli bir tahsil ve seviye ile muttasf olmalar art aranmtr.

Osmanllar dneminde kadlk makam byk nemi haiz idi. Tanzimatla birliktegetirilen yeni tekilat yapsna kadar da (1839), bu nemini korudu. Daha evvelkazaskerlere ve dolaysyla sadrazama bal olan kadlar, bu devirde meihat

makamna balandlar. II. Merutiyetle birlikte de (1908) adliye tekilatna


19/119

naklolundular. Cumhuriyet devrinde ise kadlarn deruhte ettikleri er'mahkemeler lavedile-

rek bugnk yasama tekilatnda yerlerini aldlar. Biz imdilik iin bu bilimselcihetini lber Ortayl Hoca'ya brakp edeb muhitte bahis konusu edilen,kadlarla ilgili birka epizot zerinde duracaz.

Divn airleri ierisinde kadlk mesleinden olanlarn says bir haylikabarktr. Dolaysyla daha XVI. asrdan itibaren pek ok iirde kadlarlailgili yine pek ou menfi gr ieren canl tablolar bulmak mmkndr. Zirakadlk kadar suistimale ak baka bir meslek daha bulmak zordur, zellikle detara yerlerde!... nk kadlar tamamen vicdanlarna dayanarak hkm vereninsanlardr. man ve drstlk, menfaat ve nefs ile arpnca, genellikle buikinci grup galip kar: Hele bir de hesap soran yoksa! Bu durumda halk, kadhuzuruna kmaktan ke bucak kaacaktr elbette! Her ne kadar "Kad anlatagre fetva verir" ise de son asr kadlar iin "Davacn kad olursa yardmcnAllah olsun" denilmitir. nk bu meslei kabul etmemek iin hapis yatmaya razolan Imm- zm'lar a gemi, yerine "Kad ekmeini karnca yemez."anlayn ortaya koyan bir kad hakimiyeti devri balamtr.

Osmanl devlet tekilatnn en hzl dejenere olan kurumlarndan biri de

herhalde yine kadlk tekilatdr, ite Sreyya Beyzdeolu dostumuzdan nakleno devirlere ait bir rnek:XVI. asr airlerinden Selk, kad olduu srada gzlerinde rahatszlk

kar ve grmez olur. Devrin nl tezkire yazar k elebi aadaki beytisyler:Kad olmudur Selk n'ola a'm olsa ger Hak demilerdir "tz ce'l-kaz umye'l-basar"Beyit aa yukar yle nesre evrilebilir:Selk kad olmutur. m olmasna amamak gerekir. nk doru bir sz vardr:"Kaza gelince gz grmez olur."

air beyitte geen kaza kelimesini "kader"in tezahr olan "kaza" yerinedeil de "kadlk meslei yerine istihdam edince hem bir nkte yapm, hem deta gediine koymu

oluyor. Ancak nemli olan, Selk'nin kad olduktan sonra kr olmasn, detaald (aldysa eer) rvetlerin "gzne dizine durduu" eklindeyorumlamasdr ki bu bize, daha o devirde kadlarn ne derece kt hreteulatklarn ispatlar. Nitekim yine k elebi'nin ifadesine gre (Tezkire,Millet Ktp. v. 150.) Koca Kei diye adlandrlan bir kad, Krkkilise'yetayininin yaplmas iin skender elebi'ye 100 flori rvet verince, air Ltfu ktay syler:Vermese yz papaz Koca Kei Mansba kimse raz olmaz idiOlmasayd papaz el-hsl Krkkilise'ye kad olmaz idi

Bu ktadaki edeb incelikler bir yana, airin er' hkmler veren bir kadyKoca Kei lakabyla anmas, rvetin flori (papaz) cinsinden alnmas, kadolmak iin papaz zelliklerine brnme gibi hususlar olduka manidardr. Nediyelim; "Mahkeme kadya mlk deil!"

mrn mahkemeler icra etmekle geiren nice kadlarn Mahkeme-i Kbr'yunutmalar ne acdr!. Ancak hepsini ayn kategoride deerlendirmek elbettehakszlk olur. Birka kad kt icraat yapnca bunun hepsine temil edilmesi dehakszlktr. Elbette kiilerin beer zaaflar vardr. Ancak halk nazarnda endrst olmas gereken kiiler de phesiz kadlardr. Halk, kendinde leke kabuledebilir, ama kendisi hakknda hkm veren kadda asla!.. Bunun benzerini bugn"hac" olmu kiiler yaar. Halk hac olmu bir insanda artk zerre kadar hatagrmek istemez. Grrse de imdilerde olduu gibi btn haclar ayn kefeyekoyuverir.

Her neyse! iyi kadlarn da var olduunu pek ok tarih, menkb ve siyasetkitaplar yazarlar. Padiahlar bile sank mevkiinde oturtan kadlar, mslimekar gayrimslimi hakl karan adalet timsali insanlar, drstlyle nyapm mstesna kiilerin hikyelerini gururla anlatr, dinleriz. Keke hepsi

byle olsayd:k mer, irnme'sinde Asker'den bahsederken,


20/119

Asker leme gulgule sald Kadlar sadrnda hkmet kld Molla Cemlddinilmiyle oldu Hakikat bahrinin gevher-i kndiyor. imdi Asker denen air iin kim "kt kadyd" diyebilir? MollaCellddin ilmine sahip olmakla hakikatler denizinin incisi sfatn alan birkadya, kimin yolu urasa kretmez! Zira daval bilir ki, adalet yerini

bulacaktr, ite byle kiilerin hkmleri iin denilmitir ki! "eriatnkestii parmak acmaz:" k mer devrinden sonra ems,Muhtesip her kiinin kalmasa eksikliine Kad incitmese hoayd mselmnlardiyerek, kaddan hogr isteyen bir beyit sylyor. Kimbi-lir nasl bir hadiseyaand ki air, iltimas talebinde-bulunuyor. te halkn bu tutumudur kikadlarn hkmden sapmalarna kap aralar ve yaplan iin crmn deersizgsterir. Oysa islam'n ilk kads saylan Hz. Peygamber, hrszlk yapan kadnaverilecek ceza hususunda asla iltimas gs-termeyip kz Fatma da olsa aynhkm uygulayacan buyurmam myd?.

