Jani wanirinaka félix layme pairumani final vol. i

1 Jani wanirinaka, qillqiri Félix Layme Pairumani 2009

Jani wanirinaka Mayïri Panka

Félix Layme Pairumani

Jiwasa jaqina sarnaqatanakpa, munasitanakpa, amuyatanakpa, k’umitanakpa, pantjasitanakpa, aynjasitanakpa qillqatawa.

2009


C e n t r o C u l t u r a l


Primera edición

Derechos reservados

Félix Layme Pairumani

Diciembre 2010

La Paz-Bolivia

Fotografía tomada el 8 de diciembre en Chijipata, Laja.

Estilización realizada por Félix Layme en base a motivos tiwanakotas.


UTJIRINAKA

Uñaña qalltkasa ...................................................................................................................................... 4

I. Arturu Q’ara ......................................................................................................................................... 5

II. Janipuniwa nayaxa .............................................................................................................................. 8

III. Mama Alisya .................................................................................................................................... 11

IV. Maymara jichhürjama ..................................................................................................................... 16

V. Qachu Chuku .................................................................................................................................... 19

VI. Lunthatata wawa ............................................................................................................................. 21

VII. Tata Phaxsi ..................................................................................................................................... 24

VIII. Ch’ina p’atsuta .............................................................................................................................. 28

IX. Kunasa janipuniwa walïkiti .............................................................................................................. 31

X. Marina: kullawa thuqht’iri ................................................................................................................ 35

XI. Maystru Martinchu .......................................................................................................................... 37

XII. Sisila: Pirwanu alissuri .................................................................................................................... 42

XIII. Panchu Q’arq’anchu ...................................................................................................................... 45

XIV. Simana Machiri .............................................................................................................................. 48

XV. Sunsu ch’axwa ................................................................................................................................ 55

XVI. Tullqätajaki amtasïxa ..................................................................................................................... 60

XVII. Wirjina ajanuta ajanuni ................................................................................................................ 64

XVIII. Waxt’jasirita sarnaqxatayna ........................................................................................................ 68

XIX. Axlla wasini .................................................................................................................................... 70

XX. Waynäskaña ch’urkhiri ................................................................................................................... 72

XXI. Warmi imasiri ................................................................................................................................ 77

XXII. Illamata k’ispiña lurt’iri ................................................................................................................. 79

XXIII. Kullakanakana tukjata jaqi .......................................................................................................... 82

XXIV. Mamitana sarnaqatapa ............................................................................................................... 85

XXV. Jaqiru aljantata warmi .................................................................................................................. 89


Uñaña qalltkasa

J iwasana sarnaqwsata amuyasiña pankawa. Yaqhipa jiwasa

jaqinakana sarnaqatanakpa, jakatanakapa, amuyasitanakpa,

atipjatanakpa, pantjasitanakpa, aynjasitanakpa, aka pacha jakawina

muytatanakpa qillqatawa. Qhanakiwa, aruxa: Ukatsa aymara liyt’asxiri

qillqt’asxiri markasana yatsuyañatakiwa.

Aka sarnaqawinaka uñxatt’asa, yatirixa juk’ampi yatpana, akanaka

liyt’asa amuyt’asirisa wali sarnaqpana, jiwasa pachpa jaqinakana

pantjasitapa uñxatt’asa ch’ikhi jaqinakaxa jani pantjaspanti. Uka pacha

jaqinakana t’aqhisitpa, jachatapa, pantjasita uñxatt’asa wali

sarnaqxapatakiwa. Aka pachana jakañxa jiwasaxa niya jatxtanwa, aka

jakawixa: jachaña, laruña, munaña, uñisiña, thithiña, kusisiña, llakisiña,

kusaki sarnaqaña, uka paya jani jaljtiri sumankayañawa, suma

qamañaxa. Jaqi jani wali sarnaqatapa k’umiñasa aynjasiñakiwa, jaqi

masisaru kusipayañasa jiwasaru laqa kutxatirikiwa. P’iqi katt’asisa

chuyma luqt’asisa kunasa lurañätayna. Alaya uñtasa uraqi uñantasawa

aka pachanxa wali munasiña chuymani sarnaqañawa askïtayna. Nayra

qhipha uñtasawa, kupi ch’iqa uñtasawa kunsa lurañätayna. Ukanaka

amuyasiñatakiwa aka liwru qillqt’ata.

Aka pachana jakkasaxa pachaparuwa kunsa yäpa lurt’awayäta,

pantajsiñaxa utjiwa, ukatsa juma wali kusa amtama, jani jaqiru

jachayasa, phuqhätaxa, Pacha Mamana amtapa phuqhätawa. Aka

pachana jakañaxa wali kusawa, wali jiwakiwa, kusiskañawa suma

yäparjama sarnaqäta ukaxa, pachapana kusist’awayätaxa, pachapana

thuqhsa jumankirimpi thuqht’awayapxäta, ukaxa. Pachapana manq’asa

manq’t’awäñätayna, … aka pankana kunsa luririnakaxa,

sarnaqirinakaxa, t’aqhisirinaka salljayasirinakasa aymara

parlt’asirkamakiwa, janiwa kuna yaqha pankanakata qillqaqatäkisa,

kuna jaya markanakana kuyntupa jaqukipatäkisa, akaxa machaqata

uñstayata wali amuykipasa, wali yatxatasa qillqt’atawa. Jani amuyaña


yatiri, jani yatxatiriki, jani aymarata qillqt’aña yatirikiwa jani akhama

panka qillqt’kaspati. Aymara aruna tatapa mamapäñasa janiwa

ch’amäkiti, mä llaythakiwa aymara aru qillqaña ch’amawa sasa jayrasisa

kastilla arunaki, aymaräkasa, kunjampachasa qillqaskaspa.

Aka pankana sutipaxa, tata Jach’a Panqarana mä chuyma arupana

“jani wanirinaka” sasa arsutapata jamuqatatawa, ukatsa aka pankaxa

juparu chiqanchatawa.

I. Arturu Q’ara

N ayraxa, asinta pachaxa, patrunaxa, jaqi kayu junt’uchanakani

ukhamawa ikirïtayna. Ukxa asinta jaqinakana phuchhanakpata, wali

jiwaki tawaqunaka ukanaka ajllt’asipxiri, siwa. Uka tawaqunaka wali

suma jariqt’asiyasawa, jupanakampi patrunaxa ikintirïtayna. Ukhamata

mä jaqi tawaquxa, mä q’arataki, wawanïxatayna. Awisaxa ukxa,

patrunaxa, yatiskiriwa, awisaxa janiraki, ukhamawa q’aq’ata

wawanakpaxa yurirïtayna. Uka wawanakaxa, mä qawqha maranakatxa

aymara amuyuni, aymara aru arusiriwa jilsxapxirïtayna, ukhamata

jaqiru tukxapxirïtayna. Ajanusa janq’ulla, ñik’utasa chuchi, nayrasa

qhusi ukhama jaqinakawa utjxiri, siwa.

Jawira Pampana, khaysa Tara Quta markana, mä tawaquwa wali

jiwitaki utjatayna, ajanupasa janq’u, ñik’utapasa chuchi, nayritapasa

qhusi, ukhamätaynawa. Kunjamatxaya ukhamächi, niya amuyktana

ukhamatächi, jani ukaxa Chuqi Yapu markaru sarasa mamapaxa

ukhama wawa jikinchi. Kunjamächisa chiqpachasa mä wali janq’ulla,

wali jiwitaki tawaquwa uka aylluna utjatayna.

Jawira Pamparu mä q’arawa, yatichirita, puritayna. Jupaxa chiqpacha

janq’u jaqïtaynawa, sutipasa Rodrigues satätaynawa. Ñik’utapaxa

chuchi, jach’a tansa jaqi, nayrapaxa qhusi. Jawira Pampanxa

manq’apaxa: lichi, k’awna, kisu ukaki manq’irïtayna. Uka q’araxa mä


kawallu alasitayna, uka uywaru lat’xatatawa jalnaqirïtayna. Uka wali

jiwitaki tawaquruwa uñt’xatayna. Siwararu yatt’ata iwijjama,

janipuniwa jikiqtaña munkxataynati. Wali sumata ukatsa wali kusa

arunakampiwa uka wali jiwitaki tawaquru parlxayaña arunakaxa

umjamawa chuymapatxa warasitayna:

Ajayujampi thuqht’iri warmi,

Chuymaja qhanarta urpilita,

Jumaru uñjsma ukjaxa,

Jumampiki qamañaki munxtha.

Amuyujana thuqht’iri pilpintu,

Wali jayata uñjansmaxa:

Chuymajasa laqawa phuruqt’i.

Jumampi jikisxasawa:

Nayaxa kawki nayaxthxa,ukjawa:

nä pachpasa uñt’asxthxa.

Amuyujana ajayupa,

jumampipiniwa sarxäxa.

Niyaki iyawa sataxa, uka wali jiwaki tawaquta inkantatawa wali

kusisita uka Titi Qaqa thiya istansyanakana khuyt’asisa kantt’asisa

muynaqt’atayna. Ukata laqapuniwa Saluma tawaqumpi Arturu Q’ara

waynampixa jaqichasiña amtapxatayna. Uka istansyanxa jaqinakaxa

wali kuspini ukhamarusa wali kusisitapuniwa, Arturu q’araru wali

jiwaki Salumampi kasarapxatayna.

Uka pani, pä imanjama, munasirinakaxa, mä qawqha maranakana

qamkasaxa, kimsa wali jiwitaki imilla wawanaka jikipxatayna. Uka

imilla wawanakaxa jiwa chuchi ñik’utani, qhusi nayranitani, janq’u


ajanunituni imillitanakawa, jilarxapxatayna. Qhiphatxa jiwa kimsa

chulitanakakiwa jilarxapxatayna.

Tata Arturu Q’araxa, khaya suni pampanxa, khaya quta thiyanxa,

khaya istansyanxa chula warmini, Chuqi Yapu markanxa, khaya

Illimani achachilana uywata markanxa, chuta warmini ukhamätaynawa.

Jupaxa uka markaki sapa kutisa juta sart’askirïtayna.

Wawanakapaxa Chuqi Yapu markaruwa sarxapxatayna, tataparuwa

Ch’iyara Chaka ukäkaru mä jach’a uta alayapxatayna. Ukana uka k’acha

jiwaki tawaqunakaxa qamxapxatayna.

Saluma warmipaxa Jawira Pampana, wali chhijnuqtatäsaxa, ukana

wali jichunuqtataxa, janiwa kawksa saraña munirïkataynati. Sapa

kutiwa Arturu Q’araxa warmiplayku suni utaparu puriskirïtayna.

Aymara parlañsa yatiqxataynawa. Ukatsa jaqimpixa aymarana

parlapxirïna, siwa. Phistanakanxa jaqinakampi wali kusa

umt’asirïtayna. Jaqinakana wali munatätaynawa. Jaqinakana mä

amawt’jama wali yäqatätaynawa. Jaqinakaxa kuna jachañansa, jani

ukaxa, kuna lurañatakisa juparuwa wali jiskht’asipxirïtayna.

Jaqinakampi umki ukjaxa, intisa qarita laqamputa jalaqtki ukjaxa, Titi

Qaqa qutasa wila umjamaki thaya jayp’una inqiqki ukjaxa, q’ala

umatäxi ukjaxa, Saluma mamaxa pachpa kawalluparu Arturu Q’ara

liwxatawayasawa, jayp’unakaxa khulampi jaqusa jaqusa kawallu utaru

laqaki puriyirïtayna.

Kunasa jani wiñayäkiti, pachasa jutiri saririkïchixaya. Arturu Q’araxa

taqi jaqjama awkïñaru purt’xasaxa jiwxataynawa. Mama Salumaxa Taqi

Santu phistanxa, wali kusa, taqi manq’anaka munirïkanxa ukanaka

alasawa, Chuqi Yapu markana alma puriña uruxa suyirïtayna.

…


II. Janipuniwa nayaxa

M arkasanxa jaqixa kunaymanawa utjtanxa. Yaqhipaxa aski amtkiri

chuymani, yaqhiparaki jani ajanu p’inqa amtani, yaqhasti ñanqha

amtani. Yaqhipaxa kunsa mayja jaqukipasa parlxiri, yaqhipaxa jani

amuyasisa arusxirinaka, yaqhipaxa kusa amuyu chikaqi jalayiri,

yaqhipaxa jaqi jani walïskïpana kusipayiri, yaqhiparaki jaqi yaqhampi

sarnaqiri uñch’ukjiri, umata jaqinaka uñisiri, lunthatasiri jaqiru k’umiri.

Ukhamaraki kusisita chuymani, ch’ikhi jani pantjasiri jaqinaka, qhuru

jaqi, suma jaqi… ukhama kunaymani amtaru jichjtatawa jaqixa, aka

pachanxa, utjapxtanxa.

Mä wali simpatiku tatawa, jisk’a tañpacha jaqiwa Altu Markana

utjatayna, jupaxa Jurnantu satätaynawa. Jupaxa sapatunaka

qullirïtaynawa. Uka jalaqtampiwa warmipsa wawanakapsa

uywirïtayna. Warmipaxa wali jiwitaki, janiraki ancha lunqhu, janira

ancha ch’arkhi, janiraki jisk’a janiraki jach’a taña, chukulati ajanituni,

nayritapasa jach’anaka, ukata chinuna nayrapjama jiwa alintt’ataki

ukhama wali jiwitakïtaynawa. Mä uruxa, sapatu askichkämi uka juk’a

qullqimpixa, kimsa wawapatakisa warmipatakisa jani jikt’xïpanxa,

warmipa irnaqiri khithxayna. Warmixa nayrïri phaxsinakaxa walikiwa

irnaqatayna.

Ukjanakaxa mä wali yäqata marka masipa jaqiwa, yaqha warmimpi,

sarnaqatayna. Jurnantuxa uka jaqina ajanupata walpuni larusitayna,

jupxaruwa sawkasitayna, sanq’xayatayna, walpuni k’umitayna,

janipuniwa nayaxa yaqhampi sarnaqkiristhti, sasa, jaqirusa wali

parlatayna.

Ukhamawa mä qawqha pachaxa, aka taripkiri pachaxa,

mäkipaskatayna. Uka sawkxayirina warmipaxa Awki Samañana, mä

piryuriku suk’añana, wali kusa aliqaki irnaqt’askatayna.


Supayaxa jani aka pachanxa inaki sarnaqkitixa, ukaxa jaqitaki mä

taripiriraki ukhamächiyaxa janicha. Jupakawa uka aru liwrinakaru

juchachasiyañaru p’iqinchayxatayna.

Ukatsa chachaxa, sañäni chachanakaxa, warminakata sïpansa,

ñanqha amuyunïchixaya: supayaxa pä ñanqha amuyuni chachanaka,

uka jiwitaki wawani warmiru, chacha pura apuystasa, iyawa

sayasiñataki, khithanitayna. Maynisa maynisa wali sapatiruna

warmiparu turiyapxatayna. Warmixa janiwa akch’asa chachaparu

sallqjaña munkataynati. Amukiwa warmixa wali p’iqi janiwa sasa

khiwiskatayna.

Qalasa umampi ch’aqkämi p’iyjti. Ukhamawa mä juk’a pachata uka

warmiru sumanaka churäma sasa, wali maynisa maynisa

parlxayatayna. Walpuni jumaruxa munassma, sasa. Iyawa sitätaxa,

janipuniwa qullqita jalstaykämati, sasa. Sarxañäni, yaqhachaqaru uta

alkilt’asiñäni ukata uta sutimaru alarapxäma, sasa. Yasta juk’ata juk’ata

uka wawani warmina p’iqipanxa ukanaka churäma sataxa

amuyupaanxa muyxataynawa. Inasa chiqaya, chachajasa

sapatirukipiña. sasa, ukhamaya utsa alarapchitanixa, sasa. Uka mä

supaya jaqixa wawani warmiru iyawa sayxataynawa.

Yasta warmxa qurpachaña utaru irpantxataynawa. Ukjatxa uka

supaya chachatakisa warmitakisa janiwa kunasa jucharara

sanaqañtakixa ch’amäkxataynati. Ukatxa, uka paninitakixa, janiwa

mayaki payaki, ukjaki sañjamäkataynati. Ukjatxa jani jakhkaya kutiwa

juchachasiri sarxapxatayna.

Chacha warmi jaljtasiyataynawa. Chacharu pä wawa ant’awayasawa

warmixa yaqha chachampi sarxatayna. Sapatiruxa phuxuri jalljama

jachatayna, jaqiru k’umirïtsa chuyma liq’isisawa amtasitayna.


Warmixa niyaki uka supaya jaqitaki wallq’ïxasaxa, arsutama

phuqhxma sataynawa.Uka supaya chachaxa warminïskchixaya, ukata

janiwa kuna aru phuqhañsa amtkataynati.

Niyawa marätayna, niyaki jupataki wawani warmiptayxasaxa,

warmiru uka supaya jaqixa alispayañkama nuwxatayna. Warmixa

nuwjata sapatiru chachapa ukaruwa, mä wawampisa yapt’asita ukhama

kutt’xatayna. Yaqhana wawapasa q’ipt’ata, jupana wawapasa ampararu

wayt’ata, ukhamawa pä wawaniwa chachapana ukaru kutt’xatayna.

Chachaxa amukiwa katuqasxatayna. Niyaki katuqt’asxasaxa, pä jilïri

wawanakampi ant’awayasa, ukjpachani pusi wawani warmiru

jayt’awayasaxa, jupaxa Brasil irnaqiri sarawayxatayna. Ukana

Jurnantuxa umata jichhaxa kantt’asiski, siwa:

Warmijlaykuwa irnaqirisa

aka jaya markarusa purt’anthxa.

Jaqirusa k’umiñäkataynati,

Khititsa larusiñäkataynati.

Ukja suma nayranakamasa,

yaqhana jachäñatakikitayna.

Juma yaqhampi sarxatamatxa,

nayranakajasa uma laxmaki.

Phutuna ajanuma uñkatassma,

ukjaxa chuymajasa jiwt’ituwa.

Kunaksaya pantjasiwaystanxa,

jumalaykuxa kunjampachasa,

kawksatsa kawkitsa kunärsasa,

jiwatasa jakatasa purinïwa.


Akjaruxa supayawa amtapa tukuyxani, jupakixaya sarnaqatassa

saraychixa, janixaya jiwasaxa jaqïñani jaqjama sartañataki, phuqhata

ch’ikhi chuymaniru ch’amanïkstantixa, janicha!

Kunasa kunäpana jaqiruxa janiwa k’umiñäkiti, taqi kunasa ayniwa,

ch’ikhïstaxa amuyasma!

III. Mama Alisya

M ama Alisyaxa Chuqi Yapu markana yurirïtaynawa. Awkipa

taykapaxa Tara Quta markatwa jutapxtayna. Jupaxa janiwa aliqa

wamïkataynati. Alisyaxa jani khitimpi tupkaya walt’ata

jiwitakïtaynawa. Janiwa jach’a tansäkataynasa, janirakiwa jisk’a

tañäkataynasa, lunqhu, wali janq’ulla, muruq’u ajanituni, pä jach’a wali

jiwaki nayranakani, ñik’utapaxa ch’umphi, ñuñusa chaka, ch’inasa q’ipi,

ukhama kawki munkaña tawaqu warmïtaynawa.

Waynasa jupatakixa uka jak’anakata laqawa uñstarapirïtayna.

Waynäñasa tawaqüñasa kawkinsa munasiña thakhiru sarirïchixaya,

ukata jupanakaxa laqawa wali munasxapxatayna. Waynaxa ratuki

Alisyampi jaqichasiñatakixa, kuwartila saraña amtatayna, wiñayataki

munasiña tawaquru parlawayasaxa:

–Kuwartilatsa kartanaksa walpuni qillqanïma–, sataynawa.

Kuwartilaru laqawa sarawayxatayna. Wali jayaruwa, palla jilirïnakaxa,

kuwartilatxa ananukutayna. Palla palla waynaxa tawaquparuxa wali

kartanaka apayanitayna. Uka walja munasiña kartanakxa, waynana

kullakanakapaxa, janiwa mä kartsa tawaquruxa churkapxataynati.

Alisya tawaquxa, waynaxa, armasxchitüya, sasaxa, niya tunka phaxsitxa

yaqhampiwa parlxatayna, ukampiwa laqa kasarasxatayna.


Palla pallata waynaxa kuwartilatxa purinxataynawa. Tawaqupa

kasarasxatapa yatisaxa laqawa tawaquna utapa jalatayna:

– Kawkisa, jichhakucha kasarasxañäni,…

– ¡Kuna! Nayaxa chachanïxthwa,… Jumaxa janisa mä kartsa

kuwartilatxa qillqankistatixa, armasxchitüya, sasawa nayaxa

jaqichasxtha, …

– Kuna janiwa, akaxa kartanakaxa–, sasa, phamillapata

aparaniwayata kartanakampi warmiru phawkatatayna.

Sumthapisa, uka paninixa papaya umasiriwa sarxapxatayna. Ukjata

jupanakaxa, chachapa jamasata, munasiri tawaqu waynawa

tukxapxatayna. Waynaxa umaña yatintawayxatayna. Walja

maranakawa ukhama jamasata sarnaqapxatayna. Mä uruxa uka

kuwartilaru sarasa warmi apt’iri jaqixa umkämiruwa jiwawayxatayna.

Mama Alisyaxa chachaparuxa janiwa ancha kunsa tumpirïkataynati.

Chachapaxa, warmipa waynampi sarnaqkañkamaxa, yaqha

warminirakiwa qamxatayna.

Amijanakapasa:

–Chachamaxa yaqha warminïxiwa: mä chutawa warmipaxa–, sasa,

inawa parlaskapxatayna, jupaxa waynapampi jani pachanixaya

sarnaqaskchixa, ukata chuymapana: “janiwa chiqäkpachati”, sasa,

janiwa yäqkataynati.

Mä uruxa mä, juparu muni munjama munasiri amijapaxa mayampi

sarakikitaynawa:

–Chachamaxa yaqha warminïxiwa, Chachamaxa Altu Patana utani

ukhamwa, wawapasa tunka phisqhani maranïxiwa. Sapa machaqa


mara, nawirara, sapa anata phistana chachapaxa uka yaqha warmimpi

wali thuqht’aski–, sasa, ukhama wasitata phuqhata parlxayatayna.

Ukjawa jupaxa yatiñlayku irpayasitayna, ukhampachasa jupaxa janiwa

ukhamäspawa siskataynati. Jupa sapakisa kawki sallqjaña ñaxtaña

chuymanïkaspa ukhama amuyasitayna, uka juchsa jani kunjamatsa

imt’asiña yatkaspa, ukhama amuyunixa janiwa yäqkataynati.

–Khayawa, utapaxa, ukarakiwa tintapasa–, sasawa, wawqipaxa

uñacht’ayatayna. Jupanakaxa jayataki uñch’ukipxatayna. Mä warmixa

tinta punkuru jak’achasa liq’t’atayna, chachapaxa tinta punkuru

jalst’anisa, t’ant’a aljt’awayatayna, anqa uñatatawäsa, laqakiwa

kutintawayxatayna. Mama Alisyaxa pachpata uka tinta alasirjama

makatasa, liq’t’atayna, chachapaxa laqawa jalst’anitayna:

–¿Mama kunsa aljt’äma?, sasa.

–Chhuy! Jumaxa akana yaqha warminïskatät!–

–Janiwa mama Alisya!....–

–¡Qhax! ¡q’ax! ¡chhullx! ¡q’un! ¡ch’unk! ¡tux! ¡chililink!–

Uka tinta, qalampi q’ala k’uphsuwätayna.

Alisyaxa jacht’asisa tataparuwa awisasitayna. Alisyana tatapaxa

qamiri jaqïtaynawa. Pä wawaniki: mä yuqalla mä imilla. Altu Pataruxa

pä utani, Chuqi Yapu markanxa pä utaniraki ukhamätaynawa. Uka

uruta pulisiyaruwa apayasipxatayna, Fiscalia ukaruwa puripxatayna,

ukhamata jaljtxapxatayna.

Maranakasa laqawa mäkipawayxatayna. Tatapa wiñaya

sarxatapatxa, jilapaxa kullakaparu sataynawa:

–Alisya, irnaqawijatxa wali qullqinïskthwa, jumaki uka tinta

alkilatanaka apthapisiskma–, sataynawa.

Mama Alisyaxa wali qullqini warmïxataynawa.


Janiwa chachapa armaña yatxkataynati. Mama Alisyaxa mä

chachampiwa mä phistana uñt’asitayna. Uka chachaxa “sapakïthwa,

ukatsa chuphirüthwa”, sataynawa.

Mama Alisya wali jiwitakïpanxa uka chuphiruxa, uka warmimpi

parlthapisa, wali kusisitayna. Uka chachaxa: “aka warmxa janipuniwa

antutaskäti”, sasaxa, layqirimpiwa chinkatayasitayna. Ukhamata

warmixa jupampi sarnaqañata wali jiwt’xatayna. Uka chuphirutakixa

manq’a alarapitayna, manq’a utana kuntixa munkixa uka

phayarapitayna, ukhamaraki uka chachaxa tiliphunutsa uruna kimsa

kutiwa mama Alisyaru jawsanirïtayna. Wali sumpini sarnaqapxatayna.

Uka jaqiruwa Alisyaxa qullqsa churirïtayna, janchi manqha isinaksa

alarapitayna. Qhiphatxa warminïskatapsa yatxataynawa, ukatsa jupaxa

janiwa kamsañsa yatxkataynati. Ukhampachasa kunjampachasa

jupampi qamxakitaynawa.

Taqichaqpuni sarapxirïtayna, ukanxa chuphiruxa janiwa mä papaysa

alirïkataynati, alujamintsa janiwa pajirïkataynati, manq’anaksa

janipuniwa alaña yatkataynati, janipuniwa kunsa alirïkataynati.

Wawjamakiwa mamapampi sarnaqt’irïtayna.

–Alisya, pasiyt’iri sarañäni.

–Iyawa–, sasa, jupaya jichha mänxa taqi kunsa pajchini, sasa. Ukata

janipuniwa kunsa pajirïkataynati. Sapa phaxsiwa uka chuphiruxa

kawksa saraña munxirïtayna, anchapuniwa qullqi apsuña munxatayna.

Mama Alisya suxta marawa ukhama sarnaqatayna. Kunasa

tukusirikïchixaya, ukata mä uruxa mama Alisyaxa amuyasxatayna.

Jachjayasisa, mama Alisyaxa janiwa chuphirumpi parlaña

munkxataynati.

