JBHIM - «Жануарлар биохимиясы»tppzh.kaznau.kz/attachments/article/285/УМКД 2013-14 по БХ... · Қазақстан Республикасы Ғылым

ҚАЗАҚ ҦЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Мал шаруашылығы ӛнімдерін ӛндіру және ӛңдеу технологиясы факультеті

Н.О. Базанова атындағы физиология, морфология және биохимия кафедрасы

JBHIM - «Жануарлар биохимиясы»

ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

(ПОӘК)

5В120200 - Ветеринарлық санитария

Күндізгі бӛлім

АЛМАТЫ 2013

Авторлар:

Салханова С.Н. – химия магистрі, аға оқытушы

Бәзілбаев С.М. – химия ғылымдарының кандидаты, доцент

Пән оқу-әдістемелік кешені 5В120100–«Ветеринариялық медицина» мамандығына

ҚР МЖМБС негізінде «Жануарлар биохимиясы» пәнінің типтік (жұмыс) оқу бағдарламасына сай

дайындалған.

Пән оқу-әдістемелік кешені Н.О. Базанова атындағы физиология, морфология және биохимия

кафедрасының мәжілісінде қаралды.

«____» _________2013 жыл №____ хаттама

Кафедра меңгерушісі, б.ғ.к., профессор С. Алданазаров

Пән оқу-әдістемелік кешені Мал шаруашылығы ӛнімдерін ӛндіру және ӛңдеу технологиясы

факультеті оқу-әдістемелік комиссиясының отырысында мақұлданды.

«____» _________2013 жыл №____ хаттама

ОӘК тӛрайымы Л. Бупебаева

Мазмҧны

№ Қҧжат тҥрлері

1 Пәннің жұмыс оқу бағдарламасы

2 Пәнді оқытудың студенке арналған бағдарламасы (Syllabus)

3 Пән бойынша тапсырмаларды орындау мен ӛткізудің графигі

4 Пәннің оқу-әдістемелік қамтамассыздану картасы

5 Пән бойынша аудиториялық сабақтарды ӛткізудің күнтізбелік-тақырыптық жоспары

6 Дәрістік кешен (дәріс тезистері, иллюстрациялық және таратқыш материалдар,

ұсынылған әдебиеттер тізімі)

7 Лабораториялық-тәжірибелік сабақтар бойынша әдістемелік нұсқаулар

8 Типтік есептер, лабораториялық және есептік-графикалық жұмыстарды орындау,

курстық жоба (жұмыс) бойынша әдістемелік нұсқаулар мен ұсыныстар

9 Студенттің ӛзіндік жұмыстарына арналған материалдар

10 Студенттердің білім деңгейін бақылау мен бағалауға арналған материалдар

12 Білім беруді мультимедиамен және бағдарламамен қамтамасыздандыру

13 Пәннен сабақ беруге арналған аудиториялар, кабинеттер және лабораториялар

14 Пәннің студентке арналған оқу-әдістемелік кешені

МАЗМҦНЫ

Тҥсіндірме хат ........................................................ ....................................................... 4

Кіріспе ................................................................................................................................................. 5

Негізгі бӛлім ................................................................................................................ 6

Зертханалық сабақтар тақырыптары.................................................................................. 7

Тәжірбиелік сабақтар тақырыптары…………………………….......................................... 8

Студенттердің ӛзіндік жҧмыстарының тақырыптары …………....................................... 8

Әдебиеттер тізімі........................................................................................................ ................. 9

ТҤСІНДІРМЕ ХАТ

Биологиялық химия жаңа бағыттағы физикалық-химиялық биология және биотехнология

ғылымдарының негізін құрайды. Физикалық-химиялық биология мен биотехнология

проблемаларын шешуде биология, физика, химия, математика және басқа ғылымдардың

идеялары мен әдістері кеңінен қолданылады. Физикалық-химиялық биология мал

шаруашылығы және ветеринария ғылымдары саласындағы соңғы жетістіктерінің ӛзара

байланысы мен әсері мал шаруашылығындағы ғылыми прогрестің негізін құрайды.

Табиғи қосылыстардың және клетканың құрылымдық негізгі элементтері мен

ағзадағы зат алмасу процесіне қатысатын заттардың кұрылымын білу олардың белгілі бір

жағдайда қоршаған ортадағы химиялық әсерін және биохимиялық процестерде табиғи

қосылыстардың, олардағы функционалдық топтарының ӛзгеруін болжайды.

Биологиялық химия - тірі организмнің химиялық құрамын және онда жүретін химиялық

реакцияларды зерттейтін ғылым. Ол тірі материяны жоғары деңгейдегі құрылымында және

клеткада жүретін барлық құбылыстарды терең түсінудің негізі. Клеткалық биология,

генетика, физиология және т.б. фундаментальды биологиялық пәндерді жете меңгеру мүмкін

емес. Сондықтан, биохимия жоғары білікті мал дәрігерлерін, биотехнологтарды,

селекционерлерді, мал шаруашылық ӛнімдерін ӛндіру және қайта ӛңдеу технологтарын

дайындау үшін негізгі фундаментальдық пән.

Биологиялық химияны оқытудың мақсаты студенттерге тірі организмнің химиялық құрамы,

құрылысы, клетканың қасиеттері және ондағы зат пен энергия алмасуы туралы терең білім беру.

Биологиялық химияны оқытудан бұрын берілетін пәндерге: биофизика,

бейорганикалық және аналитикалық химия, биоорганикалық химия, физикалық және

коллоидтық химия жатады.

Биологиялық химиямен тығыз байланыста жүргізілетін пәндер - физиология, малдардың

генетикасы мен селекциясы, биотехнология, гендік инженерия, жалпы биология және

вирусология, микробиология.

Биологиялық химия курсын ӛткеннен кейін студенттер тірі организмнің химиялық

құрамын, витаминдердің, гормондардың және ферменттердің әсер ету механизмін, тірі

организмдегі зат алмасу мен энергия бӛліну заңдылығын білуі қажет. Студенттер қазіргі заманғы

биохимиялық тәсілдермен қанды, сүтті және басқа да биологиялық активті заттарды зерттеуді

және алған білімдерін болашақ мамандықтарына қолдана білулері кажет.

КІРІСПЕ

Биологиялық химия пәні. Биологиялық химияның атауы «bіоs» - тіршілік, ӛмір деген грек

сӛзінен шыққан. Демек, ана тілімізге аударып айтатын болсақ, биологиялық химия - тіршілік

химиясы деген мағынаны білдіреді. Ал тіршілік дегеніміз - адам үшін және бүкіл тірі

организм үшін ең басты, негізгі құбылыс. Сондықтан да тіршілік химиясын зерттейтін ғылым

ӛте қызық және сонымен қатар ӛте күрделі.

Биологиялық химия (қысқаша биохимия) XIX ғасырдың ортасында қалыптаса бастады.

Ал XX ғасырда іргетасы қаланған дербес ғылым ретінде тез дамып, қалыптасты. Әсіресе соңғы

40-50 жыл ішінде биохимияда кӛптеген жаңалықтар ашылды, ал қазіргі кезде ол молекулалық

және электрондық деңгейде дамып барады.

Қазақстанда биохимия саласындағы зерттеу жұмыстары республикада жоғары оқу

орындарының ұйымдастырылуымен (1928 ж.) және Ғылым академиясының құрылуымен

байланысты. Биохимияға қатысты іргелі зерттеу жұмыстарын медицина саласында Б.И. Ильин-

Кокуев, П.А. Верболович атқарды. Мал шаруашылығы сала-сында В.М. Красов,

У.Т.Ташмухамбетов, 3. С.Сеитов зерттеу жүргізді. Ӛсімдіктер биохимиясы саласында

Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының академиктері М.И. Горяев, Т.Т. Дарқанбаев,

М.Ә. Айтқожин, республика академиясының корреспондент-мүшесі Л. К. Қылышев және

басқалар бағалы зерттеу жұмыстарын іске асырды.

Соңғы жылдары елімізде биохимияның жоғары деңгейде дамуына академик Т.Ш.

Шарманов, жас ғалымдар - академиктер Н.Ә. Айтхожина, Р.И. Берсимбаев, М.К. Гилманов,

профессорлар - О.В.Есырев, А.Т. Иващенко, Р.А. Кунаева, С.М. Плешкова, А.Б. Ӛтешев

және тағы басқалары айтарлықтай үлкен еңбек сіңірді.

Жоғары квалификациялы мамандар - адам дәрігерлерін, мал дәрігерлерін, фармацевтерді

дайындауға және университеттерде, педагогикалық институттарда биологтарды оқытып

шығаруда биохимия негізгі пәндердің біріне жатады. Биохимияны білу арқылы ғана басқа

арнаулы пәндерді жете меңгереді. Халықты азық-түлікпен, ӛнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз

етуде және медицина мен малдәрігерлік саласының түйінді мәселелерін шешуде биохимияның

қызметі ерекше зор

Академиктер М.М. Шемякин, Ю.А. Овчииников, В.М. Степанов, Л.Н. Бах, Л.Н.

Белозерский, В.А. Энгельгард және Қазақстан академиктері: Т.Б. Дарханбаев, М.А.

Айтхожиннің биохимияда ашқан жаңалықтары.

Биологиялық химияның зерттеу объектілері мен әдістері: хроматография,

электрофорез, спектральды зерттеу әдістері - электрондық, инфрақызыл спектро-скопия,

ядролы магниттік резонанс (ЯМР), масс-спектрокопия, рентгенқұрылымдық анализ.

НЕГІЗГІ БӚЛІМ

1. Физикалық және коллоидты химия негізгі. Зат алмасуының биологиялық

реттегіштері. Витаминдер

1.1 Ерітінділер. Дисперсті жүйелер

Ерітінділер. Жіктелуі. Еру механизмі.

Судың иондануы. сН және рН. Мал организміндегі буферлік жүйелер. Әсер ету

механизмі. Диффузия. Осмостық қысым. Онкотикалық қысым.

Химиялық кинетика және катализ. Химиялық реакциялардың жылдамдығына әсер ететін

факторлар. Активтену энергиясы. Химиялық тепе-теңдік. Дисперсті жүйелер. Коллоидты

ерітінділердің қасиеттері. Жоғары молекулалы қосылыстар-дың қасиеттері -

диссоциациясы, изоэлектрлік күйі және изоэлектрлік нүктесі, электрофорез. Эмульсия және

эмульгаторлар.

Витаминдер туралы ғылымның даму тарихы. Анықтамасы. Авитаминоз және

гиповитаминоз туралы түсінік. Витаминдердің жіктелуі және номенклатурасы: әріптік,

химиялық (халықаралық, физиологиялық), биологиялық аталуы. Витаминдер-дің жіктелуі.

Майда еритін витаминдер - А, D, Е, К, F- химиялық табиғаты, биологиялық маңызы,

табиғатта таралуы. Суда еритін витаминдер - В1, В2, В5, В6, В12 және С витаминдерінің

химиялық табиғаты, биологиялық маңызы, табиғатта таралуы.

2. Ферменттер

Ферменттер - биологиялық катализаторлар жӛнінде түсінік. Ферменттердің химиялық

табиғаты. Ферменттерді алу және тазарту принциптері. Коферменттер - НАД, НАДФ, ФАД.

ФМН, ТПФ, пиридоксиндік және кобамидтік коферменттер. Липой қышқылы, А-кофермемті,

металл иондары. Ферменттер арқылы жүретін реакциялардың кинетикасы мен механизмі. Михаэлис-

Ментен константасы және оның графигі. Ферменттердің активті және аллостериялық орталығы.

Ферменттердің қасиеттері. Ферменттердің номенклатурасы мен жіктелуі. Проферменттер және

изоферменттер, мультиферменттер туралы түсінік. Иммобилденген ферменттер. Ферменттердің

практикалық маңызы.

3. Гормондар

Анықтамасы. Гормондардың әсер ету механизмі. Гормондар - зат алмасу процесінің

стимуляторлары және реттеушілері. Химиялық табиғатына қарай гормондардың топтарға бӛлінуі.

Гормондар биосинтезінің орны - эндокриндік бездері, олардың гипер- және гипофункциялары.

Қасиеттері, зат алмасуына әсері.

Ұйқы безінің, қалқанша безінің, қалқанша маңы безінің, бүйрек үсті безінің қыртыс

қабатының және ми қабатының, гипофиздің алдыңғы және артқы бӛліктерінің, жыныс бездерінің,

гипоталамус және гипофиз гормондары, простагландиндер, цАМФ - құрылысы, қасиеттері,

биологиялық әсері, маңызы.

4. Зат және энергия алмасудың метаболиттік жолы

Зат және энергия алмасу жӛніндегі жалпы түсінік. Зат алмасудың негізгі кезеңдері.

Метаболизм. Катаболизм. Биологиялық тотығу. Қазіргі заманғы биологиялық тотығу

туралы түсініктің тарихи қалыптасуы. Тыныстану тізбегінің ферменттері. Фосфорлана

тотығу процесі.

5. Кӛмірсулардың метаболизмі

Кӛмірсулардың биологиялық маңызы. Асқорыту жолдарында кӛмірсулардың

қорытылуы және сіңірілуі. Кӛмірсулардың қорытылуына қатысатын ферменттер. Күйіс

қайыратын малдардаығы кӛмірсулардың қорытылу ерекшеліктері. Кӛмірсулардың

анаэробтық ыдырауы. Гликолиз. Гликолиздің негізгі сатылары және оның организм үшін

маңызы. Кӛмірсулардың аэробтық ыдырауы. Пируваттың ацетил-А-коферментіне дейін

ыдырауы. Лимон қышқылының циклы, АТФ-ның түзілуі. Кӛмірсулардың пентозалық жолмен

тотығуы және маңызы. Гликонеогенез. Кӛмірсулар алмасуының нейрогуморальдық реттелуі.

Гипогликемия, гипергликемия.

6. Липидтердің метаболизмі

Липидтердің (майлардың, фосфолипидтердің, стеридтердің) асқорыту жолын-дағы

биологиялық маңызы. Ферменттер: липаза, колипаза. Ӛт қышқылдары және олардың

липидтер алмасуындағы маңызы. Май қышқылдары, ӛт қышқылдары және

триглицеридтердің мицеллалар түзуі және бұл процестің маңызы. Липидтердің ұлпалар мен

торшалардағы аралық алмасуы.

Глицериннің тотығуы және оның биологиялық маңызы. Қаныққан, қанықпаған май

қышқылдарының тотығуы. Май қышқылының β-тотығу процесі. АТФ-ның түзілуі.

Триглицеридтер биосинтезі . Холестеролдың, фосфолипипдтердің, сфинголипидтердің

алмасуы, ыдырауы, биосинтезі және маңызы. Кетоз құбылысы. Кетон денелерінің түзілуі

және липидтер алмасуының бұзылуы.

7. Белоктардың метаболизмі

Белоктардың биологиялық маңызы. Ауыстырылатын және ауыстырылмайтын амин

қышқылдары. Белоктардың асқазандағы гидролизі. Белоктардың ішектегі шіруі, улы

ӛнімдердің залалсыздандырылуы. Ұлпалық белоктың катаболизмі. Амин

қышқылдарының ӛзгеру жолдары (дезаминдену, трансаминдену, декарбоксил-дену).

Амин қышқылдарының организмдегі биосинтезі. Организмдегі аммиактың

залалсыздандырылуы (мочевинаның, глутаминнің және аспарагиннің түзілуі). Жеке амин

қышңылдарының алмасу ерекшеліктері. Кӛмірсулар, майлар және белоктар алмасуының

бірлігі. Ацетил-КоА-ның түзілу жолдары.

8. Нуклеин қышқылдарының биохимиясы. Дезоксирибонуклеии қышқылы (ДНҚ)

және рибонуклеин қышқылдары (РНҚ).

Нуклеин қышқылдары - жануарлардағы тұқым қуалау негіздері. Нуклеин

қышқылдарының құрамы. Дезоксирибонуклеии қышқылы (ДНҚ), химиялық құрамы

молекулалық құрылымы, қасиеттері. ДНҚ-биосинтезі, репликациясы. Геннің химиялық

табиғаты.

Рибонуклеин қышқылдары (РНҚ). Химиялық құрамы, құрылымы, қасиеттері, биосинтезі.

РНҚ-ның түрлері. Рибосомалық РНҚ, рибосома құрылымы. Информациялық (ақпарат) РНҚ,

транспорттық РНҚ, олардың құрамы, құрылымы, қызметі. Транскрипция. Генетикалық

мәлімет туралы ұғым, генетикалық код, кодондар. Мутация және оның түрлері.

9. Белок биоситезі және оның жануарлар торшасындағы реттелуі. Оның негізгі

сатылары

Белок биосинтезі және оның реттелуі. Белок синтезінің негізгі тӛрт сатысы.

Полипептидтік тізбектің синтезі (трансляция). Белок молекуласының конформациясы. Белок

биосинтезінің реттелуі.

10. Минералды заттардың және судың алмасуы

Судың организмдегі мӛлшері, оның түрлері. Минералдық заттардың мүшелер мен

ұлпалардағы мӛлшері. Макро- және микроэлементтердің алмасуы, олардың маңызы. Сүйек

ұлпасының құрамы және оның қалыптасуы. Минералды заттардың алмасуын реттеу. Макро-

және микроэлементтердің мал шаруашылығындағы маңызы. Қанның биохимиясы.

ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТАР ТАҚЫРЫПТАРЫ

1. Сутегі иондарын колориметриялық әдіспен анықтау.

2. Витаминдерге тән сапалық реакция.

3. Қандағы каталазаның активтілігін анықтау. рН-тың амилазаға әсері.

4. Гормондарға сапалық реакция. Фолин әдісімен адреналин мӛлшерін анықтау.

5. Лактозаны рефрактометрия әдісімен анықтау.

6. Қандағы глюкозаны Сомоджи әдісімен анықтау.

7. Майдағы йод санын Маргошес әдісімен анықтау.

8. Белоктардың изоэлектрлік нүктесін анықтау.

9. Қан сарысуындағы жалпы белокты рефрактометрия әдісімен анықтау.

10. Нуклеопротеидтер гидролизі.

ТӘЖІРБИЕЛІК САБАҚТАР ТАҚЫРЫПТАРЫ

1. Осмос, осмостық қысым. Ерітінділер. Ерітінділер концентрациясы. Витаминдер,

провитаминдер. Коферменттік қызметі.

2. Ферменттер, қасиеттері, жіктелуі. Ферменттердің әсер ету механизмі.

3. Ұйқы және қалқанша бездерінің гормондары. Гипоталамус гормондары.

4. Биологиялық тотығу. Термодинамика заңдары. Энтальпия, энтропия, бос энергия.

5. Гликолиз және кӛмірсулардың пентозалық тотығу жолы.

6. Липидтер химиясы. Қарапайым липидтер және күрделі липипдтер – фосфолипидтер,

стеролдар, сфинголипидтер.

7. Белоктар. Белоктардың кеңістіктік құрылымы. Химиялық байланыстар. Белоктардың физико-

химиялық қасиеттері. Белоктарды бӛліп алу әдістері (электрофорез, хромато-графия, тұнбаға

түсіру). Белоктар метаболизмі. Хромопротеиндер алмасуы.

8. Нуклепротеиндер метаболизмі. Нуклеозидтер, нуклеотидтер және нуклеин қышқылдарының

биосинтизі.

9. Рибосомдағы белоктың синтезін реттеу. Мутация және мутагендер.

10. ДНҚ-ның репликациясы.

СТУДЕНТТЕРДІҢ ӚЗІНДІК ЖҦМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ

1. Буферлік жүйелер және олардың әсер ету механизмі.

2. Дисперсті жүйелер. Коллоидтық ерітінділердің қасиеттері.

3. Суда еритін витаминдер.

4. Ферменттер, қасиеттері, жіктелуі.

5. Жыныс бездері және гипофиз гормондары.

6. Кӛмірсулардың анаэробты тотығуы.

7. Май қышқылдары және фосфолипидтер биосинтезі.

8. Амин қышқылдары және күрделі белоктардың алмасуы.

9. Қанның биохимиясы.

10. Судың және минералдық заттардың алмасуы.

11. Жүйке жүйесінің биохимиясы.

12. Бүйрек және несеп биохимиясы.

13. Дәнекер ұлпасының биохимиясы.

14. Ас қорыту жолдарындағы белоктардың шіруі және бұл процестердегі улы ӛнімді

залалсыздандыру.

15. Жануарлар организміндегі зат алмасудың ӛзара байланысы.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Негізгі:

1. Қайырханов К-К. Жануарлар биохимиясы. Алматы: Ана тілі, 1993.

2. Қайырханов К-К. Жануарлар биохимиясы. Алматы: «Халықаралық жазылым Агенттігі»

ЖШС, 2004.

3. Сейтембетова Л.Ж., Лиходий С.С. Биологиялық химия. Алматы: Білім, 1994.

4. Сеитов З.С. Биологическая химия. - Алматы, Қайнар 1992 (на каз. языке).

5. Сеитов З.С. Биохимия (на русс. языке). - Алматы, 2001.

6. Сеитов З.С. Биохимия (на каз. языке). - Алматы, 2007.

7. Сеитов С.З., Бейсебеков М.К. Физическая и коллоидная кнмня. Алматы, 1993.

8. Сеитов З.С., Бейсебеков М.К. Физическая и коллоидная химия (на каз. яз.). - Алматы,

1993.

Қосымша:

1. Методические указания к лабораторным заиятиям с основами физической, коллоидной и

биологической химии (на казахском и русском яэыках). Колл. авторов- Алматы, 1991.

2. Ленинджер Л. Основы бихимии. - М.: Мир, 1985.

3. Чечеткин Л.В, и др. Биохимия животных. - М.: 1982.

4. Малахов А.Г., Вишняков С.И. Биохимия ссльскохозяйственных животных. М. 1984.

5. Кононский А.И. Биохимия животных, Киев, 1980 .

6. Николаев А.Я. Биологическая химия. - М.: 1991.

7. Степаненко Б.М.. Курс органичеекон химии. - М.: Высшая школа, 19

Студентке арналған пәннің оқыту бағдарлама (Sillabus)

__«Жануарлар биохимиясы»___ пәні бойынша

2013-2014 оқу жылына арналған 1. Негізгі ақпарат

Факультет «Мал шаруашылығы ӛнімдерін ӛндіру және ӛңдеу технологиясы», ҚазҰАУ

Мамандық (шифры, аты) 5В0120200 – Ветеринарлық санитария

Пән Жануарлар биохимиясы

Семестр, курс 2-курс, 4-семестр

Пән статусы Базалық

Кредит саны 2

Сабақ ӛтетін аудитория № 10 оқу ғимараты (116, 119, 03-жаттығу бӛлмелері)

Дәріскер Салханова С.Н., Абая даң. 28, 10 корпус 107 бӛлме. Тел:2723931. конс. сенбі 1000

– 1200

сағ;

Тәжірибелік,

лабораториялық сабақ

беретін оқытушылар

Салханова С.Н., доцент, Абая даң. 28, 10 корпус 107 каб. Тел:2723931. конс. сейсенбі

1430

– 1600

сағ.;

Бәзілбаев С.М., Абая даң. 28, 10 корпус 107 бӛлме. Тел:2723931. конс. сейсенбі 1000

–

1200

сағ;

2. Пререквизиттер және постреквизиттер

Пререквизиттер: Жалпы химия, биоорганикалық химия, аналитикалық химия, физикалық және коллоидтық химия,

биотехнолгия негіздері.

Постреквизиттер: Молекулярлық биология, микробиология, фармакология, токсикология, гигиена.

3. Пәннің мақсаты және міндеті

Мақсаты студенттерге тірі организмдегі зат және энергия алмасуы мен химиялық құрамын терең білдіру.

Міндеттері: болашақ мамандар ретінде қазіргі заманғы биохимиялық әдістермен биологиялық активті заттарды (қан,

сүт құрамындағы БАЗ және т.б.) зерттеу жұмыстарын жүргізуге үйрету және басқа да пәндердi меңгеруге қажет бiлiм

мен бiлiк қалыптастыру

4. Студенттің жҧмыс уақытының бӛлінуі

Барлығы,

сағаттар

Аудиторлық сабақтар Аудиториядан тыс

жүргізілетін

жұмыс

Дәрістер Лабораториялық

сабақтар

Тәжірибелік

сабақтар

Аудиториялық

СӚЖ

СӚЖ

2 кредитке –

90 сағат

50 мин./саб. 100 мин./саб. 50 мин./саб. 20 с 40 с

10 с 10 с 10 с

5. Пән мазмҧны

Осмос және осмостық қысым. Диффузия. Буферлік жүйе және қанндағы буферлік жүйе. Витаминдер, майда және

суда еритін витаминдер. Ферменттер, жәй және күрделі ферменттер. Маңызды коферменттер. Биологиялық тотығу.

Кӛмірсулар және олардың метаболизмі. Липидтер және олардың метаболизмі. Белоктар және олардың метаболизмі.

Нуклеин қышқылдары, ДНҚ, РНҚ (репликация және мутация). Судың және минералдық заттардың алмасуы. Табиғи

қосылыстардың және клетканың құрылымдық негізгі элементтері мен ағзадағы зат алмасу процесіне

қатысатын заттардың кұрылымын білу олардың белгілі бір жағдайда қоршаған ортадағы химиялық әсерін және

биохимиялық процестерде табиғи қосылыстардың, олардағы функционалдық топтарының ӛзгеруін болжайды.

6. Курс саясаты

Сабаққа міндетті түрде кешікпей келіп қатысу керек. Жіберілген сабақты оқытушының белгілеген уақытында

сабақтан тыс ӛтеу қажет. Аудиториялық сабақтар барысында ұялы телефондарды ӛшіріп қою керек. Студенттер сабаққа

тек қана ақ халатпен және ақ қалпақпен жіберіледі.

Студенттердің білімін аралық бақылау үшін 3 коллоквиум ӛткізіледі. Дәрістің қолжазбалары (конспект) жоқ

студенттер коллоквиумға жіберілмейді, сондай-ақ коллоквиумды белгіленген күннен кеш тапсырған жағдайды 1 балл

тӛмендетіледі.

Ӛзіндік жұмыстың әр тапсырмасы 10 балмен бағаланады. Ең үлкен 10 балл студентке тапсырманы уақытында және

жоғары сапамен орындағаны үшін беріледі. Тапсырманы уақытында оқытушыға ӛткізбеген жағдайда балл


Емтиханға кіруге рұқсат алу үшін студент барлық ағымдық бақылау нәтижесінде 60 балл (немесе 30 балдан жоғары

балл) алу керек. Бұл норматив орындалмай қалған жағдайда ол қосымша тапсырма орындауы керек.

Емтиханда студент ең кӛбі 40 балл алады. Мұндай балл алу үшін емтихан билетіндегі барлық сұраққа толық және

сапалы жауап беру керек. Жауабы толық болмаса немесе сапасы тӛмен болса, онда 1 балл мӛлшері азаяды. Емтихан

билетінде 4 сұрақ болады және әрбір сұрақ 10 балмен бағаланады.

7. Әдебиет (негізгі және қосымша)

1. Сейітов З.С. Биологиялық химия. – Алматы:«Қайнар», 1992.

2. Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993.

3. Сейтембетова А.Ж., Лиходий С.С. Биологиялық химия. –Алматы:«Білім», 1994.

4. Сейітов З.С., Бейсебеков М.Қ. Физикалық және коллоидтық химия. Алматы, 1993.

5. Чечеткин А.В. и др. Биохимия животных. – М.: «ВШ», 1982.

6. Кононский А.В. Биохимия животных. –М.: «ВШ», 1982.

7. Малахов А.Г., Вишняков С.И. Биохимия сельскохозяйственных животных.– М.:«Колос».

8. Бейсембаева H. Ұ., Тӛлегенова Б.Т. Биологиялық химия. – Алматы:«Қазақ университеті».

8. Пән бойынша тапсырмаларды орындау мен тапсырудың графигі

Жұмыс түрлері Позициялар Балдар

Позиция бойынша Бары

* Аудиториялық сабақтар бойынша барлығы, соның ішінде:

Дәріс - қатысуы - әр қатысуға - 0,2 балл 2,0

Лабораториялық сабақ - қатысуы,

- орындау сапасы

- әр қатысуға – 0,2 балл

- әр жұмысқа – 0,8 балл

А- 0,72-0,8 балл

В- 0,6-0,7 балл

С- 0,48-0,58 балл

D- 0,4-0,46 балл

2,0

8,0


(семинарлық) сабақ

- қатысуы

- белсенділігі



А- 0,72-0,8 балл

В- 0,6-0,7 балл

С- 0,48-0,58 балл

D- 0,4-0,46 балл

2,0

8,0

*Шептік бақылау - 2 (саны кредит санына байланысты) бойынша барлығы, с. і.:

(Формасы)

Ауызша тапсыру

(мерзімі және сұрақтың саны)

1-коллоквиум: 6-апта, 4-семестр


Әр коллоквиумға 5 балл

А- 4,5-5,0 балл

В- 3,8-4,4 балл

С- 3,0-3,7 балл

D- 2,5-2,9 балл

10,0

*СӚЖ (жҧмыс тҥрі кредит санына байланысты) бойынша барлығы, оның ішінде:

Жұмыс түрі СӚЖ графигі (апта) Балдың бӛлінуі Барлығы

тапсырманы

беру

жұмысты

қабылдау

орындауы және

мерзімінде тапсыруы

жұмысты қорғауы 30,0

- 1-реферат

- 2-реферат

1-апта, 4-сем.




5

5

А- 4,5-5,0 балл

В- 3,8-4,4 балл

С- 3,0-3,7 балл

D- 2,5-2,9 балл

10

10

А- 9,0-10,0 балл

В- 7,5-8,9 балл

С- 6,0-7,4 балл

D- 5,0-5,9 балл

15

15

Барлық ағымдағы бақылау 60

Аралық аттестация (емтихан) 16 апта

(4-семестр,

ауызша, 4-сұрақ)

Әрбір сұраққа:

А- 9,0-10,0 балл

В- 8,9-7,5 балл

С- 6,0-7,4 балл

D- 5,0-5,9 балл

40

Барлығы 100

Құрастырғандар:

химия магистрі, аға оқытушы С.Н. Салханова

х.ғ.к., доцент С.М. Бәзілбаев

Пән аты

Биохимия және биологиялық белсенді

заттарды синтездеу негіздері

кафедра пәндерінің 2013-2014 оқу жылында

оқу-әдістемелік қамтамасыздану картасы

(қазақтілді топтар үшін)

Мамандық(тар) Оқушылар Оқулықтар мен оқу қҧралдары Саны Дәріс жазбалары (конспект) Саны

саны кітапхана кафедр. кітапхана кафедр.

6060

1. Сейітов З.С. Биохимия.- Алматы,

2002 100+100 4 0 1

6110

2. Сейітов З.С., Бейсебеков М.Қ.

Физикалық және коллоидтық химия.-

Алматы. 1993

25 0

0 1

30

3. Қайырханов Қ.К. Жануарлар

биохимиясы.-Алматы,2007 100 2

Бәзілбаев С.М. 0 1

8

4. Сейтембетова А.Ж., Лиходий С.С.

Биологиялық химия.-Алматы,

Білім,1994

0 1

23

5. Бейсембаева Н.Ұ., Тӛлегенова Б.Т.

Биологиялық химия.-Алматы Қаз.

Унив.2007

0 2

7

Итого 217 325 11

Қамтамасыздануы / баға 1,66359447 жақсы 0 жаман

Практикумдар Саны

Зертханал. жҧмыстар әдіст.

нҧсқаулары

Саны

(практикалық сабақтарға және СӚЖ-

ге арналған оқу-әдістемелік әдебиет) кітапхана кафедр. кітапхана кафедр.

111

1.Жұмашев Ж.Ж. және т.б. Биологиялық

химиядан лабораториялық сабақтарға

арналған методикалық нұскау. Алматы,

2006

100 10

99

2. Жұмашев Ж.Ж. және т.б. Биологиялық

химиядан СӚЖ тапсырмаларына

арналған методикалық нұскау. Алматы,

2006

100 10

14

Итого 0 0 200 20

«БЕКІТЕМІН»

Н. О. Базанова атындағы «физиология, морфология және биохимия»

кафедрасының меңгерушісі,

профессор __________________ С.С. Алданазаров

«____» ________________ 2013ж.

2013-2014 оқу жылы 5В120200 – Ветеринарлық санитария мамандығы бойынша оқитын күндізгі бӛлімнің 2 курс студенттеріне арналған

«Жануарлар биохимиясы» (2 кредит) пәні бойынша аудиториялық сабақтарды ӛткізудің

КҤНТІЗБЕЛІК – ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ

Барлық аудиториялық сабақтар – 40 сағат

Соның ішінде: Дәріс – 10с.

Зертханалық сабақ – 20с.

Тәжірбиелік сабақ – 10с.

.

I. Дәрістер - 10 сағат

Дәріс

рет

№

Дәрісте қаралатын тақырыптар және ондағы сҧрақтар Сағат

саны

Қолданылатын

кӛрнекі-

иллюстрациялық және

басқа материалдар

Студенттердің тақырыпты қосымша ӛздігінен

меңгеруіне қажетті әдебиеттер

1 2 3 4 5

1

Кіріспе. Биохимия пәні және оның ауыл шаруашылығындағы маңызы. рН

(сутектік кӛрсеткіш) және оның маңызы. Буферлік жүйелер және оның

әсер ету механизмі. Витаминдер. Жіктелуі және номенклатурасы. Майда

еритін витаминдер, олардың зат алмасу процесіндегі маңызы.

1сағ. Схемалар, слайдтар,

кодоскоп

Чечеткин Л.В, и др. Биохимия животных. - М.:

1982.

Малахов А.Г., Вишняков С.И. Биохимия сельхоз.

животных. М. 1984.

Кононский А.И. Биохимия животных, Киев, 1980 .

Сеитов З.С. Биохимия. - Алматы, Мед.университет

2012.

Сеитов З.С. Биохимия. - Алматы, 2001.

Сеитов З.С., Бейсебеков М.Қ. Физикалық және

коллоидтық химия. - Алматы, 1993.

Ленинджер Л. Основы бихимии. - М.: Мир, 1985.

Қайырханов К-К. Жануарлар биохимиясы. Алматы:

Ана тілі , 1993.


«Халықаралық жазылым Агенттігі» ЖШС, 2004.

Николаев А.Я. Биологическая химия. - М.: 1991.

Сейтембетова Л.Ж., Лиходий С.С. Биологиялық химия.

2

Ферменттер. Ферменттердің классификациясы және жіктелуі. Қарапайым

және күрделі ферменттер. Қасиеттері.


кодоскоп

3

Гормондар, химиялық табиғаты. Ішкі секреция бездері. Қалқанша және

ұйқы бездерінің гормондары. Белоктық және стероидтық гормондардың

әсер ету механизмі. цАМФ және оның маңызы.


кодоскоп

4

Зат және энергия алмасуы. Биологиялық тотығу. Тыныстану тізбегі және

оның ферменттері. Тотыға фосфорлану, энергетикалық балансы.


кодоскоп

5

Кӛмірсулар биохимиясы. Кӛмірсулардың қорытылуы және оның сіңуі.

Моносахаридтер мӛлшерінің қандағы реттелуі. гипергликемия және

глюкозурия. Гликогеннің және глюкозаның бауырдағы биосинтезі.

Гликогеннің бауырдағы ыдырауы.


кодоскоп

6

Гликолиз туралы түсінік. Лимон қышқылының циклі. Энергетикалық

балансы және маңызы.


кодоскоп

7

Липидтер биохимиясы. липидтердің қорытылуы және сіңуі. Ішектегі

липидтердің ресинтезі. Күйіс қайыратын малдардағы липидтер

қорытылуының ерекшеліктері. Майлар (триацилглицеролдар) биосинтезі.

Липидтер биосинтезінің реттелуі. Майлардың ұлпалардағы ыдырауы. Май

қышқылдарының β-тотығуы.


кодоскоп

Алматы: Білім, 1994.

Ж.Ж.Жұмашев және басқалар Жануарлар биохимиясы

пәнінен лабораториялық сабақтарға нұсқаулық

Агроуниверситет 2012ж.

8

Белоктар биохимиясы. Белоктардың биологиялық маңызы. Белоктардың

қорытылуы және амин қышқылдарының ішек арқылы сіңуі.

Тасымалдаушы белоктар мен Na+-ң маңызы. Белоктар мен амин

қышқылдарының ұлпадағы катаболизмі. Декарбоксилдену, дезаминдену,

трансаминдену реакциялары. Аммиактың ұлпадағы залалсыздануы.

Орнитин циклі.


кодоскоп

9

Нуклеин қышқылдары - РНҚ, ДНҚ. Нуклеин қышқыл-дарының ыдырауы.

