Japonya’nın Doç. Dr. A. Merthan DÜNDAR Orta Asya Politikaları · 2014-12-10 · japonya'nın orta asya politikaları rapor Yazar Doç. Dr. A. Merthan Dündar Editör Dr. Murat

Doç. Dr. A. Merthan DÜNDARA. Merthan Dündar, 1968 yılında Ağrı’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini İstanbul, Diyarbakır ve Ankara’da tamamladı. 1991 yılında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Japon Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı’ndan mezun oldu. 1992-1999 yılları arasında Japonya’da ve Türkiye’de özel sektörde çalıştı. Yüksek lisans ve doktora çalışmalarını Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümünde tamamladı. Japonya’da konuk araştırmacı olarak arşiv çalışmaları yapmış olan Dündar’ın, “Pan İslâmizm’den Büyük Asyacılığa: Osmanlı İmparatorluğu, Japonya ve Orta Asya” adıyla yayımlanan doktora tezi, Osman Turan Tarih Teşvik ödülü kazandı. Japonca ve İngilizce bilen Dündar, 2008 yılında Doçent unvanı aldı. Halen Ankara Üniversitesi D. T. C. F Japon Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak çalışmakta olup Japonya’nın Orta Asya siyaseti, Japonya ve İslâm Dünyası ilişkileri üzerine araştırmalar yapmaktadır.

Japonya’nın Orta Asya Politikaları

9 789944 237093

ISBN 978-9944-237-09-3

CMYK

Doç. Dr. A. Merthan Dündar

JAPONYA'NIN ORTA ASYA POLİTİKALARI-Rapor-

Türk Cumhuriyetleri'nin bağımsızlıklarının 20. yılında

Ankara, 2011


japonya'nın orta asya politikaları

rapor

YazarDoç. Dr. A. Merthan Dündar

EditörDr. Murat Yılmaz

Teknik KoordinasyonMustafa Yeşilyurt

Tasarım-Baskı

SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık Ltd. Şti.Tel: 0312 472 37 73-74www.sfn.com.tr

Baskı Tarihi: Ekim 2011

© Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı

Adres:Taşkent Cad. 10. Sokak No: 30 06490 Bahçelievler/ANKARATel: 0312 215 22 06 • Faks: 0312 215 22 09www.yesevi.edu. tr [email protected]

İnceleme Araştırma

Dizisi

YAYIN NO: 09

Dündar, A. Merthan Japonya'nın Orta Asya Politikaları / A. Merthan Dündar; editör: Murat Yılmaz - Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2011

72 s: 19x27 cm. (Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi. İnceleme-Araştırma dizisi; yayın no: 09)

ISBN: 978-9944-237-09-3

1. Japonya – Uluslararası ilişkiler - I. Yılmaz, Murat

327.52

0312 472 37 73

0312 472 37 73

0312 472 37 73

0312 472 37 73

3

japonya'nın orta asya politikaları rapor

İçindekilerKısaltmalar ...........................................................................................................................................................................................................................6

Özet ....................................................................................................................................................................................................................................................7

Giriş ....................................................................................................................................................................................................................................................11

Japonya’nınDışDünya’danKopması .........................................................................................................................................14

Japonya’nınKapılarınıDışDünya’yaAçması ..................................................................................................................15

OrtaAsyaİleİlkTemaslar ...........................................................................................................................................................................16

Bölüm 1 ......................................................................................................................................................................................................................................19

1991SonrasıJaponyaveOrtaAsya ................................................................................................................................................20

I.Aşama1992-1996Dönemi ...............................................................................................................................................................21

II.Aşama1996-2001 ........................................................................................................................................................................................21

III.Aşama2001-2004Dönemi .........................................................................................................................................................24

IV.Aşama2004-2011Dönemi ...........................................................................................................................................................26

Bölüm 2 ......................................................................................................................................................................................................................................33

İkiliİlişkiler ...............................................................................................................................................................................................................................34

A)JaponyaveÖzbekistan ...........................................................................................................................................................................34

B)JaponyaveKazakistan .........................................................................................................................................................................43

C)JaponyaveTürkmenistan ..................................................................................................................................................................55

D)JaponyaveKırgızistan ............................................................................................................................................................................61

Sonuç ...............................................................................................................................................................................................................................................65

Kaynaklar ................................................................................................................................................................................................................................71

TABLOLAR

TABLO1:ÜlkelerinYıllıkKömürİthalatı(Milyonton) .......................................................................................13

TABLO2:Japonya’nın2006yılınakadarAfganistan’asağladığıyardımlar. ......................24

TABLO3:Özbekistan’ınDünyaUranyumÜretimindekiYeri....................................................................... 35

TABLO4:Japonya’nınODAAracılığıileÖzbekistan’aYaptığıYardımlar (milyondolarolaraknet) ................................................................................................................................................38

TABLO5:DiğerÜlkelerinÖzbekistan’aYaptığıBağışlardakiJaponyaKatkısı ................38

TABLO6:UluslararasıKuruluşlarınDesteklerineJaponya’nınKatkısı ........................................38

TABLO7:Japonya’danÖzbekistan’aYapılanResmîZiyaretler ............................................................40

TABLO8:Özbekistan’danJaponya’yaYapılanResmîZiyaretler ..........................................................40

TABLO9:2002-2005ÖzbekistanJICAOperasyonVerileri .........................................................................43

4

hoca ahmet yesevi uluslararası türk-kazak üniversitesi

TABLO10:Kazakistan’ın2010YılıUranyumÜretimi(metrikton)................................................47

TABLO11:Japonya’nınODAAracılığıileKazakistan’aYaptığıYardımlar (milyondolarolaraknet) ..............................................................................................................................................48

TABLO12:DiğerÜlkelerinKazakistan’aYaptığıBağışlardakiJaponyaKatkısı ............48

TABLO13:UluslararasıKuruluşlarınDesteklerineJaponya’nınKatkısı....................................48

TABLO14:Japonya’danKazakistan’aYapılanResmîZiyaretler ..........................................................49

TABLO15:Kazakistan’danJaponya’yaYapılanResmîZiyaretler.....................................................49

TABLO16:31Aralık2009SonuİtibarıylaKazakistan’aYatırımYapan BaşlıcaAsyaÜlkeleriveABD ..................................................................................................................................52

TABLO17:Kaşagan’dakiDoğalGazBölgesindeFaaliyetGösterenKonsorsiyum (Yenikeyeff,2008:28) ....................................................................................................................................................53

TABLO18:NCOCİçindekiHisseDağılımı(Yenikeyeff,2008:28) ....................................................53

TABLO19:DünyaDoğalGazRezervleri(1Ocak2010itibarıyla) .....................................................56

TABLO20:Türkmenistan’ınToplamDoğalGazÜretimi(binvaril/günlük) ....................56

TABLO21:Türkmenistan’ınToplamPetrolÜretimi(binvaril/günlük) .................................56

TABLO22:Japonya’nınODAAracılığıileTürkmenistan’aYaptığıYardımlar (milyondolarolaraknet) .............................................................................................................................................59

TABLO23:DiğerÜlkelerinTürkmenistan’aYaptığıBağışlardakiJaponyaKatkısı ..60


TABLO25:Japonya’danTürkmenistan’aYapılanResmîZiyaretler ................................................60

TABLO26:Türkmenistan’danJaponyaYapılanResmîZiyaretler ......................................................60

TABLO27:Kırgızistan’ınPetrol,Kömür,DoğalGazÜretimi .....................................................................61

TABLO28:Japonya’danKırgızistan’aYapılanResmîZiyaretler ...........................................................62

TABLO29:Kırgızistan’danJaponyaYapılanResmîZiyaretler .................................................................62

TABLO30:Japonya’nınODAAracılığıileKırgızistan’aYaptığıYardımlar (milyondolarolaraknet) ..............................................................................................................................................63

TABLO31:DiğerÜlkelerinKırgızistan’aYaptığıBağışlardakiJaponyaKatkısı .............63


HARİTALAR

HARİTA1:JaponyaveKore’dekiNükleerSantrallerve 11Mart2011JaponyaDepremindenEtkilenenFukushima ................................12

HARİTA2:SovyetlerBirliği’nin1991YılıÖncesiİdarîBölgeleri .............................................................20

HARİTA3:Japonya’nınOrtaAsyaveKafkasya’yaYaptığıYardımlar ...........................................23

5


HARİTA4:JICA’nınOrtaAsyaveKafkasya’daFaaliyetGösterdiğiÜlkeler ..........................26

HARİTA5:Özbekistan ...........................................................................................................................................................................................34

HARİTA6:ÖzbekistanUranyumSahaları ..............................................................................................................................36

HARİTA7:Özbekistan’ınDoğalGazYataklarıveÜretimBölgeleri ...................................................36

HARİTA8:KazakistanHaritası .................................................................................................................................................................43

HARİTA9:TürkmenistanHaritası .......................................................................................................................................................55

HARİTA10:TürkmenistanDoğalGazBoruHatları ..................................................................................................57

HARİTA11:ŞimdikiveİnşasıDüşünülenOrtaAsyaBoruHatları .....................................................58

GRAFİKLER

GRAFİK1:Japonya’nınSıvıDoğalGazİthalatı(2010) .......................................................................................13

GRAFİK2:Japonya’nınHamPetrolİthalatı(2009) ..................................................................................................13

GRAFİK3:Japonya’nınEnerjiÜretimKaynakları .........................................................................................................13

GRAFİK4:YıllaraGöreÖzbekistan’ınUranyumÜretimi .................................................................................35

GRAFİK5:Özbekistan’ınDoğalGazÜretimİstatistiği .........................................................................................37

GRAFİK6:Özbekistan’ınDoğalGazvePetrolÜretimi .........................................................................................37

GRAFİK7:Kazakistan’ınPetrolÜretimi......................................................................................................................................44

GRAFİK8:Kazakistan’ınDoğalGazÜretimi(milyarmetreküp) ...........................................................44

GRAFİK9:Kazakistan’ınYıllıkKömürÜretimi(milyonton) .......................................................................44

GRAFİK10:Kazakistan’ınPetrolRezervi(Dünyarezerviiçinde) .........................................................45

GRAFİK11:Kazakistan’ınGazRezervi(Dünyarezerviiçinde) ................................................................45

GRAFİK12:Kazakistan’ınKömürÜretimi(DünyaÜretimiİçinde) ...................................................46

GRAFİK13:Kazakistan’aYatırımYapanÜlkeler .........................................................................................................46

GRAFİK14:Kazakistan’ınYıllaraGöreEndüstriyelÜrünlerÜretimi ..............................................47

GRAFİK15:Kazakistan’daPetrolÇıkaranBelliBaşlıFirmalar .................................................................54

6


KISALTMALAR

AB AvrupaBirliği

ABD AmerikaBirleşikDevletleri

ADB AsianDevelopmentBank

CAPJ CentralAsiaplusJapanDialog

CAREC CentralAsiaRegionalEconomicCooperation

EBRD TheEuropeanBankforReconstructionandDevelopment

EURATOM EuropeanAtomicEnergyCommunity

GOSCOMGEOLOGY TheStateCommitteeoftheRepublicUzbekistanonGeol ogyandMineralResources

GPD GrossDomesticProduct

JBIC JapanBankforInternationalCoorporation

JICA JapanInternationalCooperationAgency

JOGMEC JapanOil,GasandMetalsNationalCorporation

KEPCO KansaiElectricPower

KNOC KoreaNationalOilCorporation

NATO TheNorthAtlanticTreatyOrganization

NCOC NorthCaspianOperatingCompany

NGO NonGovermentalOrganisation

SAARC TheSouthAsianAssociationforRegionalCooperation

SCO ShanghaiCoopertaionOrganisation

TEPCO TokyoElectricPoweCoorp.

SOM SeniorOfficialsMeeting

ODA OfficialDevelopmentAssistant

UNG Uzbekneftgaz

özetJAPONYA'NIN ORTA ASYA POLİTİKALARI

8

ÖZET

Dünya’nınenzenginülkerindenolanJaponya’nın,üretiminiveyüksekrefahınıde-vamettirebilmesininenönemlişartlarındanbiride,enerjiihtiyacınıkarşılabilmesidir.AncakJaponya,günümüzdeenerjiüretmekiçinkullanılmaktaolanyeraltızenginlik-lerindenyoksundur.Tekbirmaddeyeyadamadenebağlıkalmadanenerjihammad-deleriniçeşitlendirmeyeçalışanJaponya’nıngerekenkaynaklarıtedarikindesiyasivecoğrafisorunlarvardır.BirçokgelişmişülkedeolduğugibiJaponyadapetrolvedoğalgazın yanı sırauranyumyada sıvı nükleer yakıt ithal edereküretimi içingerekenenerjiyisağlamaktadır.JaponyabuihtiyacınıgidermekiçinSovyetlerBirliği’nindağıl-masındansonrabağımsızlığınıkazananOrtaAsyaülkeleriyleyakınilişkilergeliştirmeçabasınagirmiştir.AncakRusyaveÇingibibölgeiçirakiplerleABDyadaABgibiböl-gedışıgüçler,Japonya’nınkurmayaçalıştığıdenklemlerdesorunteşkiletmektedir.

Japonya;Özbekistan,KazakistanveTürkmenistanlailgiliolarakenerjiyeyönelikham-maddeodaklıbirpolitikaizlerken,Kırgızistanladahaçoksiyasivesosyalkonulardatemaskurmaktadır.BudurumKırgızistan’ındoğalzenginliklerininolmaması,ülke-deki fakirlikvebununsonucundaortayaçıkabilecektoplumsalhuzursuzluğunböl-gededoğuracağıolumsuzetkileriönlemeyeçalışmaklailgilidir.ŞimdilikaskerîolarakAsya’davarlıkgösteremeyecekolanJaponya’nın,yakıngelecektedebölgedesiyasiağırlığıolmayacaktır.BudurumJaponya’nın,ekonomiveenerjipolitikalarınısürekliolarakdeğiştirmesinizorunlukılmaktadır.Japonya’nıngelecektekihamlelerinianla-yabilmekiçinbuülkeninhâlenOrtaAsyaDevletleriileilgiliyürüttüğüpolitikalarıvebununaltyapısınıbilmekönemlidir.

AnahtarKelimeler;Japonya’nınOrtaAsyaPolitikaları,Japonya-Özbekistanİlişkileri,Japonya-Kazakistanİlişkileri,Japonya-Türkmenistanİlişkileri,Japonya-Kırgızistanİlişkileri.

9


özet

Central Asıan Polıcıes Of Japan

AbstractOneoftheimportantconditionsforJapan,whichisoneoftherichestcountriesoftheworld,tocontinueitshigh-leveleconomicproductionandwelfareistomeetitsenergyneed.However,Japandoesnothavenatural resourceswhichareused toproduceenergytoday.Japan,whichtriestodiversifyitsenergysourcesnottodependentononlyonematerialormineral,hassomepoliticalandgeographicalproblemsinobtainingthosesources.Likemanyadvancedcountries,Japanobtainsitsenergywhichitneedsforitseconomicproductionbyimportinguraniumorliquidnuclearfuelinadditiontooilandnaturalgas.Inordertomeetthisneed,Japanhastriedtoestablishcloserela-tionswiththeCentralAsianstateswhichgainedtheirindependenceaftertheSovietUnionwasdissolved.However, regional rivalssuchasRussiaandChinaaswellasnon-regionalpowerssuchtheUnitedStatesandtheEUcreateproblemsforJapaneseefforts.

WhileJapanpursuesanenergy-orientedpolicyfocusedonrawmaterialstowardUz-bekistan, Kazakhstan and Turkmenistan, it establishes contacts with Kyrgyzstanmostlyinpoliticalandsocialissues.ThisisrelatedtothefactthatKyrgyzstandoesnothavenaturalresourcesandisaimedatpreventingnegativeresultswhichmightbecreatedbythepovertyanditsnaturalresultsocialunrestinthecountry.Japan,whichisnotbeabletoemergepresentlyasamilitarypowerinAsia,itwillnotalsohavepo-liticalweightintheregioninthenearfuture.ThisforcesJapantochangeitseconomicandenergypoliciesconstantly.InordertobeabletounderstandJapan’sfuturemoves,itisimportanttoknowJapan’spoliciesdirectedtowardtheCentralAsianstatesandthebasisofthesepolicies.

Keywords: CentralAsianpoliciesofJapan,Japan-UzbekRelations,Japan-KazakhRelations,Ja-pan-TurkmenRelations,Japan-KyrygzRelations.

10


özet

Интересы Европейского Союза в Центральной Азии

АннотацияОдним из важных условий сохранения высокого уровня производства и благо-состояния Японии, считающейся одной из самых богатых стран мира, является обеспечение энергетических потребностей страны. Однако Япония не имеет под-земных богатств, необходимых на сегодняшний день для производства энергии. Япония, старающаяся разнообразить свои энергетические ресурсы и не зависеть от одного вида сырья или одного полезного ископаемого, испытывает политиче-ские и географические проблемы в вопросе обеспечения необходимых энерге-тических ресурсов. Япония, так же как и многие развитые страны, обеспечивает свои энергетические потребности как за счет нефти и природного газа, так и за счет импорта урана и жидкого ядерного топлива, необходимого для произ-водства энергии. Япония, стараясь решить эту проблему, приложила большие усилия для развития тесных отношений со странами Центральной Азии, полу-чивших независимость после распада Советского Союза. Однако конкуренция как с Россией и Китаем внутри региона, так и с внешними силами, как США и ЕС, создают определенные трудности в реализации интересов Японии в регионе.

Тогда как интересы Японии в отношениях с Узбекистаном, Казахстаном и Тур-кменистаном сосредоточены на энергетических ресурсах, отношения с Кыр-гызстаном развиваются в основном в политической и социальной сферах. Это связано с попыткой предотвращения негативного воздействия на регион воз-можных в силу отсутствия природных богатств Кыргызстана и бедности на-селения страны социальных волнений в стране. Япония, не имеющая военно-го присутствия в Азии, и в ближайшем будущем не будет иметь политический вес в регионе. Это положение требует постоянного изменения экономической и энергетической политики Японии. Для того, чтобы предвидеть возможное бли-жайшее развитие Японии, важно знать основную структуру и политику Японии, проводимую в странах Центральной Азии.