Mama Alisyaxa mä uruxa Tata Panchuruwa, chacha apayita, sasa

achikasiri iklisya saratayna. Tata Panchuxa ratukiwa mä chacha

khithanitayna. Janiwa jayäkataynati, “akïricha walïni”, siskaspasa,


ukhama mayampsa khithankakitaynawa. Panpachaniwa uka

chachanakaxa Julyu sata sutinïtayna.

Ukata wasitata mama, Alisyaxa tata Panchu uka, achikasiri

saratayna:

–¿Nayasti, payata payata khithanita sismatisti? Mayakxaya nayaxa

munsthxa, jumakiya maynïri khithanitaxa–, sataynawa.

Qhiphjata maynïri Julyu sata, khithanita chachaxa, jiwxataynawa.

Mama Alisyaxa maynimpikiwa qhipharxatayna. Jupampiwa

chuphiruruxa waxrt’ayxatayna. Chuphirumpi Julyumpiwa mama

Alisyaxa sarnaqtatayna, pä marawa ukhama sarnaqatayna.

Chupiruxa Alisya waynapampi mä pinsyunana manq’kiri

katurxatayna. Ukata nuwsutayna, waynarusa takintatayna, pulisiyaru

apayasipxatayna. Jani mämpisa parlañatakiwa papila lurjasinipxatayna.

Chuphiruxa layqkatasita ukhamächixaya ukata janiwa jaljtaña

yatkapxataynati.

Ukjata umata uka jaqixa Alisya utaparu sapüru sarirïtayna, tuqisiri,

arnaqiri, ukhamawa machata sarirïtayna.

–Awila karaju!, waynarara, pisitira, jani sist’asiri –, sasa, kunaymana

arnaqjiriwa sarirïtayna. Ch’uqi chuymaxa janiwa arnaqxkämati, sasa,

walipuni achikasirïtayna. Ukhamarakiki machantataxa arnaqiri

sarxirïtayna. Ukhamakipuniwa sapa kutisa pasaskatayna. Jupaxa,

Alisya mamana chuymapaxa, janirakiwa uka chuphiruta jikiqtaña

munirïkataynati, ukhama tuqjatpachasa, arnaqjatpacha, papila

lurjasitpachasa, jupampi sarnaqaña sarnaqañakiwa munasiskirïtayna.

Mayanxa yasta warmiru nuwxataynawa.

Sapa kutiwa ukhama arumaya uru tuqiri, arnaqiri sarirïtayna.


Ukhampachasa Alisya mamaxa qhipha chachampi jaqichasiña

amtxatayna. Uka Julyu jaqixa wali suma jaqïtaynawa: juyanaka luriri

ijma awkilïtaynawa.

Ijma awkilimpixa, ukhamaraki, taqichaqa pasiyiri sarapxirïtayna.

Santa Cruz, Tarija, Urüru, Putusi, Qucha Pampa, Arika, Ikïki, Lima,

ukanxa jupakamakiwa kunsa pajirïtayna, janipuniwa warmiruxa kunsa

pajañapa munirïkataynati. Maynita sïpanxa mayja jaqipunïtaynawa.

Mara phuqhawipanxa, mama Alisyaru uruyañatakixa, isinakapsa

saypacha alarirïtayna. Qullqsa pä waranqa phisqhapatakani, “akaxa

jumana kunsa muntaxa, uka alaqt’asiñmatakiwa”, sasa, churirïtayna.

Jichhaxa ukampipiniwa jaqichasiña amtxatayna, ukatsa chuphirsa

thaqhaskakitaynawa, janipuniwa armaña yatxkataynati. ¿Uka mamaxa

kuna kamachatäpachasa? ¿Uka warmixa layqkatatäpachacha? ¿Ukxa

kunjamatsa qullaqañäspa? Ukanakxa jumawa amuyt’xäta.

IV. Maymara jichhürjama

*

J isk’äkayatha ukjaxa tatajaxa nayaru Yunkasa irpiri. Anaku,

Tranküma Ukhamaraki Milliwaya, ukäkanakana sarnaqirïtha. Uka

jak’ana, Puente Villa ukjana, pä jach’a jawiranakawa jikisi, ukata uka

jawiraxa wali jach’äxiwa, ukhamarusa umasa pampawa qhullullisa

saraski, uka thiyanakana yaqhipa jayata jutiri jaqinakaxa ch’alla jariskiri.

Trankümana mä tiyujawa, Tiburcio sata, sarnaqatayna. Juparu

tumpirjamawa Yunkasa sarapxirïtha. Ukata mä arumaxa tatajaru

kuñtiri: aka jawirana mä t’aqhi jaqixa ch’alla sapuru jariskatayna,

ukaruwa, uta luririnakaxa, ch’alla alasiri awtupampi sarapxirïtayna,

ukhamawa ukana sapüru ch’alla jarisa aljasa sarnaqaskirïtayna. Mä

uruxa, ch’alla jarkasaxa, mä qalawa liwstxatayna, ampara qutata jilarkiri

ch’iyara saruntata qaljamätaynawa, siwa. Mayja ch’iyara jasa qaläpana

irtchi –¿akasti kunaraki?– sasa, ukata yaqha qalaru qaqtchi, ukata mayja

q’illu qhuyalaki uñstchi, qurjamakïchi, jupaxa quri uñt’arakchiya, akaxa


quripuniwa, sasa uka urpacha jani mämpi ukjaru kuttankiri

sarawayxatayna.

Mayxa ukhamaraki parlapxiri. Suninarakiwa siwa. Kuka

akhullt’aschi, jusachañataki alkulampi ch’allt’asirakchi. Mä jaqixa

t’aqhiñawa uka Pakaji pampana wakampi qhulu uraqi qhulliskatayna.

Rijaxa mä sillp’a qala uraqita khakhtxatayna, mä p’iya qhaphirxatayna,

ukata uka jaqixa uñantchi mayja yänakanjamakïchi, ukata q’ipipata

alkula aptasinisa ch’allt’chi. Uka yänaka apsurchi, qurikamakïtaynawa,

siwa. Jupaxa mä yatirimpi wali waxt’ayxatayna, uka yäna aljarasa awtu

alt’asitayna, ukampi jichhakamawa suniru sapüru sarantaski, siwa.

**

Kimsa tunka marata nayaxa Chuqi Yapu markankxthwa.

P’asanqallanina qamaskayätha, ukjana waljaniwa markajata ukana

qamapxarakitayna. Ukana mä waynaxa utjäna, Tipuwani irnaqiri

sarirïnwa, purt’anisaxa kawkipuniwa ch’uta thuqht’askiri, mä simana

qamarawayi ukata sarawayxaraki, mä kimsa jani ukaxa pusi phaxsi

chhaqhasxiri ukata utaparu puriskarakiriwa. Ukhamakpini uñjaskirïtha.

Mänxa mä tawaqu jikxatasxatayna. Chikxataynawa. Mä

wawanïxapxiwa.

Ukhamakpuni uka waynaxa puriskiri saraskiri. Qamt’awayi,

umt’awäpxi, uka simana sarnaqt’awäpxi, warmiru qullqi jaytt’awayasa

sarawayxi, janjamakiwa qullqitsa pisinkapxirïkiti.

Mayana wali kusisita purinxiri. Nayaru wali munasiri,

tiyuparjamawa uñt’asitu. Utajaruwa wisitt’anitu.

–Tiyu jichha kutixa qurixa wali kusapuniwa wakt’xitu, ¿kunsa

luriristhxa tiyu?–, sasawa yuqalla wawaxa jiskht’asitu.

–¿Qullqiru sïpanxa, niya qawqhsa waxt’tamxa?

–Niya phisqha waranqa ch’uxña qullqiwa.


Ukata nayaxa amuythapisa, jiskht’askakthwa:

–¿Kamsaraki munirimasti?

–Jupaxa laqa kasarasxañäni sakituwa–, ukata wali amuyt’asina jistha:

–Nayraqataxa: janipuni Tipuwaniru kutt’kxamti. Payïri: Akata

Tipuwani Wak’anakaru waxt’ayxma. Kimsïri: Uka qullqixa janiwa inaki

t’unjtayañmäkiti, juk’ampi mirtañapataki kunsa lurañamapuniwa.

Pusïri: jani aka markana jaqichaskamti, akanxa q’ala uka qullqi

chhaqhtayxätaxa, antisa kampuna jaqichasinma, ukanxa pinkillusa

tarqasa inakiwa jaqisa phusart’arapïtamxa, manq’ayañasa janiwa ancha

qullqitakïkaniti–.

Ukhama uka waynampi parlt’awayapxtha, jupaxa Inkäwi

suyunkiriwa. Muniriparuwa uka pusi amtxa yatiyatayna. Ukata

muniripaxa amuyt’xatayna:

–Sunsu janitikiti amuyaskta, impiyata ukhama tiyumaxa parltamxa.

Maya: antisawa Tipuwaniru kutt’xañamaxa, jichhawa quri jikiñxa

qalltasktaxa. Paya: Janiwa kuna wak’anakarusa luqtayksnati, jupaxa

yatichirjamarakisa, jani yatki kunaraki: tata kuranakasa

iwankhillunakasa uka luqtayañaxa juchawa, siwa. Kimsa: Kuna,

qullqixa jiwasankiwa, jiwasawa kuna lurañsa yatiñäni. Pusi: Nayaxa aka

La Paz markana jaqichasiña munthxa, phamillanakajawa jaqichasitaja

uñjañapa ¡Chhuy! kuna pinkillu, kawki tarqa, pä orquestampi

jaqichasiñäni, ukatsa janiwa kuna ch’aphi orquesta ukäñapäkiti, wali

yäqkañäki ukäñapawa–.

Muniripaxa Wisk’achani pampana jakasiri tawaqütaynawa.

Markapanxa jaqinakampi jani wawxa uñjayasiñataki kanastaru

wayuskirïtayna, nänkirixa uksa warmirakiwa, jupawa ukhama

sarnaqatapa yatinitayna.

Warmina amtaprjama jaqichasiwa. Uka qullqi q’ala tukjapxatayna.

Muna jani muna uka jaqichasiwiruxa sarapxthwa. Janiwa kuna


phamillapasa utjkänti, mä kampisinu chacha warmikiwa tatapa

mamapäthwa sasa uka thuqht’äska, taqi jaqisa nänaka jaqkamakïnwa.

***

Kasarasisaxa warmixa laqawa chacha Tipuwaniru khithanukutayna.

Mäna purini jani kuna qullqinikiwa purinitayna. Ukhama

sarxarakikiwa, mä kimsa phaxsita purini, ukhamarakikiwa, mayana

ukhamarakikiwa, yasta niya maräxataynawa, janiwa qurixa

juskxataynati. Ukata warmixa alisnukxatayna:

–Aka mäna jani qullqini purinïtaxa, janisa purinxama– sataynawa.

Waynaxa, ñakakiwa manq’añataki irnaqasxatayna, janiwa qullqisa

qurisa juskxataynati, kimsa phaxsita janiwa purkataynati, ukata

warmixa karta apayatayna.

–“Janisa purxtasa, nayaxa yaqha chacha jikxatasxtha, nayata

armasxita, jani purxamti”– Uka karta waynaxa uñxatt’asitayna, ukata

Tipuwanina machantasitayna, jacht’atayna, jalluxa jupana

jachataparjamawa jani samart’asa jalluntatayna, uka Tipuwani jawirasa

wali phuxutayna, uka jawira qarqa patata qunxatt’atawa, jacht’asisa:

–Maymara jichha urjamawa pä orquestampi jaqicht’asiwaythxa,…

– sasawa uka walja juri umani jawiraru jalantirjama umata iki

chümiskatayna. Yatisaxa walpuni uka jawira aynacha thaqhapxatayna.

Uka waynaxa ujata jichhakama jani uñjañatakiwa chhaqhawayxi.

V. Qachu Chuku

T iti Qaqa quta aynachatuqinxa, uka suni pampanxa, uka Uma

markanxa pä phamillawa wali awqapuni utjasipxatayna. Jupanaka

jak’asina, ukhamaraki uta qurpani ukhamäpxataynawa. Jupanakaxa


ukhama awqäxasaxa aruntañsa armasxapxataynawa. Janipuniwa

jupanakpura uñjasiñsa munkxapxataynati.

Maynixa mä phuchhani mayniraki mä yuqani ukhamawa jani

akch’asa parlasisa qamasipxatayna. Maynina phuchhapaxa, Teresa sata,

niya tunka paqallqu marani, wali lunqhu jach’a tansa janq’ulla, wali

jiwitaki, tawaqütaynawa. Mayninraki niya ukja maranakani, kawki piji

wayna, inka ajanuta ajanuni, ukhama waynätaynawa. Maynixa mama

Qantuta mayniraki mama Qupaña. Uka wawanakaxa uñt’asxasaxa

janiwa jupanakaxa tatanaka mamanakapa awqätapxa yatiña

munkxapxataynati. Jupanakaxa jani kasusipachawa munasipxatayna.

Mä uruxa ukhama tatanakapa awqätaplaykuxa tawaquxa jamasata

waynana utaparu sarxatayna. Uka yatisaxa tawaquna mamapaxa

walpuni thithitayna. Kamisa phuchhajaxa uka awqa qallumpïnixa,

kumjamsa uka awqajampi jaqichasinixa, kunasa aka wawajana

chuymaparu mantpacha, sasawa wali thithita tawaqxa, uka awqana

utaparu jalasa, munkiri jani munirpacha ch’amampi waysusinitayna.

Inawa uka awqa waynana tatapasa mamapasa killiskapxatayna.

Ukhampacha tawaqu aparasinisa kawkipuniwa kusisxatayna.

Waynana phamillapaxa, Qupaña satätaynawa. Jupanakaxa ukhama

tawaqu ch’amampiki waysusiwayxïpanxa, aruta Ch’iwu istansyata

yaqha tawaqu yuqapatakixa irpsusinipxatayna. Ukampiwa impiñu

kasarkatatayna. Uka tawaqxa wali kusa Tirisa tawaquna mamapa

jak’anakana, wali q’aya charula sapatusa k’irikkiriki irpanaqasitayna.

Mama Qantutana phuchhapaxa uka awqa qallu waynataki

usurïxataynawa. Mamaparu wawachxatatayna. Mamapaxa uka

waynata alissusinisa amuykiwa uka wawa uywatayna. Tawaquxa wali

kust’ata lunqhu tawaqüsaxa, jani uñt’ata waynataki, wasitata

usurïxataynawa, ukata mayampi wawachxatatayna.

Uka qhiphata warmini Waqi sultarutaki wasitana usurïxataynawa.

Ukata sultaruna warmipawa Tirisa tawaquru sullsuyañkama


nuwjxatayna. Qhiphata wastata wallq’ïxatayna.Ukjawa mama

Qantutaxa kulirasxatayna. Tawaquruxa ukhama niya

wawachänchjataru k’uphaña lawampiwa jawq’xatayna. Tawaquxa

iskapawayasa mä jawiranwa wawachasitayna, ukhamawa Chuqi Yapu

markaru sarxatayna, ukana uka yuqalla wawapa qhilla pataru

inknuqt’anxatayna, ukata chuymaya sasina wasitata ukjaru kuttayna,

wawaxa janiwa ukankxataynati. Jani wawanikiwa utaparu kutt’xatayna.

Qhiphata mä ijma achachiwa Teresa irpaqañataki sart’xatayna. Mama

Qantutaxa impiñuwa irpxarayatayna. Uka Qachu Chuku achachixa wali

jisk’a tañätaynawa. Warmiruxa niya thixnita p’iqi wayurata

ukhamakïtaynawa. Jupaxa Chuqi Yapu markana utanïtaynawa, aruta

uka tawaqu irpsusinitayna. Jillimani markana jaqichasipxatayna.

Jupatakixa pä imilla wawa wawacht’arapitayna. Warmixa Ikinu plasana

aljasawa waynanïxatayna. Qachu Chukuxa warmxa katjasxataynawa,

ukatxa pataru sarasawa jaychkatasinxatayna.

Kunasa jani wali qalltataxa, janikipuniwa wali tukuyirïkiti. Qawqha

awqäkañänisa, pachampixa sumacht’asxañawa waranqaxa. Chuymaxa

qawqha jachjayasitasa qullt’asxañapuniwa. Aka pachanxa, jani chuyma

luqt’asisa atipt’irikipuniwa aynacht’xirïtayna. Jucha p’amp’achita sasa

killkataskiriruxa iyawa jisxañakiwa. Ukxaruxa jumawa juk’ampi

amuyt’xäta.

VI. Lunthatata wawa

Q ’aranakaru sirwiñaxa ispañulanaka purinitatwa utjxatayna,…

Mä q’axu tawaquwa Chuqi Yapu markaru sirwintata irnaqiri sunita

saratayna. Thaqhasa thaqasa sirwintata irnaqaña jikitaynawa. Ukana

taqi kunana irnaqatayna: wawa uñjirïtayna, manq’a phayirïtayna,

isinaka t’axsurïtayna, isinaka planchirïtayna, uta pichthapirïtayna,

wawa uñjirïtayna, ukatxa arumaruxa uta pisu warirampi llijtayañakama


qaqsurïtayna, kusina yänaka jariqirïtayna, kusina pichasa jarirïtayna,

janipuniwa samart’añaxa jupatakixa utjirïkataynati.

Wali q’apha, q’axu tawaqükasaxa, taqi kunsa laqakiwa lurt’irïtayna.

Siñurapaxa tuqiki tuqi iqtirïtayna. Janipuniwa uka siñuratakixa kuna

luratapasa walïrikataynati. Tuqkamikiwa alisnaqirïtayna. Janiwa

jaqirjama juparu uñjkataynati. Manq’a puchunakaki manq’añpatakisa

waxt’irïtayna. Taqi kunatsa wali sintisirïtayna. Inya, kuchina sasawa

tuqjirïtayna. Juparu ancha uñisita amuyasxatayna.

Sapurusa jupaxa utana sapakiwa irnaqaskirïtayna. Mä uruxa

amuyt’asxatayna. Wawa q’ipxart’asiwäsa markapa jani mämpi

kutiniñataki sarawayxatayna.

Siñurapaxa, jani amuyani, wali thaqhatayna. Uka pachanakaxa

janiwa sirwintataki ancha, jichhjama, kawkinkirisa, khitisa

tatanakapasa, ukanaka jiskhipxirïkataynati, siwa. Ukhamata janiwa uka

q’axu tawaquru katuña yatkapxataynati.

Uka sirwinta tawaquxa, wawasa q’ipt’ata, markapa purxatayna.

Ukana janiwa wawxa utaparu puriyaña yatkxataynati, ukata

amuyt’asisaxa: mä qamiri jaqiwa jani wawani uka istansyana utjatayna,

ukana utaparu nayraqata puritayna. Uka tataruwa satayna:

–Mä q’arawa Chuqi Yapu markana wurlasitu, ukata wawanïthxa, aka

yuqalla wawa jumaru churasiwaykäma–, sasawa wawxa

churawayxatayna. Uka jaqixa, jani wawanïsaxa wali q’aya uka asu

wawa katuqasitayna. Ukhamata uka wawa wawapjama uywasxatayna.

Juk’a pachanakata wawaxa jalnaqxataynawa, jisk’a yuqallaxa jiwitakiwa

jilsxatayna, iskuylarusa sarxarakitaynawa.

Pachaxa jalaskakitaynawa. Niyawa pä tunka mararu purxatayna, uka

jisk’a yuqallaxa waynäxataynawa. Kuwartilatsa mistunxataynawa. Pata

pampana jaqichañakiwa phaltxatayna.


Taykapa awkipaxa Chuqi Yapu markanxa luqhjamawa wawapxa

inamayapuni niya pä tunka maranaka thaqhapxatayna. Inamayawa

tiliwisyunarusa raryurusa piryurikurusa awisu apsuskapxatayna.

Janipuniwa wawaxa uñstkataynati. Kuka uñirina ukarusa

sarapxataynawa. Yatirixa:

–Wawamxa katuskapxätawa, suninkaskiwa, janiwa qhirwankkisa

kuna jayankkisa, qhathuta qhathu jiskhnaqanipxma–, sataynawa.

Pä tunka maranakkamasa sinti llakita jiskhnaqasa uñnaqasa markata

marka thaqhasisa saraskapxatayna. Ukata mä suni qhathuna jiskhisa mä

juk’a yatxapxatayna.

–Jisa, mä jaqiwa mayja q’ara kasta yuqalla wawani, inasa ukächispa–,

sataynawa, mä alakipa qhathuni warmixa. Laqawa uka istanskama,

wawa chhaqhayasiri chutasa q’arasa, chhukhupxatayna. Uka jaqina

utapa qaritawa puripxatayna. Uka jaqixa yuqapa irpsusinitayna.

Chiqapuni uka waynaxa q’ara awkipasa kikpkakïtaynawa.

– Jumaxa wawajätawa!–, sasawa uka chuta siñuraxa uka waynaru

katuntañataki jalkatatayna, ukata waynaxa impiñuwa jaqi tatapata

waythapisxatayna. Janiwa uka chuta siñurampixa jak’asiñsa

munkataynati. Wali parlapxatayna:

–Kuna akaxa wawajäskiwa, nayaxa pä tunka marawa, jisk’a

asukutpacha, uywasthxa–, sataynawa.

–Janiwa akaxa wawajäwa. ¿Kawkitpinsa aka wawa kattaxa? ¿khitisa

aka wawa churtamxa? –, sataynawa, uka q’aranakaxa. Ukata uka jaqixa

jisxatayna:


–Mä sirwinta imillawa, mä q’arawa, Chuqi Yapu markana, wurlasitu,

aka wawa uywjawayaña munthxa, sasa churasiwaykitu. Ukhamata aka

wawxa uywasisktha–, sataynawa.

–Uka tawaquxa kawkhansa utji, uka uñacht’ayapxita–,

sapxataynawa. Awkixa utapa uñacht’ayxatayna.

Uka Tawaquxa walja wawani warmïxataynawa, ukata warmixa

satayna:

– Naya irnaqkayätha ukjaxa, ancha uñisipxirïtu, manq’atsa

sintisipxiriwa, manq’a puchsa sintisisawa churapxiri, janirakiwa pajañsa

munapxirïkituti, uka kulirata, jupanakaxa t’aqhispxarakpana sasawa

wawa apxaruniwaytha–, sataynawa.

Waynaxa janiwa uka kampisinu uywiri awkipampi jaljtaña

munkataynati. Jupaxa kawki kampisinu, waksa awatt’asiri, aymarsa

parlt’asiri ukhamaraki kastillansa arst’iri, ukhamäxataynawa. Siñurampi

q’arampixa, uka uywiri awkimppacha yuqapamppacha Chuqi Yapu

utaparu irpasinxapxatayna.

Jaqiruxa jaqirjamawa uñjañätayna, janiwa jaqiruxa t’aqhïskipana

juk’ampi t’aqhisiyañäkiti, siwa. Jaqïña chuymïñawa waranqätayna. Jani

jaqïña chuymaninakaruwa kuna chijisa arkirïtayna. Uka jaqiru yäqaña

chhaqhanixa, jaqixa janiwa jaqïkxaniti.

VII. Tata Phaxsi

P irwata k’ithasinitayna. Chuqi Yapu markana kasarasitayna.

Warmini wawanakani ukhama sumawa qamxatayna. Wali

qamirïxataynawa. Utanakapasa waljätaynawa. Mä utapaxa Panqara

Uñtankataynawa, mayaraki Pantiymata aynachchaqana utjatayna,

mayanakasti Buenos Aires jak’ankataynawa.


Uka pachanakaxa jupaxa sumiru yänaka lurarirïtaynawa. Uka

yänakxa Uma Llamaya markanwa aljirïtayna. Mä imilla, sirwintataki,

uywasitayna. Imillxa aliqata munataparjama uywsusitayna. Imillaxa

nayaru wali kusa yanapitu, sasawa, warmiparuxa Yunkasa aljiri

khithanukurïtayna. Warmixa Yunkasa sart’askirïtayna, ukata muxsa

achunaka aljañataki apasinkirïtayna. Juk’ata juk’ata tata Phaxsixa uka

imillampikiwa apthaptxatayna. Ukatxa warmisxataynawa. Ukhama

jayawa sarnaqapxatayna, mayanxa munata imillapaxa usurïxataynawa.

Tata Phaxsixa pastillanaka imillaru sulluñpataki churirïtayna. Mä kutixa

janiwa sullsuyaña yatkxataynati, atipjäsxataynawa. Janq’u isini qullirï

ukaruwa imillaru sullsuyañataki irpxatayna. Uka uruxa imilla qulläwita

irpsusinkatayna, ukhamaruwa warmipaxa, imilla irpsunkiri,

katjayasxatayna. Ukjata tuqjasxapxatayna, achachixa jupakiwa

wapuchasxatayna:

–Kuna karaju ¿Kuna jumaxa yatta?

–Kuna jayawa ukhama sarnaqxapxtha–,… sataynawa imillasa,…

Warmipasa wawanakapasa, q’ala maya maya utanakxa

katuntasxapxatayna, awkiruxa mä utaki uñachat’äpxatayna.

–Nayawa taqi kunsa yatthxa–, sasa tawaqu irpxarusiwayasa utata

sarawayxataynawa.

Tata Phasixa 42 marani, imillaraki 15 marani, ukhamätayna.

Pantiyma utapa aljantawayasaxa, uka qullqi q’ipxart’asiwayasa, Brasil

marka tawaqumpi sarawayxapxatayna. Ukana kuspini

sarnaqt’apxatayna, walkiri qurpachaña utanakana qamt’aniwäpxatayna,

ukhamaraki manq’anaksa manq’t’apxatayna, phuthunaksa

apst’ayasipxatayna. Niya qullqi tukusirjamäpanxa Santa Cruz markaru

sarxapxatayna. Ukhamarakiki uka markanxa qamt’apxatayna,

ikt’apxatayna, manq’t’apxatayna, thuqht’apxatayna, phutunaksa

apst’ayasipxatayna,…ukata qullqi tukusirjamäpanxa Chuqi Yapu


markaruwa kutt’anxapxatayna. Qullqixa q’ala tukuntata, ñakawa

antikritikutaksa utjxatayna, ukata antikritiku K’ili K’ili parkiru

katt’asipxatayna, uka wasitata sumiru yänaka luraraña qallantatayna.

Uka Uma Llamaya uka yänaka aljañataki wasitata sarantirïtayna.

Imillxa, warmiya nuwjaraqchitaspa sasaxa, janiwa Uma Llamaya

marka irpirïkataynati. Pantiyma jak’anaka imillaxa sumirusa

k’umphunt’ata ukhamarusa chukt’ata sapa wirnisa achachi puriri

suyt’askirïtayna. Warmipaxa janiwa nuwjirïkataynati, janirakiwa

phuchanakapasa ukhamaraki yuqanakapasa kunsa sapxirïkataynati.