Пуриндік және пиримидиндік негіздердің катоболизмі. Зәр қышқылы және

аллантоин. Нуклеин қышқылдары биосинтезі. ДНҚ репликациясы. ДНҚ

биосинтезі.


кодоскоп

10

Белок биосинтезі және оның негізгі кезеңдері. Белок биосинтезінің

реттелуі.


кодоскоп

II. Зертханалық сабақтар - 20 сағат

Зерт.

сабақ

№

Зертханалық жҧмыстардың тақырыптары Сағат саны Сабақта қолданылатын приборлар мен

қҧрал-жабдықтар

Жҧмысты орындауда пайдаланылатын

әдістемелік ҧсыныстар

1 рН-ы потенциометрлік әдіспен анықтау. рН-ы колориметрлік

әдіспен анықтау

2 сағ. Химиялық ыдыстар, реактивтер,

индикаторлар.рН-метр.

Жұмыс нәтижесін тапсыру

2 Витаминдерге тән сапалық реакциялар 2 сағ. Витамин препараттары, химиялық ыдыстар,

реактивтер.


3 рН-тың амилаза ферментіне әсері. Қандағы каталазаның

активтілігін анықтау

2 сағ. Титрлеу қондырғысы, сілекей ерітіндісі,

реактивтер.


4 Гормондарға сапалық реакциялар. Фолин әдісімен адреналин

мӛлшерін анықтау

2 сағ. Гормондар препараттары. Қан сарысуы,

реактивтер, химиялық ыдыстар.


5 Лактозаны рефрактометрия әдісімен анықтау 2 сағ. Рефрактометр, ФЭК,реактивтер, химиялық

ыдыстар.


6 Қандағы глюкозаны Самоджи әдісімен анықтау 2 сағ. Титрлеу қондырғысы, калибрлеу қисығы,

реактивтер реактивтер, пробиркалар.


7 Майдағы йод санын Маргошес әдісімен анықтау 2 сағ. Май, реактивтер, химиялық ыдыстар. Жұмыс нәтижесін тапсыру

8 Қан сарысуындағы жалпы белокты рефрактометриялық әдіспен

анықтау

2 сағ. ФЭК, қан сарысуы, реактивтер,

пробиркалар.


9 Сүттегі казеинді анықтау 2 сағ. Титрлеу қондырғысы, сүт, реактивтер. Жұмыс нәтижесін тапсыру

10 Нуклеопротеиндер гидролизі 2 сағ. Ашытқы, химиялық ыдыстар, реактивтер. Жұмыс нәтижесін тапсыру

III. Тәжірбиелік сабақтар - 10 сағат

Тәжір.

сабақ

№

Тәжірбиелік /семинарлық/ сабақ тақырыптары Сағат

саны

Сабақты ӛткізуге

қолданылатын әдістер мен

формалар

Тақырыпқа байланысты әдебиеттер мен әдістемелік

ҧсыныстар

1 Ерітінділер. Ерітінділер концентрация. Витаминдер,

провитаминдер. Коферменттік қызметі

1 сағ. Жаттығу жұмысы, есептер

шығару

Чечеткин Л.В, и др. Биохимия животных. - М.: 1982.

Малахов А.Г., Вишняков С.И. Биохимия сельхоз.

животных. М. 1984.

Кононский А.И. Биохимия животных, Киев, 1980 .

Сеитов З.С. Биохимия. - Алматы, Мед.университет 2012.

Сеитов З.С. Биохимия. - Алматы, 2001.

Сеитов З.С., Бейсебеков М.Қ. Физикалық және

коллоидтық химия. - Алматы, 1993.

Ленинджер Л. Основы бихимии. - М.: Мир, 1985.

Қайырханов К-К. Жануарлар биохимиясы. Алматы: Ана

тілі , 1993.


«Халықаралық жазылым Агенттігі» ЖШС, 2004.

Николаев А.Я. Биологическая химия. - М.: 1991.

Сейтембетова Л.Ж., Лиходий С.С. Биологиялық химия.

Алматы: Білім, 1994.

Ж.Ж.Жұмашев және басқалар Жануарлар биохимиясы пәнінен

лабораториялық сабақтарға нұсқаулық Агроуниверситет 2012ж.

2 Ферменттер, қасиеттері, классификациясы. Ферменттердің әсер

ету механизмі


шығару

3 Гипофиз және гипоталамус гормондары 1 сағ. Ауызша сұрау,

тест тапсырмаларын орындау

4 Биологиялық тотығу. Термодинамика заңдары. Энтальпия,

энтропия, бос энергия


шығару

5 Гликолиз және кӛмірсулардың пентозалық тотығу жолы 1 сағ. Ауызша сұрау,


6,7 Липидтер химиясы. Қарапайым липидтер және күрделі

липипдтер – фосфолипидтер, стеролдар, сфинголипидтер.

Липидтердің алмасуы. Май қышқылдарының биосинтезі

2 сағ. Ауызша сұрау,


8 Белоктар. Белоктардың кеңістіктік құрылымы. Химиялық

байланыстар. Белоктардың физико-химиялық қасиеттері.

Белоктарды бӛліп алу әдістері (электрофорез, хроматография,

тұнбаға түсіру)



9, 10 Белоктар метаболизмі. Хромопротеиндер алмасуы. Белоктар

алмасуы. Нуклепротеиндер метаболизмі



Күнтізбелік-тақырыптық жоспар «Жануарлар биохимиясы» пәнінен жұмыс бағдарламасы негізінде құрастырылды. 2013 жылғы тамыздың «27» күнгі кафедра мәжілісінде

қаралып бекітілді (№1 хаттама).

Дайындағандар:


х.ғ.к., доцент С..М. Бәзілбаев

Дәріс 1.

Тақырыбы: «Кіріспе. Биохимия пәні. Физикалық және коллоидтық химия. Ерітінділер, диффузия, осмос,

осмостық қысым. Электролиттік диссоциация»

Дәріс мақсаты: Биохимия пәнінің маңызын түсіндіре отырып, басқа да химия (физикалық және коллоидтық химия)

және жаратылыстану ғылымдарымен байланысын беру. Электролиттік диссоциация құбылысын, сутектік кӛрсеткіш

және буферлік жүйелер жӛнінде мағлұмат бере отырып, биологиялық маңызын түсіндіру.

Негізгі терминдер: Биологиялық химия, метаболизм, катаболизм, анаболизм, ерітінділер, еріген зат, еріткіш,

диффузия, осмос, осмостық қысым. Электролиттік диссоциация, рН (сутектік кӛрсеткіш), рН-метр, индикаторлар,

буферлік жүйелер.

Жоспары:

1. Кіріспе. Биохимия пәні. 2. Биохимия пәнінің негізін салушы ғалымдар.

3. Физикалық және коллоидтық химия. 4. Ерітінділер, еру процесі.

5. Диффузия, осмос, осмостық қысым. 1. Электролиттік диссоциация.

2. рН (сутектік кӛрсеткіш) және оның маңызы.

3. Буферлік жүйелер.

4. Буферлік сыйымдылық.

Биологиялық химия - тіршіліктің молекулалық негізі жӛніндегі ғылым. Ол тірі организмдердің химиялық

құрамын, тірі материяда болатын химиялық реакцияларды зерттейді. Биологиялық химияның атауы «bіоs» - тіршілік,

ӛмір деген грек сӛзінен шыққан. Демек, ана тілімізге аударып айтатын болсақ, биологиялық химия - тіршілік химиясы

деген мағынаны білдіреді. Ал тіршілік дегеніміз - адам үшін және бүкіл тірі организм үшін ең басты, негізгі құбылыс.

Биохимияның дамуына әйгілі орыс және совет ғалымдары айтарлықтай үлес қосты. А. Я. Данилевский 1891 ж. бірінші

болып, белоктағы амин қышқылдары қалдықтарының ӛзара байланысы - амин қышқылдарының бірімен-бірінің

амидтік байланыс-тар арқылы жалғасуы жӛнінде гипотеза ұсынды. Белоктарда пептидтік байланыстың бар екенін

әйгілі неміс ғалымы Э. Фишер тәжірибе жүзінде дәлелдеді. Данилевский бұлшық ет белогын, атап айтқанда, миозинді

бӛліп алып зерттеді. И. П. Павлов және оның шәкірттері ас қорытушы ферменттердің белоктық табиғатын және зат

алмасуда орталық жүйке жүйесінің жетекші қызметін дәлелдеді. Ӛсімдіктер биохимиясының дамуы фотосинтез

құбылысын ашқан К. А. Тимирязев есімімен байланысты. Биологиялық тотығу жӛніндегі ілімнің негізін қалаушылар

В. И. Палладин (сутегінің активтенуі) мен А. Н. Бах (оттегінің активтенуі) болды. Ол екеуінің ілімі Г. Виланд, О.

Варбурт, Д. Кейлин еңбектерінде одан әрі қолдау тауып, дамытылды.

Электролиттердің суда ерігенде иондарға ыдырауы электролиттік диссоциация деп аталады.

Электролиттер дегеніміз суда еріген немесе балқыған күйде электр тогын ӛткізетін заттар (минералды қышқылдар,

тұздар, негіздер).

1887 жылы швед ғалымы С. Аррениус электролиттік диссоциация теориясын ұсынды. Бұл теорияның негізгі

қағидалары мынадай:

1. Электролиттер суда ерігенде оң және теріс иондарға ыдырайды (диссоциацияланады).

2. Электр тогының әсерімен иондар қозғалысқа келеді: оң зарядты иондар катодқа бағытталады, олар катиондар

деп аталады, теріс зарядты иондар анодқа бағытталады, олар аниондар деп аталады.

3. Диссоциация процесі қайтымды процесс.

Су әлсіз электролит болғандықтан сутек пен гидроксил иондарына ӛте аз мӛлшерде диссоциацияланады. Суда және су

ерітінділерінде сутек пен гидроксил иондарының концентрацияларының кӛбейтіндісі тұрақты шама, ол судың иондық

кӛбейтіндісі (Кв) деп аталады. Бұл шама [Н+] мен [ОН-] иондарының концентрацияларының кӛбейтіндісіне тең:

Кв = [Н+] [ОН-] = 10-7 10-7 = 10-14

Алайда, теріс дәрежелі санды қолдану ыңғайсыздықтуғызғандықтан, сутек иондарының концентрациясын белгілеу

үшін рН символымен белгіленетін сутектік кӛрсеткіш деп аталатын шама қабылданды. Сутектіктік кӛрсеткіш

дегеніміз теріс таңбамен алынған сутек иондарының концентрациясының ондық логарифмі:

рН = -lg[Н+]

Буферлік ерітінділер деп қышқылдың немесе негіздің біршама кӛп мӛлшері қосылғанда рН мәнін тұрақты сақтап

қалатын ерітінділерді атайды. Буферлік ерітінділер құрамы бойынша екі түрге бӛлінеді: қышқылдық және негіздік.

Қышқылдық буферлік ерітінділер әлсіз қышқылдардан және олардың күшті негіздерінен түзілген тұздарынан тұрады.

Мысалы: СН3СООН + СН3СООNа – ацетат буфері

әлсіз қышқыл күшті негіздің тұзы

Негіздік буферлік ерітінділер әлсіз негіздерден және олардың күшті қышқылдармен түзілген тұздарынан тұрады.

Мысалы: NH4ОН + NH4Cl – аммиак буфері

Әлсіз негіз күшті қышқылдың тұзы

Жануарлардың организмінде кӛбінесе қышқылдық буферлік жүйелер кездеседі.

Буферлік әсер сақталатын шек буферлік сыйымдылық деп аталады. Буферлік сыйымдылық буферлік жүйенің

компоненттерінің табиғаты мен концентрациясына тәуелді. Ең жоғарғы буферлік сыйымдылық қышқыл мен тұздың

бірдей молярлы мӛлшерінде, яғни қышқыл мен тұздың концентрациясының қатынасы 1-ге тең болғанда байқалады:

Қышқыл / тұз = 1

Бақылау сҧрақтары:

1. Биохимия нені зерттейді?

2. Белоктардағы амидтік (немесе пептидтік) байланысты ашқан ғалым?

3. Физикалық және коллоидтық химияның биохимиямен байланысы қандай ?

4. Ерітінділер дегеніміз не ?

5. Еру процесінің мәні неде ?

6. Диффузия, осмос және осмостық қысымның биологиялық маңызы неде ?

7. Электролиттік диссоциация дегеніміз не?

8. Электролиттік диссоциация механизмін айтыңыз.

9. Диссоциациялану дәрежесі деген не?

10. Сутектік кӛрсетікш деген не?

11. рН анықтау әдістерін атаңыз.

12. Буферлік жүйе дегеніміз не?

13. Буферлік сыйымдылық дегеніміз не?

Ҧсынылатын әдебиеттер:

1. Сейітов З.С., Бейсебеков М.Қ. Физикалық және коллоидтық химия. –Алматы, 1993.

2. Болдырев А.И. Физическая и коллоидная химия.–М.:«Высшая школа», 1983.


4. Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001

Дәріс 2. Тақырыбы: «Витаминдер» Дәріс мақсаты: Витаминдер және олардың жіктелуі жӛнінде мағлұмат бере отырып, олардың зат алмасу

процесіндегі биологиялық маңызын түсіндіру. Негізгі терминдер: Витаминдер, провитамин, авитаминоз, гиповитаминоз, гипервитаминоз, каротин,

ксерфтальмия, остеопороз, остемаляция, геморрагия. Жоспары: 1. Витаминдер жӛнінде жалпы түсінік. 2. Витаминдердің атауы және классификациясы. 3. Майларда еритін витаминдер. Витаминдер дегеніміз - азық-түлік ӛнімде-рінде, жем-шӛпте шағын мӛлшерде ғана кездесетін, ал адам мен

жануарлар организмінде бірқалыпты тіршілік үшін ӛте қажет тӛмен моле-кулалы органикалық заттар. Адамның және жануарлардың организмінде, ӛсімдік тектес азықтарда витаминдердің алғы шарты сияқты

қосылыстар болады. Олар провитаминдер (каротиндер, стеролдар) деп аталады. Мұндай провитаминдер тиісті активті қалыпқа түскеннен кейін сәйкес витаминдерге айналады.

Азық-түлікте, жем-шӛпте ұзақ уақыт бойы витаминдер болмаса немесе организмнің витаминді сіңіру қабілеті бұзылса, ауру пайда болады. Ондай ауруды авитаминоз деп атайды. Авитаминоз ауруларын витаминдерді кӛбірек беру арқылы емдейді. Авитаминоз ауруларының белгісі айқын білінеді, сондықтан оның диагнозын қойып, анықтау онша қиын емес. Витаминнің жетіспеуі жиі кездеседі. Мұндай кезде сырқат белгі береді. Бұл жағдайды гиповитаминоз деп атайды Витаминді бір жолы кӛп мӛлшерде қабылдау уландырады. Ондай жағдайда «гипервитаминоз» деуге болмайды.

2. Витаминдердің атауы және классификациясы Химиялық табиғаты әлі анықталмаған алғаш алынған витаминдер латын алфавитінің бас әрпімен белгіленген

болатын. Ол жағдай қазір әдебиетте кең кӛлемде қолданылады. Мысалы: А витамині, В витамині, С витамині, т. с. с. Кейінірек химиялық құрамдары және биологиялық әсерлері ұқсас витаминдер тобы бар екені анықталды. Ондайларға цифр индексі берілді. Мысалы А тобына жататын витаминдер (А1, А2), D тобына жататын витаминдер (D2, D3, D4, D5) т. б.

Таза және қолданбалы химиялық халықаралық Одақ (IUPAC) витаминдердің химиялық табиғатына сүйеніп, оларға атау беруді ұсынды. Ондай атаулар витаминдердің молекулалық құрылымын және биологиялық қасиеттерін кӛрсете алады. Мысалы, А витамині - ретинол (-ол жалғауы молекуласында спирт тобы бар екенін білдіреді) деп аталады; D витамині- кальциферол деп аталады, яғни «кальций ионын тасымалдайды» деген мағынаны береді; В1 витамині - тиамин деп аталады, оның құрамында күкірт және амин тобы бар екенін білдіреді.

Барлық витаминдер ӛздерінің физико-химиялық қасиеттеріне қарай екі класқа бӛлінеді. Олар: 1) майларда еритін витаминдер; 2) суда еритін витаминдер.

3. Майларда еритін витаминдер Бұл класқа А, D, Е, К және Ғ витаминдері жатады. А витамині (ретинол, антиксерофталмалық витамин) Химиялық қҧрылымы және қасиеттері. А витаминін 1937 жылы Каррер синтездеп алды және оның

кұрылымын анықтады. А витамині дегеніміз - молекуласында -ионондық сақинасы бар, полиқанықпаған біріншілік спирт. Оның құрылымдық формуласы мынадай:

β-Ионондық сақина Ретинол (А1 витамині) Кӛкӛністерде, әсіресе сәбізде қызғылт сары түсті пигменттер-каротиноидтар кездеседі. Ондай пигменттер

адамда және жануарларда кездесетін А-авитаминоз ауруын болдырмауға, одан құтқаруға қабілетті. Каротиноидтар кӛміртегінің 40 атомынан құралған және А витаминінің негізін қҧраушы (провитамині) болып табылады. Каротиноидтар каротинге және ксантофиллге бӛлінеді. α, және -каротиндер белгілі. Бұлар жем-шӛппен бірге жануарлар организміне барғаннан кейін, каротиназа ферментінің кӛмегімен бауырда ыдырап ажырайды да, А1 витаминін түзеді. Каротиноидтардың ішіндегі әсіресе активтісі -каротин, бҧл каротиннің бір молекуласы ретинолдың екі молекуласын тҥзеді.

-каротин

Авитаминоз. 1. Организмде А витамині жетіспеген кезде эпителий клеткаларының қалыпты тҥзілуі бҧзылады. Бұл А-

авитаминоздың бір себебі. Мұндай авитаминоз кезінде теріде сызат пайда болып, ол қабыршақтана бастайды, осының салдарынан микроорганизмдер және зиянды заттар клеткаға оңай ене алады.

2. Лизоцим ауру қоздырушы кӛптеген микроорганизмдерден қорғаушы фермент болып есептеледі. Ретинолдың жетіспеуі салдарынан лизоцим болмайды, ол кӛздің шырышты қабатын ауруға ұшыратады, оның эпителийі кұрғайды. Мұндай сырқатты ксерофтальмия (хеrоs - деген грек сӛзі, құрғақ деген мағына береді, орhtalmos - кӛз) деп атайды. Ксерофтальмия сырқаты кезінде кӛздің шынайнасы (қасаң қабаты) қатты зақымданады, соның салдарынан соқыр болып қалады.

3. А-авитаминоз сырқатының алғашқы белгісі тауықкӛз (түнгі суқараңғы) болады.

Бақылау сұрақтары: 1. Витаминдер дегеніміз не? 2. Витаминдер қалай жіктеледі және қалай аталады? 3. А витаминінің провитамині не және биологиялық қызметі қандай? 4. D2, D3 витаминдерінің провитаминдері қандай қосылыстар? 5. Е витаминінің биологиялық қызметі және авитаминозының белгілері қандай? 6. Викасол деген не?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Сейітов З.С. Биологиялық химия. – Алматы:«Қайнар», 1992. 2. Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993. 3. Сейтембетова А.Ж., Лиходий С.С. Биологиялық химия. –Алматы:«Білім», 1994. 4. Чечеткин А.В. и др. Биохимия животных. – М.: «ВШ», 1982. 5. Малахов А.Г., Вишняков С.И. Биохимия сельскохозяйственных животных.– М.:«Колос», 1984. 6. Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001.

Дәріс 3. Тақырыбы: ««Ферменттердің номенклатурасы және классификациясы. Фермент тердің әсер ету механизмі. Ферменттер. Маңызды коферменттер» Дәріс мақсаты: Ферменттер және олардың қасиеттері, маңызды коферменттер жӛнінде мағлұмат бере отырып, олардың зат алмасу процесіндегі биологиялық маңызын түсіндіру. Ферменттердің номенклатурасы, классификациясы және олардың әсер ету механизмі жӛнінде толық мағлұмат беру. Негізгі терминдер: Фермент, энзимология, кофермент, апофермент, изофермент, активатор, ингибитор. Оксидоредуктазалар, трансферазалар, гидролазалар, липазалар, изомеразалар, лигазазалар, активатор, ингибитор. Жоспары:

1. Ферменттер жӛнінде жалпы түсінік. 2. Қарапайым және күрделі ферменттер. 3. Ферменттердің қасиеттері. 4. Маңызды коферменттер: НАД, ФАД, ТПФ, т.б.

5. Ферменттердің номенклатурасы және классификациясы. 6. Ферменттердің активті орталығы.

7. Ферменттердің әсер ету механизмі. Фермент дегеніміз - белоктық зат, ол организмдегі түрлі химиялық реакцияларды тездетуші. Химиялық

реакциялардың жүрісін тездетушілерді катализаторлар деп атайтыны белгілі. Осыған сәйкес ферменттерді биологиялық катализаторлар деп те атайды. Фермент (латынның тілінде fermentum - ашу деген мағына береді) деген терминмен қатар әдебиетте энзим (грек тілінде - еnzym, еn - ішкі, zymе - ашытқы деген мағына береді) деген сӛз де қолданылады. Ферменттерді және олар катализдейтін реакция-ларды зерттейтін биохимия бӛлімі энзимология деп аталады.

Ферменттер химиялық құрамы бойынша биохимиялық реакциялар кезінде катализдік активтілік кӛрсететін белоктар. Барлық басқа белоктар сияқты, ферменттер де химиялық құрамы бойынша екі топқа бӛлінеді. Олар қарапайым ферменттер және күрделі ферменттер.

Қарапайым ферменттер дегеніміз - қарапайым белоктар, олар гидролиз кезінде амин қышқылдарына ғана ажырап бӛлінеді. Қарапайым ферменттерге мыналар жатады: рибонуклеаза, пепсин, трипсин, химотрипсин, папаин, амилазалар және гидролаза класына жататын басқа да ферменттер.

Күрделі ферменттер дегеніміз - күрделі белоктар. Күрделі ферменттер екі бӛліктен: белоктық және белоктық емес бӛліктен тұрады. Ферменттердің белоктық бӛлігі апофермент деп, ал белоктық емес белігі простетикалық топ немесе кофактор, кофактор (простетикалық топ) белоктық емес зат болғандықтан кофермент деп аталады.

30 - 40°С жағдайда тірі организмде ферменттер әсіресе активті келеді (4.10-сурет), бұл температура деңгейінен тӛмен немесе жоғары кезде фермент активтілігі бәсеңдейді.

Орта температурасының кӛтерілуі молекулалар қозғалысын тездететіні белгілі және бұл жағдай химиялық реакцияның жылдамдығын арттырады. Вант-Гофф ережесіне сәйкес, температураны 10°С шамасына кӛтеру реакция жылдамдығын 2-3 есе арттырады. Ферменттердің ӛзі белок болғандықтан, олар ӛте жоғары температурада бұзылып, ӛздерінің катализдік қасиеттерінен айырылып қалуы мүмкін.

Коферменттер (латын тіліндегі Ко - бірге және фермент деген сӛзден шыққан) - құрамында белок жоқ органикалық қосылыстар, олар апорферментпен тығыз байланысқан. Ферменттің мықты байланысқан кофакторы - простетикалық топ. Кӛптеген ферменттердің активтігі үшін екі фактордың да - металл иондарының да, простетикалық топтың да (немесе коферменттің) болуы қажет.

Биохимиялық реакцияларда коферменттер екі түрлі қызмет атқарады 1. Күрделі фермент құрамында субстраттың (субстрат дегеніміз фермент әсер ететін зат) катализдік ӛңделіп

ӛзгеруіне қатысады, бұл кезде кофермент оның активті ортасына енеді;

2. Бір субстраттан екінші субстратқа (немесе басқа ферментке) электрондарды, протондарды немесе жеке химиялық топтарды тасымалдайды.

4.2. Кестеде негізгі коферменттердің реакцияда тасымалдайтын химиялық топтары және активті тобы (витамин) кӛрсетілген.

Никотинамиднуклеотидті немесе пиридиндік коферменттер НАД+ және НАДФ+ (НАД+-икотинамидадениндинуклео-тид, НАДФ+-никотинамидаденинди-нуклеотидфосфат). Бұл коферменттердің активті бӛлігі никотинамид (РР витамині) болып табылады, оның молекуласында пиридин сақинасы бар және ол пиридиндік коферменттер деп аталады.

ФAД және ФMН флавиндік коферменттер. ФAД-флавинаденинди-нуклеотид, ФMН-флавинмононуклеотид. ФAД және ФMН коферменттері әр түрлі апоферменттермсн байланысады да, флавопротеинді ферменттер- флавиндік дегидрогеназа түзеді. Қазіргі кезде флавопротеиндердің саны 80 шамасына жетеді және олардың кӛпшілігінде ФAД бар. ФAД және ФMН екеуі апоферменттермен мықты байланысқан және НАД+және НАДФ+ екеуінен айырмасы, катализдік реакция кезінде ферменттің белоктық бӛлігіне байланысқан күйінде қалады. Сондықтан оларды простетикалық топтар деп атайды.

Q коферменті (убихинон) Q коферментінің атауы quinone - деген сӛздің бірінші әрпінен шыққан. Убихинон деген сӛз барлық жерде

(уби - барлық жерде) деген мағынаны білдіреді. Шындығында ол барлық клеткадан табылған. ТПФ - тиаминпирофосфат, ТДФ - тиаминдифосфат. ТПФ коферменті В1 витаминінің туындысы, оның

тиазол сақинасында кҥкірт бар. Ол апоферментпен мықты байланысқан болады және простетикалық топ деп саналады. ТПФ молекуласындағы активті бӛлік - тиазол сақинасының - СН тобы, сол топтың кӛмегімен ол субстратпен байланысады.

ТПФ апоферментпен байланысып, декарбоксилаза түзеді, ол кетоқышқылдан кӛмір қышқыл газдың бӛлініп шығуын катализдейді. Бұл реакциялар кезінде карбоксилдік топпен тікелей байланысқан кӛміртек- кӛміртектік байланыс бұзылады. Мысалы, ашытқы клеткаларында пирожүзім қышқылын декарбоксилдеуді пируватдекарбоксилаза ферменті мынадай схема бойынша катализдейді.

Кобамидтік коферменттің активті бӛлігі ең күрделі витамин - ВІ2 витамині кіреді. В12 витамині молекуласында коррин циклы бар, ол тӛрт пиррол сақинасынан тұрады, сақиналар бір-бірімен ӛзара байланысады. Циклдың дәл ортасында кобальт атомымен байланысқан циан тобы орналасады. Сондықтан бұл витамин цианкобаламин деп аталады. Кобамидтік коферменттерде циан тобы болмайды, оның орнын метил мен 5'-дезоксиаденозин басады. Осыған сәйкес мынадай екі кофермент тҥзіледі: метилкобаламин және 5'-дезоксиаденозилкобаламин (5'-ДоАК).

Ферменттердің жүйелік атаулары айтарлықтай күрделі, бірақ ол рекацияға кірісетін субстрат жӛнінде толық мәлімет береді. Бұл атаулар әдетте ғылыми әдебиеттерде қолданылады. Жүйелік атау бойынша әр ферменттің нӛмірі (шифры) болады, ол тӛрт саннан тұрады және бұл сандардың арасы нүктемен бӛлінген. Бірінші сан ферменттің класын білдіреді, екінші сан класс тармағын, үшінші сан-класс тармағы бӛлігін, тӛртінші сан ӛз қатарындағы нӛмірін кӛрсетеді.

Тривиалдық атаулар негізінен екі жолмен пайда болады: 1) фермент әсер ететін субстрат атауына–аза жұрнағы қосылады. Мысалы, мальтозаны ыдыратып, глюкозаны екі молекуласына айналдыратын фермент мальтаза деп аталады. 2) Фермент катализ-дейтін реакция атауына – аза жұрнағы қосылады. Мысалы, субстратты ыдыратып, су қосып алуды катализдейтін фермент гидролаза деп аталады, субстраттың, сутексізденуін жүргізетін фермент дегидрогеназа деп, химиялық топтарды тасымалдайтын ферментті трансфераза деп атайды. Кейбір ферменттердің тарихи қалыптасқан атаулары бар. Мысалы: пепсин, трипсин, папаин, эластаза т.б.

Ферменттердің тривиалдық атаулары қысқа да қолдануға ыңғайлы. Мысалы, бір ферменттің жүйелік атауы 2.7.1.2. АТФ: глюкозо-6-фосфотрансфераза. Ал осы ферменттің тривиальдық атауы глюкокиназа (гексокиназа).

Ферменттердің классификациясы. Ферменттер катализдейтін химиялық реакциялар түріне қарай 6 классқа бӛлінеді:

1). Оксидоредуктазалар - тотығу-тотықсыздандыру реакциялардың барлық түрі; 2). Трансферазалар - реакцияларда жеке атомдық топтарды тасымалдау; 3). Гидролазалар - судың қосылуымен химиялық байланыстарды үзу; 4). Липазалар - субстратты гидролиздік емес жолмен ыдыратып, қос байланыс түзу және керісінше реакциялар; 5). Изомеразалар - молекула ішіндегі ӛзгеріс-терді катализдеп, изомер түзу; 6). Лигазазалар - АФТ энергиясы арқылы екі әр түрлі қосылыстың конденсиациясын катализдеп, С−С, С−О, С− N , С−S байланысын орнату.

Фермент молекуласының субстратпен тікелей тиісіп жанасатын бӛлігін ферменттің активті орталығы деп атайды. Ферменттің активті орталығы субстратпен байланысуға және ыдыратып ӛзгертуге міндетті. Активті орталық бҥйір радикалында функционалды тобы бар амин қышқылдарының қалдықтарынан тҥзіледі. Кҥрделі ферменттерде активті орталыққа амин қышқылдарынан басқа металл иондары мен коферменттер кіреді. Олар катализ процесінде маңызды қызмет атқарады.

Ферменттердің активті орталығында реакцияласуға қабілетті топтары бар мынадай амин кышқылдары кездеседі.

1. Цистеин, оның кҧрамында сульфгидрильдік топ - SН бар; 2. Серин, оның қҧрамында гидроксильдік топ - ОН бар; 3. Гистидин, oның қҧрамында имидазол сақинасы бар; 4. Аспарагин қышқылы мен глутамин қышқылы, ол екеуінің қҧрамында екінші карбоксильдік топ -

СООН бар; 5. Триптофан, қҧрамында индол сақинасы бар; 6. Гидрофобты амин қышқылдары, ондай амин қышқылдары құрамында субстраттың полярсыз учаскесіне

жақын (туыс) гидрофобты (полярсыз) бүйір топтар болады. Қазір қолданылып жүрген теория бойынша фермент әсері екі стадиядан тұрады. Бірінші стадия кезінде

фермент (Е, еnzуm - деген сӛздің бірінші әрпі) пен субстрат (S) арасында комплекс фермент-субстрат (ES) тҥзіледі.

Ол Михаэлис (1913) комплексі деп аталады. Мұндай комплекс түзу реакциясы қайтымды келеді. Фермент-субстрат активті комплексі активтену энергияны бәсеңдетеді де, реакцияның жүруін жеңілдетеді. Субстрат байланысқаннан кейін ол ферменттің шабуылына ҧшырайды. Ферментпен байланысқан жерінде субстрат молекуласының электрондары бӛлініп, ӛзгеріп орналасады.

Фермент әсері теориясының әріптермен бейнеленуі: 1. Е + S → ES

Фермент субстрат Фермент-субстрат комплексі 2. ES → E + P1 + P2 Фермент- Фермент Реакция ӛнімдері-субстрат Жоғарыдағы кӛрсетілген реакцияның бірінші стадиясының жылдамдығы фермент молекуласының санына

байланысты қанша фермент молекуласы субстратпен байланыса алады, яғни ферменттің активті орталығы мен субстрат бір-бірімен сәйкес-үйлесімді (комплементарлы) келген.

Бақылау сҧрақтары: 1. Ферменттер дегеніміз не? 2. Ферменттер қалай жіктеледі және қалай аталады? 3. Кофермент, апофермент деген не? 4. В1, В2, В5, В6, В12 витаминдері қандай коферменттердің құрамында болады? 5. Ферменттер қалай жіктеледі? 6. Ферменттер қалай аталады? 7. Субстрат дегеніміз не? 8. Ферменттердің активті орталығы дегеніміз не? 9. Ферменттер әсерінің теориясын айтыңыз.



Дәріс 4.

Тақырыбы: «Гормондар, химиялық табиғаты»

Дәріс мақсаты: Гормондардың түзілуі және химиялық табиғаты, организмдегі зат алмасу процесіне әсері жӛнінде

толық мағлұмат беру.

Негізгі терминдер: Эндокринология, гипофиз, гипоталамус, инсулин, тироксин, глюкагон, адреналин, норадреналин

паратгормон, стероидты гормондар.

Жоспары:

1. Эндокринологияға кіріспе.

2. Гормондар түзілетін мүшелер және олардың қызметі.

3. Қалқанша және қалқанша маңы бездерінің гормондары.

4. Ұйқы безінің гормондары.

Жоғары сатыдағы жануарлар организмінің миллиардтаған клеткалардан тұратыны белгілі және олардың бәрі

бір-бірімен тығыз байланысқан. Осыншама кӛп клеткалар ӛзара үйлесімді әрекет жасайды, сондықтан да ол тірі

организм денесі біртұтас болып табылады. Клеткалардың үйлесімді әрекетін жүйке жүйесінде және эндокрин

бездерінде жасалатын заттар реттеп отырады.

Жүйке жүйесі нейрондардан, жүйке клеткаларынан тұрады, оларда нейромедиатор заты түзіледі, жүйке

жүйесіндегі қоздыру, хабар беру осылар арқылы іске асады. Жүйке жүйесі арқылы хабар беру ӛте тез - миллисекунд

ішінде беріледі. Жүйке клеткалары бір-бірімен бірі ӛзара тікелей байланысқан.

Эндокрин (гректің еndokrin - ішке шығарамын деген сӛзінен шыққан) бездерінде немесе ішкі секреция

бездерінде гормондар түзіледі, ол гормондар қанға қосылады да, қан арқылы синтезделген жерден қашықта

орналасқан нысана - клеткаға жетеді. Эндокрин бездерінің гормон арқылы берілетін хабары тез емес, баяу жетеді,

бірақ оның әсері ұзақ болады.

Гормондардың түзілуін жүйке жүйесі, әсіресе ми қабығы реттеп отырады. Адамның және жануарлардың бүкіл

ӛмір бойы тіршілік әрекетін, организмдегі зат алмасуын орталық жүйке жүйесі басқарып отырады.

Сонымен, гормон дегеніміз — биохимиялық процестерді реттейтін және адам мен жануарлардың аса маңызды

тіршілік қызметіне қоздырушы әсер ететін химиялық зат.

«Гормон» деген термин гректің қоздырамын деген сӛзінен шыққан (hormao - қоздырамын, қозғалтамын), оны

ғылыми ұғым ретінде 1904 жылы У. Бэйлисс пен Э. Стерлинг енгізген.

Гормондар тек нысана-клетка деп аталатындарға ғана әсер етеді, ол клеткалардың ерекше маманданған

рецепторлары (rесерtor - қабылдаушы деген латын сӛзінен шыққан) болады, ондай рецепторлар плазмалық

мембранаға немесе клетка ішіне орналасқан және олармен байланысқан. Гормондар тиісті рецепторлармен ӛзара

әрекеттесу нәтижесінде ғана биохимиялық процестерге әсер етеді, биохимиялық процестерді тездетеді, ал кейде

тежейді. Гормонның жарты ӛмірі ұзақ емес, әдетте ол бір сағаттан кем.

Гормондар организмде аса маңызды үш түрлі қызмет атқарады:

1) физикалық, жыныстық жетілуіне және ақыл-ойдың дамуына кӛмектеседі;

2) физиологиялық мүмкіндік жасайды және оны қамтамасыз етеді;

3) бірқатар аса маңызды физиологиялық кӛрсеткіштердің (осмостық қысымның, қандағы глюкоза деңгейінің)

бірқалыпта болуын қамтамасыз етеді.

Ішкі секреция бездерінің, гипофиздің гормондары және гипоталамустың гормондары жақсы зерттелген.

Гипоталамус эндокрин жүйесін негізгі реттеуші болып табылады және мұнда «ӛте күшті гормондар» немесе

«нейрогормондар» түзіледі. Олар басқа клеткаларда да гормонның түзілуіне әсер етеді.

Эндокрин бездерінің құрылымы мен қызметін, одан бӛлініп шығатын секреттерді және зат алмасуды

гормондардың реттеу механизмін зерттейтін биохимия тарауын эндокринология деп атайды.