Ключевые слова:интересы Японии в Центральной Азии, узбекско-японские отношения, казах-станско-японские отношения, туркменско-японские отношения, кыргызско-японские отношения.

11

Giriş

Asya’nındoğuucundabulunanJaponya’nınyüzölçümü377.873kilometrekareolup,nüfusu126.926.000’dır.Ülke,dörtbüyükvealtıbinkadarküçükadadanoluşur.Japonya’nın arazisinin%74-76’sı dağlık olup, geri kalan topraklar hem yerleşim,hem sanayi, hem de ziraat için kullanılmaktadır. Bu durum, ülke topraklarındakinüfus yoğunluğunu artıran bir etkendir. Japonya’nın 1868-1945 yılları arasındakisaldırgansiyasetininnedenlerindenbiribunüfussorunuyken,hammaddeeksikliği,pazaryaratmaveekilecektoprağaduyulanihtiyaçdadiğersebeplerdir.GünümüzdeAmerikaBirleşikDevletleriveÇin’densonra5.458trilyondolarlıkGPD’siiledünya-nınüçüncübüyükekonomisinesahipolanJaponya’nınenbüyüksorunlarındanbiri,şüphesizkaynakbakımındandışarıyabağımlıolmasıdır.Sanayisi içingerekli enerjiihtiyacınınneredeysetamamınayakınınıpetrol,doğalgazvenükleeryakıtlasağla-yanülke,bubakımdanyanienerjiaçısındandadışarıyamuhtaçtır.Gerekenenerjininönemlibirkısmınınnükleerteknolojideneldeedildiğiülkede,61adetnükleersantralbulunur.Bunlardan49’uhâlenfaalolup,8’ikapatılmış,3’ününüretimidurdurulmuşve2’sinindeüretimibelirsizbirtarihekadaraskıyaalınmıştır.Dahaönceplanlanmış2santralininşaatıdevamederken,inşaiçinsırabekleyen9yenisantraldahavardır.Mart2011’deJaponya’yıvurandepremveardındangelentsunamifaciasısebebiyleplanlanmışolansantrallerinneolacağıkonusuhenüzbellideğildir1.

Japonya’nınOrtaAsyadevletleriilekurduğuilişkinintemelindeuranyum,doğalgaz,petrol,enerjiyedönüştürülebilirmadenveminerallergibidiğerkaynaklarvardır.OrtaAsya’nınbüyükmiktarlardakiyeraltızenginlikleri,şüphesizsadeceJaponyaiçinde-ğil, dünyanın veözellikledeAsya’nın sanayileşmiş veya sanayileşmekteolanülke-leri içindeönemlidir.Enerjikaynaklarınavehammaddeyeenucuzfiyatla,gerekenmiktarda,güvenlivezamanındaulaşabilentarafınrekabetortamındaönegeçeceğiortadadır.Ekonomikgüceparalelolarakbüyüyenaskerîvedolayısıylasiyasikaza-nımlar,kazançsahibiülkeyiöncebölgesinde,sonradadünyadagüçlükılacağından,üretimiçingerekliolanenerjikaynaklarınıntemini,hayatîbirönemtaşımaktadır.BuaşamadaJaponya’nınAsya’dakibirincilveezelirakibiÇinileRusya,ikincilrakibiiseHindistan ve Güney Kore’dir. Amerika Birleşik Devletleri’nin Afganistan’daki işgalkuvvetlerigözönünealındığındabuülkedepekâlâJaponya’nınbölgeselrakiplerin-densayılabilir.Bölgedışında iseAvrupaBirliği,Brezilya,Kanada,Meksika ileorta

1 http://world-nuclear.org/NuclearDatabase/rdResults.aspx?id=27569(Erişimtarihi:10.09.2011).

12


giriş

uzunvadedeMalezyaveTürkiye’yirakipolarakgörmekmümkündür.BubağlamdaJaponya’nınÖzbekistan,KazakistanveTürkmenistanlailişkileri,enerjivehammaddeodaklı,Kırgızistanileolanilişkileriisesiyasidengeodaklıolaraktanımlanabilir.

Japonya’nınenerjiihtiyacıveenerjiüretimkaynaklarıincelendiğinde,OrtaAsya’nınbağımsızlığınıyenikazanmışvemadenbakımındanzenginülkeleriyleolanilişkilerin-dekidenklemianlamakdahakolayolacaktır.

HARİTA 1: Japonya ve Kore’deki Nükleer Santraller ve 11 Mart 2011 Japonya Depreminden Etkilenen Fukushima

13


giriş

GRAFİK 1: Japonya’nın Sıvı Doğal Gaz İthalatı (2010) GRAFİK 2: Japonya’nın Ham Petrol İthalatı (2009)2

TABLO 1: Ülkelerin Yıllık Kömür İthalatı (Milyon ton)3

ÜLKE 2006 2007 2008 2009

Japonya 199.7 209.0 206.0 182.1

Çin 42.0 56.2 44.5 151.9

Güney Kore 84.1 94.1 107.1 109.9

Hindistan 52.7 29.6 70.9 76.7

Tayvan 69.1 56.2 55.7 45.9

Almanya 50.6 56.2 55.7 45.9

İngiltere 56.8 48.9 49.2 42.2

TOPLAM 991.8 1.056 1.063.2 1.039.8

GRAFİK 3: Japonya’nın Enerji Üretim Kaynakları4

2 http://205.254.135.24/emeu/cabs/Japan/Full.html(Erişimtarihi:12.09.2011).3 http://www.blackmineral.com/wp-content/uploads/2011/07/coalimport001.png(Erişimtarihi:12.09.2011).4 http://www.japanfs.org/en/pages/030010.html(Erişimtarihi:10.09.2011).

Malezya19.9%

Diğer3.5%

18.3%Endonezya

19%Avustralya

8.4%Buruney

8.6%Rusya

4.1%Umman

10.9%Katar

7.4%Birleşik Arap E.

DiğerÜlkeler20 % Suudi Arabistan

27 %

Kuveyt9 %

Katar12 %

İran9 %

Birleşik ArapEmirlikleri20 %

Rusya3 %

Geleneksel Termal:Kömür, Doğal gaz, Petrol

Nükleer

Hidro

Yenilenebilir

14


giriş

OrtaAsyaülkelerivebölgedekienerjirekabetikonusundaaraştırmayapmaktaolankimiaraştırmacılar,Japonya’nın,rakibikonumundakiÇinveRusya’yayenildiğinisöy-lemektedirler.BugörüşbüyükorandadoğruolmaklaberaberJaponya,geliştirebile-ceğiyenipolitikalarlaortavadedebölgedekidurumunugüçlendirebilir.Buaşamadabizegöreenbüyüksorun,Japonlarıntarihîsüreçtedetanıklanabileceğigibi“yabancı-larla”biraradayaşamakültürleriningelişmemişolmasıdır.Kendiiçlerindeekipçalış-masınıbaşarabilenveeşgüdümyakalayabilenJaponlar,kimizamanyabancılarlaolanilişkilerindeaynıbaşarıyısağlayamamaktadırlar.Budurum,Japonya’nınuluslararasıilişkilerinde,özellikledeOrtaAsyakonusundakendinigöstermektedir.Japonya’nınbukonudakieksikliğininnedenleri,ülkeninson300yıllıktarihindeyatmaktadır.

JAPONYA’NIN DIŞ DÜNYA’DAN KOPMASI

Japonya’nındünyaülkeleri ile kurduğu ilişkilerin tarihi çok eskileredayanmamakta-dır. Toplumvedevlet geleneği ile kolektif hafızadaki “yabancı” ve “komşu” algısın-dakifarklılık,günümüzJaponyasınındiplomasisinietkilemektedir.Batılılarla1542’dePortekizlidenizcilerüzerindenkurulan ilktemasınardındaKatolikCizvitmisyonerlerFernaoMendes Pinto ve FrancisXavier, Japonya’ya ulaşmıştır. Japonya’nın adınınduyulmasıylaberaberBakufuyönetimindeki,-imparatordanaldığıyetkiyleülkeyiyöne-tiyormuşgibigörünmekleberaberaslındatekvegerçekhâkimolanfeodalaskerîyöne-ticiShogun’unidaresi-Japonya’ya,Portekizlilerindışındaİngiliz,Hollandalıveİspanyoltüccar-denizcilergelmeyebaşlamışlardır.Buyabancılar,Japonyailedışdünyaarasındabirbağkurulmasınaaracıolup,tüfekvetopgibidöneminteknolojikürünlerinitanıt-mışlardır.XaviervediğermisyonerleraracılığıileHristiyanlığınJaponya’dayayılmaya

başlamasıveyabancılarınülkedekifaaliyetleri,Shogunve bazı daimyo ünvanlı feodal askerî yöneticileri kız-dırmayabaşlamıştır.Vergilerinağırlığındandolayı17Aralık1637’dedaimyoMatsukuraShigeharu’yakar-şıbaşlayanköylüayaklanması,ülkedekiHristiyanlarınkatledilmesi ile sonuçlanır. Kendisi deHristiyan olanMasudaShiro’nunliderliğinde30-40.000Hristiyanköylünün isyan ederek Shimabara kalesinde direnişegeçmeleri üzerine Shogun, samuraylarını göndererek

kaleyikuşatmışvesonundatümasileröldürülmüştür.

1603-1868 yılları arasında Japonya’yı yöneten To-kugawa ailesinden Shogun Tokugawa Iemitsu’nun1633’deyurtdışınaçıkmayıveardındandayabancıla-rınülkeyegirişiniyasaklamasıylaJaponya,1639’dan

itibarenyaklaşıkolarak230yılsürecekolan“Sakoku”(izolasyon)MisyonerveSamurai

15


giriş

döneminegirer.BusürezarfındasadeceçokküçükçaplıveiznetabiolmaküzereÇinveKorelilerleticaretyapılmış,onundışındasadeceHollandalılarınbelliaylardaDeji-maadasınagelerekShogunluğunihtiyaçduyduğumallarısatmasınaizinverilmiştir.Hollandalılar,ticaretmallarınındışındaayrıcayıllıkraporlarhazırlayarakShogunluğavermişlerveJaponidarecilerbuyollagecikmelideolsadışdünyadanhaberdarol-muşlardır.

JAPONYA’NIN KAPILARINI DIŞ DÜNYA’YA AÇMASI

Bukapalılıkdönemi,1853yılındaAmerikalıkomodorMatthewCalbraithPerryko-mutasındakiküçükbirdonanmanın,Japonya’yagelerekkapılarınıdışdünyayaaçmasıiçinShogunyönetiminitehditetmesi ilesonaermiştir.1854’dedahabüyükbirdo-nanmaylaTokyoyakınlarınagelenPerry, Shogun’usilah zoruyla anlaşmaya iknaet-miş ve1858’den itibarenönceAmerikaBirleşikDevletleri, ardındandönemindiğerbüyükdevletleriJaponyaylaticaretanlaşmalarıimzalamışlardır.Tarihe“EşitOlmayanAnlaşmalar”olarakgeçenbuakidler,aslındaağırbirerkapitülasyondurveJaponya’yıyarısömürgedurumunagetirmiştir.Yabancılarınağırbaskıveuygunsuzdavranışlarıtoplumdakibatıkarşıtlığınıartırmış,özellikle“ChoshuveSatsuma”gibiJaponhiyerar-şisininaltsıralarındayeralanklanlarla,samurayailelerinihuzursuzetmiştir.SonuçtatariheBoshinSavaşıolarakgeçenisyanla,1868’deShogunlukortadankaldırılmıştır.

BoshinSavaşısırasındaSatsumalıSamurailar

16


giriş

Meijiunvanıyla1867’de15yaşındatahtaçıkanMutsuhito,yaklaşık270yılsürenTo-kugawa(Edo)döneminesonverilmesindensonraülkeyiBatıtarzındabiryönetimleyenidentanzimetmişveJaponya’yıdünyanınbüyükgüçleriarasınasoktuktansonra1912’deölmüştür.Batınınekonomik,siyasidayatmavebaskılarındankurtulmanınyolununbatılıolmaktangeçtiğinidüşünenMeijidönemiaydınları,sadeceBatıtekno-lojisinideğil,Batı’nınsömürgeciliğinidekopyalamışlardır.“BüyükDevlet”olabilmekiçin“BüyükDevletlerHukuku’na”dâhilolmayaçalışanJaponya,eşitolmayananlaş-malarırevizeedebilmekiçinonlarcaheyetiAvrupaveAmerikaBirleşikDevletleri’negöndermiştir. 1870’den başlayarakHint okyanusu güzergâhıyla seyahat eden he-

yetler,OsmanlıkarasularınadagirdikleriiçinilkdefaMüslümanlarveTürklerledoğrudantemaskurmuş-lardır. Merkezî yönetimin yapılandırılarak güçlendi-rilmesi, buna paralel olarak yürütülen BatılılaşmafaaliyetlerisonucundagelişenJaponekonomisi,ülkerefahının artmasına ve dolayısıyla da askerî gücünkatlanmasına katkı sağlamıştır. Ancak gerek tarımarazilerininyetersizliği,gerekhammaddevepazarih-tiyacının artması, Japonya’yıAsya’da yeni topraklareldeetmeyevekolonilerkuraraknüfusihraçetmeyeyöneltmiştir.Yükselenmilliyetçiliğinde etkisiyle Ja-ponya, 1894-1895’de önce Kore yarımadasının im-tiyazı için Çin ile savaşmış, ardındanÇin’in imtiyazıiçin1904-1905’deRusyailekarşıkarşıyagelmiştir.Her iki savaştan da zaferle çıkan Japonya, Asya’dabüyükimtiyazlarkazanarakhemkesinolarak“BüyükDevletler”arasınagirmiş,hemdeAsya’nınparlayangüneşiolarakRusyaveÇinmağduruhalklararasında

büyükbirsempatitoplamıştır.

ORTA ASYA İLE İLK TEMASLAR

JaponlarınOsmanlıtopraklarınıziyaretlerive1890’daki“ErtuğrulFırkateyniFaciası”ilebaşlayan ilk İslâmDünyası-Japonyatemasınınardındanikincitemas,Çin–Japonsavaşından sonra Çin Müslümanları aracılığı ile olmuştur. Bölgedeki nüfuzunu vehâkimiyetinipekiştirdiktensonraseyyahlar,gözlemciler, askerler ve istihbaratçılarvasıtasıyla Çin Asya’sının demografik durumu hakkında bilgi sahibi olan Japonyönetimi,ÇinliMüslümanlarla(Tungan/DunganyadaDöngen),ÇinMüslümanlarının(Uygur, Kazak, Kırgız v.s) varlığını keşfetmiştir. Bu toplulukların Çin yönetimi ilesorunları olduğunun anlaşılması, Japonya’nın onları potansiyel müttefik olarak

BatılılaşmafaaliyetlerisonucundagelişenJaponekonomisi,ülkerefahınınartmasınavedolayısıyladaaskerîgücünkatlanmasınakatkısağlamıştır.Ancakgerektarımarazilerininyetersizliği,gerekhammaddevepazarihtiyacınınartması,Japonya’yıAsya’dayenitopraklareldeetmeyevekolonilerkuraraknüfusihraçetmeyeyöneltmiştir.

17


giriş

görmesinenedenolmuştur.Butopluluklarlayapılantemaslar,Japonya’nınOrtaAsyahalklarıhakkındadabilgisahibiolmasınısağlamıştır.

Rus–JaponSavaşınınardındanRusordusundanalınanesirlerarasındakiTürksoyluaskerlerveRusya’dankurtulmakiçinJaponya’nındesteğinialmayaçalışanAbdürreşitİbrahimgibiTürk–Tataraktivistler,Japonya’nın,dikkatiniOrtaAsyahalklarıüzerineyöneltmesinesebepolmuşlardır.19.yüzyılınsonundaJaponya’dataraftartoplamayabaşlayanvetümAsya’yıBatılılarlaHristiyanlardantemizleyerekJaponya’nınliderliğialtındabirarayagetirmeyiamaçlayan“BüyükAsyacılık(daiajiashugi)”fikrinintem-silcileriyleorduvedevletiçindekidestekçileri,Çin’densonraOrtaAsya’dakihalklarıdamüttefikolarakgörmeyebaşlamışlardır.DoğuTürkistan’danAvusturya’yakadaruzanantopraklardayaşayanTürkdilliMüslümanhalklar,20.yüzyılınbaşından iti-barenJaponya’nınpropagandahedefihâlinegelmiştir.ÖzellikleDoğuTürkistan’da,OtaniKozuigibiaraştırmacılar tarafındandüzenlenenbilimselyadabilimselgörü-nüşlüaraştırmagezileri,kadimOrtaAsyatarihibakımındançokönemlimalzemelerinJaponya’yataşınmasınasebepolmuştur.BunlarınsonucundaJaponya’daOrtaAsyatarihiveTürkdilleriüzerinearaştırmalarartmışvetümTürkistan,birbaşkadeyişleOrtaAsya,doğrudanJaponya’nınhedefihâlinegelmiştir.

I.DünyaSavaşı’ındakarşısaflardaolmalarınarağmenJaponya,doğrudanTürklerlekarşıkarşıyagelmemeyeçalışmış,müttefikiİngilizlerintaleplerinekarşınÇanakkaleveArabistancephesineaskergöndermemiştir.SavaşsırasındaözellikleOrtaAsya’daetkibırakanPan–İslâmizimvePan–Türkizimakımları,Japonya’nınbölgedekiBüyükAsyacılıkfaaliyetlerindemesafekatetmesinekatkıdabulunmuştur.Özetlemekgere-kirseJaponya,I.veII.DünyaSavaşıarasındakidönemdeBüyükAsyacılıkideolojisini,bölgedeetkisinisürdürenPan–TürkistvePan–İslâmistfikirlerinüzerineinşaetmiştir.BukonudabazıTürkiyeliTürklerdendestekgörmüşolmaklaberaber,1938’ekadarOrtaAsya’yayönelikJaponpropagandasınıntemelaracı,1919’dan itiba-renRusya’dankaçarakJaponyaveJaponkontrolün-deki topraklara yerleşen İdil-Ural Türk–Tatarları ol-muştur.Ordu,Dışişlerivedevletindiğerkurumların-daetkiliolan resmî–sivil JaponmilliyetçilerininOrtaAsya’yayönelikenönemlioperasyonu,1933’deDoğuTürkistan’daçıkanMüslümanisyanınıdestekleyerek,Osmanlı Padişahlarından II. Abdülhamit’in torunuŞehzadeAbdülkerimEfendiaracılığıilehilafetivehat-taOsmanlıhanedanınıtekrardanDoğuTürkistan’dakurmagirişimidir.BuharekâtRusya,Çinvesınırlıdaolsa Türkiye’nin deteğiyle engellenerek Japonya’nınAsya’da bir kukla devlet kurması engellenmiştir.

