ISSN: 2158-7051 INTERNATIONAL JOURNAL OF RUSSIAN STUDIES · 2019-07-19 · ISSN: 2158-7051 ===== INTERNATIONAL JOURNAL OF RUSSIAN STUDIES ===== ISSUE NO. 8 ( 2019/2 ) BREST-LİTOVSK’TAN

ISSN: 2158-7051====================

INTERNATIONALJOURNAL OFRUSSIAN STUDIES

====================ISSUE NO. 8 ( 2019/2 )

BREST-LİTOVSK’TAN M İLL İ MÜCADELEYE KARS’TA S İYASİ VE

ASKERİ GELİŞMELER

NEBAHAT ARSLAN *

Summary

After the Treaty of Brest-Litovsk was signed by the Ottoman Empire in the First World War,developments in the Elviye-i Selâse paved the way for the liberation of the region, particularly Kars.As a result of the political and military struggle, it ended with gains for the people of the region, whofaced many difficulties in the years 1918-1920. In fact, this period is one of the best examples of thestruggle for existence.

Key Words: Kars, The Provisional National Government of the Southwestern Caucasus, Elviye-iSelase, Russia, England.

Rusya Osmanlı Devleti’nin Londra Protokolünü reddetmesiyle Osmanlı Devleti’ninBalkanlardaki barış ve güvenlikten yana olmadığını düşünüyordu. Bu yüzden de Balkanlarda kendiçıkarlarını korumak ve oradaki halkların güvenliğini sağlamak için Osmanlı Devleti’ne savaş açmayakarar verdi. Bu kararını 19 Nisan 1877’de Avrupa devletlerine bildirdi.[1] Rusya’nın OsmanlıDevleti’ne savaş açmayı istemesindeki görünür nedenler bunlar değildir. Gerçekte Rusya,Karadeniz’in kuzeyini ele geçirmek sonra da Kafkaslara, İstanbul ve Boğazlara ve Balkanlara hâkimolarak Osmanlı topraklarından Akdeniz’e inmeyi planlıyordu.[2]

Balkanlar da sorunlar baş gösterdi. Bu soruna çözüm bulmak amacıyla 23 Aralık 1876tarihinde İstanbul’da Osmanlı, Rusya, İngiltere, Fransa, Avusturya Almanya, İtalya devlettemsilcilerinin katıldığı Tersane Konferansı yapıldı.[3] Rusya konferanstan önce konferansın BalkanHıristiyanları hakkında talep edeceği ıslahatın kabul edilmemesi halinde Osmanlı Devleti’ne karşı tek

104International Journal of Russian Studies, No. 8/2 ( July 2019 )

başına hareket edeceğini bildirdi. [4] Osmanlı Devleti, konferansta yapılan teklifleri kabul etmedi.[5]

Rusya savaş çıktığı zaman Fransa, İngiltere, Almanya, İtalya, Avustralya devletlerinden tarafsızkalacaklarına dair söz aldı. Güvenliğini tehdit edecek bir durumun olmadığından emin olunca 24Nisan 1877’de Osmanlı Devletine savaş ilan etti.[6] Başlayan Osmanlı-Rus Savaşı Balkanlarla sınırlıkalmadı. Bu savaş Kafkaslar ve Tuna olmak üzere iki cephede meydana geldi. Kafkas Cephesi’ndebaşarı elde edilse de fazla dayanılamadı. 1877 Kasım ayında Ruslar Kars’ı alıp Erzurum’a yöneldi.Tuna Cephesi’nde ise Tuna’yı aşarak Plevne’yi alarak Edirne’ye kadar ilerlediler. Böylece İstanbulyolu açılmış oldu. Osmanlı Devleti’nin barış yapmaktan başka çaresi kalmadı.[7] 31 Ocak 1878’demütareke imzalandı.[8] Antlaşma ile Sırbistan, Karadağ bağımsız oldu. Bulgaristan OsmanlıDevleti’ne bağlı kaldı ama sınırları genişletildi. Batum, Kars, Ardahan, Eleşkirt Ovası ve BeyazıtRusya’ya verildi.[9] Yapılan bu antlaşmaya pek çok tepki geldi. Özellikle ilk tepkiyi İngiltere gösterdi.Çünkü İngiltere, Rusya’nın sıcak denizlere inmesini istememektedir. Bundan dolayı Osmanlı Devletiile gizli bir antlaşma imzaladı.[10] Bu antlaşmayla İngiltere Osmanlı Devleti’ne yardım etmekarşılığında Osmanlı Devleti’nden Kıbrıs’ı istedi. Osmanlı Devleti de bunu kabul etti.[11]

Almanya’nın yardımıyla Ayastefanos Antlaşması’nın Rusya, İngiltere ve Avusturya arasındayeniden görüşülmesi için 13 Haziran 1878’de başlayan müzakereler neticesinde 13 Temmuz 1878’deBerlin Antlaşması imzalandı.[12] Bu antlaşmaya göre Kars, Ardahan, Batum savaş tazminatınınkarşılığı olarak Rusya’ya bırakıldı. Karşılığında Rusya, Doğu Beyazıt’ı Osmanlı Devleti’ne geri verdive Batum’da askeri tesisler yapmamayı kabul etti.[13] Bu savaş Osmanlı Devleti’nin GüneyKafkasya’ya yerleşme umudunu ortadan kaldırdı. Rusya’nın da bu bölgeden çıkarılamayacağınıkanıtladı.[14] Elviye-i Selâse’nin Rusya’nın eline geçmesiyle birlikte burada yaşayan halklar için artıkacılı bir dönem başladı. Rusya bu topraklarda bulunan Türk halkına göç siyaseti uyguladı. 8 Şubat1879’da yapılan İstanbul Antlaşması’nın 7. maddesine göre antlaşma tarihinden itibaren bölgedeyaşayan Müslüman halk malını mülkünü satıp Osmanlı Devleti’ne göç edebilecek tam tersi Osmanlıda yaşayan Hıristiyanlarda Rusya’ya göç edebilecekti.[15] Rusya büyük bir göç hareketine girişti.Müslüman halk yerine Gayri Müslümanları yerleştirdi. Bunun haricinde de bazı düzenlemeler yaptıbu düzenlemeler: Yerli halkın mülkiyet hakkı kaldırıldı, geniş yollar açılarak cami, mescit, medresegibi mimari eserler yıkıldı, tarihi eserler yok edildi, yeni demiryolları inşa edildi.[16] Karadeniz veAkdeniz’de daha güçlü olabilmek için Rusya bu bölgelere gereğinden fazla önem vermiştir.[17]

Brest-Litovsk Bari ş Antlaşması ve Kars için Önemi

Osmanlı Devleti savaşa girip girmeme konusunda karasız kaldı fakat 2 Ağustos 1914’teAlmanya ile antlaşma imzaladı. Bu antlaşmaya göre Almanya Rusya arasında savaş çıkarsa Osmanlıtarafsızlıktan vazgeçecekti. Goben ve Breslau iki Alman gemisinin Enver Paşa’nın bilgisi dâhilin deKaradeniz’e açılıp Rus limanlarını bombalamasıyla Osmanlı Devleti savaşa girmiş oldu.[18] Ruslar, 1Kasım 1914’te saldırılara başladı. Beyazıt dâhil bazı köy ve kasabalar Ruslara geçti. 4 Kasım’daduran Rus saldırıları 7 Kasım’da yeniden başladı. Denizden Zonguldak ve Kozlu’ya saldıran Rusdonanması üç Osmanlı gemisini batırdı.[19] Kars ve Batum’u alabilmek amacıyla Rusların arkasınıçevirmek için Başkomutan Enver Paşa emrinde bulunan 189.562 kişilik orduyla SarıkamışHarekâtı’na girişti.[20] Bu cephede Rusya’nın da 160 bin kişilik bir kuvveti bulunuyordu. Bu taarruz22 Aralık 1914’ten 6 Ocak 1915’e kadar devam ettiyse de yüksek dağlar, soğuk, açlık ve tifüsnedeniyle Türk kuvvetleri 90 bin kayıp verdi. Buna rağmen Rus Cephesi’nin arkasına düşemedi veplan gerçekleşmedi.[21] 1917 yılının ilk aylarında Rusya’da sosyal ve ekonomik sıkıntıların başgöstermesi üzerine bu durum Rusya’nın iç ve dış siyasetini derinden etkiledi. 1917’de Rusya’daçıkan ihtilalin sonucunda Çar Hükümeti yıkıldı. Yerine Kerenski Hükümeti kuruldu. Yeni hükümetin


savaşa devam etmesini fırsat bilen Bolşevikler 25 Ekim (7 Kasım) 1917’de iktidarı ele geçirdi.[22]

Bolşevikler iç ve dış politikada farklı yöntemler kullandı. Rusya savaştan çekildiğini belirtti. Gizliantlaşmaları da “ Sarı Kitap” adıyla yayınlayarak barış yanlısı politika izlediğini kanıtlamak istedi.[23]