Қалқанша бездің негізгі де әсіресе активті гормоны тироксин мен трийодтиронин. Ол гормондар бірнеше рет

айналып ӛзгеру нәтижесінде тирозин амин қышқылынан түзіледі. Йодидтер ерекше пероксидаза ферментінің әсер

етуімен тиреоглобулин белогы құрамындағы тирозин қалдығымен реакцияласады. Мұнда тирозиннің бүйірлік тобы

йодтанады және монойодтирозиндер мен дийодтирозиндер түзіледі. Тиреоглобулин гидролизі кезінде тирозиннің

йодтанған туындылары және басқа да амин қышқылдары босайды. Тироксин дийодтирозиннің екі молекуласының

тотыға конденсациялану жолымен түзіледі, бұл кезде аланин бӛлініп шығады. Ал монойодтирозин мен

дийодтирозиннен трийодтиронин түзіледі.

Қалқанша маңындағы бездерде екі пептидтік гормон-паратгормон (паратирин) және кальцитонин тҥзіледі.

Бұл екі гормон да бірқатар жануарлардың және адамның қалқанша маңындағы бездерінен таза күйінде бӛлініп

алынған. Олардың біріншілік құрылымы анықталған. Паратгормон дегеніміз-полипептид.

Лангерганс аралшығында екі түрлі клетка типі - α- және β-клеткалары бар. Олар екі түрлі гормон бӛліп

шығарады. Ол екеуі инсулин және глюкагон деп аталады және олар біріне-бірі қарама-қарсы қызмет атақарады.

Лангерганс аралшығының β-клеткаларында инсулин жасалып шығады, алғаш ол проинсулин түрінде бір

полипептидтік тізбек болып құрылады; ондай тізбек жануарлар түріне байланысты 78—86 амин қышқылы

қалдықтарынан тұрады. Ҧйқы безінің екінші гормоны - глюкагон. Ол Лангерганс аралшықтарының α-

клеткаларында жасалып шығады. Глюкагон дегеніміз-29 амин қышқылынан құралатын, М 3500, бір тізбекті

полипептид.


1. Эндокринология ғылымы нені зерттейді?

2. Қандай ішкі секреция бездерін білесіз?

3. Гормондардың организмдегі қызметі қандай?

4. Табиғатына қарай гормондар неше топқа бӛлінеді?

5. Қалқанша және қалқанша маңы бездерінде қандай гормондар синтезделеді, олардың химиялық табиғаты

қандай?






5. Малахов А.Г., Вишняков С.И. Биохимия сельскохозяйственных животных.– М.:«Колос», 1984.

6. Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001.

Дәріс 5.

Тақырыбы: «Простагландиндер. Гормондардың әсер ету механизмі»

Дәріс мақсаты: Простагландиндер және олардың химиялық табиғаты, биологиялық қызметі,

гормондардың әсер ету механизмі жӛнінде толық мағлҧмат беру.

Негізгі терминдер: Простагландиндер, циклдіАМФ, циклдіГМФ.

Жоспары:

1. Простагландиндер.

2. Химиялық табиғаты және биологиялық қызметі.

3. Гормондардың әсер ету механизмі.

Простагландиндер (ПГ)—жоғары активті органикалық заттар, олар бір жерде әсер ететін гормондар. Бұл

гормондарды 30-жылдары ең алғаш швед ғалымы У. Эйлер адам спермасынан тапты. Бұлшық еттің жиырылуына

жағдай жасай алатын және қан қысымын тӛмендететін зат бар екенін анықтады. Ӛзінің простагландин деп аталу

себебі ол ең алғаш қуық түбі безінің (простаттың) ұрықтық сұйық затынан бӛліп алынды.

Қазір ПГ сүтқоректі жануарлардың эритроциттерінен басқа, барлық клеткаларынан табылды, бірқатар

ӛсімдіктерден де алынды.

ПГ затының мүшелердегі, ұлпадағы мӛлшері шағын, 10-9 г шамасындай. Осындай аз мӛлшерінің ӛзі организмге

ӛте күшті әсер етеді. Олар организмде жиналып қалмайды, клетка аралығына үздіксіз шығып отырады. Гормондардан

айырмасы ПГ ӛзі бӛлініп шыққан жердің маңына әсер етеді және клеткадан тыс жағдайда тез бұзылады (секундтың,

бірнеше бӛлігінен — 2 минут аралығында).

Химиялық табиғаты. Қазіргі кезде 20 шамасындай простагландиндер белгілі. Олардың бәрі — полиқанықпаған

арахидон қышқылының туындысы.

Сонымен, ПГ дегеніміз — полиқанықпаған гидроксимай қышқылы. Тӛменде ПГ—ПГЕ2-нін, біреуінің

құрылымдык формуласы берілген:

ПГ клеткалардағы зат алмасуды белсенді түрде реттеуші қызметін атқарады. Тәжірибе жүзінде мыналар

дәлелденген:

1) ПГ-ның жылтыр бұлшық етті, әсіресе жатыр бұлшық етін және жұмыртқа жолының бұлшық етін

жиырылдыратыны:

2) қан тамырын кеңейтетіні, қанның ұюын баяулататыны (тромбоциттар бірігуін баяулату арқылы);

3) асқазан сӛлінің бӛлінуін тежейтіні дәлелденді;

4) ішек-қарын, ӛкпе мен қолқа жұмысын жақсартады;

5) жүрек қызметінің ырғақтылығын ӛзгертеді;

6) әйелдердің жыныс циклына әсер етеді;

7) орталық жүйке жүйесінің жұмысын активтендіреді;

8) қабыну процестеріне жауапты, т.с.с. Жақында аспириннің және басқа да бірқатар қабынуға қолданылатын

дәрілердің әсері, сірә, ПГ биосинтезін тежеуге негізделген болса керек деген мәлімет алынды.

цАМФ - клетка ішінде бесаспап медиаторға жатады және сол клеткада кӛптеген негізгі реакциялардың

жылдамдығын реттейді. Қазір анықталғандай, ол —ең алдымен кӛптеген гормондардың клеткаға әсер етуінің

күрделі механизміндегі молекулалық делдал. цАМФ барлық ұлпалар мен мүшелердің клеткаларында синтезделеді.

Ұлпаларда цАМФ синтезіне әр түрлі гормондар мен медиаторлар әсер етеді, ондай заттың саны 20-дан астам.

Циклды аденозинмонофосфатты (цАМФ) адреналиннің әсерін зерттеу кезінде ашқан Э. Сазерленд (1959), сол

үшін 1971 жылы Нобель сыйлығын алды. Бұл биохимиядағы аса ірі ғылыми жаңалық болды.

Циклды аденозинмонофосфат АТФ-тан синтезделеді. Бұл процесті аденилатциклаза ферменті (М 185000)

катализдейді, ол фермент клетканың плазмалық мембранасымен байланысқан. 3', 5'-цАМФ молекуласында тӛртінші

цикл (сақина) бар. Ол цикл ғажап ерекше, соның арқасында цАМФ пішіні мен биохимиялық қасиеттері бойынша

басқа мононуклеотидтерге ұқсамайды.

Аденилатциклаза ферменті негізінен белоктық және пептидтік гормондар әсерін реттейді, олар протоплазмаға

енбейді. Клетканың қалыпты жағдайдағы кезінде бұл фермент активті емес. Гормон плазмалық мембранада ӛзінің

рецепторымен әрекеттескен кезде, магний ионы ҥшін оның ӛткізгіштігі ӛзгереді, соның нәтижесінде аденилат-

циклаза активтенеді де, цАМФ тҥзілуі кҥшейеді. Биохимиялық қасиеті. Егер гормондар клеткадағы биохимиялық реакцияларды алғашқы реттегіштер болса,

гормондар хабарын әрі қарай жеткізуші цАМФ-ты екінші қатардағы (аралық) реттегіштер деп атайды.

цАМФ: 1) бауырдағы гликоген синтезі мен гидролизін;

2) майлы ұлпада триацилглицерол-дардың ыдырауын;

3) жүйке клеткаларының активтілігін;

4) бұлшық еттің жиырылуын;

5) мРНК транскрипциясын;

6) белоктар синтезін;

7) клетка ӛткізгіштігін;

8) иммунитет құбылысы сияқты және басқа да алуан түрлі процестерді реттейді.


1. Простагландиндер деген не?

2. Простагландиндердің химиялық табиғаты қандай?

3. Простагландиндердің биологиялық қызметі қандай?

4. Циклді АМФ-ті биохимиялық реакциялардың молекулалы делдалы деп атау себебі не?








Дәріс 6. Зат және энергия алмасуы. Биологиялық тотығу. Тыныстану тізбегі және оның

ферменттері. Тотыға фосфорлану, энергетикалық балансы.

Дәріс жоспары: 1. Зат және энергия алмасуы. 2. Биологиялық тотығу. 3. Тыныстану тізбегі және оның ферменттері. 4. Тотыға фосфорлану, энергетикалық балансы.

Метаболизмге кіріспе Тірі организм дегеніміз - белгілі құрылымы бар биологиялық жүйе. Тірі организмде

үзіліссіз зат алмасу жүріп жатады. Зат алмасу - организмде жҥріп жататын барлық химиялық процестердің жиынтығы. Организмге қоректі заттардың енуі, ас қорыту ферменттерінің әсерінен олардың қарапайым заттарға ыдырауы, түзілген қосылыстардың қанға сіңуі, қанмен ұлпаларға, мүшелерге тасымалдануы, олардан клетка компоненттерінің және биомолекулалардың синтезделінуі, тотығып энергия бӛлінуі және организмнен соңғы ӛнімдердің сыртқа шығуы.

Организмдегі зат алмасу тіршіліктің негізгі белгісі болып табылады. Тірі организм зат алмасудың нәтижесінде пайда болып жарыққа шығады, тіршілік етеді, ӛсіп жетіледі және ӛледі.

Организмдегі зат алмасу (метаболизм) ӛзара тығыз байланысты екі процестен - катаболизм мен анаболизмнен қҧралады.

Катаболизм (гректің каtа - тӛмен, ballen - тастау деген сӛздерінен шыққан) дегеніміз кҥрделі органикалық қосылыстардың ыдырап, қарапайым молекулаларға айналуы. Азық-түлік, жем-шӛп арқылы организмге енген және ұлпалар мен мүшелерге барған белоктар, липидтер, кӛмірсулар бірқатар катаболиздік реакциялар нәтижесінде ыдырап, ақырғы ӛнімдерге (СО2, Н2О, NН3) айналады да, сыртқа бӛлініп шығады. Катаболиздік реакциялар кезінде органикалық молекулалардан бос энергия бӛлініп шығады және бұлар АТФ молекуласында, басқа да нуклеотидтерде жиналады. Жиналған осы энергия тірі организмнің тіршілік әрекетін іске асыру үшін жұмсалады.

Анаболизм (гректің аnа - жоғары деген сӛзінен шыққан) - бҧл белоктар, липидтер, нуклеин қышқылдарының және клетка мен ҧлпадағы басқа да биомолекулалардың синтезі. Мұндай синтез катаболизм кезінде пайда болған заттардың есебінен іске асады. Анаболизм реакциялары кезінде АТФ молекуласының гидролиз процесінде босап шыққан энергия жұмсалады. Анаболизм процесі кезінде организмнің құрам бӛліктері қалыптасады және жаңа бӛліктер түзіліп жаңарады. Ал организмді тұтастай алып қарастыратын болсақ, ересек организмнің дене құрамы бірқатар уақыт бойы оншама ӛзгере қоймайтыны белгілі.

Клеткадағы катаболиздік және анаболиздік реакциялар бірінен-бірі тәуелсіз болады және бір мезгілде жүреді. Бұл екеуі зат алмасудың бір тұтастығын және оның мазмұнын кӛрсетеді. Бұл реакцияларды ферменттер катализдейді және оны эндокриндік жүйе мен орталық жүйке жүйесі басқарып, реттейді. Катаболизм және анаболизм нәтижесінде түзілетін қосылыстар метаболиттер немесе аралық ӛнімдер деп аталады. Катаболизм диссимиляция деп, ал анаболизм ассимиляция деп те аталады.

Қоректік заттардың катаболизмі және энергия бӛлінуі Адамның қалыпты тіршілік әрекеті үшін энергия, ауыстырылмайтын амин қышқылдары,

эссенциалды май қышқылдары, витаминдер, минералды заттар және су керек. Энергияны кӛмірсулар, майлар және аздап белоктар береді. Олар ӛте күрделі жоғарғы молекулалы қосылыстар, ферменттер әсерінен гидролизденіп, соңғы ӛнімдерге дейін ыдырайды және бос энергия бӛлініп шығады. Олар кітаптың басқа тарауларында қаралады (гликолиз, лимон қышқылы циклымен тотығу, май қышқылдарының, амин қышқылдарының ыдырауы, биологиялық тотығу, тыныстану тізбегі, тотыға фосфорлану).

Негізгі қоректік заттар ыдырауының жалпы заңдылық жолдары қортынды түрінде 6.2. суретте кӛрсетілген. Схемадан кӛрінгендей әр түрлі энергиялық қосылыстардың молекулалары біртіндеп ҥш кезеңде ыдырайды және олардың бәрі бір ғана аралық зат ацетил-А-коферментін түзеді.


1. Сеитов З.С. Биохимия. Алматы. Агроуниверситет. 2000.

2. Жеребцев Н.А., Попова Т.Н. Артюхов В.Г. Биохимия. Воронеж. Гос. Университет. 2002.

3. Кнорре Д.Г., Мызине С.Д. Биологическая химия. М.Вышая школа, 2003.

Дәріс 7. Тақырыбы: «Кӛмірсулар биохимиясы. Кӛмірсулардың қорытылуы және сіңуі»

Дәріс мақсаты: Тірі организмдегі кӛмірсулардың биологиялық маңызы және олардың алмасуы жӛнінде

толық мағлҧмат беру.

Негізгі терминдер: Моносахарид, ди- және полисахаридтер, мальтаза, сахараза, гексокиназа, глюкокиназа,

амилаза, гликоген.

Жоспары:

1. Кӛмірсулар туралы жалпы түсінік.

2. Кӛмірсулардың қорытылуы және сіңуі.

3. Күйіс қайыратын жануарлар мен жылқы организмінде кӛмірсулардың қорытылу ерекшелігі.

4. Моносахаридтердің сіңуі.

Кӛмірсулар немесе қанттар ӛсімдік организмінде синтезделеді. Кӛмірсулар - барлық тірі организмде негізгі

энергия беретін зат және кӛміртегінің кӛзі. Ал кӛміртегі дегеніміз - бүкіл тіршіліктің негізгі элементі.

Ӛзінің атынан да кӛрініп тұрғандай, «кӛмірсу» деген термин кӛміртегі мен су деген екі сӛзден құралған.

Ӛйткені, олардың эмпириялық формуласы Сn(Н2О)m. Қазіргі кезде құрамына кіретін сутегі мен оттегінің ара салмағы

формуладағыдан ӛзгеше де заттар кездеседі, бірақ олар да, сӛз жоқ, кӛмірсулар класына жатады.

Кӛмірсу жасыл ӛсімдіктердің жапырағында кӛмірқышқыл газ СО2 мен судан және күн энергиясының есебінен,

хлорофиллдің белсенді араласуынан синтезделеді. Бұл процесс фотосинтез деп аталады. Фотосинтездің мәнін XIX

ғасырдың соңына таман ұлы орыс ғалымы К. А. Тимирязев ашты.

Кӛмірсулар жануарлар үшін негізгі қорек. Ол азық рационының 70% шамасындай. Ал адам қорегінің 50%

кӛмірсулардың үлесіне тиеді. Қорытылу ерекшелігіне қарай кӛмірсулар мынадай екі топқа бӛледі: 1) крахмал,

гликоген, сахароза, лактоза, 2) целлюлоза, маннандар, лигнин, пектиндер, пентозандар және басқалары. Екінші топқа

жататын кӛмірсуларды омыртқалылардың бәрі бірдей қорыта алмайды. Оларды күйіс қайыратын және кейбір

жануарлар ғана микробтық ферменттің кӛмегімен қорыта алады (бұл мәселе жеке қарастырылады).

Крахмалдың, гликогеннің қорытылуы ауыз қуысынан басталады, ол екеуінің қорытылуына аздап болса да

сілекей ферменттері әсер етеді. Сілекейдің негізгі қызметі - қоректі ылғалдандыру, сӛйтіп оның шайналуына және ас

қорыту жолымен жүруіне жағдай жасау. Сілекейдің құрамында шырышты гликопротеиндер (муциндер) бар, олар

қорекке жағылып, оны жұмсартады.

Қоректің негізгі бӛлігі болып табылатын крахмал ауыз қуысында аздап қана қорытылады, ӛйткені қорек ауыз

қуысында ұзақ болмайды және жануарлар сілекейінің рН кӛрсеткіші ферменттер әсері үшін қолайлы емес.

Крахмал амилозадан және амилопектиннен құралады. Ол екеуінің ұйқы безінен шыққан α-амилаза ферменті

әсерінен болатын гидролизі ретсіз емес, 2-6 байланыстарды α (1→4)-байланысы бойынша біртіндеп ыдырату

жолымен жүреді. Бұл глюкоза, мальтоза және ірі олигосахаридтер қоспасының пайда болуына әкеп соғады. Ал α-

амилаза ферментінің α(1→6)-байланысын гидролиздеу қабілеті жоқ. Сондықтан тек амилоза ғана жаңағы айтқан

ӛнімдерге бӛлінеді. α(1→6) - байланысты тармақтары бар амилопектин (гликоген де) біршама ғана ыдырайды.

Дегенмен амилопектин молекуласының тармақталған жеріндегі α(1→6)-гликозидтік байланысын үзетін изомальтаза

ферменті [α(1→6)-гликозидаза] болады. Соның әсерінен изомальтоза түзіледі. Изомальтазаның әсері нәтижесінде

амилопектин қалдығы сызықтық құрылымға ие болады да, әрі қарай α-амилазамен гидролизденеді.

Ішектің γ-амилаза ферменті олигосахаридтердің шетінен глюкоза қалдықтарын біртіндеп үзіп, ажыратады. Ал

мальтаза ферменті мен изомальтаза ферменті (М 280 000) тиісінше мальтозаны және изомальтозаны α-глюкозаның

екі молекуласына гидролиздейді.

α-Амилаза крахмалды (гликогенді) декстриндерге, олигосахаридтерге, мальтоза, изомальтозаға дейін

гидролиздеп ыдыратады.

Күйіс қайыратын малдың қарыны тӛрт бӛлімнен тұрады. Олар: ҥлкен қарын, қатбаршақ, жҧмыршақ және

ҧлтабар. Ал үлкен қарын, қатбаршақ және жұмыршақ қарында үнемі 1 мл қоректік массада 1011 бактериялар және

106 қарапайым жәндіктер, анаэробтық микроорганизмдер тіршілік етеді.

Жылқының тік ішегі мен соқыр ішегінің кӛлемі үлкен болады. Жылқының осы ішектерінде және құстардың

бӛтекесінде кӛптеген микроорганизмдер тіршілік етеді.

Мұндай жануарлардың қарынында, ішегінде тіршілік ететін микроорганизмдер клеткасында целлюлаза,

целлобиаза ферменттері және басқа да ферменттер түзіледі. Ондай ферменттер целлюлозаны, пектинді,

целлобиозаны гидролиздеп, негізінен β-глюкозаға және әр түрлі моносахаридтерге айналдырады. Осы

моносахаридтер және басқа да қарапайым қанттар одан әрі қарай басқа микробтық ферменттердің әсерінен ашиды да,

негізінен сірке, пропион, сүт, май, пирожүзім, қымыздық, янтарь қышқылдары, басқа да органикалық қышқылдар,

кӛмір қышқылы мен СН4 түзіледі. Органикалық қышқылдар үлкен қарынның безсіз эпителийі арқылы сіңеді.

Микроорганизмдер қышқыл реакциясы бар ұлтабарға (нағыз қарынға) үздіксіз келіп жатады. Олардың

қорытылуы осы қарында басталады да, Ішекке барып бітеді. Сонымен күйіс қайыратын жануарлардың нағыз қорегінің

басым бӛлігі ӛздерінің 1/7 массасының бӛлігіндей болатын ӛз микроорганизмдері екен.

Целлюлоза қи қалыптастырушы кӛлемдік масса ретінде және ішектің қабырғасына әсер ететін механикалық

қоздырушы ретінде адамға да, жануарларға да қажет. Целлюлоза ішектің толқындана жиырылуын күшейтеді және

асқазан жолымен қоректің жылжып қозғалуына әсер етеді.

Жануар (жыртқыштардан басқасы) целлюлозасыз тіршілік ете алмайды. Ұзақ уақыт бойы жануарларды

целлюлозасыз қоректендірсе, ас қорытылуы бұзылады, тіпті ӛлімге әкеліп соқтырады.

Ішек қабырғасы арқылы моносахаридтер ғана сіңеді, ал дисахаридтер мен күрделі кӛмірсулардың мұндай

қабілеті болмайды. D-глюкоза мен D-галактоза концентрация градиентіне қарсы активті тасымалдау жолымен

эпителий клеткалары арқылы сіңеді. Активті түрде тасымалдау тек D-қатарындағы қанттарға ғана тән, фруктоза

активті тасымалданбайды, ол араласу жолымен сорылады.

Қанттар ішектің саңылауынан клетка мембранасы арқылы таратқыш молекулалар кӛмегімен және натрий

иондарының қатысуымен тасымалданады. Таратқыш-молекулада глюкоза мен Nа+ ионының байланысатын жері бар.

Ішектің шырышты қабығы шегінде таратқыш олармен байланысады да, клеткаға енеді. Клеткада олар бір-бірінен

бӛлінеді, глюкоза сероз мембранасы арқылы қанға барады, Nа+ шұғыл түрде тасымалданып кетеді, ал таратқыш-

молекула қайтадан ішектің қуысына келеді. Қанттардың сіңу жылдамдығы әр түрлі. Галактоза мен глюкоза тезірек

сіңеді. Ал глюкозамен салыстырғанда фруктоза 2 есе, манноза мен пентоза 5—10 есе баяу сіңіріледі.


1. Фотосинтез деген не?

2. Кӛмірсулардың қорытылуы қай жерден басталады?

3. Кӛмірсулардың қорытылуына қандай ферменттер әсер етеді?.

4. Күйіс қайыратын малдардағы кӛмірсулардың қорытылу ерекшелігі қандай?








Дәріс 8. Гликолиз туралы жалпы тҥсінік Дәріс жоспары

1. Гликолиз туралы жалпы түсіні 2. Лимон қышқылының циклі. 3. Энергетикалық балансы және маңызы

Клеткадағы кӛмірсулар тотығу және энергия бӛлу үшін ең тиімді субстрат. Бірақ клетка энергетикалық материал ретінде глюкозаны қор үшін жинай алмайды. Әсіресе қаңқа бұлшық еттерінде және бауырда қор үшін жиналатын тиімді кӛмірсу - гликоген. Қандағы глюкозаның айтарлықтай бӛлігі осы ұлпаларда жиналады да, гликогенге айналады. Бұл процесс гликогенез (гликоген тҥзілу) деп аталады. Гликогенез шағын мӛлшерде жануарлардың барлық ұлпаларда дерлік кездеседі.

1.Гликогеннің синтезделуі АТФ энергиясы есебінен бос глюкозаның фосфорлануы арқылы басталады, бұл реакцияны гексокиназа ферменті (М 104000) катализдейді, бұл фермент барлық клеткада кездеседі. Осы реакцияны катализдейтін екінші фермент глюкокиназа, бұл фермент организм туғаннан кейін екі жеті ӛтісімен пайда болады. Глюкозаның фосфорлану реакциясы магний ионы қатысында глюкозо-6-фосфат түзілу арқылы жүреді. Глюкозо-6-фосфат- гликогеннің метаболизмі кезіндегі негізгі заттың біреуі.

2. Фосфоглюкомутаза ферментінің (М 62000) әсерімен глюкозо-6-фосфат қайтымды изомерленіп глюкозо-1-фосфатқа айналады. Глюкозо-6-фосфат Глюкозо-1-фосфат

3. Гликоген синтезінің қорытынды кезеңінде гликоген-синтаза деп аталатын фермент реакцияға кіріседі, ол

фермент глюкозаны УДФ-глюкозадан шығарып, полисахаридтердің ӛсіп бара жатқан тізбегіне қосады.

Гликогенездің бұл сатысы ӛте күрделі және оның механизмі негізінен анықталған. Біз оны схема түрінде ғана

береміз. Глюкоза толық тотыққан кезде шығатын химиялық энергия жиынтығын АТФ түрінде береміз және оның

термодинамикалық тиімділігін есептеп шығарамыз. Глюкозаның оттегі қатысында тотығуы экзергоникалық реакция болады да, энергия бӛлініп шығады.

С6Н12О6+6О2→6СО2+6Н2ОG01

= -686 ккал/моль Глюкоза

АТФ молекуласының шығуы. 1) Гликолиз процесінде глюкозаның бір молекуласының тотығуы екі АТФ молекуласын береді. 2) Гликолиз кезінде түзілген НАД-Н екі молекуласы тыныстану тізбегінде тотығады да, 2x3 = 6 АТФ

молекуласын береді. 3) Пируват ацетил-А-коферментіне айналу кезінде түзілген НАД-Н екі молекуласы тыныстану тізбегінде

тотығып, 2x3=6 АТФ молекуласын береді. 4) Ацетил-А-коферментінің екі молекуласы лимон қышқылы циклында тотыққаннан кейін, ӛзінің

электрондарын тыныстану тізбегіне береді және 24 АТФ молекуласы түзіледі. Осындай тӛрт түрлі жолмен барлығы 38 АТФ молекуласы түзіледі.

Әрбір АТФ молекуласының бос энергиясы G01

= —7,3 ккал-моль шамасына тең, ал 38 АТФ молекуласы 38x7,3 = 277,4 ккал береді. Сӛйтіп бір моль глюкозадан АТФ түзілудің термодинамикалық тиімділігі:

%40686

100277

%40

686

1004,277

болады.

Негізгі терминдер Моносахаридтер α-және β- аномерлер Гликозидтік гидроксил Альдон қышқылдары Урон қышқылдары Гиалурон қышқылы Гепарин Хондроитинсульфаттар Гемицеллюлоза Целлюлоза Әдебиеттер 1. Жеребцов Н.А., Попова Т.Н., Артюхов В.Г. Биохимия. Изд. «Воронежский гос университет» 2002. 2. Бохински Р. Современные воззрения в биохимии М.Мир.1987. 3. Кноре Д.Г. Мызина С.Д. Биологическая химия. М. Высшая школа. 2003 4. Овчинников Ю.А. Биоорганическая химия. М.Просвещение, 1987.

Дәріс 9 Дәріс тақырыбы: «Липидтер биохимиясы. Липидтердің қорытылуы. Хиломикрондар, липопротеиндер»

Дәріс жоспары:

1. Липидтердің қызметі

2. Липидтердің қорытылуы және сіңуі 3. Майлардың ішекте қорытылуы 4. Триацилглицеролдардың (майлардың) биосинтезі.

Липидтер дегеніміз - табиғи заттар тобы. Олар іс жүзінде суда ерімейді, бірақ полярсыз еріткіштерде

(хлороформ, эфир, ыстық этанол, күкіртті кӛміртегінде) ериді. Белоктармен, кӛмірсулармен қатар липидтер де

мал, адам және ӛсімдіктердің барлық ұлпалар клеткаларының құрамына кіреді. Липид гректің lipos - май деген

сӛзінен шыққан Май дегеніміз триацилглицеролдардың және басқада липидтердің кҥрделі қоспасы. Майдың

химиялық молекуласы деп мысал ретінде мына триацилглицеролдарды кӛрсетуге болады:

Майдың қорытылуы қарында басталады (5.1.сурет). Бірақ онда толық жіктеліп қорытылып бітпейді. Қарынның қозғала

алатын ерекшелігіне байланысты, майдан қою эмульсия түзіледі. Бұл құбылыс ферменттердің әсерін жеңілдетеді. Қарын сӛлінде

липаза бар. Бірақ оның қасиеттері ұйқы безі липазасынан ӛзгеше. Ұйқы безі липазасының ең қолайлы рН деңгейі 6 - 7

Триацилглиерол

болса, қарын липазасы рН кӛрсеткіші 3,5 болғанда активті. Бұл липаза кӛбінесе кӛміртегі атомдарының тізбегі ұзын емес, орташа болатын май қышқылдары эфирлерін гидролиздейді.

Бұл кезде босап шыққан май қышқылдары тікелей қарын арқылы сіңеді. Жаңа туған сүтқоректілерде липаза ерекше қызмет атқарады. Ӛйткені сүтте тӛменгі молекулалық май

қышқылдарының триацилглицерол-дары болады және липаза эмульденген май түйіршіктеріне әсер ете алады. Ондай май

сүтте болады.

Майлардың ішекте қорытылуы

Майлардың негізгі қорытылуы он екі елі ішекте ӛтеді, оған әсер етуші ұйқы безінің липаза ферменті. Мұнда қоректік заттар жиынтығы ӛттің, ұйқы безі сӛлінің және ішек секреттерінің әсеріне ұшырайды. Липидтердің қорытылуында және олардың гидролизі ӛнімдерінің сіңуінде ӛт қышқылдары маңызды роль атқарады.

Ӛт қышқылдары

Ӛт қышқылдары ӛтпен бірге ӛт қалтасынан шығады. Тӛрт түрлі ӛт қышқылы белгілі. Олар: хол қышқылы, хенодезоксихол қышқылы, дезоксихол қышқылы, литохол қышқылы. Бұл қышқылдар ӛт құрамында тиісінше 50, 30, 15, 5% мӛлшерінде кездеседі. Бұлар пептидтік байланыс арқылы глицинмен немесе тауринмен байланысқан. Соның әсерінен осы қышқылдар ас қорытушы барлық ферменттерге тӛзімді келеді. Мұндай комплексті байланысу ӛт қышқылдарының ерігіштігін жақсартады. Ӛт қышқылдарының байланыспаған тұздары рН кӛрсеткіші 7-ден тӛмен кезде тұнбаға шӛгеді. Ӛт қышқылдарының глицинмен немесе тауринмен қосылған комплекстері натрий тұздары түрінде кездеседі.

Ӛт қышқылдарының қызметі - липидтердің эмульсияға айналуын және еруін дамыту. Сӛйтіп липаза ферментінің әсерін жеңілдету.

Тӛменде хол қышқылы мен тауриннің жҧп қосылысы таурохол қышқылы және дезоксихол қышқылы мен глициннің жҧп қосылысы гликодезоксихол қышқылының түзілу реакциялары берілген.

Ӛт қышқылдары құрылым жағынан бір - біріне ұқсас, олар тек қана молекуласында гироксил топарының саны

және орналасуымен ерекшеленеді. Тӛменде екі қышқылдарының – хенодезоксихол қышқылының және литохол қышқылының формулалары келтірілген.

Майды эмульсияға айналдыру. Майлар гидрофобты, сулы ортада ерімейді. Ӛт қышқылдарының ерігіш

амфипатиялық қасиеті бар. Ӛт қышқылдары сырттай активті заттар. Ӛйткені олардың стероидтық жағы

гидрофобты, ал полярлы «басы» (қышқылдық топ бар жері) гидрофильді келеді. Ӛт қышылдарының гидрофобты

жағы май түйіршіктерімен ӛзара әрекеттеседі, ал олардың гидрофильдік тобы сулы ортаға қараған жақ бетке

жиналып топтасады да, полярлы еріткіш сумен түйіседі. Ӛт қышқылдары, бос май қышқылдары мен

моноацилглицеролдардың қатысында май түйіршіктері-сыртына жинақталады да жұқа қабықша түзеді. Осының

нәтижесінде екі заттың- су мен майдың арасындағы сыртқы керіліс бірден азаяды. Осылайша беттік керілістің азаюы

және ішектің жиырылып созылуы нәтижесінде үлкен май түйіршіктері босайды да, бӛлшектеніп, ұсақ-ұсақ май

түйіршіктеріне айналады. Осылай пайда болған майдың ӛте ұсақ бӛліктерінің сыртқы қабатында сол беттік

активті заттардан құралған жұқа қабықша болады, ол қабықша май бӛлшектерін біріктірмейді. Май осылайша

эмульсияланады да суда еритіндей қалыпқа түседі. Эмульсияланғаннан кейін майдың беттік аумағы ӛте

ұлғаяды. Эмульсиялану деңгейі жоғары болған сайын және май түйіршіктері кішірейген сайын оған

ферменттің әсер етуі оңайланды. Сӛйтіп ацилглицеролдар гидролизінің жылдамдығы да артады.

Ӛттің және ұйқы безі сӛлінің реакциясы әлсіз сілтілік, ол қарынның қышқыл реакциясын бейтараптайды.

Триацилглицеролдар гидролизі. Май түйіршіктерінің сыртына колипаза белогы (М 10 000) тартылады.

Сӛйтіп сол жерде ұйқы безінің липаза ферменті де жинақталады. Колипаза қызметі - молярлық қатынасы 2 : 1

(липаза : колипаза) комплекс түзу арқылы липаза ферментін активтендіру. Осы кезде рН кӛрсеткіші 9-дан 6-ға

дейін ӛзгереді. Бұл липаза ферментінің әсері үшін ең қолайлы жағдай. Ал колипаза липазаны май

түйіршіктерінің бетінде ұстап тұрады. Ӛт қышқылы, колипаза және липаза үшеуі ӛзара әрекеттесіп, үш жақты

комплекс түзеді деген болжам бар. Липаза әсерін күшейту үшін кальций иондары қажет.

Ұйқы безінің липаза ферменті триацилглицеролдар құрамындағы негізінен 1 және 3 жағдайдағы май

қышқылдарын босатады да, 2-моноацилглицерол түзеді. 2-моноацилглидеролдар гидролизін ұйқы безінің басқа

ферменті – эфирлік гидролаза катализдейді.


1. Организмде липидтердің қызметі қандай?

2. Липидтердің қорытылуы қай жерден басталады?

3. Липидтердің қорытылуына қандай ферменттер әсер етеді?.

4. Күйіс қайыратын малдардағы липидтердің қорытылу ерекшелігі қандай?







Дәріс 10 Майлардың биосинтезі. Май қышқылдарының ß-тотығуы. Кетоз қҧбылысы. Майлардың ҧлпада

ыдырауы Дәріс жоспары:

1. Майлардың ұлпада ыдырауы 2. Кетондық денелердің түзілуі 3. Ацетил-А-коферментінің түзілуі және оның биологиялық маңызы.

Фосфолипидтер мен сфинголипидтер клетка мембранасының құрылымдық негізін құрайды. Сондықтан олар биологиялық маңызды қызмет атқарады. Фосфолипидтер амфипатиялық қосылыс. Олардың гидрофобтық ұзын тобы және гидрофильдік шағын «басы» бар. Осының арқасында бір жағынан полярсыз қосылыстармен, екінші жағынан полярлы қосылыстармен кӛршілес отырып, қатарласа жақсы орналасады.

Фосфатидилхолин (лецитин) - негізгі фосфолипидтердің біреуі, ол екі жолмен түзіледі. Оның бір жолын de novo («басынан бастап»), екіншісін «құтқарушы» деп атайды. (А. Ленинджер, 1985). Фосфолипидтердің анаболалық реакцияларына цитидинтрифосфат (ЦТФ) қатысады. Оның кӛмегімен фосфохолин мен фосфоэтаноламин активтенеді. Бұл екі жағдайда да синтез диацилглицерол арқылы жүреді. Диацилглицеролдың түзілу механизмі жоғарыда қарастырылды.

1) Этаноламинкиназа ферментінің әсер етуімен және Мg2+

иондарының қатысуымен фосфоэтаноламин түзіледі:

Фосфоэтаноламин 2) Фосфоэтаноламин мен ЦТФ реакцияласады да, цитидиндифосфат-этаноламиннің (ЦДФ-

этаноламнннің) активті молекуласы түзіледі, бұл реакцияны фосфоэтаноламинцитидилтрансфераза ферменті катализдейді: Фосфоэтаноламин + ЦТФ → ЦДФ—этаноламин + пирофосфат

3) Бұдан кейін ЦДФ - этаноламин мен диацилглицерол ӛзара әрекеттеседі. Бұл реакцияға этаноламинфосфотрансфераза ферменті қатысады.

