PLANLAMA2004/4

34

PLANLAMA2004/4

35

Nicel YILMAZ SAYGIN, Nilgn KPER, Evrim GER

Bir Stdyo almas, YTE: Alaat Tarihi Yerleim Alan Koruma Projesi*

zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir ve Blge Planlama Blm lkemizde doal ve tarihi mirasn korunmasnn nemli bir konu olmas nedeniyle lisans eitiminde dr-dnc snf son dnem stdyo almas olarak kentsel koruma konusunu ele almaktadr. Konu kapsamnda gerek kuramsal gerekse pratik alanda nemli tartmalarn sregelmesi yeni gelime-lerin kaydedilmesi ve planclara farkl kurumsal yaplar iinde nemli grevler dmesi ile ehir plancs adaylarnn koruma ve zellikle kent-sel koruma bilgi alanna ilikin yeterli donanma sahip olmalar istenmektedir.1 Bu ama dorultu-sunda 2003-2004 Bahar ve 2004-2005 Sonbahar Yaryllarnda CP 402 Planlama Projesi dersi kap-samnda Alaat tarihi yerleim dokusu alma alan olarak belirlenmitir.

Stdyo almasnn genel yaklam ve yntemi belirlenirken koruma konusu gerek dnyada ve gerekse Trkiyedeki tartmalardan, deneyim-

lerden ve sorunlardan bamsz ele alnmamtr. allan alana zg ideal zm araylar iinde, mevcut (yasal ve ynetsel) uygulamalarn eleti-risi yaplarak, lkenin ve yerelin zgn koulla-rn gz nne alan tartmalarla stdyo almas srdrlmtr. alma alan koruma ereve-sinde ele alnrken belli bal problemler dikkate alnmtr. Konunun hangi lek dzeyinde ele alnaca bu problemlerin banda gelmektedir. Dier bir problem, disiplinler aras alma anlaynn konu zelinde kurulmas gereklilii ve bunun nasl salanacadr. alma alannn toplumsal boyutlar ile ele alnmas gerei ve alann korunmasna ynelik almalarda planc-nn yerel halkla hangi aamalarda ve ne dzeyde bir diyalog iinde olaca da dikkate alnan dier nemli problemdir.

Korumaya deer grlen alann tespiti ve koruma mdahalelerinin nerede balad problemi koruma olgusunun ilk ele alnd gnden bu

* Bu yaz zmir Yksek Teknoloji Enstits, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blmnde 2003-2004 Bahar Yaryl ve 2004-2005 Sonbahar Yaryl CP 402 Planlama Projesi derslerinde aada isimleri geen stdyo yneticileri ve rencilerin almalar deerlendirilerek yazlmtr.Stdyo almas srasnda Alaat hakknda bilgi edinmemize yardmc olan Belediye Bakan sayn Muhittin Dalga ve dier bele-diye yetkililerine, Alaat halkna, mar Plan almalarn yapan serbest planc sayn Ercment ahine ve u anda Koruma Amal mar Plan almalarn yrten serbest planc sayn Engin Grele; ayrca stdyo almasndaki destei iin Restorasyon uzman Fakltemiz retim yesi sayn nder Marmasana teekkrlerimizi iletiyoruz.2004-2005 Sonbahar Yaryl Proje Yneticileri: Yrd.Do.Dr.Nicel Saygn Aratrma Grevlisi Nilgn Kiper, Aratrma Grevlisi Evrim Gerrenci Listesi: Serdar Deniz, A. Serkan Gler, Coku Kocabyk, idem Durukan, Irmak Grsu, Mehmet Bavunolu, Mehmet Akyrek, C. Can Tredi, Yasemin Memiolu, A. Ergn Grbaz.2003-2004 Bahar Yaryl Proje Yneticileri: Yrd. Do. Dr. Serpil Rper, Yrd.Do.Dr.Nicel Saygn, Aratrma Grevlisi Nilgn Kiper, Aratrma Grevlisi mer Selvirenci Listesi: Krat Baar, Merdiye Keleolu, Gken Bilgen, Gken Salum, H. Ceren Diner, zgr Erta, Glin ahin, Evrim Pekyavuz, zlem Sevin.1 Lisans programnn nceki aamalarnda da korumaya ilikin kuramsal dersler verilmektedir.

PLANLAMA2004/4

34

PLANLAMA2004/4

35

yana gndemdeki yerini korumutur. Korunmas gerekli tarihi yerleim alan sit snr ile yeterince tanmlanmakta mdr? Soru baka bir biimde ifade edilirse; korunmas gerekli tarihi yerleim alanna ynelik politikalarn ve mdahale bii-minin gelitirilecei alan sit snr ile tanmlanan alanla snrl mdr? Bu sorularn yant mekan nasl kavramsallatrdmzla da yakndan ilgi-lidir. Mekann yaplardan, sokaklardan, bahe duvarlarndan oluan bir fiziki doku olmann tesinde bir derinlii vardr. Bu derinlik iinde, farkl zaman dilimlerine zg biimlenen ilikilerin varl sz konusudur. retim biimi ve ilikileri, gler, inanlar, savalar, atmalar, refah dzeyi, alann dier yerleimlerle balants, ulam tek-nolojisi gibi toplumsal ve ekonomik belirleyiciler ve bunlarla ekillenen gndelik yaam iindeki ilikilerin sonucu olarak mekan olumaktadr. Sz konusu ilikiler rnts iindeki her bir deiim mekan dne gre farkl klmaktadr. Dolaysyla sit snr ile tanmlanm alann gemite ortaya k-mas, bugne kadar ulamas ve bugnk varl belirlenen sit snr iinde olumamtr. Bir baka ynden baklrsa, gemie dair yaanmlklarn izlerinin sadece o snrlar iinde aranmamas gerekir. Tarihi yerleim alann kavramak ancak ok boyutlu ilikilerin cereyan ettii bir corafi btnlk iinde ele alnmas ile gerekleir. Bu kav-rayta (yukarda da belirtildii gibi) zaman boyutu nemlidir. nk sz konusu ilikilerin boyutu ve etki alan her dnem iinde sreklilik arz etmeye-bilir. Dolaysyla bu kavray alann morfolojisini zmleme gibi bir abay gerektirir. Stdyo almasnda alana yaklarken yerleimin bulun-duu corafya, gemiten bugne retim alan ve sahip olduu doal peyzaj, retim ilikileri, ulam ilikileri dikkate alnmaya allmtr. almann hangi lekte ele alnaca kaygs giderek koruma amal plan almasnn, kentin btnn ele alan plan almasndan ayr ele alnmamas gerektiini ortaya koyacaktr.