Rus–JaponSavaşınınardındanRusordusundanalınanesirlerarasındakiTürksoyluaskerlerveRusya’dankurtulmakiçinJaponya’nındesteğinialmayaçalışanAbdürreşitİbrahimgibiTürk–Tataraktivistler,Japonya’nın,dikkatiniOrtaAsyahalklarıüzerineyöneltmesinesebepolmuşlardır

18


giriş

1938’denitibarenJaponya’nınhedefi,RusyaveÇin’denGüneyAsya’yakaydığıiçinOrtaAsya,Japonyaiçinöneminikaybetmiştir(Dündar,2006,2008).

DiğeryandanJaponprensiKonoyetarafından3Kasım1938’deduyurulan“YeniDoğuAsyaDüzeni”veJaponDışişleriBakanıMatsuokaYousuke’ninAğustos1940tari-hindeilanettiği“BüyükAsyaOrtakRefahAlanı”planları,Asyadevletlerininortakbirşekildekalkınmasınısağlamayıamaçlayansözdeyeniyaklaşımlardı(Colegrove,1941:5).Ancakbuikidiplomatikkavram,aslındatamamenJaponBüyükAsyacılığı’nınres-menuygulamayakonacağınınilanınıtemsiletmektedir(Duus,2008:145).

Japonya,II.DünyaSavaşısonundayenilerekABDvemüttefikleritarafındanişgaledil-mesininardından,herkonudaolduğugibidiplomasidedeABD’yebağımlıolmuştur.SoğukSavaşdönemindeAnti-SovyetbloğunendoğuucunutemsiledenJaponya’nın,SovyetlerinçöküşündensonradaAmerikançıkarlarınatersdüşecekbirhamleyap-ması,şuaşamada imkânsızayakındır.BuşartlaraltındaJaponya’nınOrtaAsya ilederinsiyasiilişkilerkurmasıbeklenemez.Japonya,özellikleaskerîaçıdanABDkont-rolündençıkana/kurtulanakadarOrtaAsyadevletleri ilekurduğuenerji-hammadekaynaklıticaretvekültürelilişkilerisürdürmeyeçalışacaktır.

1991 SONRASI JAPONYA VE ORTA ASYA

I. Aşama 1992-1996 Dönemi

II. Aşama 1996-2001 Dönemi

III. Aşama 2001-2004 Dönemi

IV. Aşama 2004-2011 Dönemi

IBÖ

LÜ

M.JAPONYA'NIN ORTA ASYA POLİTİKALARI

20


I.bölüm

1991 SONRASI JAPONYA VE ORTA ASYA

Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından başlayan Japonya - Orta Asya ilişkilerini1992-1996,1996-2001,2001-2004ve2004-2011arasıolmaküzeredörtaşamadaincelemekmümkündür.5Butasnif,Japonya’nınilgilibölgeülkeleriyleolandiplomatikilişkilerininseyrininyanısıraAsya’dakisiyasîveekonomikgelişmelerlededoğrudanilgilidir.Japonya’nın1991sonrasındaOrtaAsya’yayönelikilgisininteme-lindeuzunvadedeticari,ekonomik,siyasiveaskerîsebeplerolmaklaberaberkısavadedeenerjiihtiyacıyatmaktadır.Petroliledoğalgazınyanısıranükleerenerjiiçingerekliolanuranyumungüvenli, sürekli veyeterliorandasağlanması,buülke içinönemlibirsorunteşkiletmektedir.Japonya’nınOrtaAsyaülkeleriyleolanilişkilerin-dekiivme,buülkeninbölgedekiönemlirakiplerikonumundakiRusya,Çin,AmerikaBirleşikDevletleri veAvrupaBirliği’nin bu coğrafyadaki etkisiyle doğruorantılıdır.Dönemleregöreilişkilerinseyriniincelemekkonuyudahaiyianlamayayardımcıola-caktır.

HARİTA 2: Sovyetler Birliği’nin 1991yılı Öncesi İdarî Bölgeleri.6

5 Japonya–OrtaAsyailişkileriyleilgilifarklısınıflandırmalardavardır(Len,2005:130).AncakbizegörediğerlerindeeksikyadagözardıedilenkonuAmerikaBirleşikDevletleri’ninAfganistan’ıişgaliederekdoğrudankonununöznelerindenbirihâlinegirmişolmasıdır.

6 http://images.nationmaster.com/images/motw/commonwealth/soviet_union_admin_1974.jpg.

21


I.bölüm

I. AŞAMA 1992-1996 DÖNEMİBudönem,SovyetlerBirliği’nindağılmasınınardındanbağımsızlıklarınıkazananOrtaAsyaDevletleri ileJaponya’nın,karşılıklıolarak temsilcilikleraçarakdoğrudandip-lomatik ilişkikurduklarıdönemdir.Dörtyıllıkbuzamandilimindetaraflararasındaileriyedönükherhangiciddibirprojeyadaanlaşmaimzalanmamıştır.Budurumşüp-hesizbağımsızlığınıçokkısabirsüreönceeldeetmişhükümetlerinyabancıülkelerleikiliilişkikurmadakitecrübesizliğiveiçeridekiyapılanmafaaliyetlerininyoğunluğuiledeilgilidir.Taraflarınbirbirlerinitanımayabaşladığıbuzamandiliminde,Japonya’nındahaiyianalizleryaparakgeleceğeyönelikişbirliğiimkânlarıileilgilistratejilerüret-meyeçalıştığınısöylemekmümkündür.SovyetlerBirliği’nindağılmasındansonraOrtaAsyadevletleri1991’debağımsızlıklarınıilanedince,buyeniülkeleriilktanıyanlardanbirideJaponyaolmuşveOcak1992’deilkdiplomatikilişkilerkurulmuştur.Buülke-ninOrtaAsya’yayaptığı ilkresmîziyaret,öncekibakanyardımcılarındanChinoTa-daobaşkanlığındakibirheyetinŞubat1992’deÖzbekistan’agidişiylegerçekleşmiş,1997’deiseJaponParlamentosu’nunilerigelenüyelerindenObuchiKeizo’nunbaş-kanlığındaki61kişidenoluşanbüyükbirheyet,dörtOrtaAsyaülkesiniveRusya’yızi-yaretetmiştir(Takeshi,2007:69-70).28Haziran-9Temmuz1997tarihleriarasındagerçekleşenziyaretlerdeRusya,TürkmenistanKırgızistan,KazakistanveÖzbekistanhükümetleriyleortakişbirliğialanlarıkonusundagörüşmeleryapılmıştır.BuziyaretleraynızamandaJaponDışişlerininAvrasyaaçılımıolaraknitelendirilmişveyeniAvrasyaSiyaseti(EurasianDiplomacy)olarakadlandırılmıştır(Kawato,2006:225-243).

1996’dasonradanŞanghayİşbirliğiÖrgütü’ne(SCO)dönüşecekolanŞanghayBeşlisi’ninkurulmasıvebunutakibenJaponBaşbakanınınilanettiğiOrtaAsyaülkelerineyönelikfaaliyetplanı,2001’ekadarsürecekolanikinciaşamanınbaşlangıcınıoluşturur.

II. AŞAMA 1996-2001 DÖNEMİRusya,ÇinHalkCumhuriyeti,Kazakistan,KırgızistanveTacikistandevletadamları1996’da Çin’in Şanghay şehrinde toplanarak bir forum oluşturmuşlar ve karşılıklıgüven inşa etmeye yönelik bir anlaşma imzalamışlardır (Zhuangzhi, 2007: 54).ŞanghayBeşlisi’nin26Nisan1996tarihindekibuilktoplantısıkapsamlıbiriçeriğesahip olmamışsa da özellikle Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından ortayaçıkan sınır sorunlarını, silahlı yöntemlerle değil de barışçı yollarla çözme yolundataraflara güven vermesi bakımından önemlidir. “Sınır Bölgesinde Askerî AlandaGüveniGüçlendirme”başlığıaltındaimzalananbildirge,ilksomutadımdır.Buönemlitoplantınınardındansırasıyla:24Nisan1997Moskova-Rusya,3Temmuz1998’deAlmaatı-Kazakistan,24Ağustos1999’daBişkek-Kırgızistanve5Temmuz2000’deDuşenbe-Tacikistan’da yapılmıştır (Jia, 2011), (Hu, 2003: 55). Genel olarakbakıldığındaağırlıklıolarakaskerîkonularla,sınırsorunlarındadayanışmaveişbirliği

22


I.bölüm

sağlamayayönelikanlaşmalaryapanbubeşli,Rusya’nınÇeçenistan’daveÇinHalkCumhuriyeti’nin Tayvan’daki siyasi ya da askerî talep ve uygulamalarını desteklerbirpozisyonalmıştır.15Haziran2001tarihindedeŞanghayBeşlisi,yeriniŞanghayİşbirliğiÖrgütüne7(SCO)bırakır(Zyberk,2007:1).Şanghay’dayapılanbutoplantıyaÖzbekistandayeniüyesıfatıylakatılmış,birdiğerdeyişleSCO,Özbekistan’ınkatılımıylakurulmuştur.8Buyeniyapılanma,Avrasya’nınyüzölçümünün60%’nıoluşturanbircoğrafyadayaklaşıkolarak1.5milyarkişiyehitapedenbirorganizasyonolmuştur

(Hu,2003:51).

Rusya ve Çin gibi Asya’daki iki büyük ezeli rakibinfaaliyetleri karşısında Japonya da kendi yol harita-sını hazırlamıştır. Şanghay Beşlisinin ilanını takibenJaponyaBaşbakanıRyutaroHaşimoto’nunbaşlattığıyenidönem,bununensomutgöstergesidir.Haşimo-to,24Temmuz1997’deverdiğibeyanatta“AvrasyaDiplomasisi”adıaltındatasarladığı,OrtaAsya,RusyaveÇin’eyönelikpolitikanınanahatlarınıaçıklamıştır.Temeldayanağıgüven,karşılıklıçıkarlarıgözetmeveuzunvadelibakışaçısıolaraktanımlananbuyenipo-

litikanınamacının,Kuzeytopraklarıylailgilisorunlardadâhilolmaküzere,yukardaadısayılanülkelerleJaponyaarasındakimeseleleriçoklugörüşmelervemüzakerelerlekesinbirsonucaulaştırmakolduğuşeklindeifadeedilmiştir.9DışişleriBakanlığıta-rafından“OrtaDönemResmîKalkınmaDesteğiPolitikası(ODA:OfficialDevelopmentAssistant)”ilanedilirken“İpekYoluDiplomasisi”olarakadlandırılanbustratejiye-nidentanımlanır.Bunagöre1997senesindeBaşbakanHaşimototarafındanbölgeülkeleriylesıkıbağlarkurulmasıamacınayönelikolarakilanedilen“AvrasyaDiploma-tikAçılımı”beşOrtaAsyaveüçKafkasyaülkesinikapsayan“İpekYoluSahası”içinuygulanacaktır.Bupolitikanınüçtemelhedefivardır:

1)Siyasidiyaloğunteşvikedilerekkarşılıklıgüvenveanlayışıngüçlendirilmesi,2)Bölgeselrefahınartırılmasınayönelikmaliyardımvekaynaklarıngeliştirilmesiiçindesteksağlanması,

3)Nükleersilahlarınyaygınlaşmasınıönlemeksuretiylebarışıdesteklemek,demok-rasiyiyaygınlaştırmakveistikrarınsağlanması.10

7 BundansonrakısacaSCOolarakkullanılacaktır.8 Detaylıbilgiiçinayrıcabkz:MinistryofForeignAffairs,thePeople’sRepublicofChina,http://www.mfa.gov.cn/eng/topics/sco/t57970.htm(Erişimtarihi:22Ağustos2011).

9 Ministry of Foreign Affairs of Japan, http://www.mofa.go.jp/announce/press/1997/7/725.html#5(Erişimtarihi:04.08.2011).

10ODADisbursementsinFiscalYear2004,Chapter3MajorDocumentsConcerningOfficialDevelopmentAssistance(ODA)3.Japan’sMedium-TermPolicyonOfficialDevelopmentAssistance(ODA).August10, 1999. http://www.mofa.go.jp/policy/oda/white/2005/ODA2005/html/honpen/hp203030000.

Japonya,bölgeilearasındakicoğrafivekültürelengelleri,dikkatçekecekşekildeyardımlaryaparak,birbaşkadeyişlebölgehalklarınınteveccühünükazanmayaçalışarakaşmayolunudenemiştir.

23


I.bölüm

Buplanlama,hiçşüphesizRusyaileÇin’inbölgeülkeleriyleaskerî,siyasîveekonomikaçılardanyakınlaşmasıveçeşitliişbirliğianlaşmalarıimzalamasıüzerinebirkarşıham-leolarakyapılmıştır.BusüreçaynızamandaJaponya’nınOrtaAsyaülkelerinesosyal,kültürel,eğitselalanlardavealtyapıfaaliyetlerindekullanmaküzereyüklümiktardakimaddiyardımlarıdevreyesoktuğubirdönemdir.Japonya,bölgeilearasındakicoğrafivekültürelengelleri,dikkatçekecekşekildeyardımlaryaparak,birbaşkadeyişleböl-gehalklarınınteveccühünükazanmayaçalışarakaşmayolunudenemiştir.

HARİTA 3: Japonya’nın Orta Asya ve Kafkasya’ya Yaptığı Yardımlar.11

htm(Erişimtarihi:04.08.2011).11http://www.mofa.go.jp/policy/oda/white/2009/html/zuhyo/zuhyo2_11.html(04.08.2011).

24


I.bölüm

III. AŞAMA 2001-2004 DÖNEMİ

New York’daki ikiz kulelerin vurulmasının ardından 2001’de Amerika BirleşikDevletleri’ninNATOgücüyleberaber48ülkedentoplam132.381askerlebaşlattığıAf-ganistanişgali,buülkenindeOrtaAsya’dayenibirgüçolarakortayaçıkmasınanedenolmuştur.HernekadarJaponyailemüttefikolsadaABD’ninbölgedekivarlığıveenerjikaynaklarıüzerindehâkimiyetkurmaçabaları,Japonyaiçinyenihamleleryapmaihti-yacınıdoğurmaktadır.GerekRusyaveÇin’inbuyenigücünvarlığınayönelikönleyicifaaliyetleri,gerekbölgedekikısmîAmerikanaleyhtarlığı,Japonya’yı,pozisyonunutek-rargözdengeçirerekyenipolitikalarüretmeyeitmiştir.BuaşamadaOrtaAsyaülkeleri-nindebölgedekiistikrarıkorumakvebüyükgüçleridengeleyebilmekiçinJaponya’nınağırlığınıhissettirmesinibeklediklerinidüşünmekmümkündür.AfganistanharekâtınınardındanJaponya,bölgeülkelerineyaptığıyardımlarıartırarakçeşitlendirdiğigibi,buülkeninyenideninşasındadamaddiolarakbüyükkatkılarsağlamıştır.

TABLO 2: Japonya’nın 2006 Yılına Kadar Afganistan’a Sağladığı Yardımlar.12

12http://www.mofa.go.jp/policy/oda/white/2006/ODA2006/html/zuhyo/zu020221.htm(04.08.2011).

İNSANÎ DESTEKEylül2001’denitibarenyaklaşık

157milyondolar

• SİYASİ SÜREÇ VE DENETİM TOPLAM- YAKLAŞIK 152 MİLYON $

1)Geçiciyönetimlerinidarimasraflarıiçindestek95milyon$.

2)Basındesteği26milyon$.

3)Seçmenbaşvurusuveseçimler.30milyon$

•İÇ GÜVENLİĞİN GELİŞİMİ TOPLAM-YAKLAŞIK 193 MİLYON $

1)DRR/DIAG Yaklaşık135milyon$.

2)Karamayınlarınıntemizlenmesi.58milyon$.

3)Uyuşturucuönleme 11.5milyon$.

4)Polisiçindestekler 4.2milyon$.

KALKINMA DESTEĞİOcak2002Ağustos2006’ya

kadar

TOPLAM DESTEKYaklaşık1.12milyardolar

• İNŞAAT TOPLAM –YAKLAŞIK 621 MİLYON $

1)Otobanlarınvearayollarıngeliştirilmesi205milyon$.

2)Sağlık-Tıbbibakım.45milyon$

3)Eğitim29milyon$.

4)Göçmenveyerdeğiştirenleredestek88milyon$.

5)Yoldışıaltyapıinşaatı.30milyon$.

6)Tarımvekırsalkalkınma64milyon$.7)KültürelFaaliyetlerveİnsangüvenliği49milyon$.

8)Diğer(Teknikişbirliği)121milyon$.