XVIII. asra gelindiinde, biraz da otorite boluundan istifade ile Osmanlkadlarnn pek ou doru yoldan sapm gibidir. Asrn balarnda Hayriyye adlnl nasihatnmesini yazan Nab, bu eserinde kadlktan uzak durmas iin oluna50 beyit boyunca uzun uzun tler vererek der ki:

Olma Allah' seversen kat' Tlib-irh- kaza v fetvaAsrda lk kaza mkildir Hkm-i Hak olmaycak batldrDaha sonra Nab, kadlarn Allah korkusu tamadklarn, rvetsiz i

yapmadklarn, mahkeme kapsn bir ticarethaneye dndrdklerini, emirlerindealan grevlileri de kanunsuz ilerine alet ettiklerini, ne padiah, neAllah'tan ekindiklerini, isterlerse borluyu hakl, gaddar madur

gsterdiklerini halk zorla soyduklarn, devlet iinde devlet olduklarn vs.pek ok hakszl sayp dker.

Yeri gelmiken srada A. Nezihi Turan dostumuzdan dinlediimiz hazin bir kadhikyesi var: O dnemlerde Rumeli'de bir kasabaya bir kad tayin olunmutur.Kad zulm ve soygunculukla ksa zamanda halk cannda bezdirir. Kasaballarstanbul'a bir arza gnderirler ve durumu anlatrlar. Padiah kady grevindenazleder. Kad kasabay terketmek iin evinin eyalarn kanlara ykler. Halksureta onu uurlamaya gelmi gibi evinin nne toplanp tecesssle malnmlkn gzetlemektedir. Kasabaya ulsuz gelen kadnn 3-4 kanya smayanbtn eyalar yklenir. Son olarak kad, evin mahzeninden bir kp karr.Neyse!.. Khyalar kp zorlukla tamlar. Kad kp kanya yklemeden evvelyere koydurtmu, sonra merakla seyreden halka,- Yaklan, demi, yaklan; size bir ey gstereceim!Herkes gelip merakla kpe bakm. Grmler ki kocakp, altnla dolu. Tabi ki bunlar kendilerinden alnan altnlar. Halk gzlerineinanamam hlde akn akn bakarken kad sze balam:- Ey ahli: Size acyorum. Hliniz harap, istikbaliniz ha

zin!.. Bakn hele u kpe! Dolmasna iki parmakk yer kalmt. Sabredemediniz!... imdi yeni gelen kad, bo kp ilegelecek:-?!...XVIII. asrda zellikle taradaki kadlarn bu tutumu pek ok vak'anvis kadar

bir hayli air tarafndan dile gitirilmi-tir. Hatta divn airleri kadar sazairleri de bu bahiste manzumeler sylemilerdir. Szgelimi Seyrn'ye(Everekli) ait iki ayr manzumeden birer kta yledir:Mahkeme meclisi icd olduu em-i rvetin ahmaklndan Kza bel ile lemdolduu Kazalarn kadya umaktndan

Rvet ile yazar hkim hcceti Hccet ile alr kad rveti Halk bilmiyor, dini,er'i, snneti Bozuldu sikkenin tucuna kaldGerekten de kadlar grevlerini drst yapmazlarsa hem lem kaza bela ile

dolar hem de halk dini iman unutur. Bu hl, Osmanl'nn gerileyi anda dahaiddetle hissedilmitir. Bunu dzeltmek iin gayret sarfedenler yok mudur?

Elbette vardr, ama ne are kad bir deil!.. M. Z. Paka-ln'm, Osmanl TarihDeyimleri ve Terimleri Szl'nde bu yolda bir pasaj vardr (C. II. s. 125):


21/119

"kinci Sultan Mahmud'un saltanat zamannda Edirne valisi olan Vezir HakkPaa, Silivri naibine ok dikkate deer u mektubu yazmtr:- Silivri naibi, eriat hini. lmn grdm, kahkahayla gldm. Meali

hezeyan, hkm hilaf- Kur'n! Mhr-i m-eyyedimi basarm, seni mahkeme kapsnaasarm."Silivri naibi bu ihtardan sonra tavrn deitirmi midir, bilmiyoruz; ama

yine o sralarda Ziya Paa'mn nl terkibinde,Lyk mdr inn olana hkm-i kazada Hak zahir iken btl iin hkm imletKad ola da'vac v muhzr dahi ahitOl mahkemenin hkmne derler mi adaletdediine baklrsa bu iin dzelmesi iin daha ok kadlarn hikyelerianlatlmak gerekir, zellikle Rumeli taraflarnda kadln bir adalet merciiolmaktan te, bir ticaret menba olduunu bize u hikye ispatlyor. (Hikyeyiya Sayn ismail Yakt'tan ya da Sayn Hsrev Hatem'den duymutum, tamhatrlayamyorum):Bir zaman cennette iki salih kul ve muttaki m'min gezi-niyorlarm. Bir ara,

armut aacnn altna gururla bada kurmu bir ayya rastlamlar ki bir eliarmutta, bir eli balda!.. Biri dierine hayretle sormu:

- Azizim! Cennette baz hayvanlarn olacan biliyordum, ama onlar iinde ay var myd, Allah akna!?..-Vallahi muhterem, zeyir Aleyhisselam'n eei, Salih Peygamber'in devesi,