Mekann tarihselliinin vurguland bir almada zaman olgusu kendini fazlasyla gstermektedir. Tarihi evre farkl zamanlarn katmanlat, st ste, yan yana geldii bir alandr. Kimi kez bir ncekini silerek, kimi kez birbirine eklemlenerek, kimi kez bir ncekinden izler, bilgiler tayarak bu katmanlama oluur. Kimi yaplar, meydanlar bugn sadece yal-larn belleinde varlklarn srdrmektedirler.

Tarihi evrenin korunmas gndeme geldiinde planc almasnn bir yerinde hangi zaman dikkate alaca gibi bir problemle kar karya kalabilir. nk sit snrnn tesbit edilmesinin nedeni genellikle Trkiyede on dokuzuncu yzyla ait yaplardr. O yaplar yoksa sit ala-nnn da anlam yoktur. Oysa yerleim dokusu on dokuzuncu yzylda (veya daha ncesinde) olumu bir nvenin, mahallenin, sokan evresinde zaman ierisinde eklemlenerek bir kurallar, bir ilikiler dizgesi iinde varol-mutur. Bu varolu dne kadar devam etmitir. Ve aslnda her zaman dilimi ayn tarihi evre iinde btn iinde, kendi karakterini de ortaya koyarak yerini almtr. Dolaysyla on doku-zuncu yzyla ait bir yap kadar, 1950lerde, 1970lerde yaplm bir yapnn da bu doku iinde bir yeri olmaldr. Planc burada tarihi evreyi zamann bir yerinde dondurarak m, yoksa bugnn ve hatta gelecein olas gelime-lerine olabildiince izin veren bir anlay iinde mi olacaktr? Yoksa bu iki u arasnda bir denge ekil 1. Alaatdan

19. yzyl yap rnekleri

Tarihi evrenin

korunmas gndeme gel-diinde planc

almasnn bir yerinde

hangi zaman dikkate

alaca gibi bir problemle

kar karya kalabilir.

PLANLAMA2004/4

36

PLANLAMA2004/4

37

oluturacak mdahaleler mi nerecektir? Yine burada da vurgulanmak istenen nokta; mekann btnlnn korunmas gereidir.2

Mekann yukardaki kavramsallatrmasna kout olarak varoluundaki toplumsal boyutun zmlenmesi gerei stdyo almasnda nemle zerinde durulan bir konu olmutur. Toplumsal boyutun zerinde allan meka-nn kavranmas, yaplacak mdahalelerin belirlenmesi, ve planlamann gerek tasarm gerekse uygulama srecinin her aamasnda ele alnmas ngrlmtr. Mekann kav-ranmas aamasnda toplumsal yap iki ynl aratrlmaya allmaldr. Bir taraftan fiziki yap zerinden toplumsal yaama dair izlerin nasl okunabilecei, dier taraftan toplumsal yaama dair gzlemler yaparak bunlarn mekan nasl biimlendirdii ve biimlendirecei ara-trlmaldr.

Farkl zamanlarn katmanlat bir mekana bakarken fiziki yapnn oluumunda yatan yaam kltrne dair izleri grebilme ve yorumlayabilme becerisinin kazandrlmas bu stdyonun temel amalarndan biri olmutur. Farkllaan yaplar, yaplarn dizilii, konum-lan, parsel ve sokak rnts, sokak-parsel-konut ilikileri bize neleri anlatr? Fiziki yaplanma biimine baklarak zel ve kamusal alan rnts nasl okunabilir; bu rnt bize neleri syler? Sz konusu fiziki yaplanma bir mahalleden dierine, bir sokaktan dierine nasl ve neden farkllar?

Bunun da tesinde bir sokak veya yap adas rnts zaman iinde nasl biimlenmitir ve bu rastgeleymi gibi grnen biim-leniin ardnda ileyen kurallar dizgesi nedir? Burada mekann bir sre iinde var olduu; dnden bugne ve hatta yarna doru deiip, dnerek, reyerek var oluunu srdrd unutulmamaldr. On dokuzuncu yzyla ait bir yapnn cephesindeki ticaret kullanmna iaret eden cephedeki akln zaman iinde kapanmasnn bir nedeni olmaldr. Sokak sn-

2 Trkiyedeki koruma yaklamna eletiriler iin bkz . Seymen, Tarihi Kentlerde Byme ve MimarlkUIA 2005 stanbula Doru / zmir Toplants,yaynlanmam tematik konuma metni, 22 Ekim 2004; A.Kksal,. Kentsel Koruma Balam, II. Kentsel Koruma, Yenileme ve Uygulamalar Kolokyumu,MS-MF,stan-bul, 1995, ss. 74-76.

ekil 2. Alaat 19.yzyl yap rnekleri

ekil 3. Eski yapda kap rnei

PLANLAMA2004/4

36

PLANLAMA2004/4

37

rna dayanm bir yapnn arka bahesine bir oda eklenerek bytlmesi basit bir mdahaleden te bir toplumsal alkanla iaret ettii, hatta bu alkanln dokunun nemli bir belirleyicisi olduu anlalmaldr.

Giderek fiziki yapy oluturan elemanlarn refah dzeyine, retim alkanlklarna, gnlk yaamn ayrntlarna dair iaretler verdii de renci tarafndan alglanmaktadr. Yksek duvarlar, ama kilitlenmeyen kaplar mahalle-deki komuluk ilikilerine dair nemli ipular vermektedir. Bir rencinin alana dair ilk izlenimlerini aktarrken farkl konut ve bahe kaplarn tespit ederek, alandaki mahremiyet olgusunun zaman iindeki dnmne dair gzlemleri buna arpc bir rnektir.