25


I.bölüm

BaşbakanKoizumi,Nisan2002’deyaptığıaçıklamada,Haşimoto’nunAvrasyaDiplo-masisiaçılımınaatıfyaparakbununkendidönemindedeyürürlükteolduğunuvurgu-lamışvebölgeülkelerineyardımlarındevamedeceğinibildirmiştir.13Maddiyardımla-rıninsanîboyutuolduğugibiJaponya’nınbölgehalkınıarkasınaalarakOrtaAsya’danüfuz alanları yaratmaya çalıştığı da bir gerçektir. Japonya, hastane, yol, su kay-

nağı oluşturma-onarımı gibi faaliyetlerle teknik eği-timyardımlarınınyanısıra,özellikleJaponkültürüyleözdeşleşmişJudo,KarateyadaKendogibisavunmasporlarıyla ilgiliokullaraçaraksıradanhalkarasındaJaponyaimajınıgüçlendirmeyeçalışmıştır.OfficialDe-volopmentAssistance (ODA)veJapan InternationalCooperationAgency (JICA)programları etkinleştiril-miş14,maddiyardımlarınyanısıraakademikvetek-nikalanlardadaOrtaAsyaülkeleriyleyakınişbirliğinegirilmiştir.1992-2004yıllarıarasındaJaponyatara-fındanbölge ülkelerine harcananmiktar 260milyaryenyadayaklaşık24milyarAmerikanDolarınaulaşır.AyrıcaOrtaAsyaülkelerinden2600kadarakademis-yen ya da teknik eleman, araştırma için Japonya’yagelmiş,Japonya’danda600kadaruzman,bölgeül-kelerinegönderilmiştir.15

Japonya,bölgeülkelerinedoğrudanteknikvemaddiyardımdabulunduğugibiüyesiolduğuuluslararasıkuruluşlararacılığıilededestekvermektedir.TheEuropeanBankforReconstructionandDevelopment(EBRD)16veAsianDevelopmentBank(ADB)17 bünyesindekiCentralAsiaRegionalEconomicCooperation(CAREC)18adlıuluslara-rasıkuruluşlar,dolaylıolarakJaponyardımlarınıbölgeyetaşımaktadır.

13BuçalışmayakonuolanOrtaAsyaDevletlerineJaponyatarafındanyapılanyardımlarıngrafikleriadıgeçenülkelerinJaponyaileilişkilerininanlatıldığıbölümlerdeverilecektir.

14http://www.jica.go.jp/index.html(Erişimtarihi:02.08.2011).15http://www.mofa.go.jp/region/europe/uzbekistan/speech0408.html “Policy Speech by Ms. YorikoKawaguchi,MinisterforForeignAffairsofJapanAttheUniversityofWorldEconomyandDiplomacy,Tashkent,Uzbekistan onAugust 26, 2004, “Adding aNewDimension: Central Asia plus Japan”(Erişimtarihi:26.08.2011).

16http://www.ebrd.com/pages/homepage.shtml(Erişimtarihi:04.08.2011).17http://www.adb.org/carec/(Erişimtarihi:04.08.2011).18http://carecinstitute.org/(Erişimtarihi:04.08.2011).

Japonya,hastane,yol,sukaynağıoluşturma-onarımıgibifaaliyetlerleteknikeğitimyardımlarınınyanısıra,özellikleJaponkültürüyleözdeşleşmişJudo,KarateyadaKendogibisavunmasporlarıylailgiliokullaraçaraksıradanhalkarasındaJaponyaimajınıgüçlendirmeyeçalışmıştır

26


I.bölüm

HARİTA 4: JICA’nın Orta Asya ve Kafkasya’da Faaliyet Gösterdiği Ülkeler.19

IV. AŞAMA 2004-2011 DÖNEMİJaponya,OrtaAsyadevletlerininkalkınmasınakatkıdabulunmakamacıyla1991’den2004 yılına kadaraODA aracılığı ile 260milyar yen (yaklaşık olarak2milyar do-lar) tutarında bir yardımda bulunmuştur. İlişkilerin yüksek seviyede yürüdüğü budönemdeJaponyaDışişleriBakanıYurikoKawaguchi,28Ağustos2004 tarihindeKazakistan’ınAstanaşehrindedüzenlenenDışişleribakanlarıtoplantısında“CentralAsiaplusJapanDialog”(CAPJ:OrtaAsyaartıJaponyaDiyaloğu)20oluşumunudünyakamuoyuna ilanetti.21JaponDışişleriBakanlığınınresmîbasınaçıklamasındaOrtaAsyaileJaponyaarasındakiilişkilerinartıkyenibirdönemegirdiğibelirtilerekilişki-lerinderinleştirilmesi,bölgeiçi-uluslararasıalandaişbirliğiyapılmasıveCentralAsia

plusJapandiyalogununsürdürülmesinekararverildiğibildirildi.

19Okla gösterilen ülkeler, JICA’nın bölgedeki kalkınma ve destek projelerinden faydalanmaktadır.http://www.jica.go.jp/english/countries/asia/index.html(Erişimtarihi:04.08.2011).

20GerekenyerlerdeCAPJkısaltmasıdakullanılacaktır.21http://www.cacianalyst.org/newsite/?q=node/4173/print. TimurDadabaev, “Japan’s Central AsianDiplomacyanditsImplications”,(Erişimtarihi:03.08.2011):AvazYuldosev,“TheCentralAsiaplusJapanDialoguesessionparticipantsunanimousabouttheneedforcontinuousdialogue”,http://news.tj/en/news/central-asia-plus-japan-dialogue-session-participants-unanimous-about-need-continuous-dialogue,(Erişimtarihi:03.08.2011).

27


I.bölüm

2004yılındaOrtaAsya-JaponyailişkilerindebirilkgerçekleşmişveilkdefabirJaponBaşbakanı,OrtaAsya’nınyenicumhuriyetleriniziyaretetmiş-tir.BaşbakanKoizumi’nintemasları,Japonya’nınOrtaAsya’yaeskiyegöredahaçokönemvermeyebaşlamasını göstermesi bakımından önemlidir22. Kazakistan,Kırgızistan,Özbekistan,TacikistanveJaponyaDışişleriBakanlarınınüye,Türkmenistantemsilcisininisegözlemcisıfatıylakatıldığıtoplan-tınınikinciayağının“2005Expo,Aichi”sırasında

Japonya’da yapılması kararı alınmış ancakJaponya’daki seçimler sebebiylebelirle-nen tarihte yapılamamıştır.Daha alt düzeydediplomatların katıldığı bir ön toplantı, 8Şubat2006tarihindeAstana’dagerçekleştirilmiş23veardındanüyeülkelerinDışişleriBakanları,5Haziran2006’daJaponya’nınbaşkentiTokyo’dabirarayagelmişlerdir.

Kırgızistan,Tacikistan,ÖzbekistanveJaponya’nınDışişleriBakanlarıyla,Kazakistan’ıniseözel temsilcisiylekatıldığı toplantıda farklılıklarasaygı, rekabetveeşgüdüm ileaçıkişbirliğihususlarınınönemivurgulanmışvebeşanabaşlıkileonbiraltbaşlıktamutabakatsağlanarakvarılankararlarkamuoyunaresmenduyurulmuştur.TaroAso,

TalbakNazarov,ElyorGaniev,AlikbekDjekshen-kulovveKariatAbdrakhmanov’unimzaladıklarımetindebelirtilenanabaşlıklarşuşekildedir24;

1)Siyasidiyaloga)CentralAsiaplusJapanyapısıaltındadiyalo-gunsağlanması,b)Uluslararasıalandaişbirliği.2)Bölgeiçiişbirliği

a)Terörizmveuyuşturucuyakarşıönlemalınması, b)Karamayınlarınıntemizlenmesi, c)Yoksulluğuazaltma, d)Sağlıkvetıbbibakım, e)Çevre, f)Doğalfelaketleriönlemeveazaltma,

22http://www.mofa.go.jp/policy/other/bluebook/2007/chapter2.pdf(Erişimtarihi:09.09.2011).23ShingetsuInstitute,“TheSecondMeetingofCentralAsiaplusJapanHeldinAstana”,NewsletterNo.191,210Şubat2006(Erişimtarihi:03.08.2011):HisaneMasaki,“Japan’sDriveinCentralAsia”,The Asia-Pacific Journal:Japan Focus, http://www.japanfocus.org/-Hisane-MASAKI/2152 (Erişimtarihi:03.08.2011).

24http://www.mofa.go.jp/region/europe/dialogue/action0606.html,“CentralAsiaplusJapan”Dialogue-ActionPlan,”(Erişimtarihi:22.08.2011).

YurikoKawaguchi,CentralAsiaPlusJapanOluşumunuİlanederken.

2006YılıCentralAsiaPlusJapanÜyesiDışişleriBakanlarınınTokyoToplantısı.

28


I.bölüm

g)Enerjivesu, h)Ticariyatırımlar, i)Ulaşım.3)İşolanaklarınınyaratılması.4)Karşılıklıkültürelfaaliyetlerveelemandeğişimi.

Butoplantı,CAPJoluşumununilanındansonrakienüstdüzeydekiikincitoplantıolma-sınarağmenalınankararlarbakımındanönemlidir.Sonuçmetni,oluşumaüyeülkelerin2004yılındaüzerindeuzlaşmayavardıkları konuları sadecekâğıtüzerindebırakma-yacaklarınıveuzunvadedeAsya’dakidengelerideğiştirebilecekbiroluşumiçindebu-lunmayakararlıolduklarınıgösterirniteliktedir.DışişleriBakanlarıdüzeyindeyapılanüçüncütoplantıise,7Ağustos2010’daÖzbekistan’ınbaşkentiTaşkent’tedüzenlendi.

ÜstdüzeydekibutoplantılardanayrıolarakCAPJ’unüstdüzeydiplomatlarcayürütülenSeniorOfficialsMeeting (SOM) toplantıları da yapılmaktadır. İlkdefaMart2005’deTaşkent’teyapılanortadüzeytoplantılardahasonraŞubat2006’daAstana’da,Aralık2007’deDuşanbe’de,Temmuz2008’deTaşkent’te,beşincivesonkezdeTemmuz2010’dayineTaşkent’tegerçekleştirilmiştir.Konuylailgiliolarakdahaçokakademikvedahasınırlıkonulardada“CentralAsiaplusJapanTokyoDialogue(IntellectualDialo-gue)”toplantılarıyapılmaktadır.Enerji,çevregibitemalarlayapılanbuorganizasyonlarMart2006’da,Ocak2007’de,Şubat2009’daveŞubat2010’daTokyo’dadüzenlen-miştir.25

Orta Asya artı Japonya Diyaloğu kavra-mı, adındada anlaşıldığı gibiOrtaAsyaülkeleriyle Japonya’nın bölgedeki diğerülkelerdenayrıolarakyenibirçatıaltın-daekonomikvehattauzunvadedesiyasiaçılardandayanışmasınısağlamayıamaç-layan bir oluşumdu. Özellikle AmerikaBirleşikDevletleri’ninAfganistan’ıişgaliy-leberaberbölgedekianaunsurlardanbirihâline gelmesi, Rusya’nın dışında Çin’inde ekonomik ve siyasi ataklarla bölgedengelerinedahafazlaetkietmesi,hatta

RusyaileÇin’inShangaiBeşlisi(sonradanShangaiİşbirliğiÖrgütü)aracılığıeldeettiğikazanımlar,dahaöncedebahsedildiğigibiJaponya’yıyenibirhamleyapmayamecburetmiştir.BölgedekidiğeretkiliülkelerlekıyaslandığındaJaponya’nınikinciplandakal-masıhatta ikili ilişkilerdebaşarısızolması,JaponDışişleri’ninOrtaAsyadevletlerineyönelikpolitikasınıyenibiranlayışlayenideninşaetmeyeitmiştir.“ArcofFreedomand

25http://www.mofa.go.jp/region/europe/dialogue/(Erişimtarihi:22.08.2011)

2006YılıCentralAsiaPlusJapanÜyesiDışişleriBakanlarınınTokyoToplantısı.

29


I.bölüm

Prosperity”(ÖzgürlükveRefahYayı)olarakadlandırılanbuyenikavram,ilkolarak30Kasım2006yılındadöneminDışişleriBakanıTaroAsotarafındankamuoyuylapaylaşıl-mıştır.TheJapanInstituteofInternationalAffairsSeminerindekonuşmayapanbakan,gelenekselolarakJapondışpolitikasınınanakonularınıABDveÇin,KuzeyKore,Rusyagibikomşularlailişkileringüçlendirilmesiyönündeolduğunuhatırlatmış,ardındanJa-pondışpolitikasınaartıkyenibir“sütun”dahaeklendiğiniaçıklamıştır.“DeğerOdaklıDiplomasiileÖzgürlükveRefahYayı”gibitemellleribulunanbusütunun,aslındaJa-ponlariçinyenibirşeyolmadığını,1400yıllıkbirtarihesahipolduğunubelirtenTaro,Dışişleri’ninyenivizyonunununherJaponvatandaşındasaygıvegururuyandıracağınıbelirtmiştir.BukonuşmadanbiraykadarsonraDışişleriBakanlığı,“Japonya’nınGe-nişleyenDiplomatikUfukları:JaponDışPolitikasınınYeniSütunu”başlıklıbirbroşürileyenimanifestonuilanetmiştir.

Japonya’nınYeniDışPolitikaManifestosununİlanındaKullanılanVeAsya’yıBirYayİçindeGösterenResim

30


I.bölüm

DışişleriBakanlığıYeniYaklaşımınFormülünüŞuŞelildeAçıklamıştır.

BakanTaro,12Mart2007tarihinde“JapanForumonInternationalRelations,Inc.”inyirmincikuruluşyıldömünüiçindüzenlenentoplantıdayaptığıkonuşmada,dahaönceilanettiğiikitemelkavramdansadeceikincisineyaniÖzgürlükveRefahYayı’nadeği-nerekbuyay’ınsınırlarını,Avrupa’nıniçlerinekadaruzatmıştır.Taro,Asya’danver-diği örneklerde ise bölge ülkelerini sınıflandırarakmillî hâsılalar üzerinden yaptığıanalizde,Japonya’nınekonomikolarakhepsindenyukarıdaolduğunuvurgulamışvebusebeplebölgeye“özgürlük”ve“refah”götürmeninJaponya’nıngöreviolduğunubelirtmiştir.“ÖzgürlükveRefahYayıÜzerine”başlıklıbukonuşma,“DeğerOdaklı

31


Diplomasi”yeatıfyapmamışolmasıbakımındanilginçtir26.GüneyAsyaBölgeselİş-birliğiKuruluşu’nun(SAARC)3Nisan2007’detarihindekiondördüncütoplantısındaTaro,budefadaGüneyAsya’nınÖzgürlükveRefahYayı’nıntemelsütunuolduğunusöylemiştir27.DiğeryandanJaponDışişleriBakanlığıncayıllıkolarakyayımlanan“Dip-lomaticBluebook2007”içindeverilenresimiledahaöncedağıtılanbroşürdekiresimkıyaslandığındaÖzgürlükveRefahYayı’nınalanınındaraltıldığıgörülür.

ÖzgürlükveRefahYayı

26http://www.mofa.go.jp/policy/pillar/address0703.html(Erişimtarihi:09.09.2011).27http://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/saarc/state0704.html(Erişimtarihi:10:.09.2011).

I.bölüm

32


I.bölüm

Japonya’nınbuyenisiyasetininOrtaAsyaCumhuriyetleriyleilişkilerindeyenibirso-lukgetirdiğinisöylemekmümkündeğildir.HattasongelişmelerışığındaJaponya’nınbölgedearzuettiğiekonomikvesiyasinufuzukazanmadabaşarısızolduğuiddiaedi-lebilir.Japonya’nınOrtaAsya’yaolanilgisinintemeli,sonBluebook2011’deaçıkola-rakbelirtildiğiüzere28yeraltızenginlikleriveenerjikaynaklarıdır.ÖteyandanJaponDışişleri,buyenikavramınJaponya’nınII.DünyaSavaşısırasındailanettiği“BüyükAsyaOrtakRefahAlanı”projesini çağrıştırarakÇin,KoreveHindistangibiülkelertarafındanJaponemperyalizminihatırlatanbirsloganolarakalgılanabileceğinihesap-lamamışabenziyor.

28http://www.mofa.go.jp/policy/other/bluebook/2011/pdfs/chapter2_p9_16.pdf(Erişimtraihi:10.09.2011).

İKİLİ İLİŞKİLER

Japonya ve Özbekistan Japonya ve Kazakistan Japonya ve Türkmenistan Japonya ve Kırgızistan

I1BÖ

LÜ

M.JAPONYA'NIN ORTA ASYA POLİTİKALARI

34


II.bölüm

İKİLİ İLİŞKİLERa) japonya ve özbekistan

HARİTA 5: Özbekistan

31Ağustos1991’debağımsızlığınıilanedenÖzbekistan,2010yılırakamlarınagöreyaklaşık28milyonlukbirnüfusasahiptir.Bağımsızlığınınardındanilkikiresmîan-laşmasını Azerbaycan veKazakistan ile yapanÖzbekistan, üçüncü ve en kapsamlıanlaşmasınıbuyenidevleti ilk tanıyanülkeolanTürkiye ile imzalamıştır.447.400kilometrekarelikbiryüzölçümünesahipülke,doğalkaynaklarıverezervleriitibarıyla,altındadünyadördüncüsü,uranyumdadünyayedincisi,bakırdadünyaonuncusuvedoğal gazda da dünya on dördüncüsüdür.29 Özbekistan, Japonya ilişkilerindeki enönemliunsurlaruranyum,doğalgazgibiyeraltızenginlikleridir.Japonya’nınenerjiihtiyacıgözönünealındığındabölgedekidiğerrakipleriyleenerjiyedönüştürebilinecekkaynaklaraulaşmayarışındaönegeçmekönemlidir.BusebepleÖzbekistanJaponyaiçinbölgedeayrıbirstratejikanlamkazanmaktadır.

29http://www.stat.uz/upload/iblock/f0f/Uzb_en.pdf(Erişimtarihi:26.08.2011).

35


II.bölüm

GRAFİK 4: Yıllara göre Özbekistan’ın uranyum üretimi (MacGraw, 2011: 6)

Gittikçeartanuranyumüre-timi ve tahmin edilen re-zervlerinin yüksek olması,Özbekistan’ı hem Japonyaile yakınlaştırmakta, hemdediğerbölgeselveküreselgüçlerlepazarlıkyapmaşan-sınıartırmaktadır.

