Upload
others
View
2
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
i.Tabl ngBangin
8IYBU
MAYNILA
€W '&RAP
PU 4oS5"#49l
4655- £J StA4l
.£*? C5fcbl2C02-
S8>|9I0
E,uHP-
Av.^ffT0^V^
<^RA^
\
u
pn inbt $gfcj,iu\in
V <r
AKL^ATANG BAYAN— III AKLAT
--f '
fc *fr *jt» v 'i " V
£3
i—niii
B
msealoSKaial^Tagalog
-3-000
—
Aywan kung -sino ang nagsa-
hing: "ang pilipino ay di rna-
runong tumangVilik sa. kalaknl ng
kalahi"; sa s'no man, ay d sasalang
siya'y kaaway ng bayahg tagalog,
sipagka't ayon sa mga pangya-
yari ay napagkitang tsane hibus
na kasinungalingan ang gayong
kasabikaei.
Na#pipangjusap na katibayan
•ng «irmasasaligan ng ganitong pa-
r»iwalav at isa na rito'y ang
"BAKAL", Sto. Gristo, blg. 80
Mayniia, Ahnaeen ng Oomonto,
J*ierro galv, Alambra, Petrotao,*
ar.iro at il p. na, totoong mahi-
s< >jgt, at ang kalusugang ito'y <U
utang sa kanino man Mmgdi sa
pa^ amakabayan ng kany.-uig in^a
manannngkilik at sa mgi iya'y
walang nabibilang na isa mangtaya ibaig hipa..
J< TV4 bat-is ng k lik'l&n na ang
lat £ri-* ay han'pin ang^kaaw* la-
Bgis at ang tubig ay sa karrwa tubig.
Joe©Marla Rlveram
Sf\ TflBl NO BANOIN....
KASAYSAYANG TAGAI.OG
UNANG PAGKALIMHAG
Maynllo,
1910
UatatMt 'MAPAOPl^Ar'4aaat Santlai* 4« Vera Blf 10
Bagtaaaa oi Moriooes «t Atata,
TUNDO,
:5 7
/: /- ARIKG TUNAY NO KUMATHA
MOA KATHANl J. M.o RIVKRA
KA0ALUKUYANG MNIUMBAO
Dolawang L.IH*.
Tomis at F>«*icUt..
IPALILIMBAG
Luh* of P«90. (Mga Tula.)
Etagong Magetelena.Hiyaw 0f Dlw». (Mga Tuk.
)
I4tfpl»!
Sa babasa-
\
C0Q
Mangbabasang guiliw:
Bago siyasatin ang pinakalamin
ng akUt na ito, ay pagkaabala-
hang tungh-.iyan sandali ang mgapang-unang titik, na siydng mag*hahatid 8a inyong tunghayan ngmga larawan ng maykatha at ngkaniyang k-ttha.
iKung sino si J<we Maria Ri*
vera? Anik sa bayan ng Tund6,li.ilaman na nagiug punlaan ngmga ZorriHa, Jo.*eng Sisiw, ....at mga iba pang laki sa alo ngtula; si Jo.se Man'a Rivera ay
Uang kaluluwang busog sa mgapangarap. Batang bata. pa giya
hg mabilang ea hanay ng mgamamamahayag: lalabing pitong
ta<5n Hindi nalaunan at ang ma-aunulat ay naging masikap nakampon ni Minerva pagkatapos* namapabilang sa mgi manghihimag-*ik ... Panulat at baril, sa kamay
I
niya, ay iieang bagay: panananggdl
ng buti, panggiba Dg sara^.
Sa gulang na dalawangpuong
taon, ang manghihimagsik, ay tu-
raahak na naman ng bagong lan-
dasin: nanulat ng dulang tagalog
At mangdudula na at manghi-
himagaik at mamahayag, ay ini-
hig pa riog kumita ng lalong
dangal. Kaya't pinilit pang ina-
kapag "Baehiller en Artes ,,f
MPe*
rito Mereantil" at "Lieeneiado en
Derecho )'
.
Makatas na likha ng talinong
ito ang:
"SA TABI Nft BAN(5lN ,f—Tatlong personahe ang lumilikha
ng mga pangyayari: Ernesto, bi-
nat&; ^rmando at Magdalena,
mag asawa. Si Ernesto ay is&ng
bant6g, dakila, at matalinong ma-kata at mangdudula—kaluluwa ng
kadakilaan, pusong bakal. Mag-
dalena "Pusong Babae", mahina,
II
yuko at tiklop ang tuhod sa ma-hiwagang kapangyarihan ng puso.
Don Armando—mayamang manga-ngalakal, punong ganid, pusong
nadadarang sa kinang ng pilak,
ai sumasagot lamang sa panRa^
ngailangan ng ginto.
Ang pagkamuhi ni Magdalenasa kaniyang asawa, at paghanga
nito sa bantog na makata at
mangdudulang si Krnesto, ay si-
yang nagbulid sa kaniya sa ma-kamandag na kamay ng mahiwa-gang kapangyarihan ng puso. Ipi-
nahiwatig niy£ at ipinakilala kay
Krnesto ang kanyang pag ibig, ba-
gay na tinanggap ni Ernesto ng)H>ong galak at pagdiriwang mt
tulad sa usok na pumapaitaas at
kusang napaparam sa himpapawid—isang panagi.npan; pagka't ngsi Ernesto ay srrmapit sa kani-
yang tahanan, at muling suriin
sa kaniyang isip ang mga nang.
yari, ay isang ma-akaa na IHin.di . . . t ang narinig niyang ipi-
III
naghihiyawan ng boong lalr&s ng
kaniyangOconciencia ,
'— ginamit
ni Ernesto ang kaniyang pagka-
pusong bakal, kinuha ang pani-
tikat inakdaangdulang "SATABlN<5 BAfiGlN'\ dulang naglakra-
wan ng buhay nilani Magdalena.
Sa araw ng unang pagtatanhal
ng bant<5g na duk, ay inaniya-
yahan ang mag asawang Armandoat Loleng. Di natapus ang dula,
at si Loleng ay niyapos ng ta«
kot, siya'y nanglamig, nangalisag
ang kaniyang buWk, nangatal ang
kaniyang katawan, at sandaling
pinanawan ng pagkatao ....Sina'al
ng takot ang kaluluwa ni Loleng
sa harap ng gayong pigkakasala.