Toplumsal yaama dair gzlemler ise her iki stdyo almasnda da farkl tekniklerle yapl-mtr. lk dnem sosyal anket almas kentsel sit snr iinde ve yakn evresinde anket yap-lan zaman dilimi iinde ikamet edilen yaplar ziyaret edilerek, formal grmeler yaplmtr. Bir sonraki dnemse mahalle sakinleri, muh-tarlar, esnaf, Alaatya sonradan yerleenlerle enformal grmeler yaplmtr. Sz konusu grmeler temel sorularla balayan, ancak konumann seyrinin tamamiyle grlen kiilerin belirledii bir tarzda yaplmtr. Bu grmelerde -bir szl tarih disiplini iinde olmamakla birlikte- yerleimin hem bugn, hem de gemiine dair bilgi alnm, insanla-rn yaadklara mekana ve koruma olgusuna yaklamlar saptanmaya allmtr. Bu tr almalarda, enformal grmelerin alana dair nemli verilerin elde edilmesinde olduka etkin bir teknik olduu grlmtr. renciler bu grmelerle alanda baz toplumsal sreleri, yerleimin tarihine ait henz kayda gememi bilgileri, mekana dair yerel tanmlamalar, halkn yaad yer ile tarihsel ve duygusal balarn tesbit etme olanan bulmulardr. Bylelikle nceden gzlemlenen baz sorun-larn toplumsal derinliini grme ansn elde etmiler, fiziki mekan ile toplumsal ve ekono-mik yap arasndaki ilikileri daha iyi kavra-yabilmilerdir. Bir mekann pafta zerindeki,

fotoraf karesindeki veya plan emasndaki grntsnden te olan derinliine sahip ola-bilmilerdir. Elbette yaplan btn bu tespitler onlarn zm araylarn kolaylatrmamtr. zm retmenin de mekann kavran kadar zor ve karmak olduunu sezinlemeye bala-mlardr.

Stdyo alsmasnda rencilere gerek alann analizi srecinde, gerekse yaplacak mdahale biimlerine ynelik kararlarn gelitirilmesinde disiplinleraras almann gereklilii vurgulan-maktadr. Bu gerekliliin hatrlatlmasndan te, kurgulanan planlama almas iinde hangi aamada hangi uzmanlk bilgilerinin devreye girecei, gerekli uzmanlk alanlar ile plancnn nasl buluaca tartlmaktadr. Alann farkl lek ve kapsamdaki zeliklerinin saptanmas ve doru mdahalenin gelitirilmesine ynelik bilgi retimindeki duyarllk, ilgili uzmanlk alanlar ile diyalog kurmay gerektirmekte-dir. Bu diyalog iin de karlkl olarak ilgili uzmanlarn birbirinin farknda olmas, birbiri-nin alan hakknda yeterince bilgi sahibi olmas gerekmektedir. Bu nedenle alma sreci iinde plancnn sorumluluklar, uzmanlkla-rn kesitii alanlar, plancnn bir dier alana gnderme yapmas gerektii noktalar ve bunun yntemi konusunda bilgi aktarlmaktadr. YTE Mimarlk Fakltesi Restorasyon Blm ile almann farkl dzeylerinde ibirlii sa-lanmaktadr.3

Bu kapsamdaki bir stdyonun amalarndan birisi de planc adaylarna kazandrlmas iste-nen ekip almas disiplinidir. zellikle analiz ve alann kavranmasna ynelik almalar proje sresinin nemli bir ksmn kapsamaktadr. Verilerin toplanmas, uygun teknik ve ynte-min gelitirilerek verilerin deerlendirilmesi ve sentezlenmesi egdml almay, etkin bir iblmn ve dayanmay gerektirmek-tedir. ok basitce telaffuz edilen ancak yaama geirilmesi bir o kadar glkler tayan ekip almasnn kurgulanp srdrlmesi proje almasnn etkinliini belirleyen en nemli faktrlerden biri olmutur. Bu almann ana kurgusunun dnda ara aamalarnn kurgu-

3 YTE Mimarlk Fakltesinin ilkelerinden en nemlisi dsplinler aras anlay iinde eitim ve retimin srdrlmesidir.

Alann farkl lek ve

kapsamdaki zeliklerinin saptanmas

ve doru mdahale-nin geliti-rilmesine

ynelik bilgi re-timindeki duyarllk,

ilgili uzman-lk alanlar ile diyalog

kurmay gerektir-

mektedir.

PLANLAMA2004/4

38

PLANLAMA2004/4

39

lanmasnda rencilerden fikir gelitirmeleri, insiyatif kullanmalar, bunun sorumluluunu yklenmeleri ve ekibin zdenetimini salama-lar beklenmitir.

Alaat Tarihi Yerleim Alan Analiz almalarYukarda bahsedilen tartmalarn nda stdyonun alma alan Alaatnn tarihi yerleim dokusu ve yakn evresini iine alacak biimde saptanmtr. Alan almas iin gerekli baz paftalarn elde edilmesi ve gncellenmesinden sonra, alma alannda yap zelliklerini ortaya karacak zgn bir envanter hazrlanm ve dkm almas gerekletirilmitir. Alan almas olarak ilk aamada tarihi yerleim alannn Alaat yerleimi btn ve iinde bulunduu co-rafya -eme-Karaburun yarmadas- ile olan ilikilerine ynelik farkl leklerde analizler yaplmtr: Jeolojik yap, toporafya, iklim, tarihsel geliim, nfus yaps, sosyal, demog-rafik ve ekonomik yap, arazi kullanm, ulam ilikileri ve farkl leklerdeki planlar ve plan-lama kararlarnn irdelenmesi, vb. kinci olarak Alaat tarihi yerleim alan ve yakn evresine ilikin fiziksel ve sosyal analizler yaplmtr: Envanter yardmyla yap leinde detayl analizler (binalarn yapm dnemi, yap mal-zemesi, at ve cephe zellikleri, geirdii tadilatlar ve eski-yeni fonksiyonlar, vb.); ml-kiyet yaps; doku almalar (parsel, sokak dokusu, sokak elemanlar, tipolojiye ynelik saptamalar); yap younluu almalar; nfus yaps, sosyal ve ekonomik yaps; yaplarn kullanlma durumu; gzlemler aracl ile sokak, kmaz, meydan gibi kamusal ak alanlarda gerekleen sosyal yaamn saptan-mas (insanlarn mekan kullanma biimleri ve kullanclarn zellikleri) gibi konularda bilgi-ler toplanmtr. Yerel halkla yaplan enformal grmeler ile Alaatllarn kentsel sit alan ve koruma olgusuna yaklamlar, Alaatda son yllarda gerekleen deiim hakkndaki grleri saptamtr. Ayrca Alaat Belediye Bakan, Fen leri Dairesi yetkilileri ve imar planlarn yapm olan serbest planlama brosu ile grmeler yaplarak belediyenin koruma konusunda ve Alaatdaki gelecee dnk projeleri hakknda bilgi edinilmitir. Topla-