Qhiphatxa mä wawaniwa qamasxapxatayna. Uka wawaruxa, taqi

jaqinakjama, ukch’alalpacharu wali sumpini uruyapxatayna.

Kutillunanakani, jawillatanakani, musunakani, payasunakani,

amtaskañatakiwa uruyapxatayna. Wawaxa janisa uka uruyatxa

amuyaskpa, tatapa mamapa yäqasiyañawa nayrankatayna. Ukana uka

Brasil ukhamaraki Santa Cruz markana phutunaka apsutsa jawillata

jaqinakaru uñayasipxatayna.

Warmixa uqi sumiri ch’iyara suma saminaka pilpintunkani taqi

k’achachita, aliqata lurayasita, mantani, aritisa chika kunkkama jach’a

warkkatata, quri phich’ipasa ukch’a t’irkatata, pullirapa laqhu ch’uxña

tercio pelo ukatxa ukaxa bordado, sapatupaxa ch’iyara, nayluna miryasasa

ch’iyara rayani, ukhamawa kawkipuni sarnaqtirïtayna.

Ukamawa pasawayxatayna. Ukhamarusa mä wawampi

yapt’asipxatayna. Ukjatxa yasta janjamakiwa qullqisa utjxataynati,

ukata yasta Alaya Ch’ijiniruwa makatxapxatayna. Uka amstana

t’aqhïñanaki qamxapxatayna. Qullqisa qhilljamawa thayampi chika

phuthumxirïtayna, samisa phuphu phuyjamawa t’uytawayxirïtayna.

Ch’amasa marata maratjamaruwa maranakampi chika, jani jaljtata,

sarawayxirïtayna.

Tata Phaxsixa, wawqinakapampi mayacht’asisa, Wankuta qullqi

maysusipxatayna. Jupaxa, Inaya tata Santusa yanapt’chitani, sasa phista


pasañatakiwa qullqi maysusitayna. Tata Santuxa janiwa kunsa

yanapt’ankataynati. Wankunxa waljawa manuxa makatxatayna,

jaqinakata mayt’asisakiwa uka manuruxa, mä juk’anaksa,

phuqhxatayna. Ukata wasitata Wankuta jilpacha qullqi

apsurakikitaynawa, ukhama jaqinakata, akjawa ukjawa churxäma,

sasawa Wankuru phuqhantañataki mayt’asitayna, Wankusa manu

phuqhañataki qullqi churarakikitaynawa. Wankuxa wali suma manu

phuqhiripiña sasa juk’ampi qullqi mayt’arakiktaynawa. Mä uruxa

janiwa Wankuru phuqhañatakisa, uka jaqinakaru manu

phuqhañatakisa, qullqixa utjkxataynati. Ukjawa jupaxa

imanaqasxatayna. Jani wali lurañanaka amtxatayna.

Mä wawqipawa wali qullqini utjatayna. Ukampixa wali

qhumantasitawa sarnaqapxirïtayna, ukata jaqixa jupanakaru «chacha

warmi» sapxirïtayna. Umantatasa qhumantasitawa sarxapxirïtayna,

awtuta saraqawayasasa qhumantatawa witiwayxapxirïtayna. Qhathutsa

ukhamaraki sarxapxirïtayna…

Jani qullqi Wanku manutaki ukhamaraki jaqinakaru manu

churañataki ukatsa manq’añataki jani qullqi utjxïpanxa, wawqipa

qawqha qullqi apnaqirsa uñjasaxa amuyt’xataynawa.

Mä wirnisa uka wawqipaxa Uma Llamaya qhathu saratayna, Phaxsi

tataxa uka qhathuta puriri utapata suyt’atayna. Jani munkirpacha

umayatayna. Uka wawqipaxa janiwa warminïkataynati, mä uywata

yuqallapakiwa utjatayna. Uka arumaxa umapxataynawa. Niya kimsa

willjta arumaxa wawqipaxa chhuxuririwa saratayna, ukata jupaxa

qhiphapata mistuwayasaxa warita jirumpiwa p’iqita jawq’antasa

jiwayxatayna, ukjaruwa uywata yuqallaxa mistunirakitayna, yuqallaxa

jach’ata wararitayna. Ukata jaqixa t’ijsuwayxatayna. Pulisiyanxa uywata

yuqallarukiwa jupawa jiwayi sasa tumpantatayna. Ukxa pulisiyanxa

janiwa yäqapxkataynati, khitisa jiwayi ukxa yatxapxataynawa. Ukata

Piruti tataxa, tata Phaxsxa k’usillu t’ixiritaki uywasxapxatayna.


Uka wali suma uruyata wawanakapaxa q’alluta ukhamaraki paqara

umiriwa tukxapxatayna. Warmixa ukhamarakiwa chachata chacha

sarxatayna, niya suxta chachanakampiwa sarnaqxatayna, ukjanitakixa

sapa maynitakisa wawanïtaynawa, ukhamaraki juparuxa uka

chachanakana warminakapasa mayni mayni nuwjapxatayna. Warmixa

tata Phaxsimpi karsilaru mantxatayna. Ukjata chachapampi

jaljtxataynawa. Jichhaxa warmixa jisk’a lluch’una liwxatata, t’arwa taxta

mantani, larama thantha pullirani, jani kuna quri yänakani ch’uxña

achunaka Altu Pata markana aljasiski, siwa.

Tata Phaxsixa, warminsa apanukuta, mä uruxa Altu Pata markana pä

askichata thantha sumirusa ast’ata, alt’asitaya, alt’asitaya sasakiwa

sarnaqaskatayna, janiwa khitisa alaña munkatayna. Jupaxa q’ala ajanusa

t’uxu, nayrasa larphatanjama jalantata, p’urp’thapita, ukhamakiwa,

kujtasa kujtasa saraskatayna, siwa.

VIII. Ch’ina p’atsuta

T awaqüñasa waynäñasa mä akch’itankakiwa. Ukata jaqïñasa

kunäñasa mä juk’a pachakirakiwa. Ukhamawa mä mamaxa Waqi marka

pampana wali lakasa chispita sarnaqasirïtayna. Paquwankampiwa

kasarasitayna, jupampixa pusi wawanïtaynawa. Wiktuchita awila sata.

Jupaxa awila tawaqükasaxa wali qullqinïtaynawa. Wali isintasita, wali

qamiri, ukhamätaynawa. Jupaxa contrabandista apnaqirïtaynawa.

T’ant’sa chhuyu t’ant’a manq’asirïtayna. Jichhaxa mä uruxa mä jisk’a

imilla uywasitayna, uka jisk’a imillaruxa:

–T’ant’a alt’anma sasawa khithatayna. Jisk’a imillaxa t’ant’xa

ikinukataki puriyxatayna, ukata jisk’a imillaruxa t’ant’ampiwa

jaqt’xatayna:


–¿Jumatakixa akaxa t’ant’ati?, ¿manq’añati akaxa?,… uka jisk’a

imillaruxa t’ant’a aliri wasitata alisnukxatayna. Jisk’a imillaxa janiwa

chhuyu t’ant’a jikxatkataynati. Ukhamata jisk’a imillaruxa:

–Janiwa jumaxa kunatakisa sirwktati– sasawa ch’inata takisina

alisnukxatayna.

Ukatxa k’arisisa akhama mä risima jaqichasitata satayna:

–Markintaxa umantata, yaqha chachanakampiwa Uma Llamayana

sarnaqaskäna –sataynawa– jumaru jaqisa kamsätamsa, janiti tuqjankäta–

, sasawa Markintana tiyaparu awisiri saratayna.

Markintaruxa chachapaxa tiyupana ukaruwa q’ara p’iqiki

alist’xatayna. Risima jaqichasitana tiyapaxa panpacharuwa

jawstayatayna. Tiyapaxa Markintaru wali tuqjatayna. Markintaxa

inapuniwa wali jacht’asisa, killt’asisa:

–Janiwa ukhamäkiti, janiwa Uma Llamaya sarirïkhti–, saskatayna.

Uka tiyapaxa pächasisa uka k’arintata warmina chaparu satayna:

–Ukhamaxa, ratuki jiskht’anma, irkatpana, kamisaraki ukhama

warmi sarnaqayätasti.

Risima kasarunakaxa laqapuniwa, uka awila Wiktuchitana utaparu,

sarawayapxatayna.

Ukata uka awila Wiktuchitaxa, mistunitayna, jach’a aritisa

warkkatata, kawki chulapuniwa utapata mistsunitayna. Ukata

aruntt’asisa, k’arintata warmixa satayna:

–Mama Wiktucha, kamisaraki, ukhama k’arinaka Ilina tiyajaru

parlxätasti?, janiwa nayaxa Uma Llamaysa sarirïkthti,… Kamisasa

ukhama k’arintitätaxa,…


–Chhuy! Aka jurma ch’uxña imillaxa, kunki Mama Wiktuchita

sisxitu, nayraxa märina märina sirïnwa, kuna kawki, chachanïsaxa walï

sarnaqasmaxa,…

Ukhama sasaxa laqapuniwa punkumpi jaqkataniwayasa

llawintasinxatayna.

Wali qullqini, kawki k’ari ukhamawa uka mamaxa jaqiruxa

k’arxayasa k’arimpikipuniwa sarnaqirïtayna. Jupaxa wali

kuntrawantunaka apnaqirïtayna, ukata jamasata qhanata, uruya

arumawa Pirwa markata taqi yänaka apanirïtayna. Arumankaxa

jamasata qutannama uka yänaka apkatayanirïtayna. Mä arumaxa

aduanero jupanakampiwa katjayasxatayna, uka ch’amaka arumaxa, jani

aparayasiñatakixa, uka pani chachampiwa mä utaru qurpachäsiñataki

purxapxatayna. Uka utana mä taykakiwa qamasitayna, jupaxa chiqaya

kunasa arumaxa paschispa, sasa, qurpachañataki katuqatayna. Uka

utaru purisawa qaritjama ikintxapxatayna. Utani taykalixa junt’u uma

wallxtäwayasa uka kimsanitaki asarapitayna. Utana uka aruwaniru

chachampi kumpxatasita katjxatayna, … ukhama sapa kutiwa, sapa

simanawa uka jaqinakampi uka utaru arumanakaxa puripxirïtayna.

Taykaliruxa kuna waxt’asasa qurpachäsirïtayna, jayawa ukhama

sarnaqapxatayna. Ukhamakpini uka arumanakaxa purisa

qurpachäsirïtayna, qhiphatxa uka taykalixa phuchhaparuwa, awila

Wiktuchitaxa ukhamäskiwa sasa awisxatayna. Mayanxa ukhama warmi

q’alanchuki kumpt’ata chachaxa qhiphäxata mayni chacharaki

q’alakiraki ukhama uka awilana k’arintata Markinta warmixa

katjxatayna, uñkatasaxa, uka awilaxa wali sustjasitayna. Wali

tuqjatayna.

–Chhuy! “chachanïsaxa walï sarnaqasmaxa”, sirïstaxaya. Kamisa

kuna,… jumaxa ukhama chachanakampi sarnaqasa utajsa

qhinchhachxitätawa, jani mamajana utaparu mämpsa jutistati.


Ukjata uka awilaxa chhaqhawayxatayna. Janiwa mayampsa

jutxataynati.

Uka aruwaniru jupanakampixa, yaqhachaqana, uka awilaxa

ikiskakitaynawa. Aruwaniru waynanakampikiwa, uka pata utanakana

“kumäri” sasa, mantxirïtyana, ukana pani aruwanirumankampi aruma

aruma qurumt’askirïtayna. Chachapampiwa katjayasxatayna.

Katjasinxa chachapaxa chhuxuña patapa p’atsxatayna, ukata

Paquwanka chachapaxa Santa Cruz sarawayxatayna. Chachapampixa

jaljtawayxataynawa. Jayapuniwa usuntxatayna. Ukhama p’atsutpachasa

waliptxataynawa. Ukjatxa janiwa kuntrawantsa apanxataynati. Juk’ata

juk’ata q’alawa qullqita tukusxatayna. Ukhama sarnaqkämiruxa q’alawa

thantharnukxatayna. Utapsa aljantxataynawa. Mä jilïri phuchhaparusa,

lunthatanakaxa, qatatisawa phursanuqxapxatayna. Imillxa khathatkiriki

aptanxapxatayna.

Jichhaxa q’ala thantha, taykaliptata, jisk’a muxsa ch’amuñanakaki

kallina aljasiski, awisaxa kullakapana lukala punkupana aljasiski.

Janiwa chhuwa t’ant’sa manq’askxataynati. Qhulu maymara t’ant’aki

jikxatasxatayna.

Q’uluna liwxatata, mantasa tuntintata, ukahamawa chukxatayna.

Janiwa wiñayäthwa sañäkataynati, k’arisisasa sarnaqañäkataynati.

IX. Kunasa janipuniwa walïkiti

T aqi Kunasa janiwa walïkiti, kuna chijisa juparukiwa arkaski, kuna

jachañasa jupatakikiwa, kuna llakisa juparukiwa llakisiyaski. Kuna

thithiñasa juparukiwa thithiyaski. Kunasa janipuniwa walïkiti, qullqi

chhaqhayañasa jupankiwa, lunthatasa chintapawa, warmipasa

awqapjamawa, muniripasa waxrampjamakiwa p’iqita junuraski, ukatsa

inamayawa irnaqi, janiwa kunasa uñstkiti, kunawa jani jikiskiti. Marka

masinakapasa jupampi ch’axwañaki munaskapxi, jak’asinanakapasa


janjamakiwa uñjaña juparu munkapxiti ¿Kunatsa ukhamäpacha?

Sasawa mä uruxa jupa pacha jiskht’asitayna. Janiwa ukaru jaysañaxa

utjkataynati.

Mä uruxa mä yatiriru jiskht’aña amtatayna ¿Yatirixa chiqpachapuniti

yatpacha? ¿Kawkïri yatirirusa jiskht’asiristha? ¿Kawkïri yatirisa kusa

yatpacha? ¿Khitisa chiqapa yatiyitaspa? ¿Kawkinsa chiqapa yatiyiri

yatirixa utjpacha? Jichha pachaxa, jani irnaqaña utjkxïpanxa, khitisa

yatirikïxarakisä ¿Kunjatsa wali chiqa yatiri jikiristhxa? Sasawa

lup’iskatayna. Mä arumaxa mä yatiriwa samkachatayna, ukata qhipha

arumirjaxa uka yatiri thaqhiriwa Waqi marka saratayna.

– Mama yatiri, samkachistawa ukata juttha.

– ¿Kunacha aka jaqïña ch’aphi thakhina t’anqhtayxtma?

– Nayatakixa taqi kunasa janikiwa walïkxiti, suyrtijata

uñxatt’ayasiriwa juttha.

– Iyapuysa ¿kunäxarakisti? Awira anchhitawa yatjañäni. Kawkisa

puruxa, akaxa, akampi ch’allt’añäni: Inala Mama, aka wawana

jakawipata yatt’ayita, jumawa yattaxa, ukhamaraki aküjankiri wak’a

achachilanakasa qhanancht’anipxita, jumanakawa aka pachsa khaya

pachsa kawki pachsa awatipxtaxa ukhamaraki Santiku Illapa awki

jumasa yanapt’anipxita,… awira uñjañäni,… Ummm ¿Jumaxa ispa

wawätati?

–Janipuniwa, naya sapsapa yuqalla wawakïthwa, janiwa

kullakanïkthsa, janiwa jilanakanïkthsa, sapsapapunïthwa– sasawa

yatiriru jistha. Yatirixa janjamakiwa yäqkataynasa, k’ariskaspasa

ukhamjamaki amuyatayna.

–Janiway! Jumaxa ispa wawätawa, akaxa kukawa ukhama saski.

Ukhampuniwa.

–Janipuniwa, sapsapa wawäthwa!

–Mamamaru sumata jiskht’asma, jani ukaxa yurkasacha maynimaxa

jiwxi, mamamakiwa ukxa suma yatispa,… Ukhama jani taqi kunasa


walïkiti, ukawa qullaqañätaxa, ukataki wali kusa sartawayxätaxa,…

ukhamaxa mamama jiskht’asinma.

Ukata mamaparuxa, jiskht’xapunitaynawa.

–Janiwa wawa, jumaxa sapa tunqukipunitawa. Jaqixa uñisiñata

ukhama parltamxa.

–Janiwa mamita ukhamäkiti, mä yatiri mamawa situxa:

–Janiwa jumaxa ispapunïtawa, ukhama situwa mamita.

–Awisxakipunita mamita, chiqpachapuni munaschista ukaxa,

awisxakipunita.

–Jumaxa yatxasaxa naya thiyatsa sarxpachächïtaya.

–Janipuniwa, juma thiyatxa sarkäti, kunächinisa mamajakïskätawa–.

Ukata mamapaxa jachawayxatayna:

– Janiwa wawa, wawajapunïsktawa.

– Janiwa mamita, chiqpcha arsxakipunma, nätaki askïniwa mamita,

qullayasxa ukata walikiwa sarnaqasxaxa, yatiri mamaxa qullxämawa

situwa.

– Chiqapuni ispa wawapunisktawa, Pirwankaskiwa mamamaxa,

kullakamasa utjaskiwa. Jumaxa jilanakani kunäsktawa. Jichhakamasa

mamamampisa jikisiskarakthwa, janiwa mamamasa armasktamti–. Tata

Qhispixa wali kusisitayna, akapiña chiqpacha mamajaxa, sasa wali

qhumantasitayna. Ukata jichhaxa:

–Akataqiraksa, naya sapäpana, jaqixa uñisistuxa mamita! Jichhaxa

uka jilanakaja kullakanakaja akaru irpaniristhti?

–Jisa wawa, irpansnawa. Taqpachani irpaniñäni. Aka mä phistha

lurañäni, ukaruwa taqpachaniru jawillañäni, sataynawa.


– Jichha wirnisawa mamaruxa awisaniwayä, jutapxäwa sasa,

sataynawa. Ukata warmimampi, wawamampi uñt’ayiri irpapxama,

sataynawa.

Uka wirnisaxa Uma Llamayana mamaparu awisatayna.

–Ukhamawa yuqamaxa arsuyxitu, qullayasiñatakiwa ukhama

arsuyxitu, ispätathwa sasawa, yatiri ukata purinxi, uka arxstha.

–Jichhaxa janiwa wawajaxa uñkatañsa munkchitaniti–, sataynawa.

–Janiwa, antisawa wawamaxa wali kusisita, wali munasïtamxa, wali

jilanakapsa kullakanakapsa uñt’aña muni–, sataynawa.

–Ukhamaxa jurpüruwa jikisiñani–. Sasawa jaljtaniwayapxatayna.

Uka uruxa rayana suyantapxatayna, Uma Llamaya chaka patana.

Tatapasa mamapasa, jilanakapasa awtuni ukhamawa Pirwaru

irpañatakixa suyantapxatayna. Wantampiwa rayana katuqapxatayna,

ukhamawa awtuta apasxapxatayna. Jachasa phuqha phuqawa

qhumarasipxatayna.

–Wawita, nayaxa t’aqhikiwa sarnaqirïtha, apjt’asisa, q’ipinaka

akkatita khukatiru apkataskirïtha, pä wawasa q’ipt’ata, ukhamakwa

nayaxa sarnaqasirïtha. Janiwa lichisa wawataki utjirïkiti, aka siñuraru

uñt’tha, jupaxa wali suma jaqïriwa, wali utjirinjama, jani wawani

ukhama, juparuwa nayaxa parlt’irïtha, aka imilla wawaja churaskama,

sasa, jupaxa janiwa imilla wawa munirïkiti, antisa yuqalla wawa

churaskita, situwa, ukata juma aka uywiri mamamaru churawaysma,

wawa. Janiwa nayaxa jumaru liwinukuñsa munirïkthti,

uñisnukkarasmasa. Aka uywiri mamaruxa sarakthwa: sapa wirnisa

awisapunitätawa, kujamäskisa wawajaxa ukxa. Sapa wirnisarakiwa

nayaxa q’ipinaksa akkatita ukkatiru apkataskirïtha. Mayanxa uñjsmawa,

wali lunqhu yuqallitu, ukata chuymajasa chuymajäxisa, qhiphatsa

uñjaskakipunsmawa, kawki wali wiraxuchawa jumaxa sarnaqaskirïta,

janiwa nayaxa kamsañsa yatirïkthti–.

Yuqaxa wali jacht’asisawa chiqpacha mamaparu qhumantasitayna.


–Jichhüruta aksaruxa janiwa llakiskxatati, wali kusisitawa

jakasxañäni.

Ma suni pamparukiwa purintapxatayna, utapaxa aliqa jisk’a wichhu

utanakakïtaynawa. Ukanxa waljawa jaqinakaxa suyantapxatayna.

Kullakanakapaxa ma jisk’a taña wiskhituni warminakätaynawa. Yamasa

ispa kullakapaxa wali t’urikïtaynawa, ukatsa jupasa kikpakïtaynawa.

Jilanakapaxa ukhama jisk’a jaqinakakïtaynawa.

Ukhama wali kusa qamaniwäpxatayna. Ukatxa Waqina yaqha

katuqaña phistxa lurapxatayna. Jilanaka kullakanakapa Waqiru

purintayatayna. Ukana wali uka jaqinakaru uñstayatayna. Uka juparu

uñisiri jaqinakaparu sataynawa:

–Jichhaxa kamsapxistasa, janiwa sapäkthti, kullakanakani

jilanakakanïthwa– sataynawa.

Ukatxa qulliri mamampiwa qullaqayasxatayna. Ukjata wali kusawa

jupaxa sartawayxatayna, surtipasa kutt’anxataynawa, qullqinïñasa

jutxataynawa. Taqi kunasa kuttanxatayna. Achachi Qalana, Chuqi Yapu

markana, wali jach’a utanïxataynawa.

X. Marina: kullawa thuqht’iri

W ali kullawa thuqt’iri tawaqütaynawa. Aka Chuqi Yapu markana

yurirïtaynawa. Laja markaruwa sapa mara kullawa thuqht’iri

sarirïtayna. Mä janq’ulla, lunqhu tawaqütaynawa. T’ususa q’ipi, thixnisa

sapalljama q’ipi, ukhamätaynawa. Parijupaxa Laja markankirïtaynawa.

Uka parijupampixa tunka marawa kullawa Ch’iji Pataru thuqhuri

sarapxatayna. Ukata niyaki jaqichasiña, waynaxa, munxïpanxa, jupaxa

janiwa jaqichasiña munkxataynati. Wayna ch’iyara uñnaqanïpanxa,

janiwa kullawa thuqhuri sarkxataynati, janiwa uñstkxataynasa,

imantasxataynawa. Inapuniwa waynaxa jaqichasxañataki thaqhatayna,


uka waynaxa wali Marinatjama jachatayna, jani chachanïñpatakiwa

yatirimpi ñach’t’ayxatayna. Chiqasa kunasa mäpitakipuniwa wakisiri

¿Janicha?

Jupaxa raryu aljiri tawaqütaynawa.

Ukata uka Marina tawaquxa mä warmini jaqitaki inamurasxatayna.

Janiwa warminïtapasa jupatakixa kunäkxataynasa.

Chachaxa chuphirütaynawa, jaya marka sarirïtaynawa. Jayata

jayataki, simanata simataki Marina ukxa sarirïtayna. Ukhampachasa

Marinaxa uka jaqitakixa wawanïxataynawa, ukatxa payïri, kimsïri,

pusïri, phisqhïri, suxtïri ukatsa paqallqüri wawanïxataynwa, ukjaruwa

suyt’atayna. Uka chuphirusa janiwa mayampsa jutxkataynati.

Chhaqhxataynawa.

Tatapasa, ukhama sarnaqïpanxa phuchhaparu janiwa uñkatañsa

munkxataynati, tatapaxa utsa aljawayxataynawa. Kulirata janiwa

Marinaru kunsa churawaykxataynati.

–Uka qallunakana tatapata kunsa mayisinma!–, sasakiwa tatapaxa

sarawayxatayna. Ukhamaki apanukuwayxatayna. Wawanakasa

jilarawayasa maya mayawa tukusiwayxatayna. Q’ala t’uri, manq’ata

jiwarata ukhama tixi waynitunakakiwa jilaraxatayna, ukhampachasa

maya mayawa sarxatayna.

Marinaxa jacht’asisawa prima kullakapa ukaru sarawayxatayna.

Ukana ch’uqiki muntjasiskatayna, q’ala taykali, jisk’a supu taykalikiwa

tukuwayxatayna. ¿Kawkinkaraki kawki janq’ulla uñnaqasti?

¿Kawkinkaraki sapallu thixnisa? ¿Kawkinraki t’usu q’ipisa? Chiqa taqi

kunasa sarxirïtaynawa. Yamasa kunasa jani urasaparu lurataxa, jani

yäparu phuqhataxa, kunasa pantjtata qalltataxa janipuniwa waliru

tukurïkataynati.


XI. Maystru Martinchu

J aniwa jani munañata sartawinixa jaqixa sarnaqkaspati, warmi

chacha munasiñäpana taqi kunasa lurata, ukalykuwa jaqïñasa munata.

Ukäpana kunsa, q’aphaki, lurata, jani ukhamäxixa mä jani qarpata aliru

uñtatawa jaqixa jiwsuwayxi. Markasana munasiñxata sarnaqatapaxa

waljawa, jani tukkayawa, jichha mänxa yaqha kuynturaki qillqt’antha.

Markapaxa Qumanchi uksätaynawa. Maystru Martinchuxa wali

jaqinsa munkayawa jaqichasitayna. Ukatxa kimsa wawanïxataynwa: pä

yuqalla mä imilla ukhamataynawa. Mä phistana juparu jaqinakapaxa

sapxatayna: “Akha suma lunqhu warminïtaxa!” Walikpuni ukhama

sarnaqasisktaxa, jupaxa wawanakama uywaskaniwa.

Uka warmipampixa murinu mayura markapana pasantanitayna.

Taqi jaqinakapansa wali uñt’ata, kumparinakani, wali yäqata ukhama

jaqïtaynawa.

Chuqi Yapu markana, Ch’alla Pampa aynachchaqanxa, sumiru

luraña tallira jist’arasitayna. Ukana wali kusa, kunasa jupatakixa

wiñayäkaspa, ukhamawa irnaqañapana apusnaqatayna.

Jani qariñatakixa, juk’ampi qullqi jikiñatakixa, mä yanapaku yuqalla

irnaqaña yanapiritaki katuqasitayna. Jupaxa mä uruxa markapa, tallira

yanapakuru jaytawayasa, ch’uqi llamayuri, sarxirïtayna. Ch’uqi

llamayurixa warmiruxa janiwa irpirïkataynati.