Ashb- Kehf in Ktmir'i falan cennete gireceklerdi. Ama dorusu bu ay kiminnesi olur, ben de atm.

ki ahbap dnp tanmlar ve nihayet bu mkil vaziyetin izahn aynnkendisinden sormaya karar vermiler. Birisi ayya yaklam, bakm ki ay birhayli yal ve gn-grm, XVI. asr diliyle sul eylemi:- Ey ayu! Ne sevb ileypsen ki cennete girpsen?Ayu ayutmu (Ayutmak, sylemek demektir):

- Ben ki dalarn efendisiyem, vakt-i zamannda Priz-ren'den kodra'ya ma'zlen zm-i rh olan bir kady ol yoldayedigm in, Rab Tel beni bu ecr-i cezl ile mczt eyledi.Ayya mbarek olsun!..

Kadlar hakknda pek ok fkralar anlatlr. Dorusu bu 56 husus ayr birinceleme konusudur. Bu fkralardan eski sos-? yal yapmz hakknda pek okipular yakalamak mmkn-^ dr. Biz Selmi reden kardeimizin patentiyle birhikye ~ daha anlatp sz tamamlayalm: Vaktiyle bir adamcazn ocuu lmcl hasta olmu. Ne kadar tabip ve hoca varsa mracaat edilmise de ocua ^ bir arebulunamam. Nihayet adamck bir gece, yats na-E mazn takiben son areolarak ocuu karsna oturtuphastalkla konumaya karar vermi. Elini ap Allah'tan ifadiledikten sonra yle demi:

- Ey hastalk! Sabaha kadar yavrumu terk edip gitmezsenAnadolu kazaskerinin gnah boynuna olsun!..

Sabah olmu. ocuk iyilemi. Zpr zpr oynamaya bile balam. Herkesmerak etmi, bu ocuk nasl iyi oldu, diye. Nihayet babasna durumu sormular.Adamcaz olup biteni anlatm. Dinleyenlerden biri merak edip niin Rumelideil de Anadolu kazaskerinin gnahn vesile ettiini sorunca, adam cevapvermi:

- Rumeli kazaskerini byle kk bir hastalk iin harcarmym hi?!.. Belki gn olur lkede tn kverir!

Yz Yln AdaletiBirlemi Milletler Genel Kurulunca 10 Aralk 1984'de bir bildiri yaynlanr.

nsan Haklar Evrensel Bildirgesi adn tayan bu bildiri "nsanlk ailesinintm yelerinin ayrlmaz bir paras olan onura ve bu yelerin eit vedevredilmez haklarna gsterilecek sayg, zgrlk, adalet ve dnya barnntemeli olduuna gre..." diye balar ve hemen hemen zn slam prensiplerinden

alan 30 ayr madde hlinde devam eder. Oysa tarihin bilinen ilk insan haklarbildirgesi Hz. Peygamber'in Veda Hutbesi'ydi. Binaenaleyh Kur'n- Kerm'in pek


22/119

ok ayetinde insanlar arasndaki eitlik, anlay, kardelik, hogr, iyimuamele vb. erdemler sk sk tekrar, telkin ve emredilir. Zira temel prensip"emr-i bi'1-mrf, nehy-i ani'l-mnker (iyilii emredip, ktlkten menetme)"dir.nsan Haklarna er'f Bir Yaklam

Insanlararas ilikiler, adalet sistemine dayanr, islam toplumu mutlak

adalete vabestedir. "De ki; Rabbin adaleti emretti1" ve "Allah adalet yapanlarsever2" ilah dstur ve1 Kur'n- Kerm, Araf 29.2 Kur'n- Kerim, Mmtehine 8.1mjdeleri, adaleti bir toplum nizam hline getirir. Keza adaletin doruk noktassaylan ksas (ki zahirde adalet, batnda merhamettir) yahut kadn-erkekeitliini salayan ve hatta kadn ba tac eden aile sistemi de bu nizamninsan haklarna uzanan ilah emirleridir.

Kadn evinin ss grp, hibir hizmetle ykml tutmayan, ocuk dourmayyegne grevi kabul edip dourduu ocuu dahi emzirme mecburiyeti koymayan,amar, bulak, ev ileri yapmasn ltuf kabul eden bu nizam (Aman bunlarfeministler duymasn!...) gerek bir adalet sisteminin en mtekmil eklidir.

Adalet "her eyi yerli yerine koymak, er' llere riayet" anlamlarna gelirki zdd zulmdr. Dier bir deyile, adaletten ayrlmak; zulme kap amaktr,insan ya adil olur; yahut zalim. Adil olamazsa zalimlikten de kurtulamaz.

Asr- Saadet'ten itibaren zaman aktka ahlk kaideleri ve hukuk kurallarndaibrenin adaletten zulme doru ar ar kayma gsterdiine ahit oluruz. Gnlrzas ile olmayan bir gayr-i mslimin arazisine yaptrlan camiin yklmasemrini veren ve "Kenr- Dicle'de kurda yem olan koyunun hesab" altnda ezilenadaletli mer'den sonra pek ok insan haklan savunucusu gelip gemitir. Ancakne borlusunun duvarnda glgelenmeyi rib kabul eden Imm- zam, ne hakszlkileyen kiiyi olu sanarak klcyla ikiye bien Gazneli Mahmud, ne deBasra'nn kpeklerini kendinden ye tutan Rbia, bu sapan ibreyi durdurabilmi,d-zeltebilmilerdir.Osmanl Adaleti ve Sapmalar