ekil 4. Alaatnn Konumu (Kaynak: http://www.goddess-athena.org/Museum/ Temples/Erythrae/Cesme_map.html)

ekil 5. Alaat hava foto-raf, Mays 2002

PLANLAMA2004/4

38

PLANLAMA2004/4

39

nan bilgilerin Corafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve SPSS programlar aracl ile biraraya getirilip paketlenmesi ile mekann fiziki ve toplumsal boyutuna dair verilerin ilikilendi-rilmesi salanmtr. Bylece fiziksel mekann toplumsal boyutlar ile sorgulanmas olana tannmtr. Ayrca tm analiz bilgilerinin der-lendii, planlama almasna k tutacak bir snf raporu hazrlanmtr.4

Tm bu analiz almalarnn deerlendirilmesi sonucunda ncelikle st lekte (1/5000) tarihi yerleim alannn yerleim btnyle olan iliki-lerinin ele alnd bir sentez almas ile genel anlamda sorunlar ve potansiyeller deerlendi-rilmitir. Ayrca renciler 1/1000 lekli tarihi yerleim alan btnnde -Alaat geneli ile ili-kileri de kuracak biimde- Koruma Plan strate-jilerini anlatan bir alma yapmlar ve bunun paralelinde bu stratejilerin gerekletirilmesine ynelik organizasyonlar -kurumsal yaplanma, finans, yerel halkn srece katlm,vb- hakknda fikir retmilerdir. Bu stratejiler dorultusunda tarihi yerleim alan iinde belirlenen blge-lerde 1/500 lekli uygulama plan ve raporu, ve 1/200 ve 1/100 detay planlar ve kesit, silet ve cephe almalar hazrlanmtr. 1/500 lekli uygulama plannda izlenen yntem ada snr-lar ve nizamnn belirtilmesinden te mlkiyet verileri dikkate alnarak parsel ierisinde ktle nerilerinin gelitirilmesi biimindedir.

AlaatAlaat tarihsel geliim sreci iinde tekrarla-nan nfus ve kltr deiimlerine tank olmu bir yerlemedir. Bu deiim ksaca yle zet-lenebilir: 1800l yllarda Alaatnn gneyin-deki batakln kurutulmas ve bugnk Hac Memi blgesindeki tarlalarda altrlmak iin Yunan adalarndan iiler Alaatya getirilmi ve buraya yerleerek Alaaty imar etmiler ve Alaatda bacl gelitirmilerdir. Yerleme-nin gneyindeki Alaat Liman ondokuzuncu yzylda daha ok Sakz Adas ve Fransaya arap ihracat iin kullanlmakta olan nemli bir limandr.5 Osmanllar zamannda Alaat

Liman bir deniz ticareti merkezi olmann yan-sra yredeki termal su kaynaklar nedeniyle tedavi yeri, ve donanma ss olarak kullanl-mtr. Bu dnemde Alaatda ounlukta olan Rum nfus daha ok liman blgesinde youn-lamaktadr. Nfusun hzl artyla Alaat yerlemesi liman evresinden yaklak olarak bir kilometre ieride olan bugnk Hac Memi Mahallesine ve sonra daha da kuzeye uzanarak genilemitir.

1908-1912 yllar arasnda Osmanl mpara-torluunun Balkan Savanda Balkanlardaki topraklarnn byk bir ksmn kaybetmesi sonucu Alaatdaki Trk nfus Anadoluya g etmi, eme Yarmadasnda yaayan Rum halk da Ege Adalarna g etmeye ba-lamtr. Bunu izleyen I.Dnya Sava srasnda emenin igale uramas ile emenin mer-kezi Alaatya tanm ve Alaatya yerleen Trk halk sava nedeniyle Anadolunun i kesimlerine g etmitir.6

4 YTE 2004-2005 Sonbahar Yaryl CP 402 Alaat Koruma Projesi Analiz Raporu5 ahin, E. 1998. Alaat Kentsel Sit Alan Analitik Etd Raporu6 ahin,1998

ekil 6. Sit alanlar ve tescilli

yaplar

Alaat tarihsel geliim sreci iinde

tekrarla-nan nfus ve kltr

deiimle-rine tank olmu bir yerleme-

dir.