–Wawanakawa lupimpi nakharayasispa, jiwa janq’ullanakakiwa,

janiwa janq’ulläxaspati, jumaxa akana wawanaka uñjaskäta, Tallira

uñjkata –, sasawa warmxa utaru yanapakupampi jaytawayirïtayna.

Jupaxa ch’uqi llamayutxa pä simanata awisaxa phaxsita

kutt’asinkirïtayna,… Ukhamxa walja kutiwa sarirïtayna, qhullina satana


qawana llamayuna. Mayanxa pachpa wisinu jaqi masinakapawa

jisxatayna:

–Tata Martinchu jani sarkxamti, warmimaxa uka yanapakumpi

janiwa tallirsa llawirkxapxiti, antisawa jist’ant’asinisa jamasata

sarnaqaskapxi– sasa. Ukxa Maystru Martinchuxa janiwa

yäqirïkataynati.

Mayana Martinchu Mamanilaxa payachasxatayna. Ukata ch’uqi

satiriwa sarasktha, sasa. Sarasaxa, maya kutt’anitayna. Jamasata

arknaqatayna. Jupanakaxa mä jawiraruwa wawanakapampi ukhama

t’axsurt’asiri sarapxatayna, jupaxa jayataki qhamiyatayna. Ukanxa

wawanaka jayachaqana anastasiskïpanxa, jupanakaxa walipuniwa

anatt’asisa jamp’atisisa qhumasipxirïtayna. Jithiqawayxasa arumaru

wali amuyt’asisa, utapa llawirt’asisa akatajamata ikiña utaparu

mantatayna, ukana aliqapuni qurumjasiskiri katuratayna.

Ukjata warmi ukhamaraki uka yanapaku wayna, jani mayampitaki,

chhukhuyatayna.

Kimsa wawani ukhama maystru Martinchu Mamanilaxa

kawkipuniwa yaqha warmi thaqhaña amtatayna. Yaqha yanapaku

jikxatasitayna, ukampiwa yaqha warmi thaqhiri sarnaqatayna. Illampu

kalliruwa lichuna manq’iri sarapxatayna. Ukana mä tawaquxa maystru

Martinchu Mamanilataki jiwaki lart’arapitayna, ukata jupaxa amparata

waythapitayna, ukana jupampi sitasipxatayna.

–Qharayp’uwa parkina jikisiñäni–, sasa. Maystru Martinchu

Mamanilaxa uka jayp’uxa sapakiwa saratayna, ukata janiwa uka

tuminkuxa tawaquru uñt’aña yatkxataynati. Qhipha tuminkuxa

yanapakupa irpxarusiwayasa wasitata saratayna, jupawa kawkïri

tawaqusa ukxa uñacht’ayxatayna. Ukana juntasxañataki

parlt’asxapxatayna. Tawaquxa, aka Chuqi Yapu markanxa, jani awkini


jani taykani ukhamätaynawa, tatapasa mamapasa Pirwa

markankirïtaynawa.

Tawaqxa warmitaki alkilata utaparuwa irpasxatayna. Maystru

Martinchu Mamanilaxa yasta warminïxataynawa. Ukaruwa nayrïri

alisnukuta warmipaxa saratayna, wali aruma, jacht’asisa, achikasiriwa

tintaparu mantatayna. Martinchuxa janiwa mantayaña munkataynati:

–Janiwa mantankasmati, nayaxa waminïxthwa, akaxa uñjita! –sasawa

machaqa warmipsa uñacht’ayatayna– Jumaxa chachaniwa sarxtaxa,

kunsa jichhaxa akana muntaxa!–, sataynawa:

–Chachaxa sarxiwa! Wawanaklaykusay katuqt’asita!,

warminïskamsaya, janiwa nayaxa warmimata sarnaqkäti,

isklawumakïyawa, mirä, katuqt’asxakitaya, kawkiraki aka chika

arumaxa saräxa–,… sasawa jachasisa warmixa achikatayna, ukata

maystru Martinchu Mamanixa chika uta taypiru mä jisk’a ikiña

wakt’ayasa qurpacht’awätayna. Alwaxa, janira qhanjtawa takiskama

nayrïri warmxa, jani kutinkiri, alisnukxatayna.

Qhipha warmipampixa kimsa wawanïtaynawa, nayrïri

warmipampjama: pä yuqalla mä imilla ukhamarakiki, ukjarakiki qhipha

waarmipaxa wawachayatayna. Uka tawaqu warmixa, Uma Llamaya

sumiru aljiri saraña qallantatayna. Ukanxa mä chuphirumpiwa

sarnaqxatayna. Ukampixa wali inkantatawa, pirwanu kasitinaka

tukt’ayasisa kirkt’asisa kantt’irïtayna.

Qhinchha warnitakixa

kunawa jani chiqäkiti,

chiqa arusa k’arikiwa

khitisa chiqxa aruskiti.

Qhinchha jaqitakixa

kunasa pasajirukiwa,


kawkirusa puriñakiwa

kunasa wakisirikiwa.

...

Ukhamaxa kawkipuniwa, papayasa wayt’asita, chuphiruru

qunkatt’ata, kantxayt’askirïtayna. Jaqixa amuyxataynawa, maystru

Martinchu Mamanilaruwa waxrampi junukipaskatapa amuyunaka

awisxapxatayna.

–Warmimaxa lisasiskiwa, amuyasiñamawa,…

Maystru Martinchu Mamanilaxa Garita Limata warmi purirxa

suyjaskirïtayna. Jayawa uka ch’uñu thä arumanakaxa suyirïtayna.

Ukhampachasa suyaskakitaynawa. Niyawa chika aruma pasxatayna.

Ukjakiwa mä iskinata mä jach’a kuliktiwuxa pasakiptanitayna.

Uñkatatayna, ukataki warmipaxa q’ipisa inkt’ata ukhama jalaqanitayna.

–Kunraki aka arumkama lurtasti!

–Aduanero jaqinakawa q’ipi aparitu uka ñaka aparasinisktha, ukata

anchhitaki purisinktha!–, sasakiwa k’art’asitayna. Maystru Martinchu

Mamanilaxa, amukiwa warmi irptaniwayasa jutaywayxatayna.

Chuphirupa jaqtasxasaxa, chachapana yanapakpampiwa warmixa

sarnaqxatayna. Jupata wali qatatiwa tukxatayna. Uka waynaruxa Uma

Llamaya saraña yatintayxatayna, ukana chachapampjamawa

sarnaqt’apxirïtayna. Wali manqt’apxatayna, umt’apxatayna,

thuqht’apxatayna. Uka waynapxa chachapana kullakapampiwa

irpthapiwayxatayna. Pirwanu warmixa awtu q’iwirina

yanapiripampiwa awtuna q’aphisisa q’aphisisa apthaptxatayna. Uka

awtu yanapiritxa jaytjawasa yaqhampirakiwa mitisxatayna.

Maystru Martinchu Mamanilawa yaqha yanapaku katuqasitayna,

ukampiwa warmixa sarnaqxatayna. Uka waynaxa pachpa utapana

qamatayna. Ukana wali umapxirïtayna, kunärsasa maystru Martinchu


Mamanilaxa umjasxixa, warmixa chhaqhata, waynana utaparuwa ikiri

mantxirïtayna. Ukhama walja kutiwa chhaqhirïtayna.

–Jumaxa kawkinsa sarnaqtaxa, walja kutiwa chhaqhatätaxa–,

sataynawa:

–Kuna kawki, akankaskaratsa!

Maystru Martinchu Mamanilaxa warmiru takitaynawa. Uka arumaxa

warat’asisawa, wayna utparu t’ijuntawäsawa, jist’antasinxatayna.

Maystru Martinchu Mamanilaxa inamayawa punku liq’itayna, ukata

kantarumpi llawintatayna.

–Akanakxa, phamillajampi arumanthiwa katjayäxa, jiwaki aka

warmixa wurlasituxa–,… ukhama sasa awkixa umataraki

ikt’awayxatayna.

Alwaxa sartasa laqawa phamillapa antanitayna, utapa punkuxa

llawirata, chhaqharata, janiwa ukana kunasa utjkatanati. Uka paninixa

jist’arasisa sarxapxataynawa. Phamillapaxa k’aristawa sasa juparukiwa

tuqinuqapxatayna.

–Warmixa tawaquwa, silusütawa, ukata ukhamanaka parltaxa–,

sapxataynawa. Maystru Martinchu Mamanilaxa wali jachatayna:

–Maynixa kimsa wawani: pä yuqalla, mä imilla wawani jaytawayitu.

¿Jichhasti ukhama pä yuqalla mä imilla wawani, uka pachparakti

jaytawaypachïtani? ¿Kuna suyrtinikïxpachäthsa? Akaxa janiwa

ukhamakïkaniti, janipuniwa aka warmxa apt’askäti, kunsa lurapunïwa–,

sasawa Susana mamaru jachxayatayna.

Qhiphata uka waynaxa Ch’alla Patana, mä arumaxa, p’iqita

jawq’antata jiwayatakiwa uñstxatayna.


Wali jaya qhiphata mama Susanaxa chachapampi jaljtxataynawa,

ukana juparu maystru Martinchu Mamanilana warmipaxa jikxatatayna:

–Ay! “Janiwa chachanïkxiti, sapakïxiwa” sapxaraktanmsa!– sasawa

mama Susanata sanq’a arupampi larusiña munatayna. Ukxaruwa jupa

pachpa aruparu kutt’ayatayna:

–¿Jumasti? ¿Jichaxa jumaxa walikïxtati? ¿Kunjamaraki jumasti

kuñtumsti tukuyxtasti?! Ukata uraqiru alintasakiwa uka pirwanu

wachuqiri warmixa sarawayxatayna.

Akxaruxa jumaki kamsxamsa, nayaxa yaqha kuyntu thaqhañäthwa.

XII. Sisila: Pirwanu alissuri

Q uta tuqinkiri warmïtaynawa.

Mä Pirwanu jaqimpiwa kasarasitayna. Uka jaqixa iyawa

sayasiñatakixa pirwata tatapa sapaki jaqichasiñataki irptasinitayna.

Uka jaqixa Suwapi manqhana, Kilu Kilu ukaru uraqi jikxatasitayna.

Ukanxa wali jach’a kaphitala ayrunakani ukhamätaynawa. Uka

pirwanu jaqimpixa kimsawa wawapaxa utjatayna.

Uka jaqixa wali pirwanu wayñu kantt’asisa machaki

machaskirïtayna. Warmixa, jani chacha irnaqkïpanxa, insiñsu uka

ch’umi wali jaya manqhata apsuriwa sarirïtayna. Uka aljasawa wawa

uywañatakisa qullqi jikxatasirïtayna. Qhiphatxa, niya mä qawqha

maratxa, chachaxa pirwanu kantkämiru machkämiru jiwxataynawa.

Jiwirixa markapana yaqha warminïtaynawa, siwa.


Juparu jaqichañataki jutiri awkipaxa, Pirwa jalasaxa jupana

tawaqupa irptasinisaxa, akawa yuqajana warmipaxa, sasakiwa mä

pirwanu warmi puriyatayna.

–Nayawa warmipäthxa, akatxa sarxañamaw!–, sasakiwa mä yaqha

jani uñt’ata warmixa Yunkasa utaparu purintxatayna. Uka pirwanu

achachisa uka warmita arxatasitakiwa purxatayna.

–Jalla, jupaxa wamipapinïskiwa!– sakitaynawa.

–¿Kamisaraki ukhamänisti? Nayawa warmipäthxa, akaxa kuna

niyawa tunka maräxani, wawasa kimsawa, ¿kamisa jichhaki

uñstanïtasti?– sasawa, nuwasipxatayna.

Warmina wichhu utanakapsa pirwanunakaxa q’ala

phichhantapxatayna. Mama Qhispixa ñakawa iskapxatayna, uka

muntinakana ikisisakiwa sarnaqxatayna, mä wawasa ukana jiwxatayna.

Jaqisa mä qawqhakiwa jupatxa arxatapxatayna, uka jak’a markana

jilïrinakapasa pirwanurukiwa arxatapxatayna.

Pirwanuxa, uta phichhantasaxa, wali chacha warmiwa

qamt’apxatayna. Machaqa jach’a utxa aruwita sayt’ayapxatayna,

kalaminampiwa, utachst’apxatayna.

Warmixa saparu tukt’ataxa, jani kullakani jani jilanïsaxa, janiwa uka

awqanakaparu kamachañsa yatkxataynati, Chuqi Yapu markaruwa

iskapanxatayna. Ukana p’iqi ch’uqt’asisa lup’itayna, kunjamsa warmi

sapjtaxa, uka ñanqha jaqinakaru saykatiristhxa, sasa. Ukata maya

chuyma luqt’asisa jachatayna, ukaru amukt’asaxa wara warjama

amuyupa qhana uñjatayna:

Kuna janixa,…

Jalkiri jamach’isa katuñakïchï,

munä ukaxa


kunsa lurakipunïwa.

¿Khitisa chachampi ikiñtañsa,

wawa lurañsa

suma yatkasa, yatichituxa?

Kawkita kunsa jani lurañxa yatïxa,

maya kunsa luraña

amtäxa, luraskakïwa.

Jani kunsa yatiña munañaxa

p’iqinkaskiwa,

janiwa säxa janïnipi.

Nayaxa luriristhwa, sañaxa

chuymajankchixa

luräwa, lurapuniwa.

¡Taqi kunasa nayankiw!

Mä arxatiri jikxatasitayna, ukampiwa triwunalana pirwanuru

kijantatayna. Ukana jayawa papilanaka jikirañkama sarnaqatayna.

Triwunala papilanaka jikirasaxa, Yunkasa sarantatayna, mä arumaxa

pirwanunaka mä phistana macharañkamaxa, jupaxa uka jach’a uta pusi

iskinata pikumpiwa phat’anuqatayna, justupakiwa juk’ampjaruxa utaxa

jipt’awayxatayna. Utaxa yaqha utanakata sïpansa wali khuri

thiyankataynawa, uta tinkurxa, janiwa khiti uñjirisa, utjkataynati.

Pirwanunakaxa uta tinkuta uñjasisaxa walpuni mulljasipxatayna,

jachapxataynawa. ¿Kuna wali ch’amani jaqinakasa jani ukaxa

animalacha akhama jach’a uta allthapxpacha? sasawa muspapxatayna,

janiwa mä warmina allthapitxa akch’asa amuykapxataynati.


Mama Sisilaxa, qhipha uruxa, triwunala papilasa suma jikiratasa

apt’ata, kawkipuni mä jilïrimpi uka pirwanu ukaru purintakitaynawa.

Pirwanunakaxa jani mayampitakiwa Yunkasata sarawayxatayna.

Kaphitala ayrunakasa, muxsa achunaka ayrunakasa q’ala

ch’umintatäxataynawa. Sapa kimsa phaxsixaya qurañächixa, ukata mara

mara jani qurataxa qura ch’umiwa chaqhayxatayna. Uka t’aqhi warmixa

janiwa kunampi jakañsa yatkxataynati. Jupaxa iñsiñsu apsurikipuniwa

ch’umi manqha sarirïtayna. Uka qullqimpiwa pirwanunakarusa

atipatayna.

Kuna jikiñsa munätaxa, ukata jikiñpini amtätaxa, jikïtawa.

XIII. Panchu Q’arq’anchu

J isk’a Machaqaxa, Titi Qaqa qutata, aynachankiwa. Ukana niya

pusi tunka ayllunakawa utji. Ukanxa mayaxa Llink’i satawa mä aylluxa

utji. Ukana mä yatirita layqata sarnaqiri jaqiwa utjatayna. Jupaxa

Panchu Q’arq’anchu satätaynawa. Waynäkasaxa tawaqunaka

arknaqt’añataki jani khitinsa atipkaya yatt’atätaynawa. Ukhamata mä

tawaqumpiwa jaqichasxatayna. Ukhampachasa tawaqunaka warminaka

arknaqaskaña janiwa armaskataynati. Mä tawaqumpiwa qhirwaru

irpasxatayna, ukata mä pä phaxsita kutnuqanisa warmipampi

kunjampachasa chikxakitaynawa. Mä qawqha marata warmipaxa

jiwxataynawa. Ukata mä Jakiri sata tawaqumpiwa mitintasitayna.

Inapuniwa warminakampi sarnaqatayna, janiwa wawachayaña

yatkataynati.

Uka istansyanxa mä jaqiwa wali jiwitaki warmini ukhama utjatayna.

Uka warmixa nayra maranakaxa Chuqi Yapu markana sirwintata

irnaqirïtayna, ukata mä qawqha marata uka aylluru kutt’awayxatayna.

Wali jiwaki warmini utjañaxa ancha ch’amächixaya, ukata inasa jaqixa


jani jiwitaki warmimpi jaqichasiña munirïkchiti. Ukata chacha warmixa

kunjamasa, walisa jani walisa, sarnaqapxataynawa. Uka jaqina warmipa

walpuni Q’arq’anchuxa munirïtayna, chachapa ancha silusüpanxa

janiwa kamachañsa yatkataynati.

Jani aka pachanxa kunasa wiñayäkiti, ñanqha jaqinakarukiwa jiwasa

jani munkitixa, suma jaqinakxa laqaya jiwasa irpasxchixa, ukhamata mä

qawqha marata uka jiwitaki warmina chachapaxa jiwxataynawa.

Kunampiya jiwxchi, inasa layqjatächi, janiwa kunampi jiwatapasa

yatiskiti.

Ukjawa Q’arq’anchuxa ampara jusq’urt’asitayna. Ukata maraki

suyt’atayna, yasta ukatxa warmiru liwxattakitaynawa. Ukatxa uka wali

jiwitaki warmiru, chikxañataki, turiyakitaynawa. Uka ijma warmixa

pusi wawani t’aqhïñana sarnaqaskatayna, ukata kunjampachasa iyawa

jisxataynawa. Laqawa Q’arq’anchuxa uka warmimpi jaqichasitayna.

Warmina utapanaki qamantatayna.

Uka warmixa pusi wawanïtaynawa. Mä yuqalla kimsa imilla.

Ukatxa yuqalla tawaqunakampi sarnaqïpanxa, apanukutaynawa. Jilïri

imillaxa yaqha istansyaruwa, chachampi sarxatayna. Ukxaru imilla

ukaxa, mamapjama jani kamskaya wali jiwitakïtaynawa, ukatsa wali

ch’ikhïtaynawa, janiwa achachimpi jak’ayaskataynati, Chuqi Yapu

marka sarawayxatayna, ukana Kumparina pulitiku jaqi annaqiripata

sarnaqatayna. Q’arq’anchuxa sullka imilla ukana jilañapa suyatayna.

Taykapasa wali jiwitakïna, phuchhanakapaxa ukhama k’acha

tawaqunakawa jilsxarakitayna.

Sullka ukxa Q’arq’anchuxa aliqatpuni imillana jilsuñapa suyatayna.

Q’ayachatayna, taqi kuna alarapitayna, kuna amtapsa phuqhañpataki

yanapatayna, kunti jani lurataynaxa. Ukatsa pachaxa janiwa inaki

sarirïkataynati, uka wali jiwitaki ijma warmixa juk’ata juk’ata t’aqhi

taykaliruwa tukxatayna. Ukata taykali warmiparu, jani ukaxa q’axu

tawaquna mamaparu satayna:


–Mama: nänakaxa, Ruksanampi nayampixa Lampati tunquru

sart’apxä, simanata kutt’anxapxakïwa –sasa, warmixa– chiqaya tunqu

aptanipxchini, imillxa wawapjampiña q’ayachasixa, sarapxpansaya–,

sasa.

–Sarapxamsaya, manq’añasa janipiña utjkitixa, phistanxa tunqu

mirintsa phayt’aschiñäniya– sasa, panini khithapayataynawa. Jichha

mänxa tiwuljama mayampi ampara jusq’urt’asisa wali kusist’atayna.

Q’arqanchuxa imillasa irpt’ata Chuqi Yapu marka purintatayna.

Qhipha uruxa alwapuniwa Lampati sarantapxatayna. Uruwa

puripxatayna, ukana mä anatiri tama waynanakawa, piluta anataña

atipañataki luqtayasiña thaqhaskapxatayna. Jupa uñjasaxa uka

waynanakaxa laqawa uka jayp’u misanaka luqtañataki

achikt’apxatayna. Ukaxa qullqita luqtañächixaya, ukata Q’arq’anchuxa

wali kusist’atayna. Uka jayp’uxa yasta misa luqtañanaka uka

anatirinakana utaparu purintapxataynawa. Ukana jupaxa warmijawa

sasa uka jiwitaki imilla, uka waynanakaru, uñt’ayatayna. Waynanakaxa

yaqhipaxa chiqaya sasa, mayninakaxa ukhamänixa, sasa, amuki

sumataki katuqt’apxatayna. Yasta misa waxt’añanaka walja

wakiyapxatayna. Chika arumawa luqtañänixa, sasa wali

wakiyasipxatayna.

–Kawkisa alkulasa, kawkisa sirwisasa luqtañataki apanipxam!

¡Ukhamarki jumanaka chiqa chuyma wali ch’allt’asipxañamaw!–

sataynawa.

Ukjawa waynanakaxa, mä wutilla alkula, mä pusi sirwisa churasa,

jamasata kajuna kajuna sirwisa altasinxapxatayna, ukata amukiwa

suyarapxatayna. Wak’anakarusa niyakiwa luqtxapxatayna ukata

jaypachatxa, yatirixa mä lisu jaqïtaynawa, wali kusisita, ukata janipuni

ancha kusisiñaxa walïkiti, jupaxa wali sawkasisjama sanq’asjama, uka

pusi wutilla q’ala aliqata ch’alljasa:


–Jumanakaxa ch’allt’apxarakmay!–, sasa, wali kusisita, niya

sirwisanjama amuyasa, akaxa tukuyxakchiniya, sasjama sanq’asjama

arst’askakitaynawa. Ukata waynanakaxa sirwisa kajuna kajuna yatiriru

itkatxapxatayna, ukampixa q’ala aliqata yatiriru umjayapxatayna.

Awkïchixaya, mä juk’ampjaruxa q’ala machantata ikiwayxataynawa.

Waynanakaxa ukjawa tawaquru suma jiskht’xapxatayna, tawaquxa,

wali kust’ata simpatiku waynanaka uñjasaxa:

–Kamisaraki chachajänixa, mamajana chachapawa– sisxataynawa.

Waynanakaxa mayni maynipuniwa tawaqumpïña munxapxatayna.

Ukhamata ukhamata, umarataraki, umataxa janipuni jaqïktanti, yasta

maynixa ñuñuta luqantxatayna, maynixa janiti nayaxa sasa, ch’ina

nawnata llawq’antxatayna, ukkañkamaxa yatirixa q’ala qhuxuni

qhuxuni ikita, ukhamkämixa maynixa tawaquru sarxatxataynawa,

mayniraki mayniraki q’alawa tukurtapxatayna.

Willjtakiwa yatirixa thuqhthapitayna: Imillaxa waynaka taypina jani

wali ikintata, ukana pantalunasa alli alliki ikirata ukhamaki

uñjasxatayna. Ukata tunqusa amtäma, ukaratpachawa jani mämpitaki,

imilla qatatxarawayasa, markaparu kutt’awayxatayna.

¡Ay aka sunsu achachinaka! Kamisaraki pacharu jupanakaxa

atipxanixa! ¡Xa! ¡Xa! ¡Xa! ¡Xa! ¡Xa!

XIV. Simana Machiri

N ayraxa aymara qhichhwanakataki janiwa iskuylana yatiñaxa

utjirïkataynati. Khaya 1931 marana ñakawa mä pä iskuylsa q’aranakata

jikiqapxatayna. Ukjanakaxa chiqasa jaqiru ch’ama apjañawa utjatayna.

Khä 1952 marana markaxa wali t’iphuta marka apnaqirinaka

t’unsxapxatayna, uka 1955 marata walja iskuylanakaxa kampuna

utjawayxatayna. Ukjata muna jani muna, jupanakjama tukuykiri

chhapchha iskuylanaka, inyunakatakjama, uskuwäpxatayna.


Iskuylaxa yuqallanaka p’inqasiyaña, imillanaka markapa armasiyaña

jichjtayxatayna. Iskuylata mistuta yuqallanakasa imillanakasa sutipata

p’inqasiri, taykapana arupa arsuña p’inqasiri, maranakapa jithirayasiri

ukhama chuymanïxataynawa.

Simana Machirixa uka pacha iskuylana yatichatätaynawa. Janiwa

aymarsa parlaña munkxataynati, tatapatsa mamapatsa

p’inqasxataynawa. Siñuritampi jaqichasiña samkirïtayna, ukata janiwa

juparuxa, ajanu qhachhqhäpana, khitisa juparu munarixa

utjirïkataynati. Yaqhana tatapaki tatajawa sasa aytasxirïtayna.

Utanïthwa, khayawa utajaxa sasa jaqina utapaki chulita tawaqunakaru

uñachayirïtayna. Sullkäskthwa sasaxa paqallqu mara jithiqayasitayna.

Wachilliräxawa sasaxa inapuniwa Chuqi Yapu marka kulijyurusa

saratayna. Wachillira titulu apsxä sasa tawaquna waka aljata

qullqimppachsa apt’xataynawa. Yatichirïxawa sasaxa inapini Wari

Sayt’a marksa puritayna. Ukhamakiwa Jillimani markaru kutinxatayna.

Maystru Manuylu ukaruwa sumiru askichirita mantxatayna. Ukana

wallkhasa sumiru luraña yatiqatayna. …

Ukatxa mä tunka phisqha marani jisk’a imillaruwa munapayatayna.

Uka imilla wawa apinawa mä marsa iskuylaru mantawätayna, ukata

tiyanakapana tuqita, chuyma chhaqhatäskipana murumpi

lunthatawayxatayna. Irpaqañatakixa aliqata arumt’ayatayna. Janiwa

uka imilla wawaru munsmawa, jaqichasxañäniwa, sasasa jiskataynati.

Mä sallqa utanipana yanapatawa uka arumaxa uka imilla wawa

ikinukuyasa irpaqxapxatayna. Uka imilla wawaxa uka arumaxa

janipuniwa akch’asa ikkataynati, ukhama mä k’uchuru chukkatatawa

qhantatitayna. Uka utani jaqixa kusisita satayna:

–Yasta ikinukutätawa, janiwa kunasa paskiti saskamsa, inawa

parlaskäta. Tatama mamamaru yatiyanisa jaqichasxañama

ukch’akipuniwa– sataynawa. Ukhamata uka jisk’a imilla wawa

kasarañataki irpaqxapxatayna.


Uka jisk’a imilla wawaruxa awichapasa mamapasa wali

tuqjapxatayna, jupasa aliqata chacharu sarkaspa ukhama

amuyapxatayna, janiwa akch’asa arsuykapxataynati.