Özbekistan’ın Dünya Uran-yumÜretimindekiYeri30

TABLO 3: Özbekistan’ın Dünya Uranyum Üretimindeki Yeri

ÜLKE 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010Kazakistan 3300 3719 4357 5279 6637 8521 14020 17803

Kanada 10457 11597 11628 9862 9476 9000 10173 9783

Avustralya 7572 8982 9516 7593 8611 8430 7982 5900

Namibya 2036 3038 3147 3067 2879 4366 4626 4496

Nijer 3143 3282 3093 3434 3153 3032 3243 4198

Rusya 3150 3200 3431 3262 3413 3521 3564 3562

Özbekistan 1598 2016 2300 2260 2320 2338 2429 2400

ABD 779 878 1039 1672 1654 1430 1453 1660

Ukrayna 800 800 800 800 846 800 840 850

Çin 750 750 750 750 712 769 750 827

Malavi - - - - - - 104 670

G. Afrika 758 755 674 534 539 655 563 583

Hindistan 230 230 230 177 270 271 290 400

Çek Cum. 452 412 408 359 306 263 258 254

Brezilya 310 300 110 190 299 330 345 148

Romanya 90 90 90 90 77 77 75 77

Pakistan 45 45 45 45 45 45 50 45

Fransa 0 7 7 5 4 5 8 7

Almanya 104 77 94 65 41 0 0 0

Dünya Toplam 35 574 40 178 41 719 39 444 41 282 43 853 50 772 53 663

ton U3O8 41 944 47 382 49 199 46 516 48 683 51 716 59 875 63 285

30WorldNuclearAssociation.http://www.world-nuclear.org/info/inf23.html(Erişimtarihi:26.08.2011).

2000

2500

2000

1500

1000

500

02001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

36


II.bölüm

HARİTA 6: Özbekistan Uranyum Sahaları (MacGraw, 2011: 3).

Özbekistan’ınuranyumdanayrıolarakdoğalgazvepetrolrezervlerideoldukçazen-gindir.OrtaAsya’nınenbüyükikincidoğalgazüreticisiolanülkebubakımdanda

Japonyaiçinönemtaşımaktadır.

HARİTA 7: Özbekistan’ın Doğal Gaz Yatakları ve Üretim Bölgeleri

37


II.bölüm

GRAFİK 5: Özbekistan’ın Doğal Gaz Üretim İstatistiği31

Daha önce de belirtildiği gibiÖzbekistan’ındoğalenerjikaynak-ları,özellikledeuranyumbakımın-dan zengin olması, Japonya’nınbuülke iledahaçok ilgilenmesinesebep olmaktadır. Japon DışişleriBakanlığı’nınAvrupaülkeleriiçindesaydığıÖzbekistan ile ilişkileri, buülkenin bağımsızlığını kazanması-nınhemenardındanbaşlar.28Ara-lık1991’deJaponya,Özbekistan’ıresmentanımış32, 26Ocak1992’deilkresmîtemasgerçekleşmiştir.

GRAFİK 6: Özbekistan’ın Doğal Gaz ve Petrol Üretimi33TakipedensüreçteOcak1993’deTaşkent’te Japonya Büyükelçiliği,Şubat 1996’da da Tokyo’daÖzbekistanBüyükelçiliğiaçılmıştır.2008 yılı rakamlarına göreÖzbekistan’ınJaponya’yaihracatı,32.4 milyar yen olup, ana ihraçmallarıaltınvepamukluürünlerdir.Japonya’nınbuülkeyeihracatıiseotomotivvekauçukürünlerbaştaolmak üzere 7.9 milyar yen’dir.Özbekistan’daki toplam Japonyatırımı1.4milyaryenolup,2007

rakamlarınagörebuülkeyekalkınmadesteğiolaraktoplam97.5552milyaryenkrediverilmiş, ayrıca 18.897 milyar yen de karşılıksız yardımda bulunulmuştur. BunundışındasosyalvekültürelalanlardadaJaponya’nınÖzbekistan’adesteklerimevcuttur.Bunagöre1995-2008yıllarıarasında412.7milyonyenkültürelkonulardaharcanmaküzerehibe edilmiş, 42.7milyon yenbelediye, dernek vs. gibi yarı resmî kurumlarakarşılıksız verilmiş ve 141milyon yen de kültürelmirasların korunması için Özbekhükümetineaktarılmıştır.34Japonya’nınODAaracılığı ileÖzbekistan’ayaptığıdolarbazındakiyardımlarşuşekildedir:

31http://www.jogmec.go.jp/mric_web/koenkai/070307/breifing_070307_3.pdf(Erişimtarihi:27.08.2011)32http://mfa.uz/eng/inter_cooper/uzbekistan_countries/uzb_asia_pacific/(Erişimtarihi:23.08.2011)33http://store.businessmonitor.com/article/301380(Erişimtarihi:26.08.2011)34http://www.mofa.go.jp/region/europe/uzbekistan/index.html(Erişimtarihi:27.08.2011).

77

72

67

62

57

52

52,9

54,5

57,9

61,2

67,4 67,668,7

69,770,0 69,8 70,6

69,470,6

71,371,3

72,1

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Petrol ÜretimiGaz Üretimi

00b/d LHSbcm RHS

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

250

200

150

100

50

0

7

6

5

4

3

2

1

0

38


II.bölüm

TABLO 4: Japonya’nın ODA Aracılığı ile Özbekistan’a Yaptığı Yardımlar (milyon dolar olarak net)

Yıl Kredi Desteği Hibe Teknik İşbirliği Toplam2005 29.20 15.91 9.33 54.44

2006 0.77 9.49 8.35 18.61

2007 41.32 6.25 8.75 56.32

2008 29.55 10.00 9.08 48.63

2009 5.41 3.34 11.66 20.41

Toplam 534.49 161.30 132.57 828.34

TABLO 5: Diğer Ülkelerin Özbekistan’a Yaptığı Bağışlardaki Japonya Katkısı

Yıl Miktar2004 99.75

2005 54.44

2006 18.61

2007 56.32

2008 48.63

TABLO 6: Uluslararası Kuruluşların Desteklerine Japonya’nın Katkısı35

Yıl 1 2 3 4 5 Diğer Toplam

2004 IDA 4.51 CEC 3.10 EBRD 2.92 ADB 2.61 UNDP 2.32 10.10 25.36

2005 CEC 9.18 IDA 7.11 GFATM 3.92 UNDP 3.05 EBRD 2.54 6.76 32.56

2006 IDA 13.39 CEC 12.61 GFATM 5.65 UNDP 3.86 UNICEF 2.51 3.81 41.83

2007 IDA 15.87 CEC 10.36 GFATM 8.44 UNDP 3.98 GEF 3.00 8.00 49.65

2008 IDA 12.91 CEC 10.60 GFATM 6.34 GEF 5.03 UNDP 4.35 20.59 59.82

İkiülkearasındakiticarethacmideönemliolup,Japonya,Özbekistan’ınithalatındaonuncu,ihracatındadokuzuncuvegenelticaretiiçindededokuzuncusıradadır.

ÖzbekistanDışTicaretİstatistiği2010

Başlıca ithalat ortakları (milyon avro) Başlıca İhracat Ortakları Başlıca Ticaret Ortakları36

35http://www.mofa.go.jp/policy/oda/data/pdfs/uzbekistan.pdf(Erişimtarihi:05.09.2011).36://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113457.pdf(Erişimtarihi:05.09.2011).

39


II.bölüm

İkiülkearasındakiresmîziyaretlerinseyri,taraflarınişbirliğinivearadakibağıgös-termesibakımındanönemlidir.Bunagöre1995-2011yıllarıarasındaJaponya’danÖzbekistan’ayirmiyediüstdüzeydiplomatikheyetgitmiştir.BuziyaretlerdenikisiniJaponbaşbakanları,beşinibakanlargerçekleştirmiş,gerikalantemaslarisealtdüzeybürokratlartarafındanyürütülmüştür.372002yılındabeşresmîziyaretyapılmışveilkibaşbakanseviyesindegerçekleşmiştir.Budurum,AmerikaBirleşikDevletleri’nin2001’dekiAfganistan işgalininhemensonrasındaJaponya’nınyenidengeleregöreOrtaAsyapolitikasınıyenidenşekillendirmefaaliyetiolaraknitelendirilebilir.

2002’deyapılankarşılıklıziyaret-lerinenönemlisonuçlarındanbiri,hiç şüphesiz taraflar arasında29Temmuz2002’deimzalanandost-luk, stratejik ortaklık ve işbirliğianlaşmasıdır.38 Özbekistan’danJaponya’yayapılanüstdüzeyziya-retlerin ise çoğunlukla başbakanyadabakanheyetleriolduğugö-rülür.Ekim1992Haziran-2006tarihleri arasında Özbekistan’danJaponya’yayirmiresmîziyaretya-pılmışolup,bunlardanikisiDevlet

Başkanı,beşiBaşbakan,gerikalanlardaBakanyadaBakanYardımcısıdüzeyindeyapılanziyaretleridir.

Japonya-Özbekistan ilişkilerinin bir özelliği de Japonya’nın, Amerika Birleşik Dev-letleri ile Özbekistan arasındaki ilişkilerde kimi zaman aracılık ya da arabuluculukyapmasıdır. 2005Mayıs’ındameydana gelen Andican olaylarının ardından gerilenÖzbek-ABDilişkilerinidüzeltmekiçinçabasarfedenlerdenbiride,dönemimJaponyaBaşbakanıJunichiroKoizumiolmuştur.DoğalenerjikaynaklarıvehammaddeteminiüzerinegörüşmelerdebulunmaküzereOrtaAsyaülkeleriniziyaretedenKoizumi,Keri-movilebukonuyudagörüşerekaradakibuzlarıeritmeyeçalışmıştır.39

37Yukarıdaki iki fotoğraf, Japonya Dış işleri Bakanı Yoriko Kawaguchi’nin 27 Ağustos 2004’degerçekleştirdiği Özbekistan ziyaretlerinde çekilmiştir. http://www.mofa.go.jp/announce/announce/2004/8/0827.html(Erişimtarihi:23.08.2011).

38http://www.mofa.go.jp/region/europe/uzbekistan/visit1102/joint.html(Erişimtarihi:26.08.2011).39http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav083006.shtml “Japanese Prime MinisterActsasAgentofUS-UzbekRapprochement”29.9.2006),(Erişimtarihi:06.06.2011)veNathanHamm,“JapanasMediatorBetweenUS&Uzbekistan”,http://www.registan.net/index.php/2006/08/30/japan-as-mediator-between-us-uzbekistan/(30.8.2006),(Erişimtarihi:06.06.2011).

KerimovveKawaguchi

40


II.bölüm

TABLO 7: Japonya’dan Özbekistan’a yapılan resmî ziyaretler

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2006 2007 2008 2009

1 1 2 2 1 3 2 5 2 2 1 3 1 1

TABLO 8: Özbekistan’dan Japonya’ya yapılan resmî ziyaretler

1992 1994 1996 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2011

1 1 3 1 2 1 2 2 1 2 1 2 1

JaponyaileÖzbekistanarasındakienüstdü-zeydekisontemasİslamKarimov’un9Şubat2011’de Tokyo’ya yaptığı resmî ziyarettir.KerimovveJaponyaBaşbakanıKan’ınortakbasın açıklamaları iki ülkenin siyasi, ekono-mik,teknikvekültürelalanlardakiişbirlikleri-ninekadarüstdüzeyeçıkardıklarınıgöster-mesibakımındanönemlidir.

İkilider,yaptıklarıortakaçıklamada,ikiülkeningelecekteki işbirliği konularında vardıklarıanlaşmaları kamuoyuna duyurmuşlardır. Bu

yeniortamda ikiülkeninekonomik ilişkilerindekienönemliyeniliklerdenbiri“JaponMillî,Petrol,GazveMetalAnonimşirketi (JOGMEC)” ile“ÖzbekistanDevletJeolojiveMadenKaynakları Komitesi” (GOSCOMGEOLOGY) tarafından imzalananuranyumkaynaklarınıaraştırmavegüvenlikullanmaişbirliğiprotokolüolmuştur.40

Özbekistankendicoğrafyasıdışında21Haziran1996’daAvrupaBirliğiiledebirişbirliğianlaşmasıimzalamış,bunailaveten6Ekim2003’teEuropeanAtomicEnergyCommu-nity(Euratom)ilenükleerenerjinin,barışçılamaçlarlakullanılmasıiçinderesmenanlaş-mıştır.Sonolarak21Ocak2011’detaraflararasındaBrüksel’de,baştauranyumkonusu

olmaküzerenükleerenerjivekullanımıkonularındabiranlaşmaimzalanmıştır.41

40http://www.asahi.com/english/TKY201102180274.html “Uzbekistan relations” 19. 02. 2011.(Erişimtarihi:06.06.2011).

41Anlaşma metni için bkz: http://ec.europa.eu/dgs/energy/newsletter/dg/2011/0127newsletter.html(Erişimtarihi:26.08.2011).

KerimovveKan(Şubat2011Tokyo)

41


II.bölüm

ÖteyandanJaponyaileuranyum,doğalgazvepetrolarama,işlemekonularındayakınilişkiiçindeolanÖzbekistan,ÇinHalkCumhuriyetiveGüneyKoreiledebenzeranlaş-malarimzalamaktadır.2009AğustosayındakurulanUz-ChinaUranÖzbek-Çinortakşirketi42, Kızıl Kum çölünde petrol, gaz ve uranyum aramaya başlamış, KoreUlusalPetrolŞirketi(KNOC)veUzbekneftgaz(UNG)Mayıs2008’deimzalanananlaşmadan43 ayrıolarakNamanganveCustbölgelerindedoğalkaynakrezervleriniaraştırmakiçin

anlaşmaimzalamışlardır.44

Japonya,2004’deODAaracılığı ileTaşguzar-Kumkurganarasındayapılmaktaolandemiryoluiçinverdiğikrediye18.067milyaryenekleyerekKarşi-Termezdemiryoluiçinyenikaynaksağlamayıkabuletmiştir.45Japonya,20yıllıksüredeÖzbekistan’aODAaracılığıiletoplam124.975milyaryenlikkredisağlamış,2009yılınakadardatoplam21.27milyaryenlikhibeyardımındabulunmuştur.AyrıcaNGO’lar,derneklergibiyarıresmîkuruluşlarınfaaliyetleriiçinde1,854milyonyenbağışlamıştır.Aynısüre içinde JICA programlarıyla teknik konularla ilgili olarak 681 Japon uzmanÖzbekistan’agönderilmişvebuülkeden1,494kişideeğitimalmaküzereJaponya’yadavet edilmiştir.46 Bunların dışında Japonya’dan çok sayıda gönüllü uzman da

42http://enews.fergananews.com/news.php?id=2013(Erişimtarihi:26.08.2011).43http://www.universalnewswires.com/centralasia/uzbekistan/viewstory.aspx?id=4673(Erişimtarihi:26.08.2011).

44http://koreatimes.co.kr/www/news/special/2011/04/211_40711.html(Erişimtarihi:26.08.2011).45http://www.mofa.go.jp/region/europe/uzbekistan/visit1102/joint.html(Erişimtarihi:26.08.2011).46JICA’nınÖzbekistan’dakifaaliyetleriiçinbkz:http://japancenter.jica.go.jp/country/uzbekistan_e.html.(Erişimtarihi:07.06.2011).

JoséManuelBarrosoveKerimovBrükselzirvesinde

42


II.bölüm

Özbekistan’a gönderilmiştir.47 İki ülke arasında 2002 yılında imzalanan dostluk,stratejik ortaklık ve işbirliği anlaşmasının ardından, Japonya’nın JICA aracılığı ileÖzbekistan’dayürüttüğüprojelerinarttığıgörülür.1999’daTaşkent’teaçılanJICAofisinin koordinasyonuyla çok sayıda görevli ve gönüllü, çeşitli alanlarda faaliyetgöstermeküzereÖzbekistan’agelmiştir.48

HuJintaoveKerimov2011

Japonya, JICA aracılığı ile kurduğumerkezlerle ilgi duyduğu Orta Asya ülkelerinekültürelalandadanüfuzetmeyeçalışmaktadır.BununengüzelörneklerindenbirideÖzbekistan’dakuruluolan“İnsanGelişimiİçinÖzbek-JaponMerkezi”dir.Ekim2000tarihindehizmetegirenmerkez,ÖzbekistanDışTicaretYatırımveTicaretBakanlığıile JICA’nın ortak girişimi ile kurulmuştur. Ekonomik ilişkiler için bir aracı kurumolarakgörevyapankuruluş,ayrıcaJapondilivekültürünü,ÖzbekhalkınatanıtaraktoplumdaJaponsempatisiniartırmayıamaçlamaktadır.49

47http://www.mofa.go.jp/region/europe/uzbekistan/visit1102/memo.html(Erişimtarihi:26.08.2011)veShinichiroFukuda“ManagingHumanResourcesDevelopmentProjectsinUzbekistan”(UJC)www.zulanas.lt/images/adm_source/docs/2Fukuda_paperENG.pdf(Erişimtarihi:26.08.2011).

48http://www.gov.uz/en/press/economics/6606(Erişimtarihi:07.08.2010).49http://www.ujc.uz/?pid=18(09.09.2011).

43


II.bölüm

TABLO 9: 2002-2005 Özbekistan JICA operasyon verileri50

2005 2004 2003 2002’ye kadar toplam

Japonya’da kursa katılanlar 106 171 135 575

Uzmanlar 45 68 43 207

Araştırmacılar 68 32 139 566

Gönüllüler 9 15 13 27

Kıdemli Gönüllüler 8 2 7 4

Ekipman tedariki (milyon yen) 17 127 61 334

Teknik işbirliği Projeleri 5 2 1 2

Kalkınma Araştırması 1 1 2 8

b) japonya ve kazakistan

HARİTA 8: Kazakistan Haritası

50http://www.jica.go.jp/uzbekistan/english/activities/activitiy04.html(Erişimtarihi:07.09.2011).