PLANLAMA2004/4

40

PLANLAMA2004/4

41

Kurtulu Sava sresince Alaatda Rum nfusu adalardan gelen gle artm, Trk nfusu aznlkta kalmtr. Ancak zmirin igal-den kurtulmasndan sonra Alaatdaki Rumlar Ege adalarna g etmi ve Lozan Bar Ant-lamasndan sonra nfus mbadelesiyle gelen Trkler Alaatda Rumlardan kalan evlerde iskan edilmitir. Rumlarn yapt baclk ve arap retimi yerine Trk halk alk olduu ttncle balam ve ttnclk 1930larda Alaatnn en nemli sektr haline gelmitir. Bylelikle Rumlar ta evlerin zemin katlarn-daki depolarda zm depolayp arap retir-lerken Trkler ayn mekan ttn depolamak iin kullanmlardr. 1950li yllardan itibaren ttne dayal ekonominin zayflamaya bala-mas ile Alaat nemli lde byk ehirlere zellikle de zmire nfus vermitir. 1980lerde hkmetin turizmi tevik politikalar dorultu-sunda, Alaatdaki tarm sektr ve zellikle de ttnclk deerini yitirmi ve TEKEL kapatlmtr. Alaat Limanndan emeye kadar olan ky kesimi ile liman blgesi ise turizm sektrne ve ikinci konut yerleimine ayrlmtr. zmir-eme otoyolunun yaplmas bu gelimeye ivme kazandrmtr. 1980lerde Alaatda gelien bir dier sektr de ikinci konutla beraber etkisi artan inaat sektr olmutur. Tarm arazileri hzla yazlk konut-lara dnme srecine girmilerdir. naat sektrndeki artla birlikte Alaatya eitli illerden marangozluk, inaat iilii gibi ilerle uraanlar g etmeye balamtr.7

Yerli halktan edinilen bilgilere gre Alaatnn kefedilmesinde stanbullularn etkisi ok

ekil 7. Eski kilise (imdiki Pazaryeri Camii) meydan

ekil 8. Restore edilmi bir yap

7 Alaatda yerli hakla gerekletirilen grmeler, Ekim 2004

PLANLAMA2004/4

40

PLANLAMA2004/4

41

8 Alaatda yerli hakla gerekletirilen grmeler, Ekim 20049 Alaatda yerli hakla gerekletirilen grmeler, Ekim 200410 Alaat Belediyesi ile gerekletirilen grmeler, Ekim 2004

byktr. 1995lerde Alaatnn srf sporuna uygun bir yer olduunun kefedilmesi ile bir srf merkezi kurulmutur. 1995lerden bu yana ise tarihi ta evlerin satn alnp restore edilmesi sonucu butik otellere dntrlmesi ile Alaat zellikle stanbuldan st gelir grubunu kendi-sine ekmektedir. Zaman ierisinde ta yaplara ilginin artmas sonucu satn alanlarn bazlar butik oteller, kafe ve restoranlar aarken bazlar yazlk amal kullanmaya balam, ...birou ise yatrm yapmak yerine rant salamak iin binalar ellerinde tutmaya balamlardr8. Bylece Alaatda gnmzde arsa ve ev fiyatlar olduka ykselmitir.

Yerel ynetimin turizmi desteklemesi de Ala-aty bugnk konumuna getiren nemli bir etkendir. Alaaty dnya kenti yapalm slogan ile 10 yl boyunca her yaz Uluslararas ocuk ve Genlik Tiyatro Festivali dzen-lenmitir.9 Yerel ynetimin son zamanlardaki tutumu ise varolan butik otellerin yansra ev pansiyonculuunu gelitirmek ile yatak saysn arttrmak ynndedir.

Kn sekizbin dzeyinde olan nfus, yaz ayla-rnda altmbinlere kmaktadr.10 Bunun sonucu olarak Alaat mekansal, sosyal ve fonksiyonel anlamda hzl bir deiim ierisine girmitir. Bu deiimi tarihi yerleim alan ierisinde says giderek artan butik oteller, kafeler, barlar, resto-ranlar veya yln yalnzca belirli dnemlerinde kullanlan konut rneklerinde aka grmek mmkndr.

Tm bunlar olurken kk bir yerleim yeri olan Alaatda yerli gen nfus yerel eitim ve istihdam olanaklarnn yetersizlii ve tarm faaliyetlerine ilgi duyulmamas gibi nedenler yznden Alaatdan ayrlmak durumunda kal-makta iken ou Alaatl yksek gelirli aileler zmirde yaamay tercih etmilerdir.

Alaatnn yukarda anlatlan tarihsel gelii-mine bal olarak blgeden olutuu sy-lenebilir. lk olarak Alaatda yerleilen blge bugnk yerlemenin gneyindeki liman evre-sinde konumlanm yzelli haneli bir dokudan

ekil 10. Kemalpaa Caddesinden bir grnt

ekil 11. Pazaryeri Camii nnde kurulan antika pazar

ekil 9. Kemalpaa Caddesinde fonksiyon deiimi

PLANLAMA2004/4

42

PLANLAMA2004/4

43

olumutur. Gnmzde bu yerleimden geriye kilise kalntlar dnda pek iz kalmamtr. kinci blge olarak gnmzde tat yollar ile evrelenmi yerleim merkezini de iine alan tarihi doku tanmlanabilir.

Bu blge tarihsel srece gre gnmzde Alaatnn en eski mahallesi olan yerleimin gneybatsndaki Hac Memi Mahallesi, ona eklemlenen Tokolu ve en son Yeni Mecidiye Mahallelerini iine almaktadr. zellikle Hac Memi Mahallesi Rum mimarisi zelliklerini tayan, eski ta yaplarn ounlukta bulun-duu ve tarihi sokak karakterini en iyi yans-tan mahalledir.11 Bu blgede Ovack Caddesi zerinde bir kilise olduu bilinmekte12, gn-mzde ise bu kilisenin varlna dair hibir ize rastlanmamaktadr. Son olarak yakn gemite ina edilen yazlk konutlar ve yerel ynetim tarafndan yaptrlan toplu konutlar yerleimin kuzey kesiminde yer semilerdir.

Alaatnn tarihi yerleim dokusu bitiik ina edilmi iki katl Trk ve Rum mimari tarzla-rndaki yaplar zellikle yreden elde edilen ta kullanlarak yaplm yma ta yaplar--, dar sokaklar, sokaklarda veya yer yer kk meydancklarda yer alan kuyular ve bir simge niteliinde olan yel deirmenlerinden olu-maktadr. Ayrca kentsel sit alannn kuzeydo-usunda kilise kalntlar olan bir arkeolojik sit alan (Yeni Mecidiye Mahallesi - Diyarbakr Sokak) bulunmaktadr.