Диацилглицерол ЦДФ-этаноламин Фосфатидилэтаноламин (кефалин)

4) Фосфатидилхолиннің (лецитиннің) түзілуі ары қарай фосфатидилэтаноламиннің үш қайтара метильденуі арқылы жүреді. Метильдік топтар активтенген метионин-S-аденозилметионин береді. Үш қайтара метильдену реакциясы бұл арада қарастырылмайды. Реакция жалпы түрде ғана беріледі. Фосфатидилхолин түзілуінің мұндай жолы dе novo деп аталады.

Май қышқылдарының -тотығу жолы Май қышқылдарының тотығуы митохондрияда жүреді, үш кезеңнен тұрады (8.9.сурет). Бірінші кезеңде

активтенген май қышқылы ацил-КоА β-тотығуға түсіп, молекуласынан екі кӛміртек атомы бар ацетил-КоА-лар бӛлініп шығады. Екінші кезеңде түзілген ацетил-КоА молекулалары лимон қышқылы циклымен тотығып, электрондар, НАДН, ФАДН2 және СО2 ыдырайды. Үшінші кезеңде электрондар, НАДН, ФАДН2 тыныстану тізбегіне кіреді де, тотыға фосфорлану процесінде электрондардың энергиясы АТФ молекулаларында шоғырланады. Май қышқылдарының үш кезең тотығу процесі пальмитоил-КоА мысалында 8.9 суретте берілген. Негізі терминдер Амфипатикалық қосылыстар Эссенциалды қышқылдар Глицерол -тотығу Әдебиеттер 1. Химия биологически активных природных соединений. Под редакцией Преображенского Н.А. и Евстигнеевой Р.П.М. «Химия», 1970. 2. Химия липидов (Евстигнеева Р.П., Звонкова Е.Н., Серебренкова Г.С., Швед В.М.). М. «Химия». 1987,с.202. 3. Жеребцов Н.А., Попова Т.Н. Артюхов В.Г. Биохимия. Воронеж. Гос. Университет, 2002г. 4. Сеитов З.С. Биохимия. Алматы. Агроуниверситет. 2000г

Дәріс 11

Белоктар биохимиясы. Белоктардың биологиялық маңызы. Белоктардың қорытылуы және амин

қышқылдарының ішек арқылы сіңуі.

Дәріс жоспары: 1. Жалпы түсінік. 2. Белок молекуласын полипептидтік тізбек қалыптастырады. 3. Белок молекуласының құрылымы. 4.Белоктардың және амин қышқылдарының ұлпаларда ыдырауы. 5. Амин қышқылдар метаболизмінің қорытындысы. Белок тіршіліктің негізі. Оны қазіргі уақытта биология ғылымы жетістіктері толық дәлелдеп отыр. Белок болмаса жер бетінде тіршілік те болмас еді. Белоктың әрбір клетка құрамында болуы, оларды ауыстыруға болмайтыны және ӛздеріне тән кӛптеген түрлі қызмет атқаруы осының дәлелі. Белоктар - жоғары молекулалы азотты қосылыстар, α-амин қышқылдарынан (мономерден) түзілетін күрделі биополимерлер. Қазіргі кездегі тҥсінік бойынша белок дегеніміз – молекула-лық массасы 5000 Да шамасынан артық, кеңістіктік қҧрылымы бар және организмде белгілі бір қызмет атқаратын полипептид. «Белок» деген термин орыс тілінде жұмыртқаның ақ уызы (белок) деген сӛзден шыққан. Жұмыртқаның ақ уызы қыздыру кезінде қатайып, ақ түсті жентекке айналады (неміс тілінде де «Еіwеіss» деген сӛз жұмыртқаның ақ уызын білдіреді). Белокқа қатысты «протеин» (грек тілінде «рrоtеіоs» деген сӛзден шыққан) деген термин де қолданылады. Ол алғашқы, аса маңызды деген мағынаны білдіреді. Бұл мағына да тіршілік процесінде белоктың аса маңызды екенін кӛрсетеді. И.П. Павловтың, әсіресе белоктардың ферменттік табиғатын анықтаған Дж. Самнердің (1926 ж.), Дж. Нортроптың (1930) бағалы жұмыстарынан кейін белоктарды зерттеу кең кӛлемде қолға алынды. Белоктар биохимиясында Ф. Сенгер ашқан жаңалық (1953) дәуірлік құбылыс болды. Ол полипептид тізбегіндегі амин қышқылдарының әрқашанда белгілі бір рет бойынша байланысатынын анықтады. Белоктардың ең қарапайым құрамына мынадай элементтер кіреді (% есебімен): кӛміртегі 50—54; оттегі 21,5—23,5; сутегі 6,5—7,3; азот 15,0—17,6; күкірт 0,3—2,5. Белоктар құрамындағы азот мӛлшері тұрақты және ол құрғақ массасы бойынша алғанда орта есеппен барлық элементтердің 16 пайыз мӛлшерінде. Сондықтан белгілі бір биологиялық материалдағы белок мӛлшерін анықтау үшін, ондағы азот мӛлшерін анықтап, ол шаманы 6,25 санына кӛбейтеді (100: 16 = 6,25). Мысалы, әр түрлі жануарлардың жас ұлпасында мынадай мӛлшерде белок болатыны анықталған (% есебімен): бұлшық етте-18-23, ӛкпеде 14-15, бауырда 18-19, теріде 16-17, жүректе 16-18, мида 7-9. Пептидтік байланыс

Бірінші, N-соңғы Екінші амин Үшінші амин С-соңғы амин қышқылының қышқылының қышқылының амин қышқылының

қалдығы қалдығы қалдығы қалдығы Полипептидтік құрылым схемасынан кӛрініп тұрғанындай, оның тізбегі бос амин тобы бар (оны N-соңғы деп атайды) амин қышқылынан басталады да, бос карбоксил тобы бар амин қышқылымен аяқталады (С-соңғы амин қышқылы). Белок молекуласының әрбір полипептид тізбегі клеткада организмнің генетикалық мәліметіне сәйкес және генетиканың заңы бойынша «бір генге - бір полипептид тізбегі» деген ереже бойынша синтезделеді.


1.Сейітов З.С., Бейсебеков М.Қ. Физикалық және коллоидтық химия. –Алматы, 1993.

2.Болдырев А.И. Физическая и коллоидная химия.–М.:«Высшая школа», 1983.

3.Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993.

4.Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001.

Дәріс 12

Аммиактың заласыздануы. Орнитин циклі

Дәріс жоспары: 1. Ұлпаларда аммиакты залалсыздау. 2. Орнитин циклі. 3. Гемоглобиннің қарында ыдырауы Амин қышқылдары әсіресе глутамат тотыға дезаминденген кезде кӛп мӛлшерде бос аммиак NН3 бӛлініп шығады. Аммиак ӛте улы, әсіресе миға зиянды. Бос аммиак клетка мембранасынан оңай ӛтіп кетеді де, митохондрияға, ми клеткаларына енеді. Ұлпаларда, әсіресе бауырда аммиакты зиянсыз қосылыстарға айналдыратын әсерлі механизмі бар. Әдетте қан құрамындағы аммиак шамасы қанның жалпы мӛлшерінің 1% шамасындай, басқалары күрделі органикалық заттар түзілу реакциясына жұмсалады. Адамда және итте аммиакты ң мӛ лшер і 0 ,0 3 - 0,08 мкмоль/мл. Үй қоянына тәжірибе жасап аммиак концентрациясын 4 мкмоль/мл дейін кӛбейткенде, ол ӛліп қалған. Аммиакты бейтараптау үш бағытта жүруі мүмкін.

Глутамат Глутамин

1) Глутаматтан глута-минді синтездеу жолымен аммиакты бейтараптау. Реакция глутаминсинте-таза ферментінің (М 350 000) әсерімен бауырда жүреді.

Аспартат Аспарагин

2) Аспартатпен аммиактан аспарагиннің синтезделуі. Бұл реакцияны глутамин - тәуелді аспарагинсинтета-за ферменті катализдейді.

Глутамин мен аспарагиннің амидтік топтары биологиялық тұрғыдан ӛте бағалы. Олар амин қышқылдары және әр түрлі азотты органикалық қосылыстар синтезінде пайдаланылады. Мысалы, аммиактың органикалық азоты биомолекулаларға енеді де, зат алмасуға қатысады. 3) Аммиак пен кӛмір қышқыл газдан мочевинаның синтезделуі. Алғашқы екі синтездік реакцияларға пайдаланылмаған аммиак мочевинаның синтезделуі үшін жұмсалады Құрлықтық омыртқалы жануарларда аммиак мочевина түрінде бӛлініп шығады, ал құстарда зәр қышқылы түрінде бӛлінеді. Мочевинаның түзілуі жӛніндегі теорияны 1932 жылы Г. Кребс ұсынған болатын. Қазір ол теория дәлелденді, жаңа ғылыми жаңалықтармен толықтырылды. Ол теория орнитин циклы немесе мочевина циклы деп аталады. Мочевина циклына бес реакция кіреді. Оның әрқайсысын жеке ферменттер катализдейді. Амин қышқылдары құрамындағы амин тобынын аммиак кӛзі болып табылатынын біз білеміз. Ал кӛміртегінің диоксиді митохондриядағы тыныстау процесінен шығады. а) Мочевина циклының бірінші кезеңі - карбамоилфосфат түзілуі. Ол аммиак пен кӛмір қышқыл газынан АТФ-тың екі молекуласының энергиясын пайдалану арқылы түзіледі. Реакцияны карбамоилфосфатсинтетаза ферменті катализдейді және ол митохондриялық матриксте ӛтеді.

Карбамоилфосфат

Орнитин Цитруллин

б) Карбамоилфосфат пен орнитиннен цитруллин тҥзілуі. Реакцияны орнитин-транскарбамоилаза ферменті катализ-дейді. Фосфат бӛлініп шығады.

Цитруллин Аргинино сукцинат (Аргининянтар қышқылы)

в) Аргининосукцинаттың тҥзілуі. Цитруллин митохондрия-дан шығып, бауыр клеткаларының цитозолына ауысады. Мұнда ол аспарагин қышқылымен әрекет-теседі және аргининянтар қышқы-лы пайда болады. Бұл реакция үшін АТФ энергиясы жұмсалады және оны аргининосукцинат-синтетаза ферменті катализдейді.

Аргининосукцинат Аргинин

г) Аргининосукцинаттың аргининге және фумаратқа ыдырап айырылуы. Бұл реакция аргинино-сукцинатлиаза ферментінің әсер етуімен қайтымды түрде жүреді. Фумарат лимон қышқылы циклына қосылады.

Аргинин Орнитин

д) Аргининнің мочевинаға және орнитинге ыдырауы. Бұл гидролиздік қорытынды реакция. Оны бауырда ғана кездесетін аргиназа, М 120 000, катализдейді. Осы соңғы реакциядан кӛрініп отырғандай, мұнда моче-вина мен орнитин түзіледі. Түзілген орнитин карбамоил-фосфатпен қайта конденсация-ланады да, мочевина циклы тағы қайталанады (9.2.сурет).

Мочевина - уы аз, бейтарап қосылыс. Ол қанға ӛтеді де одан бүйрекке жеткізіледі. Бүйректен зәрмен бірге

сыртқа шығарылады. Ол сүтқоректі жануарлар организміндегі азотты заттар алмасуының негізгі де соңғы ӛнімі. Тағаммен бірге түсетін гемоглобин қарында тұз қышқылының әсер етуімен оңай гидролизденіп глобинге және гемге бӛлінеді.

Глобинге пепсин, трипсин және басқа да ферменттер әсер етеді де, ол амин қышқылдарына ажырап бӛлінеді.

Гем ішекке барғаннан кейін тотығып, гематинге айналады және сол күйінде нәжіспен бірге бӛлініп шығады.

Жануарлар организмінде қорек хромопротеиндеріндегі гем тиісті белоктар синтезделу үшін пайдаланыла алмайды.






Дәріс 13 Нуклеин қышқылдарының ыдырауы және синтезі. ІІуриндік және пиримидиндік негіздердің алмасуы


1. Нуклеин қышқылдары - тҧқым қуалау негіздері. 2. Нуклеин қышқылдарының химиялық қҧрамы. 3. Нуклеин қышқылдарының біріншілік қҧрылымы. Нуклеин қышқылдары - тҧқым қуалау негіздері Алғашқы тіршілік нышандары бұдан 3,2 млрд жыл бұрын пайда болған. Ұзаққа созылған

эволюция нәтижесінде табиғи сұрыпталу жолымен қазіргі тіршілік иелері - жануарлар, адам, ӛсімдіктер, микроорганизмдер дүниеге келді. Тірі организмдердің аса ғажап қасиеті - ата тегіне ұқсас ӛзіндей жаңа организмді жарыққа шығаруы. Осы бір табиғаттың ұлы жұмбағы ғылым үшін әрқашанда аса маңызды проблема болып келді. Оны шешуге бүкіл дүние жүзінің ғалымдары атсалысты.

Сӛйтіп, нуклеин қышқылдары дегеніміз - тҧқым қуалайтын (генетикалық) зат. Енді тіршіліктің осы бір негізгі молекуласына анықтама берейік және оның химиялық табиғаты мен қасиеттерін қарастырайық.

Нуклеин қышқылдарының химиялық қҧрамы Нуклеин қышқылдары (НҚ) дегеніміз - нуклеотид қалдықтарынан тҧратын жоғары

молекулалы органикалық қышқылдар. Нуклеотидтер (мононуклеотидтер) пуриндік немесе пиримидиндік негізден, пентозадан (D-рибоза немесе D-дезоксирибозадан) және фосфор қышқылынан құралады. Нуклеин қышқылының құрамына кіретін пурин негіздерінің ішінде әсіресе аденин (А) мен гуанин (Г); пиримидин негіздерінің ішіндегі әсіресе маңыздысы - урацил (У), тимин (Т) және цитозин (Ц).

Пуриндік және пиримидиндік негіздердің құрылым формулалары 1.Суретте белгіленген.

Нуклеин қышқылдарының құрамына кіретін бес азоттық негіздердің - адениннің, гуаниннің, урацилдың, тиминнің және цитозиннің құрылымдық формулалары.

Нуклеотидтер құрамына кіретін қанттардың бір-бірінен айырмашылығы екінші жағдайдағы кӛміртек атомындағы гидроксил тобында. D-рибоза молекулада 2

1-ОН тобы бар, ал

дезоксирибозада бұл жағдайда сутек (Н) атомы болады. Азотты негіздердің атомдарынан айыру үшін пентозаның кӛміртек атомдары 1

--пен белгіленеді.

Тӛменде пентозалар (D-рибоза, D-дезоксирибоза) ашық альдегид және циклды (β-фураноза) түрінде кӛрсетілген. Ген дегеніміз - организмнің қандай да бір белгісін анықтайтын, тҧқым қуалау затының бірлігі. Әр ген әрбір белоктың (ферменттіқ немесе клеткадағы басқа белоктың) синтезі үшін жауапты. Гендер белоктың түзілуін айқындай отырып, организмдегі бүкіл химиялық реакцияны басқарады, сӛйтіп организмнің белгілерін (қасиеттерін) жарыққа шығарады.

Химиялық тҧрғыдан қарастыратын болсақ, ген дегеніміз - ӛзара байланысқан нуклеотидтердің ҧзын тізбегінен қҧралған ДНҚ молекуласының учаскесі. Геннің молекулалық мӛлшері анықталған. Егер белок амин қышқылдарының 300 қалдығынан құралады дейтін болсақ, осы белок синтезі үшін жауапты геннің ұзындығы, яғни ДНҚ тізбегінің учаскесі 900 нуклеотидке тең. Геннің М 900х330=297000 (бір нуклеотидтің М 330 шамасына тең) дальтон.

Белгілі бір геннің хромосомадағы орналасатын жері локус деп аталады. Бір организмнің хромосомаларындағы барлық гендерінің жиынтығы геном деп аталады. Сонымен, геном дегеніміз - белгілі бір организмнің генетикалық қасиеттерінің бәрін ӛзінде сақтаған барлық ДНҚ молекуласы болып табылады.

Бір генде бір ғана полипептидтік тізбек синтезделеді. Молекулалық генетиканың негізгі ережелерінің бірінде: «бір ген - полипептидтік бір тізбек» делінген. Егер белок молекуласы екі немесе одан кӛп полипептидтік тізбектен құралса, онда сол белоктың синтезін екі ген немесе одан да кӛп ген іске асырады.

Жақын уақытқа дейін генетикалық қасиеттер жайлы мәліметтер ДНҚ молекуласында заңды түрде дәлме-дәл жазулы болады және белгілі бір белокты анықтаушы барлық нуклеотидтер тәртіппен орналасады деген сенімді пікір қалыптасып келді. Ал биология ғылымында ашылған соңғы жаңалықтар жоғары сатыдағы организмдердің гендері азоттық негіздердің үздіксіз тізбегінен емес, аралары «мағынасыз» учаскелермен бӛлінген, жеке-жеке бӛлшектерден тұратынын анықтады. Ген бӛлшектерінің орталығында 10 жұптан 20000 жұпқа дейінгі негіздер болуы мүмкін. Геннің «мағынасыз» артық бӛліктері белок синтезі алдында кесіп тасталады.

Геннің ДНҚ-дан мРНҚ молекуласына кӛшкен тұтас бірлігі кӛрсетілген.

Геннің екі жағында қосымша

учаскелер кӛрсетілген, олар мРНК-да болады, ал белок түзілуіне қатыспайды.

Бір поли-пептид (белок) түзі-летін ген.




3. Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993. 4. Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001. 5. Бохински Р. Современные воззления в биохимии. М.Мир. 1987. 6. Зенгбуш П. Молекуларная клеточная биохимия 3 томдық. М.Мир. 1982. Дәріс 14 Нуклеотидтер. Нуклеин қышқылдары-РНҚ, ДНҚ. Нуклеин қышқылдарының ҧлпадағы катоболизмі. Пуриндік және пуримединдік негіздердің катоболизмі. Дәріс жоспары: 1. Нуклеин қышқылдары - тұқым қуалау негіздері. 2. Нуклеин қышқылдарының химиялық құрамы. 3. Нуклеин қышқылдарының біріншілік құрылымы. 4. ДНҚ биосинтезі. 5. Ген және гном. 6. РНҚ биосинтезі. Нуклеин қышқылдары - тҧқым қуалау негіздері Алғашқы тіршілік нышандары бұдан 3,2 млрд жыл бұрын пайда болған. Ұзаққа созылған эволюция нәтижесінде табиғи сұрыпталу жолымен қазіргі тіршілік иелері - жануарлар, адам, ӛсімдіктер, микроорганизмдер дүниеге келді. Тірі организмдердің аса ғажап қасиеті - ата тегіне ұқсас ӛзіндей жаңа организмді жарыққа шығаруы. Осы бір табиғаттың ұлы жұмбағы ғылым үшін әрқашанда аса маңызды проблема болып келді. Оны шешуге бүкіл дүние жүзінің ғалымдары атсалысты. Сӛйтіп, нуклеин қышқылдары дегеніміз - тҧқым қуалайтын (генетикалық) зат. Енді тіршіліктің осы бір негізгі молекуласына анықтама берейік және оның химиялық табиғаты мен қасиеттерін қарастырайық. Нуклеин қышқылдарының химиялық қҧрамы Нуклеин қышқылдары (НҚ) дегеніміз - нуклеотид қалдықтарынан тҧратын жоғары молекулалы органикалық қышқылдар. Нуклеотидтер (мононуклеотидтер) пуриндік немесе пиримидиндік негізден, пентозадан (D-рибоза немесе D-дезоксирибозадан) және фосфор қышқылынан құралады. Нуклеин қышқылының құрамына кіретін пурин негіздерінің ішінде әсіресе аденин (А) мен гуанин (Г); пиримидин негіздерінің ішіндегі әсіресе маңыздысы - урацил (У), тимин (Т) және цитозин (Ц). Пуриндік және пиримидиндік негіздердің құрылым формулалары 13.1.Суретте белгіленген.

Нуклеин қышқылдарының құрамына кіретін бес азоттық негіздердің - адениннің, гуаниннің, урацилдың,

тиминнің және цитозиннің құрылымдық формулалары. Нуклеотидтер құрамына кіретін қанттардың бір-бірінен айырмашылығы екінші жағдайдағы кӛміртек

атомындағы гидроксил тобында. D-рибоза молекулада 21-ОН тобы бар, ал дезоксирибозада бұл жағдайда сутек (Н)

атомы болады. Азотты негіздердің атомдарынан айыру үшін пентозаның кӛміртек атомдары 1--пен белгіленеді.

Тӛменде пентозалар (D-рибоза, D-дезоксирибоза) ашық альдегид және циклды (β-фураноза) түрінде кӛрсетілген.

Ген дегеніміз - организмнің қандай да бір белгісін анықтайтын, тҧқым қуалау затының бірлігі. Әр ген әрбір белоктың (ферменттіқ немесе клеткадағы басқа белоктың) синтезі үшін жауапты. Гендер белоктың түзілуін айқындай отырып, организмдегі бүкіл химиялық реакцияны басқарады, сӛйтіп организмнің белгілерін (қасиеттерін) жарыққа шығарады.






Геннің екі жағында қосымша учаскелер кӛрсетілген, олар мРНК-да болады, ал белок түзілуіне қатыспайды. Бір поли-пептид (белок) түзі-летін ген.






Дәріс 15 Белок биосинтезі және оның негізгі кезеңдері. Белок биосинтезінің реттелуі. Дәріс жоспары: 1.Амин қышқылдарының активтенуі және аминоацил- тРНҚ түзілуі. 2.Рибосома мен мРНҚ-дан белок синтездеуші комплекстің түзілуі. 3.Полипептидтік тізбектің синтезі (трансляция). 4.Белоктың кеңістіктік құрылымының (конформацияның) қалыптасуы. 5.Белок биосинтезінің реттелуі.

6.Секреторлық белоктар синтезінің ерекшелігі. Клеткада белоктың синтезделуі ӛте күрделі де, кӛп сатылы процесс. Қазіргі кезде белок синтезінің ӛте нәзік

механизмі анықталған. Теория жүзінде, мысалы, 12 амин қышқылының ӛзі ғана кезектесе қосылысып, ақыл жетпейтіндей 10

30 мӛлшерінде алуан түрлі белок молекулаларын құрастырады. Мұндай санның қанша екенін атап

айтудың ӛзі мүмкін емес. Іс жүзінде клеткада белоктың синтезделуі қалай болса солай тәртіпсіз жүрмейді, ол процесс генетикалық информацияға сәйкес, қатал тәртіппен заңды түрде жүреді екен.

Синтезделетін әр белок клетканың мұқтажын ӛтеу үшін түзілетіні және дені таза организмде белгілі бір биологиялық қызмет атқаратыны анықталды.

Белок биосинтезі үшін қандай компоненттер қажет? Ол үшін: барлық 20 амин қышқылы, АТФ, ГТФ, магний иондары, әр түрлі ферменттер, тРНҚ, мРНҚ барлық түрі, рибосомалар, инициация факторы, элонгация және терминация факторлары, т. с. с. қажет.

Белоктың синтезделу процесін шамамен негізгі тӛрт кезеңге бӛлуге болады. Олар: 1) амин қышқылдарының активтенуі және аминоацил-тРНҚ түзілуі; 2) белок синтездеуші комплекстің -

рибосомалар мен мРНҚ-дан құралған комплекстің түзілуі; 3) полипептидтік тізбектің синтезделуі (трансляция); 4)

белоктың кеңістіктік құрылымының (конформацияның) түзілуі. Белоктың синтезделу процесі, әдетте, амин кышқылдарының активтенуінен басталады. Олардың активтенуі

АТФ энергиясының есебінен және магний иондарының қатысуымен жүреді. Дипептидтік комбинация түзілу үшін орта есеппен 2-3 ккал/моль энергия кажет. Амин қышқылдары карбоксил тобы бойынша амино-ациладенилаттар түзіп, активтенеді:

Амин қышқылы Аминоациладенилат

(активтенген амин қышқылы) Бұл реакцияда пирофосфат жоғары энергиялы қосылыс ретінде қатысады. Оның пирофосфатаза кӛмегімен

экзергоникалық гидролизі, реакцияны солдан оңға қарай термодинамикалық жылжуын энегриямен қамтамассыз етеді. Е.coli клеткасында белок синтездеуші комплекстің түзілуі үшін керек компоненттер: мРНҚ, 30S және 50S

рибосома суббӛліктері, рибосомалар, инициациялаушы аминоацил-тРНҚ. мРНҚ молекуласы алғашында рибосоманың кіші 30S суббӛлігімен байланысады (13.7.2.), бұдан кейін оған

инициациялаушы аминоацил-тРНҚ қосылады. Прокариот клеткаларында инициациялаушы болып N-формилметионил-тРНҚ

fМет саналады (қысқаша Мет-тРНҚ

f Мет).

N-формилметионил-тРНҚfМет

метионил-тРНҚ формилденгеннен кейін түзіледі, ал ол метионинның АТФ-пен

және тРНҚfМет

-пен әрекеттескеннен кейін синтезделінеді.

Бұл белок биосинтезіндегі аса маңызды процестердің біреуі - трансляция үш сатыға бӛлінеді: а) инициация

немесе полипептидтік тізбек синтезінің бастамасы; б) элонгация немесе полипептидтік тізбектің ұзаруы; в)

терминация немесе пеп-тидтік тізбек синтезінің аяқталуы. Белок биосинтезінің жылдамдығын бір жағынан генетикалық аппарат басқарса, екінші жағынан сыртқы орта

факторлары басқарады. Эукариот клеткаларында белок синтезі реттелуінің екі механизмі болуы мүмкін. Олар: транскрипция деңгейінде реттелу және трансляция деңгейінде реттелу.

Транскрипция деңгейінде реттелу. ДНҚ хромосоманың ішкі жағында, ал белоктар сыртқы тыс жағында «орама» түрінде орналасқан. Еске түсірейік, белоктар гистон түрінде және қышқыл гистон емес түрде болады. ДНҚ мен белоктардың қосылған комплексі әрекет тұрғысынан активті емес және ДНҚ құрамындағы гендердің кӛпшілігі басыңқы болады. Болжамға қарағанда гендердің 20 - 30% шамасындайы ғана мРНҚ-ны синтездей алады. Дегенмен, активті гендердің ӛзі клетка қажетінің ӛзгеруіне байланысты үзіліспен жұмыс істейді.

Гендердің активтенуі ДНҚ молекуласы учаскесінің белоктан босап шығуына байланысты, осы жағдай мРНҚ транскрипциясына алып келеді. Барлық гормондар дерлік транскрипция жылдамдығын арттырады, яғни мРНҚ мӛлшерін арттырады, сӛйтіп, белок синтезін ҧлғайтады. Мысалы, еркектің жыныс гормоны бұлшық ет белоктарының қалыптасуын, пролактин мен инсулин сүт белоктарының түзілуін қолдайды. Гормондардың ген аппаратына әсері алуан түрлі де күрделі болады. Ол «Гормондар» деген тарауда қарастырылған.

Трансляция деңгейінде реттелу. Трансляция негізгі үш сатыдан тұрады. Олар: инициация, элонгация және терминация. Белок синтезінің реттелуі осы сатылардың әрқайсысының кезінде-ақ орналасады. Мұнда клеткалардың амин қышқылдарымен, әсіресе ауыстырылмайтын амин қышқылдарымен қамтамасыз етілуінің маңызы зор. Белгілі бір амин қышқылы жетіспеген кезде оған сәйкес аминоацил-тРНҚ түзілуі тоқталады, оның салдарынан трансляция тежеледі.

Белок синтезінің әр түрлі тежегіштер не мРНҚ-ның ӛзіне немесе инициация, элонгация және терминация

процестеріне әсер етеді. Бұл жағдайдың салдарынан белок синтезі тежеледі немесе мүлде тоқталып қалады. Мысалы,

пуромицин антибиотигі пептид тізбегінің элонгациясын тоқтатады. Секреторлық белоктар дегеніміз - синтез біткеннен кейін клеткадан шығатын белоктар. Мұндай

белоктарға қан белогы, гормондар, сүт белогы және басқалар жатады. Белок биосинтезінің бастапқы кезеңін тереңдете зерттеу мынаны кӛрсетті: секреторлық белоктардың түзілуі

эндоплазмалық ретикулуммен (ЭР) байланысты рибосомаларда ӛтеді, ол зат кедір-бұдыр ЭР деп аталады. Ал

барлық басқа белоктардың синтезі бос рибосомаларда іске асады. Секреторлық белоктар синтезіндегі айтарлықтай

айырма мынадай: мұнда овальбумиіннен ӛзге, бас кезінде уақытша аминосоңғы пептидтері бар пре-белоктар

түрінде түзіледі, олар белгі (сигнал) пептидтері деп аталады. Бұдан кейін белгі пептидтер бӛлініп ажырап

кетеді де, пре-белок нағыз белокқа айналады.






№1 тәжірбиелік сабақ

Тақырыбы: «Осмос, осмостық қысым. Ерітінділер. Ерітінділер концентрациясы» Сабақтың мақсаты: Осмос құбылысы мен осмостық қысым жӛнінде толық мағлұмат беріп, оның биологиялық

маңызын түсіндіру.

Сабақтың жоспары:

1. Осмос құбылысы жӛнінде негізгі түсінік.

2. Осмос қысымы.

3. Гемолиз, плазмолиз процесстері.

4. Изотоникалық, гипотоникалық және гипертоникалық ерітінділер.

5. Осмос, осмос қысымдарының биологиялық процестер үшін маңызы.

6. Ерітінділер жӛнінде негізгі түсінік.

7. Еру процесінің мәні.

8. Ерітінділер концентрациясы.

9. Ерітінділер концентрациясын белгілеу тәсілдері.

Әдістемелік нұсқаулар:

1. Осмос және осмостық қысымды есептеуге арналған жаттығу жұмыстарын орындаңыз.

2. Изотоникалық, гипотоникалық және гипертоникалық ерітінділерге арналған жаттығу жұмыстарын

орындаңыз.

3. Ерітінділер және оның концентрациясын есептеуге арналған жаттығу жұмыстарын орындаңыз.

4. «Ерітінділер және оның концентрациясы» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: Жаттығу жұмыстарын орындауда «Физикалық және коллоидтық химия» оқу құралындағы типтік есептердің

шығарылу үлгілерін қараңыз.

Әдебиеттер:






Тақырыбы: «Витаминдер. Провитаминдер, коферменттік қызметі»

Сабақтың мақсаты: Витаминдер және провитаминдер жӛнінде толық мағлұмат беріп, витаминдердің коферменттік

қызметін түсіндіру.


1. Витаминдер жӛнінде негізгі түсінік.

2. Витаминдердің жіктелуі.

3. Провитаминдер.

4. Витаминдердің коферменттік қызметі.


1. Витаминдер, витаминдердің жіктелуін, коферметтік қызметін қысқаша баяндаңыз.

2. «Витаминдер» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: «Витаминдер» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша дайындалыңыз.


1. Сейітов З.С. Биологиялық химия. – Алматы: «Қайнар», 1992.

2. Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы: «Ана тілі», 1993.



Тақырыбы: «Ферменттер, қасиеттері және жіктелуі» Сабақтың мақсаты: Ферменттер, қасиеттері және жіктелуі жӛнінде толық мағлұмат беріп, ферменттердің

биологиялық маңызын түсіндіру.


1. Ферменттер жӛнінде негізгі түсінік.

2. Ферменттердің қасиеттері.

3. Ферменттердің жіктелуі.

4. Ферменттердің биологиялық процестер үшін маңызы.


1. Ферменттар, ферменттердің жіктелуін, қасиеттерін қысқаша баяндаңыз.

2. «Ферменттер» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: «Ферменттер» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша дайындалыңыз.






Тақырыбы: «Ҧйқы және қалқанша бездерінің гормондары. Гипофиз және

гипоталамус гормондары» Сабақтың мақсаты: Гормондар, ұйқы және қалқанша бездерінің, гипоталамус гормондары жӛнінде толық мағлұмат

беріп, гормондардың қызметін түсіндіру.


1. Гормондар жӛнінде негізгі түсінік.

2. Гормондардың жіктелуі.

3. Ұйқы және қалқанша бездерінің гормондары.

4. Ұйқы және қалқанша бездерінің гормондары қызметінің биологиялық маңызы.

5. Гипофиз, гипоталамус жӛнінде негізгі түсінік.

6. Гипофиздің алдыңғы бӛлігінің (аденогипофиз) гормондары.

7. Гипофиздің ортаңғы және артқы бӛлігінің (нейрогипофиз) гормондары.

8. Гипоталамус гормондары.

9. Гипофиз және гипоталамус гормондары қызметінің биологиялық маңызы.


1. Гормондар, ұйқы және қалқанша бездерінің гормондары жӛнінде қысқаша баяндаңыз.

2. «Гормондар» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

3. Гипофиз және гипоталамус гормондарының жіктелуін, биологиялыққызметін қысқаша баяндаңыз.


Ескерту: «Гормондар» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша дайындалыңыз.





№5,6 тәжірбиелік сабақтар

Тақырыбы: «Биологиялық тотығу» Сабақтың мақсаты: Биологиялық тотығу және биототығу процестерінің теориясы жӛнінде толық мағлұмат беру.


1. Биоэнергетика жӛнінде негізгі түсінік.

2. Биологиялық тотығу жӛніндегі ұғымның дамуы.

3. Биологиялық тотығудың осы заманғы теориясы.

4. Тыныстану тізбегі және ферменттері.

5. Митчеллдің теориясы.


1. Биологиялық тотығу және биототығу процестерінің теориясы жӛнінде қысқаша баяндаңыз.

2. «Биологиялық тотығу» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: «Биологиялық тотығу» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша

дайындалыңыз.






Тақырыбы: «Кӛмірсулар химиясы» Сабақтың мақсаты: Кӛмірсулар жӛнінде толық мағлұмат беріп, кӛмірсулар химиялық құрамын, қасиеттерін

түсіндіру.


1. Кӛмірсулар жӛнінде негізгі түсінік.

2. Кӛмірсулардың жіктелуі.

3. Моносахаридтер, құрылымы және қасиеттері.

4. Дисахаридтер, құрылымы және қасиеттері.

5. Полисахаридтер, құрылымы және қасиеттері.

6. Кӛмірсулардың қызметі және биологиялық маңызы.


1. Кӛмірсулар, кӛмірсулардың жіктелуін, қызметінің биологиялық маңызын қысқаша баяндаңыз.

2. «Кӛмірсулар химиясы» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

3. «Кӛмірсулар химиясы» тақырыбына жаттығу жұмыстарын орындаңыз.

Ескерту: «Кӛмірсулар химиясы» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша







Тақырыбы: «Гликолиз және кӛмірсулардың пентозалық тотығу жолы» Сабақтың мақсаты: Гликолиз және кӛмірсулардың пентозалық тотығу жолы жӛнінде толық мағлұмат беру.


1. Гликолиз жӛнінде негізгі түсінік.

2. Гликолиз реакцияларының реттілігі.

3. Гликолиздің балансы және биологиялық маңызы.

4. Кӛмірсулардың пентозалық тотығу жолы.


1. Гликолиз және кӛмірсулардың пентозалық тотығу жолы жӛнінде қысқаша баяндаңыз.

2. «Кӛмірсулар алмасуы» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: «Кӛмірсулар алмасуы» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша







Тақырыбы: «Липидтердің химиясы. Қарапайым липидтер» Сабақтың мақсаты: Липидтер жӛнінде толық мағлұмат беріп, қарапайым липидтердің химиялық құрамын,

қасиеттерін түсіндіру.


1. «Липидтер құрылымы мен жіктелуі» тақырыбына мультимедиялық кӛрсетілім.

2. Липидтер жӛнінде жалпы түсінік.

3. Липидтердің жіктелуі.

4. Липидтердің құрамы және қасиеттері.

5. Маңызды қаныққан және қанқпаған май қышқылдары.


1. Липидтердің жіктелуін, биологиялық қызметін қысқаша баяндаңыз.

2. «Липидтер химиясы» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

3. «Липидтер химиясы» тақырыбына жаттығу жұмыстарын орындаңыз.

Ескерту: «Липидтер химиясы» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша







Тақырыбы: «Липидтердің химиясы. Кҥрделі липидтер» Сабақтың мақсаты: Күрделі липидтер жӛнінде толық мағлұмат беріп, күрделі липидтердің химиялық құрамын,



1. Күрделі липидтер жӛнінде негізгі түсінік.

2. Күрделі липидтердің жіктелуі.

3. Фосфолипидтер, құрамы мен құрылымы.

4. Балауыз, құрамы мен құрылымы.

5. Сфинголипидтер, құрамы мен құрылымы.

6. Стеролдар мен стеридтер, құрамы мен құрылымы.

7. Күрделі липидтердің биологиялық маңызы.


1. Күрделі липидтер, жіктелуі, биологиялық қызметі жӛнінде қысқаша баяндаңыз.