21 Kasım 1917’de temsilcilerine notalar vererek mütareke yapmak istediklerini Merkezi Devletlerebildirdi. Almanya ile 15 Aralık 1917 tarihinde mütareke yapılmasına rağmen barış şartları üzerindeanlaşılamadı.[24] 27-28 Şubat 1918’de toplantı yeniden başladı. Ruslar, Almanya’nın isteklerini kabuletti. 3 Mart 1918’de Brest- Litovsk Antlaşması imzalandı.[25] Rusya, Doğu Anadolu illerinin düzenlibir şekilde hemen boşaltılması için elinden geleni yapacaktır. Ardahan, Kars ve Batum bölgelerini dederhal boşaltacaktır. Rusya oradaki yeni duruma karışmayacaktır ve orada yeni durumun tespitini,komşu devletler ve hele Türkiye ile anlaşacak olan yerli halka bırakacaktır.[26] Anlaşma ile OsmanlıDevleti’nin Doğu sınırları çizildi. Kars, Ardahan ve Batum Ruslar tarafından boşaltılacaktı.[27]

İstanbul ve boğazlar üzerindeki Rus tehlikesi ortadan kalktı.[28] Antlaşma ile üç sancağın hududu1877-1878 Osmanlı-Rus Savaş’ından önceki hudut olacaktır.[29]

Barış imzalandıktan sonra Meclisi Ayan üyelerinden Topçu Ferik Rıza Paşa’nın öncülüğündeÇürüksulu Ahmed Paşa, Sinop Mebusu Hasan Fehmi Efendi, Bursa Mebusu Rıza ve Ahmed Beylerbir heyet oluşturarak Kars Batum ve Ardahan halkı adına saraya gidip yapılan bu barışantlaşmasından duydukları memnuniyeti dile getirdiler.[30]

Brets-Litowsk Barış antlaşmasının Kars, Ardahan ve Batum ile ilgili maddesi bu bölgedeyaşayan halk arasında da büyük bir sevince neden oldu. Bu bölgede yaşayan halk adına padişahagönderilen telgrafta şu cümleler yazılıydı: “Hükümet-i seniyyemizin ittihaz eylediği tedabir-i saibeneticesi olarak Rusya ile akdine muvaffak olduğumuz sulh şeraiti 93 muharebesi’nde tazminatı-ıharbiye mukabili olarak terk edilmiş olan Batum, Kars ve Ardahan’ın mader-i vatanla birleşmesinitemin edecek bir mahiyette bulunmasına muvaffakiyet hâsıl eylemesinden dolayı mahal-i maruzanamına arz-ı şükran ve tebrikat eyleriz”.[31]

Padişah 15 Ağustos 1918’de Elviye-i Selâse halkına hitaben bir bildiri yayınlayarak sözkonusu yerlerin tekrar Osmanlı Devleti’ne katıldığını ilan etti.[32] Bu katılım halk oylamasından sonragerçekleşti. Bu Osmanlı Devleti açısından olumlu bir durumdur. Çünkü Elviye-i Selâse geri alınarakülkedeki toprak bütünlüğü tekrar sağlandı. Bu antlaşma yıllar sonra sağlanmış bir başarıdır.Antlaşmaya hemen tepkiler meydana geldi. Bu tepkilerden bir tanesini bazı Alman bürokratlargösterdi. Lenin de bu antlaşmaya tepki gösterdi.[33] Rusya’da Çarlık yönetimi yıkıldıktan sonramerkezi Tiflis olmak üzere kurulan Maverayı Kafkas Komiserliği Brest Litovsk’da yapılan barışantlaşmasını tanımadığını bildirdi. 1914 sınırlarının kabul edilmesini istiyordu. Osmanlı Devleti bukomiserlikle yakından ilişki kurmak için Trabzon’da bir konferans düzenledi. Konferansa katılanMaverayı Kafkas heyeti Brest-Litovsk’u asla kabul etmeyeceğini belirtti. Yapılan görüşmelerden birnetice alınmadan 14 Nisan 1918’de Trabzon Konferansı sona erdi. Bu konferansta Ermeni veGürcüler bir gün öncesinde Osmanlı Devletine savaş ilan etmişti. Bu durum Batum Konferans’ındaalınan kararlarla düzeltildi.[34] Rus kıtaları Brest-Litovsk barışı imzalamadan Kars ve Ardahanbölgelerinden çekilmeye başladı. Ruslardan kalan boşluğu silahlanmış Ermeni ve Gürcü birliklerialdı. Antlaşmaya aykırı olan bu davranışı Brest-Litovsk’taki Türk heyeti Sovyet nezdinde protestoetti.[35] Brest-Litovsk’u kabul etmeyen Ermeniler katliam hareketlerine başladı. Düzenli bir şekildeçekileceğini taahhüt eden Rusya, Ermenilerin bu hareketlerine karşı sessiz kaldı.[36]

Ermeniler 1918 Martın ilk haftasından Nisan ayının sonuna kadar 55 günde Sarıkamış veKağızman kazalarıyla Kars şehrini yakarak, bu kazalarla Şüregel ve Zarşat bölgelerinde demiryolu ileşose boylarındaki silahsız köyleri top ve makineli tüfeklerle basıp 20.000 den fazla Türk’ü çolukçocuk yaşlı demeden katliam yapıp şehit ettiler.[37]

Ermenilerin Brest-Litovsk Antlaşması’na aykırı hareket etmeleri üzerine Enver Paşa


Ruslardan Boşalan yere yeni bir düşmanın gelmesini engellemek için Osmanlı heyetinden işgalaltında bulunan Doğu Anadolu’nun boşaltılması için girişimlerde bulunmasını istedi.[38]

12 Şubat 1918’de doğu eyaletlerinin Türk askeri tarafından kurtarılması hareketine girişildi.3. Ordu Kumandanı Vehip Paşa ve Albay Kazım Karabekir’in öncülüğünde Türk askerleri Ermenimukavemetini kırarak hızlıca doğuya doğru ilerlemeye başladı. 13 Şubat 1918’de Erzincan, 12 Mart1918’de Erzurum düşman istilasından kurtarıldı. 24 Mart 1918’de 1914 Türk-Rus sınırınaulaştılar.[39] 5 Nisan’da Sarıkamış, 7 Nisan’da Van, 14 Nisan’da Batum 25 Nisan’da Kars elegeçirildi. Kars’tan çekilen Ermeniler yaklaşık 10.000 civarındadır. Ermeniler çekildikleri bölgedeyangın çıkararak pek çok Müslüman’ın ölmesine sebep oldular.[40]

Mondros Mütarekesi’nin Kars’ta Uugulanı şı

Harbin üçüncü yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun mali durumu bozuldu, üretim azaldı, insankaynaklarıysa verilen büyük kayıplar nedeniyle ordunun ihtiyaçlarına yetmez bir hale geldi.Ulaştırma işlerinin yetersizliği de ordunun beslenmesini zorlaştırdı. Yaşanan bu kötü durum halkarasında harp karşıtı görüşlerin yayılmasına neden oldu.[41] Bulgaristan’ın mütareke imzalayarakçekilmesinden sonra Trakya Cephesi açık bir tehdit haline geldi. İtilaf Devletleri, Doğu Trakya,Boğazlar ve İstanbul’u kolayca ele geçirebilirdi.[42] Bütün bu durumlar Osmanlı Devleti’nin mütarekeistemesine neden oldu.

Beş oturumdan oluşan görüşmelerin son oturumunda 30 Ekim 1918’de 25 maddeden oluşanMondros Mütarekesi imzalandı.[43] Ahmet İzzet Paşa mütarekeden önce 21 Ekim 1918’de ŞarkOrduları Grup Komutanlığı’na şu emirleri verdi:

“1. Şark Orduları Grubu, Başmenzil müfettişliği ve 1. Kafkas Kolordusu Karargâhlarınınlağvedilerek, Karargâh heyetlerinin İstanbul’a dönmeleri,

2. 6. ve 9. Orduların doğrudan doğruya Umumi Karargâha bağlandıkları;3. İran’daki Sakız bölgesindeki Mürettep Süvari Tugayı’nın 6. Ordu emrine verildiği;4. 10. Kafkas, 5. Kafkas ve 36. Tümenler ile 15. Piyade Tümeninin İstanbul’a

taşınmalarından sonra 3, 9, 11.Kafkas ve 12. Tümenlerinin 9. Ordu emrine kalacakları;5. 9. Ordunun İstanbul’a taşınacak tümenlerinin Batum’a nakilleri için Kafkas Hükümetleri

ile temasa geçilmesine;6. 9. Ordunun İran’ı ve yine Brest-Litovsk muahedesi ile Osmanlı Hükümeti’ne ilhak

edilmemiş, bütün toprakların boşaltılması;7. 9. Ordunun vazifesinin; Nazlıçay’ın İran hududunu kestiği noktadan Karadeniz’e kadar

uzanan hududun emniyetini sağlamak, olduğu bildirilmiştir.” [44]

Ahmet İzzet Paşa bu emirleri Elviye-i Selâse’yi kurtarabilmek için Kafkasya’daki bubölgeleri boşaltma kararı aldı.[45] Mütareke görüşmelerinde Kafkas Bölgesi’nin boşaltılmasıistendiğinde Osmanlı Heyeti boşaltılma işinin başladığını fakat Kars, Ardahan ve Batum’unmilletlerarası bir antlaşma ile Osmanlılara bırakıldığını söyleyerek mütarekenin 11. maddesini buyerler Osmanlıda kalacakmış gibi düzenletti.[46] Brest- Litovsk Antlaşması ile yaşanan sevinçMondros Mütarekesi’nin imzalanmasıyla yerini hüzne ve büyük bir belirsizliğe bıraktı.

