H U K U K T A R H R A T IR M A L A R I Ave V A K IF M E S S E S E S OrdPraf.

slm veTrk

M.Fuad Kprl

lk defa kitap haline getirilen bu makaleler hakknda bir nsz, bz notlara ilveler ve tahlili bir ndeksle yaymlayan Dr; Orhan F. KPRL ndiana niversitesi Osmanl Tarihi Eski Assoc. Profesr

YAYIN NU: 176 KLTR SERS: 38

NDEKLER

tken Neriyat A.. Klodfarer Cad. 40/7 Divanyolu - stanbul Kapak Dzen}: Nur ve Olcay Okan Kapak Bask: Tu Matbaas Dizgi-Tertip-Bask: nal Matbaas Cilt: Yedign Mcellithanesi STANBUL 1983

NSZ(VIIVIII) SLM ve TRK HUKUK TARHNE AT UMM MESELELER (1101)

Ortazaman Trk Hukuk Messeseleri islm Amme Hukukundan Ayr Bir Trk Amme Hukuku Yok mudur?(335) (Franszcasi: Les institutions juridiques turques au Moyen ge .Belleten, 1938, nr: 56, s. 4176)

Ortazaman Trk-slm Feodalizmi (3650) (Belleten, nr; 19, Istanbul,1941, s. 319 334. Eyll 1938'de Zrich'de toplanan Trih limler Kongresi'ne verilen franszca muhtrann trke tercmesidir.) Ortazaman Trk Devletlerinde Hukuk Senbollerdeki Motifler (5170) (Trk Hukuk ve ktisat Trihi Mecmuas, c. II, stanbul, 1938, s. 33 52) Trk ve Mool Sllelerinde Hanedan Azasnn damnda Kan Dkme Memnuiyeti (7179) (Trk Hukuk Tarihi Dergisi, say: 1, stanbul, 1938, s. 19-, talyancasi: La proibizione di versare il sangue nell' esecuzione d'un membre della dinastia presso i Turchi ed i Mongol, Annali del R. insttutio Superiare Oriantale di Napoli, Nuova Serle, I., 1940, s. 1523 Proto-Bulgar Hukukuna Dir Notlar(8086)

(Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, c. II, stanbul, 1938, s. 16; Franszcasi: Notes sur le droit proto-bulgar, Revue intemationale des etudes balkaniques,........... c. II.)

Eski Trk Unvanlarna Ait Notlar(87101) (Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, c. II, stanbul, 1038, s. 1731; Almancasi: Krsi csoma Archivum, 1.4.1938, S. 327344). SLM ve TRK HUKUK TARHNE AT UNVAN ve ISTILAHLAR (103307)

Amd/105, mil/107, Arif/113, Arslan/114, Arz/135, As/142, Ata/146, Ayn/159, Azab/160, Azd/162, Baba/164, Bc/167, Bahdr/173, Bayrak/177, Berd/215, Btey/231, avu/235, Daruga/247, Fkh/253, Hce/ 280, Hcib/287, Hdim/300, H'at/303.(Bu maddeler slm Ansiklopedisl'nin ait olduu ciltlerinde, 10411050 yllan arasnda neredilmitir.) VAKIF MESSESESNE DR ARATIRMALAR (300120)

NSZMerhum babamn ok eitli yerlerde. km ve dank bir halde bulunan ilm makalelerinin bir klliyat hlinde baslmas Trk Tarih Kurumu Yenia Kolu'nun 22 kasm. 1058 tarihinde yapt bir toplantda karara balanmt. Bu karar zerine Kprl, bu klliyatta yer alacak makalelerini, mevzularma gre drt ksmda mtalann yerinde olacan, Edebiyat tarihi ile alkal ilmi tetkiklerini bir araya toplayan ve sayn F. A. Tan-sel'in yardmyla vefatndan az nce 1966'da yaymlanm olan, Edebiyat Aratrmalarnda belirtmiti. O, ayn nszde drt ciltten birisinin de Hukuk tarihi aratrmalarna ayrlacan aklamt1. Ne yazk ki bu ciltte yer alacak makalelerin seimi ve bunlarn nasl bir tasnife tbi tutulaca hakknda herhangi bir hazrlkta bulunmamt. Uzun yllar sonra tken Neriyat A..'nin himmetiyle imdi kaln bir kitap halinde okuyucularn istifdesine sunduumuz bu ciltte, hukuk tarihiyle alkal makaleler kronolojik bir sraya konulmayarak, babamn Edebiyat Aratrmalarnda tuttuu yol takip edilmee allmtr. Onun, Trk hukuk tarihi ile alkal ummi mhiyetteki aratrmalar Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, Belleten, ve Trk Hukuk Tarihi Dergisi gibi yerlerde km olup, bu eit incelemeleri 2 birinci blmde Umm Meseleler ad altnda bir araya getirilmitir.3 1 Prof. Dr. Fuad Kprl, Edebiyat Aratrmalar (TTK, Ankara, 1066), s. XI. 2 Kprl'nn Trk Hukuk tarihi ile alkal ilk byk aratrmasn tekil eden Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Bz Mlahazalar, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas (stanbul, 1031, I., s. 165313)'nda yaymlanm olup, uzun yllar sonra tarafmzdan kitap hlinde (Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul, 1081, tken Neriyat A..) neredilen incelemesi tabiatiyle bu cilde alnmamtr. 3 Fuad Kprl'nn Hayat Mecmuas (Ankara, 7 nisan 1927, say: 19, s. 377378)'nda km olup Trk Hukuk Tarihi adm tayan makalesi ila bunu takiben yine ayn mecmuada nerolunan yazlar ok umm mhiyette olduklar iin buraya alnmamtr.

Vakf Messesesi ve Vakf Vesikalarnn v Tarih Ehemmiyeti!(311310) (Vakflar Dergisi, say: I, stanbul, 1038, s. 16; franszcasi: L'Institution de Vakf et l'importence bistorique documents de Vakf, Ankara, 1938.)

Vakfa Ait Tarih Istlahlar Meselesi(320331) (Vakflar Dergisi, say: I, stanbul, 1038, s. 131138)

Vakfa Ait Tarih Istlahlar: Ribt(332350) (Vakflar Dergisi, say: II, istanbul, 1042, s. 267278) Vakf Messesesinin Hukuk Mhiyeti ve Tarih Tekml f$i (351408) (Vakflar Dergisi, say: II, stanbul, 1042, s. 135) Sultan Baybars'a snad Edilen Bir Vakfiye (400420) (Vakflar Dergisi, say: V, stanbul, 1962, s. 18)

VIII/slm ve Trk Hukuk Tarihi slm ve Trk hukuk tarihine ait Unvan ve Istlahlar iso eserin ikinci blmn tekil etmektedir. Buradaki makalelerin heps 1941-1950 yllar arasnda islm Ansiklopedisinde nerolunmutur. Bunlardan kk bir ksmnn hukuk tarihi ile alkas ya hemen hi yok veya pek azdr. Ancak vahdeti bozmamak iin bu mahzuruna ramen unvan ve stlahlara ait makaleler bir btn hlinde burada bir araya toplanmtr. Bu makaleler klliyatnn nc ksmn ise, merhum babamn Vakf messesesi hakknda Vakflar Dergisi'ne yazm olduu makaleler meydana getirmektedir. Bu ksmdaki aratrmalar arasnda bulunan Ribat makalesine bu ciltte yer verip vermemek hususunda epeyce tereddtlerim olmusa da btnle halel getirmemek iin hu inceleme de kitaba alnmtr. Bu klliyattaki son makalede iee, sahte vakfiyelerin tarih ilminin kulland metodlarla nasl aka anlalabileceinin mahhas bir misli gzler nne serilmektedir. Kprl, dier kitap ve makalelerinde olduu gibi, burada yer alan incelemelerinde de gen aratrclara hangi mevzular hakknda ve hangi esaslara riayet ederek almalar gerektiini gayet ak bir ekilde gstermektedir. Onun zerinde uratn syledii birok,, konu 4 ise yetiecek genler tarafndan yeniden ele alnacaklar zaman beklemektedir. Ancak zlerek belirtmek isteriz ki, bugn saylarnn 27'yi bulmas iftihar vesilesi olan niversitelerimizden sdece Ankara niversitesi'nin Hukuk Fakltesinde Trk Hukuk Tarihi, okutulmakta ise de, bunun daha ok ekli olduunu kolayca syleyebilirle.' istanbul niversitesi ise, 1926'da ihdas edilen ve bir mddet sonra da kaldrlan Trk Hukuk Tarihi krssn mazisinde brakmtr. Kprl'nn Fkh makalesinin sonundaki Trkiye'de kanuninaslar deil, fakat hakiki hukuk limleri yetitii ve imdiye kadar tamamiyle ihmal edilmi bulunan Trk hukuk tarihinin tesisi yolunda cidd gayretler sarfedildii takdirde Ifkhl memleketimizde de ok zengin bir tetkik sahas olarak tekrar lyk olduu ehemmiyet ve kymeti kazanacaktr eklindeki temennisi ne yazk ki bugn de btn tazeliini komaktadr. Babam hayatta olsayd bu kitaba Trk Hukuk Tarihi adn m verir, yoksa benim koyduum ismi mi seerdi, bunu bilemiyorum. Ancak, kitabn iindeki makalelerin muhtevas dnlecek olursa, bu cilde slm ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi adnn daha uygun dt sylenebilir. Kitabn sonuna eklediimiz geni indeks hem yazar, nair ve mtercimleri, hem de istifde edilen kitap, makale ve mecmualar iine almaktadr. Bir takm arapa ve farsa kitaplar.ayn zamanda yabanc dillerde de yaymland cihetle, bu gibi eserlerin orijinal ad yannda, yabanc dildeki yazllarna da indeks'te yer verilmitir. Ancak deiik imlnn okuyanlar artmamasn ve irtibat salamak iin bu hususlar gerekli atflarla belirtilmitir. Dr. Orhan F. Kprl Indana niversitesi Osmanl Tarihi \:'j; Eski Assoc. Profesr- 4 Mesel bk. s. U, 25, 31, 57, 378, 386.

SLM ve TRK HUKUK TARHNE A\T UMM MESELELER

ORTAZAMAN TRK HUKUK MESSESELER

SLM AMME HUKUKUNDAN AYRI BR TRK AMME HUKUKU YOK MUDUR? I. Mes'elenin Bugnk Hli I. Oh asrdan fazla bir zaoaandanlberi, Trkler, slm lemi dediimiz din ve kltrel camia (communauti) 'nn iinde, onun en mhim unsurlarndan biri olarak, bulunuyorlar. XI. asrda Byk Seluklu tmparatorluu'nun kuruluundan sonra bu lemin siys hegemonyasn ellerinde tutan Tfkler'in tarihi, imdiye kadar, yalnz asker ve siys bakmdan tetkik olunduu iin, onlarn bu husustaki hkim rolleri azok tebarz etmi bulunuyor. Fakat, kltr tarihi bakmndan, Trkler'in slm medeniyeti'nin teekklndeki rollerinin mahiyeti daha anlalmam yahut, yeni yeni anlamya balamtr. Messeseler tarihi ve bilhassa al (mevzulunuzu tekil eden hukuk messeseler tarihi'ne gelince, bu hususta ortazaman mslman hukukularnn dar re ematik nazariyelerinden dar kmam, yni, Trkler de dhil olmak zere btn mslman kavimlerde mterek ve meneini dinden ald cihetle deiemez bir slm hukuku telkkisinden ileri gidilememitir. Bu dogmatik telkki erevesinden kamyanlar iin, islm hukuku dairesinde fakat ondan ayr bir ortazaman Trk hkuku'n-dan bahsetmee, Trk hukuki vicdannn dourduu hukuk messeselerin mevcudiyetini kabul etmee imkn yoktur. te hukukularmz arasnda u son senelere kadar hkim olan kanat, bundan ibaretti II. slm hukuku hakknda tetkiklerde bulunan ndir bz garp hukukular ve msteriklerle, slm ve Trk tarihi zerfncje alrken siys messeseler (yni amme hukuku) hakknda da tetkiklerde bu-

4/slm ve Trk Hukuk Tarihi

Ummi Meseleler/5 uzun uzun izah ve tenkit etmitik2. Burada ayn eyleri tekrarlamay zait gryoruz. Ancak, Trkler'in kltr tarihine ait birok mes'eleler gibi, bu mes'elede de garp limlerini yanl ve menf neticelere evke-den balca sebepleri ksaca izah edebiliriz: A,. Trkler hakkndaki menf telkkiler. Malesef birok ilim adamlarnn bile istemiyerek esiri olduklar bu prejuge'lere gre, Trkler hertrl meden tekilttan mahrum ve gebe an'anelerinden kurtulamam basit askerlerdir; idar ve siyas tekiltlarn bile bakalarndan almlar, ve malp ettikleri kavimlere mensup f erdler sayesinde bu tekilt tatbik edebilmilerdir (Nldeke, Houtsma, Ram-bad ve sairlerinin nokta-i nazarlar). Bu noktadan hareket eden bir tarihi veya hukuku iin, slm kltr dairesinde Husus bir Trk hukuku aramya imkn yoktur 3. Esasen btn bu gibi limler, Trkler'in daha slmiyet diresine girmeden evvel huss bir kltr sahibi olduklarm da, tabiatiyle hatrlarndan geilmemilerdir.1 B. Tarih ve sosyolojik kltrden mahrumiyet. imdiye kadar Trk hukuku tarihiyle, dorudan doruya veya dolaysiyle, azok uram olanlar, ya metinlerin filolojik tenkit ve izahndan ileri geemiyen mahdut grl filologlar, yahut, bilhassa slm hukuk sisteminin tet-kikiyle uraan hukukulardr. Geni manisiyle tarih ve sosyolojik kltrden mahrum olan bu gibi aratrclar, ortazaman slm hukuku erevesinde bir Trk hukukunun mevcut olup olmadn aramak iin nasl hareket lzm geldiini phesiz dnemezlerdi. Sahalar itibariyle hi olmazsa siyas ve idar messeselerle (yni amme hukukiyle) azok itigl etmeleri icap eden tarihilere gelince, bunlar tarihin daha fazla asker ve diplomatik hadiseleriyle dier tbir ile institutionnel deil accidentel vakalarla megul olduklarndan, itima tarih tetki-katna girimek iin icap eden hazrlktan, yni bugnk geni manisiyle tarihi ve sosyolojik kltrden mahrumdurlar. Ortazaman ark ta-rihi'ne ait tetkiklerin mesel ortazaman garp tarihine ait tetkiklere nisbetle henz nekadar geri bir safhada bulunduunu birka yl evvel2 M. Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Te' siri Hakknda Bz Mlhazalar, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi'Mecmuas, c. 1. 1931. [ikinci basks, Orhan F. Kprl'nn nsz'ylo ve bibliyografyasna yaplan bir ilve ile geni bir indeks de eklenerek tken Neriyat tarafndan 1981'de neredilmitir!. 3 Ayn eser, s. 177-178. 4 Ayn eser, s. 181. v!?