Matapus ang gayong pangya-
yari, ay nagsadya *i Ernesto sa ba«
hay ng kaibigan niyang mag asawa,
at nagpaliwanag ng bagay na
nag-udyo* sa kaniya ng pagakda
ng gayong dula; si Loleng ay
nagsisi, si Armando ay pinatawad
"»iya, at si Ernesto ay nakatupad
IV
sa hiya*w ng kaniyang "eoneien-
eia".
"KASAY3*YAN NG TSANGHALIK", sa'aysaying pinagaa-
rawanan ng isang Dariong dali-
pay umibig, ng isang Angela na
bago namatay ay hinigkas munaang pangalang I Dario ....!, pa-
ngalan ng sinta na sa kan'yang
puso, ay hindi nakatkat, ni ng
matuling panahon, ni ng matagal
na pagkakalayo; at isang Araa
lia, in*ng sa hirap ng anak ay
nakaliraotsa kaniyang sarili upang
wala i g mithiin kundi ang ili-
ligaya noon.
Ang lahat ng mga naunangtalata ay eiyang laman ng atlat
ng kaibi^ang I epe Maria Rivera,
aklat na dahil sa kaniyang mai-
nam at kalugodlugod na pangya-
yari, ay ina-asshan \ ong babasa-
hin ng tanang mahiligin sa ma-bubuting babasahin.
Sa kahulihulihan, na aalan'a ko
ngayon ang isang pangyayari ng
kaibigang Rivera, ng kaealukuyang
kami ay nagtatapos ng pag-aaral
sa "Lieeo d<) Manila, na, saman.
talang kaming l*hat ay nag-aaral
ng papgawa ng "eomposieion" at
pagdingig sa aming Profesor (ang
namatay na D. Juar Basa), ang
kaibigang Rivera naman ay wa-
lang pinagkakaabalahan kundi ang
pagsulat ng mga tula at tuluyaug ili-
nalathala sa pahayagang "I a Patria"
Perfecto del Rosario.
Tujid6, Disiyembre ng ta6ng 1910.
VI
c o o c
l^angit ria maulap
l'maga.
Ang araw ay maliwanag na su-
misikat, at tinatanglawan ang la-
liatng pinagharian ng gabi; ang la-
ng it ay walang mga panganorin na
nakadudungis 8a kulay niyang azul
;
ang mga sampagang nangag tikum
ang dahon matapos na matangap
ng kanyang talulod ang bango ea
isang mahiwagang gabi, ay para-
parang ilinalahad at pinahahali-
muyak ang bango niyang na im-
pok ng sakdal lwat.
Si D. Armando, matapos na
makapagbihis at makakain 1 g aga-
J. M.A RIVERA .
han, ay dagling tumungo sa sa-
bitan ng sumbaliio at matapos
kunin ang kailangan ay nagsabi ea
iBang babayeng nakaupo pa ea
kakan^n, ng:
—Hangang mamaya, Magdalena.
—Hintay ka muna Armando at
maaga pang-lubh&>-anang babaye
na may halong lambing.
—Namamali ka nang pagsasabi
ng gayon. Alamin mo Magda-
lena na ang' tatlo nating vapor
ay mangagsisialis sa umagang ito,
at marami s* mga kinakailangan
ay wala pa. Bawa't saglit naikabalam ko, bawa't isang "ini-
nuto", ay libo-libong piso ang
mawawala sa atin at ito'y di
marapat na mangyari.
—Mahal pa sa iyo ang ofici-
na kay sa akin, Iniibig mopaang ''negoeio" mokay saakin...
SA TiBI NG BAN6IN .
—At di mo dapat ipagtaka,
pagka't ang kualta ay kailangan
at ng di natin abutin ang paghi-
hikahos. Diyan ka na.
At noon din ay nanaog si D.
Armando at sumakay sa kanyang
carruaje.
Samantala, ang naiwan niya ay
mangiak-ngiak halos kaya*t sa bibig
ay pinapamumulas ang mga sa-
litang:
— Gaya din ng mga traw na
nagdaan. Inibig ko siya sa pag
sasapantahang, sa kaniyang puso
ay walang ibang sasambahin kun-
di ako lamang, nguni't ako pala
ay nagkamali: sa puso pala niya
ay may tangi pang nasusulat ng
higit sa ngalan ko ^Saan mata-
tagpuan ang isang pusong maka-
pagdudulot Ba aking mga pinipit-
haya?
— 3 —
J. M.A IIKERA.
Matapos iia sabihin ito, ay big.
lang tumiiulig sa kinakanang la-
mesa at pumasok ga kanyang silkl.
^^P
^4^
«
60O&09&0CS<0C&09a0'3<^'> &OCt^> &0Cb0930'9£<?3oeooo oooooo oo
II
Aog mig-asawa ni D. Armando
Bago ipatuloy ang pagsasalaysay
ng mga bagay na nangyari, san-
dali kong tuturan sa mga nanas&,
kung sino si D. Armando at si
Magda'ena.
Si Dn. Armando ay isang gi-
noong pagka husto na ng isip ay
kinamatayan ng kaniyang mga ma-
gulang na naiwanan ng di ka-
kaunting "mana "] Palibhasa't
siya'y mauilihin sa paugangalakal,
ay itinuloy ang bahay kalakalan ng
kaniyang ama. Kaiguihan ang
taas at pangangatawan, at ang
gulang ay sasakay na marahil sa 4").
J. M.A IUVEBA.
Si Magdalena naman, ay dili
iba kundi ang asaw* ni D Ar-
niando; siya ay magandang lubha
at masaaabi ngang sa Bayan
ng M. ay walang mangunguna.
Sa taglay na puso na uhawat kailan man ay di maaa-
sapatan ang mga kahilingan,
ay walang ninanasa kun di
ang samyuin ang pag ibig. Da-
tapwa't sa isang pagkakataon
ang napangasaua ay m«y pagka
mahilig sa pangangalakal at di
na halos naaalaala ang kabiak ng
kanyang puso, bagay itong ipinag-
dadalamhating labisl Ang gulang
niya'y 26 6 27 na.
— 6 —
n a n a n aqa « gane
irr
SUMANDAUNG LANGIT
leang umaga na bilang pangatlo
na nang mga nangyaring pagpa-
paalam ni Dn. Armando kay
Magdalena, ay niay kumatog sa
pintuan ng tahanang iyon na ng
patignan sa isang alagad ay nakitang
iyon pala'y si Ernesto del Ko.