Mütarekenin 11. maddesine göre İtilaf Devletleri Kars, Ardahan ve Batum’un boşaltılmasınıistedi.[47] Harbiye Nezareti 4 Aralık’ta Sadaret’e gönderdiği yazıda birliklerin kışı çekilmesidurumunda birçok sorunla karşılaşacağını çekilmenin ilkbaharda yapılmasını teklif etti. Bu teklifİngilizler tarafından reddedildi. Bunun üzerine 9. Ordu’ya 9 Aralık 1918’de Elviye-i Selâse’yiboşaltma emri verildi.[48] Dokuzuncu Ordu Komutanı Yakup Şevki Paşa, boşaltılan yerlerde mahalliŞûra Hükümetlerinin kurulmasına yardımcı ve öncü oldu.[49] Bölgeyi boşaltma konusunda yavaş


davranan Yakup Şevki Paşa, 7 Ocak 1919’da İngiliz Generali Walker ile Kars İstasyonunda birgörüşme yaptı. 25 Ocağa kadar üç sancağın tamamen boşaltılacağını söyledi.[50] Birlikler kışın büyükzorluklarla 1877 hududunun gerisine çekildi. 31 Ocak 1919’da üç sancak tamamıyla boşaltıldı. 9.Ordu Ocak sonuna kadar dört bin ton hububat ile bin ton çeşitli yiyeceği sınır gerisine çekmektebaşarılı oldu. Dört bin ton yiyecek yerlerinde kaldı.[51] Türk kuvvetlerinin bölgeden çekilmesi üzerineüç sancak İngilizler tarafından işgal edildi. Ve İngilizler bölgeyi daha sonra Ermeni ve Gürcülerebıraktı.[52]

Kars’ta Milli Te şkilatlanma

1. Kars İslam Şurasının Kurulu şu

Mondros Mütarekesi’nin ağır şartları altında ezilecek olan halk bu duruma tepkisiz kalmakistemedi. Bu yüzden de halk milli teşkilatlandırmalara yönelmiştir. Kafkasya Türkleri, Ermeni veGürcülere karşı hukuklarını korumak için yerel mahiyette teşkilatlar meydana getirdi. Ahıska ve ArasŞûraları bu şekilde ortaya çıktı.[53] Bu gelişmeler ışığında 5 Kasım 1918 tarihinde Piroğlu FahrettinBey, Borçalı Kepenkçi Emin Ağa, Kağızmanlı Ali Rıza, Sarı Haliloğlu Muhlis, Mamiloğlu Tevhüddin,Ordu Kumandanı Harputlu ve Yakup Şevki Paşa ile Mutasarrıf Hilmi Bey tarafından merkezi Karsolmak üzere “Kars İslam Şûrası” kuruldu.[54] Böylece Yeni Türkiye’de ilk mücadele cephesi deKars’ta kurulmuş oldu.[55]

14 Kasım 1918 Perşembe günü yapılan kongrede 8 kişilik bir heyetle “Milli İslâm ŞûrasıMerkezi Umumi” adıyla bir hükümetin kurulmasına Ardahan, Kağızman, Oltu Sancaklarıyla,Ahıska, Batum ve Artvin şehirleriyle ilçelerinde şubeler açılmasına karar verildi.[56] Kars MilliŞûrası’nın ilk Reisi Kepenekçi Emin Ağa ve yardımcısı Piroğlu Fahrettin Bey’dir.[57]

2. Kars Milli Ş ura Hükümeti

Ordubad, Nahçıvan, Kamerli, Sürmeli, Serdarabad, Doğu Süregel, Ahılkelek, Ahıska, Kars,Ardahan, Batum sancak ve kazalarından 60 halk temsilcisinin katıldığı II. Kars Kongresi 30 Kasım1918 de toplandı.[58] Üç gün süren kongrenin sonuna doğru 10 Delegenin de katılımıyla kongreyetoplam 70 Delege katılmış oldu.[59] Bu kongrenin kararları ise:

“1. Kars Milli İ slâm Şûrası Hükümeti kurulmuş.2. Bu hükümetin reisliğine Fahri Alay Kumandanlığı sıfatı da üzerinde kalmak şartı ile

Cihangiroğlu İbrahim Bey, yardımcılığına da Kepenkçi Emin Ağa seçilmiş.3. Merkezi Kars olarak kabul edilen Milli Şura Hükümetine, Ekim 1918 de kurulan Ahıska

Hükümeti Muvakkatası ile Kasım 1918 de merkezi Iğdır olan Aras Türk Hükümeti ve Batum MilliŞurası katılmışlardır. Böylece Batum’dan Ordubad’a; Ağrı Dağı’ndan Azgur’a kadar ki bölgeninve halkının birliği sağlanmıştır.

4. Daha önce kurulmuş olan 8 kişilik “Muvakkat Heyet”in üye sayısı 12’ye yükselmiştir.5. Çekilen Türk ordusu idareyi müttefikler adına İngiliz Heyetine bırakırken elinde bulunan

silah ve cephaneyi çeşitli yollarla Milli Şura’ya terk ediyordu. Bu silâh ve cephanenin teslimalınarak ilgili kişiler ile halka dağıtılmasına, ayrıca Milli Şura Hükümetine aid 8.000 kişilik birkuvvet kurulmasına karar verilmiştir. Geri çekilen Türk ordusu tarafından her bakımdandesteklenen bu askeri kuvvetler, Aras boylarında Ermenilere; Kür boyu ve Acara taraflarında daGürcülere karşı savaşacaklardı. Çünkü onlar savaşmak için and içmişlerdi.


6. Kongrede; Milli Şura Hükümeti tarafından her ne olursa olsun Osmanlı Devleti’ne veİslam Halifeliği’ne bağlı kalınarak, Türk bayrağının kullanılmasına adalet ve idari işlerin OsmanlıDevleti kanunlarına göre yürütülmesine karar verildi.

7. Son olarak Oltu, Ardahan, Kağızman ve Nahçivan’da beşer kişilik Milli Şûralarınkurulmasına kararlaştırıldı.” [60]

Kurulmuş olan bu Şûra ile Kafkas halklarını bilinçlendirecek, birlik ve beraberlik çatısıaltında Ermeni-Gürcülere karşı konulacaktır. Şûra Batum’dan Nahçıvan’a değin uzanmaktadır.[61]

Kurulmuş olan Şûranın Hükümet Reisi Cihangiroğu İbrahim Bey yardımcısı Kepenekçi Emin Ağaolup 12 üye[62] ise şunlardır: ”Karslı Cihangiroğlu Hasanhan Bey, Sarıkamışlı Piroğlu FahrettinBey, Çıldırlı Dr. Esat Bey, Akbabalı Hacı Abbasoğlu Kelbayı Mehmet Bey, Karaçantalı HacıoğluAhmet Bey, Gümürülü Hacıoğlu Yusuf Bey, Borçalılı Kepenekçi Emin Ağa, Kağızmanlı Ali RızaBey, Digorlu Camadanlı Malcut Ağa Oğlu Hasanoğlu”.[63]

3. I. Ardahan Kongresi (3-5 Ocak 1919)

Ardahan Kongresi 3-5 Ocak 1919 de 3. Tümen Komutanı Halit Bey’in başkanlığın datoplandı. Kongrede alınan kararlar şöyledir:

“1. Devletimize İngilizlerin dikte ettirdiği Mondros Mütarekesi şartlarını, türlü engel vebahanelerle uygulatmamak.

2. Eldeki silahları teslim etmek şöyle dursun düşmanlarla çarpışarak yeniden silahlanmakiçin her çareye başvurmak.

3. Yeni kurtulmuş olan Ahıska ve Elviye-i Selâse’yi kapsayan topraklarımızda birlikte,boğazları açılan limanlarla önemli demir yolu istasyonlarıyla işgal edilen anavatanı da kurtarmakiçin geniş ölçüde örgütlenip zafere ulaşıncaya kadar yılmadan birlikte ve feregatle çalışmak.

4. Derhal Milli İslam Şûrası bölgeleri temsilcileriyle Ardahan’da yeni bir kongreyapmak.”[64]

Alınan kararlar Elviye-i Selâse’nin ve vatanın kurtuluşuna yönelik oldu.

4. II. Ardahan Kongresi

II. Ardahan Kongresi 7-9 Ocak 1919’de toplandı. Alınan kararlar şunlardır:“1. Kars şehri merkez olmak üzere bütün Milli Şuralar temsilcileri seçip göndererek

Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkata-i Milliyesi’ni kurmak üzere Kars’ta büyük bir kongreyapmak.