lunmaa mecbur olan bz tarihilerin bu husustaki kanatleri de, netice itibariyle, bundan hemen hemen farksz gibidir. Trk hukuku hakknda Avrupa ilim leminde yerlemi olan bu menf telkkiyi, mesel en yeni bir hukuk ansiklopedisinde Trk hukuku maddesini yazm olan P. Bisoukides'in bu hlsasnda aka grebiliriz: ona gre Trk milletinin hayatndan ve Trk rf ve detlerinden domu bir Trk bu-' kuku yoktur; slm kadrosu iinde yayan Trkler'in husus hukuku (droit priv), slm hukukundan ibarettir; amme hukukuna (droit pub-c) gelince, bu hususta mellif byk devre ayryor. Vm. asrdan XIX. asr ortalarna yni Tanzimat'a kadar gelen ilk devirlerde, stanbul fethine kadar, Trkler, slm hukukunun snn - hanef mezhebi ahkmna tbi olmulardr; stanbul'un fethiyle Trkler'in Bizans'tan birtakm amme messeseleri aldklar grlr; ve nihayet Kanun Sleyman devrinde, hayat zaruretler sebebiyle, din hukuktan nazar deilse bile hi olmazsa fi'I olarak biraz ayrlmak icap etmi, yeni birtakm kanunlar ortaya kmtr ki, bunlar, daha fazla, amme hukuku shasmdadr. Ancak bu devrede yni Sleyman'm te'si-sat devresindedir ki, Osmanl TrkJeri'ne has bir hukuktan bahsedilebilir.1 te P. Bisoukides'in, ksmen ahs dncelerinin mahsl olmakla beraber daha ziyde, bu mes'ele hakkndaki mterek kanatlerin bir ifadesi olarak vard netice, bundan ibarettir. TU. Maksadmz burada bu veya u mellifin yanllklarn dzelt, mek veya teferruat mes'elelerinin tenkidine girimek deildir. Esasen burada P. Bisoukides'in makalesinden bahsetmemiz, onun ortazaman Trk hukuku hakkndaki mterek fikirlere tercman olmasndan dolaydr. Yoksa, daha birok msterik, hukuku ve tarihilerin eserlerinde ayn esas fikirlere tesadf ederiz: mesel Osmanl mparatorluu'nun stanbul fethinden sonra Bizans'n birok messeselerini aynen ald, uzun zamanlardanberi birok garp htt muahhar Trk mellifleri tarafndan tekrar edilip durmutur; bunun gibi, yalnz huss hukuk sahasnda deil amme hukukunda da Trkler'in hibir hususiyet gsternyerek yalnz taklit ve iktibas ile iktifa ettikleri dima iddia edilip durmutur. stanbul fethinden sonra Osmanl messeselerine Bizans messeselerinin te'siri iddiasn tetkik iin vaktiyle neretmi olduumuz eserde, ilm tahlillere deil, pr^juo^'lere ve evvelce edinilmi fikirlere (idies prconues) istinad eden bu gibi menf kanatlan1 Fritz Stier-Somlo und Alexander Elfter, Hadwrterbuch der Rechtswissenschaft, Band VI, Berlin 1928 e. 100

B/slm ve Trk Hukuk Tarihi

Ummi Meseleler/7

kan bir eserimde aka gstennitim8. Bu devrin birok byk ve esasl mes'eleleri, halledilmek yle dursun, henz bir problem halinde ortaya konmamtr. Btn bu artlar iinde, garp tarihi ve hukukular arasnda bir Trk hukuku mevcut olmad tarznda menf bir kanatin ne sebeple yerlemi olduu kolayca anlalr. II: Usl Mes'elesi IV. Ortazaman Trk hukukunu tetkik iin, umumiyetle hukuk tarihi tetkiklerinde ittib edilen usle ve tarihi-filolojik muhtelif yardmc disiplinlere mracaat tabiidir. Bu alma iin sistematik hukuk bilgisi nekadar zarur ise, muhtelif mhiyette tarih kaynaklarn sa lam bir tarzda kullanlabilmesi iin, filoloji ile beraber tarihin yar dmc ilimleri dediimiz tal ubelerin bilinmesi de o kadar zarurdir. Bilhassa ortazaman Trk tarihi gibi henz en belli bal kaynaklarnn mhiyet ve kymeti lykiyle tesbit edilmemi, byk bir ksm henz yazma halinde kalm, tenkidli basmalarna balanmam yni iruditm mesisi henz pek geri bir saha iin bu zaruret bsbtn kendini gs terir. Her tarih almann ilk adm analylique safha iin zarur olan bu hazrlklardan sonra, synthetique mesi iin de, btn itima instiiutiem'lar tarihini kucaklyan geni bir tarih kltr'e ihtiya vardr: bu arada, ortazaman'da Trkler'le madd ve manev sk mnsebetlerde bulunan muhtelif kavimlerin geni mnsiyle tarihini ve bilhassa hukuk messeseleri tarihini bilmek byk bir ehemmiyeti hizdir: kl tr tarihinde esasi bir ehemmiyeti olan' mtekabil te'sirler mes'elesini anlamak baka suretle kabil olamaz. V. Maamafih btn bu bilgiler kuvvetli bir sosyoloji kltrne yni hukuk sosyoloji'ye dayanmadka, dima eksik kalmya mahkm dur. Bir taraftan tarih'e, dier taraftan hukuk etnografya'ya daya narak, umumiyetle hukuk messeselerin mhiyetini ve tekmln izaha alan bu ilim ubesi, sosyolojinin ir ubeleri gibi, henz ba lang hlinde bulunmakla beraber, imdiye kadar elde ettii netceler, hukuk tarihiyle uraauarca asla ihml olunamycak kadar mhim5 M. Fuad Kprl, Les Origines de l'Empire ottoman, Paris 1035, p. 31-32. [Bu eserin yni bir trke basm, Kitap ve Kprl hakknda O. F.Kprl'nn bir yazs, bz notlara ilveler ve ndekslerle birlikte ve Kprl'nn Osmanl mparatorlugu'nun Etnik Menei Mes'eleleri. Kay Kabilesi Hakknda Yeni Notlar isimli tarihi tetkikleriyle beraber Osmanl mparatorluunun Kuruluu ad altnda tken Neriyat tarafndan 1081'de neredilmitir.]

dir. ir btn tarih tetkiklerde olduu gibi hukuk tarihi tetkiklerinde de, vesikalarn eksik veya mbhem brakt birtakm cihetleri ikml etmek, yahut, herhangi bir metnin ifde ettii messesenin hakik mhiyetini anlayabilmek ancak bu sayede kabil olur. Bilhassa ortazaman Trk hukuk messeseleri zerinde alanlar, bu husustaki vesikalarn azl ve mbhemlii karsnda hukuki jjsyolojinin yardmna fevkal'de muhtatrlar. Hukuk etnografya'ya gelince, ortazaman Trk tarihinin huss tekml neticesi olarak, bu ubenin, Trk hukuku tarihini te'sis bakmndan huss bir ehemmiyeti vardr: malmdur ki Trkler ortazaman esnasnda byk nisbette slm dinini kabul etmekle beraber, biribirlerinden ok uzak sahalarda ve madd ve manev ok farkl artlar dairesinde yaamlardr; hatt bz uzak sahalarda, mtecerrit kalm bz kk Trk ubeleri, son zamanlara kadar, eski paganizm'i ve onunla mterafk messeseleri, kabile an'a-nelerini muhafaza etmilerdir. Bugne kadar devam eden bu vaziyet, yni muhtelif Trk ubeleri arasnda itima tekmln muhtelif safhalarm temsil edenlerin mevcudiyeti Trk hukuk messeseleri, nin tekmln takip hususunda Trk etnografyasna ok ehemmiyet vermitir. Bu sayede, tarih vesikalarn lykile tesbit edemedii herhangi bir hukuk messeseyi anlamak ve tekml safhalarm takip etmek kabil olduu gibi, hrici te'sirler mes'elelerinin tetkikinde de sk bir kontrol imkn elde edilmi oluyor. Demek oluyor ki Trk hukuk tarihini te'sis iin, geni mnda hukuk etnografya'nn yardmndan baka, bilhassa Trk hukuk etnografya'snn donnee'lerinden azam nisbetle istifade imkn vardr. Bu artlar iinde, comparatif metod'u "bz sosyologlar gibi mbhem ve pheli bir ekilde, tarihi zihniyetine uygun olarak, yni muhtelif Trk ubelerinin muhtelif zaman ve mekanlardaki messeselerini birbiriyle karlatrmak iin, dar fakat salam bir ekilde kullanmak imkn da kolaylkla tahakkuk edebilir. Aadaki m'ruzatmzm kolay anlalmas im, bu aratrmalarda ne gibi mdr fikirler: idies directrcese tebaiyet ettiimizi byle en ksa bir ekilde hlsay zarur grdk. III. Geriye Bir Bak VI. Trkler'in slm kltr erevesinde kendilerine has bir amme hukuku yaratp yaratmadklar mes'elesinin tetkikine girimeden evvel, ona tekaddm eden dier bir mes'elenin aydnlatlmas zarurdir: Trkler Islmiyeti kabul etmezden evvel, kendilerine has huku-

8/lslm ve Trk Hukuk Tarihi

Ummi Meseleler/9

k messeselere mlik deiller miydi? Hukuk tarihini yalnz kamn metinlerinin erhinden karmak isteyen bz garp melliflerine gre, Trkler ancak mslman olduktan sonra hukuk bir kltre mlik olmulardr ki, bu da slm hukukundan baka bir ey deildir. Biraz evvel bu menf kanatlari ve bunu douran balca sebepleri ksaca izah etmitik (Paragraf: UT). En basit bir sosyoloji bilgisiyle mcehhez olan bir kafa bile, iptida cemiyetlerin dahi kendi bryeleriyle mtensip hukuk messeselere mlik olduunu bilir. Trkler gibi eski zamanlardanberi byk siyas hey'etler kurmu bir milletin ise, yalnz husus hukuk deil bilhassa amme hukuku bakmndan da kendine has messeseler vcda getirmi olmas gayet tabidir. Sosyolojik dorme'lere dayanan bu mantk istidlali, tarih vesikalarla teyit maksadiyle mevzuumuzun dna kmamak iin yalnz ortaza-man erevesine mnhasr kalmak rere Trkler'in slmiyet'ten evvelki hukuk kltrlerine ve bilhassa amme hukuklarna umm bir gz atalm: vTJ. Ortazaman Trkleri'nden bahseden tarihiler, hemen umumiyetle, Trkler'in gebe hayat geirdiklerini ve ancak slmiyet'ten sonra yava yava yerleik hayat ekline getiklerini bir mtearife gibi kabul ederler. Hlbuki bu devirdeki btn Trkleri gebe telkki etmek tammiyle yanltr: Eftalitler, Bulgarlar, Cenub Uygurlar gibi Trk ubelerinin sdentaire olduklarn btn kaynaklar tasrih eder. Hayat tarzlar itibariyle ortazaman'da gebe veya yar gebe Trk zmreleri de mevcut olmakla beraber, mmadisme'i slmiyetken evvelki Trk cemiyetleri iin esa bir karakter gibi telkki etmiye imkn yoktur. Mamafih, coraf artlar ve iktisad zaruretlerle sk skya alkal olan ve birbirinden ok farkl ekilleri bulunan nomadisme' in, itima tekml bakmndan, geri bir safha olduunu ve gebe kavimlerin madd ve manev yksek bir kltrden hukuk ve tekilttan mahrum bulunduklarm zannetmemelidir7. Tarih ve sosyoloji tetkik6 Eftaliflertn ehirlerde yaadklar, Menandre ve Procope'un eserlerinde aka sylenir (E. Drouin, Memoire sur les Huns Ephtalites. 1805, p. 0). Bulgar hakknda (fbn Fadln'n ehd&ti, Uygurlar in ise. tarihi vesikalardan baka u aon otuz krk senedenberi yaplan kazlarn neticeleri zikrolu-nabihr. Hiyung-Nu ve Tu-kiie'lerin ekincilikle itigl ettikleri ve ehirleri olduu, o devre ait tarih kaynaklarda aka grlr. ~M JL ma tek&mul bakmndan birbirinden ok farkl gebelik ekilleri olduunu unutoamahdn-. Onun ban ileri ekillerinin, ekincilikten daha yuk-taraf^n v teM merhalesi olduu, u son yllarda birtakm limler tarafndan kuvvetle mdafaa olunmaktadr.

lerlnin bugnk neticeleri, bu yaay tarznda da yksek bir kltr seviyesine erimek mmkn olduunu meydana koymu", hatt, yukarortazaman'da Avrupa'nn yerlemi halknn, kltr bakmndan, Eurasia'nn gebe kavimlerinden ne gibi iktibaslarda bulunduunu gstermitir*. Bilhassa asker tekilt, harp letleri ve teknii gibi hususlarda fikiyetleri, kendilerine dman kavimlerin kronikileri tarafndan bile tiraf edilmi10, bz gebe Trk zmrelerinin, bu ftih ve istilc atl gebelerin, dahil tekilt yni idar ve siyas messeseler bakmndan da ileri bir derecede olmalar gayet tabidir. Biraz aada, hukuk tarihi bakmndan bunun ehemmiyetini tebarz ettireceiz. Yalnz burada mphem bir meseleyi aydnlatmak istiyoraz trl isimler altndaki Trk ubeleri tarafndan yaplm istil hareketlerini hikye eden Avrupa kronikileri, onlarn hayat tarzlarn ve kltr seviyelerini, rialit'ye tammiyle aykr olarak, ok geri bir ekilde gs-termiye almlar11, hatt bu sebeple ok defa kendi kendileriyle tenakuza dmlerdir. Aym hli, Trklere muhasm in annalcilerinde aynen grdmz gibi0, Cengiz istilsndan bahseden muasr islm ve Hristiyan kaynaklarnda da mahede etmekteyiz". Balkanlar'daki madd, manev byk kltrel te'sirleri cidd Balkan limleri tarafn8 A. Rasovkij (Les Comans et Byzance, Bulletin de I'lnstitut archeologi-que bulgare tome IX, 1935, p. 346-354), bunu, Komanlar'dan bahsederken ok iyi tebarz ettirmektedir. Asrlardanberi Karadeniz imlindeki geni bozkrlardan geen Trk ubeleri hakknda tetkiklerde bulunan limler bu hakikati te'yid etmektedirler (mesel:. Bulletin of the International Committee of Historical Sciences, nr. 35, 1936, p. 529). 9 Buna ait en son ve mhim tetkiklerden Andre-G. Hudricourt'un, De Toriine de l'attelage moderne adl mhim makalesiyle, Marc Bloch'un buna medhl olarak yazd sahifeleri zikredebiliriz. (Annales d'Histoire economi-que et sociale, vol. VIII, nr. 42, 1936, p. 513-522).10 Ortazaman kaynaklarnn sathi bir tetkiki bile bu hkm vermee kfidir. A. Rasovskij'nin yukardaki makalesine baknz. 11 Yunan, Ltin ve Rus kaynaklar, birbirini taklid ederek, Hunlar, Pe-enekler, Komanlar hakknda hemen hemen aym eyleri tekrar ederler. Trih hakikate uymayan bu' tavsiflerin, Karamzin gibi eski tarihiler deil Vasili-evskij, Uspenskij, Marquart gibi cidd limler tarafndan nasl tenkitsizce kullanldn, A.Rasovskij, ok doru Ur grle anlatyor (ayn eser, s. 346-347). 12 Bunlarn en sath 'bir tetkiki, birok tenakuz rnekleri gsterebilir.