Palibhasa't ang tumawag ay ipi-
nalalagay ni D. Armaudo na ma-
talik niyang kaibigan, kaya't na-
naring kahit anong oras ay na-
kaparoroon.
Binuksan na nga ang pintuan
sa daan at makaraan ang ilang
sandali ay tuluyang umakiat ang
binatang Ernesto.
— 7 —
J. M.A RIYRRA.
Mamalas ng dumating ang ayo§
m Magdalena, ay nagturing na:
— Ma-.dalena, ibaWt at sa p^g-
mumukha mo'y nalalarawan ang
hapis? iBakit ang sungit ng ya-
mot ay lumululan ea iyong puso?
Tinitigan suraandali ng kinaka»
usap ang katatepos na tumanong,
bago sinundan ng isang buntong
hiningang sumasatsing mabigat na
lubha ang pagbabakang nangya-
yari sa kanyang puso, at pagka-
tapos ay nagsabing:
— Ernesto, tunay ang iyong si-
nabi, pagka't . . •
^iAng alin?—ang sambot ng
kausap.
—Ako'y di ini ibig ng aking
asawa.
^Bulaan ang sapantaha mongiyan, Magdaleaa, pagka't ang di
SA TABI yq BANGIN.
umibig sa iyo, ay walang pu«o,
tt »i Armando ay pinatunayang,
lalaki eiyang marunong umibig
pagka4
t hinirang ka niyang ma-
guing asawa na pipintuhuin
—NagkakatLali ka Ernesto, pag-
ka't sa puso ni Armando ay di
ako ang sinasamb* kundi...
*-<£Sino? ^May iba pa siyang
iniibig?
-*Oo, mayroon.
—Maaari ko kayang makilala?
•—Bakit hindi
—Turan mo, Magdalena.
—Ang "kualta," ang "ginto."
Hindi nakakibo ea gayon si Er-
neato, at ang pagkatao'y waring
lumayo ea kaniya, ng saglit.
— iDi ba totoo Ernesto na kung
sa iyo mangyayari ang gayon, kung
ikaw ay magkaka asawa ng isang
maruuong umibig, ay gagantihin
— U —
]. M.A RIYEKA.
mo naman ng pag-ibig din?~ang
dugtong m Magdalena.
—Magdalena,.. .gayon nga ang
aking gagawin, gayon ang maaa*
8ahan sa akin, datapwa't... tanto
mo marahil na ako mandin ang ta-
nging linikha ni Bathala upang
pahirapan na lamang.
— Ah, Magdalena,^ang patuloy
na sabi ni Ernesto,*-«kung ako
ang palaring magkaroon ng isang
tulad mo na magiging kabiak ng
puso, kung ako ang magkakaroon
ng pag-ibig ng ieang Magdalena.
marahil, ang aking mga tula ay
'along pupurihin, at kaiingitan
ng mga may maruruming puso.
-«Ernesto, ako man ay gayon
din. Ako ay nagsapantahang hi
Armando ay mapapalitan ng ka-
pua pag-ibig ang aking pueo, da
— 10 —
3A TABI yq »ANOIf>T
tapua ako ay nagkamdi: Tkawat <li pala siya ang makapagdu-
dulot ea akin ng gayon.
— Magdalena, Magdalena, ikaw
noan ay aking iniitrg, ang .sulit ni
Ernesto.
—Salamat Krnesto; ito ang
uaang p«g\ a-mapalad ko.
IV
Pag aalinlAtii^on.
Sakbibi ng isang pagkatwa, ay
linisan ni Ernesto del Rio, ng
makatang laging tinatakhan ng
tanan ang mga ilinalathala sa
mga pahayagan, ang marikit na
tahanan ni ¥>. Armando
Datapwa't, nang siya'y na sa ba-
hay na, at anyong eusulat, ay
isang pag aalinlangan ang puina-
ibabaw sa keniyang isip, pag-
aalinlangang pumutol sa nais ni-
yang yariin ang tulang ipinanga-
ko sa pahayagang "Ang Haw,"
Umulik-ulik ang kaniyang patr.
iisip na tulad ng dahon ng ka-
hoy na linalagas ng masidhiog
— 12 —
SA TARI X(i BANf;iy_
hihio ng 'nangin at pinagwiwindang-windang bago pasapitin sa lupa,
bagay itong ibinitiw ng panu-
lat at pagsapupo ng dalawang ka-
may sa kaniyang ulo na wari ay
(U makayang dalhin ng dalawang
balikat-
At ang gayo'y, waring aiyang
ina antay lamang ng pinagbubu-
hatan na pag iisip niyang hina-
hangaan, pagka't bahagya pa la-
mang na nakararaan ang isang
saglit, ay pinagharian na siya
ni,4Morfeo. n
S-_X£t
— 13 —
* * ******* ****************** *********
Pangarap.
Mga iiang sandali aog na-
karaan ng ang Pangarap ay na*
kuhang magambala ang katahi*
mi*ang dulot ni Morfeo.
Nangarap nga si Ernesto ng
mga Bumusunod;
"Umano, si Dn. Arm*ndo aj
nabalitaan ang paglililo sa kaniya
ni Magdalena at Ernesto, na ei.
yang nagigiog sanhi ng panunubok
ng tinurang D. Armando, panu-
nubok na pinagkasanhian ng pag-
kakatutop sa kanilang dalawa,
na ang naguing wakas ay ang
pagpatay ni Armando kay Mag-
dalena".
— 14 —
gA TABI NG BAKgiN ,
—Patawad!—ang pabulalas ni-
yang turing, na siya tuloy ikina-
untol ng pagtulog.
Datapwa't bahagya pa lamar.g
nakapagpapahinga, ay siya na-
mang pagdapo uli ng isang pa-
naguinip na gayari:
*'Nang matapos mapatay ni D.
Armando ang kaniyang taksil naasawa, ay siya naman ang hina-
rap at pinagsabihan nang:— "Ernesto, ang ginawa mong
iyan sa aVin ay walang ibang
ngalan kundi kataksilan.
— "Linabag mo ang aking mgapaglingap sa iyo, —ang isinn-
nod ni D. Armando, —at dahil
sa bagay na ito, ikaw ay tumatag.
•-"Patawarin mo ako! ~ang pa-
luhod na sarao ni Erne.to.
—Hindi kita mapatatawad. Saguinawa mong iyan *ay labis na
— 15 —
J. M.A RIYEBA.
sana kitang mapatay, «latapwa't
di ko magagawa ang gayon. Isa sa
atin ay labis sa lupa at . . .