44


II.bölüm

16 Kasım 1991’de bağımsızlığını kazanan Kazakistan, 2.724.900 kilometrekare-likyüzölçümüyledünyanındokuzuncubüyükülkesidir.BugeniştopraklardaŞubat2011verilerinegöre16.500.000kişiyaşamaktadır.16Aralık1991’debağımsızlığınıilanedenülkede100’denfazlaetnikgrupvardır.Başlıcaihraçürünleri,demirliyadademirsizmetaller,makineler,kimyasallar,hububat,yün,etvekömürdür.Kazakistan,dünyauranyumüretimindebirinci,petrolvedoğalgazrezervlerindeonbirinci,kömürüretimindeiseonuncusıradayeralmaktadır.

GRAFİK 7: Kazakistan’ın Petrol Üretimi

GRAFİK 8: Kazakistan’ın Doğal Gaz Üretimi (milyar metreküp)

GRAFİK 9: Kazakistan’ın yıllık kömür üretimi (milyon ton)51

51www.globalmethane.org/documents/toolsres_coal_overview_ch20.pdf(Erişimtarihi:28.08.2011).

70,767,2

100

90

80

70

60

502007 2008 2010 2015

81,3

97,5

8070605040302010

0

29,6

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

33,5 38,942,2 44,2 44,3 51,1

5457,5

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

140

120

100

80

60

40

20

0

45


II.bölüm

GRAFİK 10: Kazakistan’ın Petrol Rezervi (Dünya rezervi içinde)

GRAFİK 11: Kazakistan’ın Gaz Rezervi (Dünya rezervi içinde)

IndonesiaTurkmenistan

KazakhstanIraq

VenezuelaAlgeriaNigeria

USUAEKSA

QatarIran

Russia

1,6

1,6

1,6

1,8

2,5

2,6

2,9

3,4

3,5

3,9

14,7

15,7

27,1

IndonesiaTurkmenistan

KazakhstanIraq

VenezuelaAlgeriaNigeria

USUAEKSA

QatarIran

Russia

1,6

1,6

1,6

1,8

2,5

2,6

2,9

3,4

3,5

3,9

14,7

15,7

27,1

46


II.bölüm

GRAFİK 12: Kazakistan’ın Kömür Üretimi (Dünya Üretimi İçinde)

GRAFİK 13: Kazakistan’a Yatırım Yapan Ülkeler52

52Grafikler için bkz. Republic of Kazakistan Ministry of Economy and Budget Planning. ExecutiveSummary,Mart2009s.11,12,15.

ColombiaCanadaTurkey

KazakhstanPoland

IndonesiaGermany

SouthRussia

AustraliaIndia

USChina

1,1

1,1

1,2

1,5

2,3

2,6

3,2

4,0

4,9

6,1

7,5

16,3

39,8

47


II.bölüm

TABLO 10: Kazakistan’ın 2010 yılı Uranyum Üretimi (metrik ton)53

Kazakistan Kanada Avustralya Namibya Nijer Rusya Özbekistan USA

17803 9783 5900 4496 4198 3562 2400 1660

GRAFİK 14: Kazakistan’ın Yıllara Göre Endüstriyel Ürünler Üretimi54

EnerjivehammaddezenginiKazakistanileJaponya’nınilişkileri,26Ocak1992’debaşlamıştır.JaponyaKazakistan’dakiBüyükelçiliğini20Ocak1993’teAlmatı’daaç-mış,ardındanbaşkentindeğiştirilmesiyle1Ocak2005’deAstana’yataşımıştır.Ka-zakistanBüyükelçiliği ise22Şubat1996’daTokyo’dahizmetegirmiştir.2008yılıverilerinegöreKazakistanJaponya’ya87.9milyaryentutarındaihracatyapmış,buülkeden21.5milyaryenlikmalsatınalmıştır.Kazakistan’ınihracatıenerjihammad-deleriağırlıklıolupJaponya’danithalettiğiürünleriseotomobil,çelikboruvetüplerleinşaatmakineleridir.Japonya’nınKazakistan’ayaptığıdoğrudanyatırımlar2008yılıitibarıylabeşmilyardolarolup,ağırlıklıolarakuranyum,petrol,kömür,doğalgazvediğermadenlerle ilgilidir.Ayrıca Japonya,ODAaracılığı ile toplamda88.78milyaryenlikkrediaçmışve5.91milyaryenlikhibedebulunmuştur.2007yılıitibarıylatek-nikişbirliğiiçinJaponya’nınharcadığıtutar11.04milyaryenolup,kültürelfaaliyetler

53http://www.wise-uranium.org/umaps.html?set=annu54Agency on Statistics of the Republic of Kazakhstan, Publications and information TechnologiesDepartment,Brochure”Kazakhstaninfigures”,2010,s.17.

120

100

80

60

40

20

0

86,6

96,298,4

111,1

100,9

61,565,0 67,1

70,776,5

25,0 26,429,6 32,9 35,9

67,971,7

76,680,3 78,7

2005

2006

2007

2008

2009

2005

2006

2007

2008

2009

2005

2006

2007

2008

2009

2005

2006

2007

2008

2009

Kömür milyon ton Petrol Doğal gaz mil. metre küp Elektirik gücü milyar kilovat saat

48


II.bölüm

içinhibeettiğimiktarise,yaklaşıkolarak420milyonyendir.55Japonya’nınODAara-cılığıileKazakistan’ayaptığıyardımlarındolarbazındakiistatistiğişöyledir:

TABLO 11: Japonya’nın ODA Aracılığı ile Kazakistan’a Yaptığı Yardımlar (milyon dolar olarak net)

Yıl Kredi Desteği Hibe Teknik İşbirliği Toplam

2005 59.97 1.09 5.10 66.17

2006 19.40 0.94 4.53 24.87

2007 35.05 0.94 7.31 43.31

2008 31.28 0.43 6.20 37.90

2009 31.62 0.57 4.94 37.13

Toplam 679.61 47.20 129.59 856.41

TABLO 12: Diğer Ülkelerin Kazakistan’a Yaptığı Bağışlardaki Japonya Katkısı

Yıl Miktar

2004 130.76

2005 66.17

2006 24.87

2007 43.31

2008 37.9



2004 CEC 10.23 EBRD 2.93 GFATM 2.78 UNCHR 1.38 UNICEF 1.01 2.61 20.94

2005 GEF 8.55 CEC 7.42 GFATM 2.78 EBRD 2.10 UNICEF 1.37 3.17 25.39

2006 CEC 12.35 GFATM 5.43 UNDP 1.14 UNICEF 1.10 UNHCR 0.84 0.27 21.97

2007 CEC 9.43 GFATM 4.59 GEF 2.42 UNICEF 1.14 UNTA 0.84 -42.79 -24.17

2008 CEC 16.24 GFATM 14.78 UNICEF 1.05 UNHCR 0.97UNTA 1.04

3.51 37.39UNDP 0.84

Japonya,Kazakistan’ındışticaretindeönemlibiryertutmaktadır.Dünyaithalatsı-ralamasında 34. olan Kazakistan’ın57 ithalatı içinde Japonya on ikinci, ihracatındasekizincivegenelticaretiiçindeonuncusıradadır.

55http://www.mofa.go.jp/region/europe/kazakhstan/index.html(Erişimtarihi:25.08.2011)56http://www.mofa.go.jp/policy/oda/data/pdfs/kazakhstan.pdf(Erişimtarihi:05.09.2011)57http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2010_e/its10_world_trade_dev_e.pdf (Erişim tarihi:09.09.2011).

49


II.bölüm

KazakistanDışTicaretİstatistiği2010

Başlıca İthalat Ortakları Başlıca İhracat Ortakları Başlıca Ticaret Ortakları) İhracat (Milyon Avro)

Resmî ilişkilerin başlamasını takiben 1992-2010 yılları arasında Japonya’danKazakistan’a toplam19üstdüzeyheyetgitmiştir.BunlarındördüBaşbakan, ikisiDışişleriBakanı, ikisiEkonomiBakanıvediğerlerideBakanYardımcısıseviyesindegerçekleştirilenziyaretlerdir.

TABLO 14: Japonya’dan Kazakistan’a yapılan resmî ziyaretler

1992 1996 1997 2000 2002 2003 2004 2006 2007 2010

2 1 2 1 2 3 2 2 3 1

AynısüreiçindeKazakistantarafındanJaponya’yayirmidörtresmîziyaretyapılmış-tır.BunlardanüçüKazakistanDevletBaşkanıNazarbayevtarafındangerçekleştirilmişolupikisiBaşbakanvegerikalanlardadiğerBakanlaryadayardımcılarınınyaptığıziyaretlerdir.58

TABLO 15: Kazakistan’dan Japonya’ya yapılan resmî ziyaretler59

1992 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2002 2005 2006 2007 2008 2009 2010

1 2 1 1 3 2 2 2 1 3 2 2 1 1

Kazakistantarafı1993-1999yıllarıarasındaJaponya’yagöredahaçokheyetgönder-miş,Japonyaisebusüredeilişkilerdedahapasifkalmıştır.BudurumunJaponya’nınKazakistanileolanilişkileriniolumsuzetkilediğinisöylemekmümkündür.Birbaşka

58http://www.mofa.go.jp/region/europe/kazakhstan/index.html(Erişimtarihi:25.08.2011)59http://www.mofa.go.jp/region/europe/kazakhstan/index.html,http://www.embkazjp.org/kazakhstan-japan.htm(Erişimtarihi:25.08.2011).

50


II.bölüm

deyişleJaponya’nınilkbaşlardakiçekingentutumu,Kazakistan’ın,ÇinveRusyagibidiğerAsya ülkeleriyle daha sıkı ilişkiler kurmasına yol açmıştır. KazakistanDevletBaşkanıNursultanNazarbayev’in1999yılındaJaponya’yayaptığıziyaretsırasındatarafların26Aralık1999’daimzalayarakilanettiği“dostluk,ortaklıkveişbirliğidek-larasyonu”,ikiülkearasındakienönemliilksomutanlaşmadır.

Japonya’nın Kazakis-tan ile olan ilişkilerininbaşlangıcı da sorunluolmuştur. Tecrübeli si-yasetçi, Dışişleri Bakanıve Başbakan YardımcısıWatanabe Michio, Ma-yıs 1992’de öncedenkararlaştırılmış bir gö-rüşme yapmak üzereKazakistan’a gitmiştir.Ziyaret, ikili ilişkileri ge-

liştirmeamacıtaşımaklaberaberKuriladalarısorunuylailgiliolarakKazakistan’dandestek almak amacı da taşımaktadır. Bu ziyaret sırasında bakan ve beraberindekiJapon heyeti, Nazarbayev tarafından bekletilir. Herhangi bir art niyete dayanma-yan, tecrübesizliğe ya da eski Sovyet sisteminin alışkanlıklarına bağlı bu hareket,Watanebe’ninKazakistan’danolumsuzduygularlaayrılmasınasebepolmuştur(Uya-ma,2003:168,169).BudurumJaponyaileKazakistanarasındakiilişkilerinilkonyılındakisoğukluğuizahedecekölçüdebirkanıtolmasadafikirvermesibakımındanönemlidir.Öte yandanNazarbayev’inKuril sorununa karışmak istemediğini açıkla-masının da Japon tarafını kızdırmış olabileceğini düşünmekmümkündür (Gelman,1993:57). Central Asia plus JapanDiyalogu ile daha önceki rehavetini üstündenatmayaçalışanJaponya,Kazakistan’ayönelikyenibirsafhayı-özellikledeenerjiveenerjikaynaklarınınortakçıkarılmasıkonusunda-2006yılındabaşlatmıştır.60JaponDışişleriBakanıNobutakaMachimura’nınKazakistanziyaretisırasındayapılanortakaçıklamayla ikiülkeninnükleeralandaveenerjikaynaklarıkonusunda işbirliğiyap-mayakararverdikleriduyurulmuştur.ArdındanJaponyaBaşbakanıKoizumibaşkan-lığındakibirheyetin,28-29Ağustos2007’deyaptığıziyaretinsonundaikiülkeninliderleriortakbiraçıklamayaparakyenibirdostluk-işbirliğianlaşmasıimzaladıklarınıduyurmuşlardır.

AynıyılKazakistan’ıziyaretedenJaponyaEkonomi,TicaretveEndüstriBakanıAki-raAmari,KazakistanBaşbakanıKerimMassimovileyaptığımüzakerelerinsonundastratejikortaklığıda içeren,endüstriyel teknoloji veatomenerjisi (doğaluranyum

60http://www.world-nuclear-news.org/default.aspx(Erişimtarihi:02.06.2011).

NazarbayevileJaponBaşbakanıFukuda.

51


II.bölüm

ihracı,nükleeryakıtüretimi,reaktörinşasıiçinteknolojideğişimiveelemaneğitimi)konularındayenibiranlaşmaimzalamışlardır.

2008yılındaiseJaponyaveKazakistanarasındaUlbanükleeryakıtüretimfabrikası-nıngeliştirilmesiniiçerenyenibiranlaşmaimzalanmıştır.BunagöreKazatomprom61,uranyumuhammaddeolaraksatanbirfirmadan,uranyumyakıtıüretereksatanbirtedarikçiseviyesineyükselecektir.2010’dabaşlamasıdüşünülenbuçalışmaylaKa-zakistanJaponpazarınınihtiyacının%40’ınıteminedenbirülkedurumunagelmesiplanlanmıştır.BufaaliyetlerinmalialtyapısıisedahaçokJaponfinansmanıileoluş-turulmaktadır.

2006yılındaJapanBankforInternationalCoorporation(JBIC),Kazatompromilekre-dianlaşmasıimzalayarakJaponya’nınenerjiihtiyacınıkarşılamaküzeremaddidesteksağlamışveJaponfirmalarıylaortakyatırımlardabulunmuştur.Ekim2007’deToshi-bafirması,Kazatompromileişbirliğiyapmayabaşlamış,23Ocak2006’davarılanan-laşmanınardındanKansaiElectricPower(KEPCO)veSumitomoCorp.62gibiikibüyükJaponfirmasıveKazatomprom’unbirarayagelerekoluşturduklarıAPPAKtesisleriMart2009’daKansaibölgesindeki11nükleerreaktöre2011-2012yıllarındaitibarenyakıtsağlamaküzerefaaliyetegeçmiştir.63Sumitomo,sonolarak24Mart2010’daKazatompromileortakolarakSARECOşirketinikurarakilişkileribiradımileriyegö-türmüş64,TokyoElectric(TEPCO),ChubuElectric,KansaiElectricPower(KEPCO),Marubeni ve Toshiba’nınKazakistan’daki faaliyetleri de artarak devam etmektedir(Shadrina, 2009: 89).Marubeni şirketininKazakistan ÇevreKorumaBakanlığı ileberaberyürütmeyebaşladığıgazemisyonukonusundakiprojedebüyükönemtaşı-maktadır(Kassenova,2008)65.

TümbunlararağmenKazakistan’ayatırımyapangelişmişülkelerarasındaJaponya,sonsıralardayeralır.2009rakamlarınagöreJaponya,Fransa,AmerikaBirleşikDevletleri,Rusya,Hollanda,Liberya,ÇinHalkCumhuriyeti,Kanada,İtalya,VirginAdalarıveİngilte-rekadaryatırımyapamamıştır(Smailov,2010:100-101).Japonya,bölgedekirakiplerikonumundakiülkelerlekıyaslandığındadafarklıbirsonuççıkmamaktadır.Kazakistan’ayatırımyapanÇin,Rusya,G.KoreveABD’ninardındanJaponyayinesonsıradayeralır.

61KazatompromFirmasınıntarihiveJaponya’nındaiçindebulunduğuuluslararasıortaklarıiçinbkz.http://www.kazatomprom.kz/userfiles/files/21_05_10%20KAZAKHSTAN-Kazatomprom_Prospectus_eng.pdfvehttp://www.kazatomprom.kz/en/(Erişimtarihi:22.08.2011).

62 http://www.sumitomocorp.co.jp/english/special/report_02/index.htmlve http://www.sumitomo.kz/en/news/22/,http://www.sumitomocorp.co.jp/english/news/2006/20060123_014915.html(Erişimtarihi:04.06.2011).

63 http://www.world-nuclear-news.org/default.aspx(Erişimtarihi:02.06.2011).64 h t t p : / /www .k a z akhs t an l i v e . c om /2 . a sp x?P r od ID=d78b4ae4 -0 a f 8 -45b1 -9 e c3 -308b743b436b&CatID=9f9f8034-6dd6-4f7e-adcf-0f6a7c0406d9&sr=100&page= (Erişim tarihi:28.08.2011).

65http://www.cacianalyst.org/,“WheTwoEndsMeet:Japan’sGrowingEngagementinKazakhstan”,(Erişimtarihi:02.06.2011).

52


II.bölüm

TABLO 16: 31 Aralık 2009 sonu itibarıyla Kazakistan’a yatırım yapan başlıca Asya ülkeleri ve ABD

Ülkeler 2006 2007 2008 2009

Japonya 342.6 405.3 456.3 570.3

Çin Halk Cum. 362.9 358.2 692.4 708.7

Rusya Fed. 502.7 785.3 851.4 573.9

G. Kore 248.8 232.3 883.3 148.0

ABD 1.708.9 2.462.1 2.059.5 1910.6

Japonya’nın Kazakistan ile olan nükleer ve hammaddeye dayalı ilişkilerindeRusyaveÇin’indahadagerisindekalacağınıdüşünmekmümkündür.Bunuhissettirenensomutgelişmelerdenbiri,Toshibatarafından9Ağustos2010’dayapılanaçıklamadayatmaktadır.BunagöreToshiba,TokyoElectricPowerCompanyveJapanBankforInternationalCoorporationKazakistan’dafaaliyetgösterenveortaklarıolduklarıUra-niumOneInc.,(U1)ileyenibiranlaşmaimzalamışvehisselerinibirKanadafirmasınasatmışlardır.BudurumdaAralık2009veOcak2010’dayapılananlaşmalargeçerlili-ğinikaybetmiştir66.BudurumAsya’dakienerjisavaşlarıkonusundaçalışanuzmanlartarafındanJaponya’nınRusya’yakarşıyenilgisiyadabölgedekienerjikaynaklarınaulaşmada, Japonya’nınmağlubiyeti olarak tanımlanmaktadır (Murakami: 2010)67. DiğeryandanJaponDışişleriBakanıSeijiMaehara,16Şubat2011’deKazinforma’yaverdiğimülakattagerekticarethacmi,gerekyapılanyatırımlaritibarıylaJaponya’nınOrtaAsya’dakienbüyükortağınınKazakistanolduğunusöylemişveuranyum,petrolgibihammaddelerkonusundaJaponya’nınyatırımlarınınartacağınıbelirtmiştir68.