13 Nesev ve bn'l-Esir'in ifadeleriyle, Kragos ve Vartan gibi Ermem kronikilerinin tavsiflerim bir misal olarak gsterebiliriz.

10/lslm ve Trk Hukuk Tarihi dan aka itiraf edilen Osmanl mparatorluu'nu**, hibir iz brakmadan geen bir gebe seli gibi tasvir eden birtakm muasr tarihileri de grdkten sonra15, malup kavimlere mensup ortazaman kronike-rinin Trkler hakkndaki ifdelerini nasl byk bir ihtiyatla kullanmak lzm geldiini daha iyi anlyabiliriz. vm. Yukan ortazaman'da Asya ve Cenub- ark Avrupa'mn muhtelif sahalarnda Tukiie, Uygur, Hun, Eftalit, Hazar, Avar, Bulgar v.s. gibi trl isimler altnda grdmz Trk devletlerinin hukuk messeseleri hakknda henz hibir cidd tetkik yaplm deildir. Fakat, imdiye kadar malm kaynaklarda bu hususa dair para para tesadf edilen dank ve kifayetsiz malmat dahi, bunlarn hi de iptida say-lamyacak bir hukuk tekml merhalesinde bulunduklarm gstermiye kfidir. Bzlar byk imparatorluklar halinde inkiaf eden bu siyas uzviyetlerin amme messeseleri, iyi tanzim edilmi ve muntazam iler bir mhiyette idi. Daha eski zamanlardanberi tekiltlkla ve devlet kuruculukla taranm olan Trkler'in vcde getirdikleri bu devletlerin hukuk messeseleri birbiriyle mukayese edilince, aralarnda birok benzeyiler, hatt ayniyetler olduu derhl grnyor: amme hukukuna ait birtakm conception'lar ve onlarla Ibal birtakm hukuk ekiller, sonra bir takm rtbe (dignite) veya me'muriyet (fonction publique) isimleri, bzan asrlarla fasla ile, birbirlerinden ok uzak sahalardaki Trk devletlerinde gze arpyor. Bundan asrlarca sonra birtakm mslman Trk devletlerinin slm hukuk kltr erevesindeki mmasil messeselerinde de ayn hukuk telkkilerin ve ekillerin, ayn idar an'anelerin, ayn unvanlarn yaadn gryoruz. Kk fakat ok dikkate lyk bir iki misl e bunu gznne koyalm: IX. Hiyung - Nu tekiltnda on ikisi sa on ikisi sol olmak zre yirmi drt byk me'muriyet vard; memuriyetlerin byle sa ve sol diye fidye ayrln Tu-kiie'lerde grdmz gibi, sonradan mesel Ouzlar'in itima tekiltnda, Moollar'da, Hrizmhlar'da, Menkler'-de, AkKoyunlular'da, Safevler'de de gryoruz18. Macar limi And-rs Alfldi, in serhdlerinden Cenub Rusya bozkrlarna kadar muh14 J. vanoff, La Question macedonienne, Paris 1020. p. 224; Revue internationale des ftudes balkanimes'de bu mes'ele hakknda nhim yazlara tesadf olunuTi bilhassa: P. Skok, Bestes de la Iangue turtpie dans les Balkans. 1 ere annee, p. 247-260. *IS M. Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Te'siri Hakknda Bz Mlhazalar, s. 284. 16 Ayn eser, s. 193-194.

Ummi Meseleler/ll telif sahalarda kurulmu muhtelif Trk devletlerinde mevcudiyetini iddia ettii ifte Hkmdar messesesini de bununla alkal bulmaktadr". Onun islmiyet'ten evvel birok Trk devletlerinde varln gsterdii bu hukuk telkkinin devamm, daha asrlarca sonra, mslman Trk devletlerinde de takip etmek kabildir". Yine eski Trk-ler'deki hkimiyet telkkisi'yle bal bir deti, hkmdar bir kilim zerinde yukar kaldrarak clusunu iln etmek eklindeki merasimi, M.S. 532 de, o srada in'de hkmran olan ve Trklklerinden hi phe edilmiyen Toba sllesinde grdmz gibi, V. VII. asrlarda Cenub Moolistan'n Tarbagatay mntakasndaki Trkler'de ve bunlardan ok sonra Cengiz ocuklarnda, Kerman Karahitaylar'nda. zbekler'de ve daha sonra Kasm hanlar ile Kazak - Krgz hanlar'nn clus mersimi'nde gryoruz1*. Bir rtbe veya me'muriyet ifde eden Trk unvanlarn da, ayn suretle, birbirinden ok uzak sahalarda teekkl etmi Trk devletlerinde asrlarca fasla ile mahede etmek kabildir. XI. asrda mslman Karahanhlar devleti'nde, XH. - XIII. asrlarda da Hindistan Trk devletleri'nde mevcut olan yugru unvann, Avarlar'da da gryoruz; demek oluyor ki bu unvan muhtelif Trk ubeleri arasnda daha Avarlar'n Cenub- ark Avrupa'ya muhaceretlerinden evvel mevcuttu ve islmiyet'ten sonra da devam etti**. Tu - kiielerde ve Uygur'lardaki bz protocolaire unvanlara Karahanhlar, Seluklular, Artuklular, lhanllar gibi muahhar sllelerde tesadf edilmesi de amme hukuku sahasnda eski an'anelerin devamna bir delildir. Hukuk continuite'yi gsteren bu gibi daha birok misller zikretmek kabilse de, bu kk tetkikin dar erevesinden kmamak iin onlardan bahsetmiyoruz. Huss hukuk sahasna gelince, geri 17 A ketts kralysag a nomadoknal, (Gebelerde ikiz hkmdarlk). Budapet 1933. Deerli limin Hkmdarlk Messesesinin imal Asya Atl Kavimlerinde Teekklne Ait Tetkikler adl mhim aratrmalarnn ikincisini tekil eden bu makaledeki bz mtalalarn, dndklerimize uygun olmadn kaydedelim. Bunlar Trklerde Hkimiyet (souverainete) Telkkisinin Tekml hakknda hazrladmz bir eserde etrafiyle zah frsatn bulacaz. [Bu etd neredilmemitirl. 18 Bu husustaki tafsilt o eserdedir. 19 Alfldi Andrs, Ayn eser, p. 36 da da Toba'lardaki bu detten bahsediyor. Sonraki Trk devletlerinde bu detin devam hakknda tafsilt, biraz evvel bahsettiimiz eserimizdedir. 20 Fazla tafsilt iin u makalemize baknz: Eski Trk Titlature'ne Ait Notlar 1 (yaknda Krsi Csoma - Archivum mecmuasnda almanca olarak kacaktr). (Bahis konusu makalenin trkesi b.u kitaptadr.)

12/tslam ve Trk Hukuk Tarihi

Ummi Meseleler/13

buna ait tarihi malzeme amme hukukuna ait malzeme ite mukayese edilemiyecek kadar az olmakla beraber, Trkler'in hukuk etnografyasna ait bilgilerin yardmiyle, bu hususta da azok vazh neticelere varmak kaabil olacaktr midindeyiz. X. Ortazaman Trk devletlerinin bilhassa amme messeseleri hakknda verilen bu izahattan sonra, bir sual kendiliinden hatra gelir: hukuk tarihinin mterifelerindendir ki iktibaslar ve taklitler huss hukuk'tan ziyde amme hukuku'nda daha fazla gze arpar. Acaba Trkler, daha yukan-ortazaman'da mtekmil bir hlde grdmz hukuk messeselerini, dahil hayatlarnn bir tekml neticesi olarak m, yoksa, daha fazla, mnsebette bulunduklar muhtelif kltr direlerinden iktibas ve taklit suretiyle mi vcda getirmilerdir? Geri herhangi bir iktibas ve taklit imkn' iin de muayyen birtakm artlarn vcudu lzmdr; ve birbirleriyle temasta bulunan kavimler, kltr seviyeleri ne kadar yksek olursa olsun, dier sahalarda olduu gibi hukuk ve bilhassa amme hukuku sahasnda da birbirlerinden dima iktibaslarda bulunmulardr; bu tibar ile, ortazaman'da birbirlerinden ok uzak coraf muhitlerde, ok farkh madd ve manev artlar iinde tekml eden Trk hukuk messeselerinin, Trkler'le mnsebette bulunan muhtelif kavhnlerin mmasil messeseleriyle karlkl te'sir ve aksi te'sirlerde bulunmalar pek tabidir. Fakat, hertrl idie preconue'denuzak olan bu m telkki ile, Trkler 'i her trl hukuk kltrden mahrum, ve btn messeselerini hriten almya mecbur addeden menf telkk arasnda ne bariz bir tezat vardr. Trkler'de bulunan btn mevk ve vazife isimlerinin mutlaka baka kavimlerden alndn jsbat iin zoraki etimoloji oyunlarna mracat eden bz limler, srf bu gibi prijge'lerm kurban olmulardr*1. imdi biz, tammiyle objektif olarak, mevcudiyetlerini tebarz ettirdiimiz ortazaman Trk hukuk messeselerinin ne dereceye kadar dahil bir tekml neticesi veya bir iktibas mahsul olduklarn ve bunlarn Trkler'e komu kavimler zerinde bir te'sir brakp brakmadklarm ksaca aratralm. XI. Yukar - ortazaman'daki Trk devletlerinden mesel Tu-kiie* terden bahseden in annaUeri, bunlarn kenderine mahsus rf ve detleri ve kanunlar olduunu kaydederler. Yunan, Ltin ve slm kaynaklarnda da muhtelif Trk ubelerinden ve devletlerinden bahsedilirken bunute'yid eden kaytlara, ve gerek amme hukuku21 Tafsilt in bu zikrettiimiz makaleye baknz.

gerek hususi hukuk bakmlarndan mhim malmata tesadf olunur. Btn bu dank malzeme, basit bir annalist gziyle deil, yukarda ksaca izahna, altmz usl ile (Paragraf: IV - V) tetkik edilince, Tflrk devletiliinin hukuk cephesini ve umm karakterlerini kavrayabilmek kabil olacaktr. Devlet kurmak, amme messeseleri yaratmak demek olduuna gre, byk Trk imparatorluklarnn kuvvetli tekilt yni salam hukuk messeseler vcde getirmi olmas pek tabidir. Yukar - ortazaman'n en muntazam ve salam tekilta mlik bir imparatorluu olan Ssnler'in, komular olan Trk imparatorluklarnn idar ve asker tekilt hakknda byk bir takdir besledikleri buna bir delil olarak zikredilebilir23. Hakikaten, muayyen kaideler ve formllere mlik bir chancellerie sahibi olduunu bildiimiz Tu - kiie imparatorlu-u'nun bu takdire lyk olduu ok aktr23. Yirminci asrda ark Trkistan kazlarnda meydana kan malzeme arasndaki birtakm hukuk vesikalar, byk bir ksmnn hangi asrlara ait olduu nk ilerinde XIV. hatt daha muahhar asrlara ait olanlar da vardr taayyn edememekte beraber, herhalde olduka eski hukuk an'aneterin bakiyyesi gibi de telkk olunabilir34. KezTk, Proto - Bulgarlar'n yni Trk Bulgarlar'n paralar halinde intikal eden bz kanunlar9', hukuk22 El-Ikdi'l-Ferd, c. I, s. 101-106; baka Arap kaynaklarnda da bunu te'yid eden kaytlar vardr. 23 Cha-po-lio Han'n 584'de in imparatoruna yollad bir mektubun cince tercemesi mevcuttur ki, P. Pelliot, bunun, trke aslndan sadkatle terceme edildiini, zira yazl; tarznda in usllerine muhalif olarak trihin bata olduunu ehemmiyetle kaydediyor ve cince transkripsiondan Han'n trke unvanlarm istidlal ediyor (Neuf notes sur des questions d'Asie Cent-rale, p. 209-2111. Bu mes'eleler hakknda tafsilt, yukarda bahsettiimiz eserdedir. 24 Bu hukuki Uygur vesikalar balca Radloff, Le Coq, Malov taraflarndan neredilmitir. Bu hususta malmat iin: A. Caferolu, Uygurlarda Hukuk ve Mliye Istlahlar, Trkiyat Mecmuas, c. IV. s. 1-3; bu aratrmadan baka, Heinrich Herrfahrdt'm Das Formular der uigurischen Schuldurkunden, Zeltschrift fr verglelchende Rechtwissenschaft, Band XI. VIII. a. 93-103. Bu sonuncu mellif bu vesikalar X.-XIII. asrlara ait saymakta ise de, vesikalarda 'bunu gsterecek hibir kayt yoktur. Ancak, XII. asrdan evvele irca edi-lemiyen bu vesikalarda, daha eski devirlerin hukuk an'anelerinden bakiyye-ler bulunmas pek tabidir. Bu vesikalar en toplu olarak u eserde bulmak kabildir: W. Radloff, Uigurische Sprachdenkmaeler, Leningrad 1928. Bu vesikalar arasnda XTV. asr ortalarna ait birini Rahmeti Arat (Trk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi, 1936, say III, s. 101-112) daha doru olarak neretmitir. 25 Proto-Bulgar ham Kurum'un Kanunlan'ndan 5 madde, Bizansl leksikograf Suidas (X. veya XI. asr) vstasiyle intikal etmitir; tafsilt iin bk.