—Hindi ako makalalaban sa iyo.
—Kung gayon,— ito »ng noa-
rapat ea iyo, at noon din ay
iniakma sa kanya ang isang Re»
volvers, datapwa, ng dumati* gna dito ang panaguinip ay siya
niyang pagkagising na pupungas-
pungas, tt ang mga naunang sa-
Htang pumulas sa kanyang bibig
ay ang:
—Huag, huag mong kitlin ang
aking hininga.
Datapwa't ng masiyahan na si-
yaBg di pala kaharap si D. Ar-
mando at ang nangyaring yaon ay
panaginip lamang, dinapuan siya
ng i ang kalungkutang na ikinalug-
mok tu'oy fa isang panig ng tahanan.
— 16 —
SA TABI SG BASGiy.
Sumandaling napalagak la gayong
anyo ai Ernesto, at pagkatapoi
ay nagturing na:
— Hindi, hindi nga nararapat
na ako'y mangibig at sangayunan
ang ea a^i'y idinudulot ni Mag-dalena. Di ko dapat gantihin
ng pagsusukab ang raabuting pa-
lagay «a akin ni Armandt. Si
Magdalena'y nagkasala, at kina-
kailangang ang gayon ay p»gsisi-
han niya.
At noon din ay kumuha aiya
n6 papel at sinimulan ang pag-
soiat ng ieasg DuU.
$>&>%>
— 17 —
gBBBB P fl PHBHHB
VI
Any«yaIlang araw na ang yumaonSa lahat ng tanyag na kinaka-
bitan ng mga Cartel ng Teatro,
ay walang nakikita kundi ang
nagpuputiang papel na kinalilim-
bangan ng mga titie na pula
na ang msasabi'y ang sumusunoi:
Driaang Makata
/Unanf pagtatanahal nf Dnlang
titlonf yngto, nf kilalani
Makatanf Erneito del Rlo
tit pinamigataog:
SA TABI NG BANGlNSOALiaANt 2PANOORIN
Jk.9t& MAINAN 9TA.
DULANO ITOT
— 18 —
SA TABT XQ BAXC.TN.
Hapon ng liogo noon.
Sa magandang langit ay wa-lang isa man lamang n'ap na
nakatatabing baga 6 nakadudungis.
Si Ernesto, ay tinungo ang
bihay ni D. Armando, na ng
mamasdan ng dinatnan, ang tuang
nalalarawan sa mu^ha ng duona-
ting ay big'ang nagsabi na:
»— Ernesio, anong saya mo nga"
yon.
•-Oo n~a, pag-a't....nguni't,
hindi, hindi ko tuturan hangang
di mo ipangako sa akin na ako'y
di hihiyain,*-ang tugon ni Er-
nesto.
-«Sa ano yaon?—«Di mo ako hihiyain?
-Hindi.— Kung gayon, mamayang gabi,
ay itatanghal sa "Tangha'ang Maka-
ta" ang Lsang bago kong dula na
— 19-
J. M.A R1VEKA.
ang pamagat ay SA TABI $GbanGin.
•—Bagong dula mo na naman?—'Oo, at iya'y ika limangpuo't
lima na:
—Wala kang pagod na tao!
—Paparoon ka?
~0o, asahan mo,'-•Kung gayon ay naito ang
Paleo presideneial. Ibig kong ikao
ang mangulo sa aking palabas.
-Napaka labis naman yata iyan.
— Labis? kulang pa ang sabi-
hin mo sa isang gaya mong ba-
gong Meeenas.
-«Salamat sa papuri mong iyan,
Krnesto» at inaasahan ko na, nSa-
yon pa, ang tagumpay mo mamaya.~Tunay
fat sa dulang iyan ay
inaasahan kong lalong lalaki angaking nfalan sa malawak na lara-
nganan ng panunulat.
— 20 —
SA TARI Sii BASGTN ,
—«Gayon din ang haka ko,
~Siya, hangang ika S 1[4
2: isa-
ma mo ang iyong asawa.'— Oo. Hwag kang mabahala.
At noon din ay nagkamayan
sila, at pagkatapoa ay yumaonna si Ernesto.
Si D. Armando naman ay ibi-
nalita kaagad kay Magdalena ang
anyayaya ni Ernesto, at noon din
ay sinimulan ang paglalabas
ng damit niyang gngamitin >a
Dulaan.
— 21 —
vCK UK>VCKvOQ *OQ 20»K&, t0St^> vOG*0Q»» ZO*ooooo o o o o o o oo%©c*Qnvonoe*UK*Oe9C»qo*&o* *o*vCK*OQao*
VII.
"S* t*fc>l ng bangln."
Ika walo't kalahati ng gabi.
Ang madlang tao ay nan|ag-
tayo «a tapat ng "Dulaang Ma-kata', na wari ay nangag aantay
6 inaabangan ang pagpasok ng
niga binibining dadalo sa Dulaan
ng gabing iyon, n&ng mariagig ang
pangalawang tugtog ng isang ma-liit na batingaw ay dagling na-ng-g sipasok sa Dulaan, na noo'y
punu na ng mga magsisipanood,
samantalang ang mga mahihirap
na di makaupo sa isang "bu-
taka," ay nanga sa "entrada ga*
neral."
Ang mga binatang mawilihin
*a mga binibining may magagan-
— 22 —
SA TABl S(i UAS( TN\
dang ayos ay payak na nakapako
ang paningin sa asawa ni D.
Armando, na nang gabing iyon
ay lalo pang gumanda sanhi ea
mga suot niya.
Ika tdyam na g.-tnap ng gabi, nang
ang paugatlong "eampinada" ay
nadingig ng lahat ng dumalo sa
dtilaan na sinundan pagkatapos ng
pag-aangat ng "Telon d« boea."
Sinimulan ang unang yugto at
gayon din ang pangalawa ea di
magkaraayaw na palakpak n* na-
nganonood at ng matapos ang
pangalawang yuglo, ay hindi nag,
patantan ang mga iyon kundi ma-
kita ang makatang Ernesto del
Rio, na kung tunay mang kilala
nanila, ay ibig na purihing muli.
Nang uliting iangat ang "Telon
de boea'' at simulan na ang "ter*
eer aelo" ay lalo pa ding nagtamo
— 23 —
J. M.A RIVEKA.
ng maraming palakpak at mu-ling hiniling aug "Autor" noon.