Hilafet Osmanl'ya getii yllarda dnyann pek ok yerinde olduu kadarislam topraklarnda da adaletten sapmalar vard. Ancak Huzur- Ilah'de "bende-ihalka-be-g"luu cihan sultanlndan ye tutan ve kulana klelik kpesinitakacak kadar adil olan Yavuz Sultan Selim, devleti ve hilafeti stlenirkenadaletten hi sapmam, ne olursa olsun adaletli davranmt. Daha iin bandabir

imtihan geirmi, Msr seferi, devlet hazinesini skntya sokmutu. uradanburadan bor para tedarik ediliyordu. Bu arada gayr-i mslim bir tccardan dabirka bin altn alnmt. Ancak ok gemeden alacakl lm iki kk ocuk vebir byk servet brakmtr. Zamann defterdar padiaha bir arza sunar.Arzada tccarn ocuklarna bu kadar para terkedilmesinin doru olmayaca, birksm mallarn hazinece msaderesi iin izin verilmesi rica edilmektedir. Yavuzbu teklife pek sinirlenir ve arzann altna unlar yazar: "Mteveffaya rahmet,maline bereket, evldna afiyet, gammaza lanet!"

Osmanl'nn ihtiam ite bu uygulamada gizliydi. "Adalet mlkn temeli"dir.Adil hkmet bata olduu mddete halk huzurludur. Nitekim air,"Rey emn rahatta cihan yekpare nrni"buyuruyordu. Oysa ok gemeden daha devletin baolan sultan; 59Yklptr bu cihan sanma ki bizde dzele ~Devleti erh-i elem verdi kamu mbtezele *imdi ebvb- saadette gezen hep hezele ^imiz kald hemn merhamet-i Lem-yezel'e Z?diyerek tedbirsiz tevekkl basiretsizliini gsterecektir. Artk __ isyanlar,anari, huzursuzluk, ahlk knts ve hepsin- " den nemlisi kii haklarna

saygnn kalmad, adalet kelimesinin dahi hafzalardan silindii bir dnemegirilecektir. Nitekim "Devlet-i ebed-mddet'in inhitata yz tuttuu o yllarda


23/119

zoraki tedbirleri ile saltanata bir fecr-i kzib yaatan IV. Murat'tan sonra(1640) her ey iyiden iyiye bozulmaya balamt. Valide sultanlar devletynetiminde sz sahibi oluyor, yenieriler sk sk bakaldryor, kazandeviriyordu, istanbul halk her dem tehlike iindeydi. O kadar ki, evini basacakehir ekyasna kar rz ve namusunu korumak iin bahesine bir kuyu kazdrpharemini ve kerimelerini orada sabahlatr olmutur. Devlet adamlarndaki-birka

istisna dnda- kalite dkl, her sahada bir otorite bo-

luuna meydan vermekte. Beyin takm ise ulemasyla, v-zerasyla tam birsefahet lemindedir. Bunun en tabi sonucu olarak da savalarn ekserisimalubiyet, eitimin ksm- azmi cehaletle son buluyordu.

Bu manzara iinde hukukun yeri ne idi? insan haklarn kimler koruyor,adaleti kimler temsil ediyordu?... Trk edebiyatnn aadaki sultanu'-uars, mtefekkir ve sosyologu, hikem-didaktik sz stad Urfal Nab (1642-1712) bu hususta bize k tutacaktr.dareci Ademiyeti

Nab hayat boyunca pek ok padiah grmt. Bunlardan hibiri saltanatndanemin deildi. Ya ksa zamanda hal'edilirler; ya da areyi idareden el ekmektebulurlard. Szgelimi I. ibrahim ile IV Murad zorla tahttan indirilirler. II.

Sleyman ile II. Ahmed birer mevsim gibi, hemen drder sene saltanatsrmlerdir. Ksa sreli idarenin en kt yan, yaplan her iin akameteuramas, teebbslerin tamamlanamamas, gnbirlik siyaset gtme ve nihayetksa srecek baharn btn nimetlerinden yararlanma hrs ile hibir iyaplamamasdr. Keza II. Mustafa ile II. Ahmed de selefleri gibi hal' ilesaltanata veda etmilerdir.

Dier devlet erbabnnn durumu daha da ruh-ikendir. Pekou ksa srelerzarfnda azledilir, srlr, yahut "urun boynunu!" hitabna muhatap olurlard.Halk arasnda gasp, yama, taciz, tecavz, rvet, faiz vb. sular almyrmt. Hergn bir dier gn ktlke geride brakmaktayd. Masum halkyava yava bu hayata alr ve aresiz baz tedbirler alr olmutu.

Payitaht bu durumda iken elbette Anadolu gllk glistanlk olamazd. Cellisyanlar hl kurutulamamt ve hemen her blgede bir cad kazan kaynyordu.Halk bkkn, tedirgin ve sorumsuz olmutu. Ksacas cihan devleti Osmanl, itezorbalar ve asiler ile, dta tkenmez kinlerini kusan zorlu dmanlar ile scakve souk harp vermek zorunda kalyordu.