Kentsel sit alan iinde dou-bat dorultu-sunda uzanan Kemalpaa Caddesinde ticaret (dkkan, butik oteller, lokanta, bar, kahve-hane, vb.) youn olarak gereklemekte iken kuzey-gney dorultusunda uzanan Mithatpaa caddesinde genelde konutlar ve az lde ticaret yer almaktadr. Her iki cadde boyunca tescilli binalar youn bir ekilde yer almaktadr. Mit-hatpaa Caddesinin zerinde konumlanm Pazaryeri Camii (eski kullanm Kilise iken, gnmzde Camii olarak ilev grmektedir) ve Hac Memi Camii ant nitelii tayan nemli yaplardr.

11 YTE 2003-2004 Bahar Yaryl CP402 Alaat Koruma Projesi Analiz Raporu I12 zgnl,N. 1996. A method for Restructuring the Interrelation between Tourism and Usage of Traditional/Historic Settlements:Case Study Alaat, ODT, Yaynlanmam Doktora Tezi.

ekil 12. Alaatnn gelime ynleri

ekil 13. Yaplarn ina edildii dnemler

PLANLAMA2004/4

42

PLANLAMA2004/4

43

Deerlendirmeler ve nerilerTescil karar verilen yaplarn yerel sahipleri tarafndan yksek maliyetler yznden bakm-larnn yaplamamas, restore edilememesi, yaplarn hzla el deitirmesi gibi pek ok kent-sel sit alanlarnda yaanan sorunlar Alaatda da yaygn olarak grlmektedir. Kemalpaa Caddesi zerindeki yaplar el deitirmekte ve kullanm trnde dnmler olmakta iken Mithat Paa Caddesi zerindeki yaplar ise henz kefedilmemeleri nedeni ile bu dn-m srecine girmemiler ve ksmen yklma tehlikesi ile kar karya kalmaktadrlar.

Geleneksel dokusu ile Alaat otantik evreye ve yaama zlem duyan kesime ekici gelmekte ve arlkl olarak yalnzca restorasyon mas-raflarn karlayabileceklere veya geleneksel tarzda ta evler yaptrabilenlere evsahiplii yap-maya balamtr. Bu say arttka otantik olarak nitelenen mekan ve yaam hzl bir biimde yok olma tehlikesi ile kar karyadr. nceleri yerli halkn gc yettii lde bakmn yapmaya ve yaatmaya abalad yaplar artk ekonomik gc olan tarafndan korunmaya balanmtr.

Tarihi yerleim dokusu ierisinde ok yksek fiyatlara satn alnan ta evler genellikle yklp yeniden yaplmaktadr. Yeniden yaplan yaplarn zgn durumuna ne kadar uygun olduu hem taban alan hem de cephe zellikleri olarak- tar-tmaya aktr. Ayrca yeni ina edilen birok betonarme yap tala kaplanarak ta yap izle-nimi verilmeye allmtr.13 Bylece gerek bir yerleim mekan giderek bir sahne dekoru haline dntrlmektedir. Bylesi bir sre tarihi dokunun zgnln yitirmesinin yan-sra sahtelemesine neden olmaktadr.

Bu deiim sonucu sit alan ierisinde ve yakn eperlerinde yln yalnzca belli dnemlerinde kullanlan yaplar dier zamanlarda sokaa ve yl boyu Alaatda yaayan kesime srtlarn dnmlerdir. Tarihi dokunun ierisinde ya da yakn evresinde ina edilen ksmlarda hem grsel hem fiziksel anlamda alamayan bahe duvarlar ierideki ile dardaki yaam birbi-rinden tamamen koparan zelliktedir. Alaa-tda srekli yaayanlar ile belirli zamanlar iin

13 YTE 2004-2005 Sonbahar Yaryl CP 402 Alaat Koruma Projesi Analiz Raporu

ekil 14. Yaplarn Birinci Kat Fonksiyonu

ekil 15. Ta kaplamal betonarme bina rnei

PLANLAMA2004/4

44

PLANLAMA2004/4

45

dardan gelenler arasndaki toplumsal, ekono-mik ve kltrel farkllklar mekana yansmasn bu biimde gerekletirmektedir. Bu deiim-den ikayeti olan Alaatl halk, komuluk ilikilerinin giderek azalmasna, hrszlklarn artmasna ve hatta yerel pazardaki fiyatlarn yerel halkn btesinin ok stne kmasna dikkatleri ekmektedir14. Alaatllar giderek tarihi doku ierisindeki evlerini satp ya Ala-atnn baka blgelerine ya da Alaat dna yerleme eilimini gstermektedirler.

Szedilen gelimelerde medyann etkisi ak olarak grlmektedir. Son zamanlarda eme-Alaat tantm yapma amal yerel ve ulusal gazete ve dergilerde (National Geographic Trkiye15, Diva16, Milliyet17, Sabah18, Cumhu-riyet19 vb) Alaat ska konu edilir hale gelmi ve film ekimlerine de konu olmutur. Ayrca tm dnyaya ak olarak internette Alaatnn ta evleri, srf okullar ve de Port Agrilia/Port Alaat Projesinin20 tantmlar yer almaktadr. kentsel korumann ancak turizm potansiyelini canlandrma ve gelitirme arac olarak yer bula-bilmesi ve koruma syleminin ii boaltlarak poplerletii gnmzde Alaat da koruma-turizm-tketim ls ierisinde yerini almak-tadr. Alaatnn tarihi dokusunu oluturan ta evler metalatrlmakta ve birer tketim nesnesi haline gelmektedir. Tm bunlara para-lel olarak belediye bakan Muhittin Dalgn kurgusu,Alaat bir marka ve bu markay tescil ettireceiz21 ifadesinde vurgulanmaktadr. Bu