Datapwa't ng dumating na sa
"eseenang" mahuhuli ni D. Mar-
tin (protogonista ng Dula) ang
aaawa niya sa piling ng kaibigang
matalik na ito'y siyang "argu-
mento" ng dulang iyon, si Mag-dalenang asawa ni D. Armando,
ng makita ang bala*aw na tangan
?a kamay ng "aetor" at itatarak
sa nagpapapel na asawa, ay su-
migaw ng:
—Ang Dramang iyan,... Ar-
mando ... Patawad! at noon din
ay hinimatay.
Sa gayon ay nagkagulo sa Du«laan, at pagdaka si D. Armandoay linisan ang inuupau at inaowi
sa kanilang bahay si Maglalena,
na lubhang di ma-alaman ang
nangyaring iyon.
— 24 —
SA TAKI N<. i:AV<iiy
l)i din nimau lubha nang nag-
luat at matapos ang pagtatangha*
ng Drama, si Erneato, ay kaaga«i
na tumungo ** bahay ni D. Ar-
uiahdo na ng kaniyang datnan
ay mabuti ng lubha si Mag«ia-
lena.
c c c c c c c o c o o o o
VIII
Poiftatcipat«
—-Kaibigang Emesto,—ang sa-
iubong sa kaniya ni D. Armandong siya'y makita.—Ang dula mo'y
uaainam, dinaramdam ko lamang
na hindi nakita ang lahat da-
hil sa paghihimatay ni Magdalena.
—Dinaramdam ko din,—ang tu-
gon ni Ernesto, datapwa't kina-
kailangan mong matanto ang
iaang lihim na napapaloob ea
katha kong hinahangaan mo.
—Tantoin mo kaibigan—ang pa-
tuloy ni Ernesto—na sanhi sa
kalamigan mo sa pag ibig, ang
paningin ng iyong asawa ay ipi-
uako sa akin.
— 26 —
SA TABI NG BANATN .
—Gayon pala! Tampalasan,
—
ang tinurang bigla ni D. Ar-
mando at dadaluhungin na sana
si Magdalena, datapwa't napigilang
agad ni Eraestoat pinagsabihan ng:
—Maghintay ka muna,—at saka
itinuloy ang pagsusulit ng;
—Datapwa't sapagka't tanto ko
na kung iyon ay aking bayaan
ay lalabagin ko ang ating pag-
kakaibigan, ay ginawa ko ang
Dramang itinanghal rg gabing ito
ng upang makapagbalik loob ang
asawa mong namali ea daan ng
katahimikan.
—At di ka namali, Ernesto....
ang tugon ni Magdalenang ka agad
na lumuhod sa harap ni D. Ar-
mando na umi-iyak,—ako'y iyong
patawarin.
—Magdalena, pagtindig, at ki-
ta'y pinatatawad—ang sulit ni D,
1. M.A JUVKKA.
Armando.—At ikaw Ernesto, ang
ginawa mong ito'y pinatunayan
ang iyong mabuti at tapat na
pakikisama, hinahandugan kita
ng walang hangang pasasalamat,
at makaaasa ka sa kapalagayang
matalik ca kaibigan, Buhat
ngayon, ikaw ay aking kapatid.
At ang tatlong iyong sa paraa-
maguitan ng isang mahigpit na ya~
kap ay napagisa ang mga dam-damin at puso.
- 28 -
ee c,
e oooeoooeeoooeooooopo o.o
aO? <^> &y* vQG <^> •<c/~''4jr* >4?* ~jcs* %4f* *-&* -— ^ -*
StmrTmnS^aT'eh «Te'o' e'"e"o e e o^o o~e~e © o
Kasaysayan ng
isang halik
Sa matalik na kaibi-
gang Mareos de los San-
tos, lumikha ng tugtu-
tuguing "Los Literaton
Tondeftos'\
Gabi noon.
Ang bowan na ng mga nakaraang
araw ay waring ikinakait ang ka-
niyang magandang kulay, ng ga-
blng iyon ay maliwanag at ba-
hid mang dungis ay wala.
Ang mga bitwin na tila alitap-
tap, ay tuluyang nangawala »a
himpapawid dahil sa liwanag ng
buwan,
J. M.A RIVERA>
Hanging mahinhin at mabanayad
ang sa alanganin ay pumapaguitna
na nakikisunod at sumasaliw sa
gayong kagandahan.
Ang dagat man na sa tuina'y
nagbalang gunawin ang sangkapu-
luan at guhuin ang mga nagta-
tayugang tahanan na wari bagang
hinahamon ang kapangyarihan ni
Bathala, ay mapanatag na lubha
ng gabing iyon : sa kaniya'y wala
man kahit munting bulalas
ng gahasang alon.
Lahat ay tiwasay at tahimik.
Samantalang ganap ang katahi-
kan, sa isang malaking bayang
nasasakop ng Maynila at sa tapat
ng isang tindahang tagalog, na-
nSakaupo ang maraming binata
at ilang matatanda.
Sapagka't kaugalian na ng la-
hing La^andula na ang njga bi-
nata't dalaga ay mangagliliwuliw
sa liwag ng bowan ang karamihan ng
binata na nag upo sa tapat ngtinda-
hing nabanguit ay nangagyayaang
innglakad sa liwanag ng bowan.
Yumaon ang mga iyon at doon
ay walang nangalabi kung hindi
ang isang bioata at ang lahat ng
mga matanda,
Sa di kawasa'y nangagusapan
ang mga matatanda ng natutung-
kol 8a pagtugtog ng violin.
—Dine ea atin— ang sabi ng isa
doon na wawalungpuin ang gu
lang, ay may sumipot na isang
violiniatang hanga ngayon ay hi
nahangaan ng tanang makaringig
*a kaniya.
—Ah, si Dario: siya nga; tu-
nay ang tinuran mo,—ang sabi
naman ng isa pa dia «a nanga-
roroon.
— 31 —
J. M.A WTVKR*.
—DatapWa't sa aking wari,
—
ang kabubayan ng taong iyan ay
nababalot ng isang malaking
hiwaga,—anang na unang nagsalita.
—At bakit naman? —ang tanong
i:g isa doon.
—Bakit nga naman?»-ang ma-piling usisa ng isa pa rin.
— Mangyari, si Dario na ngayonay magkakaroon na marahil ng
65 tatfn, waring di nakiki-
lala ang gawang umibig.
— At bakit po, tio?— ang maga-
lang na tanong ng binatang sa-
pul ng sitnul&n ng mga matatanda ang usapan, ang booag pa-
kiuig niya'y doon na lamang ili*
nagak.