Veys'nin (1561-1628) nl eseri Hbnme'de anlatt o dehet ve vahetmanzaralar tam mansyla ahikaya ulamt. Btn bunlarn bir tek sebebivard: islam ahlknn ve hukuk sisteminin yozlatrlmas ile ortaya kanotorite boluu. Otoritenin kayna adalettir. Adaleti uygulayanlar eer insanhaklarn hie saymaya balamlarsa ne yaplsa botur. Nitekim bir buuk asrsonra izzet Molla bu gerei fsldayacaktr:Mehurdur fisk ile olmaz cihan hat-b Eyler an mdhne-i liman harb

Nab'nin en nl eseri olu Eb'1-Hayr adna kaleme ald Hayriyye adlmuhteem nasihatnmesidir.3 Bir kltr ancak byle bir eserle korunur, yaar.1647 beyitlik Hayriyye Trk-Islam felsefesinin edebiyat alannda Kutadgu Bi-lig'ten sonraki halkasn tamamlar. O devir iin olduu kadar her devir iingeerli, her dem tazedir. Tarih bir vesika olmak bir yana devrinin iyz vesosyal hayatn en plak61ekliyle verir. Nab yaanlan hayat gzelletirme abasyla m ktye vektle daima kar kar. Bir baka hamurun ~ insan olarak o, kenditoplumunda karakter izgisiyle nev'i Z ahsna mnhasr bir prdir. Rtbeve mansb nimetinin st t. kademelerinde brokrat-entelektel karm birinsan ola- " rak zaman zaman ihtiraslar, hrnlklar ve sanclar ile- topluma veryansn eder. Muhatab hibir zaman halk (ta- -ban) deildir.Belki orta direk st bir izgide eyh, devlet erbab ve eraf karm feodaldzenin st ve orta kademelerine mensup arlatanlardr. "eref'l-mekn bi'l-mekin"i4 "eref'l-mekin bi'1-mekn" anlayan yahut yle olmas gerektiine

kendileri inanp bakalarn da inandrmak isteyen ehliyetsizlerdir.Sosyo-iirsel Bir Eletiri


24/119

Nab kendi toplumunu eletirirken daima ftursuz ama objektiftir. Zihniyetingerek d grnm gerekse hukuk ve3 Nab, Hayriyye, (Nereden, I. Pala) 256 s., istanbul 1989.4 Bir makamn erefi, orada oturan kiiden kaynaklanr.3ahlk normlar, kamuoyu yansmalan ve gruplararas bar/kavgac ilikiler,

onun kaleminde gerek parltlaryla karmza kar. Hayriyye'de deiikdoktrinler veya karmak felsef sistemlerin baaramad bir kvraklk ileifade edilmi pek ok renkli ve arpc davran deiiklikleri, halk idrakinegirip oturuverir. Gerek airin anlatm gc, gerekse her devrin ortakhastalna are bulma gayreti gden ve asrlar boyunca ayn sancy hissedeninsanlar tarafndan bir hayat tarz, bir moda, bir ekol hlini alan Hayriyyeklasii gerekte bir tler kitabdr. Bu belli bir hayat biiminin, zamanlabillurlam ifade kalplar iinde dolayl yoldan zmlenmesidir. Yllarn stste yp biriktirdii sz ve ifadelerden, deyim ve kssalardan, cmle vesatrlardan szlen bir imaj aray ve yorucu bir yaklamdr. Hem merke-z-brokrat, hem de eraf, ayan ve mezhep karm feodal hayat biimini aynderecede seven ve isteyen, dolaysyla toplumun her kademesini tecrbe edinmibir fikir ve felsefe bezirgannn asr nce syleyip de bugn hl taptaze

duyulan beyitlerinden hukuk sisteminin ileyiini, insanlarn hukuk nndehaklarn nasl mdafaa ettiklerini ve o gnden bu gne hangi ilerleme/gerilemesrecinin yaandn szebilmek iin kitabn baz blmlerine ksaca eilelim.Bu yaklam, Tanzimat'tan bu yana Divn Edebiyatnn, sosyal hayatn tabannainemedii ve snflar st kald saplantsna kaplanlara da yeni bir bakasdr. Her ne kadar Fuad Kprl "Byk tarih hadiseler karsnda halkktlesinin birdenbire coup kabaran sevinlerini veya nefretlerini terennm edenve o hadiseleri safvetle hikye eden birtakm destanlar ve trkler vardr kidar mansyla tarih bir vesika mahiyetini gsterir"5 diyorsa da Divn iiribaz baz toplum lsnde bir zihniyet iin genel sonulara da kap aar. Halkiiri tek ve dank vak'alar zerinde durur. Bu vak'alardan sosyal hayatntmne ulamak mmkn deildir. Oysa "Klasik edebiyatn grnrde yaananvak'alarla iliii olmamasna ramen kaside, mesnevi,S Kprl Orhan, Fuad Kprl'den Semeler, s. 176, MEB Yaynlar, Ankara1972.

hatta gazellerin urasna burasna dalm, hi ummadmz anda nmzedikiliveren yle sz ve ifadelerine rastlanr ki, bazen bir tekinde btn bircemiyetin yaama felsefesine, sosyal atsna ve kuruluuna, can alc noktasile parmak basld gzden kamaz."6 Nitekim Hayriyyeve onu takliden yazlanLtfiyye'de1 bu tr aya yere salam basm pek ok gr ve syleyimevcuttur.Eitsizliin Ortak Paydas: kar

Tarih boyunca hemen her ada insan haklar inenmitir ve hlinenmektedir. Deha apnda kahramanlardan muvahhid klnda mazlumlaravarasya dek hukukun durduu, adaletin yanl yola sapt pek ok devir gelipgemitir. Btn bunlarda bir tek ortak payda olduuna kaniiz: kar (menfaat)slamiyet'in zne ters den ve dnyaya ait birtakm nimet endieleri iindeolan her insan satn alnabilir. Kanunlar ve haklar, satmaya ve satlmaya enelverili soyut meta'lardr. Adaletin sfr tketmesi ve insan hakszlklarnnzirveye ulamas bu yolla olur. Ziya Paa'nn dedii gibi:Kad ola dvc ve muhzr dahi hidOl mahkemenin hkmne derler mi adalet