2. İngilizlerin sürekli ısrar ve İstanbul’un baskıları yüzünden son birliklerini de ErzurumVilayeti hudutları içine çekmekte olan 9. Ordumuzdan silah ve malzeme alarak, yerli halkımızdangönüllü toplayarak ordumuzdan gönüllü olarak aramızda kalan çavuş, onbaşı ve talimli erlerle 3.Tümenden ayrılacak subaylarımızın yönetiminde Ermenilerle Gürcüleri memlekete sokmayacakgüçte bir ordu kurarak bunları bir elden yönetmek.

3. Trabzon’da “İstikbal” ve “ikbal” adıyla çıkmakta olan Batum’da “Sada-i MilletErzurum’da “Albayrak” adları ile çıkacak gazetelerle milli mücadele yolunda içeridekileriuyarmak dışarıdakilere de türlü yayın ve resmi belgelerle milli hakların tanıtmak.

4. Hiçbir şekilde eldeki silâhlarımızı İngiliz ve ortaklarına teslim etmemek, 1914 hudutlarıgerisinde çekilecek olan 3. Fırka ile bunun Komutanı Halit Bey’in Elviye-i Selâse’ye yardım veyönetim ve rehberliği devam ettirmektir.”[65]


Bu kongrede de alınan kararlar daha önceki kararların genişletilmiş şeklidir.

5. Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkata-i Milliyesi

Kongrelerin devamı olarak 17 Ocak 1919’da “III. Kars Kongresi” düzenlendi. 131 delegekatıldı. Kongrenin yaptığı en önemli faaliyet Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkata-iMilliyesi’nin kurulması oldu.[66] 18 maddelik Anayasa kabul edildi. Anavatandan ayrılmamayı amaçedinmiş olan Hükümetin Reisliğine Cihangiroğlu İbrahim Bey getirildi. Parlamento başkanlığınaDoktor Fuat Bey getirildi.[67]

Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti idari teşkilatlanmalarını tamamladıktan sonra ilk iş olarak 18maddelik bir Anayasa çıkarttı. Anayasa maddeleri ise şöyledir:

“1. Hükümet Cenub-i Garbi Kafkas namını taşıyacak.2. Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti hududunu, Batum’dan Nahcivan’a kadar çizmiş ve

hududunu sulhün neticesine kadar muhafazasını bilfiil deruhte edilmiştir.3. Hükümet’in bayrağı üç renk (beyaz, yeşil, kara dilimli gibi 3 ayrı taslaklı zemin üzerine)

Türk Devleti’nin ay yıldızı havi bayrağını kabul etmiştir.4. Cenub-i Garbi Kafkas hudutları dahilinde resmi dil Türkçe, muamelat-ı resmiye ve

gayr-i resmi tedrisat ve muhaberat Türkçe olacaktır.5. Meclis-i Mebusan’ın intihabı; On bin nüfustan bir mebus seçilecek, 18 yaşını ikmal eden

her vatandaş intihaba iştirak edecektir.6. Her vilayet ve kasabada Şura-yı Milli Şubeleri açılacak, bunların faaliyetleri için her

türlü müzaharet edilecektir.7. Türk millet ve hükümlerini rencide edici her türlü vaziyet-i muameleden içtinap, kati

surette edilecektir.8. Umum askeri şube ve teşkilatlar Türk Devleti’nin kabul ettiği usul dairesinde tatbik

edilecek. Türk devletiyle irtibatı yemin için daimi bir heyet Türkiye’de bulunacaktır.9. Mülkiye Teşkilatları sekizinci maddede zikredilen husus aynen tatbik edilecektir.10. Komşu hükümetler ile daima dost ve iyi geçinmeyi Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti

düstur addedecek, Meclis-i Mebusan intihabından sonra bu husus hakkında bir kanunçıkarılacaktır.

11. Avrupa hükümetleri Vilayet-i Seniyyeyi Türkiye’den alıp, ahir bir hükümete vermekararını verirlerse, Hükümetimiz Türkiye’den ayrılmamayı katiyen kabul etmiştir.

12.Ekalliyetlerin hukukları aynen muhafaza edilecektir.13.Müslümanlar arasında olan dini ayrılıklara hürmet edilecek ve dini ayinlerin ileride

birleşmesi için çalışılacaktır.14. İntihaplar nametsiz, demokrat ve bitaraf, Türk’ün şan ve şerefine yakışacak surette

yapılmasına azami surette dikkat edilecektir.15. Valiler ve Kumandanların tayin ve azilleri meclisin kararı ile olacaktır.16. Milli Şura Hükümeti Meclis-i Mebusan İntihabından sonra bazı kanun maddelerinin

tebdiline selahiyettar olacaktır.17. Mebusların yaşları 25’den eksik olmayacaktır.18. Bu kanunun icrasına Milli Şura Reisi Cihangirzade İbrahim Bey memur edilmiştir.” [68]

Böylece Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkat-i Milliyesi kuruldu. Anadolu’da kurulanilk Cumhuriyet olan hükümet ilan ettiği anayasa ile varlığını resmileştirdi. Hükümet bölgenin Türkyurdu olduğunu, Türklerin çoğunlukta yaşadığını her türlü işgale karşı olduklarını her daimbelirttiler.[69] Bütün çalışmalarının temelinde bunlar yatmaktadır.


1 Mart 1919’da halkın seçimiyle oluşturulan meclis çalışmalarına başladı. Cenub-i GarbiKafkas Hükümeti Muvakkata-i Milliyesi adı 25 Mart 1919’da Cenub-i Garbi Kafkas HükümetiCumhuriyeti adını aldı.[70]

10 Mart 1919’da Kafkasya’ya tayin edilen General Thomson’un gelmesiyle Hükümetinaleyhine gelişmeler oldu. Hükümetin propagandalarının tehlikesini İstanbul’daki genel karargâhabildirdi ve Kars’taki İngiliz garnizonun takviyesini istedi.[71]

12 Nisan 1919’da Parlamentoyu basan İngilizler Cumhurbaşkanı ve Parlamento üyesinden 8kişiyi tutuklayarak Malta’ya sürgün etti. Kars’ın idaresi geçici olarak Ermenilere bırakıldı.[72]

Milli Mücadele’de Kars’ta Geli şmeler

Erzurum Kongresi toplanmadan önce Elviye-i Selase temsilcileri bir heyet oluşturup MustafaKemal Paşa’ya müracaat ederek kongreye katılmak istediklerini belirttiler. Mustafa Kemal Paşayapılan bu teşkilatlanma çalışmasına “Sizin Mücadeleniz bizim mücadelemizdir” sözleriyle destekverdi.[73] Erzurum kongresinde alınan kararlardan özellikle vatanın bir bütün olduğu işgaledilemeyeceği maddesi Elviye-i Sselasede yaşayan halk üzerinde büyük bir sevinç yarattı. Aynıkararın Sivas Kongresinde de alınması işgalden beri verilen mücadeleyi boşa çıkartmamış oldu.[74]

1919 Aralık ve 1920 Ocak il Şubat aylarında Ermeniler yaptıkları zulüm ve işkencehareketlerini arttırdı. Ermeniler Kafkasya bölgesinde asayiş bozmak için her türlü çareyebaşvurdular.[75] Bu zulüm hareketlerinin durdurulması için 15.Kolordu Komutanı Kazım KarabekirPaşa 22 Martta Ermenilere bir nota gönderdi.[76] Doğuda Ermeni saldırıları tehlikeli ve tahammüledilmez bir hal alınca TBMM taarruza karar verdi. 9 Haziran 1920’de kısmi seferberlik ilan edildi.[77]

15. Kolordu Komutanlığı “Doğu Cephesi Komutanlığı’na çevrilerek yetkisi arttırıldı. Bölgedekibütün kuvvetleri onun emrine verdi.[78] 14 Haziran’da Sovyet Hariciye Komiseri Çiçerin’inAnkara’ya gönderdiği mektuptan dolayı taarruz hareketinin ilişkileri bozacağı ihtimali üzerine taarruzertelendi. Bekir Sami Bey Sovyetler Birliği ile yaptığı görüşmesinden Çiçerin Kars, Ardahan veBatum’un Ermenilere verilmesini istedi. Bu istekler kabul edilmedi.[79]

Sevr Antlaşmasından sonra Ermeniler Doğu Anadolu’da hareketlerine hız verdiler. 12Ağustos 1920’de Oltu bölgesinde bazı köyler işgal edildi ve bir köyü de yakıldı. 20 Ağustos da birErmeni birliği Türk kuvvetlerine saldırdı. Eylül başlarında, Ermeni uçağı Türk mevzilerini bombaladı.13 Eylül de Ermeniler, Doğu Beyazıt’ın Kuzeyindeki Türk kuvvetlere saldırmaktan çekinmediler.[80]

Yaşanan bu saldırılar sonucunda Mustafa Kemal Paşa, Kazım Karabekir Paşa’ya gönderdiğişifreli telgrafta 20 Eylül tarihinde harekâta izin verildiğini ve harekâtın, Kağızman-Novoselim-Merdenik hattına kadar genişletilmesini emretti.[81] Bu emirden sonra Kazım Karabekir Paşa, vakitkaybetmeden harekât hazırlıklarına başladı. Bu hazırlıkların tamamlanmasıyla birlikte Doğu CephesiKomutanlığı 27 Eylül de harekâta geçileceğini, 23 Eylül de Genelkurmay Başkanlığına bildirdi.[82]