—Gayon ang sabi ko, pagka't na-
kapanggigilalas ang siaspit niyang
guiang na 65 ta<$n ay bagong tao
pa, at . . .
— 32 -
TSANO HALIK.
Nguni't ang kaniyang iduduk-
tong ay nawala, sa pagkakataong
noon din ay dumating sa tinda-
hangpinaglilipunan nang isang ma-
tandang kaiguihan ang taas, su-
nod sa moda ang suot na damit
at kahit sa raukha niya nagsisi-
mula na ang pangungulubot nang
balat, ay di pa din yumayaon
ang mga badha nang kaniyang
kapanahunan: isa sa mga" Ma-OANDANG L.ALAKE.
Bitbit niya sa kaliwang kamayang isang kaha ng violin.
—• iMagandang gabi po sa in-
yong lahatl— ang sabi niya,
—'iAba, Dariot iSaan ka ba
nangalin?^ang tanong ng isa4
t
i&a sa nangaroroon, sa dumating,
*-Diyan lamang mga ka-
ibigan sa bahay ng isa kong
— 83-
j . M.A RIVEBA.
pamanking la'aki na ikinasal ka-
nginang umaga.— Ang pamankin mo'y napag-
kiklialang hindi mawi ihin sa pag-
kabagong tawo na tulad mo 1-
anang matandang naunang nagsalita.
>-Tunay nga ang tinuran nin-
yo^-ani Dario;*-Datapwa*t kungaking inabot ang gulang na ito
sa pagkabagongtawo, ay dahil la-
mang sa isang malaking hiwagang
hanga ngayon ay bumabalot ia
aking kabuhayan.
—iHiwaga?—ang pamaang na
tanong ng nangaroroon.
—£At alin ang hiwagang iyan?
—ang tanong ng isa naman—iDi baga maaring aming ma-
alaman?—ang sal6 ng iaang ma-tanda pa din.
—Kung hindi kayo mangaiinip
ay aking isasalaysay sa inyo.
— 34 —
ISANG HALIK.
Sa gayon, ang lahat ay nag-
sipag-igue ng upo; nangaguna-
han ang bawa't isa na mapalapit
sa magsasalaysay ng kariij-ang ka-
buhayaa.
Ang may ari ng tiiuLihan pati,
sa gayong nangyari ay nahawa naat nang matapos mabigyan ng isang
luklukan si Dario, ay dalidalinB
isinari ang kaniyang tindahan,
ng upang hwag magambala ang
gayong salaysayin.
** *
Sumandaling tinutop ni Dario
ang noo ng kaniyang kamay at
pagkatapos ay sinimulan na ani?
pagtuturing ng gayari:
"©i na kaila sa inyo na ang
aking kabataan ay isa ea mguinahele ng kapighatian Apat na
taon pa lamang ang aking gulang
— 35 —
J. M.A RIVERA .
ng ang sinisinta kor.g , Ira ay
tinawag ni Bathala sa kaniyang
ainapupunan . Ang aking Ama na
tapat magmahal, ng makijalang
ang aking hilig ay sa pagtugtoS
ng violin, ay pinatuiuan ako t»a
isang bantog na guro. Sa pag.
aarimuhanan ng aking Ama, ako
na ang pinatutungo sa bahay ng
aking guro, nguni't, di naman nag-
lipat buwan at ang Ama ko ang
sumunod na nalunod sa ilog Ertigia.
"Simula na noon ay nadanas ko
ang hirap ng maulila, h^rap pa
di nakuhang maalia, ng mgapaing paunlak ng karamihan, na
aanhi sa kahuaayan kong tumug»
tog ng violin, ang bawa na ay
nagaeiwalat.
"Isang araw ng Lingo, dalawa
sa aking pinakamatalik na kaibi-
— 36 —
ISANG HALTK.
gan, matapos kaming makasimba,
ay niyaya ako sa bahay ng isang
mayaman, na ng araw na iyon ay
ipinagpipista ang kaarawan ng ka-
panganakan sa kaniyang anak.
Marami ng panauhin ang inabot
namin doon, at sa tanan, ay
ipinakikilala ako ng aking dala-
wang kaibigan, tangi nga lamang
sa pinipista na di namin inabot
doon at sinundo ang kanyang mgakalapit-loob.
"Datapwa't hindi ko matanto at
kung bakit simul& sa mga unang
sandali p& lamang ng aking pag-
datal sa bahay na iyon, ang aking
pag-iisip ay umulik-ulik na, at
ang puso ko ay nanibago sa pag-
tibok. Sa gayong anyo, ay na-
paupo ako sa isang luklukan, at
halos di pa man nagluluwat, ay
eiy* namang pogdating ng pi-
— 37 —
J. M.A RIVE11A.
nipista, na matapos mabiguiang
upuan ang kanyang mga kakilala
ay tinungo ang dalawa kong kai-
bigan at pinagsabihang:
'-•"Asa ko'y hindi kayo magsi-
sidal6, ah ..•-at sinabayan ngisang
ngiti.
—'"Mali ang sapantaha mo,
—
ang tugon ni Oarlos.
—"Siya nga,—kaya't pinasaBala»
matan ko ang gayon.
—"Angela,— ang sabi ng kaibi-
gan kong AndrdB—ipinakikilala ko
sa iyo ang aming kaibigang Da-
rio Reye*, !binatang eompositor
at balitang YioHnista,— at sinaba-
yan ng pagtuturo sa akin.
Naragdagang lalo ang aking di-
naoodam, at sa gayon ay wala
akong nasabi ng abutin ang kan'
yang kamay kung hindi:
— 88 —
t*\m HAt/g.
—"Aling Angela, pag-utusan mopo . . .—"Ikinagagalak ko po ang pag.
kakilala sa bantog na violinista f
—ang tugon niya sa akin na si •
nabayan nang ising titig na ki-
napapalooban ng boong kabuha-
yan at pag-giliw.