–Chacha munasaxaya chacharu sarstaxa, jichhaxa jupawa

jiwayaskätamsa jakayaskätamsa, jaqichasiñaxa wiñayatakiwa, jiwa

qurpawa, jiwawa jaljtayapxätamsa–, sasawa, jaqichäwinxa jinchuta

wikhapxatayna.

Uka jisk’a imilla wawaxa chiqaya ukhamächi sasa, walpuni

t’aqhisxatayna. Uka chachana taqi luqhi luratanakpini pasayxatayna.

Jaqichasita uka simanpachawa chachaxa nuwjt’xatayna, nasa wilsa jani

sayt’kirpini lurxatayna. Planchampisa jaqt’atayna, misanaksa

nayraqatapana:

–Akhama chachäthwa– sasa, p’akinuqt’atayna. Tiliwisyunampisa

jaqt’atayna, alisnukusa anqaruwa ikiyatayna. Manq’atsa jiwayatayna.

Isitsa jalstata, t’aqhiñawa uka imilla wawaxa sarnaqxatayna.

Qhipha maraxa usuri jaqïxataynawa. Ukxa janiwa uñjaña

munkataynati.

–Sullütati janicha sullkätaxa, sullxañamapuniwa–, sataynawa.

Purakata warmiru takintatayna, sapa kutiwa nuwatayna.

Kunjampachasa warmixa ispa wawa ususitayna. Yamasa ukatxa uka

jaqixa luqhiptatawa walpuni jalnaqatayna.

–Uka wawanakxa jiwarayañamawa, kuna anütati kunätacha paya

paya wawachañamatakixa–, sataynawa– janipuniwa ukhama paya paya

wawachiri warnimpixa ikintkiristi– sasaxa, yaqha ikiñaruwa

ikinxatayna. Sapa arumasa umatakiwa purt’asinkirïtayna.

–Uka wawanakxa jiwarayañamawa saskakitaynawa, jani

jiwaraykätaxa, nayawa jiwarayä– sataynawa. Uka wawanakaru janiwa

ñuñt’ayañapsa munirïkataynati, lichi alïpanxa uksa warsurïtaynawa.

Janiwa isiru wawanaka k’irt’ayañsa munirïkataynati. Yamasa aruma

umatakiwa purt’askirïtayna, awisa qhipha urunakakiwa purxirïtayna.


Mayanxa mä wawxa jiwayxataynawa. Mayaxa lichitjama

jiwxarakitayna. Kusisitakiwa jalnaqt’atayna. Uka simananakaxa janiwa

anchasa umkxataynati. Warmixa usuri jaqïxarakikchi, ukata

sullsuñamawa sasa wasitana sarnaqatayna. Uka mänxa warmixa wali

sayt’asxatayna. Kunjampachasa wawa qhispiyataynawa. Warmxa

walpuni uñisxatayna. Sapa aruma wasitata umatakiwa alkilata utaparu

purt’asinkirïtayna, yaqhipa pachaxa qhipha jayp’ukiwa purxirïtayna.

Uka wawa jiwayañataki mä jisk’a warirampi lakata chillantaskiri

warmixa katjatayna. Warmixa walpuni kulirasitayna. Chuyma

manqhapanxa akampixa janipuniwa, … sataynawa. Ukata janiwa

ikiñana ikkatxataynati. Jilani kullakanjamakiwa uka alkilata utana

qamxapxatayna. Warmixa kunamana qullqi jikxatasitayna. Uma

Llamaya sumiru aljiriwa sarirïtayna. Irnaqirinaka katusina,

ukanakampiwa waljata waljata sumiru lurarayirïtayna. Chachaxa

lunisampi martisampiki irnaqt’ixa, ukatxa mirkurisaxa umt’asiriwa

sarxirïtayna, juywisa jayp’ukiwa purxirïtayna. Wirnisa Uma Llamaya

ukhama ch’akhpachawa warmiru arkxarawayïtayna. Ukana

jaqinakampi umaskirïtayna, ukatsa nuwasirkamawa, jaqitakisa p’inqa,

warmiru jikxatirïtayna. Ukhamxa qawqha kutiwa luratayna.

Ukhampachasa, alakipkämixa, warmixa qullqi jikxatataynawa.

Ukhampacha Altu Markaru, Payïri Santikuru sunaru, uta alasitaynawa.

Chachaxa uksa janiwa alayaña munirïkataynati:

–Janiwa nayaxa uka thaya pamparu utjiri sarkiristhti–, sataynawa.

Ukatxa mararu:

–Uka utpini aljxañäni– sasawa warmiru arknaqxatayna. Warmixa:

– Janiwa utxa aljksnati, ukaxa kasäru thaxsisjama, janipuniwa

aljksnati–, sataynawa. Warmixa janipuniwa aljaña munkataynati,

chachaxa mä uta alasiri sallqa masipampi yaticht’asisawa, warmiru uta

aljañataki arknaqatayna, munkiri jani munkirpacha:

–Yaqha wali kusa alasiñänixa– sasa, chika arumpachawa warmiru

uta aljaña papila nuwkämi phirmt’ayxatayna.


Warmiru, waynanïtawa, akampiwa ukampiwa sarnaqtaxa sasawa,

utaru llawint’asa jani utata mistuykxataynati. Ukkañkamaxa chachaxa

qullqi q’ala tukunt’xatayna.

–Waynanïtawa, jichhaxa jaljtxañäni. Abogado uka sarañäni–, sasawa,

warmi alissuwayxatayna. Mä uphisinaru alisrantatayna:

–Doctor, aka warmixa yaqhampiwa sarnaqi ukata nayaxa jaljtxaña

muntha–, sataynawa. Arxatirixa uka t’aqhi warmina ajanupana

amuyupa liyt’asa, satayna:

–¿Khitimpiraki sarnaqisti?

–Sullkajampiwa sarnaqi, jaljtxañpini muntha–, sataynawa. Doctor

tataxa satayna:

–Walikiwa, jichhaxa jumaxa jaljtxätawa, aka warmimpi janiwa

kunasa chinthapxkätamti, jumaxa sultirjamäxätawa–. Ukata warmiru

uñkatasa satayna:

–Jumaxa, warmi: ¿Kunatsa llakisiskta?, jaljtatäxatawa, uka

chachamana sullkapampi jichhaxa kasarasxätawa!...–, ukaxa janipuniwa

uka silusu jaqitakixa walïkxataynati. Ukjakiwa:

–¿Doctor janiki jaljtxiristhti ukasti?– sasa jisxatayna. Doctor tataxa

walpuni ajanupata larusitayna.

–Ja!, ja!, ja! ja! Aka sunsu, machatäpachätaw!

Qhiphatxa warmiru niyawa, qunqurita takintasina, kayu apaqatayna.

Q’alapuniwa warmixa tukusxatayana. Simana Machirixa Altu Pata, uka

Achuqalla pata uñxatasiru uta alkilt’asinisa ukaruwa sarawayxatayna.

Warmiruxa uspitalana kayu khariqañataki wila tintampiwa

chimpt’xapxatayna. Warmina mamapawa mä qulliri yanapirimpi

yanapata jamasata uspitalata apsunxapxatayna. Utana ch’illkhampiwa

kayu qullasxatayna. Ukata Simana Machirixa, k’umarakïxiti sirjama,

jutxatayna.


Yasta, jaljtañataki wasitata jalnaqatayna. Jichhaxa waynanïtawa,

ukampitawa, akampitawa, sasa turumpsa silt’ataynawa. Warmixa maya

thithita jisxatayna:

–Aka sapa kuti sarxam! Sarxam! Saskistaxa, sarxäpï, ukata janiwa aka

axtaña sutimani sarxaña munkthti!– sasawa karnitipa misa pataru

liwnuqatayna. Chachaxa Fiscalía uphisinaru warmxa puriyatayna.

Ukatxa q’illt’asisawa jaltaniwayxatayna. Warmixa wali kulirata:

–Akhama inapuni alisnaqitu–, sasa uka uphisinata mä citación

apsusiniwätayna. Simana Machirixa larusisa utankxataynawa, ukaruwa

uka citación warmixa churatayna, Simana Machirixa ukxa q’ala

ch’iythapt’asa willtt’xatayna.

–Nayawa arumanthixa nayraqata Fiscalía ukaru purïxa–, sataynawa.

Chiqapuniwa qhipharmantixa jupaxa nayraqata ukankxatayna. Doctor

tataxa Simana Machiriru citación mayitayna. Ch’iythapxchixaya ukata

janiwa kuna churañsa yatkxataynati. Warmiru uñkatayna, ukata jupaxa

satayna:

–Utana q’ala ch’iythapxi!

–Aka jaqi karsilitaru llawintapxma, kapasa umatäyäthwa saspa.

Jumaxa warmi phisqha jayp’u urasawa akankäta– sataynawa. Uka

suykañkamawa warmixa mä jaqimpi uñt’asxatayna, wali kusisitayna,

chuymapasa chuymapawa suyatayna, ukatsa pächasirakitaynawa.

Phisqha jayp’u urasaxa Simana Machirixa jani jaljtxañatakixa, jani

mämpsa nuwasiñataki, jani umata utaru puriñatakiwa

phirmantt’xatayna. Simana Machirixa mä simanaki wali kusa

sarnaqt’atayna, ukata wasitata nuwasisa thuqhnaqxatayna. Warmixa

ukhampacha amuwa sarnaqaskatayna. Phuchhaja jaqichasini ukjasa

jaqisa kamsarakispa, jaljtatana wawapakiwa sapxchispaya sasa.

Mayana, mayana, asta mayana, ukhamakipuniwa umata k’uphsurkama


puriskatayna. Utana yänaksa q’ala k’uphthapxatayna. Warmixa wali

kulirata Fiscalía jalawayatayna. Ukhamäxiwa sasawa yatiyatayna. Ukata

Taripirixa satayna:

–Aka citación apawayma–.

–Tata Taripiri, uka jaqixa janiwa jutaña munirïkiti.

–Janiwa! Uka jaqixa kunjamatsa akaru purininiwa, kayupampi

purinchini, q’ipt’ata puriyanipxchini, kunjamatsa purininiwa!–.

Uka citación churataxa wasitata Simana Machirixa q’ala

ch’iythapt’xatayna. Ukata qhiphüruxa wasitata nuwasitayna. Ukata

warmixa uka suna Pulisiyaru saratayna, ukana mä pulisiyawa Q’arisxa

apxaruwayxatayna. Uka kallita jaqichayiri pärinupawa jutaskatayna,

ukaruwa warmixa jalkatatayna, ukaruxa Simana Machirixa: janiwa,

janiwa, nayawa akxa askichsinkä, jumaxa akaru mitisimti sasa q’ala jani

aruni alisnukuwätayna. Ukhampacha Fiscalía uphisinaru

purintapxataynawa. Ukata tata Taripirixa jisxatayna:

–Aka jaqi karsilitaru llawintapxma, kapasa umatäyäthwa saspa.

Jumaxa phisqha jayp’u urasawa jutäta– sataynawa. Uka phisqha jayp’u

urasaxa:

–Awira ¿kunjamasa?– satayna. Simana Machirixa Taripiriru

achikasiskatayna, ukata satayna:

–¿Nampiti chikxañäni? Warmimaruya achikamxa!– sataynawa.

Ukata warmiru jachirjama achikaskatayna, warnixa:

– Janiwa, janiwa, jaanipuniwa, jumaxa akja kuti janiwa aruma

phuqhirïktati–, sataynawa. Taripiri tataxa Simana Machiriru

phirmantayxatayna. Warmixa paqallqu urutxa utata sarxañapataki,

warmi isisiña yänaka apxarusiwayasa sarxañapataki, jani kawkinsa

kawkhansa, khitimpisa kuna warmiru parlayaskañataki, kimsa waranqa

multani ukhama jaljtxañataki phirmt’awayxatayna.


Warmixa janira chiqpachsa suma nuwaski ukjawa sarawayxatayna.

Ukjakamaxa warmiruxa yaqha chachaxa suyaskatayna. Warmixa

jichhaxa wali kusisitawa, jani khitinsa kamskaya, sarnaqt’askatayna.

Kursillunakaruwa sart’atayna, wali kastillanuna liyiñsa yatintxatayna,

psicología yatintxatayna.

Simana Machiriruxa, jaljtatäpanxa janiwa uñt’ata jaqinakpasa

yäqapxkataynati. Taqpacha jilanaka kullakanakpampiwa

uñisiyasxatayna, sapakiwa Altu markana umantata t’aqhiña, nayrasa

juykhu, jaqinsa uñisjata ukhama sarnaqxatayna.

Aka pachanxa walja, kunaymana juchanaka ukhamaraki

k’arinakawa, jamasana, jani Willkana uñjata qurwariski. Ukatsa kunasa

jani yatisirixa, k’ari q’upsuñatakixa wali kusa wakicht’atätanwa.

Ukhamaxa jumaxa inasa k’ari q’upsutanaka yatiychitasma.

XV. Sunsu ch’axwa

M ä ch’axwata José Carlo Bernabé jilatawa, khaya 1984 marana,

parlawayatäna, jichhaxa uka qillqantha. Markasana jaqinakapana

sarnaqataxa wali muspkayawa, ukhamaraki wali amuyasiykiriwa.

Ukata jiwasana yatiñasatakiwa aka alicata qillqt’anitawa.

Wali kusapuniwa uka istansyanakaxa sarnaqasipxatayna. Quta

jak’anakäpanxa, yapunakasa wali kusa, apillasa, ch’uqisa, juphasa,

qañawasa, ullukusa wali achurïtayna. Uywanakasa ukhamaraki wali

mirantirïtayna. Qutanxa challwasa waljawa utjirïtayna: qirisa, ispisa,

umantusa, … Yamasa mä uruxa turuchi challwawa utjxatayna. Ukhama

wali kusa sarnaqapxasaxa, kusisitana taqi kunatsa armata

sarnaqasxasaxa, uka Alaxa Pacharu sarxañäni, sasa parlirinakana

amtayataxa Pacha Mamatsa, Wak’a Achachilanakatsa q’ala

armasxapxatayna. Janiwa khitiru yäqañasa, kunaru amtañasa, kawkita


llakiñasa, kunata axsarañasa utjkxataynati. Kunasa janiwa wiñayäkiti,

kunasa sarxirikïtaynawa. Ukata mayaki pachaxa mayjt’awayxatayna.

Khaya Camacho suyuna nuwasiñawa qalltawayxatayna.

Mä pachaxa Titi Qaqa quta uka irama ayllunakawa, turuchi challwa

qutata apsupxirïtayna. Uka istansyanakaxa akhama satanakätaynawa:

Jach’a Ch’alla Pata ukxaruxa Ch’alla Pata Belén mayaraki Uxchi.

Ukjanakaxa 1940–1952 maranakätaynawa.

Uxchi istansyawa, uka challwa tuksurjama, waljpuni challwanaka

katsupxirïtayna. Uka uñjasaxa uka Ch’alla Pata ukxaruxa Ch’alla Pata

Belén uka istansyanakaxa janiwa ukhama katsuñäkaspati,

sapxataynawa. Uxchinkirinakaxa jani kasusispacha challwanaka

katsusipxkakitayna. Maya akatjamata mä jaqixa phusilampi, mayni

challwa apsuriru, illapt’atayna, jiwt’ayataynawa. Ukjata walipuni

k’upsupxatayna. Challwa aparañatakiwa sarxatapxatayna. Lawa

ayt’atanaka, qala irt’atanaka, jalla ukhamawa ch’axwiri sarapxatayna.

Uka uñjasaxa mayninakaxa uka pachparakiwa lawanaka

apsusinipxatayna, ukhama maya k’uphantasipxatayna.

Qalanakampiwa jaqurasipxatyna. Ukatxa mä uru jurnala

nuwarasisaxa p’iqisa ch’iyantratawa arumaxa sarxapxatayna. Mayni

amuyt’iri jaqixa waljapuni jaqinakaru tantthapitayna. Uka p’iqinchiri

jilïrixa Benjamin Chipana satätaynawa. Jupaxa Ch’alla Pata

istansyätaynawa, ukjaruwa mä uruxa wali alwatpuni, phusilanaka,

qalanaka apt’ata ukhama t’unsuñataki sarthapipxatayna. Ukata maya

istansyanakaxa ukhamaraki wakiyasipxatayna. Mayni tataxa qullu

parkiru qhamiyiriwa saratayna. Walja jaqinaka ch’axwañataki

wakichayasiri uñjatayna. Armantatkamaki ukhamaraki phusilasa

ayt’atkamawa, sasawa, jilïrinakaparu awisatayna.

Ukhama sarantapxatayna, ukata maynikiwa illapt’atayna.

Mayninakaxa walpuni kawkhatsa atipañjamaxa ukjanakaru

imantrasipxatayna, ukhamata q’urawanakampi churt’asipxatayna.


K’achata k’achata jak’achasipxatayna, walipuni k’uphusipxatayna, uka

uruxa phisqha jiwatawa utjatayna. Ch’alla Pata Belén ukatxa kimsani,

Uxchi ukatxa paniniraki ukata ukhamarakkiwa istansyanakaparu

sarxapxatayna. Arumanakaxa walpuni quta iramanakana

suyantasipxatayna. Juk’ampisa jani yäqasiñatakixa challwanakxa

waljpuni aljañataki katsupxirïtayna. Uka qullqimpixa phusilanaka

alantapxatayna, ukxaruxa alkula alsusipxatayna, walpuni

machantasipxatayna. Ukatxa yaqha istansyanakaruwa: yanapita sasa

wali achikasiri sarapxatayna. Mä uruxa mayni istansyanakaxa,

mayninaka umaraskiriruxa, q’ala t’unjañataki, walpuni k’uphsupxatyna.

Ukhama utata uta thaqhsupxatayna. Isinaksa ukhamaraki utanaksa

q’alpuni phichhkatapxatayna. Uywanakxa q’ala ansunipxatayna.

Ukhama atipt’apxatayna, ukatxa wali kusisitawa istnasyanakaparu

sarxapxatayna. Uxchi satäki uka istansyaxa jani yäqaspachawa challwa

waljpuni katsuskapxatayna. Ukhama katsusinxa wali challwxa

aljantapxatayna. Uka qullqimpixa walja manq’añanaka

alantasipxatayna. Walja lanchanaka juk’ampi katsuñataki

lurarasipxatayna. Mayni istansyanakaxa uka uñjasaxa walpuni

kulirapxatayna. Juk’ampi armantasiña thaqhapxatayna. Pä pataka

phusilanaka, wayunita kuchilluni, juk’ampi jiwsuyasiñataki,

jikipxatayna. Jaqixa jaqina awqapjamawa, jaqïña tukusaxa

jiwañarjamakiwa taqisa puriña munxapxi.

Ukxaruxa mayninakaxa janiwa inakïpxkataynati, jani ukaxa,

juk’ampiwa wali nuwasiñataki wakiyasipxatayna, ukhamaraki yaqha

istansyanakaru awisanipxatayna. Mä alwaxa walja illapt’atanaka

ist’apxatayna. Ukata qullu parkiruwa, wali sayt’asiñataki,

chhukhsupxatayna. Chikatanixa qutana suyantasipxkatayna,

ukhamaruwa akatjamata chhukht’apxatayna. Sapa lanchankiriruwa

t’unsupxatayna, ukhama jiwarayasinxa umarkamawa jiwatanakxa

warantapxatayna. Yaqhipanakaruxa katuntasaxa waysunisaxa wali

k’upjapxatayna, kunsa mayninakaxa kunsa lurixa uka arsuyapxatayna.

Jani arsurinakaruxa pitanakampiwa jaychkatapxatayna. Chikataniruxa


phusilampiwa illapt’apxatayna. Ukhama lurata yatisaxa mayni

istansyanakaxa waliraki juk’ampi istansyanakampi sayt’anxapxatayna.

Ch’axwirixa waljaniwa sarantapxatayna, kimsa pataka jaqinakampi,

qhiphatxa warminakampi ukhama mayaki ch’axwañataki

katjasxapxatayna. Jichhayrinxa waljapuniwa jiwsuyasipxatayna,

arumaya uru tutuknaqayasisa sartapxatayna. P’iqinakasa

ch’iyantatkamaki, ukhamaraki lawanakasa ayt’asitkama. Jichhayrinxa

janiwa kawkïrisa atipirisa utjkataynati. Ukhamakiwa utanakaparu

amayasa q’ipt’atkama, kayunakasa kujuratkamaki, chikataxa jani

phusilani ukhama kutxapxatayna.

Qhipharuxa challwa wali katsuri sarasipxkakitaynawa, challwasa

q’ala tukusxatayna, janiwa kuna aljasiñasa utjkxataynati, uywamppacha

aljantasxapxatayna. Ch’axwaxa janiwa tukuskataynati, janiwa kuna

sumthapiñaru puriñasa utjkataynati.

Mayni ch’axwaa p¡iqinchiriwa yaqha warmimpi irpasxatayna. Uka

warmixa prima kullakapätaynawa, uka yatisawa jaqixa q’alpuni

k’uphsupxatayna. Janiwa ukhamakïkataynati, warmina jaqinakapawa

walpuni q’ala k’upsuñataki, lawanakasa q’urawanakasa apt’atkamaki

sayt’asinipxatayna. Q’alpuni utata uta k’upsusipxatayna, chikataxa, jani

ukhama jawq’äsiñtakixa, qullu pataruwa chhukhtxapxatayna. Ukatxa

utanakayturu q’ala phichhantasipxatayna, ukhamaraki jiwatanakasa

waljaniwa utjxatayna. Ukhama uñjasaxa, uka warmina

phamillanakapaxa, walipuni jachapxatayna. Janiwa utanakapasa

uywanakapasa utjkxataynati, uka mayni sallqanakawa ukhama jani

kunani luratayna.

Ukhama jachaña uñjasisaxa yaqha istansyanaruwa wali

mink’asiniñataki sarxapxatayna. Walja jaqinakapuniwa q’ala

t’unjañataki tantasitayna. Q’ala ch’iqintapxatayna, ukatxa kuchillunaka

q’urawanaka, lawanakani ukhamawa awqanakana ukaru

sarantapxatayna. Ukatxa, uksata aksata q’alpuni mayaki


jark’thapiñatakiwa muyuntapxatayna. Chachana phamillanakapaxa,

ukhama yatkasaxa janiwa utankapxkataynati, jani ukaxa qullu

patanakaruwa jani t’unsuyasiñataki sarxapxatayna. Jupanakaxa

ukhamaki armantasipxatayna, ukhamarakiwa warminakapasa

q’urawanaka lurarapxatayna, lawanaka khithurapxatayna. Ukhama

q’alapuniwa k’uphsusipxatayna. Warminakaxa warminakkama,

wawanakasa ukhamaraki q’ala k’uphjasipxatayna. Chikatanixa jiwarata,

uka ch’axwañanxa janiwa kunasa yäqatäkxataynati. Chachanakaxa

kuchillumpkamawa junurasipxatayna, ukhamarakiwa jinchunaksa

mururasipxatayna, isinakapasa phichhsutkamaki, ina wila

p’iqinkamaki. Warminakaxa uka kikparakiwa lurasipxatayna,

k’ananakapasa khuchuqasitkamaki, ina q’alalkamakiwa qhipharuxa

maysaru maysaru tutukiyasipxatayna. Chikatanixa utanakapa q’alapuni

phichhkatapxatayna, ukhamawa uka uruxa arumkama

k’upsusipxatayna. Ukhamakiwa sarxapxatayna, jani ukaxa, mä qawqha

amayanaka apt’ata kutiwayxapxatayna.

Uka pachpankirinakaxa jacht’asisa wali llakitakiwa

qhipharxapxatayna. Ukhama walja jiwatanaka uñjasaxa ina ch’ama

qaritakiwa jacharapxatayna. Chikatanixa jani utani jani uywani

ukhamawa jacharapxatayna. Qhipha uruxa wali alwata amayanaka wali

llakt’ata imanxapxatayna. Uka awqanakaparuxa qutarkamawa

jiwatanaka warantanipxatayna, mä qawqhaniruxa ninampiwa

phichhantapxatayna. Ukhama uka ina ch’axwañanaka uñjasaxa uka

pani irpasirixa jayatuqiruwa iskapxapxatayna. Jaqinakaxa uka yatisaxa,

uka paniniru katjaniñataki, ratukiwa arktapxatayna. Uka paninïpana

aka inapuniki ch’axwañaxa utjawayixa, sasa. Ukata mä uruxa, uka

irpasirinakaru katjanisa, arsuyañataki, puriyanipxatayna. Ina ch’ama

q’alaki, isisnakasa thanthsuta, walpuni chakanakaxa nuwjapxatayna,

warminakasa k’uphjapxatayna. Warmiruxa k’ana khuchhuqapxatayna,

chacharuxa jinchunakapa muruqapxatayna. Ukhama anchapuni uka

pani irpasirinakaruxa t’aqhisiyapxatayna. Ukatxa janiwa

ukakïkataynati, mä uruxa, uka paniniru, jiwaña amtxapxatayna:

chachanakaxa jupanaka kawsawa warminakasasa jiwarataxa,


sapxataynawa, ukhamaraki warminakasa uka panïpana chachanakasasa

jiwarataxa, sapxataynawa. Ukhamawa uka paniniru jaychkatapxatayna.

Uka paniniruxa mä allsutarujiwa imantapxatayna. Qhipharirinakaxa

jani kunaniwa sarnaqxapxatayna, janiwa uywapasa manq’añapasa

utapasa utjkxataynati. Chikatanixa yaqhatuqiruwa sarxapxatayna.

Achuskiri yapunkxa laq’unakawa tukuntxatayna, ukatxa chhijchhiwa

q’alpuni k’uphsxatayna, ukata istansyaxa q’alapuniwa tukusxatayna.

Ukhamawa nayra pachaxa pasawayatayna.

XVI. Tullqätajaki amtasïxa

M achaqaxa Inkawi suyunkiwa, Titi Qaqa qutata aynachankiwa.

Uksata mä tawaquwa Chuqi Yapu markaru puritayna. “Inacha wali

kusa sarnaqasxä”, sasina. Taqi warmina amtapjama “inacha mä wali

yäqaykiri chachsa jikiskä”, sasa.

Yuqalla wawatakisa imilla wawatakisa, jupatakjama, maynipa

jikisiñaxaya nayraqatächixa, ukata laqakiwa ch’ullapa jikispxatayna.

Ukhama laqaki, jani suma amuyt’asisa, jani mayniru suma amuyt’asa

jikitaxa, kunasa pantjtakirïtaynawa. Kunasa ina laqaki laqaki lurataxa

janipuni walïrikitixa, ukhamawa laqaki jikisisa qamantasipxatayna.