Ancak bazı durumlardan ötürü istenilen tarihte taarruz gerçekleştirilemedi çünkü 24 Eylül deErmeniler Bardız cephesinden baskın tarzı bir hareketle Türk topraklarına girdi. Bunun üzerine Türkkuvvetleri de 28 Eylül sabahı sınırı geçerek ilerlediler, 29 Eylül de Sarıkamış’ı, 30 Eylül deMerdenek’i geri aldılar. Fakat Türk Ordusu 28 Ekim 1920 tarihine kadar Sarıkamış-Laloğlu hattındakalmayı lüzumlu gördü.[83] 28 Ekim’de Kazım Paşa önderliğinde yeniden başlayan taarruz sonucundaTürk ordusu 30 Ekim’de Kars’ı aldı.[84] Kars’ın alınması Kurtuluş Savaşı’nın ilk başarısıdır. Bu başarıüzerine Gümrü’ye doğru harekâtın sürdürülmesi istendi. 3 Kasım’da Gümrü harekâtına başlandı.[85] 5Kasım 1920’de Ermeniler Gürcistan’a başvurarak Kars’ı kaybettiklerini ve Gümrü’yü de eldençıkarmakta olduklarını bildirerek Türk Harekâtının durdurulması için arabuluculuk yapmasınıistediler. Fakat olumlu cevap alamadılar. 3 Kasım’da hazırlanmış olan mütareke teklifini 6 Kasım’da


Kazım Karabekir Paşa’ya ulaştırdılar.[86]

Gümrü’yü vermeleri karşılığında mütareke yapılacağının belirtilmesi üzerine ErmenilerGümrü’yü vereceklerini bildirdi. Görüşmelerde mütareke hükümlerinin kabul etmeyen Ermenilertekrar köylere saldırdı. Bunun üzerine 12 Kasım’da yeniden Ermeniler üzerine bir harekâtyapılmasına karar verildi. Türk taarruzu karşısında tutunamayan Ermeniler 17 Kasım 1920’demütareke hükümlerini kabul ettiklerini bildirdi.[87]

22 Kasım 1920’de Ermeni Delegeleri Gümrü’ye geldi. 26 Kasım’da başlayan müzakerelersonucu 2/3 Aralık 1920’de Gümrü Barış Antlaşmasını imzaladı.[88] TBMM Hükümeti’nin imzaladığıilk antlaşma olması ve Misak-ı Milli’nin doğu sınırlarını kısmen belirlemesi açısından önemlidir.[89]

Bu antlaşmaya göre Sevr antlaşmasıyla Ermenilere bırakılan doğu illeri ve 1878 Berlin AntlaşmasıylaRusya’ya bırakılan Kars ve çevresi Türkiye’ye bırakıldı.[90] Gümrü Antlaşmasıyla Ermeni sorunu daortadan kalkmış oldu.[91]

1920 Ekim ayında Sovyet Rusya Ankara’ya elçi gönderdi ve Ankara Hükümeti de 14 Aralık1920’de Ali Fuat (Cebesoy) Paşa başkanlığında Türk heyeti Moskova’ya yollandı. Görüşmelersonucunda 16 Mart 1921 tarihinde Moskova Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmayla Sovyetler SevrAntlaşmasını geçersiz saydı. Misak-ı Milli’yi tanıdı. Kars, Ardahan, Artvin’i Türkiye’ye; BatumGürcistan’a, Nahçıvan’ı Azerbaycan’a bırakıyordu. Bu antlaşmayla Türk- Rus sınırı çizilmiş oldu.[92]

Sovyet Rusya bu antlaşma ile Kafkasya’daki durumunu güçlendirdiği içini buradaki kuvvetlerinibatıya kaydırma imkânı elde etti.[93]

Moskova antlaşması yapılırken Sovyet Rusya Kafkasya milletlerinin de konferansakatılmasını istedi. Türk Hükümeti bu konferansın sadece Rusya ile yapılmasını diğer Kafkasmilletleriyle sorunların başka bir konferanslar çözülmesini istedi. Moskova Antlaşmasının 16.maddesine göre antlaşmanın en kısa zamanda Kars’ta onaylanması istenmekteydi. Bundan dolayı 26Eylül 1921-13 Ekim 1921 tarihleri arasında Kars’ta bir konferans düzenlendi.[94] Konferansa KafkasCumhuriyetlerinden Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan katıldı. 13 Ekim 1921’de imzalanan KarsAntlaşması Moskova antlaşmasının aynısıdır. Önceden var olan sorunlar çözüldü. Müzakerelernormal geçti. Gürcistan ve Ermenistan bir hudut talebinde bulunmadı.[95]

Kars Antlaşması Doğu Cephesi’nde güvenliğin sağlanması bakımından son aşamayı teşkil etti.Doğu sınırında süren savaş diplomatik pazarlık alanına dönüştü. Elviye-i Selâse Misak-ı Milli ilkeleridâhilinde sınırlarımız içine alındı. Gümrü Antlaşmasıyla tespit edilen Türk-Ermenistan sınırı KarsAntlaşmasıyla da onaylandı.[95]

Sonuç

1877-78 Osmanlı-Rus Harbi sonucunda yapılan antlaşmayla Kars Rusya’ya geçti. Buradayaşayan pek çok aile başka yerlere göç etmek zorunda kaldı. Birinci dünya savaşında Rusya’daihtilalin patlak vermesiyle Rusya’daki yeni yönetim 3 Mart 1918’te Brest Litovsk Barış Antlaşmasınıimzalayarak savaştan çekildi. Bu antlaşmaya göre Kars’ta bulunan Rus birlikleri düzenli bir şekildeçekilmeye başladı. Bu antlaşmayı Ermeni ve Gürcüler kabul etmedi. Çünkü onların bölge üzerindedevlet kurma amaçları vardı. Kars’ın anavatana katılması İstanbul ve Kars başta olmak üzere pekçok yerde büyük sevinçlerle karşılandı. Bu sevinç Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasıyla birlikteyerini belirsizliğe, endişeye bıraktı. Mütareke gereğince bölgede bulunan ordu birlikleri çekilmeyebaşladı. Karsta bulunan 9. Ordu Komutanı Yakup Şevki Paşa’nın da yardımlarıyla birlikte bölge ilerigelenleri bir araya gelerek milli teşkilatların kurulmasına öncülük etti. Bu teşkilatlar bölgede Türksayısının fazla olduğunu bölgenin Türk olduğunu, işgallerin haksız ve kabul edilemez olduğunusavundu. Bu amaçla Kars merkez olmak üzere Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti kuruldu. Hükümetin


resmi dili Türkçe idi. 18 maddelik bir anayasa kabul edildi. Hükümetin çalışmalarının temel noktasınıanavatandan kopmama amacı oluşturuyordu. Fakat hükümet çok fazla çalışamadan parlamentobinası İngilizler tarafından basıldı ve bazı üyeleri Malta’ya sürgüne gönderildi. Sonra İngilizlerbölgede idareyi geçici olarak Ermenilere bıraktı. Bundan sonra Ermeniler bölgede geniş çaplı ve hergün artan işkence zulüm ve katliam hareketine giriştiler. Anadolu da ise Erzurum ve Sivas Kongreleriyapıldı. Kars’tan da bu kongrelere üyeler katıldı. Kongrelerin vatanı bölünmezliğiyle ilgili aldıklarıkararlar bölge halkı üzerinde mutluluğa neden oldu. Daha sonra Kazım Karabekir Paşa’nınöncülüğünde bölgede artan Ermeni zulümlerine karşı doğu harekâtına girişildi. Kısa bir süre bölgeErmenilerden temizlendi. Ermenilerle yapılan Gümrü Antlaşmasıyla Kars yeniden anavatana dâhiledildi. İşgal hareketleri sona erdi. Kars antlaşması ile de Gümrü Antlaşmasının maddeleri onaylandı.Ermenilerle bugünkü sınır hattı çizilmiş oldu.

[1]Rıfat UÇAROL, Siyasi Tarih ( 1789-2017 ), İstanbul 2015, s.402.

[2]Nedim İPEK, “II. Abdülhamit Dönemi Siyasi Olayları ( Osmanlı Rus Savaşı)”, TürklerAnsiklopedisi, Sayı:13, yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002,s.18.

[3]Enver Ziya KARAL, Osmanlı Tarihi CVIII, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1983, s.28.

[4]KARAL, Osmanlı Tarihi CVIII, s.35.

[5]KARAL, Osmanlı Tarihi CVIII, s.31-32

[6]A. Ender GÖKDEMİR, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara1998, s.2-3.; UÇAROL , Siyasi Tarih (1789-2014), s.403.; Osmanlı Tarihi El Kitabı, Edit. TufanGÜNDÜZ, Ankara 2013, s.518.