14/lslm ve Trk Hukuk Tarihi trihi bakmndan da mhim bir vesika olan Kk-Trk kitabeleri, btn bu mahdut ve ndir bakiyyeler, yukar-ortazaman Trkleri'nin hukuk haytm ve bilhassa amme messeselerim anlatmya yarayan mhim vesikalardr. te btn bu messeselerin birbiriyle ve aa -ortazaman'daki mmasil Trk messeseleriyle mukayesesi, biraz evvel bz misllerle gsterdiimiz vehile (Paragraf: IX), bunlarn herhangi bir taklit ve iktibas eseri olmaktan ziyde Trklere has bir hukuk haytn mahslleri olduunu meydana koymaktadr. XII. Bunu te'yid eden en kuvvetti bir delil olarak, Trkler'le komu yaam muhtelif kavimlerin amme hukuku zerindeki Trk nfuzunu zikredebiliriz. Ruslar'n, Srplartn, Macarlar'n siyas ve hukuk tarihleri hakknda tetkikatta bulunan limler, bunu aka gstermilerdir. Savlar zerindeki Trk te'siri hakknda Peisfcer'in nazariyesini ok mfrit bulanlar bile, mesel Slav hukukunun mruf tarihisi Karel Kadlec gibi, Avarlar'dan Ibalyarak Bulgarlar'n, Hazarlar'n, Peenek ve Komanlar'n Slavlar zerindeki kltrel ve hukuk te'sirlerini kabul ediyorlar56- Prof. Iorga Balkanlar'da iki asr hkmran olan (VI. - VTJI.) Avarlar'm tbiyetlerindeki kavimler ve bilhassa Slavlar zerindeki nfuzundan bahsettii gibi27 bu devri en' iyi bilenlerden M. Alfldi de Avar messeselerinin te'sirini tesfoit etmektedir28. Proto - Bulgarlar'daki btn Trkler'le mterek birtakm messeselerin, Balkan Slavlar zerinde messir olduu malmdur. Trk amme messeselerinin Cengiz istilsndan Karel Kadlec, ntroduction l'etude comparative de l'histoire du droit public des peuples slaves, Paris 1033, p. 75. 36 Ayn eser, p. 20-21. ek alimi J. Peisker'in mehur nazariyesine gre, eski Slavlar devlet kurmak kabiliyetinden mahrumdular. Onlar iptida TrkTatar esareti altnda kalmlardr. K. Kadlec, Slavlar'm henz birbirlerinden ayrlmam olduklar en eski devirler iin Trk te'sirini kabul etmemekle beraber, ayrldktan sonra, bu te'siri kabul ediyor; ve en bata Avar nfuzunu zikrediyor. Vareg-Ruslar'daki Kogan unvannn Hazarlar'daki Kagan-Hakan'dan alndn, Peisker ve ir slavistlerle beraber W. Barthold de kabul etmektedir (Orta Asya Trk Trihi Hakknda Dersler, 1827, s. 55). Ekser slavistlerce kabul edilen bu gibi mislleri daha oaltmak kabildir. 27 N. Iorga, le Caractere conunun des institutions du Sud - Est de I' Europe, Paris 1929, p. 63-69. Slavlar'da Bolyar=Boyra, Ban, Zupan unvanlar da Avarlar'dan gelmedir, fakat Boyar'n Bolad'dan geldii hakknda Iorga tarafndan byk bir kat'iyetle ileri srlen iddiann ne tarihi ne de filolojik bi Ur mas yoktur. 28 Bulletin of the International Committee of historical Sciences, nr. 32. 1836 p. 384. Attldi'ye gre Avarlar'm siyasi messeselerinin nkiaf,' Slavlar ia byk bir ehemmiyeti hiz olmutur.

Ummi Meseleler/15 sonra Rusya'da ve Cenubi ark Avrupa'daki mhr, te'sirlerinden ise biraz sonra bahsedeceiz. Macar hukuk tarihileri, ilk Macar krallnn teekkln tetkik ederken, Macar devlet doctrine'i zerinde Trk hukukunun te'sirini aka gstermilerdir ki28, Slav hukuku tarihileri, ayn telkkileri Proto - Bulgarlar'da da bulmaktadrlar*9. te, ksaca iaret ettiimiz btn bu vakalar, yukar ortazaman'da, kklerini mzden alan kuvvetli Trk hukuk messeselerinin mevcudiyetini, ve bunlarn ir komu ve tbi kavimler zerindeki te'sirini anlatmaa kfidir sanrz. imdiye kadar hemen tammiyle ihml edilmi olan Trk hukuk trihi hakknda cidd tetkiklere balamlrsa, bu messeselerin mhiyeti ve icra ettikleri te'sirin derecesi daha sarih olarak anlalacaktr. Ancak, daha imdiden, bu sraladmz trihi ahadetlere ve yabanc hukuk trihleri tet'kikatndan kan, neticelere dayanarak kat'iyyetle sy-liyebiliriz ki, Trkler, islmiyet dairesine girdikleri zaman, eski ve kuvvetli bir hukuk kltre mliktirler. IV. Mslman Trk Devletlerinde Amme Hukuku Xin. Daha yukar - ortazaman'da kuvvetli amme messeselerine mlik olduklarn grdmz Trkler, Islmiyeti kabulden sonra ms-lman hukuku esaslar zerinde muhtelif devletler kurdular. Acaba bunlarn amme messeseleri, umumiyetle iddia edildii gibi, mnhasran islm amme hukuku esaslar zerine imi dayanmaktadr? Dier bir ifde ile, bu Trk devletleri, kendilerinden evvelki veya muasrlar olan slm devletlerinin mmasil messeselerini sdece taklit ile mi iktifa etmilerdir? Bu sulin cevabn verebilmek iin iptida slm hukuk messeselerinin ve bilhassa slm amme hukukunun mhiyet ve inkifna trih bakmdan sr'atli bir gz atmak zarurdir. 28 Joseph Deer, I'Ancienne- Royaut hongroise, P. Nouvelle Revue de Hongrie, Juillet 1834, p. 138-146. Bu mhim makale, mellifin 1934'de Szeged'de nerettii Heidnisches und Christliche in der altungarischen Monarchie eserinin gzel bir hlasasdr. O, mukayese metodu ile ilk Macar krallnn esasnda, Trk kltr dairesindeki btn kavimlerde mterek olan otorite prensibi'ni meydana karmtr (ayrca bakiniz: Revue historique, tome CLXXVIII. nr. 363, 1836, p. 51-52), Bu hususta tafsilt, yukarda bahsedilen eserimizdedh*. 30 Proto-Bulgarlar'da memleketin hanedan zas arasnda taksim edilmediini kaydeden K. Kadlec, aksi takdirde bunun btn Trk ubelerinde mterek bir kaide olan Hkmdarlk kuvvetinin temerkz ettirilmesi (Concentration) usulne mugayir olacam syler (Ayn eser, s. 641.

16/lslm ve Trk Hukuk Tarihi Ffcth denilen slm hukuku sistemi, meneini dinden almakla beraber, slmiyet'i yayld ve yerletii yeni sahalardaki mahall hukuk an'anelerinin de te'airleri altnda muhitin,itima-iktisad zaruretlerine tetbuk ederek teekkl etmitir. Emevler zamannda bahyan bu nazar Ortodoks sistematizasyon, bilhassa Abbasler zamannda, onlarn snn mezhebini kuvvetlendirmeyi istihdaf eden siyas gayelerle yaptklar tevikler ve onu nazar sahadan adl tatbikat sahasna geirmeleri sayesinde, tamamland. mme hukuku sahasnda da, fi'l vaziyeti din esaslara balamak gayretiyle, ilk nazar' construction'lar yine bu zaman, da vcda getirildi. Muahhar compilateur'lerin tarih realiteye hi uy-myan srf nazar ve sistomatik eserlerinden alnarak Osmanl mpa-ratorluu'nun son gnne kadar memleketimizde hukuk tedrisatnn mukaddes esasm tekil eden Fkh'm31 trih teekkl, Ondokuzuncu asr sonunda bilhassa Schnouck - Hurgaronje ve Goldziher gibi iki byk islmiyat tarafndan hi olmazsa umm hatlariyle izah olunmutur31. Onlar takip eden dier limlerin mesisi sayesinde bu trih inkifn mhiyeti ve bunda messir olan yabanc hukuk sistemlerinin 31 Cumhuriyet devrinden evvel, hukuk fakltelerimizle mlkiye mekte. binde' bu fkh tedrisat (Usl-i Fkh, Mecelle, Vesy ve Friz, Ahkm- Arazi ve Evkaf Dersleri) tammiyle ortazaman zihniyetiyle, dogmatik ye teolojik bir ekilde yaplm, muahhar snn-hanef kompilatrlerin ematik kadrolarndan kurtularak daha eski hukuki ve trihi kaynaklara kadar kmak hatra gelmemi, slm hukukunun da ir bu gibi sistemler gibi trihi bir teekkl olduu dnlmemi, garp'tabun* ait yaplan tetkikler, o devrin en mehur ve modernist hukuk stad saylanlar arasnda bile tammiyle mehul kalmtr. Sawa Paa'nn Etde sur s th6orie du droit musulmans, (II vol., Paris 1891 - 98) adl eseri, bu dogmatik, ortodoks zihniyetin bir mahsldr ki, Goldziher ve Schnouck-Hurgronje'nin hakl tenkitlerine uramtr. Tahsilleri itibariyle garp hukuk telkkleriyle istinas etmeleri icap eden daha sonraki hukukularmzn eserlerinde slm hukukuna dir ara sra verilen malmatn ve ileri srlen fikirlerin, eski teolojik medrese telkkilerinden dar kamamas, anlalamaz bir garibedir M, muahhar Osmanl hukukuluunun iflsna bundan ak bir misal olamaz. te, memleketimizde bir milli hukuk meslei teesss edememesinin balca millerinden biri de budur. 32 Bu hususta umm malmat ve bibliyografya iin Encyclopedie de I'tslm'da Goldziher tarafndan yazlan Fkh maddesine (bu kitabn ikinci blmne) baknz. Bu lim ve ondan evvel Schnouck-Hurgronje, slm hukuku kaynaklarn eski ve salam vesikalara istinad ettirdikleri halde, Sawa Paa, XI.-XV. asrlarda tesbit edilmi ananelere tbi olmutur. E. Lambert, Roma hukuku tarihinin kaynaklan hakknda bunlarla mukayese edilecek mahiyette aratrmalar mevcut olmadm iddia etmektedir. (La Fonotion du droit civil compare, Paris 1903, p. 393-396). 1

Umm Meseleler/17 te'sir dereceleri yava yava daha iyi anlalmakla beraber, tetkiki cap eden mes'eleler daha oktur. Amme hukuku sahasnda ise bu tet-kikat henz pek iptida bir mhiyette bulunuyor. C. H. Becker'in bz parlak tecrbelerinden sonra33, son zamanlarda A. Mez'in Abbsler'in ilk asrlarna, G. Demombynes ve Livi - Provenal'in Endls ve imal Afrika slm devletleriyle Memlkler mparatorluu'nun amme messeselerine ait nerettikleri monografiler34 ehemmiyetle zikre lyk olmakla beraber, messeseler trihine ait bu cins salam travaylar henz pek azdr35. Maamafih bu mahdut tetkiklerden karlabilecek neticelerden de haberi olmyan, ve trih realiteyi gsteren trih kaynaklara deil, sdece ideal konstrksiyonlar ifde eden hukuki metinlere dayanan bz mellifler, slm hukuku'nun, Atlas kylarndan in hudutlarna kadar, btn mslman memleketlerinde hkim ve deimez bir sistem olduunu iddia etmektedirler. Bu dar telkkiye gre, muhtelif slm devletlerinin amme messeseleri, ayn esaslar zerine kurutmu olmak icap eder; nk bunlarn ligislation faaliyeti slm prensiplerle sk skya tahdit edilmitir; geri Hanef mezhebindeki istihsn (approbation ve Mliki mezhebindeki istislh prensipleri, devletin legislatif otoritesine nazar olarak da azok bir serbesti temn eder; ve devlet bu prensipe dayanarak, amme menfaati bahis mevzuu olduu zaman fakhlerin fcys (analogie methodique)ine muhalif harekette bulunabilir; fakat din mhiyette yni tekemml edemez (imperfeetible) bir ligislation iin bu serbestinin ne kadar mahdut olaca meydandadr. te, ekser hukukularda hkim olan bu formaliste telkkiye gre, slm amme messeseleri btn, mslman 33 Onun iki ciltte toplanan muhtelif yazlarna baknz. 34 G. Demombynes, La Syrie & l'6poque des mameouks, Paris 1923; Maslik el Absr fi Mamlik el Amsr I. I'Afriqu3, moins TEgypte, Paris 1927. LeVi - Provenal, I'Espagne musulmane au X eme siecle, institution et vie sociale, Paris, 1932. 35 Muhammed Nzm'm The life and times of Sultan Mahmud of Gazna adl eseri, Mahmud devri tekilt hakknda olduka salam, malmat verebilir. lshwari Prasad'n A History of the Qaraunah Turks in ndia, (1936) sm-da da bu devir amme- hukukunu alkadar eden ksmlar bulunur. Agha Mah-di Husain'in Le Gouvernement du Sultanat de Dehli, (Paris 1936) adl kitab ok sathdir. Kimi azok kymetli ve byk bir ksm kymetsiz olmak zre byle birok eser zikrolunabilir. Bu mevzulara ait ve daha fazla hukuk mhiyetteki Avrupa hukuk fakltelerinde yaplm bz doktora tezleri, her bakmdan ok sathdir. Mesel M. Chaygan'n, Essai sur l'histoire du droit public musulman, (Parts 1984) adl tezi, bu husustaki en mhim tetkikler bile bi bilinmeksizin yazlmtr.

18/slam v Trk Hukuk Tarihi devletlerinde, ayn nene'den km yni birbirinden farksz yahut pek az farkl olmak cab eder ki, bu takdirde mslman Trk devletlerinin amme hukukundaki hususiyetleri aramak mnsz olur. Yukarda sylediimiz vehile (paragraf II) Bisoukides'm istanbul fethine ve Kanun Sleyman zamanna kadar Osmanl amme hukukunda hi yenilik olmadn iddia etmesi, ite byle bir lojik istidlal mahsldr. XIV. Trih zihniyetin asla kabul edemiyecei bu formalist telkki, slm hukukunun tarih teekkl hakknda - hatt imdiye kadar elde edilmi neticelerle de hi bir suretle te'lif edilemez. slm hu. kuku trihi hakknda yukarda zikrettiimiz limlerin mesisi sayesinde biliyoruz ki, meneini Kitap ve'Snnet'ten yni iptida Arap rfiyle Hz. Muhammed'in kanun koyucu ahsiyetinden almakla beraber, bu hukuk, muhtelif yabanc hukuk sistemlerinden mteessir ol-mu.ve bilhassa Jurisprudence'm yaratc faaliyeti slm hukukundaki tabiriyle itihd sayesinde, o devirlerin iktisad ve itima zaruretlerini karlayan geni bir sistem hlini almtr. Bu sistemi vcde getiren unsurlar iinde Kitap ve Snnet'in hissesi Van Kremer'in ok zaman evvel syledii vehile, ancak yzde birdir. Buna ramen nazar sistem olarak, Fkh, din mhiyetini asla kaybetmemitir. Tatbikata gelince, Schnouck - Hurgronje ve Goldziher trih delillerle gsterdiler ki slm' m ilk patriyarkal devri istisna edilecek olursa, bu nazar ve ideal sistem hibir'zaman tam olarak tatbik edilememi, Emev ve Abbas hkmdarlar birok defalar devlete grlen zaruret karsnda Peygam-ber'in vaz'ettii ahkma mugayir hkmler isdrna mecbur kalmlardr. Biz bunu te'yid iin, daha patriyarkal devirde be, itima veya siyas zaruretler hsl olduu zaman mesel mer gibi bir devlet reisinin bile amme hukukuna ait mes'elelerde buna mmasil hareketlerde bulunduunu ilve edelim36. Emev hkmdarlar, II. mer' in ksa zaman istisna edilecek olursa,' hareketlerini dn ahkmiyle 36 Messeselerin mukayeseli trihi sahasnda XIX. asrn en tannm Mimlerinden saylan Joseph Kohler ile Schnouck - Hurgronje ve Goldziher arasnda slm hukuk sisteminin tekml proses hakknda cereyan eden mnkaalarda, bu son iki lim bu hususiyetleri tebarz ettirmilerdi (Goldziher, Muhammedanisch.es Recht in Theorie und Wirklichkeit, Zeitschrift fr verg. R. W. 1889 p. 405-423. Bu mnkaalar hakknda izahat iin, E. Lambert'in yukarda zikredilen eserine baknz (p. 378-380). Hakikaten H. Lammens'in de syledii gibi. Man, mevzuu ideal bir hukuk olan speculatif bir ilim, tammiyle skolastik bir onstruction haline gelmitir lslm, croyances et institutions, Paris 1926, p. 103).