Chachaxa mä wali jaqi jaqi jiq’iri, kawki q’arjama jaqiru uñisiri

simpatiku jaqïtaynawa.

Laqakirakiwa kasarasipxatayna. Mayampi mayampixa janipuni

payäkiti, jani ukaxa kimsawa, pusiwa, phisqhawa, chuymatuqxata

jakht’ataxa. Kimsa wawaniwa utjasxapxataynawa.

Ukata jaqixa wawa sutiya phistana qhana saskatayna, ukana wali

kantt’asitayna:

Nayaxa ancha kusapunïthwa,

taqita sipänsa simpatiküthwa.


Janipuniwa nayjama jaqixa,

janq’ulla ajanuni khitisa utjkiti.

Tikina markana jakasirïthwa,

taqi panqaransa q’ayapunïthwa.

Machaqa tullqätajaki amtasïxa,

taqichaqarusa yaqha warmini.

…

Jawillata jaqinakaxa walpuni musparapxatayna. “Akaxa jaqixa

janjamakisa walïkitixa, kuna amtani jaqirakïpacha. Ay! uka t’aqhi

warmi”. Sasawa warmisa chachasa, ukhama siri ist’asaxa,

parlarapxatayna.

Warmixa Machaqa uksankirïtaynawa, uksanxa Yawrïri uka

ayllunkirïtaynawa. Chacharaki Tikina uksankirïtaynawa. Jupaxa

alwañilata irnaqiri sarirïtayna. Awtupista luriri imprisana irnaqirïtayna,

ukatsa liwsuyasxataynawa. Jupaxa wali alarakuwa sarnaqirïtayna.

Jupakisa kunsa yatkaspa, jupakisa wali ch’amanïkaspa, munañanïkaspa,

jupakisa wali amuyanïkaspa ukhamwa amuyasirïtayna. Warmiparuxa

anurjamawa uñjirïtayna. Janipuniwa kuna amuyt’atapsa, kuna

lup’itapsa, kuna luratapsa, kuna llakitapsa yäqirïkataynati.

–Juma sunsaxa janiwa tiliphunuta parlañsa yatktati, juma t’axmaraxa

janiwa kunsa lurañsa yatktati. Nayra phichhumasa khuchhi

ch’awarjamawa. Jumaxa pataru khuchhi thisi, iwija jama mukhiri

saraskma–, sataynawa. Warmixa t’aqhiñawa, jani kamachaña yatisa

mutuskirïtayna.

Warmixa, wawanirakïchi, warmixa warmipuniwa, jani manq’aña

wawanakataki utjkïpanxa:

–Manq’añasa janipiña utjkitixa–, sasa, uka wawanakapa

anxart’asiwayasa, Yawirïri istansyapa mä simanaru, ch’uqi satt’aniri

saratayna.


Ukkañkamaxa, uka alaraku jaqixa, tawaqupampi, warmina utapa

q’ala apst’awayxatayna. Utatxa q’ala pichst’atjama, walkiri jani walkiri

yänakpuni achakunakjama apasiwaxatayna. Asta jaqina uta lusinku

phukhunaksa q’ala q’iwsusiwayatayna. Jisk’a wayk’iña qalamppachsa

apasxataynawa. Utaxa ch’usapuni, warmina isinakpasa q’ala

lunthatjama apasiwayxatayna. Jisk’a wawanakapana isinakpasa, q’añu

isinakapsa q’ala apasiwayxatayna. Utaxa suma pichhst’atapini

jaytawayxatayna. Kunjama jaqïpacha, kuna chuymanïpachasa, kunjama

amtanïpacha, kamisa ukhama q’ala uta pichsusiwayanixa, janipuniti

khuyapayasiña chuymapaxa mä juk’itasa utjkpacha,…

Warmixa ch’uqi satt’aniwayasaxa utaru purinxataynawa. Utaxa q’ala

ch’usaki, warmixa kimsa uru, supayarusa chuyma ch’allxtayañkama,

walpuni jachatayna.

–Kunjama jaqikïpachasa, kamacht’akïsa, wawanakana isinakapaksa

apanxaspa–, sasawa warmixa jachasa quta pampa jachatyana.

Mä warmi masipawa, chacha jamasata, uka warmiru paqallqu pataka

qullqi mayt’atayna, ukampiwa uka warmixa wasitata kutitatxatayna.

Jupa pachpata wali lup’itayna. Uka Qallisaya warmixa qala palliriwa

mä jaya jawiraru sarxatayna. Uka jawiraxa khunu qulluta saraqki

ukjankataynawa. Ukana jayawa qamxatayna, ch’alla jarirïxataynawa.

Ukhama t’aqhiña jacht’asisa irnaqkïpanxa, kuna achachilanakasa

khuyapt’ätaynawa. Mä uruxa ch’alla jarkasa jarkasa quri jikitayna,

qhiphüruxa quri apsurakkitaynawa, qhiphurunakasa ukhama quri

katurakkitaynawa. Ukata maya jutawayxatayna.

Mä uruxa Munaypataruwa, wali suma istthapt’ata ukhama

purt’anxatayna. Kimsa wawanakapampi, wawanakasa ukhama wali

suma machaqa isinakana isthapht’ata ukhamawa purxatayna. Utsa

alaqt’asxataynawa, wali kusawa jakasxatayna.

Chachaxa, warmina ukhama sarnaqkañkamaxa, q’alawa

tukurnukxatayna. Muniri tawaqupampixa mä wawanïtaynawa. Ukatsa


uka tawaqupasa juparu jaqtawayasa yaqhampiwa sarawayxatayna.

Jupaxa yaqha tawaqu jikirakkitaynawa. Ukaxa yaqhampirakiwa

nayraqatapata sarawayxatayna.

Uka Warmixa janiwa mä sunsäkataynati. Uka jaqiru walpuni

arnaqxawätayna.

–Kuna amuyt’atamasa walïkiti, kuna lup’itamasa kusäkiti, kuna

luratamasa yäpäkiti, jumasti ñiq’i luch’ikïstaxaya, sapüru ñiq’i

lluch’kämixa jumana lixwimasa ñiq’ikïxpachawa! Juma sunsuxa janiwa

tiliphunu alaqañsa yatktati, juma ipikuxa, jani kunaniwa, awkirnuktäta.

Jumaxa patana awila khuchhinaka awatisinkma, waka jama phurutaki

llawch’isinkma–, sataynawa.

Qallisaya warmixa uka uta q’ipsuri chachampi jikisxataynawa.

Warmixa wali isthapt’atäxïpanxa:

–Kawkisa jumawa yaqhampi sarnaqtaxa jichhaxa kutthapxañäni–

sasa, riwurakiwa satayna. Warmixa janiwa kutthapiña munkataynati.

Jani munïpanxa chachaxa Machaqkamawa achikasiri saratayna.

Warmina phamillanakparu suma ch’iqachjiriwa, saratayna. Ukana:

– Warmiwa jani wali sarnaqkiti, yaqha chachataki usuriwa–, sasawa,

Yawirina ch’iqachanitayna. Warmixa wali thithita markapa saratayna:

uka kawkikiwa phamillapampi tuqjayatayna.

–Karaju jumawa jani wali sarnaqkiti sistamsa! –, sasa. Warmixa

ukärsaxa phaxsi wilanïskataynawa, uka wilarara kalsunapa thathsusiwa

ukampiwa uka jaqiru ajanuta jawq’jatayna, ukata warmina

phamillapaxa uka jaqi alisinxapxatayna.

Uka qhiphata warmixa yaqhampiwa kasart’asxataynawa. Uka jaqixa,

q’ala atipjata, warmiru sawayxataynawa:


–Akhama suma, jach’a tansa warmpini apanukt’asitäthxa,

janq’ullatsa janq’ulla, lunqhutsa lunqhu, kuna amtanikisa ukhama

lurpachätha! Mama: janiwa kunasa wakisxiti. Jumaxa wali aski

sarantaskakma, waliki kusa sarantaskakma. Nayampixa jani mämpitaki.

Chiqasa janiwa khitisa yatkiti: Khititakisa supayaxa irnaqki ukxa,

awisaxa jachirisa laruritaynawa, larurisaxa qhiphata jachirïtaynawa.

Chuymaya sasapuniwa p’iqi amuyu yäqasa chuyma luqt’asisa

sarnaqañätayna. Khitisa jani taripiri chuymani sarnaqixa ukhamakpuni

jachiri, siwa.

Uka jaqixa wali jacht’asisawa sarnaqxatayna, mä uruxa t’unanaka

qhilla patanakana pallasxirïtayna. Ukana mä t’aqhi pusi wawani

taykalimpiwa chikxatayna. Jichhaxa qhilla pata karpana pallasisa

pallasisa sarnaqasiski, siwa.

XVII. Wirjina ajanuta ajanuni

M arkasanxa jaqixa kunaymawa utjtanxa. Jiwitanakaki, axtañakasa

utjaraki, yaqhipaxa jiwakjamaraki janjamaraki. Ukatsa jiwakiwa sañasa

jani ukaxa ñaxtañawa sañasa k’ari katuyakirakiwa. Kuna jiwaki satasa

yaqhipatakixa janiwa jiwakïkiti, kuna jani jiwasataki jiwaki jaqisa

yaqhipatakixa kusa wali jiwakiwa, ukhamaxa kunasa janiwa

ukhamapuniwa, nayawa chiqpachxa yatthxa, sañjamäkiti. Jani ukaxa

janiwa chiqxa alaqasthxa, ukhamaxa nayataki chiqäki ukaxa jumataki

chiqäñparakiwa, sañjamäkiti. Ukatsa aka wali jiwaki, jani ukaxa ñaxtaña

jaqi wawanakaxa, janiwa kunjamarusa sarnaqawäñpaxa akata

qhiphanxa tukuyani, ukxa janiwa yatipxkti. Ukasa amuyasiñäspawa:

Ukata uksa wali suma chuymani, wali kusa amtanikiwa, janira

kunäkipanxa amuyasispa. Jaqïñaxa wali ch’amawa, samkapata

amuyasiri, achila jani ukaxa awichapata amtasisa, p’iqimpi wali lup’isa


chuyma luqt’asisa amuyasirinaka, jani ukaxa Pacha Mamata

amtasirinakakiwa jani pantjaskaspati.

Jichhaxa mä mamata kuynt’apxäma. Jupaxa jiwasjama aymara

arusiri, sunita mantanita, jiwasjama sartiri jaqirakiwa. Pantjasitapasa

utjchixa, ukhamarjama aka pachanxa, tumpirinakana, taripatarakiwa.

Taqi warminakjamawa, jaqichasiwisa kawki wali askïkaspa ukhama

jaqichasitayna. Ukasa ukaxa wali kusa yäqasa sarnaqataxa, wali jaqïña

askiwa. Ukatsa jani ukhama amtampi uñjataxa, q’ala kunarusa

tukxakirakiriwa. Mä waynampiwa uñt’asitayna, jupampiwa

jaqichasitayna. Uka jaqimpixa mä yuqalla wawanïtaynawa, ukata mä

uruxa, uka jaqipa yaqhampi sarnaqaskatapa katjxatayna. Ukjawa

jupatakixa aka pachaxa tukusiwayxatayna. Janiwa kamacht’añsa

yatkxataynati, kimsa uruwa ina p’iqi muyuta sarnaqatayna. Mä jupjama

warmixa amuyt’ayxatayna:

–Ukhama sallqjataxa sallqjarakmaya–, sasa. Mä kimsa urunxa wali

amuyt’asxatayna. Uka chacharu ukhamaraki jupaxa waxranakampi

p’iqita junuratayna. Jupa wali jiwitakïpanxa, jupatakixa janiwa

ch’amäkataynati, chachparu waxrt’ayañaxa. Wali kawki sartañsa

yatintatayna, ukata wali laqaki, kuna satasa, jaysaña yatintatayna.

Ukhamata juk’ampi qhalinchäñsa yatintawayxatayna.

–Kunasa yatiqañakiwa–, sasa. Chachapaxa waxra

llamkht’asxataynawa. Wali thithitawa utaparu purisa warmxa

nuwsutayna. Warmixa uka mä wawapa ichxart’asiwayasa, uka chacha

jak’ata, sarawayxataynawa.

Ukjanakaxa jupana ajanupaxa t’aqhi mirkhantata ukhamawa

sarnaqaskirïtayna. Mä warmi masipawa, Marina sata utjatayna. Jupawa

kunasa mirkhatataki qullaxa uka yatiyxatayna. Ukampiwa marpacha

jani pantjasa, jani armt’asisa qullasitayna. Ukjawa jupana ajanupaxa,


wali jiwitaki, wirjinanakana ajanupjama tukuwayxatayna. Mä wali

simpatika warmïxataynawa.

Janiwa muqäkataynasa janirakiwa ancha jach’a tansäkataynasa,

janiwa p’islïkataynasa, janirakiwa ancha lunqhükataynakasa. Wali

janq’ulla ukatsa ajanu nawnasa chapusani ukhamätaynawa. Ajanupaxa

muruq’u, ukaru qhiphäxata ch’iya ñik’utasa qhuphkatt’anita, k’anapaxa

pä chiyara yanani warkatt’anita, nayranakapaxa wali jiwitaki, nasapasa

jiwa chiqaki, lakapaxa jisk’a anti wilala, ukhamawa uka uñnaqt’ani

warmixa p’inqast’askiri, siwa. Kunkapasa jiwa wayst’ataki, ñuñupasa

jayata uñjkaya chaka, thixnipasa muruq’u, ch’inasa patilla, jiwa kayu

t’usuniki, ukhamätaynawa. Sarnaqt’atapaxa wali jiwaki, jiwa

qiwnaqt’asjamakiwa sarantt’irïtayna, akaxa jumataki, ukaraki jupataki

jiskaspasa ukhama. Parlt’añatakixa, aru wayaqa, aruparuxa janiwa

khitisa atipjirïkataynati. Ukhamarusa kawkita mä wali kusa simpatika

warmixa, juparu atipirixa, utjkanixa. Jupaxa wali jani atipkaya

qhalinchäxataynawa. Niyaki chachata qhispitäxasaxa mayni mayni

chachanakampiwa sarnaqxatayna.

Wali jiwitaki warmitakixa jani chachaxa t’aqkitixa, laqawa chachaxa

jupataki uñstarapitayna. Jichha mänxa mä awtu q’iwirimpiwa

jaqichasitayna. Ukaxa wali sarnaqkasa sarnaqkasa, chuphirüchixaya,

Marsilaru sallqjarakkitaynawa. Yaqhampi sarnaqkiri

katjxarakkitaynawa. Wasitata uka jaqiru waxrampi, p’iqiparu:

tarukarjama, junurasa tukjarakkitaynawa. Juk’ampi chachanakampi

sarnaqaña yatintxatayna. Ukhamata wawasa tunka payani

maranïxataynawa. Ukahama sarnaqïpanxa wawasa juparu

aynxataynawa. Marsilaxa yuqallxa tataparu irpxarayxatayna. Ukatxa

juk’ampi chachanakampi sarnaqaña munxirïtayna, ukjawa

amuyasxatayna: jupaxa wali chachampi sarnaqaña, jani chachanixa

sartkiri jaqïthxa.

Qhathuna mamq’a aljañanïtaynawa. Ukaruwa warmilayku

chachanakaxa waljani manq’iri sarapxirïtayna. Aliqa jaqinakjama


ukanakxa, ñuxunakjama ukxa, kusinaruwa qunurt’ayirïtayna, ukatxa

ukanakaru kunsa lurayakitaynawa:

–Aka lurma, uka lurma– sasa, ch’inata takintaskamawa, kunsa

lurayirïtayna. Wiraxuchanakjama jaqinakaruxa wali kusa misaru

qunurt’ayirïtayna. Ukanakampisa sawkasisa wali manq’a aljirïtayna.

Ukata, yuqalla wawata amartilasxatayna, mänxa wawa armxañatakixa,

mä iwija chita qallu uywasxatayna. Ukaxa wali jiwaki, mirinuraki,

t’arwapaxa chumpa p’itst’atjama, ukhama wali jiwakïtaynawa. Uka

jaqinakaxa uka chita qallxa wali waynaqapxirïtayna. Kunärsasa

Marsilaxa kuna alirisa t’ijtawayixa, uka chita qalluxa jupampi chikawa

jaltawayxirïtayna. Ukata mayanxa Marsila jaltawayïpanxa, laqawa

waynanakaxa iwisa qallu waythapipxirïtayna, uka iwisa qalluxa

warart’atayna:

–Mamaaaaa!–, mayni waynaxa aparirjama waythapi, ukata

ukhamaraki:

–Mamaaaaa!– saskirïtayna.

Qhiphatxa yaqha chachampirakiwa jaqichasxatayna, ukaxa yamasa

juk’ampi sallqjiri jaqïtaynawa. Jupaxa ukaru waxrampi junurasa,

supayjama wasitana sarnaqayatayna. Ukampixa q’ala

nuwjasxapxatayna. Wali munata, wali jiwaki Marsilaxa uka jaqimpi

jaljtxarakkitaynawa. Chachana jaqtataxa wali kusisirïtayna.

–Janiwa chacharuxa munañäkiti, jupampiñapï, ukata janiwa juparu

chuymasa ajayusa wiñayataki churasxañäkiti, jupanakaxa

ukhamächixaya–, sataynawa.– q’ala chuyma ajayu churasxätaxa,

jachayätamwa, chachana jaqtataxa larusiñawa. Chhijchhiti, juyphicha

chachanakxa apixa? Ukatti jupanakata jachaskañäni?–, sirïtaynawa.

Inasa jichhaxa Marsilaxa juma ukjäkanakana sarnaqaskchi.

Marsilatakixa akjakamaxa kusakjamakiwa. Kunasa janipuni

jilanchjañaxa walïkiti. Marsilaxa usutäxataynawa. Janipuniwa sayt’aña

puyrkxataynati. Sayt’ataxa ch’illapakiwa walpuni usxatayna. Mä


ratukiwa sayt’ata awantirïtayna. ¿Kunasa maymuru usutaki

qulläpacha? Ukasa mä yatxatañaraki, sakpachätapi. Marsilaruxa

qullt’añasawa, jumjama jaqirakïchixaya. Jani ukhamäkchi ukaxa: jaqiru

k’umiristaxa, janisaya Marsilaru kunsa yanapt’kma, ukata jumaraki, jani

ukaxa phuchhamaraki ukhmaru puriskaspa.

Jichhaxa yaqhipaxa wali q’uma jaqinakawa amuyastanxa, ukata

saraksnapï: Uka warmixa uspitalaru sarpsamay! Ukanxa upirañawa,

sasa, ukakxaya yatipxchixa. Kunasa, qullqilayku, upirañawa

sapxkchixaya, janicha. Ukhama Marsiljama usuta jaqinakaruxa

yanapt’añawa, ukarakiya mä uruxa yanapt’atächitaxa. Yaqhipaxa jani

churirïsaxa ayni chuyasiña munapxi.

Kunasa sarxakirïtayna, ukhama kusisiña thayampi chikawa

sarawayxirïtayna. ¿Kunasa jichhaxa jiwasataki utji? Qamt’ata amtanaka,

sarnaqt’ata amtanaka, thuqht’ata, kusist’ata, markanaka

sarnaqt’aniwayata, amtakiwa utjxi, kunasa saririkïtaynawa. Akjaruxa

jumawa, kunjamsa yatirixa sijaru pitkasa, uka jiq’ipa uñjasa, amuyt’ixa,

jalla ukhama amuykipxäta. ¿Kuna jilanchjañasa waliti janicha?

¿Kunanïkasasa aphallaki tukjañaxa kusätaynati, janicha? ¿Waynäña,

tawaqüña sarnaqañaxa, jani amuyt’asisa, phasilaki tukjaña walikïtaynati

janicha? Jumaxa, kawkitani janixa, akhama yatichkiri sarnaqatanakxa

jani yatkätaxa, sumanaka yatpachätaxa. Inacha mayita awist’itäta, mirä

ampi!. Jikisiñkama.

XVIII. Waxt’jasirita sarnaqxatayna

A ltuna Patanxa mä q’apha, alwata arumkama irnaqt’iri,

mikanikuwa utjatayna. Jupatxa janiwa kawksata purinitapasa, kawki

jaya markata jutatapasa, kuna thayana apanitapasa yatiskiti.

Jupaxa warmipampi, jani juchikisa, wali suma munasiñana

qamasipxatayna. Paqallqu wawani: phisqha imilla pä yuqalla,


ukhamätaynawa. Wiyacha jach’a thakhxana mä jach’a uta

lurasipxatayna.

Ukhama irnaqkämi irnaqkämixa, supayaxa janiwa inakt’kataynati.

Askïña taypinkañaxa ancha ch’amächixaya, janiti. Jaqiru uñch’ukiñasa

aynikiwa, umataru k’umiñasa jiwasaru kutikipstirikiwa, wachuqa

sarnaqirirusa janiwa k’umiñäkiti, kunasa aynikïchixaya. Jupanakaxa uka

jaqinakaru k’umxapxatayna, uñch’ukxapxatayna, uñisxapxatayna.

Ukata supaya amuyuni alturu thusatapaxa kutxatxatayna. Mikanikuxa

mä lunqhu munkaya tawaqu mä uruxa jikxatasxatayna.

Warmipaxa ukhama wachuqaskirxa katjxataynawa. Ukatxa jupaxa

janiwa pullirampisa chachapana juchachasitapxa imxatt’askataynati.

Antisawa jaljtañataki, aliqatsa munkaspa ukhama, ch’amanchatayna.

Jaljtxañataki mä suma amtaru purapata mantxapxatayna.

Utasa aljt’xaña, yänakasa jaljt’asxaña ukhamaruwa wawanakata

armt’asisa, luqhi t’iphuta chuymaxa amtapxatayna.

Chikatkama qullqsa jaljt’asiwäpxatayna. Maynisa thakhipa maynisa

sarañapa sarxapxatayna. Wawanakaxa pili chhiwchhinakjama tayka

chikawa qututiwayxatayna.

Chachaxa, uka chikata qullqipxa, ch’inasa sapallu munata

tawaquparuwa taqpacha q’ipxart’ayxatayna. Tawaqupaxa kusisitawa

qullqxa apaqt’asitayna, ukjaxa jupaxa jamasata waynanïskataynawa.

Uka qullqi katuqasisaxa tawaquxa impiñuwa waynapampi k’umu

k’umu sarawayxapxatayna.

Chachaxa uma llaxmapuniwa jachatayna. Yatirinakana uka, kukata

uñayiri, jalnaqatayna: ¿kawkinkisa? ¿kunjamäskisa? ¿khitimpisa?

¿kawkimpisa? ¿jutxaniti? ¿purinxaniti? ¿janicha?, uka kukata

uñayatayna, ajayunakapa khiwiyatayna, jañayupa jawsayatayna,

janipuniwa kunasa yatiskataynati. Qhiphata: Ispañankxiwa, satakiwa


yatisxatayna. Jichhaxa kutt’anxaniwa sasakiwa p’iqisa q’ala muytatjama

suyaskatayna. Ukhama suykämixa p’iqisa q’ala tuntïxataynawa.

Mikanikuxa alwañila yanapirita sarnaqxataynawa. Ukatsa ukhama qaqa

p’iqiruxa janiwa khiti warmisa juparu munirixa utjkxataynati.

Munatapa suykämiruxa q’alawa p’uqu sunkhasa alintxatayna.

Jichhaxa Wiyacha markana, mä kallina killt’ata, sapa jaqiru ampara

luqkataski, siwa. Mä uruxa phuchhapawa uka kalli saraskatayna, ukata

phuchhaparuwa limusna mayiñataki ampara luqkatxatayna.

Phuchhapaxa jachasisawa tatapa irptasiwätayna. Mayjasiri yatitäxasinxa

wasitatawa mayjasiri sarxarakkitayna.

Warmixa, uka qullqi chachapampi jaljasitapxa, waynaparuwa, jupaxa

uraqi aljiriwa, sasa, churarakitayna. Waynapaxa qullqi katuqt’asisaxa,

mayjakiwa sarnaqxatayna. Ukatxa janiwa mayampsa uñstankxataynati,

jayawa chhaqhasxatayna, yaqha tawaqunïsaxa ukampiwa

chhaqhawayxatayna.

Warmixa pächasisjamawa mä juk’a qullqi jilt’ayasitayna.

Ukampikiwa mä alaña alakipaña apnuqasxatayna. Jupaxa anqäxa

markanaka saraña yatisaxa, ukampiwa wallkhasa paqallqu wawanaka

jilaräñatakixa yanapt’asitayna. Akjaruwa aka kuyntuxa tukuyi, jumawa

ukxaruxa jaqiru jani k’umisa khuyapayxäta. Jaqïñaxa ancha ch’amawa,

ñanqhana askina suma, jani kawkïrirusa jalantañataki, awatisiñawa.

XIX. Axlla wasini

S isku Qallisayaxa Tikina markankirïtaynawa.

Pusi tawaqumpiwa markapana sarnaqatayna, janiwa maynimpisa

jaqichaskxataynati. Tikina markapanxa, akkati ukkati saririnaka

apkataña apkataniña lanchanakapsa q’ala aparxapxatayna, ukata

wiñayatakiwa alispayxapxatayna.


Wali warmi munachi, warmi chuyma, khiti warmimpisa, kunja

warmimpisa, parlt’akiri, ukhama jaqïtaynawa.

Chuqi Yapu markaruwa sarxatayna. Sumiru luraraña yatiqxatayna.

Walja sumirunaka lurarasa Uma Llamayaruwa aljañataki apirïtayna. Mä

chutampiwa jaqichasitayna, jupaxa Suruka satätaynawa.

Ukatxa mä uta Waña Jawiraru alt’asitayna, ukaruwa utachasitayna,

manqharuxa tunka jisk’a utallanaka, jisk’a putunakjama,

utachrayatayna. Mä misa, mä silla, mä ikiña mantkiriki lurarayatayna.

Ukaruxa sumiru luraña yanapiri tawaqunaka, uñtani jani uñtani

katuqasitayna. Ukanakaruxa jupakiwa sapa mayniru warmisxirïtayna.

Mä wali kust’ata tawaqu ajllt’asitayna, ukata juparuxa sirwintata

uskt’asitayna, Suruka warmixa, jani wawanïrisaxa, wali q’aya uka

tawaqxa katuqasitayna. Tawaquruxa Sisku Qallisayaxa paya

wawachayatayna. Ukhamawa kimsani qamasxapxatayna. Ukata mama

Surukaxa uka wawanaka wali q’aya q’ipnaqt’asirïtayna.

Chachaxa uka tunka sumiru luraña yanapiri tawaqunakampi ikirisa

uka utallanakaru sapaku kutiwa sarirïtayna. Taqpacharuxa

warminakapaxa tunka payanïxataynawa.