14 09.08.2004 tarihli Sabah Gazetesi, zmirli stanbulluya kar; Alaatda yerli halkla gerekletirilen grmeler, Ekim 2004.15 Temelkuran,E. Rzgarn insanlar,National Geographic Trkiye, Temmuz 2003.16 Uslu,G. Alaatnn bir yzyl sonras iin iddialym, Diva, Eyll 2004:66-69.17 01.01.2005 tarihli Milliyet Gazetesinin Ege ekinde Deniz Sipa-hinin Bir yldan bize kalanlar yazsnda ...emenin marka oluu, Alaaty tm Trkiyenin konumas... yer almtr. 06.01.2005 tarihli Milliyet Gazetesinin Ege ekinde ise Ahmet Akta Alaatya ok yakr balkl yazsnda Alaaty dnyaya amas planlanan Port Alaat projesinin ilk etabnn mays 2005de sona erecei haberini paylamaktadr.18 Sabah Gazetesi,zmirli stanbulluya kar, 09.08.2004.19 Dirik, H. Alaatda rnek Turizm, Cumhuriyet Gazetesi Ege Eki, s.4, 03.12.2004.20 Yerli halk arasnda Venedik Projesi diye bilinen Alaatnn gneyinde kara ile denizin bulutuu noktada kanallar almas ile bir prestij konut blgesi yaratlmas projesi21 Uslu, G.,Alaatnn bir yzyl sonras iin iddialym, Diva, Eyll 2004, s.68.

ekil 16. Yeni yapda bahe duvar ve kap rnei

ekil 17. renci almas (Coku Kocabyk; Koruma Plan Stratejileri, 1/1000)

PLANLAMA2004/4

44

PLANLAMA2004/4

45

gibi rneklerle Alaat daha ok Trkiyeye ve dnyaya alrken tm bunlarn Alaatlya ne getirdii, Alaatda istihdam ya da eitim olanaklarn ne kadar arttrd tartmaya ak-tr. Oysa Alaaty halkyla birlikte yaatarak korumak ynnde atlmas gereken admlar daha farkl olacaktr.

renciler gelitirecekleri koruma stratejileri konusunda btnyle serbest braklm olma-larna ramen almalarndaki yaklamlar oluturulacak organizasyonda farkllklar olmakla birlikte temelde benzer yaklamlar sergilemitir. rencilerin alma alanna ilk ziyaretlerinden itibaren dikkatlerini eken unsur yerleimdeki toplumsal dnmler olmutur. Batan itibaren sorduklar ve tarttklar konu ise yerel halkn koruma faaliyetlerinin neresinde yer ald, ve gelitirilecek koruma faaliyetleri-nin onlar nasl etkileyecei olmutur. rnein Irmak Grsu Alaaty koruyacak olanlarn yerli halk olduunu belirtmi ve gerekesini de u ekilde ifade etmitir: ... yerel halkn Alaaty korumaya ynelik eilimi ok daha derin, duygusal, toplumsal ve kltrel temellere dayanmaktadr... Yasemin Memioluna gre ise koruma olgusu genelde fiziki yapnn korun-masna indirgenmekte, Alaatnn korunmas-nn toplumsal ve mekansal boyutunun derinlii konusunda halkn bilinsiz olmas nedeniyle koruma faaliyetleri baarsz olmaktadr. Coku Kocabyk yerel halkn bilgilendirilmesi ve bilinlendirilmesi konusuna vurgu yapt almasnda:

Alaatnn farkl dnemlerini halka fark ettiren ve ayn dnemlere ait kentsel mirasn sadece kapal mzelerde deil, ak kent mekanlarnda bugnn hemehrileri ve gele-cek kuaklarla tantrlmalarn nemseyen bir kentsel koruma ve yaatma anlaynn oluturulmas... Alaatnn tarihsel ve mimari srecini yanstan bir kent imajnn yaratlmas gereini belirtmitir. almasnda, Alaatnn ilk yerleim nvelerini ve zaman iinde bun-lar birbirine balayan yerleimin tarihsel ana omurgasn ortaya kararak, yerleimde dola-an insana tarihi dokunun morfolojik geliimini okutmak istemitir. Bu kaygyla, yerleimin nvelerini oluturan ve bugne ulaamayan iki kilise yapsnn yerini ortaya karp kiliselere

ilikin bilgi ve bulgularn sergilenecek ekilde dzenlenmesini nermitir. Ayn dnce ile tarihi omurgay kltrel kullanmlar ve aktif ak alanlar oluturarak canl tutmay amala-mtr.

Coku Kocabyk, planlamadaki koruma yakla-mn u ekilde ifade etmitir: ...kltr ve doa deerleriyle, bu deerlerin oluturduu kimlik ve yaam ilikilerinin, her lekteki planlamada temel girdi olarak benimsenmesi, metropoliten alan planlamasndan nazm ve uygulama plan-lama aamalarna kadar, sitlerle ve tek yaplarla snrl olmayan bir btncl anlay iinde, kentin tm kesimlerinde tarihsel karakterin gzetildii kararlarnn retilmesi.

rencilerin yerleimi yerel halkla birlikte koruma kaygs, yaplacak plan faaliyetinde yerleimin ekonomik yapsnn irdelenmesi

ekil 18. renci almas (Serdar

Deniz; Koruma Plan Stratejileri,

1/1000)

PLANLAMA2004/4

46

PLANLAMA2004/4

47

ve yerel halk iine alan zmlerin neler ola-bilecei zerinde dnmeyi gerektirmitir. nerilen zmler kimi kez koruma program iinde, kimi kez ise st dzeyde olmutur. Analizlerde Alaatnn ekonomik yaamnda gemiinden bugne tarm ve turizm sektrleri-nin arlkl olduu, 1980lerden sonra tarmsal faaliyetlerin azald ve bugn neredeyse yok olduu, turizmin ise temel sektr haline geti-rilmeye alld, ancak yerel halkn turizm gelirlerinden yeterli pay alamad saptanmt. Ekonomik yapdaki bu dnmlerin olutur-duu toplumsal ve fiziki evredeki dnmlere dikkat ekilmiti. Gelitirilen nerilerde yerle-imin tarm potansiyellerinin deerlendirilerek, sektrn yeniden canlandrlmas gerektii, bu yolda pazar olan ve corafi konumu itibariyle sakz, anason, araplk zm gibi Alaa-tya zel rnlerin retiminin tevik edilmesi nerilmitir (Yasemin Memiolu, A. Serkan Gler). Alaatnn gemiinden bugne tarma dayal retim faaliyetlerinin iareti olan, doku iinde ve evresinde yer alan zeytinya atl-

yeleri, yel deirmenleri vb. yaplarn da zgn teknolojileri ile restore edilerek, mze haline getirilmeleri de neriler arasndadr. Bylelikle Alaatnn varoluundaki ekonomik faaliyetler belirgin hale getirilmi olacaktr.