[7]Mustafa TANRIVERDİ, “1877-1878 Osmanlı – Rus Savaşı Sonrası Kafkasya’dan Anadolu’yaGöç Hareketi ”,II. Uluslararası Kafkasya Tarih Sempozyumu (15-17 Ekim 2008), KafkasÜniversitesi, Kars 2009, s.531,; GÖKDEMİR, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, s.5.

[8]50.Kurtuluş Yılında Kars ( 30 Ekim 1920-30 Ekim 1970 ), Kars Turizm ve Tanıtma Derneği YayınıNo:7,s.1.

[9]Mustafa SARI, “ Batum’un Rusya’nın İdaresinde Askeri Üs Haline Gelmesi ( 1876-1886 ), II.Uluslararası Kafkasya Tarih Sempozyumu ( 15-17 Ekim 2008),Kafkas Üniversitesi, Kars 2009,s.176.

[10]GÖKDEMİR, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, s.7-8.

[11]GÖKDEMİR, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, s.8.; KARAL, Osmanlı Tarihi CVIII, S.71-72-73.;Süleyman KOCABAŞ, İngiliz Tuzağı, İstanbul 2003,s.131.

[12]Betül ASLAN, “ İşgalden Kurtuluşa Azerbaycan Türklerinin Kars Bölgesinde Yardım


Faaliyetleri”, II. Uluslararası Kafkasya Tarih Sempozyumu ( 15-17 Ekim 2008) Kafkas Üniversitesi,Kars 2009, s.335.; SARI, “ Batum’un Rusya’nın İdaresinde Askeri Üs Haline Gelmesi ( 1876-1886),s.177.

[13]KARAL, Osmanlı Tarihi CVIII, s.74-79.; Akdes Nimet KURAT, Türkiye ve Rusya (XVIII. YüzyılSonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk- Rus İlişkileri), Ankara,1970,s.89.

[14]Julide AKYÜZ, “ 19.Yüzyılda Osmanlı- Gürcü İli şkilerine Bakış” II. Uluslararası KafkasyaTarih Sempozyumu ( 15-17 Ekim 2008), Kafkas Üniversitesi, Kars 2009, s.418.

[15]Candan BADEM, Çarlık Rusya’sı Yönetiminde Kars Vilayeti, İstanbul 2010,s.103.

[16]Mahir AYDIN, “ Elviye-i Selâse”, İslam Ansiklopedisi, C11, Türk Diyanet Vakfı Yayınları,İstanbul 1995, s.68.; GÖKDEMİR, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, s.10.

[17]Serdar SAKİN, “ Türk – Rus İli şkileri Çerçevesinde Rusya’nın Kars ve Sarıkamış YöresindekiAskeri Faaliyetleri ( 1880-1908), Uluslararası Kafkasya Tarih Sempozyumu ( 15- 17 Ekim 2008),Kafkas Üniversitesi, Kars 2009, s.37.

[18]Ünsal YAVUZ, Atatürk İmparatorluktan Milli Devlete, Ankara 1999, s.32-33-34.

[19]Yücel ÖZKAYA, “ 1914-1918 Yılları Arasında Birinci Dünya Savaşı”, Milli MücadeleTarihi(Makaleler), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2002, s.15.; Enver Ziya KARAL, OsmanlıTarihi CIX, Ankara 1996, s.416.

[20]UÇAROL, Siyasi Tarih ( 1789-2014) İstanbul 2015, s.628.

[21]Fahir ARMAOĞLU, 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi( CI-II: 1914-1995), s.112.

[22]Selçuk URAL, Mondros Mütarekesi ve Doğu Vilayetleri, İstanbul 2008, s.99.

[23]URAL, Mondros Mütarekesi ve Doğu Vilayetleri, s.99.; GÖKDEMİR, Cenub-i Garbi KafkasHükümeti, s.15.; E.E.ADAMOF, Sosyal Devlet Arşivi Gizli Belgelerinde Anadolu’nun TaksimiPlanı, (çev. Babaeski Hüseyin Rahmi)İstanbul 1926, s.140.

[24]Mustafa BALCIOĞLU, “ Büyük Hesaplaşma:1. Dünya Savaşı” , Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I,Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2011, s.106.

[25]Nurcan TOKSOY, “ Rusya’nın Trans- Kafkas Politikası ve Komiserlikle Münasebetleri”,A.A.M.D., CXVI, Temmuz 2000, S:47, s.505-506.

[26]Yusuf Hikmet BAYUR, Türk İnkılâbı Tarihi (1914-1918 Genel Savaşı), C.III, Kısım:4, Ankara1983, s.136.

[27]Yücel ÖZKAYA, “1919’un Siyasi Olayları”, Milli Mücadele Tarihi (Makaleler) AtatürkAraştırma Merkezi, Ankara 2002, s.24.; Selami KILIÇ. ”Unutulmuş Barış: Brest-Litovsk-Mart1918- Yankıları Türk ve Dünya Tarihindeki Önemi” Osmanlı Ansiklopedisi 2 Siyaset, Yeni TürkiyeYayınları, Ankara 1999, s.623.


[28]Selami KILIÇ, “Unutulmuş Barış: Brest-Litowsk (Mart 1918)”, Atatürk’ten Soğuk SavaşDönemine Türk-Rus İlişkileri I. Çalıştay Bildirileri (Ankara, 14-15 Mayıs 2010), Çev. Ve Yay. Haz.İlyas KAMALOV, İrina SVİSTUNOVA, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2011, s.27.

[29]Nihat ERİM, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri CI, Ankara 1953, s.513.

[30]KILIÇ, “ Unutulmuş Barış: Brest-Litowsk (Mart 1918)”, s.28.

[31]KILIÇ, “ Unutulmuş Barış: Brest-Litowsk (Mart 1918)”, s.29.

[32]KILIÇ, “ Unutulmuş Barış: Brest-Litowsk-Mart 1918- Yankıları Türk ve Dünya TarihindekiÖnemi” s.624.

[33]BAYUR, Türk İnkılâbı Tarihi (1914-1918 Genel Savaşı), C.III, Kısım:4, s.201.;KURAT, Türkiyeve Rusya (XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk-Rus İlişkileri), s.493,;KILIÇ,Unutulmuş Barış: Brest-Litovsk-Mart 1918- Yankıları Türk ve Dünya Tarihindeki Önemi”, s.630.

[34]Mahmut GOLOĞLU, Milli Mücadele Tarihi-I, Erzurum Kongresi, İstanbul 2011, s.4.; UÇAROL ,Siyasi Tarih(1789-2014), s.642-643-644.

[35]GÖKDEMİR, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, s.17.

[36]KURAT, Türkiye ve Rusya (XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk-Rusİlişkileri), s.490.


[38]URAL, Mondros Mütarekesi ve Doğu Vilayetleri, s.103.

[39]Enis ŞAHİN, Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917-1918), Ankara 2002, s.224.;GÖKDEMİR, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, s.18.

[40]Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekâtı CII, GenelkurmayBasımevi, Akara 1993, s. 501.; BAYUR, Türk İnkılâbı Tarihi (1914-1918 Genel Savaşı),C.III,Kısım:4,s.186.

[41]Genelkurmay Başkanlığı, Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Sina-Filistin Cephesi CIV, 2.Kısım, Ankara 1986, s.738.

[42]Dursun Ali AKBULUT, “Çöken Devlet”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Atatürk AraştırmaMerkezi, Ankara 2011, s.133.

[43]TANSEL, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C I, s.25.

[44]Tevfik BIYIKLIO ĞLU, Türk İstiklal Harbi I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Ankara 1962,s.153-154.

[45]Fahri BELEN, Türk Kurtuluş Savaşı, Ankara 1983, s.34,; Zekeriya TÜRKMEN, Mütareke


Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması (1918-1920), Ankara 2001,s.37.

[46]TANSEL, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar CI, s.51

[47]BIYIKLIO ĞLU, Türk İstiklâl Harbi I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, s.156.; AKBULUT,“ Çöken Devlet”, s.139.

[48]Selçuk URAL ,”Mütareke Döneminde Osmanlı Devleti’nin Elviye-i Selâse Politikası”, A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitü Dergisi S:23,Erzurum 2004, s.305.

[49]Sabahattin SELEK, Anadolu İhtilali, İstanbul 1981, s.181.; URAL, Mondros Mütarekesi ve DoğuVilayetleri, s.181.

[50]ÖZKAYA, “1919’un Siyasi Olayları”, s.30-31.; TANSEL, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar CI,s.52-53.; BELEN, Türk Kurtuluş Savaşı, s.35.

[51]BELEN, Türk Kurtuluş Savaşı, s.35.; TANSEL, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar CI, s.54.

[52]AKBULUT, “ Çöken Devlet”, s.139.; TANSEL, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar CI, s.53-54.

[53]URAL, Mondros Mütarekesi Ve Doğu Vilayetleri, s.178.

[54]Fahrettin KIRZIOĞLU, Milli Mücadelede Kars, Kars’ı Tanıtma Derneği Yayınları: 2. Sayı,İstanbul 1960, s.8.