Ukata janixaya kunasa wiñayäkchitixa, jirusa mirq’isipuni, ukata mä

uruxa tata Sisku Qallisayana aparatupawa q’ala ñusantxatayna,

janipuniwa mä warmipampi ikintañsa yatkxataynati. Q’alapuniwa tata

Siskuxa tukusxatayna. Uspitalaruwa askichäñataki, antisasa qulläñataki,

liwintanxapxatayna. Ukana q’ala upirxapxatayna, q’ala kunataki jani

sirwkiri irpsunxapxatayna. Ukkañkamaxa uka tunka warminakapaxa

q’alawa maya mayata sarxapxatayna. Ukhamaraki uka “Axlla Wasi”

uka utanallanaksa jist’antxapxatayna.


Tata Sisku Qallisayaxa jani kuna lurkiri santukiwa aski nayra pacha

jaqjama, jichha kutixa jani warmi munkiri, sarnaqasxatayna. Jichhaxa

yaqhampi wachuqirinakxa wali uñisirïxataynawa.

Uka pä warminakapaxa yaqhampi yaqhampiwa sarnaqxatayana.

Mayni chuta warmixa wiñayatakiwa Alaxa Pacharu sarawayxatayna.

Tawaqu ukaxa q’alpuni tata Sisku Qallisayaru waxrampi supayarjama

p’iqita junurxatayna. Warmixa tarukaru uñtatpuni chacharu

waxrt’ayxatayna.

Ukata mä uruxa mama Susanampi tata Sisku Qallisayaxa, mä tinta

punkuna, jikisipxatayna. Mama Susanaruxa wali tawaqukïskïpanxa

ukhamaraki kawki jiwakïskipanxa, ukatsa uka warmi jani

chachaanakampi sarnaqirïtapa yatisaxa, satayna:

–Mama Susana, sapakïxiwa saraktamsä, Tata Simukusti? –, sasa,

kawkipuniwa jani warmiru luriri jaqixa awqaparjama uñakipt’atayna,

ukata maynixa maya sisxataya:

–¿Jumasti? ¿Warminakmasti? ¿Jumaru nayata jiskhiñaxa kattamti?

¿Warmi alujamintumasti?–, ukata amuki uraqiru alintawäsakiwa Sisku

Qallisayaxa sarawayxatayna.

XX. Waynäskaña ch’urkhiri

T ata Manukuxa Machaqa uksankirïtaynawa. Mä uruxa

jaqichasisaxa warmipampi wali kusa sarnaqapxatayna. Kimsa uta wali

irnaqasa jikipxataynawa: payaxa Buenos Aires ukjana, mayaraki 16 de

Julio Altu Patana. Ukatsa kimsa phuchhanikiraki ukhamawa

qamasitayna. Jupaxa warmi utanakaki sart’askirïtayna, ukata mä uruxa

warmipaxa mulla usumpiwa jiwxatayna.


Phuchhanakaparu utanaka lakt’awayasaxa, yaqhakiwa sapaki utjiri,

jithiqawayxatayna. Jupaxa suxta tunka maranaka pasxataynawa. Wali

lunqhu, ukatsa jach’a tansa, janq’ulla, ñatu waphurjama nasaru sirk’ini,

jaqïtaynawa. Janiwa phuchhanakapampi uñjayasiñsa munkxataynati.

Ukata warmi thaqhaña qallantatayna. Awila tawaqjama, warmitaki,

thaqhatayna. Marina wali tawaquruwa warmitaki arxayatayna.

Qullqinaka churaña muq’ichayatayna. Mayanxa:

–Nayampiyäta ukaxa uta sutimaru alarapïma–, sataynawa. –

Qalltañatakixa waranqa pä patakani phinu sumiru ch’ulunaka churäma,

mirä iyawa sakitaya–, sataynawa. Warmixa, sustjasisaxa, janiwa ukxa

munkataynati. Uka warmixa, ukhama qullqilaykuki jaqichasiñaxa

janiwa wiñayäkaspati, sasawa chuyma manqhapana amuyatayna.

Ukata ukhama churäma situwa, sasa, mä amijaparuwa awist’atayna,

uka amijapaxa uka arumirjpachawa uka tata Manuku jaqi uka

jalawayatayna. Uka jaqixa ina tuxu awilakïpanxa janiwa kunsa parlaña

jupampi munkataynati.

Marina wali tawaquruwa, mayampi achikañataki, parlxayatayna.

–Janira juntaskasa, jisk’a phuchhama irpanma, jupana sutiparuwa uta

alañäni–, sasaxa: tiliphunu chinusa papilaru qillqt’atasa iqt’atawa

achikatayna.

–Tata Manuku, luqhïxpachätawa, kamisa nayaru ukhama

parlxayistaxa. ¿Kamspachasa warmimaxa? Alaxa pachatsa jupaxa

uñjasinkpachätamwa. ¿Kamisasa jumaxa ukhamanaka lup’iskätaxa?

Qaqa sunkhasa aywirata: ¿janikiti ispijutsa uñkatasktha?

–Janiwa nayaxa awkilïthsa kunasa, nayaxa waynäskthwa, nayaxa

muniristhxa yamasa mä tunka phisqhani marani tawaqitampiwa

kasarasiristhxa,…


–Janipuniwa wali parlktati, ukaxa allchhimampisa ikintaskasma

ukhamäspawa. Ukatsa, qhiphärmanthixa inasa jani sartxchismati,

pachparuwa jiwxatxasma–,... ukhamaruwa phuchhapaxa, uka sumiru

aljaña kiyuskuparu, mantanxatayna. Ukhamata jani juk’ampi

parlkxapxataynati, Marinaxa manupsa tata Manukuta

mayisiwayxatayna.

Mä kimsa phaxsitxa Marinaxa sumiru yänaka alasiri wasitata

saratayna. Tata Manukuna, sumiru aljaña, kiyuskupana mä warmikiwa

qununtatäxatayna. Wali quri aritinikasa jinchuru warkkatata, sapa

luk’anankarusa quri anillunkamaki, phinu borsalino sumirusa wixruta

asxatata, mantasa llijkiriki, waka wakjama thara pullirani, ukhama

isthapita, ukhamawa mä warmixa kawkipuni ukankaskatayna.

–Tata Manuku sumiru yänaka aljita–, tata Manukuxa walipuniwa

kusist’atayna, lakapasa jinchuta jinchukamawa kusisita thiskattatayna. «Karaju aka warmiru khitïtsa uka uñacht’ayaña puriwa», siskaspa

ukhama. Uka isthapita warmipaxa walpuni Marinaru lirq’untatayna.

–Mama Marina, ¿Uma Llamaya saraskaktati?– sakitaynawa, tata

Manukuxa, larusisa larusisa.

–Jisa, saraskthwa–, Marinaxa alasiniwayasa impiñuwa

sarawayxatayna.

Phaxsitxa tata Manukuxa kasarasxataynawa. Uma Llamayaru sumiru

aljiri sariri jaqinakaru, taqi sumiru aljirinakaruwa, taqpachaniruwa

kasarasiwiparu jawillasitayna. Wali kuspini, amtaskañatakiwa,

jaqichasitayna. Pä urkistampi, mariyachimpisa thuqhuntataynawa,

kimsa uruwa jaqichäwipxa uruyasitayna. Jaqisa jupata wali

parlapxatayna.

Mä uruxa, mama Marina qamki uka pampa sunanwa

sarnaqaskatayna. Marinampi wasitata jikisxapxatayna.


–¡Mama Marina!

–Tata Manuku.

– ¿Kunsa jumaxa akana luraskta? Mayürutsa akana uñjsmaxä. ¿Jani

sistati, jumaxa akancha qamaraktaxa?, sasakiwa, Marinaxa juparusa

thaqhkaspa ukhama amuyasa tata Manukuxa jiskht’atayna.

– Saya akana utanïtpï. Tata Manuku: ¿Kamisaraki jumasti,…?

¿Akjana qamätasti?. Buenos Airesana pä ukch’a utanakani, ¿aka pamparu

qamiri jutxätasti?. ¿Jumaxa akana qamaqiru uñtata sarnaqaskätasti?

Jumaxa Achumanina, Qala Qutuna, Quta Qutana uksanakana

qamañamasä.

–Nayaxa akana qamtxa, khaya Illimani jach’a kalli uka qhiphäxana,

uta alasipxtha. Yattaxayä, kasarasxapxthwa.

–¿Uka k’ullk’u kallirukiti alasipxta?, aka avenida jak’arusaya

alasipxasmaxa,…

Ukata qhiphatxa, tata Manukuxa, uka k’ullk’u kallina utxa

aljasiniwayasa, avenida ukaru uñxatatapini uta alaqasxatayna.

Uka qhiphatxa uta jak’anakaru awtumpiwa jutarakikitayna. Niyasa

awtumpisa Marinaru taqxatirjamawa turiyatayna.

–Mama Marina, awturu makatanma, apawayäma–, sakitaynawa.

–Janiwa, kuna akana parlxayaskitätati– sasa yaqha awturuwa

Marinaxa mantawayxatayna.

Mä phaxsinakata, Marinaxa miniwusuta saraskiriruwa tata

Manukuxa makatatayna, qunuñanakasa nayraqatana walja

utjaskïpanxa, amanutpini mama Marinaru qhiphäxa qunuskïpana

qunkatawayatayna.

–¿Mama Marina: Kamisakïsktasa?

–Nayaxa walikïsktaya–, Mama Marinaxa ukjakamaxa wali

kulirasxatayna. P’iqipana amuki lup’itayna: «¿Akaxa kunsa nayampi


munpacha? Warminïxaraki, ukata nayaru parlxayaskakitani. Aka

tukjawäpunï », sasawa chuyma manqhapana amuyt’asitayna.

–Nayaxa mä minibus alastha. Jichhaxa askichayiriwa juttha.

Makatantha, jichhaxa aynacha sarasktha– sataynawa.

–Ä, jichhaxa voceador ukatti sarnaqäta.

–Janiwa, ukxa chuphiruwa sarnaqaskani. Jichhaxa warmijaxa

usurïxchixaya, wawanïxchixaya.

–Janjamakiwa, tata Manuku, wawama yurirsa uñjasiwaykxätati.

–Mama Marina: Jumaxa ukhama sakistapï. ¿Awira kunsa luräxa,

qullqijaxa atipituya? Awira, mama Marina, jumana qullqimaxa jilt’ätma

ukaxa. Utanakasa phuchhanakaru lakirataraki. ¿Kunsa uka walja

qullqimpi lurasmaxa?

–Nayaxa jumjama qullqinïristha, ukjaxa, mä sikritarya

irpasiwayiristha, jaya anqäxa markanaka pasiyt’iriwa, sarawayistha.

Uka qullqinaka tukuntt’awayasa, nayaxa k’uchiwa jiwxiristha. Janiwa

jumjama akjaru ukjaru wawanakani, kasarasiwayasa, jaqïyawa sasa,

niya pantiyma punkunkkasa jaqïña amtkiristhti.

Ukjata wali kulirasisa, tata Manukuxa, wiñayatakiwa

sarawayxatayna. Janiwa mayampsa parlxaykxataynati. Ukata qhiphatxa

warmina markapana jilaqata lurt’iri saraskatayna, ukana umaki

umt’askatayna. Ukata p’iqi wila phallampiwa jiwaxatayna.

Chiqapuniwa, jani wawapa yurirsa uñjasawa, jiwawayxatayna.

Jichhaxa ijmapaxa waynapampiwa, uka utana, wawaparu takiyaski,

jinchuta mithayaski. Ukatsa, waarmina waynapasa maya mayawa, siwa.

Warmixa q’ala umantata, mä yaqha waynapasa wayt’ata ukhamawa

wawa tuqjaskatayna. Wawaxa t’aqhiñawa wiskhituniki iskuylaru


saraskatayna, warmixa ukch’a ch’inasa q’ipi, waynapatakixa pä minibus,

tata Manukuna uta alatapxaru manuki, apsuyatayna.

Akxaruxa supayawa aka kuyntxa tukt’ayxani, jupakiwa khititaki

irnaqatsa yatiraki.

XXI. Warmi imasiri

J anq’u Asnuxa Jisk’a Machaqa markankirïtaynawa. Wali jiwaki

uñtani jaqïtaynawa. Jupaxa jach’atansa, wali janq’ulla, janiwa

lunqhükataynasa, janirakiwa kuna tixi jaqïkataynasa.

Jupaxa mä wali jiwitaki tawaqumpiwa jaqichasitayna. Uka tawaquxa

Chuqi Yapu markana yurirïtaynawa. Jupaxa wali kust’ata, wali jiwaki

tawaqütaynawa. Jach’atansa, wali janq’ulla, ch’iyara muspkaya jach’a

k’ananakani, nayra phichhupasa wali jiwaki laqaru qiwtata,

chapusaraki, lunqhu, ñuñuxaya kawki chaka, ch’inasa patillaraki,

walt’ata t’usunakani, ukhama tawaqütaynawa. Janiwa ukjaxa jupampi,

wali jiwaki warmita sïpanxa, khitisa waytaskataynati. Taqiru atipjkiri

wali jiwaki quyätaynawa.

Waynana tatapawa, mä jach’a uta, Garita ukjana alawätayna. Ukaru

sumiru aljaña yänaka apnuqasisawa irnaqapxatayna. Ukana wali

kusisita sarnaqt’apxatayna. Kumparinakani, ayjarunakani kawkipuniwa

qamt’apxatayna.

Mä pä wawanakani, ukhamawa qamasipxatayna. Ukata

wawqinakparu sirïtayna:

–Warmixa janiwa ratuki mirq’intasiñäkiti, imasiñaw!–, sasaxa janq’u

utanakaki jayp’unakaxa sart’askapxirïtayna.

Janipuniwa warmiparu munasiña chuymapampi qarpirïkataynati.


Yaqhaxa, uka jani mirq’ita warmi, uñchukirixa utjaskataynawa.

Mänxa mä musuta sarnaqiri chachampiwa uka wali jiwitaki warmixa

uñt’asxatayna, jupampixa mä qawqha marawa jamasata iskapxaña

amuyt’apxatayna. Janq’u Asnu janq’u utanaka sarkañkamaxa, uka wali

jiwitaki warmixa, uka musuta irnaqiri waynawa lunthatjawayxatayna.

Warmixa wali kusisitawa, wawanaka utaru ant’awayasa, waynapampi

sarawayxatayna. Wali jaya, jani amuykaya ukhamaraki katkaya,

markaruwa sarxapxatayna.

Ukanxa mä warmi chuyma lunthataxa utjarakkitaynawa. Ukana

warmi lunthatirixa, taqi kunasa aynitapa, lup’iski, siwa.

Janq’u Asnuxa ukjakiwa sapaki jacht’asisa tiwuljama jalnaqxatayna,

ukhampacha warmi jikxä jikxä, sasa. Inamayawa sarnaqatayna. Pachaxa

laqawa jalaki jalaskatayna, q’alawa warmi suykämiru, warmi

thaqhkämiru achachnuktxatayna. Ukhampachasa jacht’asisa ayqt’asisa

warmi suyaskakitaynawa.

Sarxatama amtañaxa luqhiptkaya,

wawa nayaru ant’awayasa,

yaqha chachampi, jaya markaru,

jani mayampitaki sarxtaxa.

Munsmawa munsmawa sakistaxa,

kunki jumaxa waynanïskatäta.

Warmi imasiñaxa juchäkatayna,

ancha munañasa ñaxükatayna.

P’iqisa muytasjamawa sarxitu,

chuymasa thuqhsurjamawa usutu.


Janjakiwa mämpsa uñjawaykxämati,

Jumampi mä pachanaki jikisxñäni…

Ukhamarusa supayawa jalxatasa q’ala Janq’u Asnxa

tukt’äwayxatayna.

XXII. Illamata k’ispiña lurt’iri

M ä jaqiwa wali t’aqhïñana, Uma Markana, utjasirïtayna. Uma

Markaxa, Titi Qaqa quta thiyana, Tara Quta marka jak’ankiwa. Uka ijma

warmixa chachapa jiwatatxa usurnuktatawa sarnaqxatayna.

Chachapaxa mä asu imilla wawani jaytawätayna. Ukhama jani chachani

ijmaki, ukhama sarnaqañaxa, taqi warmitakisa, wali ch’amätaynawa.

Juparaki tayka juparaki awki, juparaki yapu luriri, juparaki uywa

awatiri, juparaki taqi kunasa, ukhama t’aqhiñana sarnaqatayna.

Ukatsa jupaxa kayutsa usuta, wixchüsaxa janiwa jank’asa

sartirïkxataynati. Kawkinsa chachapuniwa yapu yapuchañatakisa

nayraqataxa, uka jani chachani warmixa anchapuniwa, yapuchirita,

t’aqhisxatayna. Ukhamata pisïña sarnaqanaña t’aqhisitayna, ukata

t’aqhisiñasa jaqiruxa yaticharakitaynawa: ukata kuna utjirinakansa wali

mich’t’asisawa sarnaqirïtayna. Qhathunakatsa wali q’urikiwa kuna

juk’anaksa chhalaqt’asisa sarnaqirïtayna. Pisïñana jakañaxa jaqiruxa

wali kusa sarnaqkiri yatichsurïtayna.

Ukatsa jani chachaniruxa khitisa janiwa yäqirïkataynati. Ukhama

armasiñana, jisk’achasiñana, awisaxa uñisisiñana uka t’aqhi warmixa

jisk’a phuchhapa uywatayna.

Janiwa kuna manq’aña juyrasa phasilaki jupatakixa utjirïkataynati.

Uywapsa mä qawqhaki jikhnaqasirïtayna. Uka markansa yaqha

markansa ancha jani kunanïñaxa juchätaynawa, ukhamaraki ancha

supayjama qamirïñasa jucharakïtaynawa. Ukatsa jupaxa janiwa


tukusitapuni sarnaqkataynati. Jaqïña unralaykuxa jupaxa kunjampacha

jisk’a imillapampi, apjt’asisa, kunsa lurjt’asisaxa sarnaqapxataynawa,

lunthata maya jani lunthatasiña yatkataynati, manq’añanaka

kunjamatsa jikisaxa qamataynawa, wawsa uywsutaynawa.

Jupaxa wali q’aphacht’asisa, jisk’a phuchhapampi, taqichaqa

llamayjasiri sarirïtayna. Jaqitaki juphsa laqawa jik’iri, jani inakt’asa,

sarirïtayna. Kuna jupha jawq’añansa laqarakiwa jupha jawq’aña

yanapt’iri sarirïtayna. Ukhamaraki uka qañawa jawq’ansa q’aphawa

apjt’asiri sarirïtayna. Q’apha jaqitakixa kunawa jani ch’amäkataynati,

kunawa jani jikkayasa utjkayakataynati. Ukatsa jupaxa uka qañawa

jipsa wali q’aya, apaqt’asisa, imasxirïtayna. Mä pachaxa janipuni ukasa

utjxïpanxa, uka illama jupha jani ukaxa illama qañawsa wali q’aya

apthapt’asirïtayna.

Ukxa uka jisk’a phuchhapaxa, mamapa chikawa, wali irnaqt’irïtayna.

Wawasa taykatxaya kunsa suma yatiqchixa, ukata uka jisk’a

phuchhapatakixa ukhama t’aqhïñana, wali q’aphacht’asisa irnaqañaxa,

mä wali yatichkiri iskuylätaynawa.

Ukhamata ukhamata, marata marata, uka jisk’a imillaxa niya q’axu

tawaqüxataynawa. Jupaxa wali jiwitaki, lichimpi chukulatimpi

ch’allqhunta ajanuta ajanuni, warwiru uñtata wali jiwaki imillätaynawa.

Janiwa kuna lunqhu tawaqükataynasa. Nasapasa chiqaki, ajanupasa

wali kusisita uñnaqt’ani, nayra phichhupasa jach’anaka, lakapasa wali

wila anti, laka ch’anakapasa jach’anaka. Ukata aka jaqïña utjawinxa

waynasa tawaqusa laqakiwa ch’ullapa thaqhasxañätayna.

Uka ijma warmiru t’aqhiñana sarnaqiriruxa, janikiwa jaqisa

yäqirïkataynati. Wixchu warmi uñjasaxa jaqisa janikiwa sumana

uñjirïkataynati. Ukhama taykanïñasa, awkinïñasa jachkañätaynawa.

Ukhamanxa janiwa chachasa tawaquru munirïkataynati, ukhama

jakañanxa janiwa waynaru tawaqusa laqaki munirïkataynati.

Lirq’üpansa, wixchüpansa, jani awkinïpansa, jani taykanïpansa, jani


kunanïpansa, wajchäpansa, warmi jani ukaxa chacha irpaqañasa ancha

ch’amätaynawa. Yaqhipaxa inakiwa lunthatjama irptasxapxirïtayna.

Mä uruxa, uka wali k’achalla tawaqutxa mä qamirina yuqapawa

wurlasxatayna. Ukata uka tawaquxa wawanïxataynawa. Wixcha

mamapaxa wali thithitayna, ukata:

–Khititakisa wawanïta ukaru sarma!– sasawa, uka tawaqxa

mamapaxa alisnukxatayna. Ukata uka q’axu tawaquxa uka juparu

wurlasiri waynana utaparuwa sarxatayna. Ukaruwa waynansa jani

munatpacha jithintxatayna. Uka waynana mamapaxa anatasiñjamataki

wali amuyt’atayna, ukjaxa mayni sullka yuqapawa tawaqu

puriyarakitayna. Pani tawaquwa uka qamiri mamaruxa utaparu

yuxch’ataki purt’atayna. Uka sullka ukankiri munasitapa tawaquxa

qamirina phuchhapätaynawa. Ukhamaxa uka mamaxa mä tawaquxa

qamiri mayaraki t’aqhi jani kunani tawaquraki, ukhama anatasiñataki

katuqasitayna. Ukata satayna:

–Lulu, yuxch’ajaña munstaxa, jumaxa aka juphata k’ispiña lurt’äta–

sasawa uka qamiri mamaxa illama jupha uka t’aqhi tawaquru

inkxarayatayna.

Maynitakixa janiwa illama juphaxa utjxataynati, ukata q’illu jupha

qamirina phuchhaparu inkxarayatayna.

–Jumaxa, yuxch’ajaña munsta ukaxa, aka juphata k’ispiña mirinta

lurt’äta– sasawa q’illu jupha inxarayatayna. Uka qamirina phuchhapaxa,

janiwa k’ispiña uka q’illu jaru juphata lurt’aña yatkxataynati, ukata

ukampi wart’awayasawa jaltawayxatayna.

T’aqhïñana sarnaqiri tawaquxa uka illama jupha wali q’aya

apaqt’asitayna.

Wali munata, aka panka uñiri, jumaxa: ¿kunasa illama juphaxa ukxa

yattati? Illama juphaxa jani jaqina satata, ina quranakjamaki pampansa


kawkinsa aliskixa, ukawa. Uka juphaxa ancha k’ask’askawa, janiwa

kawkïri satata juphanakjamäkisa, ukhamarakikiwa illama qañawasa.

Ukatsa uka juphaxa wali qullawa, kunatakisa qulläpacha, ukxa jumawa

yatxatxäta. Inasa jumaxa kulirasxchïta, antisa mä kimsa sawayxakïma:

mayaxa ch’akha p’akitatakiwa qulla, mayaraki wila khusutakiwa qulla,

mayaxa ancha jump’irinakatakiwa qullätayna. Ukxaruxa jumawa

juk’ampi yatxatxäta.

Uka t’aqhi tawaquxa uka jupha ch’utataynawa, inasa jani

yatkarakstati ¿kunasa ch’utañaxa? Ukaxa umaru jupha juq’uchañawa.

Ukata wañacht’atayna, ukatxa jiwki’iru jawritaynawa jani ukaxa

tiwitayna, ukatxa q’ara lip’ichina qaqst’atayna. Ukata qhunt’xatayna,

ukxaruxa uka illama aqallaputa k’ispiña lurt’xatayna, ukxa tapani

phukuruwa phuthitayna, ukata uka qamiri taykch’iruxa illama k’ispiña

mirinta kisumpi inkkatxatayna.

Qamiri mamaxa wali muspasa muspasawa uka illama k’ispiña

mirintxa manq’t’atayna. Uka q’apha tawaqxa janiwa kunjamatsa

alispayaña uka mamaxa yatkxataynati. Ukata wali munataki uka jani

munata tawaqxa yuxch’ataki uywasxatayna. Jichhaxa uka t’aqhi

tawaquxa wali qamiriwa utjasiskatayna, uñjkapxasma, jupaxa Altu

Markana Germán Busch ukjana wali jach’a utani, ukatxa Uma Markaru

saraskapuniwa, siwa.

XXIII. Kullakanakana tukjata jaqi

P ä kullaka mä jilawa Los Andes sunana awkipampi taykapampi

qamasipxatayna. Jupanakaxa Chuqi Yapu markana yurirïpxataynawa.

Taqpachanisa aymara aru yatkasasa janiwa uka aru arsuña

munapxirïkiti, siwa. Taykapaxa Lanza qhathuna pullirani kawki chula

warmïtaynawa. Uka pä phuchhapaxa chutanakata isthapita

tawaqunakänwa, siwa. Jupanakaxa janipuniwa mä arsa aymara arsuña

munapxirïkänti, siwa. Maynixa Ilina mayniraki Anjicha


ukhamätaynawa. Sullka sullka yuqalla ukaxa Irnistu satätaynawa. Pä

jilïri tawaqunakaxa janirawa chachanïpxkataynati.

Ukjaxa sullkaxa warmi jikxatasxataynawa. Mä wali kust’ata wali

jiwitaki chula warmitaki jikxatasitayna. Jupaxa Ulinka Yapu

satätaynawa.

Uka pä chutaxa, ukhama pullirani warmi uñjasaxa janipuniwa

uñkatañsa munkapxataynati. Waynaxa uka tawaqupxa utaparu

irpasxataynawa, ukanxa mamapasa kullakanakapasa janipuniwa Irnistu

waynana tawaqupxa katuqaña munkapxataynati. Utatsa waysusa

tuqkämiwa alisnukupxatayna.

Tawaquxa sarawayxatyanawa. Jupaxa janiwa mä t’aqhi

warmïkataynati, tatapasa qamirïtaynawa. Utapasa waynana utapata uka

jak’ankakitaynawa.

Waynaxa jallu qarpjamapiniwa jachatayna.

Tawaquxa uka mä juk’a pachatxa, walt’ata wali kusapuni, chutata

isthapt’asxatayna. Uka qhiphatxa yaqhampiwa kasart’asxatayna.

Ukjaxa waynaxa luqhiptirjama, wawjamawa jachasa qaritayna.