Japonya’nınKazakistan’daki Kaşagan gibi doğal gaz üretim sahalarında da aramave üretim faaliyetleri vardır. Ancak burada da Japonya, diğer ortakların gerisindekalmaktadır.AgipKazakistanKuzeyOperasyonŞirketiortaklarındanJaponya’nınhis-seleriKazakistanileaynıdır.

66 http://www.reuters.com/finance/stocks/UUU.TO/key-developments/article/1953880, “ToshibaCorporation,TheTokyoElectricPowerCompanyAndJBICRedefineRelationshipWithUraniumOneInc”,(Erişimtarihi:03.06.2011).

67 eneken.ieej.or.jp/data/3312.pdf., Tomoko Murakami,” Preliminary Report: Trends on Japanesecompany’s stake in Uranium One. The Need to Strengthen Diplomacy on Kazakhstan’s EnergyResources”,IEEJAugust2010(Erişimtarihi:03.06.2011).

68http://www.inform.kz/eng/article/2352501(Erişimtarihi:29.08.2011).

53


II.bölüm

TABLO 17: Kaşagan’daki Doğal Gaz Bölgesinde Faaliyet Gösteren Konsorsiyum (Yenikeyeff, 2008: 28)

Kaşagan Ortakları Ülke Hisse Oranı

ENI İtalya 18.52

ExxonMobil Amerika 18.52

Shell İng.-Hollanda 18.52

Total Fransa 18.52

Conoco Amerika 9.26

Kazmunaigaz Kazakistan 8.33

Inpex Japonya 8.33

Aynıdurum,2008yılıitibarıylaKuzeyHazarOperasyonŞirketi(NCOC)içindegeçerlidir.

TABLO 18: NCOC İçindeki Hisse Dağılımı (Yenikeyeff, 2008: 28)

Kaşagan Ortakları Ülke Hisse Oranı

Kazmunaigaz Kazakistan 16.81

ExxonMobil Amerika 16.81

Shell İng.-Hollanda 16.81

Total Fransa 16.81

ENI İtalya 16.81

Conoco Amerika 8.39

Inpex Japonya 7.56

Japonya’nınKazakistan’dauranyumvenükleerenerjikaynaklarınayaptığıyatırım-larlaorantılandığında,petrolaramayadaüretimineyönelikfaaliyetlerioldukçaazdır.

54


II.bölüm

GRAFİK 15: Kazakistan’da Petrol Çıkaran Belli Başlı Firmalar69

Japonya, Kazakistan’da kültürel faaliyetler de yürütmektedir. Hem ticari ilişkiler-dearacılıkyapmak,hemdekültürelalandaKazaktoplumunanüfuzedebilmekiçin1998’de tasarlanan “JaponyaMerkezi” (JapanCenter), 2002’deAlmatı’da kurul-muş70,ardındanAstana’dadabirşubeaçmıştır71.ODA’nındesteklerininkoordinas-yonundadaetkiliolanmerkez,ticarikonulardışındaJaponcadilkurslarıvekültürelfaaliyetlerledeKazakistan’daJaponyabilgisininvesempatisininartmasınısağlamayıamaçlamaktadır72.

69 http://www.worldoil.com/December-2008-Drilling-and-production-activity-in-Russia-and-Kazakhstan.html(Erişimtarihi28.08.2011).

70http://japancenter.jica.go.jp/index_e.html(Erişimtarihi09.09.2011).71http://www.jica.go.jp/english/operations/schemes/tech/projects/j_center/kazakhstan.html (Erişimtarihi:09.09.2011)

72http://japancenter.jica.go.jp/japancenter/japancenter_e.html(Erişimtarihi:09.09.2011).

69

First-half 2008

Source: RPI research

KazMunaiGas

CNPC* andCITIC C Group

Chevron

Lukoil

ExxonMobil

British Gas

Eni

MittalInvestments

20072006

2,00

0

4,00

0

6,00

0

8,00

0

10,0

00

12,0

00

14,0

00

16,0

00

18,0

000

1,7%1,7%

5,2%

6,2%8,6%

7,2%7,3%

13,5%13,8%

15,9%14,6%14,0%

12,9%20,8% 24,8%

25,2%

5,1%

5,2%

5,2%

5,6%

5,6%5,7%

5,7%

thousand tons

*Inculding subsidiaries

55


II.bölüm

c) japonya ve türkmenistan

HARİTA 9: Türkmenistan Haritası

27 Ekim 1991 tarihinde bağım-sızlığınakavuşanTürkmenistan’ınyüzölçümü491.210kilometreka-re olup 2010 yılı verilerine görenüfusu5.180.000’dir73.Gelişmişbir sanayisi bulunmayan ülke-nin en önemli gelir kaynağı, do-ğalgazdır.Bunundışındapetrol,akaryakıt ürünleri, elektrik, po-lipropilen, pamuk ipliği ve teks-tilürünleri,ana ihraçkalemlerinioluşturmaktadır. İthalatının ise

%78’inimakineler,%17’sinitüketimmaddeleri,%5’iniyiyecekveiçecekleroluştu-rur.742008yılırakamlarınagöreTürkmenistan5.700.000.000dolarlıkithalatyap-mışolup,11.900.000.000dolarlıkihracatgerçekleştirmiştir.

73http://www.adb.org/documents/fact_sheets/TKM.pdf(Erişimtarihi:04.09.2011).74http://www.turkmenistanembassy.org/turkmen/business/f-trade2007.html(Erişimtarihi:04.09.2011).

56


II.bölüm

TABLO 19: Dünya Doğal Gaz Rezervleri (1 Ocak 2010 itibarıyla)75

ÜLKE Rezerv (trilyon kübik feet)

Dünya Toplam üretimine oranı

Rusya 1.680 25.4

İran 1.046 15.8

Katar 899 13.6

Türkmenistan 265 4.0

S. Arabistan 263 4.0

ABD 245 3.7

BAE 210 3.2

Nijerya 185 2.8

DoğalgazrezervleribakımındandünyadadördüncüsıradaolanTürkmenistan’ınözel-likleYolatanrezervizenginliği ileöneçıkmaktadır.2009yılınakadarüretiminin%85’iniRusya’yasatanTürkmenistan,boruhattındabirpatlamaolmasıveardındanRusya’nınyeni fiyattalepleriyüzündenihracatınazalmasıylayenipazarlararamayabaşlamıştır.BuaşamadaihracatİranveÇin’ekaydırılmıştır.

TABLO 20: Türkmenistan’ın toplam Doğal gaz üretimi (bin varil / günlük)

2006 2007 2008 2009 2010

15.017 15.956 18.303 20.705 23.005

TABLO 21: Türkmenistan’ın toplam Petrol üretimi (bin varil / günlük)

2006 2007 2008 2009 2010

177.212 180.731 189.744 198.153 202.377

Türkmenistan,ürettiğidoğalgazvepetrolüTürkmenistan-Çin,Türkmenistan-Afga-nistan,Türkmenistan-Pakistan/HindistanveTarans-Hazarboruhatlarıyladünyapa-zarınasunmakiçindeanlaşmalaryapmıştır76.

75http://www.eia.gov/oiaf/ieo/pdf/0484%282010%29.pdf(Erişimtarihi:05.09.2011).76http://turkmenistanembassy.com.tr/tr/Contacts.aspx(Erişimtarihi:05.09.2011).

57


II.bölüm

HARİTA 10: Türkmenistan Doğal Gaz Boru Hatları77

77 http://www.stratfor.com/memberships/173946/analysis/20101018_turkmenistans_new_pipeline_and_russian_relations(Erişimtarihi:07.09.2011).

58


II.bölüm

HARİTA 11: Şimdiki ve İnşası Düşünülen Orta Asya Boru Hatları78

78http://orientalreview.org/2010/06/01/the-discussions-on-the-tapi-gas-pipeline-project-would-continue/(Erişimtarihi:09.09.2011).

59


II.bölüm

TürkmenistanDışTicaretİstatistiği2010

Başlıca ithalat ortakları (milyon avro) Başlıca İhracat Ortakları Başlıca Ticaret Ortakları 79

JaponyaveTürkmenistanarasındaçokciddibirticarethacmibulunmadığıgibidoğ-rudanJaponyatarafındanyapılmışbiryatırımdayoktur.Türkmenistan’ınithalatsı-ralamasındaJaponyaondokuzuncu,ihracatındaotuzüçüncüvegenelticaretiiçindeiseyirmiüçüncüsıradadır80.

JaponyaileTürkmenistanarasındakiilişkilerNisan1992’debaşlamışveOcak2005’teAşgabat’ta Japonya Büyükelçiliği açılmıştır. İki ülke ilişkilerinin başlamasından onüç sene sonra diplomatik temsilcilik kurulması, Japonya’nın bu ülkeye ne derece-de önem verdiğini göstermesi bakımdan önemlidir 81. Japonya, 2007 yılına kadarTürkmenistan’a450milyonyentutarındakredivermiş,620milyonyenhibeetmişveteknikişbirliğiiçinde481milyonyenlikharcamayapmıştır.Japonya’nın1975’den2008yılınakadarbuülkeyeverdiğikültürhibesiisetoplam481milyonyendir.Japonyardımlarınındolarolarakistatistiğiaşağıdakigibidir.

TABLO 22: Japonya’nın ODA Aracılığı ile Türkmenistan’a Yaptığı Yardımlar (milyon dolar olarak net)

Yıl Kredi Desteği Hibe Teknik İşbirliği Toplam2005 - - 0.13 0.13

2006 - 0.17 0.46 0.62

2007 -0.93 - 0.38 -0.54

2008 -2.11 - 0.57 -1.54

2009 -2.34 - 1.15 -1.19

Toplam 31.82 4.74 7.55 44.12

79http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113457.pdf(Erişimtarihi:05.09.2011).80http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113457.pdf(Erişimtarihi:05.09.2011).81http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113406.pdf(Erişimtarihi:05.09.2011).

60


II.bölüm

TABLO 23: Diğer Ülkelerin Türkmenistan’a Yaptığı Bağışlardaki Japonya Katkısı

Yıl Miktar

2004 2.2

2005 0.13

2006 0.62

2007 -0.54

2008 -1.16



2004 UNICEF 1.06 UNHCR 0.96 UNDP 0.69 UNFPA 0.46 GEF 0.33 3.98 7.48

2005 GEF 1.43 UNDP 1.04 CEC 0.97 UNICEF 0.88 UNHCR 0.66 2 6.98

2006 CEC 1.78 UNDP 1.38 UNICEF 1.10 UNFPA 0.61 UNHCR 0.46 0.34 5.67

2007 CEC 2.47 UNICEF 1.58 UNDP 1.23 UNFPA 0.50 UNHCR 0.23 2.55 8.56

2008 CEC 3.54 UNDP 1.46 GEF 0.98 UNICEF 0.89 UNFPA 0.68 -0.19 7.36

Japonya’nınticariveekonomikilişkilerininsınırlıolduğuTürkmenistan’ayönelikyar-dımları,doğrudanveuluslararasıolmaküzereikiyollayapılmaktadır.Taraflarınkar-şılıklıolarakgerçekleştirdikleridiplomatikziyaretleriseoldukçaazdır.

TABLO 25: Japonya’dan Türkmenistan’a Yapılan Resmî Ziyaretler

2005 2009 2010

1 1 1

TABLO 26: Türkmenistan’dan Japonya Yapılan Resmî Ziyaretler

1992 1994 1996 1999 2000 2001 2003 2005 2009 2010

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

JaponyatarafındanTürkmenistan’aüçresmîziyaretyapılmışolup,hiçbiribakansevi-yesindedeğildir.BunakarşılıkolarakTürkmenistan’danJaponya’yaonresmîziyaretyapılmışolup,biriDevletBaşkanı,gerikalanlariseBakanYardımcısıseviyesindedir83.

82http://www.mofa.go.jp/policy/oda/data/pdfs/turkmenistan.pdf(Erişimtarihi:05.09.2011).83http://www.mofa.go.jp/region/europe/turkmenistan/index.html(Erişimtarihi:05.09.2011).

61


II.bölüm

GurbangulyBerdimuhamedovveYukioHatoyama16Aralık2009

Japonya, ticari ilişkilerinin çok derin olmadığıTürkmenistan’daJICAaracılığıiledestekprojeleriyürütmektedir.Dahaçokpersoneleğitimivetek-nikbilgigeliştirmealanlarındayapılançalışmala-rınyanısırademiryoluinşasıvebakımıgibikonu-lardaJICAprojelerihayatageçirilmiştir.JICA’nınTürkmenistan’dayürüttüğüfaaliyetlerinmalide-ğeri2009yılırakamıyla193milyonyenolup,bumiktar,OrtaAsyaveKafkasya’dayürütülenfaali-yetlerin%1’inedenkgelmektedir84.

d) japonya ve kırgızistan

SovyetlerBirliği’nindağılmasürecinegirmesiyle,15Aralık1990’daegemenliğinive31Ağustos1991’dedebağımsızlığını ilanedenKırgızistan,11Aralık1991’deül-kenin bağımsızlık beyannamesini parlamentosunda kanunlaştırarak özgür bir ülkeolarakdünyadakiyerinialmıştır.Yüzölçümü199.900km²olanülke,5.300.000ki-şilikbirnüfusasahiptir85.KaynaklarbakımındankomşusuolanülkelerkadarzenginolmayanKırgızistan’ıntemelihraçmallarıpamuk,yün,et,tütüngibiürünlerlealtın,cıva,uranyumdoğalgazgibimadenveyeraltızenginlikleridir86.

TABLO 27: Kırgızistan’ın Petrol, Kömür, Doğal Gaz Üretimi87

ÜrünYıl

2006 2007 2008 2009 2010

Petrol- Gün / Bin varil 1.976 0.946 0.946 0.946 0.946

Kömür Milyar kübik feet 1 1 1 1 1

Doğal Gaz Milyar kübik feet 354 435/ 542 672 -

JaponyaileKırgızistanarasındakiticaretdediğerOrtaAsyaülkeleriylekıyaslandığın-daoldukçadüşükhacimlidir.BudurumşüphesizKırgızistan’ınüretimyetersizliğivealımgücününsınırlılığıileaçıklanabilir.

84http://www.jica.go.jp/english/publications/reports/annual/2010/pdf/22.pdf(Erişimtarihi:05.09.2011).85http://bishkek.emb.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=122077(Erişimtarihi:07.09.2011).86http://www.centralasia-biz.com/cabiz/eng/kyrgyz_eng/industry_kg_eng/abt_industry_kg_eng.htm(Erişimtarihi:07.09.2011).

87http://www.eia.gov/countries/country-data.cfm?fips=KG(Erişimtarihi:07.09.2011).

62


II.bölüm

KırgısiztanDışTicaretİstatistiği2010(milyonavro)

Başlıca ithalat ortakları (milyon avro) Başlıca İhracat Ortakları Başlıca Ticaret Ortakları88

KırgızistanileJaponyaarasındakidiplomatikilişkiler26Ocak1992’debaşlamıştır.Japonya’nınBişkekBüyükelçiliği27Ocak2003’te,Kırgızistan’ınTokyoBüyükelçiliğiise22Nisan2004’deaçılmıştır.

TABLO 28: Japonya’dan Kırgızistan’a Yapılan Resmî Ziyaretler

1992 1997 1999 2002 2003 2004 2005 2006 2008

1 2 1 2 1 1 3 1 1

1992-2008yılları arasındaJaponya’danKırgızistan’aonüç resmîziyaretyapılmışolup,bunlardanbiriBaşbakan,üçüBakanvegeriyekalanlarBakanYardımcısıyadaözeldanışmanseviyesindegerçekleştirilmiştir.

TABLO 29: Kırgızistan’dan Japonya Yapılan Resmî Ziyaretler

1992 1993 1994 1996 1997 1998 2000 2001 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2011

1 1 1 2 1 2 1 2 1 3 1 2 2 1 1 1

AynıdönemdeKırgızistan’danJaponya’yayapılanresmîziyaretsayısıiseyirmiüçtür.Kırgıztarafınınziyaretleridahaüstdüzeydeolup,bunlarınüçüDevletBaşkanı,altısı

88http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113409.pdf(Erişimtarihi:05.09.2011).

63


II.bölüm

Başbakan,dokuzuBakanvegerikalanlardaBakanYardımcısıseviyesindegerçekleş-tirilentemaslardır89.

İkiliilişkilerdekidengesizliğerağmenJaponya,Kırgızistan’adadoğrudanyadaaracıuluslararasıkuruluşlarvasıtasıiledestektebulunmaktadır.Japonyardımlarınınmil-yondolarolarakdağılımıaşağıdakigibidir.

TABLO 30: Japonya’nın ODA Aracılığı ile Kırgızistan’a Yaptığı Yardımlar (milyon dolar olarak net)

Yıl Kredi Desteği Hibe Teknik İşbirliği Toplam

2005 1.30 9.01 10.64 20.95

2006 8.60 0.71 7.91 17.22

2007 2.18 5.53 7.98 15.68

2008 2.17 2.24 7.94 12.35

2009 2.07 5.54 10.14 17.75

Toplam 253.67 99.45 109.70 462.83

TABLO 31: Diğer Ülkelerin Kırgızistan’a Yaptığı Bağışlardaki Japonya Katkısı

Yıl Miktar

2004 29.69

2005 20.95

2006 17.22

2007 15.68

2008 12.35



2004 ADB 54.42 IDA 24.10 CEC 22.94 EBRD 2.65 GFATM 2.10 8.57 114.28

2005 IDA 35.51 ADB 29.61 CEC 17.99 GFATM 3.97 UNDP 2.40 -5.36 84.12

2006 ADB 40.49 IDA 29.60 CEC 11.98 GFATM 3.68 UNDP 3.45 -17.60 71.60

2007 IDA 39.36 ADB 26.48 CEC 19.88 GFATM 7.79 UNDP 3.37 -13.17 84.11

2008 ADB 41.00 CEC 33.44 IDA 27.96 IMF 18.97 GFATM 13.10 25.24 159.71

89http://www.mofa.go.jp/region/europe/kyrgyz/index.html(Erişimtarihi:07.09.2011).90http://www.mofa.go.jp/policy/oda/data/pdfs/kyrgyz.pdf(Erişimtarihi:05.09.2011).