"Matapos ang pananghalian, at
»a mga sandaling nangagpapahinga
ang mga masambahin kay Tersp-
deore, ang tanang panauhin ay
nangagkaisa ng paghingi nila na
tugtugin ko ang isa sa aking
maririkit na tugtuguin. Noon na-
rrian ay kasalukuyang ang tanang
mawilihin sa "musicaM ay wa-
lang tinutugtog kung hindi ang
kayayari ko pa lamang na ang
pamagat ay Aoonias, at sa pag.
uanasa ko ngang makasunod sa
pinipita sa akin ng tanan, ay
— 19 —
.T. M.A RIVERA.
hiniram ko ang violin ng isang
orquesta at kaagad ngang tinug-
tog ang Agonias na sinaliwan na-
mau b» piano ni An&ela. Di pa
man halos natatapos ang aking
pagtugtog, ng pumulas sa bibig
ng labat Tang salitang: IMaga*
ung! Isa't isa ay yumakap sa
akin at ako naman sa kanila, ka-
hit na sa mga labi ay namumu-tawi ang ngiti, sa aking puso na*
man ay isang kalumbayan ang
kaagad na pumaloob.
Sutiaandaling tumiguil si Dario
na waring nahahapo, « at pagkata-
pos na ininom ang isang vasong
tubig fta kaniyang hiningi, ay iti*
nnloy ang pagsaysay:
"Ganap na iaang lingo ang na-
karaan, buhat ng pistabin si An-
gela. Isang hapon n* magtata
kip silim na, ay napadaan ako
— 40 —
tsan<; H ai ik;
sa tagiliran ng hardin ni Angela.
Akay palibhasa ng pagnanasang
mailuhog sa kaniya ang aking
pag ibig na buhat pa ng mga unang
nandaling magkatamang mata ay
namahay na sa puso, ay sina-
mantala ko ang kaniyang pamu-
mupol ng sampaguita, at karaka*
rakang binati eiya; sumagot na-
man *a akin ng malumanoy at
inanyayahan akong pumasok: an-
yayang kaagad kong tinupad, at
mga ilang sandali kong ilinuhog
sa kanya ang aking pakay. Pa-
libhasa'y talaga na nga yata ng
Diyos na ako'y palarin, si An-
gela ay tinangap ang aking pag-
luhog at binitawan sa akin ang ma-hiwaga, matamis at mahalaga ni-
yang 'Oo".'
' 1 Kaylan man ay di ko malili-
— 41 —
J . M.A RIVERA.
mot ang mga sandaling iyon na
i&inaginhawa ko!
"Sa di kawasa, ng akoy'y nag-
paalam na kay Angela, at sagu-
tin na niya ng: "Hangang sa Jue-
ves irog ko"; siyang paglapit sa
amin ng ina ng guiliw ko at nangli-
Hsik ang matang nagturing na:—"Angela, hindi ka na narima-
rim na tawaging irog mo ang da-
yupay na iyan?
"Sa gayong pag alipusta sa aking
kahirapan, sa dibdib kong mapagbata, ay waring naringig ang
piping hiyaw ng aking puso na
anya*y* i Tpagsangalang mo ang
iyong karalitaanT' at dahil ea
bagay na ito'y itinaas ko ang aking
ulong nakayuko at nagsabi nang:—"D.a Amalia, magpakarahan
po naman ng pag-alipusta sa aking
karalitaan.
— 42 —
ISANG HALIK.
—"Sasagot ka pa;—ang tugon
niya sa akin,~Naito ang mara-
pat sa iyo, at noon din nga ay
ipinalo sa akin ng walang patu-
nianga ang isang palasan na kani-
yang tinutungkod.
Sa gayong nangyari, niyakap ni
Angela ang kaniyang In&ng ka-
sabay ng pagsasabi sa a w in ng:
"Dario, yumaon ka nan .
"Sinunod kong dagli ang sabing
iyon ni Angela. Kinamakalawa-
han, nang pangyayaring iyon, ay
tinangap ko ang isarg liham ni
Angela na gayari ang nasasabi:
"Irog kong Dario:
"Buhat ng mangyari ang pana-
nampalasan sa iyo ni Ina, ako'y
nAhiga na at di tinitigilan ng
lagnat."
"Hindi hunang ikaw ang ntg-
durusa, irog ko; ako man ay sak-
— 4;\ —
J. M.A RIVERA
bibi din ng kapanglawan, ako manay ginigiyagia ng lungkot."
"Kung ako'y kapuin ng palad
at maputi ang aking hinin?a, ay
makaaasa kang ea mga huling ti-
bok ng aking puso, ang mga hu.
ling salitang pupulas sa aking
bibig, ay ang ngalan mo,
pagka't ang pag-ibig ko sa jyo
ay walang makakatulad at mala*
wak pa kay sa dagat at himpa-
pawid."
"Huwag mo ngang lilimutin
ang iyong iyo lamang na bi,"
'*A^*GELING. ,,
"Di masayod na lungkot ang su-
maakin ng ang gayon ay matanto
at palibhasa't simula ng gawin
sa akin ni Da. Amalia ang pag-
hiya, binuo ko na sa loob ang
pangingibang bayan.
iSASg HALIK.
Kinabukasan, at bago pa la-
mang ipinakikita ni Febo ang
mga unang anag-ag niya, ay ini-
wan ko na ang bayang ito at
tinungo ko ang Pangasiaan.
"Isang hapon na kasalukuyang
ang mga ibong naglalagalag ay
tinungong muli ang kaniiang pi-
nag-iwang mga pugad; liapong
hustong ikapitong araw ng pag-
sapit ko doon, walang ano ano'y
lumapit sa akin ang alila ko
at einabing may mga tawong hu-
mahanap sa akin; iniutos ko sa
kaniyang patuluyin ang mga iyon,
nguni't nang manSagsipasok na ang
mga bagong dating ay isang malaking
kamanghaan ang umabot sa akin.
Nalalaman ninyo kung bakit? Pag-
ka't ang isa sa mga iyon ay
an% in& ni Angela na nang ma-
J . M.A RIVOA.
kita ako, ay nagturing na kaia-
bay ang iyak at yakap sa akin;
-«"Dario, patawarin mo ako s\
pagkakalait sa iyo: iligtas mo ang
aking naahal na Angela.
"Nang maringig ko ang kanyang
pinabi ay itinanong ko ang sanhi ng
kaniyang, mga sinabi at noon din
nga ay issinalaysay ni Da. Amalia at
ng pinsan niyang Luisa na mula
Bg hapong ako'y kaniyang linait,
si Angela ay nagkasakit na at
ng ikatlong araw ay sinabi na
ng medieo na ang tanRing kaga-
mutan ng saHt ni Angela ay
na bsl kaniyang minainahal.
"Sa gayon nga ay isinamo sa
akin ni Da. Amalia na huwag
na di ako sumama sa kanila, at
dahil sa mapili nilang pag-an-
yaya ay sumang ayon na ako.