[55]Cemender ARSLANOĞLU, Doksanüç Harbinden Sonra (1878-1918) Kırk Yıllık Kara GünlerdeKars’ımız, Posoflular Dayanışma ve Yardımlaşma ve Kültür Derneği Yayınları No:1, Ankara 1987,s.110.

[56]Fahrettin KIRZIOĞLU, Türk İnkılap Tarihi Ders Notları, Erzurum 1982, s.21.

[57]KIRZIOĞLU, Milli Mücadele Kars, s.9.

[58]KIRZIOĞLU, Milli Mücadele Kars, s.8.; Utkan KOCATÜRK, Atatürk ve Türkiye CumhuriyetiTarihi Kronolojisi (1918-1938), Ankara 1988, s.11.

[59]Cem- Ender ARSLANOĞLU, Kars Milli-İslam Şurası ve Cenubi Garbi Kafkas HükümetiMuvakkata-i Milliyesi, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları:20, s.81.; S. Esin DAYI, Elviye-iSelâse’de (Kars, Ardahan, Batum) Milli Teşkilatlandırma, Kültür eğitim Vakfı Yayınları, Erzurum,s.94.

[60]DAYI, Elviye-i Selâse’de (Kars, Ardahan, Batum) Milli Teşkilatlanma, s.94-95.

[61]Fahrettin KIRZIOĞLU, Kars Tarihi CI, İstanbul 1953, s.557.

[62]Ali ARSLAN, “ I. Dünya Savaşı Sonunda Nahçıvan’da Yapılan Milli Mücadele ve BugünküNahçıvan’ın Statüsünün Oluşumu”, A.A.M.D., CXIV, Temmuz 1998, S:41, s.529.


[63]Birsen KARATAŞ, I. Dönem TBMM’DE Ardahan Milletvekilleri ve Faaliyetleri, (BasılmamışYüksek Lisans Tezi), Kafkas Üniversitesi, Kars 2010, s.16.; Fahrettin ERDOĞAN, Türk EllerindeHatıralarım, Ankara 1998, s.205.

[64]ARSLANOĞLU, Kars Milli-İslam Şurası ve Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkata-iMilliyesi, s.82.

[65]ARSLANOĞLU, Kars Milli-İslam Şurası ve Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkata-iMilliyesi, s.82-83.

[66]KIRZIOĞLU, Milli Mücadelede Kars, s.10-11.; KOCATÜRK, Atatürk ve Türkiye CumhuriyetiTarihi Kronolojisi(1918-1938), s.18.

[67]Mahmut GOLOĞLU, Milli Mücadele Tarihi-III, Üçüncü Meşrutiyet (1920), Birinci Büyük MilletMeclisi, İstanbul 2014, s.294.


[69]S. Esin DERİNSU DAYI,” Milli Mücadelede Elviye-i Selase/Üç Sancak Meselesi (Kars-Ardahan-Batum”,, Türkler 16, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.158.

[70]ARSLANOĞLU, Kars Milli-İslam Şurası ve Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkata-iMilliyesi, s.87.

[71]GÖKDEMİR, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, s.146.

[72]GÖKDEMİR, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, s.157.; BIYIKLIOĞLU, Türk İstiklâl Harbi I,Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, s.167.

[73]Ahmet Ender GÖKDEMİR, “Milli Mücadelede Elviye-i Selase”, Atatürk Araştırma MerkeziDergisi, CVII, Kasım 1990, S:19, Ankara 1991, s.155-156.


[75]M. Tayyib GÖKBİLGİN, Milli Mücadele Başlarken (Mondros Mütarekesinden SivasKongresine), İstanbul 2011, s.188.; Fahrettin KIRZIOĞLU, Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezalimi(1918-1920), Ankara 1999, s.99.

[76]Selahattin TANSEL, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar CIII, Ankara 1973, s.217.

[77]Mustafa Kemal ATATÜRK, Nutuk (1919-1927), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1997, s.325.

[78]TANSEL, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar CIII, s.221.

[79]Aydan GÜRLÜYER, 1938-1960 Yılları Arasında Kars’ta Sosyo-Kültürel Hayat,(BasılmamışYüksek Lisans Tezi), Kars 2010, s.10.



[81]Saime YÜCEER, “Atatürk Dönemi(1919-1938) Türk-Rus İli şkilerinin Siyasi Boyutu”,Atatürk’ten Soğuk Savaş Dönemine Türk-Rus İlişkileri I. Çalıştay Bildirileri (Ankara, 14-15 Mayıs2010), Çev. ve Yay. Haz. İlyas KAMALOV, İrina SVİSTUNOVA, Atatürk Araştırma Merkezi,Ankara 2011, s. 71.; Kazım KARABEKİR, İstiklâl Harbimiz CII, Emre Yayınları, İstanbul, s.173.

[82]TANSEL, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar CIII, s.223.

[83]GÖKDEMİR, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, s.219

[84]GOLOĞLU, Milli Mücadele Tarihi-III, Üçüncü Meşrutiyet (1920), Birinci Büyük Millet Meclisi,s.300.; Sadık ATAK, Doğu’nun Kapısı Kars, İbrahim Horoz Matbaası, 1946, s.47.

[85]Naşit H. ULUĞ, Siyasi Yönleriyle Kurtuluş Savaşı, Milliyet Yayınları, Nisan 1973, s.260.

[86]ATATÜRK, Nutuk (1919-1927), s.326.; İskender YILMAZ, Gümrü Antlaşması Ankara 2001,s.59-60.; Ergünöz AKÇORA, “Yaşayanların Dilinden Kars ve Çevresinde Ermeni Mezalimi”,Yakın Tarihimizden Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu, Kars Valiliği ve Atatürk ÜniversitesiYayını No:675, Ankara 1992, s.53.

[87]YILMAZ, Gümrü Antlaşması, s.60-61.

[88]Türk İstiklâl Harbi CIII, Doğu Cephesi (1919-1921), Ankara 1965, s.225.; ATATÜRK, Nutuk(1919-1927),s.326.

[89]Mustafa BALCIOĞLU, “ Direnen Millet-Milli Mücadele: Ya İstiklâl Ya Ölüm”, TürkiyeCumhuriyeti Tarihi I, Atatürk Araştırma Merkezi Ankara 2011, s.223.

[90]BALCIOĞLU,“ Direnen Millet-Milli Mücadele: Ya İstiklâl Ya Ölüm”, s.223.

[91]Tarhan TOKER, Kars (Coğrafya, Tarih, Ekonomi), Kars 1939, s.117.

[92]Aleksandr KOLESNİKOV, Atatürk Dönemi Türk-Rus İlişkileri, Çev. İlyas KAMALOV, A.A.M.,Ankara 2010,s.28.; BALCIOĞLU, “ Direnen Millet- Milli Mücadele: Ya İstiklâl Ya Ölüm”,s.225-226.; Selahattin TANSEL, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar CIV, İstanbul 1991, s.71-72.; AliFuat CEBESOY, Moskova Hatıraları, İstanbul 1955, s.150-151.

[93]Selçuk URAL ve diğerleri, Kars Tarihi(Geçmişten Cumhuriyete), Kars 2011, s.668.

[94]YILMAZ, Gümrü Antlaşması, s.196.; Kazım KARABEKİR, İstiklâl Harbimiz C4, İstanbul 2000,s.1984- 1985.

[95]CEBESOY, Moskova Hatıraları, s.258-259.

[96]YILMAZ, Gümrü Antlaşması, s.197.


Bibliography

K itaplar

ADAMOF, E.E., Sovyet Devlet Arşivi Gizli Belgelerinde Anadolu’nun Taksimi Planı, (çev.Babaeskili Hüseyin Rahmi), İstanbul 1926

ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi,(CI-II: 1914-1995),ARSLANOĞLU, Cem-Ender, Kars Milli-İslam Şurası ve Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti

Muvakkata-i Milliyesi, Azerbaycan Kültür derneği yayınları:20Arslanoğlu, Cemender, Doksanüç Harbinden Sonra (1878-1918) Kırık Yıllık Kara Günlerde

Kars’ımız Posoflular Dayanışma ve Yardımlaşma ve Kültür Derneği Yayınları No:1, Ankara1987

ATAK, Sadık, Doğu’nun Kapısı Kars, İbrahim Horoz Matbaası, 1946ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk (1919-1927), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1997BADEM, Candan, Çarlık Rusya’sı Yönetiminde Kars Vilayeti, İstanbul 2010BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi (1914-1918 Genel Savaşı), C.III, Kısım:4, Ankara 1983BELEN, Fahri, Türk Kurtuluş Savaşı, Ankara 1983BIYIKLIO ĞLU, Tevfik, Türk İstiklâl Harbi I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Ankara 1962CEBESOY, Ali Fuat, Moskova Hatıraları,İstanbul 1955DAYI, S. Esin, Elviye-i Sselâse’de (Kars,Ardahan,Batum) Milli Teşkilatlanma, Kültür Eğitim Vakfı

Yayınları, ErzurumERDOĞAN, Fahrettin, Türk Ellerinde Hatıralarım, Ankara 1998ERİM, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri CI, Ankara 1953Genelkurmay Başkanlığı, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Sina-Filistin Cephesi CIV, 2.Kısım,