Тақырыбы: «Белоктар. Белок қҧрылымы, химиялық байланыстары» Сабақтың мақсаты: Белоктар жӛнінде толық мағлұмат беріп, белоктардың химиялық құрылымын, құрамын

түсіндіру.


1. Белоктар жӛнінде негізгі түсінік.

2. Белоктардың құрамы және -амин қышқылдары.

3. Белоктардың құрамындағы химиялық байланыстар.

4. Белоктардың қызметі және оның биолгиялық маңызы.


1. Белоктар, қасиеттері, биологиялық қызметі жӛнінде қысқаша баяндаңыз.

2. «Белоктар және амин қышқылдары» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: «Белоктар және амин қышқылдары» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы

бойынша дайындалыңыз.






Тақырыбы: «Белоктардың қасиеттері, белоктарды бӛлу әдістері» Сабақтың мақсаты: Белоктардың қасиеттері, белоктарды бӛлу әдістері жӛнінде толық мағлұмат беру.


1. Белоктардың физико-химиялық қасиеттері.

2. Белоктардың электрофорездік қасиеттері.

3. Белоктардың ерігіштігі.

4. Белоктарға сапалық реакциялар.

5. Белоктарды бӛлу әдістері.











Тақырыбы: «Белоктар метаболизмі. Хромопротеиндер алмасуы» Сабақтың мақсаты: Белоктардың метаболизмі, хромопротеиндердің алмасуы жӛнінде толық мағлұмат беру.


1. Белоктардың қоректік маңызы.

2. Белоктардың асқазанда және ішекте қорытылуы.

3. Гемоглобиннің қарында ыдырауы.

4. Гемоглобиннің ұлпаларда айналып ӛзгеруі.

5. Гемоглобиннің биосинтезі.


1. Белоктардың қоректік маңызы, қорытылуы, гемоглобиннің алмасуының биологиялық маңызы жӛнінде

қысқаша баяндаңыз.

2. «Күрделі белоктар алмасуы» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: «Күрделі белоктар алмасуы» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша







Тақырыбы: «Белоктар метаболизмі. Нуклеопротеиндер алмасуы» Сабақтың мақсаты: Күрделі белоктар, нуклеопротеиндер метаболизмі жӛнінде толық мағлұмат беру.


1. Нуклеопротеиндер метаболизмі.

2. Нуклеин қышқылдарының ыдырауы.

3. Пуриндік және пиримидиндік негіздердің катоболизмі.

4. Пуриндік және пиримидиндік негіздердің биосинтезі.


1. Күрделі белоктар, нуклеопротеиндер метаболизмі, оның биологиялық маңызы жӛнінде қысқаша баяндаңыз.









Тақырыбы: «Қанның биохимиясы» Сабақтың мақсаты: Қанның химиялық құрамы, физико-химиялық қасиеттері және атқаратын қызметі жӛнінде



1. Қанның химиялық құрамы.

2. Қанның ұюы.

3. Қанның буферлік жүйесі және буферлік қасиеттері.

4. Лимфа.


1. Қанның химиялық құрамы, физико-химиялық қасиеттері және атқаратын қызметі жӛнінде қысқаша

баяндаңыз.

2. «Қанның биохимиясы» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: «Қанның биохимиясы» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша






1 - зертханалық жҧмыс

Сутегі иондарының концентрациясын Серенсен-Кларктің

колориметриялық әдісімен анықтау Жұмыстың мақсаты. Студенттерді индикаторларды пайдалана отырып рН анықтау әдісімен таныстыру.

Әдістің принципі. Зерттейтін ертіндінің рН-ын анықтау үшін оған тимол-блау индикаторын қосып, оның түсін рН-ы

белгілі сондай мӛлшерлі тимол-блау индикаторы қосылған стандарт ертінділердің бояуымен салыстырады.

Реактивтер мен құралдар 100 мл колбалар - 6 дана.

Пробиркалар - 7 дана.

Жұмыс орындау тәртібі Бұл жұмыс үш этаптан тұрады.

1. Буфер ертінділерін әзірлеу.

Нӛмірленген алты колбаға бюретканың және пипеткалардың кӛмегімен кестеде кӛрсетілгендей 0,2н КСІ, 0,2н НСІ

және дистилденген су құйылады. Жұмыс дұрыс орындалған жағдайда алты колбаның әр қайсысындағы ертінділердің

рН мәні таблицада кӛрсетілгендей болады.

2. Түсті стандарт шкаласын дайындау.

Нӛмірленген алты пробиркаға нӛмірленген алты колбаның әрқайсысынан 10 мл қоспа құйып, барлық пробиркаларға 5

тамшыдан индикатор тимол-блау қосады. Бұл түрлі-түсті алты пробирка стандарт шкаласы болып саналады.

Сондықтан олардың түсімен тексерілетін ертінділердің түсі салыстырылады.

3. Зерттейтін ертіндінің рН-ын анықтау.

Пробиркаға пипеткамен 10 мл тексерілетін ертіндіні құйып, оған 5 тамшы индикатор тимол-блау қосып, пайда болған

бояуды стандарт шкаласымен салыстырады. Тексеріліп отырған ертіндінің рН-ы түрлі-түсті стандарт шкаласының

қай пробиркасымен дәл келсе, оның рН-ы соған тең болады.

Қосымша нұсқау.

1. Таблицада кӛрсетілген ертінділердің мӛлшерін дәл деп алып, жақсылап араластыру қажет.

2. «Ерітінділер. Дисперсті жүйе» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларын орындаңыз.

Өз бетімен дайындалуға арналған тапсырма.

Дәріс конспектісін пайдалана отырып «Ертінділер» тақырыбына дайындалу.


Витаминдерге тән сапалық реакциялар Жұмыстың мақсаты. А, Д және С витаминдеріне тән сапалық реакциялармен танысу .

Әдістің принципі. Сапалық реакциялар витаминдердің химиялық құрылыстарының айырмашылықтарына

негізделген.

Реактивтер мен құралдар Балық майы, үшхлорлы сурьманың хлороформдағы ертіндісі, концентрлі күкірт қышқылы, тұз қышкылы мен анилин

коспасы (анилиннің 15 бӛлігі және концентрлі тұз қышқылының 1 бӛлігі), аскорбин қышқылының ертіндісі, калий

ферроцианидінің К3[Fе(СN)б] қаныққан ертіндісі, хлорлы темірдің 1% -ті ертіндісі, спиртовка, пробиркалар.

Жұмысты орындау тәртібі

А витамині 1. Үшхлорлы сурьмамен реакция. Құрғақ пробиркаға 1 мл балық майын, 10-12 тамшы үшхлорлы сурьманың қанық

хлороформды ертіндісін қүйып, жақсылап араластырады. Егер А витамині болса, бірте-бірте қызыл түске ауысатын

кӛгілдір түс пайда болады.

2. Күкірт кышқылымен реакция. Құрғақ пробиркаға 1 мл балық майын, 1 мл концентрлі күкірт қышқылын құйып,

жайлап араластырады. Егер А витамині болса, алғашқыда күлгін, сосын бірте-бірте қызыл-қоңыр түс пайда болады.

Д витамині 1. Анилинмен реакция. Құрғақ пробиркаға 1 мл балык майын, 1 мл анилин мен тұз қышқылы қоспасын қүйып,

араластырады. Араластыра отырып кыздырады. Сӛйтіп қайнағанға дейін жеткізіп, жарты минут, қайнатады. Егер Д

витамині болса, сары түсті эмульсия алғашында жасыл түске боялып, сосын қызыл түске ауысады.

С витамині Берлин лазурі түзілу реакциясы. Пробиркаға 1-2 мл аскорбин қышқылының, 1-2 тамшы калий ферроцианидінің және 1

тамшы 1% хлорлы темірдің ертінділерін кұяды. Кӛгілдір немесе жасыл кӛк түс пайда болып, біраз тұрғаннан кейін

берлин кӛгінің тұнбасына айналады.

Бұл реакция аскорбин кышқылының тотыға келе калий ферроцианидін тотықсыздандырып оны калий

феррицианидіне айналдыру процесіне негізделген.

Калий феррицианиді хлорлы темірмен реакцияға түсіп, берлин кӛгінің кӛк түсті тұнбасын түзеді.

ЗК4[Fе(CN)6] + 4ҒеСІ3 → Fе4[Fе(СN)6]3 + 12КСІ калий феррицианиді берлин лазурі

Егер аскорбин қышқылы болмаса, калий феррицианиді мен хлорлы темір қоңырқай түсті ертінді береді.

В2 витамині Пробиркаға 10 тамшы рибофлавиннің ерітіндісін тамызып, оған 5 тамшы концентрлі тұз қышқылы (НСl) мен бір түйір

мырыш (Zn) салғанда сутегінің күшті түрде бӛлінуі байқалады. Ерітінді алдымен қызғылт түске боялып, кейін

түссізденеді. Бұл реакция бӛлінген сутегімен рибофлавиннің алдымен қызғылт түсті родовлавинге (аралық қосылыс),

кейін түссіз лейкофлавинге тотықсыздануына негізделген. Біраз тұрғаннан кейін ерітіндінің жоғары қабаты (кейін

ерітінді толығымен) сары түске боялады, бұл лекофлавиннің ауадағы оттегімен тотығып, рибофлавинге айналуына

байланысты.

Қосымша нұсқаулар

1. Калий ферроцианиді ертіндісі жаңадан дайындалып, суықта қанығуы керек.

2. Үшхлорлы сурьма реакциясын жүргізгенде құрғақ пробиркаларды пайдалану қажет, ал пробиркалар ылғал болса,

онда үшхлорлы сурьмадан сурьманың хлороксиді пайда болып, ол А витаминімен реакцияға түспейді.

3. «Витаминдер» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларын орындаңыз.

Өз бетімен дайындалуға арналған тапсырма

1. Суда және майда еритін витаминдердің толық сипаттамасын бейнелейтін таблица-схема сызу.

2. Оқулық пен дәріс конспектілері бойынша «Витаминдер» тарауына дайындалу.

3-зертханалық жҧмыс рН-тың амилаза ферментіне әсері Жұмыстың мақсаты. Амилаза ферментінің рН-қа байланысты активтілігін анықтау жӛне оның физика-химиялық

касиеттерін зерттеу.

Әдістің принципі. Сілекейде крахмалды мына схема бойынша ыдырататын амилаза ферметі бар.

(С6Н10О5) n + nН2О амилаза декстриндер 1/2n (С12Н22О11)

крахмал мальтоза

Амилазаның активтілігіне ортаның рН-ы әсер етеді, ӛте жоғары активтілік кӛрсететін ортаның рН-ы оптималды рН

деп аталады. Амилазаның активтілігін крахмалдың ыдырауына байланысты білуге болады. Ыдырамаған крахмал йод

ертіндісімен кӛк түс береді, ал ферменттің әсерімен ыдырай бастағанда, оның түсі де ӛзгере бастайды: сарғыш болып

келіп, түссізденеді.

Реактивтер мен құралдар 1. Люголь ертіндісі

2. Крахмалдың 0,5% -ті ертіндісі

3. Nа2НРО4 0,2н ертіндісі

4. Лимон қышқылының 0,1н ертіндісі

5. Сілекей ертіндісі

6. Колбалар - б дана

7. Пробиркалар 2-8 дана

8. Пипеткалар

Жұмысты орындау тәртібі 1. Сілекей ертіндісін дайындау. Таза пробиркаға (2-3 мл) сілекей жинайды, оны біраз тұндырып қояды. Колбаға 29 мл

су құйып, оған 1 мл таза сілекей қосады.

2. Бес нӛмірленген колбаны алып, бірнеше буфер ертінділерін дайындайды.

3. Бес нӛмірленген пробирканы алып, әрқайсысына 3 мл тиісті буфер құйылады, 3 мл крахмалдың 0,5% -ті ертіндісі

және 1 мл сілекей ертіндісі қосылады. Әрбір пробиркадағы қоспаны жақсылап араластырып, бӛлме температурасында

қалдырады.

4. Әрбір 5 мин сайын № 3 және № 4 пробиркалардан Люголь ертіндісімен боялуға сынама алынып отырады, ол үшін

осы аталған пробиркалардан 5-6 тамшы ертіндіні таза пробиркаларға тамызады, оларға 1 тамшыдан Люголь

ертіндісінен қосады.

5. Пробиркалардың бірінде қызыл-қоңыр түс пайда болысымен барлық бес пробиркаға 1 тамшыдан Люголь ертіндісін

қосып, шайқайды, түсінің ӛзгеруін байқап отырады. Ең ашық түсті пробирканың рН мәні амилазаның оптималды рН-

ына сәйкес келеді.

Қосымша нұсқау

1. Таблицадағы кӛрсетілген рН мәні буферлі ертінділердің компоненттерінің дәл кӛлемі араласканда ғана болады.

2. «Ферменттер» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларын орындаңыз.

Проблемалық сұрақтар

1. Ферменттердің активтілігінің ортаның рН-ына тәуелділігін қалай түсіндіруге болады?

2. Организмнің буферлі жүйесінің ферменттер әсеріне қандай маңызы бар?

3. Крахмал ертіндісінің түсінің ӛзгеруін тіркей отырып, оны крахмалдың ыдыруына байланыстырып түсіндіру?


Жұмысты жақсы орындау үшін оқулык пен лекция конспектілерінен ферменттердің жалпы касиеттерімен

танысыңдар.


Қандағы каталазаның активтілігін анықтау Жұмыстың мақсаты. Ферменттердің қасиеттерімен студенттерді таннстыру.

Әдістің принципі. Каталаза ферменттердің аксидоредуктаза класына жатады жӛне сутегі асқын тотығын мына

теңдеумен ыдыратады:

2Н2О2 каталаза Н2О + О2

Каталазаның активтілігін білу үшін каталаза санын анықтайды. Каталаза саны - бір микролитр (мкл) қан ыдырататын

сутегі асқын тотығының мг мӛлшері (саны).

Реактивтер мен құралдар 1. Дистилденген су

2. Зерттелетін кан

3. 1% -ті сутегі асқын тотығының ертіндісі

4. Н2S04 10% -ті ертіндісі

5. КМn04 0,1н ертіндісі

6. Конус тәріздес колбалар - 3 дана

7. Пипеткалар 1,5 және 10 мл

8, Микропипетка - 1 дана

9. Титрлеуге арналған бюретка

10. Электроплитка

11. Термостат

Жүмысты орындау тәртібі Конус тәрізді колбаға 20 мл дистилденген су құйылады. Сол суға микропипеткамен 20 мкл қан қосып, араластырады.

Бұл қанның негізгі ертіндісі (сұйылту дәрежесі 1:1000). Алынған ертіндінің бір бӛлігін (2-3 мл) пробиркаға құйып

алып, 2 мин қайнатады. Екі конус тәрізді колбаға 7 мл дистилденген су құяды, оның үстіне: біріншісіне 1 мл

қайнатылмаған кан ертіндісін, ал екіншісіне 1 мл қайнатылған қан ертіндісін косады. Екі колбадағы 2 мл сутегі асқын

тотығының 1% ертіндісін құйып, оны 30 мин термостатка 37-40°С қояды. 30 мин ӛткен соң екі колбаға да 3 мл

Н2SО4 10% ертіндісін қосып, әрбір колбадағы қоспаны тұрақты қызғылт түске боялғанша КМnО4 0,1н ертіндісімен

титрлейді. Қайнатылмаған және қайнатылған қан құйылған колбалардың титрлеу айырмасын анықтайды. Бұл

айырманы 1,7 кӛбейтіп, каталаза санын табады. 1,7 – Н2О2 1 мл КМnО4 0,1н ертіндісіне сәйкес келетін, мг мӛлшері .


1. 2 мл сутегі асқын тотығының ерітіндісін алу қажет.



1. Ауылшаруашылық малдарының ӛнімділігіне каталаза ферменті калай әсер етеді?

2. Жоғары және тӛменгі температуралардың әсерімен ферменттер қандай ӛэгеріске үшырайды?

Өз бетінше дайындалуға арналған тапсырма

Оқулық пен дәріс конспектілері бойынша «Ферменттер классификациясы және олардың биологиялык маңызы»

тарауын дайындау.

5 – зертханалық жҧмыс

Гормондарға сапалық реакциялар Әдістің принципі. Бұл тәсіл гормондардың химиялық құрылысына байланысты түрлі-түсті реакциялар беруіне


Жұмыстың мақсаты. Адреналин ,инсулин және фолликулин гормондарына сапалық реакциямен танысу.

Реактивтер мен құралдар 1. Адреналин ертіндісі (ампула ішіндегі затты 100 мл.суғаерітеді).

2. Темір хлоридінің 3% ертіндісі.

3. Инсулин ертіндісі.

4. Натрий гидроксидінің 30%-ті ертіндісі.

5. Мыс сульфатының 1% -ті ертіндісі.

б. Концентрлі азот қышқылы.

7. Фолликулин ертіндісі (спирттегі).

8. Концентрлі күкірт қышқылы.

9. Су моншасы.

І0. Пробиркалар.

11. Пипеткалар.

Жұмысты орындау тәртібі Адреналин. Хлорлы темірмен тәжірибе. Пробиркаға аздап адреналиннің судағы ертіндісін құяды және оған бірнеше

тамшы хлорлы темір ертіндісін қосады. Әуелі жасыл түске боялып, ал сілті қосқаннан кейін қызыл түске айналады.

Инсулин. 1. Биурет реакциясы, бұл реакция инсулиннің белоктың табиғатын дәлелдейді. Пробиркаға 1-2 мл инсулин

ертіндісін және сілтілік реакцияға дейін сілті ертіндісін қосады (лакмус қағазының кӛмегімен). Содан кейін 2-3 тамшы

мыс сулъфатының ертіндісін қосады. Сұйық кӛгілдір күлгін түске боялады.

2. Концентрлі азот қышқылымен реакция. Пробиркаға 1 мл концентрлі азот қышқылын және қабырғасьмен

тамшылатып 1 мл инсулин ертіндісін косады. Екі сұйықтың бӛлінген жерінде анық кӛрінетін сақина пайда болады.

Фолликулин. Концентрлі күкірт қышқылымен реакция. Пробиркаға 1 тамшы фолликулин ертіндісі және5 тамшы

концентрлі күкірт қышқылын құяды. Қоспаны ыстық суы бар стаканға 10-15 мин. батырып қояды. Пробиркадағы

сұйьқ сары түске боялып, қыздырған кезде қызыл түске ауысып жасыл флуоресценция береді.


1. Адреналинді анықтағанда натрий гидроксидінің орнына 1 тамшы 10%-ті аммоний гидроксиді ертіндісін қосуға

болады.

2. «Гормондар» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларын орындаңыз.


1. Оқулық пен дәріс конспектілері бойынша «Гормондар» тарауын дайындау.

2. Гормондардың толық сипаттамаларын кӛрсететін сызбанұсқа сызу.


Фолин әдісімен адреналиннің мӛлшерін анықтау Әдістің принципі. Әдіс адреналиннің стандарт және зерттелетін ертінділерінің Фолин реактивімен әрекеттескендегі

кӛк түсін ӛзара салыстыруға негізделген. Фолин реактивінің құрамына фосфор-вольфрам және фосфор-молибден

тұздары кіреді. Олар фенолдар және полифенолдармен әрекеттесіп тотықсызданадыда, кӛк түсті комплексті қосылыс

түзеді.

Жұмыстың мақсаты. Студенттерді колориметрия әдісімен таныстыру.

Реактивтер мен құралдар 1.Адреналиннің стандарт ертіндісі (4 мг адреналинді 100 мл суда ерітеді).

2. 10 % -ті Nа2СО3 ертіндісі

3. Фолин реактиві

4. Фотоэлектроколориметр (ФЭК)

Жұмысты орындау тәртібі Екі нӛмірленген қүрғақ пробирка алып, оның біреуіне 1 мл адреналиннің стандарт ертіндісін, ал екіншісіне 1 мл

тәжірибелік ертіндіні құяды. Содан кейін екеуіне де 4 мл 10%-ті натрий карбонатының (Nа2СО3) жаңа дайындалған

ертіндісін және 0,5 мл Фолин реактивін құяды.

Пробиркаларды шайқап, оларды бӛлме температурасында 5 мин қалдырады. Одан кейін екі пробиркаға да 4,5 мл 10 %

-ті натрий карбонатының ертіндісін косып, пробиркадағы сүйықты жақсылап араластырып, әлектроколориметрдің

кызыл жарық фильтрін пайдаланып, екі ертіндінің кӛк бояуының канықтығын /экстинкциясын/аныктайды.

Есептеу :

Кх = Кс Ех / Ес , мұнда:

Кх және Кс - адреналиннің тәжірибелік және стандарт ертінділеріндегі концентрациясы /мӛлшері/;

Ех - тӛкірибелік ертіндінің экстинкциясы;

Ес - стандарт ертіндісінің экстинкциясы.


1. 10% -ті Nа2СО3 ертіндісі міндетті түрде жаңа дайындалған болу керек.


Фолин реактивін дайындау

Колбаға 100 г натрий вольфраматын, 20 г фосфор-молибден қышқылын алып, оған 50 мл 85 % -ті фосфор

қышқылының ертіндісін және 750 мл су құяды. Колбаның аузын сумен салкындатылатын кері суытқыш пен

байланысқан тығынмен жауып, 10 сағат кайнатады. Салқындағаннан кейін реактивтің кӛлемін 1 л дейін су мен

жеткізеді.


Дәріс конспектісі бойынша «Гормондар» тақырыбына дайындалып келу.


Лактозаны (сҥт қантын) рефрактометрия әдісімен анықтау Жұмыстың мақсаты.Студенттерді лактозаны анықтау әдісімен және рефрактометр приборымен таныстыру.

Әдістің принціпі. Сүттің сары суын бӛліп алып, оның сыну кӛрсеткішін анықтайды. Тәжірибені тұрақты

температурада жүргізеді.

Реактивтер мен құралдар Рефрактометр.

4% -ті кальций хлоридінің ертіндісі.

Су моншасы.


5 мл пипетка.

Воронка.

Сүзгі қағаз.

Жұмысты орындау тәртібі 1. Пробиркаға 5 мл сүт құйып, оған 5-6 тамшы 4%-ті кальций хлоридінің ертіндісін қосады.

2. Пробирканы жақсылап шайқап, 10 мин су моншасындағы қайнап жатқан суға салып қояды.

3. Уақыт ӛткеннен кейін пробирканы судан алып, суытуға бӛлме температурасында қалдырады.

4. Сүт сары суын құрғақ сүзгіш қағаз арқылы сүзеді.

5. Сүзілген сүт сары суының 2-3 тамшысын рефрактометрдің тӛменгі призмасына тамызып, оны призма бетіне

тегістеп жаяды.

6. Жоғарғы призманы түсіріп шкала бойынша сыну кӛрсеткішін анықтайды.

7. Сыну кӛрсеткіші бойынша таблицадан лактозаның проценттік мӛлшерін анықтайды.


1. Сүзіліп алынған сүт сары суында тұнба болмауға тиіс.

2. «Кӛмірсулар және олардың алмасуы» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларын орындаңыз.


Оқулық және дәріс конспектісі бойынша «Көмірсулар» тақырыбына дайындалып келу.


Әртүрлі ауыл шаруашылық малдарының сүтіндегі лактоза мӛлшері қандай?

Лактозаның мал тӛлдері үшін қандай маңызы бар?


Қандағы глюкозаны Сомоджи әдісімен анықтау Жұмыстың мақсаты. Студенттерді қанның құрамындағы глюкозаны анықтау әдісімен таныстыру.

Әдістің принціпі. Глюкозаны анықтау әдісі оның сілтілік ортада күкірт қышқыл мыстың әсерінен тотығуына

негізделген. Пайда болған мыс оксиді /I/ йодпен қайта тотығады да, ал йодтың қалған мӛлшері гипосульфидпен

титрленеді.

Реактивтер мен құралдар 1. ZnSO4 5%-ті ертіндісі. 5. 0,005н натрий гипосульфиті.

2. 0,3н натрий гидроксидінің ертіндісі. 6. 1 % крахмал ертіндісі (индикатор).

3. Сомоджи реактиві, 1 л ертіндісінің қүрамы:

а) күкірт қышқыл мыс - 8 г

б) кӛмірқышқыл натрий - 30 г

7. Пробиркалар, микробюретка.

в) сегнет тұзы - 30 г

г) калий йодиді - 5 г

д) натрий гидроксиді - 40 мл 1н ертінді

е) күкірт қышқыл натрий /сусыз/ -.180 г

4. 2н күкірт қышқыл ертіндісі.


0,5 мл қанға 7,5 мл дистилденген су, 1 мл 0,3н NаОН және 1 мл цинк сульфатын құйып сұйылтады. Қоспаны мұқият

араластырып, тұнбаға түскен белокты сүзіп алады.

5 мл тұнық сүзіндіге 5 мл Сомоджи реактивін «қант» пробиркасында араластырып, 15 мин су моншасында

қыздырады. Пробиркадағы ерітінді суығаннан кейін 2,5 мл 2н күкірт қышқылын құйып араластырады да, 0,005н

гипосульфит ертіндісімен титрлейді. Екінші «қант» пробиркасына сүзіндінің орнына 5 мл су алып тәжірйбені қатар

жүргізеді. Титрлеу айырмашылығы арқылы калибрлеу графигінен қанның құрамындағы глюкозаның

концентрациясын анықтайды.


1. Ертіндіні қышқылдандыру үшін күкірт қышқылын жедел құйып араластыру қажет.



Оқулық және дәріс конспектісі бойынша «Кӛмірсулардың қортылуы және сіңуі» тақырыбына дайындалып келу.


1. Күйіс қайыратын жануарлардың қанының құрамында глюкоза неліктен аз?

2. Қан құрамындағы кӛмірсулар мӛлшері қалай реттеледі?


Майдағы йод санын маргошес әдісімен анықтау Әдістің принціпі. Майдағы йод саны - 100 г майға қосылатын йодтың мӛлшері (г), майдың қанықпағандық дәрежесін

кӛрсетеді. Йод санын анықтау тәсілі ғалогендердің май құрамындағы қанықпаған қышқылдармен қосылу реакциясына


Реактивтер мен құралдар Май, этанол, 5% -ті йодтың спирттегі ертіндісі, 1% -ті крахмал ертіндісі, натрий гипосульфитнің 0,1н ертіндісі

(Na2S2O3), 300 мл қақпақты колбалар - 2 дана, бюретка, 200 мл цилиндр, 10 мл пипеткалар - 2 дана, су моншасы,

таразы.

Жұмыстың орындалу тәртібі 300 мл колбада 0,10-0,12 г майды 10 мл этил спиртінде еріту үшін су моншасына салып қыздырады. Екінші колбаға

тек 10 мл этил спиртін құйып тәжірибені қатар жүргізеді. Екі колбаға да 5 мл 5 % йодтың спирттегі ертіндісі мен 200

мл жылы су /20-30°С/ құйып, араластырады да, 5 мин колбаның аузын қақпақпен жауып қояды. Екі колбадағы йодтың

артық мӛлшерін 0,1н гипосульфит ертіндісімен титрлейді. Индикатор ретінде 10-12 тамшы 1% крахмал ертіндісін

пайдаланады. Титрлеуді ертіндінің кӛк түсі жойылғанға дейін жүргізед. Майдагы йод санын мына формула бойынша

анықтайды

х = (а - в) 0,0127 І00/c;

мұнда:

х - майдағы йод саны;

а - бос тәжірибеге (майсыз) кеткен гипосульфит мӛлшері;

в - маймен жүргізілген тәжірибеге кеткен гипосульфит мӛлшері;

с - майдың салмағы (г мӛлшерімен);

0,0127 - 1 мл 0,1н гипосульфит ертіндісіне сәйкес йод мӛлшері.


1. Майдың толық еруін қадағалау қажет.

2. Йод пен суды қосқаннан кейін қоспаны мұқият араластырады.

3. Титрлеуді асықпай, мұқият жүргізу керек.

4. «Липидтер және олардың алмасуы» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларын орындаңыз.


1. Майдың және май құрамына кіретін қышқылдврдың формуласын жазу.

2. Үшолеин мен йодтың әрекеттесу реакциясының теңдеуін жаз.


1. Майдағы йод санының оның биологиялық қасиеттеріне қандай әсері бар?

2. Йод санының анықтаудың қажеттілігі қандай?


Белокты диализ арқылы тазарту Жұмыстың мақсаты. Студенттерді белоктардың физика-химиялық қасиеттерімен және диализ әдістерімен

таныстыру.

Әдістің принципі. Диализ әдісі жартылай ӛткізетін қабықшаның молекулалық массасы аз қосылыстарды кішкентай

кӛзшелерден ӛткізіп, ал молекулалық массасы үлкен косылыстарды ӛткізбеуіне байланысты. Диализ әдісі арқылы

белоктардың ертіндісін оларға араласқан түздардан, углеводтардан және т.б. молекулалық массасы тӛмен

қосылыстардан тазартады.

Реактивтер мен құралдар 1. NаCl қосылған белок ертіндісі. 6. Целлофан қағаздары.

2. 0,5% -ті АgNО3 ертіндісі. 7. Стакан.

3. 10% -ті НNО3 ертіндісі. 8. Шыны таяқша.

4. 1% -ті СuSO4 ертіндісі. 9. Пробирка.

5. 10% -ті NаОН ертіндісі.

Жұмысты орындау тәртібі NaCl араласқан 5 мл белок ертіндісін целлофан қалтаға құйып, дистилденген су кұйылған стаканға батырады. Диализ

бӛлме температурасында 20-30 минут жүргізеді. Диализ барысында дистилденген сумен Сl- ионына және белокқа

сапалық реакция жасау керек. Диализ біткеннен кейін осы сапалық реакцияларды целлофандағы белокпен және

стакандағы сумен жасайды.

а) СІ- ионына сапалық реакция. Екі пробирка алып, біріншісіне 1-2 мл белок ертіндісін целлофан қалтадан, екінші

пробиркаға 1-2 мл стакандағы судан құяды. Екеуіне де 2-3 тамшы AgNO3 ерітіндісін қосады. Не пайда болады? Неге

олай?

б) Биурет реакциясы арқылы белокты анықтау. Бірінші пробиркаға 1-2 мл целлофан қалтадағы белок ертіндісін,

екінші пробиркаға диализ жүрген стакандағы судан 1-2 мл құяды. Екі пробиркаға да 1-2 мл NaОН ертіндісін және 3-5

тамшы СuSО4 ертіндісін қосады. Не байқалады? Неліктен?


1. Целлофан қалтаға белок ертіндісін құйған кезде, осы қалтаның сыртына белок құйылып кетпегенін байқау керек.

2. «Белоктар және олардың алмасуы» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларын орындаңыз.


Оқулық пен лекция конспектісін пайдалана отырып «Белок» тақырыбына әзірлену керек.


Қан сарысуындағы жалпы белокты рефрактометриялық әдіспен анықтау Жұмыстың мақсаты. Рефрактометрия әдісі әртүрлі заттардың жарық сәулелерін сындыру қасиетіне негізделген.

Ертінділердің сыну кӛрсеткіші еріген заттың табиғатына, оның концентрациясын және температураға байланысты.

Қан сарысуында сыну кӛрсеткіші қан құрамындағы басқа заттардан гӛрі белоктардың мӛлшеріне байланысты болады.

Реактивтер мен құралдар 1. Рефрактометр

2. Пипеткалар /тамшылық/

3. Сүзгіш қағаз

4. Дәке

5. Қан сарысуы

Жұмысты орындау тәртібі 1. Рефрактометрдің жоғарғы призмасын ашып, спиртке малынған дәкемен призмаларды тазартады.

2. Астыңғы призмаға пипеткамен бірнеше тамшы дистилденген суды призманың түгел бетіне жағады.

3. Жоғарғы призманы жабады.

4. Оқулярдың жоғарғы әйнекшесіндегі түзулердің қиылысына, сол жақ винтті бұрай отырып, ақ-қара шекарасын

әкеліп орналастырады.

5. Оқулярдың тӛменгі әйнекшесінен шкала бойынша сыну кӛрсеткішін анықтайды. Судың сыну кӛрсеткіші 20°С-да

1,333-ке тең болады.

6. Анықтап болғаннан кейін рефрактометрдің жоғарғы призмасын ашып, призмаларды дәке тампонымен тазартады.

7. Призмаға бірнеше тамшы қан сарысуын тамызып, жоғарыда айтылғандай сыну кӛрсеткішін анықтайды.

8. Сыну кӛрсеткіші бойынша таблица арқылы қан сарысуындағы белок мӛлшерін анықтайды.


1. Ертінді тамшыларын тамызған кезде призма бетіне дақ түсірмеу керек (сызықтар).

2. Жұмыс аяқталғаннан кеиін призмаларды дистилденген сумен жуып дәкемен сүртіп тазартады.



Оқулықтан және дәріс конспектісінен «Белоктар», «Қанның химиялық құрамы» атты тақырыптарға дайындалып келу.


Сҥттегі казеинді анықтау Жұмыстың мақсаты. Белоктардың сандық құрамын анықтау әдісімен танысу.

Әдістің принціпі. Казейнді анықтау тәсілі сүтті 0,1н NaOH ертіндісмен нейтралдауға негізделген. Казеиннің мӛлшері

0,1н NaОН ертіндісінің казеинмен және казеинсіз жүргізілген тәжірибеге кеткен мӛлшерінің айырмасы бойынша

анықталады.

Реактивтер мен құралдар 0,04н Н2SО4 ертіндісі, 0,1н NаОН ертіндісі, фенолфталеиннің 2% ертіндісі, 200 мл Эрленмейер колбасы - 2 дана, 100

мл мензурка - 1 дана, . 100 мл ӛлшем колба - 1 дана, 20 мл Мор пипеткасы - 1 дана, воронка, 50 мл бюретка - 2 дана,

Бунзен штативі /сақинасымен/, сүзгіш қағаз.

Жұмысты орындау тәртібі Екі колбаның әрқайсысына 20 мл сүт және 80 мл дистилденген су құйып, колбаның біреуіне бюреткадан 0,04н күкірт

қышқылының ертіндісін казеин тұнбасы түскенге дейін тамшылатып қосады (шамамен 23-28 мл).

Екінші колбаға да күкірт кышкылының сондай мӛлшерін құяды. Бірінші колбадагы казеин түнбасының бетіндегі

сұйықты 100 мл ӛлшем колбаға сүзіп бӛліп алады. Казеин тұнбасы бар екінші колбаға 2-3 тамшы фенолфталеин

косып, 0,1н NаОН ертіндісімен солғын күлгін түске дейін титрлейді.

100 мл ӛлшем кодбадағы фильтратты Эрленмейер колбасына ауыстырып, 2-3 тамшы фенолфталеин қосып 0,1н NaOH

ертіндісімен солғын қызғылт түске дейін титрлейді.

Есептеу мына формула боиынша нүргізіледі;

х = (a - bc/100) 0,55 х - казеиннің сүттегі проценттік мӛлшері;

а - казеин тұнбасы бар колбаға кеткен 0,1н NаОН ертіндісінің мӛлшері;

в - 100 мл филтратты титрлеуге кеткен 0,1н NаОН ертіндісінің мӛлшері;

с - бірінші колбадағы сұйықтың жалпы мӛлшері;

0,55 - казеин мӛлшерін процентке айналдыру коэффициенті.


1. 0,04н күкірт кышқылын косқан кезде сүті бар колбаны қатты шайқамайды.

2. Сүзгіш қағаздарды сүзу кезінде қолмен ұстамау керек.



Оқулықтан «Амин қышқылдары мен белоктар» тарауын кайталау


1. Казеиннің биологиялық қасиеттері.

2. Сүтке Н2SО4 ертіндісін қосқан кезде казеиннің тұнбаға түсуі неліктен?


Қан сарысуындағы иммуноглобулиндерді анықтау Жұмыстың принципі. Әдіс Кункелдің эффектісіне негізделген, себебі цинк сульфатының қанның сарысуындағы

иммуноглобулиндер әрекеттесуі нәтижесінде сұйық лайланады.

Лайдың дәрежесі иммуноглобулиндердің мӛлшеріне тікелей байланысты.

Реактивтер мен құралдар 1. Дистилденген сумен 40 есе сұйытылған қанның сары суы (рН - 7.0-7,8)

2. Цинк сульфатының ертіндісі (50 мг ZnSO47Н2О 1 л рН-ы 7,0-7,3 дистилденген суда ерітеді).

3. ФЭК.