64


II.bölüm

Japonya,ticariilişkilerininzayıfolduğuKırgızistan’daJICAvebukuruluştarafındandesteklenenoluşumlarlakültürelalanlardadafaaliyetgöstermektedir.ÖzellikleJa-poncakurslarıileKırgızhalkıarasındaJaponyasempatisioluşturulmayayönelikfaa-liyetler,“Kırgız-JaponMerkezi(KyrgyzJapanCenter)”tarafındanyönetilmektedir91.

ODA’nın tavsiye ve desteği ile 14 Nisan 1995’te yapılan toplantıda, aralarındaKırgızistan’ındabulunduğu12yenibağımsızülkedeJaponyaMerkezlerininaçılma-sına karar verilmiştir. Japon ve Kırgız yönetimlerinin izin vermesiyle Japon-KırgızMerkezininaçılışı,18Mayıs1995tarihindeBişkek’teyapılmıştır92.

JaponBaşbakanıJunichiroveKırgızistanDevletBaşkanıAskarAkaev(21Nisan2004)

91http://japancenter.jica.go.jp/country/kyrgyz_e.html(Erişimtarihi:09.09.2011).92 http://www.krjc.kg/en/index.php?option=com_content&task=view&id=50&Itemid=59 (Erişimtarihi:09.09.2011).

son

uçJAPONYA'NIN

ORTA ASYA POLİTİKALARI

66

Sonuç

Japonya’nınOrtaAsyaülkeleriyleolandiplomatikilişkileri,buülkelerinbağımsızlıkla-rınıkazanmasındankısabirsüresonrabaşlamışolsadasadecetanımavetemsilcilikaçmaylasınırkalmıştır.Japonya’nınbuülkelerlearasındakiticarethacmi,olmasıge-rekeninçokaltındadır.BudurumunbirçoksebebiolsadaenönemlileriJaponya’nıneskidenSovyetlerBirliğiüyesibuülkelerindoğalkaynaklarıhakkındayeterlibilgiyesahipolmaması, yenikurulandevletlerinalımgücününçokdüşükolmasındando-layı özel sektörün bu pazarlara itibar etmemesi ve Japon Dışişleri’nin, bu ülkele-rinjeostratejiköneminiyeterincedeğerlendirememesiolaraksayılabilir.Japonya’nın1991-2001yıllarıarasındagirişkendavranmaması,buülkepazarlarınınyadadoğalzenginliklerininönemlibirkısmınınözellikleRusyaveÇintarafındaneldeedilmesiilesonuçlanmış,paylaşılacakpastaküçülmüştür.

OrtaAsya’nıntoplumsalhafızasındahernekadarolumsuzetkilerikalmışolsada,özelliklebölgenindemografikyapısındaRuslarınönemlibiryerişgaletmesi,Japonyaiçinbirsorunteşkiletmektedir.Aynıentellektüelveakademikaltyapıyasahip,aynıdilileiletişimkurabilenülkelerinsiyasi,kültürelveticarialanlardabiribirlerinidahakolayanlayacaklarıortadadır.BusebepleRusya,yarışaJaponya’yagöreöndebaş-lamıştır.ÖteyandanÇindeJaponya’yagörebölgededahaavantajlıgözükmektedir.Bununenönemlisebebi,Çinmallarınınveişçiliğininçokdahaucuzolmasıdır.Özel-likleinşaatalanındagerekenteknikişgücümaliyetininJaponya’nınmaliyetleriyleilekıyaslandığında%90dahaucuzolduğusöylenebilir.Budurumbüyükinşaatihalele-rindeÇin’inşansınıdahadaartıranbirunsurdur.

OrtaAsyadenklemindeJaponya’nınsadeceKazakistan,Türkmenistan,Özbekistangibidoğalgaz,petrol,kömüryadauranyumzenginiülkelerledeğil,RusyaveÇiniledestratejik ilişkilergeliştirmesigerekmektedir.ZirakaynaksahibiülkelerindenizesınırlarıbulunmamasısebebiylemallarınıdoğrudanJaponya’yasatmaveyanakletmeşanslarıyoktur.Özellikleboruhatlarıvasıyasıylanakledilebilecekürünler,RusyayadaÇinüzerindenJaponya’yagönderilmekzorundadır.Japonya,“CentralAsiaplusJapanDialog”ubirazdaRusyaveÇin’ekarşıbirblokolarak tasarlarken,dahasonrabuülkelerinsiyasivedahadaönemlisicoğrafikonumlarınıdeğerlendirerektümAsya’yıiçeren“ArcofFreedomandProsperity”yaklaşımınıortayakoymuştur.Öteyandandışsiyasetteradikalbirdeğişikliğegidildiği izlenimivermemekiçinyeniyaklaşımınCentralAsiaplusJapanDialogilebirliktedeğerlendirilmesigerektiğinivurgulamıştır.

Oysayenihamle,dahaçokenerjinakilyollarıylailgilibiratılımyapmayıamaçlamaktadır.

67


sonuç

japonya’nın bölgedeki avantajları

Orta Asya ülkeleri arasında daha çok Özbekistan ve Kazakistan’a yatırım yapanJaponya’nınbazıolumsuzluklararağmenavantajlarıdamevcuttur.HerşeydenönceJaponca,dilyapısıbakımındanbölgedekonuşulanTürkdillerineyakındır.BudurumilkbakıştaçokönemligözükmesedeJaponlarınbölgehalklarıylayakınlaşmasındabirsempatiaracıolarakkullanılabilir.JaponistihbaratınınikiDünyaSavaşıarasındakisü-reçtebirpropagandaaracıolarakfaydalandığıbuyöntemin,odönemiçinbaşarılıol-duğunusöylemekmümkündür.OrtaAsyahalklarınınhafızasındakiçalışkan,zengin,bilgiliJapon imajınınvarlığıdagözardıedilmemelidir.Japonya’nınbazıavantajlarıdagelenekselişveyaşamkültürlerindenkaynaklanmaktadır.Japonhükümetleriylesermayesininuyumluhattauyumötesindeiçiçeçalışabilmesi,taraflararasındaherhangibirkopuklukolmaksızınortakhareketetmeşansınıyaratmaktadır.Bölgedeki

68


sonuç

diğerbüyük rakiplere rağmenJapondevletiyle firmalarınıngüçlüparave teknolojikaynakları,hareketkabiliyetidoğurmaktadır.KültürelbirözellikolarakJaponidareciveişadamlarınınticarettesabırlıvemüzakereyeyatkınyapılarıylauzlaşmayaaçıkol-maları,ticariilişkilerbakımındankolaylaştırıcıunsurlardır.Hâlençokiyideğerlendire-miyorolsalardaJaponya’nınenönemliavantajlarındanbiridebölgeyleilgilikapsamlısosyalbilimlerbirikimininoluşudur.Ayrıcatarihi,coğrafi,ekonomik,sosyo-kültürel,siyasianalizyapabilecekbilgibirikimiveelemanvarlığıdaunutulmamalıdır.

japonya’nın bölgedeki dezavantajları

Japonya’nın bölgedeki diğer devletlerin yönetimlerince “potansiyel ve tehlikeli ra-kip”olarakgörülmesi,JaponlarınhergirişimlerinekarşıRusyaveÇin’indaha ileribirhamleyapmasınasebebiyetvermektedir.ÖteyandanözellikleÇinveKore’dekitarihinedenleredayananJapondüşmanlığınıunutmamakgerekir.JaponlarınnormalşartlardauzlaşmacıvemüzakereyeaçıkyapılarınınyanındasorunlubölgelerdeJaponsermayesininkorkakdavranması,Japonya içinbirdezavantajdır.KüçükolaylardansonrabilekimibüyükJaponfirmalarınınbulunduklarıülkeninhalkıylaaralarınasilahlıkorumalaryadafarklıgüvenlikönlemleriylemesafekurması,bölgeinsanıüzerindeolumsuzetkiyapmaktadır.Belkideenbüyüksorunlardanbiride,bölgeninJaponişanlayışınavedünyagörüşüneuygunaltyapısınınolmayışıdır.BuyüzdenJaponya,Japonlarınkine benzer düşünce yapısı yaratmak için kültürel ve eğitsel faaliyetleredahaçokparaayırmakzorundadır.DahaöncedebelirtildiğigibiJapon işgücününmaliyetlioluşudasorunyaratmaktadır.YineJaponişkültüründenkaynaklananbirözellikolarakyatırımplanlamalarınınuzunsürmesi,olasıhatalarıengellemeyeimkânverebileceğindenavantajgibigörünsedeaslındadezavantajdır.Dahapratikveriskalabilenyabancıfirmalar,pazardadahaçokkâreldeetmektedirler.Japonya’nınözel-likleenerjidetamamendışabağımlıolmasıdabirsorundur.ABD,AB,Rusya,Çinvehattaİrangibirakiplerinaynızamandapetrol,doğalgaz,kömürzenginiolmasıyadanakilhatlarınınüzerindebulunmaları,Japonya’nındezavantajıdır.

JapondiplomasisininbirsorunudaOrtaAsyaülkelerininsınıflandırılmasıylailgilidir.Örneğin,JaponDışişleriBakanlığınınbölgeseltasnifindeTürkiye,OrtaDoğuiçindeyer alırkenÖzbekistan,Kazakistan,Türkmenistan veKırgızistanAvrupa’da yer al-maktadır.ÖteyandanDışişleriBakanlığınınyıllıkolarakyayımladığıBluebookrapor-larınabakıldığındaOrtaAsyaülkelerinin1992’de“EskiSovyetlerBirliği”başlığıyla,1993’deRusya’nınaltında,1995-2004yıllarıarasındaise“RusyaveYeniBağımsızDevletler”sınıflandırmasıylaincelendiğigörülür.2004-2011yıllarıarasındaiseOrtaAsyaDevletlerininyeri,“RusyaFederasyonu,OrtaAsyaveKafkasya”olarakbelirtil-miştir.AynıülkelerhükümetebağlıJICA,ODAgibikurumlarınlistelerindeise“Asya”başlığı ve “OrtaAsya-Kafkasya” alt başlığıyla tasnif edilmişlerdir.Bölge tasnifinde

69


sonuç

Avrupaülkeleriarasındasayılanülkelerin,yıllıkraporlardaAvrupa’nınaltındadeğildebaşkabaşlıklaraltındainceleniyorolması,Japonya’nınOrtaAsya’yabakışındakiçe-lişkiyigöstermesibakımındanönemlidir.Japonya’nındiğerdezavantajlarınıaşağıdakigibisıralamakmümkündür:

• Japonya’nıntambağımsızolmayışıveABD’yerağmenadımatamayacakolması,

• OrtaAsya ile Japonyaarasındakimesafeninuzaklığı vebunabağlı olarakaradaçıkabilecekbölgeselanlaşmazlıklarınirtibatıkesebilmetehlikesi,

• OrtaAsya’nındenizesınırınınolmaması,

• Ruskültürününvedilininhâlâbölgedegeçerlioluşu,

• Japonya’nınşimdilikuzunsoluklubirsilahlıçatışmayagirebilecekvedaya-nacakyeterliaskerîgücününolmayışı,

• Japonlardayabancılarlaberaberyaşayabilmekültürününhâlenyeterikadargelişmemişolması,

• OrtaAsya’nındinîyapısı,

• BölgedeKırgızistangibiistikrarsızyadaistikrarsızlaştırmayaaçıkülkelerolması,

olası senaryolar

BölgedeÇin,RusyaveKore’nindışındaMalezya,Hindistangibienerjiyemuhtaçyenirakiplerinağırlığınıhissettirmesi,yakıngelecekteJaponya’nınhammaddeyeulaşmak-tadahadazorlanmasısonucunudoğuracaktır.ÇinileRusyaarasındaçıkabilecekher-hangibirçatışmadadaJaponya’nınenerjihammaddesiithalatıriskaltındakalabilir.Bununyanısıra2011BüyükDoğuJaponyadepremininardından,Japonya’nınenerjiihtiyacıoldukçaartmıştır.Ancakeldekinükleertesisleringüvenliğinintestedilmesigibi sebeplerle yapılan koruyucu çalışmalar sonucunda enerji üretimi azaltılmıştır.Öteyandannükleertesislerinkapatılmasıyönündekiyoğunkamuoyubaskısı,Japonhükümetini,nükleerkaynaklıenerjiüretimplanlarınıdeğiştirmekzorundabırakarak,Japonya’nındaha çokpetrol vedoğalgaza yönelmesinenedenolabilir.BudurumdaJaponya’dakimaliyetleriartıracakvehem iç,hemdedışpazarlardaJaponya’yızorlayacaktır.

Japonya’nınOrtaAsyaülkeleriyleolanilişkileriningeliştirilmesivekalıcıolması,yu-karıdaaçıklanankonularındışındadışpolitikayıbelirleyenlerin,bölgeyisadeceekono-mikmenfaatlerbağlamındadeğerlendirmemesiveocoğrafyanınhalklarına,kültürle-rineyukarıdanbakmadaneşitseviyedeyaklaşmasıylamümkünolacaktır.

kaynaklarJAPONYA'NIN ORTA ASYA POLİTİKALARI

72


KAYNAKLAR∗İnternetsitelerindenyapılanalıntılardayazarıbelliolmayanmakaleler,haberler,grafikveistatistiklernotlarkısmındaverildiğiiçinayrıcaKaynakça’dabelirtilmemiştir.

-A.MerthanDündar,Panislamizm’denBüyükAsyacılığa:Osmanlıİmparatorluğu,JaponyaveOrtaAsya,ÖtükenYayaınevi,İstanbul2006.

---Japonya’daTürkİzleri:BirKültürMirasıOlarakMAnçuryaveJaponyaTürk-TatarCamileri,VadiYa-yınevi,Ankara2008.

-AkioKawato,“Japan'sStrategicThinkingtowardCentralAsia”,JapaneseStrategicThoughtTowardAsia,Ed.GilbertRozmanKazuhikoTogoJosephP.Ferguson,PalgraveMacmillan,January2007.

-ArzuTurgut,“ŞanghayİşbirliğiÖrgütü:JeopolitikBlöf?ÖrgütünAraçsallaştırılmasıveBölgeselleşmeArasındaBirİkilem”,http://www.usakgundem.com/makale.(ErişimTarihi22Ağustos2011).

-ElenaShadrina,“Japan’sEnergyRelationswithRussiaandKazakhstan”,ShingetsuElectronicJournalofJapanese-IslamicRelationsVolume5March2009.

-HarryGelman,Russo-JapaneseRelationsandtheFutureoftheU.S.-JapaneseAlliance,SantaMonica1993.

-HenryPlater-Zyberk,“Who’sAfraidoftheSCO?”,ConflictStudiesResearchCentre,CentralAsianSeries07/09,DefenceAcademyoftheUnitedKingdom,March2007.

-KennethColegrove,“TheNewOrderinEastAsia”,TheFarEasternQuarterly,Vol.1,No.1,Nov.,1941.

-MacGrawTim,NewDevelopmentsinUzbekistanUraniumProduction,Nukem,Inc.NEI,WashingtonDC,2011.

-PeterDuus,“TheGreaterEastAsianCo-ProsperitySphere:DreamandReality”,JournalofNortheastAsianHistory,Volume5,number1(June2008):143~154.

-RichardW.X.Hu,“ChinaandCentralAsia:TheRoleoftheShanghaiCooperationOrganization(SCO)”,CentralAsiaandSouthCaucasusAffairs:2003,Ed.BorisRumerandLauSimYee,TheSasakawaPeaceFoundation,Tokyo,2003.

-ShamilMidkhatovichYenikeyeff,Kazakhstan’sGas:ExportMarketsandExportRoutes,OxfordInsti-tuteforEnergyStudies,2008.

-TomohikoUyama, “JapanesePolicies inRelation toKazakhstan: IsTherea “Strategy”?”,Thinkingstrategically:themajorpowers,Kazakhstan,andthecentralAsianNexus,Ed.RobertLegvold,Ameri-canAcdemyofArtandSciences,Cambridge2003.

-QingguoJia, “TheSuccessof theShanghaiFive: Interests,NormsandPragmatism”,http://www.comw.org/cmp/fulltext/0110jia.htm(ErişimTarihi2Ağustos2011)

-YuasaTakeshi,“Japan’sMultilateralApproachtowardCentralAsia”inAkihiroIwashita(ed.),EagerEyesFixedonSlavicEurasia:Volume1,RussiaandItsNeighborsinCrisis,Sapporo:SlavicResearchCenter,HokkaidoUniversity,June2007.

Doç. Dr. A. Merthan DÜNDARA. Merthan Dündar, 1968 yılında Ağrı’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini İstanbul, Diyarbakır ve Ankara’da tamamladı. 1991 yılında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Japon Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı’ndan mezun oldu. 1992-1999 yılları arasında Japonya’da ve Türkiye’de özel sektörde çalıştı. Yüksek lisans ve doktora çalışmalarını Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümünde tamamladı. Japonya’da konuk araştırmacı olarak arşiv çalışmaları yapmış olan Dündar’ın, “Pan İslâmizm’den Büyük Asyacılığa: Osmanlı İmparatorluğu, Japonya ve Orta Asya” adıyla yayımlanan doktora tezi, Osman Turan Tarih Teşvik ödülü kazandı. Japonca ve İngilizce bilen Dündar, 2008 yılında Doçent unvanı aldı. Halen Ankara Üniversitesi D. T. C. F Japon Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak çalışmakta olup Japonya’nın Orta Asya siyaseti, Japonya ve İslâm Dünyası ilişkileri üzerine araştırmalar yapmaktadır.

Japonya’nın Orta Asya Politikaları

9 789944 237093

ISBN 978-9944-237-09-3

CMYK