renciler zellikle 1980 sonras turizm sek-trnn Alaatya olumsuz etkileri zerinde durmular; turizmin dlanamayaca ancak olumsuz etkilerini nleyecek nlemlerin aln-mas gerektiini vurgulamlardr. Yasemin Memiolu plan hedeflerini Turizme bal yaplanmann ileride hem mekansal hem de top-lumsal anlamda ykc etkiler ortaya karmasn engellemeye ynelikolarak tanmlam; Irmak Grsu da yerel halkn yaplarn dardan gelen yatrm veya yazlk konut talebiyle gelen insan-lara satmak yerine, kendilerinin turizm sekt-rnde yatrmc olmalar iin desteklenmesine ynelik bir organizasyon nerisi gelitirmitir. te yandan renciler Alaat btnnde orta ve st gelir gruplarna hitap eden ikinci konut yatrmlarnn durdurulmas ynnde kararlar retmilerdir. zellikle Alaatnn gneyinde, ky blgesinin ekolojik yapsn tehdit ederek uluslararas sermaye ile gerekletirilen Port Alaat projesinin iptal edilmesi ynnde karar birlii iindedirler.

nerilerde Alaat genlerine istihdam yarata-cak yeni i olanaklar aratrlm ve zellikle onlara mesleki beceri kazandrma yolunda bir taraftan meslek liselerinin kurulmas, dier taraftan halk eitim merkezlerinin etkin hale getirilmesi yer almtr.

Baz projelerde, koruma faaliyetlerinin orga-nizasyonu iinde yer alacak atlye veya res-torasyona ynelik meslek okullarnn Alaatl genlere yeni bir meslek ve i alan oluturaca dnlmtr. Szkonusu atlyeler (ta iilii vb.) ve okullar zmirdeki niversitelerin ilgili blmleri ile bilgi alverii iinde olacaktr (Serdar Deniz, A. Serkan Gler). Serdar Deniz, bu yolla alandaki yerel halk, belediye, yatrmc, eitim kurumlar gibi aktrlerin rollerinin tarif-lenerek ynlendirilmeleri ve bylelikle kanl-maz olan dnmn kontrol altna alnmasn hedeflemektedir.

Pek ok neride koruma projesinin finans kay-naklarnn ulusal ve uluslararas kaynaklardan

ekil 19. renci almas (Coku Kocabyk; Uygulama Plan, 1/500)

PLANLAMA2004/4

46

PLANLAMA2004/4

47

pay alabilecei ancak asl ve srekli zmn yerleimin kendi z kaynaklar ile olaca belir-tilmitir. Bu noktada zm, yerel potansiyelleri deerlendiren ve yerel unsurlar devreye sokan rgtlenmelerle mmkndr. Dikkati eken nokta Halk Eitim Merkezi veya benzeri oluumlarn aktif hale getirilmesi ynndeki nerilerdir. Kimi projelerde belediyeye yat-rmc, eitim kurumlar, sivil toplum rgtleri ve sivil halk arasndaki egdm salayacak bir rol yklenmitir. Ali Serkan Gler, abann yerel insiyatifle balamas gerektii zerinde durarak bir Kent Platformu oluturulmasn nermitir. Bu neriye paralel olarak Alaa-tda geleneksel doku iinde, ama modern bir tarzda gerekletirilecek bir mece Meydan tasarlamtr.

alma alan olarak belirlenen, tarihi yerleim dokusu ve yakn evresi iinde nerilen fiziki mdahaleler, yukardaki temel yaklam ve hedefler dorultusunda, temelde halkn sosyal donat ihtiyalarnn karlanmas, Alaatda yaayan yerli ve dardan gelen insanlar buluturmak zere var olan kentsel ak alanlarn yeniden dzenlenmesi ve yenilerinin tasarlanmas, tarihi yaplarn deerlendirilerek kltrel kullanmlar nerilmesinden olumak-tadr.

Yerleim iinde toplanma noktalar (meydan-lar, rekreasyon alanlar) tespit edilerek zel proje alanlar tariflenmitir. Uygulama sreci tanmlanrken balang etab, kimi projelerde zel proje alanlar ile noktasal, kimilerinde ise yerleimin ana omurgas ile eksensel mekan-lar zerinde belirlenmitir. Balang etabnda, projeye ivme kazandracak bilinlenmeyi ve teviki salayacak noktalarn ncelikli olma-sna ayrca alandaki yap stounun da deer-lendirilmesine dikkat etmilerdir.

Yukarda anlatlanlardan Alaatda tarih boyunca tank olunan tekrarlanan deiimin bir yenisinin yaanmakta olduu aktr ve bu nedenlerden dolay Alaat Kentsel Sit Alan Koruma Amal mar Plan almalarnn gerekletirilmekte olduu bugnlerde Alaat

kritik bir noktadadr. Ya gemite baka tarihi yerleimlerde yaanan olumsuz rnekler Ala-atda tekrarlanacak ya da yerel ynetim, yerli halk, yatrmclar, koruma kurullar ve uzmanlar ibirlii ierisinde Alaaty yaatacaklardr. Bu yazda tartlanlar kentsel koruma olgu-sunun ok boyutlu bir alma alan olduunu ortaya koymaktadr. Bu durumda tarihi yerleim alanlarna ynelik almalarda yalnzca fiziksel planlama yaklamnn etkinlii hangi boyut-larda olabilir? Mekan kavramnn derinlii tarihi dokunun korunarak gelecek kuaklara iletilmesinin ancak yerleimin toplumsal ve ekonomik yapsn gz ard etmeyen bir plan-lama almas ile gerekletirilebileceini beraberinde getirmektedir.

ekil 20. renci almas (Serdar

Deniz; Detay al-malar, 1/200)