Samandaling huminto si Dario
— 10 -
ISANA TTALIK.
na waring ina-ala-ala ang tanang
pangyayari na isinasaysay niya.
Lumipas ang iiang saglit at,
pagkatapos na silang nangagkaka-
harap ay uminom sa dulot na
matamis at tubig nang raay tinda,
ay ipinatuloy ni Dario ang ka*
niyang pagsasalaysay.
"Kinabukasan, at dahil na wala
na nga akong iba pang nasa kun-
di ang mamalas ang aking ini-
Urig na Angela, matapos na ma-
kakain ng agahan, ay lumulan
na nga kami ea tren.
"Dalawang oras at kalahati ang
itinagal namin sa paglalakbay, at
pagkatapos ay dumating aa kami
sa bahay ng guiliw koog Angela.
"Nang ako'y anyong tutungo
na nga sa silid ng aking sinta
— 4T-
J . M.A RIVKRA.
na kasama si Da. Amalia, ay
«inalubong kami ng manggagamot,
na nang matantong ako ang Da-
ri<>, ay kaagad akong pinagsabi-
han, ng:- 4,
iKayo paia! . . . . iSi An~
gela'y walang patid ng tawag sa
inyo.<4Hindiako nakatugon ng kapu-
tok man laraang, kaya4
t ang man-
gagamot nang mamasdan ang ga-
yon ay nagturing na:
~-"Kayo ttanging kayo ang ma-
rahil ay makabubuti kay Angela.
"Nguni't nang kaming tatlo ay
anyo nangang papaaok, ay siya
naraan naming pagkadingig ng
hiyaw na;- 4<
Dario! Dario! . . Halika . . .
"Dagli na nga kaming tumuloy
sa kinalalagian ni Angela ng
nadingig ang gayon at kaagad
— 48 —
k«mg tinabanan sa kamay kasa-
bay ng pagga^abi nang:— 'M Angela, Angela!
— **l Daiiol —'ang l iglang sigaw
niya ng mak ta ako. — Asa ko'y
hintli na kita ma-akaus.tp; asa
kol
y nnmamatay ako ng hiudi ka
man lami->g mak'ik iab<4 sabi, ngu
ni t napagkikilalang diningig ng
Dios a»g aking hiling, .... ma-niainatay ako ngawn ng tahimik.
— "Ango^a, bakit mga kaisipang
*ak<lal papanelaw ang pinapamu-
nmlas sa iyong mga labi?~ang
sahi ko sa kaniya.
— "Ah, pagWt tanto ko na lu-
malapit na ang aking kamatayan.—"iKamatayan? I Ang bata
mong iyan? Ah, himli, hindi ka pa
mamatay.
"Tinitigm akong sumandali ng
— 49 -
J. M.A R1VEKA.
boong guiliw m Angela, at pag-
katapos ay nagturing na:
— 'Dinaramdam ko ngang lisa-
nin ka at lalo ko pang daram
damin kung magunitang ako'y
dagli mong malilhnot, sakaling
tumugpa na sa bayang payapa,
nguni't iano ang aking maga-
gawa? Wala na kundi sumang-
ayon sa pasya ng may Likha
sa ating iahat
Tumiguil sumandali, at pagka-
tapos na wari bagang ang kaunti
niyang lakas ay nakuhang nati-
pong lahat, umubong maka tatlo,
at pagkatapos na matabanan ang
kamay ko ng sakdal higpit, ay
nagturing na
:
—"Dario, ipangako mo ea akin
na, eakaling ako'y mamatay na,
ay hindi ka mag-aasawa kunii sa
babayeng higuit pa sa akin.
i-any; halek.
—"Hindi lamang iyan, Angela,
hindi laaiang iyan, kundi, saka-
ling ako*y lisanin mo, ay hindi
na ako mag aasawa,—ang tugon
ko sa kaniya.
— "^Tupdin mo kaya ang ga-
yon? illindi mo kaya pagsisihan?—"Bindi. Asahan nio.
"-"ilsinusumpa nW?-"Oo."Nang maitugon ko ang ga-
yon, hy ikinawit s»a aking liig
ang kaniyang mga hisig na sak-
dal papayat na, at pagkatap<H
yy hinagkan ako ng minsan, isang
halik na hanga ngayo'y nara-
ramdaman ko pa . .
"Ang ina ni Angela, na naki-
kita ang gayon, ay hindi umi
mik kaputok inan.4
'Isang sandali lamang ang yu-
maon at paglutapo.-, ay hinawiu*
— 51 -
J. M.A RfVKRA.
y.\ ang guiliw kong Angela ng
1 uhay ni Bathala
~£At, iyan pala ang sanhi ng
di mo pag aasawa?^-ang turing
ng isa ea mga kausap.
-<Oo, iyan ang sanhi ng kung
bakit hanga ngayo'y bagong tao
pa ako
At noon rtin ay nag paalam
i a si Dario <*a tanang mga kau-
aap, samantalang sa batingaw
naman ng sambahan ng X. ay na-
ringig ang sampung tunog.
JbX£t
— 52 —
Aklatang Bayan
I. Aklat "Mananayaw" ni Roi. Alnwrtt
n. ,,4<Du\TMgM ,,.G. ('kan'e»
III. ## "SaTabingBaniSin"
,,J. y!a RiT^ia
SOMBRERIANI
IWp Anl,,v.r:
c.j p mi „llikli4»M, iB ..o,n,rjr L*.
tul ^ Hul- _
40 o. I
10 «# *jt «fc *£ % BI3
Kahay Limbagang
"MAMPllYAr%Af»JtlUtXlJr ^VC5 M(>»A A»i*
Mapafpuyat nl J. N. ScvilU..„ 20(-
Ph-W* nf ***nt Oe»cr»1 28 „
Mfi Imbi (2 babtti) . W>. ;,
Aaf Baliw . .... «O ,.
I!aaf-i!aiia T". .10 „
Ka*a*ian ri Mix B. SeyiU .10 ..
Kodyapin* T*fiIoj 10 ..
P^nibugho ni Ro^ri* . . , . J ,t
Anf Paaonf Uabla .1 ft
Dalawig K«lan?i) . .... 3,
Tadhaaa ni D. P Aaioi • ; . . , 5 ,.
1*1AI -%** I AT*<£ IIA'MrA»
li. I .'.'» * i I'Aii VAW A> .
^t^. **.*..-**<»
UNIVERSITY OF MICHIGANIII
3 9015 05170 9692