Nab Hayriyye'de toplum nizamn, sosyolojik bozukluklar incelerken insanhaklarna ve adalet sistemine de byk bir yer ayrr. Taray, idarecilerindurumunu paalk sevdalarn ve memurluk (divn efendilii) peinde koanlarbir bir sayar dker. Sonra sz "kad"lk mesleine getirir ve veryansn eder.Kendisi yle pek nemli hakszla da uram saylmaz. Bilakis her daim ihsanve ltf u at iinde yz-mtr. Yalnz bir defa, mrnn sonlarna doruHalep'teki devlet tahsisli maliknesi orlulu Ali Paa tarafndan kaba bir

ekilde geri alnm ve airi bir hayli de skntya d-


25/119

6 Olgener Sabri E, Zihniyet, Aydnlar ve Izmler, s. 29, Maya Yaynlar, Ankara1983.7 Ltflyye, Seyyid Vehb'nin (. 1736) Nab'yi takliden ve Hayriyye'ninhretine erimek iin olu Ltfullah adna kaleme ald nasihatnmedir.6srmtr.8 Ancak ne olursa olsun onun dikkatli bir gzlemci ve korkun bir

muhakeme ve istidlal adam olduunu unutmamak gerekir. te tara hakkndakikanaatleri:Akedir tarann ancak hneriHakk olunmu hnerin sanki yeri (408) 9Tarada eylemee kesb-i gna Ya ticaret ya ziraat ya rib (409)

Hnerin olmad, her eyin parayla lld, her ferdin zenginlik peindekotuu tarada refahn yolu vardr. Ticaret, ziraat ve faiz/rvet. Dahaileriki beyitlerde faiz ve rvetin idareciler arasnda reva bulduu, yanikadlarn anlad adalet sisteminin para ile lld anlatlmaktadr. Parannn plana kmas ile ne ilim ve hner, ne de sanat ve olgunluktan eserkalmtr. Toplumun ahlk bozulmu, erdemler kaybolmu ve hatta dininemirlerinden sapmalar ba gstermitir. Cahil bir toplum ama vnmeyi seviyor.Herkes bir devlet yetkilisini (kad, paa, hoca... vb.) kendisine hm edinmi.

kar kutuplamalar fikir kutuplamalarna dnm ve insanlarn deerimenfaat ile llr olmu. Aralarnda gizli bir atma mevcut. Haklar yaalnp-satlmakta yahut gasp edilmekte.10Orta nsan Tipi ve Devredilmez Haklar

Taradaki hl Dersaadet'te yok muydu?!... Vard elbette! Hatta en eddekliyle. Kokuma, inantan ve vicdandan ayrlmann sonucuydu. Havassn refahiin avamn ezilmesi gerekiyordu, "iinin emeini, alnnn teri kurumadanveren" sistem, yava yava dnya menfaatlerine, mevki ve makam hrsna,zenginlik ve semirmeye feda edilir ol-8 Bu hadise zerine Nab, edebiyatmzn aheserleri arasnda bulunan,Ba- dehrin hem haznn hem baharn grmz Biz netn da gamn da rzigrngrmzmatlal gazelini kaleme almtr ki enfes bir iirdir.9 Parentez iindeki rakamlar beytin Hayriyye'deki sra numarasn karlar.10 bkz. Hayriyye, 73 vd.

mutu. Pek az derya-dil, l-nijd, kadir-inas brokrat dnda hemen herkademede idareye bir zorbalk ve n-ehil-ler hakimdi. Nab idareci olmamas iinoluna sk sk tembihte bulunmakta:Etme yanla zinhar heves Evsatu'n-ns ol o devlet sana bes (737)Mutedil olmak iin cmle umur Lzm 'ml-i terz-y uur (1107)

dareci olmak yerine orta insan tipini (bugn bizim Ortadirek dediimizsnfn kimseye avu amayan) tercih eder. Zira haklarn korumak ancak buyolla mmkndr. Hele devlete kaplanmak asla tercih edilmemelidir, idareci veyayetki sahibi olmak ncelikle huzuru terk etmeyi gerektirir. Sonra ehir ahalisiile devlet erbabnn arasnda bir tampon olup iki kuruun arasnda kalnabilir.Hem vilyetti eder rek hasedHem der kasdna hukkm- beled (739)

Ne derece iyi olmaya allsa da bir idarecinin iyi olmas mmkn deildir.Zira belli bir nizam tanmayan insanlar ayn anda memnun edilemezler. Hakimzmrenin durumu tamamen menfaat peinde komaktr; iman kaynakl merhamet onakr etmez:Akedir matlab hem hukkmn Neylesin merhametin imann (742)Yarayan onlara rvetle yarar tim irfan u salh kim arar (743)Alc ku gibi hukkm- zaman Almak ister ne iyi der ne yaman (744)Eylemi emi ikr almaa bz Bin iyiden ye ona bir gammaz (745)

Gz, av iin, doan kuu gibi evreyi tarayan bir idareci ve hukuk adamnnkiilerin onuruna, eit ve devredilmez

haklarna, zgrlk, adalet vb. kavramlara, din-man ve vicdan hrriyetine ve

hatta duyarllna zarardan baka bir katks dnlemez. air bunu bakafikirleriyle de destekler ve eserinde pek ok aksaklklar, rvetin, faizin,


26/119

adam kayrcln, torpilin mevki ve makam satmann, gizli dolaplarn, velhaslbugn grlen yahut duyulan, duyulduu zaman akllara da hayret veren bilumumdzen bozukluklarnn, ahlk fukaralnn her eidini sayar, dker.11 Sonrasz alayl, mektepli ayrm yapmadan ve brokrat insan tipini kasdederek"paalk sevdas"na getirir ve bu konuyla ilgili tam 120 beyitlik ikayetler,yaknmalar, eletiriler ve tlerde bulunur. Zenginlik ve mal mlk sevdas ile

iman ve insanlktan fedakrlkta bulunanlara kzar. Zira doru yol tektir!...Dnya geimi yahut mevki ve makam iin hrs ve tamaha gerek yoktur. Kald kidevaml didime, ekime ve stres, ekilir dert deildir.12 Nab'ye gre iyinasihat, devlet grevi (kap kulluu) ve idareden uzak durmaktr.Olma paalk iin vreTabi u zurna ile girme nre (1126)Paalk mre srer mihnettir Hasl derd il gam u kasvettir (1128)ektii mihnet olursa ta'ddDemez ol mihnete MsruBadd (1132)