4. Пробирка - 1 дана

5. Пипеткалар - 1 мл және 5 мл

Жұмысты орындау тәртібі 1 мл сұйытылған қанның сарысуына 5 мл цинк сульфатының ертіндісін құйып, жақсы араластырады да, 60 мин бӛлме

температурасында қалдырады. Уақыт ӛткен соң фотометрлейді /ФЭК-56М,540 нм/. Иммуноглобулин мӛлшерін

таблицаның кӛмегімен анықтайды.

Есептеу мысалы: ФЭК-тің кӛрсеткіш-0,230, ол иммуноглобулиннің 1,25 мг/мл тең. Демек, 1,25мг/мл х 40=50мг/мл.


1. Қанды сұйылтатын және цинк сульфатын ерітетін дистилденген судың рН-ы 7,0-7,3 болуы керек.



Оқулықтан «Қанның белоктары» атты тақырыпқа дайындалып келу.


Нуклеопротеидтер гидролизі Жұмыстың мақсаты. Күрделі белок - ңуклеопротеидтердің химиялық кұрамын анықтау.

Жұмыстың принципі. Нуклеопротеидтердің құрамын анықтау үшін қышқылдық гидролиз жүргізеді. Жартылай

гидролиз барысында нуклеопротеидтер қарапайым белок және нуклеин қышқылдарына ыдырайды.

Нуклеопротеидтердің толық гидролизі нәтижесінде мына заттар түзіледі: 1). Полипептидтер мен амин қышқылдары;

2). Пурин және пиримидин негіздері; З). Кӛмірсулар (рибоза және дезоксирибоза); 4). Фосфор қышқылы. Гидролизат

құрамындағы заттарды сапалық реакциялармен ашады.

Реактивтер мен құралдар Ашытқы (дрожжи), 5% Н2SО4 ертіндісі NаОН ертіндісі, 10% NaOH ертіндісі, 2 % CuSO4 ертіндісі, концентрлі

NН4ОН, 2% АgNО3 ертіндісі, фелинг сұйығы, молибден реактиві, лакмус қағазы, 100 мл колба, шыны түтікшелер (60

см), асбест тӛселген плитка, воронка.

Жұмысты орындау тәртібі 100 мл колбаға 0,5 г ашытқы салып, 20 мл 5% Н2SО4 ертіндісін құяды. Колбаның аузын ұзын шыны түтікшемен

жалғасқан тығынмен жауып 45 мин плиткада қайнатады. Колбадағы сұйық суығаннан кейін, оны сүзеді. Сүзіндімен

мына реакцияларды жүргізеді.

1. Белокты анықтау. 1 мл гидролизатқа сілтілік ортаға дейін (лакмус арқылы анықтайды) 10% NаОН ертіндісін және

бірнеше тамшы CuSO4 қосады. Ертіндінің кӛкшіл-күлгін тұске боялуы полипептидтерге байланысты.

2. Азотты негіздерді анықтау. 0,5 мл гидролизатка 3-4 тамшы аммиак ертіндісі мен 5-6 тамшы 2% АgNО3 қосады.

Азотты негіздерінің бар екенін қоспада біраз уақыт тұрғаннан кейін бозғылт түсті тұнба түсуі кӛрсетеді.

3. Көмірсуларды анықтау. 1 мл гидролизатқа 8-10 тамшы Фелинг сұйығын құйып, қайнағанға дейін қыздырады.

Кӛмірсулар-альдозалардың бар екенінін қызыл түсті мыс оксидінің /I/ тұнбаға түсуі кӛрсетеді.

4. Молибден тәжірибесімен фосфор қышқылын анықтау.

5 тамшы гидролизатқа 10 тамшы молибден реактивін косып қайнатқанда фосфор - молибден аммонийінің сары түсті

тұнбасы пайда болады.

12(NH4)2MoO4 + H3PO4 + 21HNO3 21(NH4)NO3 + (NH4)3РO412MoO46H2O + 6H2O


1. Гидролизді жай қыздыру арқылы жүргізеді. Гидролизаттың шыны түтікшелерінен тасып кетпеуін қадағалау қажет.

2. «Нуклеин қышқылдары» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларын орындаңыз.


Оқулық және дәріс конспектісі бойынша «Нуклепротеидтер, нуклеин қышқылдары» тарауларына дайындалу.


1. ДНҚ, химиялық құрамы, құрылысы және маңызы.

2. РНҚ-ның түрлері.құрылысы және маңызы

3. Нуклепротеидтердің гидролизінің схемасы.


Қан сарысуындағы кальцийдің сандық мӛлшерін анықтау Жұмыстың мақсаты. Қанды клиникалық зерттеу әдістерімен танысу.

Әдістің принципі. Қан сарысуында ерігіш тұз түрінде кездесетін кальцийді қымыздық қышқыл аммониймен тұнбаға

түсіреді.

СаСl2 + (NH4)2C2O4) CaC2O4 + 2NH4Cl Тұнбаға түскен қымыздық қышқыл кальцийді қымыздық қышқыл аммонийдің артық мӛлшерінен аммиак ертіндісімен

жуып, күкірт қышқылында ерітеді.

CaC2O4 + H2SO4 H2C2O4 + CaSO4

Бӛлініп шыққан кымыздық қышқылын 0,01н КМnО4 ертіндісімен тирлейді.

5H2C2O4 + 2КМnО4 + 3H2SO4 К2SO4 + 2МnSO4 + 8Н2О + 10СО2

Қымыздық қышқылын титрлеуге кеткен КМnО4 мӛлшері қан сарысуындағы кальцийдің мӛлшерін кӛрсетеді.

Реактивтер мен құралдар Қымыздық қышқыл аммоний ((NH4)2C2O4) ертіндісі, қан сарысуы, 2% аммиактың судағы ертіндісі, 0,01н КМnО4

ертіндісі, центрифуға (1500 айн/мин), су моншасы, пипеткалар (2 мл, 1 мл, 5 мл), микробюреткалар (2 мл)м, шыны

таяқша.

Жұмысты орындау тәртібі Центрифуға пробиркасына 2 мл дистилденген су, 2 мл кан сарысуын және 1 мл қымыздық қышқыл аммоний құйыгі,

араластырып 15 мин уақытқа қалдырады. Екінші пробиркаға кан сарысуы орнына 2 мл дистилденген су алып

салыстырмалы тәжірибені катар жүргізеді.

Пробиркаларды 5 мин 1500 айн/мин жылдамдықпен центрифуғада айналдырғанда, қан сарысуымен жүргізген

тәжірибеде тұнба пайда болады. Пробиркалардағы сұйықты тӛгіп, орнына 4 мл 2 % NH4ОН ертіндісін құяды да, 5 мин

центрифуғада айналдырады.

Аммиак ертіндісімен пробиркаларды 3 рет жуады. Әр жуғаннан кейін центрифуғада айналдырып, сұйыктықты тӛгіп

отырады. Соңғы рет жуғаннан кейін пробирканы сорғыш кағазбен құрғатады.

Екі пробиркаға да 2 мл 1 Н Н2SО4 ертіндісін құйып шыны таяқшамен араластырып, 2 мин қайнап тұрған суы бар

стаканға салып қояды.

Ертіндіні ыстық күйінде 0,0І Н КМпО4 қызғылт түске енгенше титрлейді.

Кальцийдің мӛлшерін формула бойынша есептейді.

х = (a-b) × 0,2×100/2 = мг % Са, мұнда,

а - қан сарысуымен жүргізілген тӛжірибеге кеткен КМпО4 кӛлемі /мл/

b - салыстырмалы тәжірибеге кеткен КМпО4 кӛлемі /мл/


Қымыздық қышқыл калий тұнбасын жуған кезде тұнбаны жоғалтпау керек.

Проблемалық сұрақта

1. Кальций тұздарының орғанизмдегі биологиялық қасиеттері.

2. Кальций тұздарын реттеуге қатысатын витаминдер мен гормондар.

3. Кальций тұздары алмасуының патологиясы.

«Жануарлар биохимиясы» пәнінен студенттердің ӛздіндік жҧмыстарына арналған әдістемелік нҧсқаулар 1-тапсырма

Тақырыбы: «Суда еритін витаминдер»

Витаминдердің химиялық құрылысы, физико-химиялық қасиеттері, физиологиялық қызметі, табиғатта таралуы алуан

түрлі. Сондықтан витаминдерге бір сӛзбен анықтама беруге болмайды.

Организмнің дұрыс, қалыпты жағдайда жұмыс істеуіне міндетті түрде қажет, қоректік заттар – кӛмірсуларға,

майларға, белоктарға қосымша ретінде пайдалануға болатын биологиялық активті заттарды витаминдер деп атауға

болады.

Витаминдер негізінен организмде синтезделінбейді, сондықтан олар қоректік заттармен түсуге тиіс.

Егер организмде бір немесе бірнеше витаминдер жоқ болса, оны авитаминоз егер витаминдер жетіспесе

гиповитаминоз деп атайды.

Физико-химиялық қасиеттері бойынша витаминдер майда еритін (липовитаминдср) және суда сритін

(гидровитаминдер) болып екі топқа болінеді.

Тапсырма мақсаты. Витаминдердің химиялық табиғаты, биологиялық қьтзметімен танысып, олардың зат алмасу

процссіндегі ролін талдау.

Студенттің міндеті. Осы тақырыпты ұкыпты, мүқият оқып шығып В1, В2, РР, В6, С, Р, пантотен, пантотен

қышықылы, парааминобензой қышқылы, фолий қышқылы, В2, инозит және биотин витаминдері туралы

материалдардан конспект жазу.

Конспект жоспары:

1. Жоғарыда кӛрсетілген витаминдердің:

2. Аттары.

3. Химиялық формулалары.

4. Коферменттік қызметі.

5. Зат алмасу процесіне әсері.

6. Организмде синтезделуі.

7. Табиғатта таралуы.

8. Витаминдерге тән авитаминоздар және малдың тиімділігі.

Қорытынды.

Студеит оқыған материалдың негізінде суда сритің витаминдердің коферменттік маңызын түсініп, витаминдермен

тығыз байланыстылығы туралы қорытынды жасауы керек.

Бақылау тәсілі.

Ауызша әңгімелесу арқылы студенттердің білімін анықтап, конспект тексеру және жазбаша жұмыс жүргізу.

2-тапсырма

Тақырыбы: «Жыныс бездерінің және гипофиздің гормондары»

«Гормон» деген термин гректің (һоrmао — қоздырамын) деген сӛзінен шыққан. Гормондар аздаған молшерле ішкі

секреция бездерінде синтезделіп, қан арқылы нысана торшаларына әсер етеді. Гормондар зат алмасу процесіне активті

қатысады. Торшалардың осуі, жүрек жұмысы, қан қысымы, бүйрек қызметі. ішектің қозғалысы, ас қорытуға

қатысатып ферментгердің бӛлінуі, лактация, жыныс органдарының қызметі, гомеостаз және т.б. гормондарға тікелей


Биохимиялық гормондарды зерттейтін бӛлігі эндокринология деп аталады. Гормондардың қызметі бүзылған кезде

организмде әртүрлі ауралар пайда болады. Сондықтан, эндокринология биохимиялық келешегі ӛтс зор, практикалық

маңызы күшті үлкен саласы болып табылады.

Тапсырма мақсаты. Жыныс бездерінің және гипофиздіц негізгі гормондарымен танысып, олардың зат алмасу

процесіндегі манызына гипофиз гормондарының басқа бездердің қызметіне тигізетін әсерін білу.

Студенттің міндеті. Такдэірыпты мұқият оқып шығып, копспект жасау, жазбаша жұмысқа дайындалу.

Конспект жоспары

1. Әйелдердің жыныс гормондары (эстрадиол, прогестерон).

2. Ерлердің жыныс гормондар (тестостерон).

3. Гипофиздің алдыңғы бӛлігініц гормондары.

3.1. Ӛсу гормоны (соматотропин).

3.2. Адренокортикотроптық гормон (АКТГ).

3.3. Тиреотроптық гормон (ТТГ).

3.4. Лактогендік гормон (ЛТГ).

3.5. Фоликулостимулдеу гормоны (ФСГ).

3.6. Лютеиндену гормоны.

4. Гипофиздің артқы бӛлігінің гормондары.

4.1. Окситоцин.

4.2. Вапрессин.

5. Гилофиздің ортаңғы бӛлігінің гормоңдары (меланотропин немесе интермедин).

Қорытынды. Студент оқыған материалдың негізінде орталық жүйке жүйесі мен гипофиз гормондарының тығыз

байланыста болып, барлық басқа ішкі секреция бездерінің қызметіне үлкен әсер ететіні туралы қорытында жасау

керек.

Бақылау тәсілі. Конспект тексеру, программалық бақылау, жазбаша жұмыс жүргізу.

3-тапсырма

Тақырыбы: «Амин қышқылдарының және кҥрделі белоктрадың алмасуы»

Белоктардың алмасуы ең негізгі биохимиялық процестердің бірі. Организмдегі барлық процестср бір мақсатқа -

белоктар синтезіне бағытталған, себебі кӛмірсулардың, майладыц нуклеин қышқылдарының, минералды заттардың

алмасуының ӛнімдері арнаулы белоктар синтезіне пайдаланылады.

Барлық қоректік белоктар асқазанда амин қышқылдарына гидролизденіп, қанға сіңіп, барлық торшаларға жеткізіледі.

Торшаларда олардан қоректі белоктар синтезделеді. Белок синтезіне пайдаланылмаған амин қышқылдары қайта

аминдену, дезаминдену, декарбоксилдену процестеріне ұшырайды.

Қайта аминдену реакциясы арнаулы ферменттер - аминотрансферазалармен катализденеді. Бұл реакцияның

нәтижесінде амин қышқылының құрамындағы амин тобы, кето қышқылыға тасмалданып, екі жаца ӛнім - жаңа амин

қышқылы және жаңа кето қышшқылы пайда болады. Қайта аминдену процесі алмастыруға болатын амин

қышқылдарының негізгі синтезделу жолы.

Дезаминдену реакциясының нәтижесінде амин қышқылындағы амин тобы аммиак түрінде бӛлініп шығады. Улы зат -

аммиак, бауырда мочевинаға айналып, зәрмен шығып отырады.

Декарбоксилдену реакциясының нәтижесінде карбоксил тобынан СО2 болініп шығып, амин пайда болады. Аминдер

әртүрлі биохимиялық ӛзгерістерге ұшырайды.

Тапсырманың мақсаты. Амин қышқылдарының торшалардағы пайдалануын, олардан шығатын ақырғы ӛнімдердің

табиғатын білу және күрделі белоктардың маңызы, қорытылу жолдарымен танысу.

Студенттің міндеті. Тақырыпты мұқият оқып шығып, конспект жасау. Ауызша әңгімеге дайындалу.


1. Маңызды амин қышқылдарының организмдегі алмасу ерекшеліктері:

1.1. Треониннің;

1.2. Цистеиннін, цистиннің және метиониннің;

1.3. Аспарагии және глутамин қышқылдарының;

1.4. Лизиннің;

1.5. Фенилаланиннің және тирозиннің;

1.6. Триптофанның:

1.7. Гистидиннің.

2. Нуклеопротеидтердің алмасуы.

2.1. Нуклеопротеидтердің қорытылуы;

2.2. Нуклеин қышқылдарының ыдырау (мононуклеотидтердің, нуклеозидтердің, гипоксантиннің, ксантиннің, несеп

қышқылының, аллотоиннің түзілуі).

3. Хромоиротеидтердің алмасуы.

3.1. Хромопротеидтердің қорытылуы;

3.2. Гемоглобиннің ыдырауы (вердоглобулиннің, биливердиннің, билирубиннің түзілуі);

3.3. Гем мен гемоглобиннің биосинтезі (қысқаша).

Қорытынды. Студент амин қышқылдарының белок синтездеу процесіндегі ролін түсініп, кейбір амин

қышкылдарының ерекше алмасу реакцияларына түсіп организмге қажетті заттар түзетіні туралы қорытынды жасау

керек.

Бақылау тәсілі. Конспект тексеру, Ауызша әңгіме жүргізу.

4-тапсырма

Тақырыбы: «Судың және минералдық заттардың алмасуы»

Организм үшін су ӛте маңызды заттардың бірі, себебі су тек клеткаладың міндетті түрде құрамына кіріп қоймайды, ол

организм үшін негізгі орта, онда барлық биохимиялық процестер жүреді. Судың әсерімен маңызды процесс - күрделі

заттардың гидролизі іске асады.

Минералды затардың алмасуы су алмасуымен тығыз байланысты. Судан және тұздардан организм энергия алмайды,

бірақ олардың организмнің дұрыс жұмыс істеуіне үлкен қатысы бар.

Маңызды минералдық элементтерге Са, Мg, Ғе, К, Nа, Р, S және т.б. жатады.

Тапсырманың мақсаты. Минералды заттар мен судың организмдегі қызметімен танысу.

Студенттің міндеті. Такырыпты ұқыпты, мұқият оқып шығып, конспект жасау. Ауыл шаруашылық малдары үшін

макро- және микроэлементтер мен судың қажетті мӛлшерін кӛрсету.


1. Судың алмасуы және оның ауыл шаруашылық малдары үшін қажетті мӛлшері.

2. Макроэлементтердің (натрий, калий, кальций, магний, темір, фосфор, күкірт, хлор) биологиялық маңызы.

Олардың алмасу ерекшеліктері және малдарға қажетті молшері.

3. Микроэлементтердің (цинк, мыс, марганец, кобальт, молибден, йод, бор, фтор) биологиялық маңызы.

Қорытынды. Студент су мен макро- және микроэлементердің организм үшін маңызын талдап, малдың ӛнмділігі мен

денсаулығы олардың минералды заттармен тиісті мӛлшерде қоректенуіне байланысты екені туралы қорытынды жасау

керек.

Бакзылау тәсілі. Конспект тексеру. Ауызша әңгіме жүргізу.

«Жануарлар биохимиясы» пәні бойынша коллоквиумының сҧрақтары 1. Биохимия, оның даму тарихы. Атақты биохимик ғалымдар.

2. Ферменттер - биологиялық катализаторлар. Ферменттердің әсер ету механизмі.

3. Ферменттердің химиялық табиғаты. Карапайым, және кұрделі ферменттер. Маңызды коферменттер.

4. Ферменттердің активті орталықтары. Трипсиннің активті орталығы.

5. Ферменттердің қасиеттері. Температура мен ортаның реакциясының ферменттерге әсері. Ферменттердің

ерекше әсері.

6. Проферменттер. Ферменттердің активтену процесі (трипсин және трипсиноген). Изоферменттер.

7. Ферментердің гидролаз және трансфераз кластары. Маңызды ӛкілдері.

8. Ферменттердің оксидоредуктаз және изомераз кластары. Маңызды ӛкілдері.

9. Ферменттердің лиаз және лигаз /синтетаз/ кластары.

10. А витамині және каротин. құрылысы, қасиеттері және маңызы.

11. Д витамині. Провитаминдер. Қүрылысы, қасиеттері және маңызы,

12. Е витамині. Құрылысы, қасиеттері және маңызы.

13. К витамині. Құрылысы, қасиеттері және маңызы. Викасол.

14. Ғ витамині. Құрылысы, қасиеттері және маңызы.

15. В1 витамині. Құрылысы, зат алмасу процесіне қатысы және маңызы.


17. РР витамині. Формуласы және зат алмасу процесіне қатысы.

18. В6 витамині. Құрылысы және маңызы.

19. С витамині. Формуласы, зат алмасу процесіне қатысы және қасиеттері.

20. Фолий қышқылы. Пантотен қышқылы. Олардың формулалары және маңызы.

21. В12 витамині. Қан түзілуіндегі атқаратын ролі, касиеттері және маңызы.

22. Тироксин және трийодтиронин гормондары. Организмде пайда болуы және зат алмасу процесіне әсері.

23. Инсулин және глюкагон гормондары. Химиялық табиғаты, зат алмасу процесіне әсері. Әсер ету механизмі.

24. Адреналин және норадреналин гормондары. Пайда болуы және организмге әсері.

25. Бүйрек безі қабығының гормондары - кортикостерон, 17-оксикортикостерон, альдостерон. Формулалары және

организмге әсері.

26. Эстрадиол, эстрон, прогестерон гормондары. Формулалары және олардың эат алмасу процесіне әсері.

27. Тестостерон, андростерон және метилтестостерон гормондары. Формулалары және организмге әсері.

28. Гипофиздің алдыңғы бӛлігінің гормондары. Химиялық табиғаты және организмге әсері.

29. Гипофиздің артқы бӛлігінің гормондары. Олардың организм үшін маңызы.

30. Простагландиндер. Химиялык табиғаты және биологиялық маңызы.

31. Циклді аденозинмонофосфат /ц-АМФ/ Формуласы және организм үшін маңызы.

32. Гормондардың әсер ету механизмі. Стероид, белок және пептид гормондарының клеткаға әсері.

33. Казіргі биологиялық тотығу теориясы.

34. Биологиялык тотығу процесінің ферменттері.Фосфорлана тотығу процесі.

35. Тыныс тізбегі /электрондар тасымалдау/.

36. Моносахаридтер. Жануарлар организмінде кездесетін маңызды гексозалар мен пентозалар. Олардың

формулалары және маңызы.

37. Дисахаридтер. Маңызды дисахаридтер, олардың маңызы және кездесуі.

38. Полисахаридтер. Маңызды полисахаридтер, олардың маңызы және құрылысы.

39. Углеводтардың қорытылуы. Олардың асқазанда ыдырауы және сіңуі.

40. Клетчатканың жануарлар асқазанында ыдырауы.

41. Гликогеннің бауыр мен бұлшық еттерде түзілуі және ыдырау процесі. Глюкозаның жануарлар кан

құрамындағы мӛлшері;

42. Тканьдегі углеводтардың анаэробтық жағдайда ыдырауы.

43. Жануарлар тканьдеріндегі углеводтардың аэробтық жағдайда ыдырауы.

44. Ацетил-А коферментінің үшкарбон қышқылдары циклімен тотығуы.

45. Липидтер. Маңызды қаныққан және қанықпаган май қышқылдары. Олардың маңызы.

46. Фосфолипидтер - лецитиндер мен кефалиндер. Формулалары және маңызы.

47. Стеролдар /холестерол және эргостерол/. Формулалары және маңызы.

48. Ӛт қышқылдары - холе және дезоксихоле қышқылдары. Олардың жұп қосылыстары және майларды

қорытудағы маңызы.

49. Майлардың қорытылуы және сіңуі. Холеин қышқылдары.

50. Майлардың жануарлар тканіндегі синтезі. Май қышқылдары мен глицериннің активтенуі.

51. Жануарлар организмінде майлардың жиналуы.

52. Майлардың тканьдерде тотыға ыдырауы. Глицериннің тотығуы. Май қышқылдарының -тотығу процесі

53. Жоғарғы май қышқылдарының тканьдердегі синтезі.

54. Фосфолипидтердің тканьдердегі биосинтезі.

55. Холестеролдың биосинтезі.

56. Қанықпаған май қышқылдарының тотығуы.

57. Ацетил-А коферментінің түзілуі және биологиялық маңызы.

58. Белоктар - ӛмір негізі. Белоктардың құрамы. Белоктар -амфотерлі электролиттер. Белоктердың изонүктесі

59. Белоктардың құрылысы. Белок молеқуласыңдағы байланыс типтері.

60. Тізбек шетіндегі N- және -С аминқышқылдарын анықтаудың теориялық негіздері.

61. Глобулярлық жӛне фибриллярдық белоктар. Белоктардың бірінші, екінші, үшінші және тӛртінші реттік

құбылыстары.

62. Белоктардың классификациясы. Қарапайым және күрделі белоктардың сипаттамасы.

63. Гемоглобин. құрамы, құрылысы және функциясы.

64. Пурин және пиримидин негіздері. Формулалары және маңызы.

65. ДНҚ. Құрамы, құрылысы, биологиялық маңызы, ДНК репликациясы. Мутация.

66. Информациялык РНҚ, құрамы, құрылысы. функциясы.

67. Тасымалдаушы РНҚ. Құрамы, құрылысы, функциясы.

68. Рибосомалар. Олардың ролі және рибосомдық РНК. Сипаттамасы.

69. Қазіргі генетикалық информация теориясы /генетикалық код/

70. Организмде белок синтездеу механизмі.

71. Белоктардың алмасуы. Азоттық баланс. Ауыспайтын амин қышқылдары және олардың маңызы.

72. Белоктардың асқазанда қорытылуы.

73. Белоктардың ішектерде қорытылуы. Ыдырау ӛнімдерінің сіңуі

74. Күкірт қышқылының организмдегі маңызы.

75. Амин қышқылдарын аминсіздендіру, қайта аминдендіру және карбоксилдендіру процестері.Аминдердің

клеткадағы тотығуы.

76. Аммиактың организмде залалсыздануы.Мочевинаның Кребс теориясы бойынша түзілуі.

77. Цистеин, цистин кәне метиониннің алмасу ерекшеліктері.

78. Триптофан, гистидин және лизиннің алмасу ерекшеліктері.

79. Нуклеопротеидтердің алмасуы. Олардың асқазанда ыдырауы, ыдырау ӛнімдерінің сіңуі.

80. Хромопротеидтердің алмасуы және олардың организмде ӛзгеруі

81. Мононуклеотидтердің клеткаларда ыдырауы және олардың акырғы алмасу ӛнімдері. Гипоксантин және

ксантин. Несеп қышқкылы мен аллонтоиннін түзілуі.

82. Организмде судың алмасуы.

83. Организмде минералдық тұздардың алмасуы, микроэлементтердің маңызы.

84. Жүйке тканінің биохимиясы.

85. Бұлшық ет тканінің химиялық құрамы. Бұлшық ет белоктары. Бұлшық еттің жиырылуы.

86. Қанның химиялық құрамы. Плазма белоктары.

87. Қанның ұю химизмі.

88. Жүйке қозу процесі және жүйке импульстарының берілуі.

«Жануарлар биохимиясы» пәні бойынша емтихан сҧрақтары 1. Биохимия ғылымы:. Биохимияның даму тарихы. Атақты биохимик ғалымдар. Биохимияның малшаруашылығы

және ветеринария үшін маңызы.

2. рН туралы түсінік. Ортаның рН түрақтылығының биологиялық маңызы.

3. Диффузия, осмос, осмостық қысым. Олардың биологиялық маңызы.

4. Буферлік системалар. Олардың әсер ету механизмі буферлік системалардың биологиялық маңызы.

5. Ферменттердің химиялық табиғаты. Күрделі және қарапайым ферменттер. Маңызды коферменттер.

6. Ферменттердің активті орталықтары туралы түсінік. Химотрипсиннің активті орталыгы.

7. Ферменттердің қасиеттері. Температура мен ортаның реакциясының ферменттерге әсері.

8. Проферменттер. Олардың активтену процесі /трипсиноген және трипсин/. Изоферменттер.

9. Ферменттердің гидролаз және трансфераз кластары. Маңызды ӛкілдері.


11. Ферменттердің лиаз және лигаз /синтетаз/ кластары. Маңызды ӛкілдері.

12. А витамині және каротин. Құрылысы, қасиеттері, маңызы.

13. Д витамині, оның құрылысы, зат алмасу процесіне қатысы.

14. Е витамині Құрылысы және биологиялық қызметі.

15. К витамині, құрылысы, биологиялык маңызы. Викасол.

16. В витамині құрылысы және зат алмасу процесіне қатысы.

17. В витаминіқұрылысы және зат алмасу процесіне қатысы.

18. РР витамині,құрылысы жәнебиологиялық маңызы

19. В витамині ,құрылысы және биологиялық маңызы

20. С витамині Формуласы,қасиеттері және зат алмасу процестеріне қатысы,

21. Фолий қышқылы витамині,оның биологиялық маңызы.

22. В витамині. Оның қанның түзілуіндегі ролі қасиеттері және маңызы

23. Тироксин гормоны,формуласы және оның зат алмасу процесіне әсері

24. Инсулин және глюкагон гормондары. Химиялық табиғаты, зат алмасу процесіне әсері.

25. Адреналин және норадреналин гормондары. Олардың организмге әсері.

26. Эстрадиол, эстрон және эстриолгормондары. Формулалары, организмге әсері.

27. Тестостерон, андростерон гормондары. Формулалары, олардың зат алмасу процесіне әсері.

28. Гипофиздің алдыңғы бӛлігінің гормондары. Химиялық табиғаты, зат алмасу процесіне әсері

29. Вазопрессин және окситоцин гормондары. Химиялық табиғаты, зат алмасу процесіне әсері.

30. Простагландиндер, олардың түзілуі және биологиялық маңызы.

31. Циклді - АМФ. Оның биохимиялық реакциялардағы маңызы.

32. Биологиялық тотығудың қазіргі теориясы.

33. Тыныс тізбегі. Митохондриядағы фосфорлана тотығу процесі.

34. Углеводтардың қорытылуы. Ыдырау ӛнімдерінің сіңуі;

35. Клетчатканың ауыл шаруашылық малдары ас қорыту жүйесінде ыдырау процесі. Ыдырау ӛнімдерінің сіңуі.

36. Гликогеннің бауыр және бұлшык еттерде түзілуі және ыдырауы.

37. Углеводтардың тканьдердегі оттексіз ыдырауы /гликолиз/.

38. Ацетил-А коферментінің лимон ңышкылы цикл! боиынша тотығуы.

39. Ӛт қышқылдары. Олардың жұп қосылыстары және липидтердің қорытылуы мен сіңіуіндегі маңызы.

40. Майлардың қорытылуы және сіңуі.

41. Фосфолипидтердің.қорытылуы /лецитин жӛне кефалин/, олардың ыдырау ӛнімдерінің сіңуі.

42. Үшглицеридтердің синтезі. Май кышқылдары мен глицериннің активтену процесі.

43. Тканьдердегі май қышқылдарының бета-тотығуы.

44. Жоғарғы молекулалық май кышқылдарының тканьдердегі синтезі.

45. Фосфолипидтердің биосинтезі.

46. Гемоглобин, оның құрамы, құрылысы және қызметі.

47. ДНҚ, құрамы, құрылысы, қызметі. Репликация. Мутация туралы түсінік.

48. Информациялык РНҚ, құрамы, құрылысы, қызметі.

49. Тасымалдаушы РНҚ. Құрамы, құрылысы және кызметі.

50. Рибосомалар, олардың маңызы. Рибосомалық РНҚ, құрамы. Қызметі.

51. Белоктардың ткандердегі биосинтезі .Оның реттелуі.

52. Белоктардың асқазан мен ішектерде қорытылуы.Ыдырау ӛнімдерінің сіңуі.

53. Амин қышқылдарының қайта аминдену, карбоксилсіздену және аминсіздену реакциялары. Олардың маңызы.

54. Аммиактың тканьдердегі залалсыздануы. Мочевинаның Кребс теориясы бойынша түзілуі.

55. Нуклепротеидтердің асқазан мен ішектерде ыдырауы. Ыдырау ӛнімдерінің сіңуі.

56. Хромопротеидтердің алмасуы,олардың тканьдердегі ӛзгерістері

57. Мононуклеидтердің тканьдерде ыдырауы. Ақырғы алмасу ӛнімдері.

58. Несеп қышқылы. Аллонтоин.

59. Минералдық макро-және микроэлементтердің биологиялық маңызы.

60. Жүйке тканінің биохимиясы. Жүйкенің қозуы және жүйке импульстарының берілуі.

61. Бұлшық ет тканьдерінің құрамы. Бұлшық ет белоктары. Бұлшық еттердің жиырылуы.

62. Қанның химиялық құрамы. Плазма белоктары, олардың маңызы. Қанның ұюы.

Студенттердің «Жануарлар биохимиясы» пәнінен рефераттық баяндамалар тақырыптары 1. Клетка мембраналары туралы қазіргі түсінік

2. ДНҚ - организмнің генетикалық негізі.

3. РНҚ - тұқым қуалайтын белгілердің тасымалдаушысы.

4. Белок биосинтезінің механизмі.

5. Стероидтардың организмдегі ролі

6. Стероидтардың биосинтезі.

7. В тобы витаминдерінің биологиялик маңызы.

8. РР витамині және оның зат алмасу процесіндегі ролі.

9. Биотин мен пантотен қышқылдарының коферменттік ролі.

10. Ферменттердің әсер ету механизмі және кинетикасы.

11. Стероидтық гормондардың әсер ету механизмі.

12. Пептидтік гормондардың әсер ету механизмі.

13. Простагландиндер. Құрылысы және биологиялық қызметі.

14. Циклді-АМФ-тің организмдегі ролі.

15. Липопротеидтер. Құрамы, құрылысы және биологиялық ролі,

16. Иммуноглобулиндер. Олардың құрылысы және қызметі.

17. Биологиялық тотығу және фосфорлана тотығу процестері .

18. Глюкозаның пентозалық жолмен тотығуы.

19. Пурин жӛне пиримидин негіздерінің биосинтезі.

20. Генетикалык код.

Студенттердің «Жануарлар биохимиясы» пәнінен тест тапсырмалары

1. рН орта дегеніміз не?

А) Сутегі иондарының концентрациясы.

В) Гидроксил иондарының концентрациясы.

С) Гидрооксони иондарының концентрацисы.

Д) Сутегі иондарының концентрациясының теріс ондық логарифмі.

Е) Гидроксил иондарының нағыз логарифмі.

2. Көрсетілген буферлік жүйелердің қайсысы қанда кездеседі

А) Фосфорлық.

В) Бораттық.

С) Аммиактық.

Д) Нитраттық.

Е) Сульфаттық.

3. рН-тың қандай мәнін бейтарап орта дейміз?

А) рН=1,0.

В) рН=3,3.

С) рН=6,5.

Д) рН=7,0.

Е) рН=10,0.

4. Сірке қышқылынан және сірке қышқылының натрий тұзынан тұратын буферлік жүйе қалай аталады

А) Фосфорлық.

В) Бораттық.

С) Ацетаттық.

Д) Нитраттық.

Е) Сульфаттық.

5. Гипотоникалық ерітінді деген не

А) Осмостық қысым торшаныкімен тең ерітінді.

В) Осмостық қысым торшаныкінен жоғары ерітінді.

С) Осмостық қысым торшаныкінен төмен ерітінді.

Д) Концентрациясы бердей ерітінді.

Е) Белоктың тұзды ерітіндісі.

6. Гипертоникалық ерітінді деген не?

А) Осмостық қысым торшаныкімен тең ерітінді.

В) Осмостық қысым торшаныкінен төмен ерітінді.

С) Осмостық қысым торшаныкінен жоғары ерітінді.

Д) Белоктық тұзды ерітіндісі.

Е) Концентрациясы бердей ерітінді.

7. Диффузия деген не?

А) Бөлшектердің бірігіп ірі дисперсті жүйеге айналуы.

В) Төменгі молекулалы бөлшектердің жартылай өткізгіш арқылы өтуі.

С) Бір заттың екінші затқа өздігінен өтіп олардың концентрацияларының теңелуі.

Д) Бір заттың екінші зат бетінде жиналуы.

Е) Ірі бөлшектердің ұсақтануы.

8. Келтірілген ерітінділер жүйелерінің қасысы буферлік қасиет көрсетпейді? A) СН3-СООН + СН3-СООNа.

B) ΝН4ОН + ΝН4Cl.

C) NаОН + NаCl.

D) NaH2PO4 + Na2HPO4.

E) H2CO3 + NaHCO3.

9. Осмос деген не?

А) Төменгі молекулы бөлшектердің жартылай өткізгіш арқылы өтуі.

В) Еріткіш молекуларының жартылай өткізгіш арқылы сұйытылған ерітіндіден концентрлі ерітіндіге бір жақты өтуі.

С) Бөлшектердің бірігіп ірі дисперсті жүйеге айналуы.

Д) Концентрациялары теңелу арқылы бір заттың екінші затқа өздігімен өтуі.

Е) Бөлшектердің жартылай өткізгіш арқылы сұйытылған ерітіндіге өтуі.

10. Қандай ерітінді изотоникалық ерітінді деп аталады

А) Торшаға қарағанда осмос қысымы жоғары ерітінділер.

В) Торшаға қарағанда осмостық қысымы төмен ерітінділер.

С) Сұйытылған ерітінділер.

Д) Бірдей жағдайда осмос қысымы тең ерітінділер.

Е) Концентрлі ерітінділер.

11. Диализ деген не

А) Еріткіш молекуласының жартылай өткізгіш арқылы өтуі.

В) Ұсақ бөлшектердің жартылай өткізгіш арқылы су қабатынан өтуі.

С) Ерітінділердің жартылай өткізгіш арқылы өтуі арқылы концентрациялардың теңелуі.

Д) Коллоидтық бөлшектердің жартылай өткізгіш арқылы өтуі .

Е) Ірі бөлшектердің ұсақтануы.

12. Коллоидтық бөлшектердің коагуляциясы деген не

А) Ірі бөлшектердің ұсақтануы.