Ankara 1986Genelkurmay Başkanlığı, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekâtı CII,

Genelkurmay Basımevi, Ankara 1993Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi CIII, Doğu Cephesi (1919-1921), Ankara 1965GULOGLU, Mahmut, Milli Mücadele Tarihi-I, Erzurum Kongresi, İstanbul 2011GULOGLU, Mahmut, Milli Mücadele Tarihi-III, Üçüncü Meşrutiyet (1920), Birinci Büyük Millet

Meclisi, İstanbul 2014GÖKBİLGİN, M. Tayyib, Milli Mücadele Başlarken (Mondros Mütarekesinden Sivas Kongresine),

İstanbul 2011GÖKDEMİR, A. Ender, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, Atatürk Araştırma Merkezi, AnkaraGÜRLÜYER, Aydan, 1938-1960 Yılları Arasında Kars’ta Sosyo-Kültürel Hayat, (Basılmamış

Yüksek Lisans Tezi), Kafkas Üniversitesi, Kars 2010KARABEKİR, Kazım, İstiklâl Harbimiz CII, Emre Yayınları, İstanbulKARABEKİR, Kazım, İstiklâl Harbimiz C4, İstanbul 2000KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi CVIII, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1983KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi CIX, Ankara 1996KARATAŞ Birsen, I. Dönem TBMM’de Ardahan Milletvekilleri ve Faaliyetleri, (Basılmamış

Yüksek Lisans Tezi), Kafkas Üniversitesi Kars 2010KIRZIOĞLU, Fahrettin, Türk İnkılâp Tarihi Ders Notları, Erzurum 1982


KIRZIOĞLU, Fahrettin, Milli Mücadele Kars, Kars’ı Tanıtma Derneği Yayınları: 2. Sayı, İstanbul1960

KIRZIOĞLU, Fahrettin, Kars Tarihi CI, İstanbul 1953KIRZIOĞLU, Fahrettin, Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezalimi (1918-1920), Ankara 1999KOCABAŞ, Süleyman, İngiliz Tuzağı, İstanbul 2003KOCATÜRK, Utkan, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1038), Ankara 1988KOLESNİKOV, Aleksandr, Atatürk Dönemi Türk-Rus İlişkileri, Çev. İlyas KAMALOV, A.A.M.,

Ankara 2010KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya (XVIII. Yüzyıl Sonunda Kurtuluş Savaşına Kadar

Türk-Rus İlişkileri), Ankara 2013Osmanlı Tarihi El Kitabı, Edit. Tufan GÜNDÜZ, Ankara 2013UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih (1789-2014), İstanbul 2015ULUĞ, Naşit H., Siyasi Yönleriyle Kurtuluş Savaşı, Milliyet Yayınları, Nisan 197SELEK, Sabahattin, Anadolu İhtilali, İstanbul 1981ŞAHİN, Enis, Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917-1918), Ankara 2002TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar CIII, Ankara 1973TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar CIV, İstanbul 1991TOKER, Tarhan, Kars (Coğrafya, Tarih, Ekonomi),Kars 1939TÜRKMEN, Zekeriya, Mütareke Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması

(1918-1920), Ankara 2001URAL Selçuk ve diğerleri, Kars Tarihi (Geçmişten Cumhuriyete), Kars 2011,URAL, Selçuk, Mondros Mütarekesi ve Doğu Vilayetleri, İstanbul 2008YAVUZ, Ünsal, Atatürk İmparatorluktan Milli Devlete, Ankara 1999YILMAZ, İ skender, Gümrü Antlaşması, Ankara 200150. Kurtuluş Yılında Kars (30 Ekim 1920-30 Ekim 1970), Kars Turizm ve Tanıtma Derneği Yayını

No:7

Makaleler

AKBULUT, Dursun Ali, “ Çöken Devlet”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Atatürk AraştırmaMerkezi, Ankara 2011

AKÇORA, Ergünöz, “ Yaşayanların Dilinden Kars ve Çevresinde Ermeni Mezalimi”, YakınTarihimizde Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu, Kars Valiliği ve Atatürk ÜniversitesiYayını Nu:657, Ankara 1992

AKYÜZ, Jülide, “ 19. Yüzyılda Osmanlı-Gürcü İlişkilerine Bakış”, II. Uluslararası Kafkasya TarihSempozyumu (15-17 Ekim 2008), Kafkas Üniversitesi, Kars 2009

ASLAN, Betül “ İşgalde Kurtuluşa Azerbaycan Türklerinin Kars Bölgesinde Yardım Faaliyetleri”, II.Uluslararası Kafkasya Tarih Sempozyumu (15-17 Ekim 2008), Kafkas Üniversitesi, Kars2009

ARSLAN, Ali. “I. Dünya Savaşı Sonunda Nahçıvan’da Yapılan Milli Mücadele ve BugünküNahçıvan’ın Statüsünün Oluşumu”, A.A.M.D., CXIV, Temmuz 1998, S:41

AYDIN, Mahir, “Elviye-i Selâse”, İslam Ansiklopedisi, C11, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul1995

BALCIOĞLU, Mustafa, “ Büyük Hesaplaşma: I. Dünya Savaşı”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I,Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2011

BALCIOĞLU, Mustafa. “Direnen Millet-Milli Mücadele: Ya İstiklâl Ya Ölüm”, Türkiye


Cumhuriyeti Tarihi I, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2011DERİNSU DAYI, S. Esin, “Milli Mücadelede Elviye-i Selase/ Üç Sancak Meselesi ( Kars- Ardahan-

Batum”), Türkler 16, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002GÖKDEMİR, Ahmet Ender, “Milli Mücadelede Elviye-i Selâse”, Atatürk Araştırma Merkezi

Dergisi, CVII, Kasım 1990, S:19, Ankara 1991İPEK, Nedim, “II. Abdülhamit Dönemi Siyasi Olayları ( Osmanlı-Rus Savaşı)”, Türkler

Ansiklopedisi, Sayı:13, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002KILIÇ, Selami, “Unutulmuş Barış: Brest-Litovsk-Mart 1918- Yankıları Türk ve Dünya Tarihindeki

Önemi” Osmanlı Ansiklopedisi 2 Siyaset, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999KILIÇ, Selami, “Unutulmuş Barış: Brest-Litovsk (Mart 1918)”, Atatürk’ten Soğuk Savaş Dönemine

Türk-Rus İlişkileri I. Çalıştay Bildirilari (Ankara, 14-15 Mayıs 2010), Çev. ve Yay. Haz. İlyasKAMALOV, İ rina SVİSRUNOVA, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2011

ÖZKAYA, Yücel, “1919’un Siyasi Olayları”, Milli Mücadele Tarihi (Makaleler) Atatürk AraştırmaMerkez, Ankara 2002

ÖZKAYA, Yücel, “1914-1918 Yılları Arasında Birinci Dünya Savaşı”, Milli Mücadele Tarihi(Makaleler), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2002

SAKİN, Serdar, “Türk-Rus İlişkileri Çerçevesinde Rusya’nın Kars ve Sarıkamış Yöresindeki AskeriFaaliyetleri (1880-1908)”, II. Uluslararası Kafkasya Tarih Sempozyumu (15-17 Ekim 2008),Kafkas Üniversitesi, Kars 2009

SARI, Mustafa “Batum’un Rusya’nın İdaresinde Askeri Üs Haline Gelmesi (1876-1886), II.Uluslararası Kafkasya Tarih Sempozyumu (15-17 Ekim), Kafkas Üniversitesi, Kars 2009

TANRIVERDİ, Mustafa, “1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı Sonrası Kafkasya’dan Anadolu’ya GöçHareketi”, II. Uluslararası Kafkasya Tarih Sempozyumu (15-17 Ekim 2008), KafkasÜniversitesi, Kars 2009

TOKSOY, Nurcan, “Rusya’nın Trans-Kafkas Politikası ve Komiserlikle Münasebetleri”, A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitü Dergisi S:23 Erzurum 2004

URAL, Selçuk, “Mütareke Döneminde Osmanlı Devleti’nin Evliye-i Selâse Politikası”, A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitü Dergisi S:23 Erzurum 2004

YÜCEER, Saime, “Atatürk Dönemi (1919-1938) Türk-Rus İlişkilerinin Siyasi Boyutu”, Atatürk’tenSoğuk Savaş Dönemine Türk-Rus İlişkileri I. Çalıştay Bildirileri (Ankara, 14-15 Mayıs 2010),Çe. ve Yay. Haz. İlyas KAMALOV, İrina SVİSTUNOVA, Atatürk Araştırma Merkezi,Ankara 2011

*Nebahat Arslan - Assoc. Prof., Kafkas Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü e-mail:[email protected]

© 2010, IJORS - INTERNATIONAL JOURNAL OF RUSSIAN STUDIES


Documents

ISSN: 2158-7051 INTERNATIONAL JOURNAL OF RUSSIAN STUDIES · 2019-07-19 · ISSN: 2158-7051 ===== INTERNATIONAL JOURNAL OF RUSSIAN STUDIES ===== ISSUE NO. 8 ( 2019/2 ) BREST-LİTOVSK’TAN