Her trl dnya nimetine sahip olunan bu rtbenin tek kt taraf her anazledilme korkusudur. Demokles'in klc tepede dt decekken ipek cmehbdadilber komak ne mmkn!.. Hele bir de geim sknts var ya! Ev halk,seyisler, khyalar, alar, derbnlar... Hangisine para yeter? Bu yolda eya

satmak da var; vicdan satmak da!.. Ez-cmle bu meslek insann ne dnyasn; nede ahiretini mmur eder. Ancak en iyi (!) taraf, kul hakknn (alnmas burada11 bkz. a.g.e., 120 vd.12 stadn mr hrs ve tamah ile gemi ve devaml didime, mcadele iindebulunmutur. Onun iin bu sylediklerinde samimi deildir, ama tecrbeylesyledii kesindir.

ve verilmesi te lemde) bol kazan (!) getirmesidir. Nizam ortadan kaldrlncahak ve hukuk da gider. Rvet kapdan girince adalet bacadan kar.Keyhsrev'den naklen airimizin dedii gibi:Olmasa adi rey durmaz Adlsiz etr ikamet kurmaz (1220)Adidir asl- nizm- lemAdlsiz saltanat olmaz muhkem (1221)Teraziyi Elde Bulunduranlar

Adalet hususunda en byk grev, devleti idare edenlere der. Eer bahvangz ap ban korumuyorsa elbette herkes oraya el uzatacaktr:Bbn etmeyicek emini baz Bana herkes eder dest draz (1225)Sahibi ola idi ger uyankeme olmazd bandan bulank (1226)

ite bu son msra her srrn sihirli anahtardr. Yoldan her sapmn savunmamekanizmas ve snadr. Oysa ayn nizamn idarecileri bir zaman halkasoruyorlard:- Yoldan saparsam ne yaparsnz?- Seni klcmzla yola getiririz.

imdilerde bu iten en zararl kanlar phesiz teraziyi eldebulunduranlardr. Yani hkm yazanlar... Nab'nin oluna tenbihi yle:Olma Allah' seversen kat'a Tlib-i rh- kaza v fetva (1230)

Zira o, kanun veya din hkmlerini yoldan saptrmay, ekyann yolkesmesinden daha alaka bulur. Adalet ile i yapanlarn pek ounda tamah veagzllk, dolaysyla rvet ve haksz hkm mevcuttur. Nab'den dinleyelim:

Seyyim ekser-i erbb- kaza Etmez ahkm- Huda'y icraHkmden evvel eder hkm murad Ol alr kangs eylerse ziydO teh- dest ki rvet vermez Kad da'vcya nevbet vermezMensi ende-i din dnya Bertaraf hane- rz- cezatimi yok ekseri b-mezheb dn emi mahslde v rvetde hemnElde endazesi kl mzn Eylemi mahkeme-i er'i dkknKad delll u meyanc muhzr Kethda kabzna maln hzrPadiah korkusu Hak korkusu yok Rvete hrs kadar deyni de oksterse dyini medyun karr

sterse mflisi mabn karr (1236-1244)13Yine Tarih Tekerrrde


27/119

Anlaldna gre, o ada hukuk sistemi bir etenin elindedir. Herkeskar miktannca bu eteye dahil olur veya13 Beyitlerin gnmz Trkesiyle nesre evirisi yledir:"... zellikle kad zmresinin pek ou Allah'n emir ve hkmlerine uymazlar.Mahkemenin hkmnden evvel ele geirecei parsay dnr ve ister. Bylecehangi taraf ok yedirirse davay o kazanr. Rvet veremeyen eli bo zavall ise

davacdan evvel kad tarafndan halanr. imdilerde dinin emirleri ve dnyanndzen ve dirlii unutulmu. Sanki kyamet gelmi de (insanlarn hesabaekilecekleri) o zorlu gn atlatlm. Pek ok kadda ilim olmad gibi stnestlk bunlarn din ve mezhepleri de yoktur (icraatlar ne din, ne mezhepbrakmtr). Gzleri her daim kazanta ve rvettedir. Ellerindeki l (Kitapve kanun deil) bakkal terazisi ve kiloluklar... Sanki mahkeme deil bakkaldkkn. Kad delll, mbair arac, khya ise mal kapmak (parsay toplamak)zere her an hazr beklemekte. Ne Allah korkusu, ne padiahtan ekinmek...Rvete olan hrs kadar borcu da an. sterse alacakly borlu karr;isterse iflas edeni aldanm olarak gsterir."

dlanr. Yaplan hakszlklarn haddi hesab yok; icra alan snrszdr. indaha da garibi herkesin gvendii bu messese artk en gvensiz messese

olmutur. Yani suyu, banda bulunanlar bulandrmaktadr. Ezcmle airindiliyle;Hdim-i er" iken amma ki kuzt Etmez ettikleri zulm haarat (1257)Rvetin adn koymu mahslKim ola etmeye mahsl kabul (1266)

Nab Hayriyye'yi olgun yanda, gngrm ve bilge anda, uzun tecrbelernda yazmtr. Bizzat kadlardan zarar grdn ve bir para garezkrdavrandn dnsek, hatta adalete haksz saldrdn varsaysak dahi buithamlarn doru olmamas iin bir sebep de yoktur. Nitekim eserinde "Matlab-nehy-i kaza v ksmet (Kadlk ve hakemlikten kanma bahsi)" st balyla birblm amas, lkenin sosyal ve siyasal krizleri, otorite boluu, slam adnakaba softalar cuntasnn dikta ve baskc, nihayet dnya ve dnyalk endiesiylenasslardan sapma eilimi, adaleti sfrlayp kii hak ve zgrlklerini maddeyeirca etmitir. airin bu bahiste son szleri unlardr:Hayf, vhayfki er'i db Te-i rvet ile oldu harab (1268)Zuleme destine dt hayf imdi ser-rite-i er'-i garr (1269)"Yazk ki olgun meyveler veren slam hukukunun aac, rvet baltasyla harapoldu; ipin ucu da zalimlerin eline dt."