Umumi Meseleler/19 telif etmeyi bi dnmemilerdir; ve fikih, onlarn devrinde asla bir msbet hukuk (droit positiv) kymetini alamyarak daha fazla teolo-jik bir speklasyon mhiyetinde kalmtr. Aktan aa teokratik bir ruh ile mcehhez olan Abbas devrindedir ki bu nazari hukuk, yava yava geniliyerek ve muhitin artlarna tetbuk ederek, resmen hukuk hayat kaidesi olarak tannmtr. Fakat bu devrede bile, sistematik fkh kitaplarnda grdmz btn ahkmn f'len tatbik olunduu zannna dmemelidir. tima ve iktisad zaruretler, iki trl jurtdiction'm teekkln cap etmiti: slm hukukunu tatbiki ile mkellef ve devlete mansup kadlarn er' kaza (jridic-tion eclesiastique ou religieuse)'sndan baka, yine devlete mansup selhiyettar memurlarn rf kaza (juridiction laique)s vard ki, devletin yksek otoritesinden kyordu37. Ortazaman mslman devletlerinde biri cismn dieri ruhan mhiyette olan bu juridiction'larn selhiyet sahalar, birbiriyle mnsebetleri, bunlar tatbika memur tekiltlarn mhiyetleri, muhtelif zaman ve meknlarda trl trl ekiller almtr ki, burada, mstakil bir tetkik mevzuu olan bu mes'eleden bahsetmiye imkn ve lzum yoktur. slm memleketlerinde XIX. asrda birbirinden farkl miller le'siriyle Avrupa hukuku te'siri balamadan evvel de bu iki cins kaz'nn birbirinin yannda devam ettiini grrz8*. XV. Maks fikirlere ramen, slm devletlerinin daha ilk asrlar-danberi olduka geni bir legislation faaliyeti gsterdikleri, yukarki izahattan anlalyor. Hrici tesirlere daha ok mruz olan ve devlet irdesinin daha ok istimalini cap ettiren amme hukuku sahasnda ise bu faaliyetin daha kuvvetli olmas pek tabidir. Kk slm cemaati (communaute) Emev sllesinin idaresi altnda geni bir imparatorluk eklinde inkiaf ettikten sonra, bedevi an'anelerinin imparatorluk messeselerini kuracak bir hukuk kifayet gsteremyecei muhakkakt. Sukutuna kadar tribal mhiyetini muhafaza eden bu devlet, merkez idaresini, Suriye'deki Bizans hukuk an'anelerine gre tanzim etmi, daha dorusu, eski idare makinesini aynen alp kullanmt. Msr, Mezopotamya, ran gibi eski bir kltre mlik sahalarda da, slm fthatm37 E. Lambert, Ayn eser, s. 387. -Goldziher'in Encycl. de I'tslam'dakl Fkh maddesi - A. Mez, Die Renaissance des slm, 1922, kadlk hakkndaki bahse baknz. 38 E. Lambert, Ayn eser, p. 357-358. -Seyyed Tagh Nasr, Essal sr I'histoire du droit persan, Paris 1933, p. 227. - Joseph Karst, Code georgien du Rol Vokhtang VI, Strasbourg 1934, p. 49.

20/slm ve Trk Hukuk Tarihi dan evvelki messeseler devam ediyordu. Mesel vergiler, mahall idare tekilt, fetihten evvelki gibi idi39, islm ordular, huss kararghlarnda, dahil.ve haric emniyeti muhafaza ediyor, ve merkez idare mmessili, vergileri am'a gndermekle iktifa eyliyordu. Ancak Abbas imparatorluu'nun kuruluundan sonradr ki, Ssn an'anelerinin de byk te'siri altnda, slm amme messeselerinin salam bir tarzda teekkle baladm gryoruz. Merkez idare ve vilyetler tekilt, asker tekilt, adl teklt, ml tekilt vcde getiriliyor.; amme hizmetlerinin vazife ve salhiyetleri tesbit olunuyor; hulsa idare makinesi muntazam bir tarzda kuruluyor. Badad saray, Ssn ve Bizans saraylar rnek tutularak, btn debdebe ve ihtimiyle, en ince noktalara kadar dnlm terifat kaideleriyle, hukuk, senbolleriyle teesss ediyor. slm din hukukunun tabi snn eklinin siste-matizasyoniyle hemzamn olan bu lejislasyon faaliyeti, Abbas hkmdarlarm, onlara meriyyet verdirmek amme messeselerini hi olmazsa nazar olarak din hukuk ile te'lif etmek iin hukukular te-vka sevkediyor: Eb Ysuf, Hrn'r-Red'ta, El-Hassf ise El-Meh-d'nin emriyle amme hukukuna dir eserlerini yazyorlar: ve bu cins eserler yava yava oalyor. Abbas hkmdarlarnn bu gayretini tabi grmek cap eder: nk onlar kendilerini yalnz bir imparatorluun cismn hkmdar deil, islm mmetinin (Eglise) ruhan reisi, yni bir souverainpontife addetmektedirler ki, asl slm zihniyetine yabanc olan ifte hkimiyet mefhumunun Bizans ve ran messeselerinden uursuz bir ekilde alndn G. Demombynes hakl olarak sylemektedir40. Muahharen Mdverd'nin El - Ahkm's - Sultnvyye adh mehur eserinde sistemaze edilmi olan slm amme hukuku da, o ematik ekli altnda, tammiyle nazar ve ideal bir construction'dm baka bir ey deildir; ve trih realite ile alkas da, zamanndaki fi'l vaziyeti er' esaslarla te'life almasna ramen, ok azdr". Nitekim 39 Corci Zeydn'n Medeniyyet-i Islmiyye Trihfne baknz. 40 Gaudefroy-Demombynes, Les Institutions musulmanes, Paris 1921, t. 168. 41 M. 1058'de Mverd, slm mmetini, siyasi bakmdan da bir5 vahdet gibj telkki ederek bu ideal devletin idare arhlann, faaliyet tarzn, varidat ve masarifinin tahsil ve sarf ekillerini izaha almaktadtf. Hlbuki o srada islm lemi muhtelif devletlere ayrlm, ve daha asrlardanbert siyas bir vahdet olmakdan kmt. Onun yalnz siyas hukuk ve idare hukuku deil, ceza hukuku, ve ticret hukuku hakkndaki fikirleri de rea-Hte e I* tetbuk etmiyordu (H. Lammens. Ilslme, croyances et Institutions. p. ra). x. asirda men hklm olan 8lm ^^ hukuk Mu

Umm Meseleler/21 bn Haldun gibi nafiz grl bz mtefekkirler, daha asrlarca evvel, btn bu gibi gayretlere ramen, bir takm Abbas messeselerinin, hukuk nazariyecilerinin gstermek istedikleri gibi din mene'den deil, yabanc kltrler'den geldiini grmlerdi0. Maamafih, menei ne olursa olsun, bu byk imparatorluun amme messeseleri mhim bir inkiaf gstermi ve ondan ayrlan paralar zerinde kurulan muhtelif devletler iin de bir iptida kadro vazifesi grmtr. Bundan dolay, ortazaman mslman Trk devletlerinin amme messeselerini' tetkik ederken, Abbaslerin mmasil messeselerini dima gz nnde bulundurmak, aradaki benzeyi ve ayrllar tebarz ettirmek iin, bjr zarurettir. Yalnz, bu tetkiki yaparken, Abbas messeselerinin trih teekkln ve ileyi tarzm, trih usl ile, reali-te'de olduu gibi tesbit etmek ve hukuk menblarn idel ve nazar konstruksiyon'larna aldanmamak lzmgeldiini asla unutmamaldr. XVI. slm hukuku ve bilhassa amme messeseleri hakkndaki bu umm mlhazalardan sonra, mslman Trk devletlerinin er' hukuk haricindeki legislatif faaliyetleri ve bilhassa, siyas ve idar messelerini kurarken Mslmanlktan evvelki hukuk an'anelerden ne dereceye kadar mteessir olduklarn en umm hatlariyle aratarabi-liriz. Abbsler'in ilk devirlerinde imparatorluun en yksek mevkilerine ykselen bz Trk eflerinin ve daha sonra Trk emr'l-mer'larmn, er' hukuktan ziyde devletin hkim otoritesinden doan lik hukuk'a kymet verdiklerini gsteren bz deliller vardr: Msr'da Tolunlular sllesinin messisi olan Ahmed b. Tolun zamannda, cisman mahkemeler, ikame edilen dvalar o kadar dilne hallederdi ki, kad'ya hi kimse mracaat etmezdi; bu suretle Msr'a yedi sene kad tyin olunmamt4'. Bunu, Trk devlet adamlarnn psikolojik bir hususiyeti addedebiliriz. Bu tibar ile manl olmakla beraber ferd mhiyette kalan bu hdiseleri bir tarafa brakarak, slm imparatorluu'nun ark sahalarnda kurulan devletlerin messeselerindeki Trk te'sirlerini en umm bir ekilde ve hi tafsilta girmeksizin gzden geirelim. verdl'nin bu nazar ve ideal sistemiyle anlamaa ve izaha almak, trihi zihniyetle taban tabana zd bir hareket olur. Bu devirdeki slm devletlerinin dier devletlerle ve teb'alariyle mnsebetlerini tanzim eden msbet hukuk kaidelerini dorudan doruya trihi vesikalardan karmak lzmdr. Mverdi'nin bu nazar ve ideal sistemi, dini prensiplere dayand cihetle, o devir ve daha sonraki devirler legislateur'leri iin sdece mnevi bir nfuza mlikdi. 42 bn Haldn.Mukaddime, Arabca metin, c. I, s.' 208. 43 A. Mez, Die Renaissance des Islms, 1922, Kadlar hakkndaki ksm.

22/lslm ve Trk Hukuk Tarihi Eski Trk idare an'anelerinin te'sirlerini, Smnler'e ve bilhassa onlarn ordu tekiltnda grmekteyiz; lkin bu da son hkmdarlar zamannda yni orduda Trk unsurunun ehemmiyeti arttktan sonra olmutur**. slm ftuhatndan evvel asrlarca Kk-Trk hkimiyeti altnda kalan Mvern'aNehr'de, onlarn idri an'anelerinden birtakm bakiyyeler kalmas tabi olmakla beraber, Smn tektnda bu izlere pek tesadf olunmuyor. Smnler'in ksmen Tbiri ve Saffrler vs-tasiyle ve ksmen de dorudan doruya Abbas tekiltn iktibas ve taklit etmeleri bu hususta messir olmutur. Gazneliler'e gelince, iptida Smnler'e tbi bir devlet olarak kurulmakla beraber, vaktiyle asrlarca Eftalit mparatorluu'nun hkimiyeti altnda kalm kesf Trk un-surlariyle meskn sahalar da kendisine ilhak suretiyle inkif eden bu mparatorluk'ta, Trk hkmet an'anelerinin te'sirlerini daha kuvvetli olarak grmek mmkndr. Geri, mutaassp bir Snnlik siyseti takip eden ve Badad saray ile ok samim mnsebetlerde bulunan bu devlet, amme messeselerini Abbas - Smn modeline gre, tanzim etmekle beraber, ordu tekiltnda, rtbe ve me'muriyet adlarnda, bilhassa Trk kableleriyle olan hukuk mnsebetlerinde, Kk-Trk ve Eftalit hukuk an'anelerinden de mteessir olmutur. O devre ait Arap ve Fars diliyle yazlm menblarda, ekseriyetle arapa ve farsaya mtercem ekiller altnda be, eski Trk Titulature'nn bakiyyelerini grmek kabildir; bu menblarn, imdiye kadar hi dnlmemi olan bil bakmdan sk bir tetkiki, bu hususda, tam olmamakla beraber az ok mspet neticeler verebilir*5. Gazneli hkmdarlarnn, slm siysetlerine ramen, devlet otoritesini ve lgistlatif 'kuvvetlerini dima kullandklar, ml siysetlerinde fikh'm tahdidi hkmlerine hi aldr-myarak rf teklif koyduklar, kadlarn din juridiction'u hricinde devlet organlarnn rf juridtction'larnn mevcudiyeti, Trk kabileleri arasnda er' deil rf hukukun hkim olduu, hlsa, nazar slm hukukunun hi bir suretle tecviz edemiyecei birok eylerin Gazneli mparatorluumda kuvretle yaad muhakkaktr*". 44 M. Fuad Kprl, Trkiye Trihi, 1922, s. 86. 45 Birka misl : Gaznelilere ait frisi metinlerde bir takm me'muriyet isimlerinin banda geen farsca buzurg kelimesi, Trk unvanlarnda ok geen ulug tbirinin karldr; yine farsoa Sipebslr, trke S-ba mukabilidir- Eftalitler'deki Tigin gibi eski Trk unvanlar bunlarda da vardr. Bu devre it trih kaynaklarla edeb eserlerin sk bir tetkiki daha bu gibi birok misller verebilir. 46 Sonraki slm melliflerinin ideal bir mslman hkmdar gibi gsterdikleri ve eriate riyatkrh hakknda trl efsneler rivayet et-