В) Бір заттың екінші затқа терең өтуі.

С) Коллоидтық бөлшектердің бірігіп ірі агрегаттарға айналуы.

Д) Бір заттың екінші зат бетіне жиналуы.

Е) Төменгі молекулық бөлшектердің жартылай өткізгіш арқылы өтуі.

13. Адсорбция деген не

А) Бөлшектердің бірігіп ірі агрегатқа айналуы.

В) Бір заттың басқа затқа шоғырлануы.

С) Бөлшектердің ұсақталуы.

Д) Бөлшектердің мембрана арқылы өтуі.

Е) Бір заттың екінші затқа терең өтуі.

14. Коллоидтық бөлшектердің көлемі қандай A) 1 - 100 нм.

B) 0,1 - 100 нм.

C) 1 нм төмен.

D) 100 нм жоғары.

E) 1 - 10 нм.

15. Белоктардың изоэлектр нүктесі деген не

А) Бейтарап ортаның рН көрсеткіші.

В) Қышқылдық ортаның рН көрсеткіші.

С) Белок оң зарядты ортаның рН көрсеткіші.

Д) Белок электробейтарап ортаның рН көрсеткіші.

Е) Белок теріс зарядты ортаның рН көрсеткіші.

16. Қышқылдық ортадағы сутегі иондарының концентрациясын көрсетіңіз

A) Н+ = ОН

-.

B) Н+ = 10

-7.

C) Н+ 10

-7.

D) Н+ 10

-7.

E) Н+ = 10

-8.

17. Келтірілген ерітінділер қайсысы буферлік жүйе болады A) СН3-СООН + СН3-СООNа.

B) ΝаОН + ΝаНCО3.

C) СН3-СООН + NаОН.

D) KOH + KCl.

E) H2CO3 + NH4OH.

18. Электрофорез деген не

А) Дисперстік жүйелердің электр өрісінде ұсақталуы.

В) Зарядталған коллоидтық бөлшектердің электр өрісінде жылжуы.

С) Коллоидтық бөлшектердің электр өрісінде іріленуі.

Д) Коллоидтық бөлшектердің ұсақталуы.

Е) Ұсақ бөлектердің электр өрісінде жартылай өткізгіш арқылы өтуі.

19. Буферлік сыйымдылық деген не

А) Буферлік жүйедегі қышқылдың жоғары концентрациясы.

В) Буферлік жүйедегі қышқылдың төменгі концентрациясы.

С) Буферлік жүйедегі қышқылдың жоғары проценттік концентрациясы.

Д) Буферлік жүйедегі тұздың жоғарғы молярлы концентрациясы.

Е) Буферлік жүйедегі қышқыл мен тұздың бірдей молярлы концентрациясы.

20. рН-тың қандай мәнін сілтілік орта дейміз?

А) рН=3,0.

В) рН=4,3.

С) рН=6,5.

Д) рН=7,0.

Е) рН=10,0.

21. Организмде А витамині қандай заттан түзіледі

A) 7 - дегидрохолестеролдан.

B) Каротиназа ферментінің әсерінен (каротиндерден).

C) Эргостеролдан.

D) Ацетил - СоА-дан.

E) Өт қышқылдарынан.

22. Келтірілген коректік өнімдердің қайсысы F витаминіне бай

А) Күріш.

В) Ет.

С) Картоп.

D) Жеміс.

Е) Өсімдік майлары.

23. В2 витамині қайсы коферменттің құрамына кіреді

A) Флавинадениндинуклеотидтің (ФАД).

B) А коферментінің.

C) Тиаминпирофосфаттың (ТПФ).

D) Никотинамидадениндинуклеотидтің (НАД).

Е) Липой қышқылының.

24. Келтірілген заттардың қайсысы А витаминінің провитамині

A) 7 - дегидрохолестерол.

B) Каротин.

C) Эргостерол.

D) Ацетил - СоА.

E) Стеарин қышқылы.

25. С витамині көп өсімдікті атаңыз

A) Жүгері.

B) Бұршақ.

C) Арпа.

D) Бидай.

E) Итмұрын жемісі.

26. Д2 және Д3 витаминдері синтезделу үшін қандай фактор қажет

A) Ультра күлгін сәуле.

B) Na.

C) НСІ.

D) Қыздыру.

E) Fe иондары.

27. Еріткіштерде еруі бойынша В1 витамині қай топқа жатады

A) Суда еритін.

B) Бензолда.

C) Майда.

D) Эфирде.

E) Бензинде.

28. Қай зат алмасу процесінің бұзылуы Д витаминдерінің жетіспеуінен болады

A) Көмірсулардың алмасуы.

B) Na мен K алмасуы.

C) Майлардың алмасуы.

D) Белоктардың алмасуы.

E) Са мен Р алмасуы.

29. Мына келтірілген витаминдердің қайсысы каротиноидтарға жатады A) D2.

B) РР.

C) А.

D) С. E) D3.

30. Мына келтірілген витаминдердің қайсысысының құрамында пиридин сақинасы бар

A) РР. B) D2.

C) D3.

D) А.

E) С.

31. «Остеомаляция» ауруы қайсы витаминнің жетіспеуінен болады

A) РР.

B) С. C) D.

D) А.

E) В2.

32. Мына өнімдердің қайсысы В1 витаминіне бай

A) Картоп.

B) Бидай.

C) Ет.

D) Өсімдік майлары.

E) Жемістер.

33. В6 витаминінің авитаминозының белгілері қандай

A) Остеомаляция.

B) Остеопораз.

C) Полиневрит.

D) Симметриялы дерматит.

E) Анемия.

34. Д витамині қандай еріткіште ериді

A) Суда.

B) Майда.

C) Бензолда.

D) Бензинде.

E) Эфирде.

35. С витамині қандай реакцияға қатысады

A) Декарбоксильдену реакциясында.

B) Гликогеннің синтезінде.

C) Тотығу-тотықсыздану реакциясында.

D) Метил тобын тасымалдауда.

E) Майларды синтездеуде.

36. D2 витаминінің провитамині не


B) Каротин.

C) Эргостерол.

D) Ацетил - СоА.

E) Өт қышқылдары.

37. Мына өнімдердің қайсысы В12 витаминіне бай

A) Картоп.

B) Күріш.

C) Ет.

D) Жеміс.

E) Сұйық май.

38. D3 витаминінің провитамині не


B) Каротин.

C) Ацетил - СоА.

D) Холестерол.

E) Эргостерол.

39. Қанның ұю процесіне қайсы витамин қатысады

A) В1. B) D.

C) А.

D) К.

E) В6.

40. А витаминінің химиялық аталуы қалай

A) Ретинол.

B) Эргостерол.

C) Родопсин.

D) Каротин.

E) Биотин.

41. В7 витаминінің химиялық аталуы қалай

A) Ретинол.



D) Каротин.

E) Биотин.

42. D2 витаминінің химиялық аталуы қалай

A) Ретинол.

B) Эргокальцоферрол.


D) Каротин.

E) Биотин.


A) Ретинол.

B) Рибофлавин.

C) Никотинамид.

D) Тиамин.

E) Каротин.


A) Ретинол.

B) Рибофлавин.

C) Никотинамид.

D) Каротин.

E) Биотин.


A) Ретинол.



D) Тиамин.

E) Катротин.

46. Феремнттердің өзіндік қасиеті дегеніміз не?

A) Ферменттердің белгілі бір субстратқа әсері.

B) Активтілігіне тәуелділігі.

C) Жай жүретін реакцияларды тездету.

D) Активаторлар әсерінің фермент активтілігіне тәуелділігі.

E) Фермент әсерінің температураға тәуелділігі.

47. Холестеридтерді қандай фермент гидролиздейді?

A) Амилаза.

B) Фосфатаза.

C) Пепсин.

D) Гидролаза.

E) Трипсин.

48. Фосфофруктомутаза ферменті қай класқа жатады?

A) Гидролаза.

B) Оксидоредуктаза.

C) Трансфераза.

D) Лиаза.

E) Изомераза.

49. Қызылша қанты қандай фермент әсерінен ыдырайды?

A) Лактаза.

B) Целлобиаза.

C) Мальтаза.

D) Сахараза.

E) Амилаза.

50. Анаэробтық дегидрогеназа ферментінің құрамына қайсысы жатады?

A) ФАД.

B) НАД.

C) Кофермент Q.

D) Кофермент А.

E) Кофермент ТПФ (тиаминпирофосфат).

51. Келтірілген процестердің қайсысында липаза ферменті қатысады?

A) Майларды гидрогендеуде.

B) Майлардың сіңуінде.

C) Майлардың эмульгирлендіруінде.

D) Майлардың гидролизденуінде.

E) Крахмалдың гидролизденуінде.

52. Ферменттердің трансфераза класы қандай реакцияны катализдейді?

A) Бір субстраттан екіншіге атом немесе атом топтарын тасымалдау.

B) Гидролиз реакцияларын.

C) Тотығу-тотықсыздану реакцияларын.

D) Күрделі эфирлік байланыстар үзу.

E) Қарапайым заттардың синтезделуі.

53. Келтірілген ферменттердің қайсысы оксидоредуктаза класына жатады?

A) Липаза.

B) Фосфорилаза.

C) Каталаза.

D) Пепсин.

E) Амилаза.

54. Келтірілген реакциялардың қайсысын каталаза ферметі катализдейді?

A) Күрделі эфир гидролизін.

B) Н2О2 ыдырауы.

C) Сахароза гидролизі.

D) Дезаминдену реакциясы.

E) Декарбоксилдену реакциясы.

55. Ферменттердің лигаз класы қандай реакцияларды катализдейді?

A) Глицериннің тотығуын.

B) Май қышқылдарының α-тотығуын.

C) Крахмалдың ыдырауын.

D) Күрделі заттар биосинтезін.

E) Липидтердің гидролизденуін.

56. Аэробты дегидрогеназалардың коферменті қайсысы?

A) ТПФ.

B) НАД.

C) НАДФ.

D) ФАД.

E) Липой қышқылы.

57. Крахмалдың ыдырауын қандай фермент катализдейді?

A) Целлюлаза.

B) Липаза.

C) Амилаза.

D) Мальтаза.

E) Сахараз.

58. В2 витамині қай коферменттің құрамына кіреді? A) Тиаминпирофосфат (ТПФ).

B) Флавинадениндинуклеотид (ФАД).

C) Кофермент А.

D) Никотинамидадениндинуклеотид (НАД).

E) Никотинамидадениндинуклеотидфосфат (НАДФ).

59. Пепсин ферментінің әсер етуәне қандай рН қолайлы? A) 3,0.

B) 5,2.

C) 6,8.

D) 4,6.

E) 1,5-2,5.

60. Келтірілген ферменттердің қайсысы гидролаза класына жатады? A) Гексокиназа.

B) Каталаза.

C) Амилаза.

D) Фосфорилаза.

E) Аминотрансфераза.

61. Тотыға фосфорлану процесін қандай фермент катализдейді? A) Фосфатаза.

B) Фосфогексоизомераза.

C) Фосфорилаза.

D) Цитохромдар.

E) АТФ-синтетаза.

62. Гидролаза ферменттері қандай реакцияны катализдейді? A) Аминдеу.

B) Нитрлеу.

C) Гидрлеу.

D) Гидролиздеу.

E) Күрделі заттарды биосинтездеу.

63. Гликозидтік байланыстар қай ферменттің әсерінен гидролизденеді? A) Мальтаза.

B) Пепсин

C) Гексокиназа.

D) Пероксидаза.

E) Трипсин.

64. Лактатдегидрогеназа ферменті қай реакцияны катализдейді?

A) Лактоза гидролизін.

B) Пируваттың тотыға карбоксилденуін.

C) Пируваттың тотықсыздануын.

D) Ацетилкофермент А түзілуін.

E) Цитраттың түзілуін.

65. Апофермент дегеніміз не?

A) Күрделі ферменттердің белоктық бөлігі.

B) Күрделі ферменттердің белоктық емес бөлігі.

C) Күрделі ферменттердің простетикалық тобы.

D) Ферменттердің активті түрі.

E) Ферменттердің активсіз бөлігі.

66. Эстераза ферментімен қандай реакциялар катализденеді?

A) Дисульфидтік байланыстардың үзілуін.

B) Липидтік байланыстардың гидролизін.

C) Күрделі эфирлік байланыстардың гидролизін.

D) Гликозидтік байланыстардың гидролизін.

E) Н2О2-ның ыдырауын.

67. Фосфолипидтер ыдырауын қай фермент катализдейді?

A) Целлюлаза.

B) Фосфолипаза.

C) Амилаза.

D) Хемотрипсин.

E) Сахараза.

68. Кофактор деген не?

A) Күрделі ферменттердің белоктық бөлігі.

B) Күрделі ферменттің белоктық емес бөлігі.

C) Изофермент.

D) Профермент.


69. Гликозидаза ферменті қандай реакцияны катализдейді?



C) Күрделі эфирлік байланыстардың гидролизін.



70. Алкагольдегидрогеназа ферменті қандай реакцияны катализдейді?



C) Спирттің тотығуы



71. Келтірілген гормондардың қайсысы белоктық гормондарға жатады?

A) Адреналин.

B) Тестостерон.

C) Инсулин.

D) Тироксин.

E) Норадреналин.

72. Инсулин гормоны органикалық қосылыстардың қай тобына жатады?

A) Қарапайым белок.

B) Күрделі белок.

C) Полисахарид.

D) Тетрапептид.

E) Фосфолипид.

73. Тироксин гормонының химиялық табиғаты?

A) Қарапайым белок.


C) Амин қышқылының туындысы.

D) Гликопротеид.


74. Көрсетілген гормондардың қайсысы стероидтарға жатады?

A) Тестостерон.

B) Паратгормон.

C) Инсулин.

D) Тироксин.

E) Адреналин.

75. Мал шаруашылығында жыныс гормондарын қандай мақсатпен қолданады?

A) Инфекциялық ауруларды емдеу үшін.

B) Сүт өнімін көбейту үшін.

C) Бордақылау үшін.

D) Ауруларды профилактикалау үшін.

E) Тері ауруларын емдеу үшін.

76. Стероидтық гормондар қайсы бездерде синтезделеді?

A) Ұйқы безінде.

B) Бүйрек үсті безінің қыртыс қабатында.

C) Қалқанша безінде.

D) Гипофиздің алдыңғы бөлігінде.

E) Бүрек үсті безінің ми затында.

77. Адреналин гормоны қандай эндокриндік безде синтезделеді?

A) Жыныс безінде.

B) Қалқанша маңы безінде.

C) Қалқанша безінде.

D) Гипофизде.

E) Бүйрек үсті безінің ми зат қабатында.

78. Инсулин гормонын еккенде қандағы қанттың мөлшері қалай өзгереді?

A) Мөлшері тұрақтанады.

B) Мөлшері өзгермейді.

C) Мөлшері көбейеді.

D) Мөлшері азаяды.

E) Мөлшері кенеттен өзгереді.

79. Эстрадиол гормоны қай безде синтезделеді?

A) Бүйрек үсті безінің қыртысты қабатында.

B) Бүйрек үсті безінің ми қабатында.

C) Гипоталамуста.

D) Әйелдер жыныс безінде.

E) Аталық безінде.

80. Келтірілген гормондардың қайсысы стероидтарға жатады?

A) Инсулин.

B) Тироксин.

C) Адреналин.

D) Окситоцин.

E) Тестостерон.

81. Инсулин молекуласындағы екі полипептидтік тізбектер қандай байланыс арқылы байланысады?

A) Пептидтік байланыспен.

B) Сутектік байланыспен.

C) Коваленттік байланыспен.

D) Иондық байланыспен.

E) Дисульфидтік байланыспен.

82. Паратгормон қандай ішкі секреция безінде пайда болады?

A) Қалқанша безінде.

B) Гипофиздің алдыңғы бөлігінде.

C) Ұйқы безінде.

D) Қалқанша маңы безінде.

E) Бүйрек үсті безінде.

83. Қалқанша безінің гипофункциясында қандай ауру пайда болады?

A) Гипергликемия және глюкозурия.

B) Базед ауруы.

C) Гипогликемия.

D) Пеллагра.

E) Эндомиялық зоб.

84. Норадреналин гормоны қандай органикалық заттардың қатарына жатады?

A) Жай белок.


C) Стероид.

D) Амин қышқылының туындысы.


85. Жыныс гормоны қандай органикалық заттардың қатарына жатады?

A) Жай белок.


C) Стероид.

D) Амин қышқылының туындысы.


86. Адреналин гормоны қандай заттардың қатарына жатады?

A) Күрделі белок.

B) Жай белок.

C) Амин қышқылының туындысы.

D) Фосфолипид.

E) Гликопротеид.

87. Көрсетілген гормондардың қайсысы гипофиздің артқы бөлігінде синтезделеді?

A) Окситоцин.

B) Меланотропин.

C) Соматотропин.

D) Пролактин.

E) Лютропин.

88. Зат алмасу процесіне адреналин гормонының әсері?

A) Глюкозаның мөлшерін көбейтеді.

B) Глюкозаның мөлшерін азайтады.

C) Минералды заттардың алмасуына әсер етеді.

D) Су алмасуына әсер етеді.

E) Белоктар алмасуына әсер етеді.

89. Тестостерон қандай безде синтезделеді?

A) Бүйрек үсті безінде.

B) Қалқанша безінде.

C) Аталық безде.

D) Ұйқы безінде.

E) Қалқанша маңындағы безінде.

90. Стероидты гормондар қандай қослыстардың туындылары болып табылады?

A) Көп атомды спирттер.

B) Полициклді спирттер.

C) Амин қышқылдары.

D) Көмірсулар.

E) Белоктар.

91. Ұйқы безі аралшықтарында қандай гормон түзіледі?

A) Тестостерон.

B) Тироксин.

C) Адреналин.

D) Паратгормон.

E) Инсулин.

92. Қандай гормон қан плазмасының осмостық қысымын және су алмасуын реттейді?

A) Вазопрессин.

B) Окситоцин.

C) Гастрин.

D) Тиреотропин.

E) Аденокортикотропин.

93. Холестеролдың алғы затын көрсетіңіз?

A) Прегнан.

B) Прегнен.

C) Циклопентанпергидрофенантрен.

D) Холестерол.

E) Эргостерол.

94. Глюкагон гормонының химиялық табиғаты?

A) Пептид.

B) Спирт.

C) Ароматты спирт.

D) Көмірсу.

E) Протеид.

95. Тестостерон гормонының алғы затын көрсетіңіз?

A) Эстрадиол.

B) Прогестерон.

C) Холестерол.

D) Андростерон.

E) Тироксин. 96. Энзимология бөлімінде қарастырылатын зат: А) Ферменттер В) Гормондар С) Витаминдер Д) Активаторлар Е) Ингибиторлар 97. Талғампыздық тән заттар: А) Витаминдер В) Гормондар С) Ферменттер Д) Активаторлар Е) Ингибиторлар 98. Изоферменттерге жататын ферменттер: А) Белгілі бір реакцияны жылдамдатады В) Белгілі бір реакцияны жылдамдатады, бірақ кейбір физико-химиялық қасиеті жағынан айырмашылықтары болады С) Белгілі бір реакцияны жылдамдатады және физико-химиялық қасиеттері жағынан ұқсас Д) Түрлі реакцияларды жылдамдатады және физико-химиялық қасиеттері жағынан ұқсас Е) Қасиеттері мен құрылысы бірдей 99. Амилаза, липаза жататын класс: А) Гидролаза В) Оксидоредуктаза С) Изомераза Д) Лигаза Е) Трансфераза 100. Пероксидаза, каталаза, дегидрогеназа жататын класс: А) Гидролаза В) Оксидоредуктаза С) Изомераза Д) Лигаза Е) Трансфераза 101. С-С, С-О, С-N байланыстағы органикалық қосылыстарды судың қатысынсыз ыдырауын катализдейтін ферменттер: А) Лиазалар В) Гидролазалар С) Изомеразалар Д) Лигазалар Е) Трансферазалар 102. Изомерлі пішінді заттардың түзетін реакцияны катализдейтін ферменттер: А) Гидролазалар В) Оксидоредуктазалар С) Изомеразалар Д) Лигазалар Е) Трансферазалар

103. Тізбекті реакцияны катализдейтін ферменттер жүйесінің аталуы: А) Көп компонентті В) Мультиферменттті С) Изоферментті Д) Күрделі Е) Әмбебапты 104. Түрлі топтарды тасымалдайтын реакцияны катализдейтін ферменттер: А) Гидролазалар В) Оксидоредуктазалар С) Изомеразалар Д) Лигазалар Е) Трансферазалар 105. Заттар синтезін катализдейтін ферменттер: А) Гидролазалар В) Оксидоредуктазалар С) Изомеразалар Д) Лигазалар Е) Трансферазалар 106. Ацилді топтарды тасымалдауды катализдейтін кофермент: А) HS-коферментА В) ФАД С) НАД Д) ПФ Е) ТПФ 107. Тотығу-тотықсыздану реакциясын катализдейтін коферменттер: А) HS-коферментА В) ФАД, НАД, Q С) ПФ,ТПФ Д) ТГФК, биоцитин Е) ТПФ 108. Декарбоксилдеу және трансаминдеу реакцияларын катализдейтін кофермент: А) HS-коферментА В) ФАД С) НАД Д) ПФ Е) Кофермент Q 109. Күрделі ферменттердің белсенді орталығының түзілуі: А) Монокарбон аминқышқылдарымен В) Дикарбон аминқышқылдарымен С) Коферменттермен Д) Диаминомонокарбон аминқышқылдарымен Е) Ароматты аминқышқылдарымен 110. Проферменттер дегеніміз: А) Күрделі ферменттер В) Активсіз ферменттер С) Денатурацияланған ферменттер Д) Ферменттердің алды E) Жай ферменттер 111. Михаэлис пен Ментен механизмін зерттеген зат: А) Ферменттер В) Витаминдер С) Гормондар Д) Активаторлар Е). Ингибиторлар 112. Антибактериалды белсенді фермент: А) Трансфераза В) Оксидаза С) Лизоцим Д) Дегидрогеназа Е). Декарбоксилаза 113. Суда еритін витаминдер:

А) А, D В) С, В1, В5 С) К, Е Д) F, Е Е) Д, К 114. Майда еритін витаминдер:

А) К, А, D, Е В) В1, В5 С) В2, В3 Д) Н, В5 Е) В6 115. Жетіспегендіктен рахит ауруы пайда болатын витамин:

А) D В) В1 С) В2 Д) В5 Е) В6 116. Ағзаның қан қызметін стимулдейтін витамин:

А) В1

В) К С) В12

Д) Е Е) С 117. Микроағзалардың өсуіне әсер ететін заттар: А) Пангам қышқылы В) Параминобензой қышқылы С) Орото қышқылы Д) Пантотен қышқылы Е. Аскорбин қышқылы 118. Құрамына НАД және НАДФ коферменті кіретін витамин:

А) D В) В1 С) В2 Д) В5 Е) В6 119. Құрамына пиридоксальфосфат коферменті кіретін витамин:

А) D В) В1 С) В2 Д) В5 Е) В6 120. Құрамына НS –А коферменті кіретін витамин:

А) D В) В1 С) В3 Д) В5 Е) В6 121. Антиксерофтальмдық витаин ол:

А) D В) С С) Е Д) А Е) К 122. Негізі қанықпаған май қышқылы болатын витамин: А) С В) Е С) F Д) К Е) А 123. Құрамына ФАД коферменті кіретін витамин:

А) D В) В1 С) В2 Д) В5 Е) В6 124. Қалқанша маңы безінде түзілетін гормон: А) Адреналин В) Паратгормон С) Альдостерон Д) Глюкагон Е) Тироксин 125. Бүйрек үсті безінде түзілетін гормон: А) Глюкагон, инсулин В) Паратгормон С) Альдостерон, вазопрессин Д) Адреналин, соматотропин Е) Тироксин 126. Циклді –АМФ байланыстырушы қызметін атқаратын зат: А) Барлық гормондар В) Ақуызды гормондар С) Стероидты гормондар Д) Активті гормондар Е) Активсіз гормондар 127. Қалқанша безде түзілетін гормон: А) Адреналин В) Паратгормон С) Альдостерон Д) Глюкагон Е) Тироксин 128. Гипоталамуста түзілетін гормон: А) Статиндер, либериндер В) Паратгормон С) Альдостерон Д) Глюкагон Е) Тироксин 129. Жыныс бездерінде түзілетін гормон: А) Адреналин

В) Паратгормон С) Альдостерон, эстрадиол Д) Глюкагон Е) Тироксин 130. Троптық гормон түзілетін жер: А) Гипофизде В) Бүйрек үсті безінде С) Қалқанша безде Д) Ұйқы безінде Е) Жыныс бездерінде 131. Вазопрессин және окситоцин түзілетін жер: А) Гипофизде В) Эпифизде С) Нейрогипофизде Д) Гипоталамуста Е) Ұйқы безінде 132. Мелан стимулдеуші гормон түзілетін жер: А) Гипофизде В) Эпифизде С) Нейрогипофизде Д) Гипоталамуста Е) Ұйқы безінде 133. Өсу гормоны түзілетін жер: А) Гипофизде В) Эпифизде С) Нейрогипофизде Д) Гипоталамуста Е) Ұйқы безінде 134. Торшаға сіңетін зат: А) Табиғаты ақуыз болатын гормондар В) Табиғаты стероидты гормондар С) Барлық гормондар Д) Активсіз гормондар Е) Активті гормондар 135. Табиғаты ақуыз болып келетін гормон: А) Инсулин Б) Эстрагон С) Кортизол Д) Адреналин Е) Прогестерон 136. Бүйрек үсті безі қабығында түзілетін гормон: А) Окситоцин, вазопрессин В) Глюкагон, инсулин С) Кортикостероидтар Д) Либериндер, статиндер Е) Жыныс гормондары 137. Бүйрек үсті безінің ми қабатында түзілетін гормон: А) Окситоцин, вазопрессин В) Глюкагон, инсулин С) Адреналин, норадреналин Д) Либериндер, статиндер Е) Жыныс гормондары 138. Стероидты гормондарға жатаындар: А) Инсулин және глюкагон В) Эстрогендер және прогестерон С) Статиндер және либериндер Д) Адреналин және норадреналин Е) Тропты гормондар 139. Құрамына қанықпаған май қышқылдары кіретін гормон: А) Простагландиндер В) Эстрогендер С) Статиндер және либериндер Д) Адреналин және норадреналин Е) Тропты гормондар 140. Қызметіне адренокортикотропин әсер ететін без: А) Ұйқы безі В) Қалқанша безі С) Қалқанша маңы безі Д) Бүйрек үсті безі қабығы Е) Сүт безі 141. Қызметіне пролактин әсер ететін без: А) Ұйқы безі В) Қалқанша безі С) Қалқанша маңы безі Д) Бүйрек үсті безі қабығы Е) Сүт безі 142. Қызметіне тиреотропин әсер ететін без: А) Ұйқы безі В) Қалқанша безі С) Қалқанша маңы безі

Д) Бүйрек үсті безі қабығы Е) Сүт безі 143. Қызметіне фолликуланы стимулдейтін және лютеиндейтін гормондар әсер ететін без: А) Ұйқы безі В) Қалқанша безі С) Жыныс безі Д) Бүйрек үсті безі қабығы Е) Сүт безі 144. Өсу гормоны дегеніміз: А) Соматотропин В) Кортикотропин С) Тиреотропин Д) Пролактин Е) Вазопрессин 145. Гормоноидтарға жататындар: А) Инсулин, глюкагон В) Тироксин, кальцитонин С) Прогестерон, эстроген Д) Гистамин, секретин Е) Пролактин 146. Бұлшық еттің белсенділігін арттыратын гормон: А) Инсулин В) Тироксин С) Окситоцин Д) Гистамин Е) Вазопрессин

147. Тыныс алу тізбегінде АТФ-тың неше молі түзіледі?

A) 3 молі.

B) 5 молі.

C) 1 молі.

D) 12 молі.

E) 9 молі.

148. Биологиялық тотығудың А.Н. Бах теориясы бойынша тотығуға қандай фермент қатысады?

A) Оксигеназалар.

B) Дегидрогеназалар.

C) Декарбоксилаза.

D) Амилаза.

E) Фосфорилазалар.

149. Мына ферменттердің қайсысы тыныстану тізбегінде кездеседі?

A) Каталаза.


C) Дегирогеназа.

D) Гексокиназа.

E) Альдолаза.

150. Палладин теориясы бойынша биологиялық тотығуда қандай ферменттер қатысады?

A) Оксигеназа.

B) Дегирогеназалар.

C) Декарбоксилазалар.

D) Амилазалар.

E) Фосфорилазалар.

151. Келтірілген коферменттердің қайсысы тыныстану тізбегінде болады?

A) Липой қышқылы.

B) Кофермент А.

C) ФАД.

D) ТПФ.

E) Пиридоксальфосфат.

152. Митохондрияның тыныс тізбегіне НАДН-тан сукцинатқа сутегіні жеткізетін затты көрсетіңіз?

A) Флавопротеині.

B) Гемопротеині.

C) Оксигеназы.

D) Гидроксилазы.

E) Мыспротеині.

153. Тотыға фосфорлану процесін қай реакция көрсетеді?

A) GDP + H3PO4 GTP + H2O.

B) CDP + H3PO4 CTP + H2O.

C) AMP + H3PO4 ADP + H2O.

D) ADP + H3PO4 ATP + H2O.

E) AMP + H4P2O7 ATP + 2H2O.

154. Қай фермент оттегінің субстратпен әсерін катализдейді?

A) Дегидрогеназа.

B) Цитохром.

C) Оксидаза.

D) Гемопротеид.

E) НАД кофермент.

155. Митохондриядағы тыныс алу тізбегінде сутегі атомын тотықсызданған НАД-тан сукцинадқа тасымалдануын қай

фермент атқарады?

A) Дегидрогеназа.

B) Цитохром.

C) Оксидаза.

D) Гемопротеид.

E) НАД кофермент.

156. Көмірсулар алмасуының қай түрі организмге тиімді?

A) Ашу.

B) Тыныс алу (дихотомикалық).

C) Гликолиз.

D) Гликогенез.

E) Тыныс алу (апотомикалық).

157. Анаэробты алмасу кезінде торшадағы тотығу процесі қай жағдайда өтеді?

A) Қосылуы.

B) Диокситуындылары түзілуін қолдайтын өзара әсерлер.

C) Дегидрлеу.

D) Дегирогенизациялау.

E) Гидролаза мөлшері.

158. Қай қосылыстан макроэргиялық (жоғары энергиялық) байланыс бар?

A) Глицерофосфат.

B) Глюкозо-6-фосфат.

C) Ацетил кофермент А.

D) Янтар қышқылы.

E) Глицин.

159. Қай зат организмде энергия аккумляторы, доноры және трансформаторы болып табылады?

A) 1,3-дифосфоглицерин қышқылы.

B) Фосфоенолпирожүзім қышқылы.

C) Гуанозинүшфосфор қышқылы.

D) Аденозинүшфосфор қышқылы.

E) Цитидинүшфосфор қышқылы.

160. Қай процесс митохондрияда тыныс алу жүйесінің ферменттерді әсерінен АТФ-тің синтезін көрсетеді?

A) Субтратты фосфорлану.

B) Бос тотығу.

C) Тотыға фосфорлану.

D) Хемосинтетикалық фосфорлану.

E) Фотосинтетикалық фосфорлану.

161. Аденил қышқылының қалдығы қалай аталады?

A) Аспартат.

B) Аскорбат.

C) Аконитат.

D) Аденилат.

E) Ацетат.

162. Аскорбин қышқылының қалдығы қалай аталады?

A) Аспартат.

B) Аскорбат.


D) Аденилат.

E) Ацетат.

163. Алма қышқылының қалдығы қалай аталады?

A) Итаконат.

B) Глутамат.


D) Малонат.

E) Малат.

164. Сүт қышқылының қалдығы қалай аталады? A) Лактат.

B) Глутамат.

C) Фумарат.

D) Гликолат.

E) Малат.

165. Метафосфор қышқылының қалдығы қалай аталады? A) Лактат.

B) Фосфат.

C) Метафосфат.


E) Малат.

166. Қымыздық қышқылының қалдығы қалай аталады? A) Оксалат.

B) Сукцинат.

C) Оксальацетат.


E) Малат.

167. Қымыздықсірке қышқылының қалдығы қалай аталады? A) Татрат.



D) Стеарт.

E) Урат.

168. Лимон қышқылының қалдығы қалай аталады? A) Татрат.


C) Цитрат.

D) Пируат.

E) Форминат.

169. Пирожүзім қышқылының қалдығы қалай аталады? A) Кетоглутарат.



D) Пируват.

E) Бутират.

170. Катаболизм процесі дегеніміз не? A) Ыдырау.

B) Синтез.

C) Тотықсыздану.

D) Энергия шығыны.

E) Орын басу.

171. Анаболизм процесі дегеніміз не? A) Ыдырау.

B) Синтез.

C) Тотығу.

D) Энергия бөлу.

E) Орын басу.

172. Сахароза дисахариді қандай моносахаридтерге ыдырайды?

A) 2 молекула α,D-глюкозаға.

B) α,D-глюкозаға және β,D-фруктозаға.

C) 2 молекула α,D-фруктозаға.

D) 2 молекула α,D-маннозаға.

E) 2 молекула α,D-рибозаға.

173. Келтірілген қосылыстардың қайсысы анаэробтық ыдыраудың ақырғы өнімі?

A) Глюкозо-6-фосфат.

B) Сүт қышықылы.

C) Ацетил-КоА.

D) 3-фосфоглицерин.

E) Глюкозо-1-фосфат.

174. Фруктозо-1,6-дифосфаттың екі триозаға ауысуын қандай фермент катализдейді?

A) АТР-синтетаза.


C) Альдодаза.

D) Липаза.

E) Гексокиназа.

175. Сүт қантын қандай фермент ыдыратады?

A) Целлюбиаза.

B) Лактаза.

C) Целлюлаза.

D) Амилаза.

E) Мальтаза.

176. Аэробтық ыдыраудың ақырғы өніміне қандай заттар жатады?

A) Көмірқышықыл газы және су.

B) Сүт қышқылы.

C) Глюкоза-6-фосфат.

D) Ацетил-КоА.

E) 3-фосфоглицерин қышқылы.

177. Аэробтық процесс қалай жүреді ?

A) Оттегінің қатысуымен.

B) Оттегісіз.

C) Судың қатысуымен.

D) Азоттың қатысуымен.

E) Ацетил-КоА қатысуымен.

178. Глюкозаның глюкозо-6-фосфатқа айналуын қандай фермент катализдейді?

A) Енолаза.

B) Альдолаза.

C) Триозофосфатизомераза.

D) Глюкозофосфатизомераза.

E) Гексокиназа.

179. Фруктоз-6-фосфаттың фруктозо-1,6-фосфатқа айналуын қандай фемент катализдейді?

A) Енолаза.

B) Альдолаза.

C) Трифосфатизомераза.

D) Фосфофруктокиназа.

E) Глюкозафосфатизомераза.

180. Мына қосылыстардың қайсысында мароэргтік байланыс бар?

A) Глицин.

B) Аланин.

C) Глюкоза.

D) 1,3-дифосфоглицерин қышқылында.

E) Сүт қышқылында.

181. Көрсетілген қосылыстардың қайсысы глюкоген құрамына кіреді? A) С3Н7ОН.

B) С6Н12О6.

C) С17Н29СООН.

D) С17Н35СООН.

E) СН3-СН2ОН.

182. Гидролиз кезінде лактоза қандай моносахаридтерге ыдырайды?

A) 2 молекула α,D-галактозаға.

B) α,D-глюкоза және β,D-галактоза.

C) 2 молекула α,D-глюкозаға.

D) α,D-глюкоза және β,D-фруктоза.

E) 2 молекула β,D-глюкозаға.

183. Мальтозаның гидролизі кезінде қандай моносахарид түзіледі?

A) 2 молекула α,D-галактоза.


C) 2 молекула α,D-глюкоза.


E) 2 молекула β,D-глюкоза.

184. Изомальтозаның гидролизі кезінде қандай моносахарид түзіледі?






185. Целлюбиоза гидролизі кезінде қандай моносахарид түзіледі?






186. Көмірсу алмасуының бұзылуы нәтижесінда қандай ауру туады?

A) Базед ауруы.

B) Ксерофтальмия.

C) Остеомаляция.

D) Ацетонурия.

E) Қант диабеті.

187. Гликоген ыдырауынан қандай зат түзіледі? A) Глюкозо-1-фосфат.

B) Ацеитл-КоА.

C) Сүт қышқылы.

D) 3-фосфоглицерин.

E) Галактозофосфат.