Bata sylemitik; zulm adaletin, zalim de adilin zdd idi. pin ucu zalimelinde olunca adaletten, insan haklarndan bahsedilir mi?Devir o devirdi; yl 1690'lar...imdi 1990'lardayzL

ay Kltr70 ayn anayurdu in'dir. Eski alardan beri ay in'de" iilirken XIII. yy'da Japonya'ya, XVII. yy'da Avrupa'ya yayl-= m.Avrupa'da uzun mddet ila niyetine kullanlm. Os- manllar ayran'dan renmiler. lk retim ise 1878 ylnda Japonya'dan getirilenay tohumlarnn zel iftliklerde 2 ekilmesiyle balam. Ancak ksazamanda eitli lkelerden "l ithal bir iecek olarak kibar muhitlerindeyaam. Nihayet 1918'de Batum ve evresinde yaplan denemeler olumlu sonuverince ay retimi Dou Karadeniz Blgesi'nde yaygnlam. Bugn Rize, Arhavimerkez alnmak zere Karadeniz'in pek ok ehir, kasaba ve kylerinderetilmekte, hatta ihra edilmektedir.

Trkiye'de ay kltr mesela bir kahve gibi eskilere dayanmaz. Bu nedenletarih hadiseler arasna skm ay epizotlarna ska rastlayamayz. Amaayn yaygn bir iecek olarak kullanlmaya balamasyladr ki hayatmzn l-zm- gayr- mufrklar (onsuz olunamayan) arasna girmitir. Artk ayszkahvalt dnemez hle gelmiiz. Her neyse! Biz gelelim ay kltrne.

ayn demlenmesi zel bir maharet ister, yle her babayiidin harc deildir.Eskiler her ay imez, ncelikle "leb-sz, lebrz ve lebss" olmasna dikkat


28/119

ederlermi. Yani ay, azda "hafif buruk bir tat brakacak, bardak azna kadardolu olacak ve dudak yakacaktr."

ay imenin de bir usl ve adab, bir raconu vardr. Yani szgelimi bardakPaabahe ii, kesme billurdan ve ill ince belli olacaktr. Blbl yuvas tabiredilen bardaklar en makbulleridir. Hele su bardandan yahut yatlmekteplerdeki gibi plastik kupalardan asla ay iilmez. imdilerde hususi ay

bardaklar ancak antikaclarda yahut prensip sahibi yal istanbul efendilerinineski evlerinde bulunur. Hele o kahvehanelerin ay bardaklar ne menemeylerdir?...

ay, aydanlkta piirilir. Bu kelime ince ay, Farsa alet ismi yapan -dnve yine Trke alet ismi yapan -lk eklerinden oluuyor. Yanl bir kelimeolmakla birlikte "Galat- mehur lgt- fasihten evldr." fetvasnca yaygnlkkazanmtr. Halbuki ay-dn, "aylk, iinde ay piirilen kap" de- 71mektir. Buhur-dn, amdan (em'-dn) gibi... Biz ran'dan " ay alrken,"aydan" kelimesini de alm ve bu kelimenin . sonuna bir de -lk ekigetirmiiz. Kelime bugn aylklk gibi O-ucube bir mn ile yaar. Ama ahenk itibariyle aydanlk kelimesi tam Trke'ye has bir yap tar. Belki bu yzden ay- ^

danlk diyoruz da amdanlk demiyoruz. 1aDou Anadolu'da ay, ktlama eker ile iilir. Bu sistem ayr bir maharet

ister. ekeri dilinizin altna koyup bardaktaki ay bitesiye dek eritmemek kolayi deildir. Erbab iyi bilir.Tarihimiz ay ekseninde pek ok tuhaf hadiseye ahit olmutur phesiz. Ktlk

yllarnda eker bulamayp ay kuru zm ile ienler aydan nasl bir tadaldlar bilmiyoruz.Ancak o yllarda ayniyle vaki bir hadiseyi burada anlatmak istiyoruz.Sleyman Nazif, Badat Valisi'dir. Bir gn III. Ordu Kumandan Hafz ismail

Hakk Paa'dan bir telgraf alr. Telgraf okuyunca birden rengi atar.aknlndan kollar iki yana ylr kalr. Maiyyetindekiler telalanp okkt bir haber

olduunu sanmlardr. O srada Nazif gayet mstehzi bir ed ile kendi duyacakkadar,- Acayip, der. Byle emir olur mu?Telgrafta u cmle yazldr:

"Onbin okka eker ile bin okka ayn yirmidrt saat iinde tedarik edilerekevki..."

Nazif merhum hemen bir kt ve hokka ister. Bir cmle de o yazar ve telgrafgetiren zata uzatr:- Gtr bunu hemen Paa'ya tellesinler.Bu cevab telgraf gerekten de pek gzeldir:

"in imparatoruna yazm olduunuz telgrafn yanllkla vilayetimize gelmiolduu ma'ruzdur..."

Documents

İskender Pala - Müstesna Güzeller