Waynaxa uküruta machaña qalltawayxatayna, janipuniwa utarusa ikiri

purkxataynati, kantinanakana machata jacht’askirïtayna. Q’ala jani

kunatakisa sirwkiri, estudio saratapsa irnaqawipsa armawayxatayna. Pä

tunka mayani marata umaña qalltawayasaxa pusi tunka phisqhani

marankamaxa Irnistu waynaxa machkamiru jachkamiru q’ala

awkiptxataynawa.

Ilina kullakapaxa chachanïxataynawa, ukasa warmini jaqikirakiwa,

siwa. Mayni kullakapasa kasart’asisa wali kusa qamt’asxapxatayna.

Maynisa wawani maynisa wawani ukhamawa jilaparu tukjt’asa

qamart’apxatayna.


Pachaxa muykamiru jani qarirïkataynatixa, pachaxa jupanakaru

maranakxa tawqaki tawqt’atayna. Pachaxa jaqiru qullirïtaynawa,

pachaxa jaqiru yatichsurïtaynawa. Pachaxa jaqiru jaqïñani apsurïtayna.

Pachaxa p’uqunaka jilarayasaxa jaqiru wali chuymani, suma chuymani,

quri chuymani yatichsurïtayna.

Mamapasa tatapasa jiwawayxataynawa. Irnistu tutira waynaxa

q’ala tukusxatayna, janiwa jaqjamäkxataynasa, malikunakampi

mitisitawa macht’asa jacht’asisa sarnaqxatayna. Kullakanakapaxa

luratanakapata chuympini liq’isipxatayna. Inawa qawqhasa waynaruxa

achikasipxkatayna, chuymachasipxkatayna, yaqha warmsa

uñachayaskapxatayna, jupaxa janipuniwa kunsa yatiña munkataynati.

Uka sapa jilapana jachatapaxa uka mä pacha jani chuymani

kullakanakana chuymaparuxa ch’allxtxataynawa. Uka tutira waynampi

chikawa kullakanakaxa arumaya uru jacht’apxatayna. Inamayawa

ch’askanakapsa mithasisipxkatayna, inamayawa chuymanakapsa

liq’isispxkatayna. Lurataxa luratätaynawa. Pantjataxa pantjata

ukhamawa tukuwayxirïtayna.

–Ukjanakaxa Ulinka warmisa ijmäxataynawa. Ukata uka

kullakanakapaxa uka warmi sullkapana warmipataki achikiri saraña

amtapxatayna.

Jichhaxa, machchisa umchisa, uka warmiru irpaqaniñäni–, sasawa

amtapxatayna.

Ukata uka Ulinka ijma warmi irpaqiri sarapxatayna, jupatakixa

walpuni killipxatayna, jupanakxa jupanakjamawa, utatsa waysusa

tuqkämiwa alissunipxatayna, ukhampacha kutintasa achikasa

achikasawa iyawa sayapxatayna.

Kunasa kunächi pä wawanpachampisa irpthapipxataynawa. Mä

utallaparu mä kusinampi yapt’apxatayna. Ukaruwa uka nayra pacha

munasirinakaxa qamantapxatayna, waynasa kusisitjamätaynawa.


Aka warmiwa ajayujana munatapaxa

Aka warmiwa nayana tukusiñaxäxa

Jichhaxa tukuya tukuyañatakixa:

Kunjampachasa jupampipunïthwa,

Ukatsa mä chuyma usuxa utjaskakiwa,

Uka jani jichhaxa atipjaña yatkthti,…

Ukata qhiphüruxa machantata uñstxarakikiwa. Jacht’asisa,

malikunakasa ant’ata utaru purxarakiktaynawa. Warmixa ukhampachsa

katuqataynawa.

Mä marjama sarnaqapxatayna. Warmixa sarawayxataynawa.

Irnistu jaqixa jani umxänxa khathati khathatiwa sarxatxatayna.

Machaski ukjakiwa walïskirïtayna. Uka jaqixa machaña

usunïxataynawa. Ukata qhipha maraxa jiwawayxataynawa.

XXIV. Mamitana sarnaqatapa

T ara Quta markaxa mä suma jaqi uywasitayna. Jupaxa Iwaristu

Aqarapi satätaynawa. Wali janchini jaqi, janiwa jisk’a jaqïkisa,

janirakiwa ancha jach’atansa jaqïkataynasa. Janq’ulla, jach’a nasa

junstata, niya jinchuta jinchukama jach’a lakani, lart’aski ukjaxa laka

ch’akhanakasa tunqjama ina khuskhaki jach’anaka siqiki, ukhama

uñtani jaqïtaynawa.

Irnaqt’añanxa jupaxa wali q’aphapiniwa taqi chuyma kunsa

lurt’irïtayna. Jaqirusa wali sumata parlxayt’asa kunsa aljt’irïtayna.

Lakasa jinchuta jinchukama lart’asisa. Janipuniwa thithirixa

uñjañäkataynati. Ukatxa warminïxataynawa. Juparuxa janiwa kuna

ch’ama tukuñansa irnaqayaña munasaxa mä tinta llawirasa ukaruwa

qunt’ayirïtayna. Warmipaxa uka tintana aljaskirïtayna.


Jupaxa waynatpacha, t’ant’a lurañana ukhamaraki sumiru lurañana,

wali irnaqasawa Munaypataru pä uta alasitayna. Uka qhiphatxa Altu

Markaruwa mä utampi alasitayna.

Taqichaqa irnaqañatakixa sarirïtayna. Qhathunakaru sumirunaka

aljañataki apirïtayna. Nayraxa qhathunakaxa sima simanïriwa, siwa.

Uma Llamayanxa mä qhathuxa San Andrés satawa utjäna, jichhaxa

janjamakiwa ukasa utjkxiti. Yunkasansa qhirwanakansa ukhama

qhathunakaxa utjarakitaynawa.

Qhathunaka aljiri sarkämixa, sariri masinakapampiwa uñt’asxatayna.

Jupampixa pä alakipa warmiwa qhathunaka sarantapxirïtayna. Mänxa

Yunkasa sarapxatayna, Quri Pata markaruwa purintapxatayna, ukaru

purisaxa mä qurpachaña uta jikipxatayna:

–Jichha mä utarukiwa kimsanpacha qurpachat’äsiñäni– sasawa

warminakaxa laqa qurpachaña uta jikinipxatayna. Ikiña utani

ukhamaxa, wali kusisitawa kuna aljaña yänaksa qhathuna aljt’iri

sarapxatayna. Tata Iwaristuxa wali Jaqiru yäqiri, jupa pachasa yäqasiri

ukhama jaqïtaynawa, janiwa kuna ñanqha chuymani jaqïkataynasa.

Uka uruxa aljt’aniwayasa, arumaruxa manq’iri sarawayasaxa ikiriwa

sarawayxapxatayna. Iwaristuxa: “Nayaxa janiwa uka siñuranakampixa

lisuskiristhti, nayaxa aliqakiwa parlxayt’askä”, sasawa, wali chuyma

manqhaparu p’iqiparu amuyu uskt’asitayna. Warminakaxa kimsanitaki

mä sapa ikiñaki wakt’ayapxatayna. Ukata chacharuxa, taypiruwa,

ikintayapxatayna. Iwaristuxa ina chiqaki jani unxtasakiwa, jani jach’atsa

samsusakiwa, ikt’awayxatayna. Qhipha arumanthixa jani kunakiwa

sartt’apxatayna. Uka qarita alakipiri jaqinakaruxa janiwa ch’uspisa

k’utisa acht’kataynati.

Mayanxa: aljt’aniwayasa, arumaruxa manq’t’iri sart’awayasaxa,

ikiriwa sarawayxapxatayna. Uka pä warminakaxa kimsanitaki mä sapa


ikiñakirakiki wakt’äpxatayna. Iwaristu Aqarapiruxa, taypiruwa,

ikintt’ayapxatayna. Chachaxa ina chiqakiwa jani unxtasa, jani jach’atsa

samsusaki, ikt’awayxatayna. Qhipha arumanthixa jani kamachasitakiwa

sartt’apxatayna. Ukhamarakiki uka qarita alakipiri jaqinakaruxa janiwa

ch’uspisa k’utisa acht’karakkitaynati.

Ukata uka pä warminakaxa parlasxatayna. Iwaristu Aqarapita,

warmiru kusa yäqirïtapata, wali alawasxapxatayna.

–Tata Iwaristumpi sarañaxa wali kusapuniwa, mamitampjama wali

junt’u ikt’asiñapuniwa– sasawa warminakaxa parlatatasxatayna …

Ukatxa chacha wawqinakapawa ukxa yatxatayna, jupanakaxa

laruñataki kust’ata larxasiri jaqinakachixaya ukata juparu

arutt’xapxatayna.

–Maytru Mamita!

–Maystru Mamitasti?

–Janiwa uñjkthti, warminaka ikiyiriwa saraskpacha!– Ukjakiwa

jupaxa amuyasxatayna.

Ukata mayanxa: aljt’iri uka warminakampi sararakkitaynawa,

arumaruxa manq’t’iri sart’awayasaxa, ikiriwa laqa saraxapxatayna. Uka

pä warminakaxa kimsanitaki mä sapa ikiñarakiki wakt’äpxatayna.

Iwaristu Aqarapiruxa, taypiruwa, nayrjama ikintt’äpxatayna.

Jichhakuchaxa ch’uspisa k’utisa aliqapuniwa qhachhillayxatayna.

Chachaxa janiwa chiqaki ikiña yatkxataynati. Wali unuqxatayna,

maystarakitayna, maystarakitayna, warminaka janiwa ikiykxataynati,

qhipha arumirjaxa q’ala qariratakiwa sartxapxatayana. Tata

Iwaristuruxa Mamitatsa Papituptayasa wali kusisxapxatayna. Uka

qhiphatxa walja qhathunaka sariri warminakaxa Maystru Mamitampi

qhathunaka saraña wali munxapxirïtayna.

Maystru Mamitana warmipaxa wali kust’ata, wali jiwaki janq’ulla

chulätaynawa, juparuxa janiwa kawksa sarayaña munirïkataynati.

Utana mä tintanti, ukaru jurnuni, t’ant’a suxta mink’anakampi


lurayaskirïtayna. Ukanxa waljaniwa: t’ant’a chapurinaka, t’ant’a

aljsuniri chuphirunaka ukhama irnaqirïtayna. Uka warmixa wali

kusisitawa ukana chachasa amtäma irnaqt’askirïtayna. Jupatakixa,

chuymaru mantasa p’iqi muyuyiri Supaya qallusa inakïtaynawa. Ukata

phuchhapaxa wali jiwitaki, jani khitimpisa tupuskiri wali jiwaki

tawaqütaynawa: Alisya sata.

Warminakaxa, yatiñlayku walpuni Iwaristumpi qhathunaka

simanaru saraña munxapxirïtayna. Maystru Mamitana warmipaxa,

kunärsasa, qhathunaka sariri warminakaxa chachaparu, qhathunaka

sarañataki, thaqhiri jutapxki ukjaxa laqakiwa chachaparu

jawssunirïtayna:

–¿Kawkisa, Iwaristu, wakiyt’asti?! Warminakamawa

suyaraskapxtam!!– sasa, Iwaristuxa laqapiniwa sumiru q’ipinakasa

apt’ata sarawayxirïtayna.

Ukjata tata Aqarapixa warminakampi sarnaqaña yat’xatayna.

Mä uruxa mä tawaqu jikxatasisawa awtuta, laqa sarañataki,

irpxatasiwäsawa saraskatayna. Ukata chuphiruxa amuyt’xatayna:

–¡Phur! !phur! muturawa jani nakhtaña munkiti, saraqasa awtu

nukht’anita– sataynawa. Jupaxa laqapuniwa jalaqasa nukht’anitayna,

ukata awtuxa laqawa jalawayxatayna, tawaqu chuphiruru apt’aniwäsa

ukhamakiwa sarawayxatayna.

Qhiphata Iwaristu Aqarapixa kawki lisüxataynawa. Ukata yaqha

warmi, warmipa patxatsa jikxatasxatayna, Abaroa tatana chakaparuwa

warmxa wali kusa ukhamaraki q’aya uywasitayna.

Ukatxa taqpacha uñt’ata jaqinakpapiniwa Maystru Mamita

sisxapxatayna, chachanakansa warminakansa ukhama Mamita sutini

uñt’atäxataynawa. Uka Iwaristuna wawqi jaqinakpaxa phuchhaparuwa

uñjxapxatayna: Jupaxa janiwa aliqa tawaqukïkataynati. Alisyaxa jani


khitinsa atipkaya wali jiwitakipini. Janiraki jach’a tansa janiraki jisk’a

taña, lunqhu, wali janq’ulla, phaxsi ajanituni, pä jach’a nayrani,

ñik’utapaxa ch’umphi, pä thuru k’anani, ñuñusa chaka, ch’inasa patilla,

ukhama kawki munkaya tawaqütaynawa. Ukata jaqinakaxa

jisxapxatayna:

–¡Akapi Mamitax!!

–¡Ay! Chiqa, akapi Mamitax!!!

XXV. Jaqiru aljantata warmi

J awira Qhathu.

Tatapaxa jaqichasisa kimsa wawanïtaynawa. Jilïrixa mä imilla,

sullkaxa yuqalla qhipha ukaraki imilla. Tatapaxa, jani wawa muniri, mä

qhuru jaqïtaynawa. Mamapxa nuwantasa chachapawa jiwayxatayna.

Mamapxa pantiymaru imantiriwa apxapxatayna. Wawanakaxa ukxa

suma uñch’ukipxatayna. Ukata qhipha uruxa pantiyma sarapxatayna.

Ukana mamapa allintata amparampi jurqhkami laq’a allsupxatayna,

mamapana p’iqipa katupxatayna, ñik’utata jiyapxatayna, ukhama

jiykiriruwa tatapaxa katuratayna. Tatapaxa walpuni lasumpi

wawanakxa jawq’aratayna.

Ukata wawanaka mayniru mayniru, tiyanakaparu wiñayataki

uywjarxatayna. Jilïri, suxta marani ukxa mä tiyaparuwa

uywjawayxatayna. Ukanxa wali nuwapxirïtayna, jawq’apxirïtayna,

umampisa warapxirïtayna, uka tiyana wawanakapaxa wali

uñisipxrïtayna.

Mä phuchhani chulawa Chuqi Yapu markata uka tiyapana utaparu

puritayna, uka chularuwa Jakuwa imillxa tiyapaxa aljantawayxatayna.

Uka chulaxa Chuqi Yapu markaruwa, kalli Yunkasa ukjaruwa,


puriyxatayna. Ukanxa ukhamaraki chulasa phuchhapasa

uñisxapxatayna. Jakuwa imillawa taqi kunsa uka utana lurirïtayna,

jupankataynawa: manq’a phayañata, uta pichthapiñasa, ikiñanaka

t’axsiñasa, taqi kuna jariñasa,… ukata janiwa kunsa pajapxirïkataynati,

ukana isitsa thanthstata, q’ara kayuki ukhama t’aqhisiyapxatayna.

Ukata uka chulaxa mä Yunkasa jutiri warmiruwa kimsa pataka qullqiru

aljantawayxatayna.

Yunkasanxa, Jakuwa imillaxa, taqi kuna uka jani uñt’ata warmiru

yanapatayna, ukata mä uruxa yuka sillp’suña churatayna, jupaxa janiwa

ukxa sillp’suña yatkxataynati. Uka warmixa kulirata imillaru

yukampkamawa amparata jawq’xatayna. Uka warmixa sapa aruma

yaqha chachampi yaqha chachampikiwa ikt’askirïtayna. Jani

uñjäsiñatakixa jayachaqaru mä quqaruwa riyatampi chinkatxirïtayna.

Ukana anu wawjama uywatakiwa jachaskirïtayna. Mä uruxa,

waynanakapampi phista sarañlaykuxa, utapata jaya ch’umi

manqharuwa imillxa chinkatawayxatayna. Uka manqhaxa niya jach’a

tupuru jak’äxataynawa, uka imillaxa chinkata ukhama q’asaskatayna.

Ukana awtu pasajirunakawa imilla wali q’asiri ist’xapxatayna.

Ukhamata imilla jararxapxatayna.

–¿Imillita kawkinkisa tatamasa mamasa?

–¿Tataja mamajasa jiwaratawa? Tiyajawa mä chularu aljanitu, jupawa

yunkasaru aljanitu, …

Ukatxa Chuqi Yapu markaru imillxa irpanxapxatayna. Uka awtunixa

pulisiyaru imillxa jaytawayxatayna. Uka pulisiyanakaxa uka kalli

Yunkasa chularuwa, wasitata irpxarayxatayna. Utanxa:

–¡K’itha imilla! ¡jichhawa uñt’itäta! Kunki pulisiyampi tuqiyitäta

¿Kawkhatsa uka Yunkasa warmiruxa qullqi kutt’ayäxa? –, sasawa imilla

jawq’anuqatayna. Imillaxa walpuni wararitayna. Uka chulaxa

phuchhaparu arnaqatayna:


–¡Lulu: wayk’a chira inksunma!, aka imilla wayk’a chirampi

jiq’ichsuñäni!–, sasawa, wayk’a chira wrasiruru apxatasa, imillxa

panituqita wayk’a chira jiq’itatkiriru alt’ayata wayxatapxatayna.

Imillaruxa janiwa uka jiq’ixa kamachkataynasa, jupanakakiwa uka

jiq’impixa axskatxapxatayna, taykampi phuchampixa qurumi

qurumiwa sart’apxatayna, ukkañkamawa imilla p’iqisa q’arpacha

iskapxatayna… Ukata k’illima aljiri mamaxa jawsatayna:

–¡Akaru mantanma, akaru mantanma! –, sasa, ukata uka wali sustjata

imillaxa ukaru ratuki jalantxatayna. Ukana uka k’illima aljiri wisinupa

mamaxa imillaru imantxatayna. Uka chulaxa laqapuniwa ch’uxusa

ch’uxusa jalsunitayna, uñatatasitayna, amuytatasitayna, ukata mama

k’illima aljiri chiqa jalatayna. Jupampiwa tuqisitayna:

–Kawkisa, jumawa imilla imantaraqistaxa!

–¡Kuna imilla! ¡Aka warmixa luqhïxicha! ¿Kuna imillsa katuyasista?–,

uka chulaxa ukhamakiwa sarawayxatayna. Ukjaxa imillaxa ukana

khathatiskatayna. Ukanxa mä simanawa ukankatayna. Qhipha uruxa

mä manq’a phayiri chularurakiwa imillxa uka k’illimiraxa

irpxarayxatayna.

Ukanxa imillaxa chika arumkamawa ch’uqi muntaskirïtayna.

Janipuniwa kawkirusa mistuykataynati. Pä urakiwa ikt’irïtayna, kimsa

willjta urasaxa manq’a phayañataki sartxirïtaynawa. Ukhama sapürusa

mä mara jani pajuni, isitsa q’ala jalstata, jani wiskhuni ukhama

irnaqaskatayna. Mä uruxa:

–Akanaka ukanaka alt’anma–, sasawa, imilla khithatayna. Ukata

imillaxa sarawayxatayna. Markaja sarxä, sasawa, q’ara kayuki, San Jorge

ukja saraskatayna. Ukhamaruwa mä awtuxa jalanitayna, ukata mä

wiraxuchaxa, awtu sayt’ayasisa, art’atayna:

–¡Imilla kawkirusa saraskta!–, sataynawa. Jupaxa janiwa ist’aña

munkataynati. T’ijtaña yant’xatayna, ukata wasitata art’atayna:


–¡Imilla! Jutma, janiwa kamachkämasa, aka tunka waranqa

waxt’awayäma, sapatu alasïta–, sataynawa. Ukata imillaxa qullqi

apaqasitayna. Awtuxa laqawa sarawayxatayna.

Jupaxa uka nakhantkiri lupina, q’ara kayuki, jani qarini, amtäma

saraskakitaynawa. Ukata jaypachata uka awtuxa kut’anxatayna. Ukanxa

paninïxataynawa, mä siñurampi ukhamawa imillaru jikxattxatayna.

–¡Jisk’a imilla jutma!, nänakawa irpapxäma, nänakaxa juma sarktaxa

uksarurakiwa saraskapxtha–, sataynawa. Jupaxa sayt’xataynawa, uka

siñuraxa, awturu makatañpataki, wali imillaru achikt’atayna, ukata

imillaxa awturu makatasa jachawayxatayna.

–¿Kawkinkirïtasa, tatamasti, mamasti?–

–Mamajaxa jiwatäxiwa, tatajaxa mä tiyajaruwa uywxitu, jupaxa

aljxitu mä chularu, ukaxa mä yunkasa warmiru aljxitu, ukata jichaxa mä

manq’a phayiri ukaru purtha ukata marawa ukankthxa, jani mistuta,

jani pajuni, jani isini,… ukata iskapasa utajaru sarasktha,…

–Kunaruraki utama sarätasti, ukhamaya aljxapxstamxa, imilla wawa

nayampi saraskañäni,– sasawa, uka siñuraxa achikt’atayna. Uka

siñurampiwa Jakuwa imillaxa sarxatayna.

Utaparu puriyasaxa, sirwintapampiwa jarst’ayatayna. Ukata

sirwintana isinakapa mayt’asisawa isi qhathuru irpxart’awayatayna.

Ukana siñuraxa jiskht’atayna.

–¿Kunsa muntaxa, pullirata isthapt’asiñti, jani ukaxa wistiruta

isthapt’asiñcha muntaxa?–, sataynawa, jupaxa:

–Wistiruta isthapt’asiña muntha–, sataynawa. Ukata uka siñuraxa

walja wistirunaka alantarapitayna, sapatunaka alarapitayana, taqi kuna

althapirapitayna. Jupaxa wistiruta isthapt’ata ukhama sarnaqxatayna.

Ukana niya pä marawa pasxatayna, jupaxa wali munatäxataynawa, taqi


kunsa luraña yatintxatayna, sirwintapaxa jaqichasxañataki, niyawa

sarxañampïxatayna. Jupaxa tawaqu qallüxataynawa.

Mä uruwa siñuraxa jiskht’xatayna:

–Jakuwa, ¿walikïsktati?

–Jisa, walikïskthwa.

–¿Uka isinixa walikïsktati, jani ukaxa pulliranakcha alarapxäma?

–Pullirata isthapt’asiña munthxa–, sataynawa.

Isinaka aliriwa, sarapxatayna. Pulliririya ukaruwa irpxaruwätayna.

Ukana walja pulliranaka alarapitayna, mantanaka alarapitayna,

sumirunaka, manqhanchanaka, sapatunaka alararapitayna, quri

phich’inaka, quri aritinaka, anillunaka alararapitayna. Jupaxa walpuni

kusisitayna, kawki ….

Uka siñuraxa, mä phuchhani ukhamakïtaynawa, ukasa wali jaya

markankataynawa, janiwa uka utana qamkataynati.

Siñuraxa, phuchhapa purxïpana Ispaña marka sarxatayna:

–Uka Jakuwa tawaqitaru janiwa t’aqhisiyätati–, sasawa phuchhaparu

parlt’awayatayna.

Jupaxa manq’a phayt’asaxa, muxsa achunaka manq’t’asiskirïtayna.

Wintanata kalli uñch’ukt’askirïtayna, ukata awtuta uka wayk’ampi

jiq’suyiri chulaxa wiyajaskirïtayna, uksa sapa kutiwa uñjaskirïtayna.

Mayanxa sutipata art’xatayna, uka qhiphata uka chulaxa jutxatayna,

ukhamata wasitata parlxapxatayna, utaparuwa saratayna, ukana

sumata sumata isinakapa uka chulana phuchhapaxa apaqxatayna, akaru

jaytasiskma sasa, mä tuminkuxa pasiyt’irjama sariritayna, ukata mayana

janikiwa jist’araña munkxataynati, ukata isinaka churawayxita

sataynawa, janiwa isinaka churaña munkxataynati. Uka isinakmpiwa

uka warmixa thuqht’iri sarirïtayna.


Jakuwa tawaquxa kulirasisina tuqjawayxataynawa. Ukata

siñuritaruwa awisasxatayna. Ukata siñuritaxa pulisya irpxarusiwäsa

uka chulana phuchhapata q’ala isinakapa apsusinitayna. Ukata jani

mayampisa parlañatakiwa amtaniwäpxatayna.

Jakuwa tawaquxa tuminkunakaxa pasiyt’iriwa sarirïtayna. Mänxa

mä parkina qunt’asiskatayna. Ukana kayusa ayakipt’ata ukhama

khuyt’asiskatayna,ukaruwa mä waynaxa, “nayaruya khuych’ukchitu”

sasa, mä jisk’a qalampi jaqt’anitayna, jupaxa uka jisk’a qala

kutt’ayatayna. Ukhamata aruntt’asipxatayna, mä tuminku jikisiña

amtawäpxatayna. Uka tuminkuxa wasitata jikisipxatayna, sutinakapa

awisasipxatayna, mä tuminku jisikiñataki amtt’aniwäpxatayna. Ukata

mayampi jikisipxatayna, ukana walpacha jist’asxapxatayna.

–¿Jumaxa kawkinkirïtasa?

–Nayaxa Jawira Qhatunkirïthwa.

–¿Jumasti?

–Nayaxa Jawira Qhathunkarakirïthwa.

–¿Tatama mamaxa jakaskiti?

–Janiwa, jiwaratawa.

–¿Tatamaxa kuna sutinïnsa?

–¿Tatajaxa Mariyanu satänwa?

–¿Jumansti?

–Nayanxa ukhama satarakikiwa.

–¿Mamamaxa kuna sutinisa?

–Mamajaxa Manukita sutinïnwa.

–¿Manukita sutini? ¿Kunjamatsa akanktaxa?

–Nayaruxa uywjanipxituwa.

–Wayyyy! Jumaxa sullkajasktawaaaa!–, sasawa qhumantasisa

jachawayxapxatayna.

Ukhamata kullakani jilaniki jikisxapxatapa amuyasisa jacht’asisa

jilani kullakaniki sarawayxapxatayna.



Félix Layme Pairumani http://www.aymara.ucb.edu.bo/html/curriculumweb/curriculumL.html

[email protected]

[email protected]

www.jayma.es.tl

http://www.aymara.ucb.edu.bo/html/curriculumweb/curriculumL.html

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

http://www.jayma.es.tl/


“J ani wanirinaka” pankaxa, jiwasa jaqina sarnaqatanakpa, munasitanakpa,

amuyatanakpa, k’umitanakpa, pantjasitanakpa, aynjasitanakpa

qillqatawa.

Qillqiri Félix Layme Pairumani

C e n t r o C u l t u r a l

Documents

Jani wanirinaka félix layme pairumani final vol. i