Ummi Meseleler/23 XVII. Eski Trk hkmet an'anelerinin te'sirini, en ak ve kuvvetli ekilde, Kardhanhlar devletinin amme messeselerinde grmek kabildir, tik kurulu safhalar hakknda trih kaynaklarn hibir sarih malmat vermedikleri bu devlet, dorudan doruya Kk-Trk ve Uygur siys ve idar an'anelerini devam ettiren bir teekkldr ki, muahha-ren hkmdarn ve tebeasmn slm dinini kabul etmeleri zerine, yava yava amme messeselerim de slm prensiplerine uydurmaya ve ve bir slm devlet mhiyetini almaya almtr. Karahanhlar devletinin amme messeselerine at elimizde bulunan vesikalar, ancak XI. asrn son yarma yni bu devletin Mver'n-Nehr'i zaptettikten ve en ark sahalarna kadar kuvvetli bir slm te'siri altnda kaldktan sonraki devresine aittir*7. Fakat buna ramen, amme hukukuna ait birtakm esas prensiplerde, saray tekilt'nda, orduda ve idre'de, vergilerde ve me'muriyet isimlerin'de, adl mekanizma'da, baz hukuk semboller'de, hlsa hukuk haytn btn tezahrlerinde Kk-Trk ve Uygur devletlerinden kalm hukuk messeseler'in ksmen muahhar devirlerinde slm dini te'siri altnda bz tahavvllere uramakla beraber devam edip gittiini gryoruz48. Din juridiction tikleri Sultan Mahmud, phesiz byk bir devlet adam ve bir legislateur idi; vergi vaz' ve tahsili hususunda tammiyle rf hareket ettii gibi, devlet otoritesini asla- dini kaidelerle tahdid ettirmiyor, dini, sdece, emperyalist siysetine bir vsta olarak kullanyordu. Gazneli trihinde buna ait bir ok misller vardr. Devletin resm kronikcileri olmakla beraber Utb ve Beyhak bu gibi.eyleri yazmakta bar mahzur grmemilerdir. 47 Bu devre tiyen en mhim iki menba, Kutadgu Bilig ile DvnLgti't-Trk'dr ki, her ikisi de XI. asrn ikinci yarsnda yazlmtr; ve her ikisinde de kuvvetli slm te'siri gze arpar. Sdece bir malzeme kitab olan birinci eser iin bu bir kusur tekil etmez; fakat, srf ideolojik bir eser olan Kutadgu Bilig'i o devrin ve hatt slm'dan evvelki devirlerin hukuk telkkilerini gsteren bir kaynak gibi mtala edenler tammiyle yanlmaktadrlar. Bir bn Sina akirdi tarafndan Aristo felsefesine gre yazlm olan bu eserde Trklere has ahlki ve hukuki telkkiler ok azdr: orada kadn hakkndaki telkkinin asl Trk telkkisine ne kadar zd olduunu vaktiyle gstermitim. (Trk Edebiyat Tarihi, 1928 s. 197). Bu eserden, yalnz, rtbe ve memuriyet isimleri ile o devir Kgar Trk cemiyetinin itima tekml derecesini yni muhtelif itima tabakalar anlamak bakmndan, byk mikyasda istifde olunabilir. Yoksa bu ideolojik edeb eserden o devir Trklerine hs hukuki telkkiler -karmaa almak, eserin hakik mhiyetini anlamamak demektir, ve trih zihniyete tammiyle mugayirdir. 48 Buna ait misller o kadar ok ve o kadar barizdir ki, burada onlardan bahse lzum grmyoruz. Karahanhlar devri - Trk messeseleri hakknda hazrladmz bir tetkikte btn bu mes'eleler tahlili bir surette izah edilmitir.

24/lslm ve Trk Hukuk Tarihi

Umm Meseleler/25

hricinde, devletin rfi juridiction'u bunlarda da mevcuttu. XI. asrda bu devletin Tiyenan dalarnn tesindeki ark ksmlarnda bulunan iktisad - kltrel I byk merkezlerinde tslm dillinin kuvvetle yerlemi olduu, buralardaki medreselerin byk faaliyetle slm kltrn yaymaya alt malmdur; fakat buna ramen, kuvvetli kklere mlik olan eski amme messeselerinin hi olmazsa byk bir ksmnn yeni din tarafndan birdenbire sklp at-lamad, ve onlarn ancak dhili bir tekml neticesinde yava yava slmi nazariyelerle te'lif edilebildii gze arpmaktadr. Karahan-hlar'n Semerkand' payitaht edinen Garp besi'nde, coraf artlarn dourduu kltrel mnsebetler, slm hukukunun burada daha abuk ve kuvvetli bir te'sirini intc etmitir; fakat Kgar ve Balasa-gun'daki ark besi'nde, bu slm te'sir, phesiz daha tedric olmutur ki, yine bunu da coraf artlarn kltrel neticeleriyle zah edebiliriz. slmiyeti kabul etmemi ark-Asya kavimlerine kar slm leminin ark hudutlarn mdafaa eden ark Karahanhlar'da, din hislerin ok samim, ok canl ve kuvvetli olduu malmdur; fakat buna ramen, islm bir cila altmda, eski hukuk an'ahelerin devam edip gitmesi de pek tabi idi. te bundan dolay bu devir, bu transitton devri, ortazaman Trk hukuku trihinin her bakmdan ok mhim bir safhasn tekil eder. XVII. Maamfih Trk messeseleri trihi'nih en mhim devri, bu messeselerin slm kltr dairesindeki kavimler zerinde bariz te'-sirler brakmas bakmndan da, phesiz, Byk Seluklu mparatorluu devridir. Karahanllar, coraf mevkilerinin de tesiriyle, ortazaman sark trihinde siys bakmdan byk bir rol oynayamadklar gibi, Trk hkmet an'anelerini baka mslman kavimlere vermek hususunda da pek messir olmamlard. Hlbuki, Abbas halifelerini madd hkimiyetleri altna aldktan sonra, Msr ve Suriye gibi i Fttm halifelerinin nfuz sahalar ve imal Afrika mstesna olmak zere, Ya-kra-ark tslm dnysnn hegemonyasn ele geirmi olan Seluklu mparatorluu, siys te'siriyle mtensip olarak, hukuk kltr bakmndan da geni ve devaml bir nfuz icrasna muvaffak oldu. XL asr sonlarnda muntazam bir hkmet cihazna, idar ve ml mtekemmil tekilta, ve muntazam bir asker kuvvete mlik olarak grdmz bu byk imparatorluun hukuk enstifeyralantoy mene'lerinden balyarak muhtelif tekml safhalarnda - yni imparatorluun merkez nfuzu mahvolduktan senra ona vris olan muhtelif devletlerde nasl devam ettiklerini - takip edecek olursak, bunu ol-.

duka ak olarak grebiliriz. Bu mulk, mes'eleler hakknda imdiden kati hkmler kabil olmamakla beraber, Seluklu messeselerinin muhtelif hukuk mene'lerden geldii muhakkaktr: Gazneliler tekilt vstasiyle intikal eden Abbs-Smn an'aneleri, Gazneliler ve Karahanhlar'dan intikal eden Ef tolit, Kk - Trk ve Uygur an'aneleri, ve nihayet imparatorluun asl kurucusu olan Ouzlar'm kable an'aneleri; ite btn bu muhtelif hukuk unsurlarn birbiriyle karmasdr ki, Seluklu messeseleri dediimiz complexus'\ vcde getirmitir. Bu messeselerden herhangi birinin mene'inde nasl bir unsurun daha hkim bulunduu ve muahhar tekml safhalarnda u veya bu artlar altnda daha baka ne gibi unsurlarn messir olduu, ancak uzun tahlil ve mukayeseler neticesinde tespit olunabilir; fakat imdiden syliyebiliriz ki, Seluklu mparatorluu'nun ilk devirlerinde Trk hususiyetleri pek barizdir: hkimiyet telkklsi'nde4' ve senbolleri'nde50, hkmdarlar tarafndan verilmesi mtad umm ziyafetler gibi din mene'den gelip hukuk bir mhiyet alm bz detlerde", rtbe ve me'murfyet ismleri'nde, asker tekilt'ta Karahanhlar'da grdmz hkmet an'aneleriyle, tribal mhiyette Ouz an'a40 Seluklular'da hkimiyet telkkisinin daha Turul Bey zamannda geirdii sr'atli tekaml, birdenbire kurulan devletin ok abuk bir imparatorluk haline gemesinden ilari gelmitir. TrM bakmlardan byk bir ehemmiyeti olan bu mes'ele, Trkler'de Hkimiyet Telkkisinin Tekml hakkndaki eserimizdedir. [Bu kitap yaynlanmamtr. 1 50 imdiye kadar ne tarihi, ne hukuki bakmlardan tetkik edilmi olan bu hukuk senboller mes'elesinin, hukuk tarihi bakmndan byk bir ehemmiyeti, vardr. Seluklular'da grdmz hkimiyet senbollerinin byk bir ksm, slmiyet'ten evvelki Trk devletlerinde mevcuttur; dier bir ksm senboller ise, mslman devletlerinden gemedir. Yukarda bahsedilen eserimizde bu hususta ok uzun ve mukayeseli izahat vardr. Yalnz, Ouz an'anesinden gelen senbollerin, balangda pek bariz olduunu syleyelim: Turul Bey nmna baslan sikkelerde ok ve yay resmi bulunduu gibi (A. Tevhid, Meskkt- Kadme-i slmiye: Katalogu, s. 58-59), yine Turul'un .tevki yni turasnn bir omak eklinde olduunu Ravendi syler (The Rahat - us - Sudur, GMS, 1921, p. 98). Bizans mparatoru, Seluklu ordusuna esir olan byk bir emirim Turul'un serbest brakmasna mukabele olarak Bizans'taki eski camii tamir ettirdii zaman, mihrabna bir ok ve y a y resmi koydurduunu biliyoruz ki (bn - al - Ethir, Vol. X. 455) bunun da Turul'un almet-i mahssas okluu tabiidir. 51 Seluklular'daki bu detin slmiyet'ten evvelki muhtelif Trk devletlerinde ve Karahanhlar'da da mevcut olduunu syleyelim. Bu hususta tafsilt ve baka kavimlerdeki mmasil messeselerle mukayeseler, zikredilen eserimizdedir.

26/Islm ve Trk Hukuk Tarihi

Ummi Meseleler/27 ler, Seluklu tekiltnn bu hususiyetlerinden tammiyle gafil kalmlardr57. Geri Melikah'dan itibaren Seluklu hkmdarlarnn mesel Turul ve Alp Arslan zamanlarndaki gibi eski Ouz detlerine yle ok riayetkar olmadklarn88, asker ve siyas kudreti ahsnda temsil eden Trk efi'nden ziyde ark saraylarnn kark ve debdebeli saray protokollar iinde kaybolmu Sasn - Bizans tipinde bir slm imparatoru mhiyeti aldklarm, ve bununla hemhenk olarak amme messeselerinin de tedricen daha islm bir renk altmda kaldn gryoruz. Fakat btn bu deimelere ramen, gerek Seluklu mparatorluu'nda, gerek vrislerinde, yukarda bahsettiimiz Trk hukuk an'aneleri dima mevcudiyetini gstermi, hatt Grcler, Ermeniler, Bizansllar

neleri ok ak grnr: yabgu, inal, inan, kutlug, tekin, suba, gibi eski Trk unvanlar, gerek bunlarda gerek Seluklu an'anesi'ni devam ettiren muahhar Trk devletlerinde dima mevcuttur8*. Abbasiler'deki in dvn'nm Seluklular'da ve bu imparatorluun vrislerinde Ouz an'anesi te'siriyle tura dvdm'na tahavvl ettiini daha Makriz be tespit etmiti53. Kezlik, daha ilk zamanlardan beri slm devletlerinde grdmz ikt meselesinde Seluklu mpa-ratorluu'nun koyduu yeni esaslarn ehemmiyeti vaktiyle C. H. Becker tarafndan parlak bir ekilde meydana karlmt54. Seluklu mparatorluu'nun muhtelif ubelerinde, onlara vris olan Atabeylerde, Hrizmhlar mparatorluu'nda, Eyybler'de, Msr -Suriye Memlk mparatorluu'nda., Artuklular, Danimendler ve Anadolu Seluklular'nda, hatt XII. asrn ikinci yarsnda, Badad'da-ki Abbas devleti tekiltnda, Byk Seluklular'daki amme messeselerinin devanun grmemek imknszdr55. Hibir zaman Seluklu hkimiyeti altnda kalmyan Hindistan Trk devletleri'nde, Seluklu-lar'dan bilvasta intikal eden hukuk te'sirler (bulunduu gibi, imal Afrika slm devletlerinde de Seluklular'dan yine bilvasta intikal etmi mesel nbet alnmas, hkmdarlarn balarnda tutulan semsiye gibi hkimiyet senbolleri'ne tesadf olunmaktadr58. Btn bu izahlardan anlyoruz ki, geni ve kuvvetli nfuzu muahhar asrlardaki siys teekkller zerinde de devam eden Seluklu messese-leri'nde Trk amme hukukunun hissesi byktr. Ouz kabilelerini byle bir imparatorluk kuracak' hukuk kabiliyetlerden mahrum addettikleri iin, btn bu tekilt ranl yezr Nizm'l - Mlk ile arkadalarnn dhiyane idarelerine isnad eden Th. Houtsma gibi birtakm msterik52 O devirlere ait kaynaklarn sath bir tetkiki bile bunu kafi olarak gstermee kfidir. imdiye kadar Seluklular'da mevcudiyetini bilmediimiz, Uygurlar'da ve Karahanhlar'da mevcut "lek" unvannn Seluklular'da da kullanldn, muasr Ermeni kroniklerim - imdiye kadar izah edilememi olan Alpihlag adn izah ederek-meydana koymutum (Belleten, nr. 1, 1937, 308) 53 Makriz, Kitb al-Khitat, Msr basmas, c. II, p. 226. 54 C. H. Becker, Steueapacht und Lehnwesen, Der slam, 1914, V. 82-92.55 Bizans messeselerinin Osmanl messeselerine tesiri mes'elesini tetkik ederken, birtakm mme messeselerinde byk Seluklu mparatorluu'nda kalan hukuk an'anelerin sonraki Trk devletlerinde nasl devam ettiini gstermitim. Orada tetkik edilmemi olan sair birtakm messeselerde de bu devam mahede etmek kabildir. 5d Ayn eser, s. 184 Tafsilt Trklerde Hkimiyet Telkkisinin Tekml'ndedir. v&T^:

57 The Houstma, Recueil de textes relatifs I'histoire des Seldjoucides vol. II. 1889, p. VII - V13I. Msterik olmadklar cihetle, bu gibi mes'elelerde ister istemez onlarn fikirlerine tbi olan btn garp tarihileri, umumiyetle bu fikirdedirler. Onlar bu hususta yanl hkmlere sevkeden sebepler kolayca anlalyor. Fakat W. Barthold gibi bu devre alt kaynaklar iyi bilen bir limin, Seluklu devletini kuran Ouzlar'm devlet' tekilt esaslarna mlik olmadklarm sylemekle beraber bunlarn en kuvvetli ve devaml devletler kurmalarn garip bulmas anlalmaz bir muamm'dr (Ortaasya Trk Tarihi Hakknda Dersler, 1927, s. 92). Yine ayni mellifin Trkmenistan, -(rusca-, Leningrad, 1928) adl eserinde Trkmen Tarihi hakkndaki makalesinde de ayn mtlaya tesadf olunuyor. 58 M. Fuad Kprl, Trkiye Tarihi, s. 173-176. Alp Arslan'n Ma-lazgird meydan muharebesine balamadan evvel beyazlar giyinmesi ve atnn kuyruunu balamas, eski Smni an'anelerinin devamn kat'iyetle gstermektedir. Bu gibi an'aneler, Seluklu, saraylarnda yava yava azalp ehemmiyetini kaybetmekle beraber, hibir zaman bsbtn ortadan kalkm deildir. Gerek Nizm'l-Mlk'n Siysetnme'sinde, gerek ir tarihi kaynaklarda malzemenin btn kifayetsizliine' ramen bunu grmek kabildir. Tahta kan hkmdarlarn yeni ad almalar gibi Tu-kiie ve (Jygur'lardaki .eski bir an'ane, herhangi bir sebeple ldrlen hanedana mensup prensiplerin kanlarnn aktlmyarak ok kiriile boulmalar gibi paganizm bakiyeleri yalnz Seluklu hkmdarlarnda deil, sonraki Trk devletlerinde de dima grlr. lk Seluklu reisleri, daha bu devlet kurulmadan evvel, kendilerine tbi Ouz kabilelerini toplamak iin onlara birer ok gnderirlerdi (Ravendi, Rhtu's-Sudur, s.. 39). Bundan iki asr sonra yni XII. asrda Artuklu prensi Davud'un birok Trkmen kabileleri zerinde byk bir nfuzu olduunu, lzumunda onlar davet iin ok gnderdiini ve hu emre byk bir sevinle taat olunduunu gryoruz. (Recueil des Historiens des Croisades, Historiens orientaux, vol, II, p. 70.) Maa-mafih, asrlaraca devam eden bu an'anenin yalnz Ouzlar'a ve Ouz devletlerine mnhasr kalmayp Karahanhlar'da da mevcut ok eski bir Trk adeti olduunu ilve edelim' (Mecm'l-Ensb'da galiba Beyhaki'den naklen mevcut bir kayda gre; Mecelle-i Mihr, vol. III nr. 8, p. 798).

28/lslm ve Trk Hukuk Tarihi gibi komu veya tbi devletlerin messeseleri zerinde bile azok te'sir etmekten geri kalmamtr59. Seluklu messeselerinde, ilk bakta Is-lm yahut tran bir mene'den gelmi zannolunan birok eylerin, eski Trk dnhkuk telkkilerine bal olduu, sk bir tahlil ve mukayese neticesinde meydana kyor. Btn mslman Trk devletlerinde olduu gibi Seluklu mparatorluu'nda da devletin Mgisation faaliyeti daha ziyde amme hukuku sahasnda tecell etmektedir. Meden hukuk sahasnda, hkmetin nas-bettii snn mezhebindeki kadlarn eriat ahkmna gre Verdikleri hkmler muteber idi. Maamafih Melikah, phesiz Nizm'l-Mlk'n tevikiyle, byk hukukulardan mrekkep bir heyet toplad; ve meden hukuka ait o asrda byk ihtilflar mucip olan birtakm mes'e-Ieler hakknda sarh ve kat' hkmleri ihtiva eden bir MeceUe (Code) vcde getirerek brtn imparatorluk memleketlerinde tatbikim emretti". mparatorluun byk kltr merkezlerinde kurulan medreseler, din juridiction iin hkmetin muhta olduu unsurlar hazrlyordu. Fakat, bunun hricinde, devletin muhtelif tekiltna it lik bir juridiction da mevcuttu. Asker maksatlarla imparatorluun muayyen sahalarnda yerletirilmi ve bu vazife mukabilinde bz hukuk imtiyazlar verilmi olan birtakm Trk kabileleri arasnda, hatt Trk kylerinde, meden hukuk sahasnda er' kanunlar'n deil rf ve det hukuku'nuu mer' olduu tabidir. Hrizmhlar'da lik juridiction'-la megul bir yksek mahkeme bulunduunu ve byk rtbede bir Trk kumandannn "buna riyaset ettiini biliyoruz ki, Seluklu devletinde ve ona vris olan ir Trk devletlerinde de bu trl messeseler bulunduu phesizdir. Celleddin Hrzemah'n mverrihi Nesev'am ir slm devletlerindeki mmasil messeselere benzeterek Dvn'l-Mezlim diye izah etmek istedii bu mahkeme, Celled-din'in ordusunda vazife grmekte idi. Maamafih, devlet merkezinde, ve hatt byk asker merkezlerde bu cins messeselerin mevcudiyeti kolayca tahmin edilebilir. Bu mahkemelerin rf ve det'e ve devletin rfi kanunlarna gre hkm verdii de pek tabidir. XHL. asarsa ak mparatoriuu'nda ve Grcler'de, Seluklular ve vrislertn-deki Atabey mansbnn bulunduunu bir misl olarak syleyelim (M. SaintMartin, Memoires historiques et geographiques sur I'Aratenie, Tome Et, 1819, p. 251). fenik mparatorluu'ndaki ilk lala yni atabey, galiba mristiyan bir Trk't ve bey unvanm da tayordu. 80 Kari Sssheim, Das Geschenk aus der Seldschukengeschichte, Leidan 1909, p. 81-62, 69-71.

Umm Meseleler/29 dan balyarak muhtelif Trk devletlerinde grdmz ordu kadtl, her hlde bu eski messesesinin sim bir renk alm devamndan baka bir ey olmamaldr. Badad'a ilk girdii zaman, slm hukukularnn kurduklar nazar amme hukuku sistemine tammiyle mugayir ve devlet menfaatine uygun bir hatt- hareket takibinden ekinmiyen Turul Bey'den balyarak, amme hukuku sahasnda, Seluklu hkmdarlarnn serbest bir lejislatif faliyet gsterdikleri kat'iyyetle sylene-bilir. Seluklular'dan sonra, slm dinine en fazla riayetkar saylan Trk hkmdarlar bile, bu sahada devlet otoritesini her eyin fevkin-. de tutmulardr. Trk emirlerinde hemen umumiyetle grlen bu devletilik temaylnn muasrlar olan birtakm din limleri ve o zihniyette bz tarihiler tarafndan iddetle tenkid edildiim' grmekteyiz61. Seluklu idare an'anelerini devam ettiren Trk devletlerinde bu messeselerden her birinin muhtelif miller tesiriyle mruz kald deiiklikleri, mahall ve yabanc tesirlerin derecesini, hlsa, itima ve iktisad zaruretler neticesindeki dahil tekmllerini burada en ksa ekilde izaha imkn yoktur. Yalnz, Seluklu devresinde grdmz bu umm 'karakterlerin, vrislerinin hukuk haytnda da mevcut olduunu syliyebiliriz. XIX. Trk amme messeseleri tarihinde, te'sirinin genilii ve devam itibariyle, Seluklu devrinden sonra en mhim safha, Cengizliler devridir. Yalnz ortazaman ark tarihi deil cihan tarihi bakmndan da siys ve kltrel neticeleri olan bu devrenin, Trk enstitsyonlar tarihinde de bu kadar byk ehemmiyeti olaca kendiliinden anlalr. Bu, ykc ve geici bir istil deil, Asya'nn XII. asr sonundaki anarik vaziyetini dzelterek yahnz Asya'ya deil Orta-Avrupa ve Balkanlar kadar Eurasia'ya da salam bir nizam veren siys ve asker bir ftuhat devresidir. XD3. asr sonlarnda birbirleriyle muhasm . byk imparatorluklara ayrlm ve merkeziyetim* kaybetmi olan bu kuvvet, hkim olduu sahalarda byk bir tekilt kudreti gstermi, mkemmel leyen siys ve idar messeseler kurmutur. Birbirinden ok farkl sahalarda, birbirinden tammiyle farkl byk kltr direleri iinde, ve bsbtn deiik itima ve ktisad artlar altnda tekml eden bu muhtelif ubeler, ayn merkeziyeti imparatorluktan ayrlm 61 Ravendi, .yn eser? s. 381-382. XIV. asrda eriat ahkmna riyet' le mruf olan Trk aslndan Melik Muiz^'d-din Hseyin Kert'in He-rat'ta birok gayr- er' kanunlar koyduunu ve onlardan bir ksmnn XV. asr sonunda bile hl devam ettiini biliyoruz (Dawlatshh, The Tadhklratu' shShu'a'r, edited by E. Brovne, 1901, s. 209).

30/Islm ve Trk Hukuk Tarihi paralar olduu ii, bunlarn amme messeselerinde ve onlar douran hukuk telkkilerde bilhassa balang!ta derin bir benzerlik hatt ayniyet gze arpar; hkimiyet telkkisi'nde ve senboller'inde, rtbe ve memuriyet isimleri'nde, devletin lejislatif organlarnn tanzi-mi'nde, siys hukuk'a ait mes'elelerde, idar ve asker tekilt'ta, ml lejislasyon'da bunu aka grrz. Kurultay, yarg mahkemeleri, devlet postalar, anslleri hususiyetleri, Cengiz'in ve ona halef olan byk hanlarn hukuk te'sist ve hukuk mhiyetteki hkmleri (yni Yasa ve Bilig), vergiler, itima ve siys hteerarchte'yi tanzim eden kaideler, birbirinden farkszdr" 2. Eski Uygur ve Karahtay hukuk an'a-, neleri'yle, ksmen Trk kable rfleriyle mterek gebe Mool rf ve detlerinin Uzak-ark ve Yakn-ark kltr . direlerinden yni Budist ve slm kltrlerinden alnm unsurlarla imtizacndan hs olan bu complerus'e, bu devrin btn kltrel haytnda olduu gibi, en byk mevki eski Trk hukuk an'aneleri'ne aittir"; Maamfih, bu Budist ve slm tehirlerinin de yine Trkler vstasiyle olduu malmdur. Prof. P. Pelliot, daha bu ilk devirde bile, birok stlahlarn trke olmasndan dolay, trke'yi imparatorluun enternasyonal dili addediyor64; biz bu mtlay, byk bir ksm hukuk stlahlara da tem ederek, fikirlerimizi yeni bir delil ile te'yid edebiliriz. XIV. asrn ilk yarsnda, slm kltr sahasndaki Cengizliler devletlerinde slmiyet artk hkim din ve d e v l e t dini imtiyazn kazanmlar. Bilhassa, hkmet messeseleri hakknda olduka etrafl malmata sahip olduumuz Mtnordu ve lhanl imparatorluklarnda, bu islmlama'nn hukuk sahasndaki te'siflerini, tespit mmkndr; onlar, slmiyet devlet dini olmadan, hkmleri altnda yaayan muhtelif din 62 Bu muhtelif ubelere ait tarihi kaynaklarn sath bir tetkiki bile bunu gsterebilir. imdiye kadar bu devletlerden bzlarnn idri messe-seleleri hakknda bz limlerin mesel, lhanllar'a dir D. Ohsson'un, onlarn tekiltn aynen devam ettiren Celyirliler'e dir Hammer'in, Altyor-du'ya dir bilhassa Berezin'in birtakm huss tetkikleri varsa da, bu muhtelif messeselerin btn Cengizliler devletlerinde mukayeseli bir surette tetkikine giriilememitir. Bz teferruat mes'elelerine dir yaplm byle mukayeseli kk tetkikler ise, ok az ve ekseriyetle ok sathidir. 63 Bu hususta sylenecek pek ok ey varsa da, makalemizin kadrosu buna ait en ksa izahata dahi msid deildir; yalnz Prof. W. Kotwicz'in u mhim tetkikini ehemmiyetle tavsiye etmek isteriz: (Formules iaitiales des documents mongels aux XIII et JOV'e. ss, Rocznik Orjentalistyczny, c. X Lwow 1934). 64 P. Pelliot, T'oung pao, c. XXVII, s. 101. 208.

Umm Meseleler/31 cemaatlar gibi mslmanlar da din jundiciion'larna tebiyette serbest brakmakla beraber, asl byk selhiyeti rf mahkemelere ve muhtelif hkmet organlar'na vermilerdi; slmiyet'i kabulden sonra, kadlar ve kad mahkemeleri eskisine nisbetle daha fazla bir ehemmiyet kazand; eriat hkmlerine riyet edilmesi hakknda baz hkmdarlar tarafndan daha ilk cluslarnda verilen emirler bu te'siri gsterir*'. Aftnordu'da, slmiyet lhanllar shasndakinden daha eski kklere mlik olmakla beraber, hukuk sahada daha az messir olmutur. Maamfih btn bu gibi tezahrlere ve mesel Yosa'nn aman itikadlariyle alkadar bz hkmlerinin tatbik edilmemesine ramen, bilhassa amme hukuku'na ait mes'elelerde Yasa'ya yni devletin lik kanunlar'na iddetle riyet* olunuyordu. Byk iejislatr Gzn, yine Yasa esaslarna ve Seluklu idareleri'ne dayanarak birok mhim tekilt ve tensikat yapmt86. Adl idarede eskidenberi mevcut olduunu bildiimiz ikilik, (bunlar zamannda da devam ediyordu: Hrezm'de, ran'da, Irak'ta kadlarn er' mahkemelerinden baka, bir de lik mhiyette yargu mahkemeleri bulunduunu biliyoruz6', Bu devir amme messeselerinin te'sirini, Cengizliler'in hkimiyeti altnda kalm geni sahalarda, ve yalnz XIV. asrda, deil, XV. ve 69 Bilhassa Gzn devrinde, kadlarn ve er'i mahkemelerin ehemmiyeti artmakla beraber, bunlar devletin sk bir kontrol altna konmutu. Vassf ile Red'd-Din'in kroniklerinde buna it uzun tafsilta tesadf olunur. 66 Balca bu zikrettiimiz mverrihlerin kroniklerine istinaden D'Ohsson tarafndan verilen malmat, olduka iyi bir hlasadr. (Histoire des Mongols, tem, IV. p. 370-477). Kuvvetli bir tahlil ile, Gzn'n te'sistnda muhtelif kaynaklardan gelen tesirlerin derecesi ve menei kolaylkla meydana karlabilir. 67 Defremery et Sanguinetti, Voyages d'bn Batoutah, tom. III, p. II Vaktiyle Goldziher'in de dikkat etmi olduu bu -rivayeti tamamlayacak ve izah edecek daha bir takm tarihi kaytlara tesadf olunur. Yargu ve Yar-gucular hakknda yaknda huss bir tetkik neredeceimiz cihetle burada hatt ksaca izahata girimek istemiyoruz. . Yargu kelimesine XIV.-XV. asrlar Trk ve ran irlerinin eserlerinde tasdf ediyoruz; bn Mhenn yargucu kelimesini hkim, kad diye tercme etmekte ise de,, bunun, rfi kanunlara gre hkm veren 'bir hki molduu sarihdir. Badad'da (1357 = 758 H.) ylna it bir cami kitabesi, er' kaza ile Yarguculann kazasn sarahaten ayrmak" suretiyle bunu te'yit ediyor (L. Massignon, Mission en Mesopotaime, II, Le Caire 1912, p. 15). Yargu divnnn ve Yarguculuun XVI. asra kadar hatt daha sonra Cengizliler devletlerinde ve vrislerinde devam ettiini syleyebiliriz. Bu kelime hakknda M. Quatremere'in izahat mhim deildir (Histoire des Mongols de la Perse, Paris 1832; p. 122).

32/lslam ve Trk Hukuk Tarihi

Ummi Meseleler/33

hatt daha sonraki asrlarda grmek kabildir: lhanhlar'n vrisi ola Celj/rtiler'in onlarn hkmet messeselerini hemen aynen devam ettirdiklerini bdiimiz gibi*8, Orta - Anadolu'da XIV. asrda lhanlar'n idar ve ml sistemlerinin devam ettiini de, Sivas sultan Kad Burhaneddin'in teolojik zihniyetiyle buna kar bir aksTamel yapmak istemesinden anlyoruz"; fakat buna ramen, XV. asr ortasnda Anadolu'da lhanl devri vergi sistemi'nin hl devam ettiini gsteren vesikalar vardr. Bilhassa Orto-Asyo'da, AUmordu'dsL, Kmm ve Kazan hanlklarnda, Seybniler'e ve Orta-Asya'nn daha muahhar siys teekkllerinde, bu te'siri son asrlara kadar mahede etmek kabildir. Timur imparatorluu, muhtelif bakmlardan, Cengizliler'in aman an'ane-lerine kar slmiyet'in bir aksl'ameli mhiyetinde grnmekle beraber, amme enstitsyonlar itibariyle, bu kadro hricine kamam, Cengiz Yasas'nn deta kuds mhiyetini kabule mecbur olmutur. Timur'un Tzkt'mda., ok sarh slm temayllerle beraber, Yasa'nn ruhu hkimdir. Tnurlular, ahruh zamamnda bahyan Yasa aleyhdarl'na. ve slm te'sirlerinin mtemdi artmasna ramen, XVI. asrda bile onun nfuzundan kurtulamamlardr'1; BabrTe bahyan Hind Timur68 Tarihi kaynaklardan baka, Hammer'in ekseriyetle yanh olarak bz paralarn tercme ettii (Geschichte der Golden Horde, Pesth 1840. s. 463-ffil6) mehur bir eser. Muhammed Hinduh'm Dstr'l-Ktib fi Ta'yn'l - Mertib adl resmi mneat mecmuas, Celyirliler devri tekiltn hatt ona rnek olan lhanl tekiltnn son safhasn anlamak iin birinci derecede mhim bir kaynaktr. Onun sathi bir tetkiki bile yu-kanki mlhazamz isbata kfidir. Avrupa'da mteaddit nshalar bulunan bu yazmann stanbul'da da nshalar vardr (mesel: Esad Efendi Ktphanesi, nr. 3346'da). XIV-XV'nci asr Msr menbalar da lhanllar ve Celyirliler tekilt hakknda mhim malmat ihtiva eder. 60 Aziz b. Arder Esterbdi, BezmRezm, stanbul 1928, s. 233. Mellif, Kad Burhaneddin'in clusundan bahsederken, onun eriat hkmlerine uymyan her bid'ati, yni Moollar'dan kalma nizmlar ve Yargu'yu kaldrdn sylyor. 70 Halil Edhem, Karaman-oullar Hakknda Vesik-i Mahkke, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, say 14 (Nide'de Karaman-Oullan'ndan Pir Ahmed ve Kasm Beyler nmna 874 tarihli bir kit&be, bunu gster mektedir.) 71 ahruh, bir mektubunda babasmn Cengiz kaidelerini ve yargu'yu kaldrdm sylerse de (bu mektubun farsca metni; E. Blochet'nin Introduction & I'histoire des Mongols (p.- 248-261) adl eserindadr-, tercmesi: Milli Tetebbu'lar Mecmuas, Say 5 s. S57), bir takm slm limlerinin' Timur'u Yasa'ya kymet verdiinden dolay tekfir ettiklerini de unutmamaldr (bn Arabah, Acib'l-Makdr, . 212). Herat'tft ahruh'un babasndan

lular'nn tekiltnda bile bunun izlerini grmek kabildir. Celyirliler'e halef olan Kora-Koyunlular'la Ak-Koyunlular'da, hatt Safev devletinin ilk tekiltmda, bu messeselerin bakiyeleri kolaylkla bulunabilir. Dorudan doruya Cengizliler'in hkimiyeti altna girmemi olan Suriye - Msr Memlk mparatorluu ile XIV. asr Hindistan Trk devletlerinde bu te'sir o kadar ok gze arpmaz'2. Cengizliler devrinin ve bilhassa Altnordu messeselerinin en byk te'siri, Moskof devleti zerinde kendini gstermitir. Yukarda Avarlar'dan balyarak muhtelif Trk ubelerinin Rus kltr zerindeki te'sirinden bahsetmitik (XH. paragraf). Altnordu mparator-luu'nun kuruluundan sonra, bu te'sirin bsbtn artt, hemen umumiyetle kabul edilmitir: Vernadskfye gre Mbsfco/lar'daki hkimiyet telkkisi, asker sistem, posta, vergi sistemi, idare sisteminin bahca ansr hep bu devirden kalmadr'3. F. Lot gibi bz tarihilerin bu nfuz diresini daha dar gstermelerine ramen'4, idar ve ml tekilt zerindeki bu derin te'sirden, Rambaud'dan A. Eck't kadar birok eski ve yeni mellifler, srarla bahsetmektedirler". N. lorga, Mool hkimiyetinin Ruslara yeni bir imparatorluk mefhumu getirdiine inanyor". Yine ayn tarihi, Moldavya'daki .gmrk sistemini'nin yine Moollar'dan iktibas edilmi olduunu zikrederken, Altnordu messeselerinin mkemmelliini aka sylemektedir77. u son senelerde yaplan arkeoloji ve tarih tetkikleriyle ortazaman Cenub- arki Avrupa tarihindeki siyas ve kltrel rolnn ehemmiyeti hergn daha iyi renilen Altnordu mparatorluu, yukanki izahattan ok iyi anlalyor ki, hukukok daha kuvvetli Yasa aleyhdarljna ramen, Semerkand'da Ulu Bey'in, bi olmazsa askeri ilerde, Cengiz kanunlarna ittiba ettiini gryoruz (W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, s. 205). 72 Buna ramen Msr'da ve Hind'de Cengizliler te'sirinin bsbtn yok olduu zannna dmemelidir. Bilhassa Memlkler'de, bu te'sir muhtelif miller dolaysile Hind'dekinden daha fazla olmutur. 73 Laszlo Rsonyi, Contribution & I'histoire des premieres cristalli-setlon d'Etat des Roumains, l'Origine des Bassaraba. Arcbivum Europan Centro Orientalis, tome I, 1935, p; 242. 74 Ferdinand Lot, Les invasions barbares, II, Paris 1937, p. 29. 75 A. Rambaud, Histoire de la Russie, 7 eme ed., 1918, p. 138-147; Alexandre Eck, Le Moyen-ge russe, Paris 1933, p. 344. 78 N. Iorga, Cinq Conferances sur le Sud-Est de l'Europe, Paris 1924, p. 45-47. 77 N. Iorga, Le Caractere commun des institutons du Sud-Est de l'Europe, Paris 1929, p: 96 - 97.

34/lslam ve Trk Hukuk Tarihi

Ummi Meseleler/36

messeseleri vstasiyle de Moskof devletinin tekilt zerinde messir olmutur. Altnordu devletini iptida bir barbar cemiyeti gibi telkki eden E. Bloche'nin nekadar aldand bu delillerle bsbtn meydana fayor. Joseph Karst'm son tetkiklerine gre, CengizHler messeselerinin uzun mddet onlarn hkimiyeti altnda kalan Cffircler'in hukuk messeseleri zerinde de ksmen dorudan doruya, ksmen Safevler vstasiyle kuvvetli izler braktm ilve edecek olursak, bu devrenin Trk amme hukuku tarihindeki mstesna ehemmiyeti bsbtn tebarz eder. XX. Ortazaman Trk messeseleri tarihinin son safhasn Osmanl devri tekil eder. Fakat zten lzumundan fazla uzayan mruztm daha uzatmamak iin, mevzumu burada kesiyorum. Osmanl messe selerini, mene'lerinden stanbul fethine kadar geirdikleri tekml safhalar hakknda vaktiyle hussi bir analitik aratrma neretmi ol duum iin, burada aym mevzuun velev hulasaten tekrarm zait bulu yorum. Anadolu Seluklu saltanatnn idri an'aneleri'ne vris olarak ilhanllar ve Memlkler mparatorluklar messeselerinin de te'sirleri altnda ok muntazam bir hkmet makinesi vcde getiren bu Trk mparatorluu, XV. asrda Avrupa'nn ilk mutlaktyeti devlet tipini orta ya koymu ve yeni zaman tarihinin siysi tekml bakmndan bir farika sn tekil eden bu rejimin Avrupa'da ilk rnei olmutur. Son zamanlarda bz Avrupa mektep kitaplarna kadar giren bu gr tarz80, mutlakyyeti devlet rejiminin ilk rneini, Paleologlar devrinde tammiyle feodal bir mhiyet alm ve merkeziyetiliini kaybetmi XIV. - XV. asr Bizans mparatorluumda aramaktan elbette daha mantkdir; ve tarih realiteye uygundur. j Ortazaman Trkleri'nin bu suretle yeni zaman Avrupa'sna mutlakyeti devlet rejiminin ilk rneini vermeleri, Trkler'de amme hukuku'nun ve siys kltr'n sratli inkiafn gstermek itibariyle ok bariz bir stnlk ifde eder. Daha protoistorik devrelerde beeriyetin k siys teekkl kadrolarn yaratmak suretiyle amme hukukunun vzn olduklar etendolaji tetkikleriyle anlalan Trkler'in, ortazaman'da.78 E. Blochet, yukarda ad geen eser, s: 217. 79 Joseph Karst, Code georgien du Rot Vakhtang VI., Strasbourg 1934. 80 M. Lheriter, L'histoire byzantine dans les manusls francais, Bulletin duComit6 International des Sociences historiques, nr. 0, 1930, p: 687; N. Iorga. Y-a-t-i-il eu meyen-go byzantin, Bulletin de la Section historiquo del 'Academie reumaine, tom. XIII, p: 9; N. Iorga, Essai de synthese de l'histoire de l'humanite, I. p. 560.

slm dini diresine girdikten sonra bile dn! slm hukukunun devlet otoritesine serbest bir faaliyet tanmayan dar ve geri nazariyelerine ramen, byle ileri bir siysi tekml derecesine ykselmelerini, hay retle karlamamak icap eder; nk, ok realist olan bu devlet kuru cular yukadanberi sraladmz delillerle anlalmtr ki, samimi mslman olmakla beraber, devletin otoritesi yni ammenin menfaati mevzuu bahsolduu zaman, slm hukukularnn hayal sistemlerine as la kymet vermemiler, ve ok eski hukuk an'anelerine gre, serbest bir legislation faaliyeti gstererek aa ortazaman'm en byk impa ratorluklarm kurmulardr. Ortazaman Trkleri'nin bu devlet kurucu luk sfatlarnn atalardan gelen bir kaabiliyet olduunu protoistorik de lillerle te'yitten sonra, szm bitirmek iin bunun ortazaman'dan bu gne kadar nasl devam ettiini de en kat' bir delil ile gstermek iste rim; bu suretle hli mz! ila izah eden genetique metod gibi mzyi hl e izah eden retrospectif metod'un da doruluu* anlalacaktr. te Trk'n devlet kuruculuk seciyesinin en byk mmessili olan Atatrk, ite onun kurduu yeni Trkiye Cumhuriyeti! Bu Byk Ydrattc'mn ve yaratt Byk Eser'in karsnda, her Trk ve her insan gibi, son suz bir sevgi ve sayg ile eilirim. '

Umml Meseleler/37

ORTAZAMAN TRK - SLM FEODALZM Bu yaz, 1938 eyllnde Zurich'de toplanan son Tarihi limler Kongresi'nde okuduum franszca muhtrann trke asldr. Ortazaman Trk-lslm Feodalizmi hakknda hazrlamakta olduum bir kitabn mukaddimesi mhiyetinde olan bn yazda, bu mesele hakknda imdiye kadar yaplm elan tetkiklerin neticeleri tenkidi bir tarzda gsterilmi, ve mevzuun nasl bir zihniyetle ve ne gibi metodolojik prensiplere gre tetkiki lazm geldii, en umumi izgileriyle anlatlmtr. Hazrladm eser, burada zah edilen umum esaslara gre yazlmakta olduundan, bu mevzu ile alkalananlar, bu kk makaleden eserimizin mahiyeti - daha dorusu, onun ne gibi metodolojik prensiplere gre hazrlanmak istendii - hakknda olduka ak bir fikir edinebilirler midindeyiz.

chem'in eserlerini bu meyanda zikredebiliriz. Bu cins aratrmalara XX. asrda da devam edilmitir ki, balca C. H. Becker'in, A. Gur-land'n, W. H. Moreland'n ve u son senelerde de Sobernheim'in, G. Demombynes'in, J. Deny'nin, Yakubowski'nin, P. Wittek'in, A. N. Poliak'n tetkiklerini hatrlatabiliriz. ite gerek bunlar, gerek oryantalistlerin ortazaman slm tarihinin muhtelif meselelerine dir nerettikleri monografiler ve umm mhiyette eserler, uzun zamandanberi, im leminde phesiz garp feodalizmine benzetme yoliyle bir slm feodalizmi'nden 'bahsedilmesini intc etmitir. Yalnz slmiyatlar deil, umumiyetle tarihiler, hukukular, komparatis'tler, slm feodalizmi'nden, bir mterife gibi bahsediyorlar: Maxime Kovalewsky, daha yarm asr evvel, riime domanial nazariyesinin Guerard'dan evvel mbeiri sayabileceimiz Fustel de Coulanges'm fikrine dayanarak, feodal sistemin yalnz Cermen lemine mahsus olmadn ve her trl istil'nm hricinde olarak teekkl edebileceini sylerken, oryantalistlerin eserlerine dayanarak, Hristiyan leminde olduu gibi slm leminde de feodal sistemin mev. cdiyetinde phe olmadm emniyetle tekrarlyordu. u son senelerde Otto Hintze, Feodalitenin Mhiyeti ve Yayl adl mukayeseli tetkikinde, feodalite hakkndaki telkkisine gre hakik feodal c