188. Гексозодифостаза ферменті катализдейтін реакцияны көрсетіңіз? A) D-фруктозо-1,6-дифосфат + Н2О → D-фруктозо-6-фосфат + ортофосфат.

B) D-фруктозо-1-фосфат + АТФ → D-фруктозо-1,6-дифосфат + АДФ.

C) D-глюкозо-1-фосфат + D-глюкозо-1-фосфат → глюкозо-1,6-дифосфат + D-глюкоза.

D) D-глюкозо-6-фосфат + Н2О → D-глюкоза + ортофосфат.

E) D-глюкозо-1-фосфат + Н2О → D-глюкоза + ортофосфат.

189. Фосфофруктокиназа ферменті катализдейтін реакцияны көрсетіңіз? A) D-фруктозо-1,6-дифосфат + Н2О → D-фруктозо-6-фосфат + ортофосфат.





190. Глюкозо-1-фосфотаза ферменті катализдейтін реакцияны көрсетіңіз? A) D-фруктозо-1,6-дифосфат + Н2О → D-фруктозо-6-фосфат + ортофосфат.

B) D-фруктоза-1-фосфат + АТФ → D-фруктозо-1,6-дифосфат + АДФ.




191. Глюкозо-1-фосфатфосфодисмутаза ферменті катализдейтін реакцияны көрсетіңіз? A) D-фруктозо-1,6-дифосфат + Н2О → D-фруктозо-6-фосфат + ортофосфат.





192. Глюкозо-6-фосфатаза ферменті катализдейтін реакцияны көрсетіңіз? A) D-фруктоза-1,6-дифосфат + Н2О → D-фруктозо-6-фосфат + ортофосфат.





193. Фелинг сұйығын тотықсыздандырмайтын көмірсуды көрсетіңіз? A) Сахароза.

B) Глюкоза.

C) Лактоза.

D) Рибоза.

E) Дезоксирибоза.

194. α(14) гликозидтік байланысты ыдыратын ферментті көрсетіңіз? A) Амилаза.



D) Изомальтаза.

E) Лактаза.

195. α(16) гликозидтік байланысты ыдыратын ферментті көрсетіңіз? A) Амилаза.



D) Изомальтаза.

E) Лактаза.

196. β(14) гликозидтік байланысты ыдыратын ферментті көрсетіңіз? A) Пептидаза.

B) Мальтаза.

C) Целлобиаза.

D) Амилаза.

E) Каталаза. 197. Көмірсуларға тән функциональдық топтары: А) Карбонильді және спирттік В) Пептидті және карбонильді С) Пептидті және карбоксильді Д) Карбонильді және карбоксильді Е) Пептидті, аминотоп және карбоксильді 198. Бес мүшелі циклді моносахаридтердің жалпы атауы: А) Фуран В) Пиран С) Фураноза Д) Пираноза Е) Гетероциклдер 199. Алты мүшелі циклді моносахаридтердің жалпы атауы: А) Фуран В) Пиран С) Фураноза Д) Пираноза Е) Гетероциклді

200. Ашық тізбекті моносахаридтер тотықсызданғанда түзілетін өнім: А) Спирттер В) Көпатомды спиртер С) Альдегидтер Д) Қышқылдар Е) Көпнегізді қышқылдар 201. Моносахаридтердегі 1-ші көміртегі атомы тотыққанда түзілген өнім: А) Альдон қышқылы В) Карбон қышқылы С) Урон қышқылы Д) Қант қышқылы Е) Көпнегізді қышқылдар: 202. Моносахаридтердегі 6-шы көміртегі атомы тотыққанда түзілетін өнім: А) Альдон қышқылы В) Карбон қышқылы С) Урон қышқылы Д) Қант қышқылы Е) Көпнегізді қышқыл 203. Маңызды пентозаларға жататындар: А) Рибоза, дезоксирибоза, ксилоза, рибулоза В) Глюкоза, галактоза, фруктоза, манноза С) Сахароза, лактоза, мальтоза, целлобиоза Д) Крахмал, целлюлоза, гликоген, хитин Е) Гиалурон, хондроитинсульфат, гепарин, кератансульфат 204. Маңызды гекзозаларға жататындар: А) Рибоза, дезоксирибоза, ксилоза, рибулоза В) Глюкоза, галактоза, фруктоза, манноза С) Сахароза, лактоза, мальтоза, целлобиоза Д) Крахмал, целлюлоза, гликоген, хитин Е) Гиалурон қышқылы, хондроитинсульфат, гепарин, кератансульфат 205. Маңызды олигосахаридтер: А) Рибоза, дезоксирибоза, ксилоза, рибулоза В) Глюкоза, галактоза, фруктоза, манноза С) Сахароза, лактоза, мальтоза, целлобиоза Д) Крахмал, целлюлоза, гликоген, хитин Е) Гиалурон қышқылы, хондроитинсульфат, гепарин, кератансульфат 206. Маңызды гомополисахаридтер: А) Рибоза, дезоксирибоза, ксилоза, рибулоза В) Глюкоза, галактоза, фруктоза, манноза С) Сахароза, лактоза, мальтоза, целлобиоза Д) Крахмал, целлюлоза, гликоген, хитин Е) Гиалуроновая кислота, хондроитинсульфат, гепарин, кератансульфат 207. Маңызды гетерополисахаридтер: А) Рибоза, дезоксирибоза, ксилоза, рибулоза В) Глюкоза, галактоза, фруктоза, манноза С) Сахароза, лактоза, мальтоза, целлобиоза Д) Крахмал, целлюлоза, гликоген, хитин Е) Гиалурон қышқылы, хондроитинсульфат, гепарин, кератансульфат 208. Лактозаның құрамына кіретін моносахаридтер: А) Екі молекула α ,D-глюкоза В) Глюкоза мен фруктоза С) Глюкоза мен галактоза Д) Глюкоза мен манноза Е) Екі молекула β ,D-глюкоза 209. Сахарозаның құрамына кіретін моносахаридтер: А) Екі молекула α ,D-глюкоза В) Глюкоза мен фруктоза С) Глюкоза мен галактоза Д) Глюкоза мен манноза Е) Екі молекула β ,D-глюкоза 210. Мальтоза құрамына кіретін моносахаридтер: А) Екі молекула α ,D-глюкоза В) Глюкоза мен фруктоза С) Глюкоза мен галактоза Д) Глюкоза мен манноза Е) Екі молекула β ,D-глюкоза 211. Целлобиоза құрамына кіретін моносахаридтер: А) Екі молекула α ,D-глюкоза В) Глюкоза мен фруктоза С) Глюкоза мен галактоза Д) Глюкоза мен манноза Е) Екі молекула β ,D-глюкоза 212. Өсімдіктер ағзасында болатын гомополисахаридтер: А) Крахмал В) Лактоза С) Гликоген Д) Хитин Е) Декстран 213. Жануарлар ағзасында болатын гомополисахарид: А) Крахмал

В) Лактоза С) Гликоген Д) Хитин Е) Декстран 214. Ашытқыда, бактерияларда болатын гомополисахарид: А) Крахмал В) Лактоза С) Гликоген Д) Хитин Е) Декстран 215. Омыртқасыз жануарлар ағзасындағы гомополисахарид (буынаяқтылар): А) Крахмал В) Лактоза С) Гликоген Д) Хитин Е) Декстран 216. Полисахарид молекуласындағы химиялық байланыстардың түрі: А) Гликозидті В) Пептидті С) Күрделі-эфирлі Д) Фосфорлы-эфирлі және N-гликозидті Е) Жай эфирлі 217. Гетерополисахаридитер компоненті: А) Урон қышқылы, аминқанттар В) Альдон қышқылы, жай қант С) Альдон және урон қышқылы Д) Альдон және қант қышқылы Е) Урон және қант қышқылы 218. Полисахаридтердегі негізгі моносахарид: А) Фруктоза В) Галактоза С) Глюкоза Д) Манноза Е) Фукоза 219. Мукополисахаридтер дегеніміз: А) Крахмал, инулин, клетчатка В) Гиалурон қышқылы, гепарин, хондроитинсульфат С) Гликоген, целлюлоза Д) Хитин, целлюлоза, Е) Декстран, пектины

220. Простагландиндер туындысы қандай заттар? A) Аминқышқылдары.

B) Моносахаридтер.

C) Қанықпаған май қышқылдары.

D) Қаныққан май қышқылдары.

E) Холестерол.

221. Қанға сіңген май қышқылдары ішек қыртысында қандай өзгерістерге ұшырайды? A) Декарбоксилденіп көмірсуларға ауысады.

B) Өт қышқылдарына ауысады.

C) СО2 мен Н2О тотығады.

D) Глицеринмен қосылып триглицерид түзеді.

E) Аромат қышқылдарына ауысады.

222. Майларды эмульгирлеуге қандай заттар қатысады?

A) Тұз қышқылы.

B) Қарын сөлі.

C) Липаза.

D) Өт қышқылдары.

E) Сілекей.

223. Келтіріген қосылыстардың қайсысы фосфолипидтердің құрамына кіреді? A) Холин.

B) Пролин.

C) Глицин.

D) Валин.

E) Ксантин.

224. Қандай липидтердің құрамына холин кіреді? A) Кефалины.

B) Лецитины.

C) Церамиды.

D) Стеролы.

E) Ланолин.

225. Майлардың алмасуы бұзылғанда қандай ауру пайда болады?

A) Базед ауруы.

B) Ксерофтальмия.

C) Остеомаляция.

D) Ацетонурия.

E) Полиневрит.

226. Қатты майларда қандай май қышқылдарының қалдықтары көбірек?

A) Қанықпаған май қышқылдары.

B) Қаныққан май қышқылдары.

C) Оксиқышқылдары.

D) Амин қышқылдары.

E) Аромат қышқылдар.

227. Өсімдік майларының құрамында қандай май қышқылдары көп болады?

A) Қанықпаған май қышқылдары.

B) Қаныққан май қышқылдары.

C) Оксиқышқылдары.

D) Амин қышқылдары.

E) Аромат қышқылдары.

228. Липидтердің биосинтезінде АТФ қандай роль атқарады?

A) Май қышқылдарын активтейді.

B) Энергия көзі.

C) Катализатор ролін атқарады.

D) Қаныққан май қышқылдарының көзі.

E) Қанықпаған май қышқылдарының көзі.

229. Келтірілген қосылыстардың қайсысы май қышқылдарының β-тотығу процесінің ақырға өніміне жатады? A) Глюкозо-6-фосфат.

B) Ацетил-КоА.

C) 3-фосфоглицерин.

D) Сүт қышқылы.

E) Глюкозо-1-фосфат.

230. Лецитиндер гидролизденгенде қандай қосылыстар пайда болады?

A) Глицерин, май қышқылдары, холин.

B) Глицерин және май қышқылдары. C) Глицерин, май қышқылы, фосфор қышқылы.

D) Холин, май қышқылы, фосфор қышқылы.

E) Глицерин, май қышқылы, фосфор қышқылы, холин.

231. В5 авитаминозы кезінде қандай ауру пайда болады? A) Ацетонурия.

B) Акромегалия.


D) Пеллагра.

E) Базедов ауруы.

232. Мына келтірілген затардың қайсысы триглицеридтер құрамына кіреді ? A) Глюкоза.

B) Этаноламин.

C) Холин.

D) Линол қышқылы.

E) Холестерол.

233. Мал организмінің қай ұлпасы фосфолипидтерге бай?

A) Майда.

B) Теріде.

C) Сүйекте.

D) Етте (бұлшық етте).

E) Жүйке жүйесінде.

234. Пальмитин қышқылы β-тотыққанда қанша молекула ацетил-КоА пайда болады?

A) 15 молекула.

B) 8 молекула.

C) 6 молекула.

D) 16 молекула.

E) 3 молекула.

235. Триацилглицеролдың эмульсиялануы деген қандай процесс?

A) Майлар толық гидролизі.

B) Майлардың жартылай гидролизі.

C) Белок пен липидтерден хиломикрондар түзуі.

D) Өт қышықлдары әсерінен майдың ұсақ түйіршіктерге айналуы.

E) Липазаның активтенуі. 236. Мына май қышқылы қалай атала СН3-(СН2)7-СН=СН-(СН2)7-СООН?

A) Стеарин қышқылы.

B) Олеин қышықылы.

C) Линол қышқылы.

D) Линолен қышқылы.

E) Арахидон қышқылы.

237. Мына С15Н31СООН май қышқылы қалай аталады?

A) Май қышқылы.

B) Стеарин қышқылы.

C) Сірке қышқылы.

D) Линолен қышқылы.

E) Пальмитин қышқылы.

238. Лаурин қышқылы β-тотыққанда қанша молекула ацетил-КоА пайда болады?

A) 2 молекула.

B) 3 молекула.

C) 1 молекула.

D) 4 молоекула.

E) 6 молекула.

239. Май қышқылдарының активтену процесіне қандай заттар қатысады?

A) Тұз қышқылы.

B) Өт қышқылдары.

C) Липаза.

D) АТФ және кофермент А.

E) Фосфохолин.

240. Фосфолипидтердің құрамына қай зат кіреді?

A) Коламин.

B) Глюкоза.

C) Этанол.

D) Аденин.

E) Пентоза.

241. Мына С19Н31СООН май қышқылы қалай аталады?

A) Сірке қышқылы.

B) Стеарин қышқылы.

C) Пальмитин қышқылы.

D) Олеин қышқылы.

E) Арахидон қышқылы.

242. Жануарлар денесін қандай балауыз құрғаудан сақтайды?

A) Спермацет.

B) Ара балауызы.

C) Карнауб балауызы.

D) Ланолин.

E) Монтан балауызы.

243. Қандай майларда линол және линолен қышқылдарының концентрациясы жоғары?

A) Кокоста.

B) Жер жаңғағында.

C) Сояда.

D) Рапс майында.

E) Шемішке, зығыр майында.

244. Майдағы «йод саны» қандай қасиет көрсетеді?

A) Бос май қышқылдарының құрамын бағалайды.

B) Бос және байланысқан май қышқылдарының құрамын бағалайды.

C) Қанықпағандық дәрежесін бағалайды.

D) Байланысқан май қышқылдарын бағалайды.

E) Күрделі эфирлік байланыспен байланысқан май қышқылдарының қалдығын бағалайды. 245. Химиялық табиғатына қарай май дегеніміз: А) Күрделі эфирлер В) Жай эфирлер С) Альдегидоспирттер Д) Гликозидтер Е) Пептидтер 246. Алмаспайтын карбон қышқылдары: А) Пальмитин, стеарин В) Миристин, пальмитин С) Линол, пальмитин Д) Арахидон, линол, линолен Е) Олеин, стеарин 247. Жоғары май қышқылдары мен үш атомды спирттің эфирі: А) Бейтарап майлар В) Балауыз С) Стеролдар Д) Стеридтар Е) Фосфолипидтер 248. Жоғары май қышқылы мен біріншілік бір атомды спирттердің эфирі: А) Бейтарап майлар В) Балауыз С) Стеролдар Д) Стеридтер

Е) Фосфолипидтер 249. Жоғары май қышқылдары мен циклді спирттердің эфирі: А) Бейтарап майлар В) Балауыз С) Стеридтер Д) Стериндер Е) Фосфолипидтер 250. Фосфолипидтерге жататын заттар: А) Лецитин, коламин, кефалин В) Холестерин, сфинголипидтер С) Стериндер және стеридтер Д) Цереброзидтер Е) Сфингомиелиндер 251. Жануарлар майының құрамында көп мөлшерде кездесетін карбон қышқылдары: А) Пальмитин және стеарин В) Олеин және линол С) Линолен және линол Д) Пальмитин және линол Е) Стеарин және олеин 252. Холестерин ол: А) Глицериннің күрделі эфирі В) Біріншілік бір атомды спирттің күрделі эфирі С) Қанықпаған полицикді спирт Д) Қанықпаған спир Е) Біратомды циклді спирт 253. Фосфатидті қышқыл негізі болатын зат: А) Бейтарап майлар В) Фосфолипидтер С) Гликолипидтер Д) Липопротеидтер Е) Стеридтер 254. Алғаш рет туберкулез бацилінен бөлінген зат: А) Инозитфосфатидтер В) Серинфосфатидтер С) Холинфосфатидтер Д) Коламинфосфатидтер Е) Лецитиндер 255. Құрамына винилді топ (-О-СН=СН-) кіретін зат: А) Стериндерге В) Стеридтерге С) Плазмалагендерге Д) Бейтарап майларға Е) Фосфолипидтерге 256. Майлар молекуласындағы химиялық байланыс: А) Пептидті В) Сутекті С) Жай эфирлі Д) Күрделі эфирлі Е) Гликозидті 257. Цереброзидтар мен ганглиозидтер жатады: А) Липопротеидтерге В) Гликолипидтерге С) Бейтарап майларға Д) Фосфолипидтерге Е) Стериндерге 258. 100 г майда қанықпаған қышқылдардың болуы анықтайды: А) Йод саны В) Сабындану саны С) Қышқылдық саны Д) Рейхард-Мейсл саны Е) Сілті саны 259. 1 г майда бос май қышқылдарының болуы: А) Йод саны В) Сабындану саны С) Қышқылдық саны Д) Рейхард-Мейсл саны Е) Сілтілік сан 260. 1 г майды сілтілік гидролизденуі анықтайды: А) Йод саны В) Сабындану саны С) Қышқылдық саны Д) Рейхард-Мейсл саны Е) Сілтілік саны

261. Келтірілген белоктардың қайсысының қорғау қасиеті бар? A) Альбумин.

B) Гемоглобин.

C) Гаптоглобин.

D) Иммуноглобулин.

E) Церулоплазмин.

262. Аммиакты организмде зиянсыздануы қандай цикл деп аталады?

A) Варбург циклі.

B) Пентозофосфат циклі.

C) Орнитин циклі.

D) Кнооп циклі.

E) Лимон қышқылының циклі.

263. Пепсиногеннің активтенуіне қандай зат қажет?

A) Энтерокиназа.

B) Липаза.

C) Өт қышқылдары.

D) Тұз қышқылы.

E) Бикарбонаттар.

264. Белоктар шірігенде қандай өнімдер түзіледі?

A) Спирттер.

B) Оксиқышқылдар.

C) Қанықпаған қышқылдар.

D) Альдегидтер.

E) Май қышқылы.

265. Келтірілген реакциялардың қайсысы қайта аминдену реакциясы деп аталады?

A) Амин қышқылының сумен әрекеттесуі.

B) Амин қышқылының кето қышқылдарымен әрекеттесіп жаңа амин қышықылын түзу реакциясы.

C) Амин қышқылдарының аммиакпен әрекеттесуі.

D) 2 амин қышқылының өзара әрекеттесуі.

E) Амин қышқылының спиртпен әрекеттесуі.

266. Белоктардың қортылуына ұйқы безінің қандай ферменті қатысады?

A) Трипсин.


C) Амилаза.

D) Липаза.


267. Күрделі белоктардың бірнеше топқа бөлінуінің негізі неде?

A) Белоктардың ерігіштігінде.

B) Белоктардың органикалық еріткіштердегі еруі.

C) Простетикалық топтың химиялық табиғатында.

D) Молекулалық массасында.

E) Амин қышқылдық құрамында.

268. В6 витамині қандай зат алмасуына әсер етеді?

A) Су мен минералдық.

B) Майдық алмасуына.

C) Белоктың алмасуына.

D) Көмірсулардың алмасуына.

E) Минералды заттардың алмасуына.

269. Қай амин қышқылы мочевинаның түзілу цикліне қатысады?

A) Тирозин.

B) Лизин.

C) Орнитин.

D) Фенилаланин.

E) Метионин.

270. Белоктардың асқазанда ыдырауын қандай фермент катализдейді?

A) Химотрипсин.

B) Трипсин.

C) Катепсин.

D) Пепсин.

E) Эластаза.

271. Белоктардың 12 ішекте ыдырауына қандай фермент қатысады?

A) Пепсин.

B) Химозин.

C) Трипсин.

D) Эластаза.

E) Липаза.

272. Пепсин ферментінің проферменті не?

A) Амилаза.

B) Аминопептидаза.

C) Трипсиноген.

D) Пепсиноген.

E) Химотрипсин.

273. Қандай амин қышқылы оптикалық активті емес?

A) Лейцин.

B) Аланин.

C) Лизин.

D) Глицин.

E) Серин.

274. Мына байланыс қалай аталады -S-S-?

A) Сутектік.

B) Дисульфиттік.

C) Пептидтік.

D) Күрделі эфирлік.

E) Иондық.

275. Гемоглобиннің құрамына қандай металл элементі болады? A) Cu.

B) Co.

C) Fe.

D) Na.

E) K.

276. Келтіріген қай белок дәнекер ұлпаның негізін құрайды?

A) Коллоген.

B) Гаптоглобин.

C) Церулоплазмин.

D) Иммуноглобулин.

E) Трансферрин. 277. NH3 залалсыздандыруға қай амин қышқылы қатысады?

A) Глутамин қышқылы.

B) Лейцин.

C) Изолейцин.

D) Серин.

E) Триптофан.

278. Төмендегі көрсетілген заттардың қайсысы ауыспайтын амин қышқылына жатады?

A) Лизин.

B) Алланин.

C) Глицин.

D) Цистин.

E) Серин.

279. Боялған күрделі белоктарды қалай атайды?

A) Гликопротеид.

B) Липопротеид.

C) Хромопротеид.

D) Фосфопротеид.

E) Нуклеопротеид.

280. Аминотрнасфераза ферменттерінің құрамына қай кофермент кіреді?

A) ФАД.

B) Перидоксальфосфат.

C) Кофермент Q.

D) Кофермент А.

E) Кофермент ТПР (тиаминопирофосфат).

281. Орнитин циклінде қандай амин қышқылы мочевинамен орнитинге ыдырайды?

A) Лизин.

B) Глутамин.

C) Аргинин.

D) Серин.

E) Прилин.

282. Организмде пайда болатын улы заттар қандай қышқылдың әсерінен залалсызданады? A) HCl.

B) HNO3.

C) H2SO4.

D) HNO2.

Е) H3PO4.

283. Тотыға дезаминдену кезінде қандай қосылыстар пайда болады?

A) Аминдер.

B) Кетоқышқылдар.

C) Қанықпаған қышқылдар.

D) Альдегидтер.

E) Май қышқылдары.

284. Көрсетілген белоктардың қайсысы күрделі белок?

A) Инсулин.

B) Казеин.

C) Альбумин.

D) Глобулин.

E) Гистон.

285. Көрсетілген белоктардың қайсысы қарапайым белок?

A) Казеин.

B) Гемоглобин.

C) Глобулин.

D) Иммунглобулин.

E) Родопсин.

286. Ұйқы безінің қай ферменті белоктар қорытылуын катализдейді?

A) Химотрипсин.


C) Пепсин.

D) Липаза.


287. Белоктардың біріншілік құрылымының негізі неде?

A) Белоктардың суда ерігіштігі.

B) Белоктардың органикалық еріткіштерді еруі.

C) Простетикалық топтың химиялық татабиғаты.

D) Молекулалық масса.

E) Амин қышқылдық құрамы.

288. Қандай амин қышқылының құрамында индол сақинасы бар?

A) Аланин.

B) Гистидин.

C) Триптофан.

D) Лейцин.

E) Валин.

289. Қандай амин қышқылының құрамында имидазол тобы бар?

A) Гистидин.

B) Аргинин.

C) Валин.

D) Глицин.

E) Аспарагин.

290. Қандай амин қышқылының құрамында гуанидин тобы бар?

A) Гистидин.

B) Аргинин.

C) Валин.

D) Глицин.


291. Құрамында күкірті бар амин қышқылын көрсетіңіз?

A) Цистеин.

B) Серин.

C) Аланин.

D) Фенилалалин.

E) Глутамин.

292. Құрамында гидроксил тобы бар амин қышқылын көрсетіңіз?

A) Аргинин.


C) Валин.

D) Серин.


293. Алифатты амин қышқылын көрсетіңіз?

A) Аргинин.


C) Валин.

D) Серин.


294. Қышқылдың амин қышқылын көрсетіңіз?

A) Цистеин.

B) Серин.

C) Аланин.


E) Аспарагин қышықылы.

295. Қандай фермент белоктарды пептидтерге дейін ыдыратады?

A) Трипсин.

B) Аргиназа.

C) Карбоксапептидаза.

D) Уреаза.

E) Нуклеотидтрансфераза.

296. β-аланин қандай заттың құрамдас бөлігі болып табылады?

A) Кадавериннің.

B) Инсулиннің.

C) Глюкагонның.

D) Глутатионның.

E) Адреналиннің.

297. Қандай қосылыс организмде тирозиннен синтезделеді?

A) Цистеин.

B) Серин.

C) Аланин.


E) Глутамин.

298. Амин қышқылдарының декарбоксилденуінен қандай заттар түзіледі?

A) Альдегидтер.

B) Кетондар.

C) Амидтер.

D) Аминдер.

E) спирттер.

299. Амин қышқылдарының дезаминденуінен түзілетін заттар?

A) Эфирлер.

B) Моносахаридтер.

C) Аминдер.

D) Кето қышқылдары.

E) Имидтер.

300. Құрамында күкірті бар амин қышқылдары ыдырағанда SH тобы неге айналады?

A) Сульфит қалдығына.

B) Сульфат қалдығына.

C) Тиоционит қалдығына.

D) Сульфид қалдығына.

E) Гипосульфид қалдығына. 301. Ақуыздың функциональдық тобы: А) Пептидті, карбоксилді, аминотоп В) Карбонилді, спирттік С) Карбоксилді, спирттік Д) Карбонилді, карбоксилді Е) Пептидті, амидті 302. Нингидринді және биурет сапалық реакциясы арқылы ақуыз құрамындағы анықтауға болатын топ: А) Амин тобы В) Карбоксил тобы С) Пептидті топ Д) Гидроксилді топ Е) Сульфгидрилді топ 303. Суда еритін белоктар: А) Глобулиндер В) Альбуминдер С) Проламиндер Д) Глютелиндер Е) Склеропротеиндер 304. Тұзды ерітіндіде еритін зат: А) Глобулиндер В) Альбуминдер С) Проламиндер Д) Глютелиндер Е) Склеропротеиндер 305. Сілті ерітіндісінде ертитін зат: А) Глобулиндер В) Альбуминдер С) Проламиндер Д) Глютелиндер Е) Склеропротеиндер 306. Спиртті ерітіндіде еритін зат: А) Глобулиндер В) Альбуминдер С) Проламиндер Д) Глютелиндер Е) Склеропротеиндер 307. Ерімейтін ақуыздар: А) Глобулиндер В) Альбуминдер С) Проламиндер Д) Глютелиндер Е) Склеропротеиндер 308. Құнарлы ақуыз құрамына кіретін аминқышқылдары: А) Барлық аминқышқылдары В) Алмаспайтын аминқышқылдары

С) Табиғи аминқышқылдары Д) Табиғи аминқышқылдары мен синтетикалық аминқышқылдары Е) Алмасатын аминқышқылдары 309. Үшіншілік ақуыздың құрылысын түзетін химиялық байланыстар: А) Пептидтік В) Сутектік С) Гидрофобтық Д) Сульфидтік Е) Пептидтік, сутектік, иондық, сульфидтік, гидрофобтық 310. Біріншілік ақуыз құрылысын түзетін химиялық байланыстар: А) Пептидтік В) Сутектік С) Гидрофобтық Д) Сульфидтік Е) Пептидтік, сутектік, иондық, сульфидтік, гидрофобтық 311. Екіншілік ақуыздың құрылысын түзетін химиялық байланыстар: А) Пептидтік В) Сутектік С) Гидрофобтық Д) Сульфидтік Е) Пептидтік, сутектік, иондық, сульфидтік, гидрофобтық 312. Алмаспайтын аминқышқылдары дегеніміз: А) Аланин, глицин В) Тирозин, аспарагин С) Метионин, фенилаланин, триптофан Д) Серин, пролин Е) Цистеин, цистин 313. Алмаспайтын аминқышқылдарына жатындар: А) Лизин, изолейцин В) Глютамин, аспарагин С) Глицин, гистидин Д) Аланин, серин Е) Тирозин, оксипролин 314. Ақуыздың қайтымды тұнбаға түсуіне әсер ететін заттар: А) Натрий хлориді немесе аммоний сульфаты В)Азот қышқылы С)Спирт Д) Жоғарғы температура Е) Мыс сульфаты 315. Гемоглобин, миоглобин, ферритин, каталаза жататын топ: А) Липопротеидтер В) Гликопротеидтер С) Хромопротеидтер Д)Нуклеопротеидтер Е) Фосфопротеидтер 316. Мукоидтер мен муциндер жататын топ: А) Липопротеидтер В) Гликопротеид С) Хромопротеид Д)Нуклеопротеид Е) Фосфопротеид 317. Казеин, вителлин, ихтулин жататын топ: А) Липопротеид В) Гликопротеид С) Хромопротеид Д)Нуклеопротеид Е) Фосфопротеид 318. Ақуыздың негізгі қасиеттерін анықтайтын топ: А) Карбоксил тобы В) Карбонил тобы С) Аминотоп Д) Тиотоп Е) Гидроксотоп 319. Ақуыздың қышқылдық қасиетін анықтайтын топ: А) Карбоксил тобы В) Карбонил тобы С) Аминотоп Д) Тиотоп Е) Гидроксотоп 320. Ақуыздың изоэлектрлік нүктесі дегеніміз: А) Ақуыз молекуласының бейтараптығын көрсететін рН-тың мәні В) Ақуыз молекуласының теріс зарядтығын көрсететін рН-тың мәні С Ақуыз молекуласының оң зарядтығын көрсететін рН-тың мәні

Д) рН 7 мәні

Е) рН 7 мәні 321. ДНҚ-мен байланысты ақуыздар: А) Альбуминдер В) Глобулиндер С) Гистондар

Д) Глютелиндер Е) Проламиндер 322. Кератин, фиброин, эластин жататын топ: А) Альбуминдер В) Глобулиндер С) Гистондар Д) Глютелиндер Е) Склеропротеиндер 323. Ақуыздағы химиялық байланыстардың түрі: А) Пептидті, сутекті, иондық, дисульфидті, гидрофобты, эфирлі В) Гликозидті, күрделі эфирлі С) Координационалды, иондық Д) Жай эфирлік, пептидтік

Е) Дифосфоэфирлі, жай эфирлі

324. РНҚ құрамына қандай пиримидин негіздері кіреді? A) Аденин, гуанин.

B) Гуанин, тимин.

C) Тимин, цитозин.

D) Гуанин, цитозин.

E) Урацил, цитозин.

325. ДНҚ-ның молекуласында екі полинуклеотид тізбектері қандай байланыспен байланысқан? A) Координациялық

B) Иондық.

C) Ковалентті.

D) Сутектік.

E) Металдық.

326. ДНҚ құрамына қандай пиримидин негіздері кіреді? A) Цитозин, урацил.

B) Урацил, тимин.

C) Цитозин, тимин

D) Тимин, аденин.

E) Гуанин, цитозин.

327. Мононуклеотид қандай қосылыстардың қалдықтарынан тұрады? A) Азотты негіздерден, гексозадан, фосфор қышқылынан.

B) Азотты негіздерден, пентозадан, фосфор қышқылынан.

C) Азотты негіздерден, глюкозадан, фосфор қышқылынан.

D) Азотты негіздерден, пентозадан, күкірт қышқылынан.

E) Азотты негіздерден, гептозадан, фосфор қышқылынан.

328. Пуриндік негіздер алмасуының ақырғы өнімі қандай заттар? A) Гипоксантин.

B) Ксантин.

C) Аллонтоин

D) β-аланин.

E) СО2 және Н2О.

329. ДНҚ-ның репликациясы деген қандай процесс? A) и-РНҚ-ның синтезделу процесі.

B) Белоктың рибосомада синтезделуі.

C) ДНҚ-ның молекуласының қосарлануы.

D) Белоктың биосинтезіңі аяқталуы.

E) Белок биосинтезінің басталуы.

330. ДНҚ-ның құрамына қандай моносахарид кіреді? A) Рибулоза.

B) Рибоза.

C) Дезоксирибоза

D) Ксилоза.

E) Эритроза.

331. Қандай моносахарид рибозаның изомері? A) Рибоза.

B) Дезоксирибоза.

C) Ксилоза

D) Глюкоза.


332. Келтірілген қосылыстардың қайсысы нуклеин қышқылдарының құрамына кіреді? A) Аденин.

B) Аланин.

C) Холин.

D) Глицерин.

E) Глюкоза.

333. Рибозаның туындысы қай моносахарид ? A) Рибулоза.

B) Рибоза.

C) Дезоксирибоза.

D) Ксилоза.


334. Пуриндік негіздер алмасуының бұзылуы нәтижесінде қандай ауру пайда болады? A) Ацетонурия.

B) Акромегалия.


D) Подагра.

E) Базед ауруы.

335. Мононуклеотидтердің толық гидролизі кезінде қандай зат түзіледі? A) Азотты негіздерден, пентозадан, фосфор қышқылынан.

B) Азотты негіздерден, 2 молекула пентозадан.

C) Азотты негіздерден, 2 молекула фосфор қышқылынан.

D) Азотты негіздерден, пентозадан.

E) 2 молекула азотты негіздерден.

336. Нуклеозидтердің толық гидролизі кезінде қандай зат түзіледі? A) Азотты негіздерден, пентозадан, фосфор қышқылынан.

B) Азотты негіздерден, 2 молекула пентозадан.

C) Азотты негіздерден, 2 молекула фосфор қышқылынан.

D) Азотты негіздерден, пентозадан.

E) 2 молекула азотты негіздерден.

337. РНҚ-ның құрамына қандай мононсахарид кіреді? A) Глюкоза.

B) Галактоза.

C) Рибоза.

D) Дезоксирибоза.

E) Манноза.

338. ДНҚ-ның құрамына қандай мононсахарид кіреді? A) Глюкоза.

B) Галактозв.

C) Рибоза.

D) Дезоксирибоза.

E) Манноза.

339. Төменде көрсетілген затрадың қайсысының молекуласының құрамында жоғарғы энергетикалық байланыс бар? A) АТФ.

B) ТТФ.

C) ГДФ.

D) ЦТФ.

E) АДФ.

340. Адам ағзасындағы пуриндік катаболизмнің соңғы өнімі не? A) Аллотоин.

B) Мочевина.

C) Аммиак.

D) Несеп қышқылы.

E) Гипоксантин.

341. Пуриндік негізді қандай фермент дезаминдейді? A) Аденин-аминогидролаза.

B) Уреаза.

C) Урикооксидаза.

D) Аллантоиказа.

E) Ксантиноксидаза.

342. Адениннің тотыға дезаминдену өнімі қайсы болып табылады? A) Гуанин.

B) Гипоксантин.

C) Ксантин.


E) Аллонтоин.

343. ДНҚ молекуласындағы адениннің моль саны қай азоттық негіздің моль санына тең? A) Тимин.

B) Гуанин.

C) Цитозин.

D) Ксантин.

E) Урацил. 344. Мононуклеотидтің құрамына кіретін заттар: А) Азоттық негіз+ қант В) Азоттық негіз+ пентоз+ фосфор қышқылы С) Азоттық негіз +фосфор қышқылы Д) Пентоз+фосфор қышқылы

Е) Азоттық негіз 345. Нуклеин қышқылдарындағы химиялық байланыстардың түрі: А) N-гликозидті, дифосфоэфирлі В) Пептидті, иондық С) Күрделі эфирлі Д) Жай эфирлі Е) Дисульфидті 346. ДНҚ молекуласындағы моносахарид: А) Рибоза В) Ксилоза С) Рибулоза Д) Дезоксирибоза Е) Арабиноза 347. РНҚ молекуласының құрамындағы моносахарид: А) Рибоза В) Ксилоза С) Рибулоза Д) Дезоксирибоза Е) Арабиноза 348. ДНҚ құрамына кірмейтін азоттық негіз: А) урацил В) тимин С) цитозин Д) гуанин Е) аденин 349. РНҚ құрамына кірмейтін азоттық негіз: А) урацил В) тимин С) цитозин Д) гуанин Е) аденин

350. Пуриндік нуклеотидтер алмасуының ақырғы ӛнімдері болып табылады:

A) Креатини.

B) Аммиак.

C) Мочевина.


E) Нуклеозидтер.

5В120100 - Ветеринарлық медицина

мамандықтары студенттеріне «Жануарлар биохимиясы» пәнінен сабақ беруге

арналған мамандандырылған

АУДИТОРИЯЛАР ТІЗІМІ

рет

№

Аудитория

(кабинет,

зертхана) №

Аудиторияның (кабинет,

зертхана) жұмыс бағыты

Аудиториядағы пәнді оқытуда

қолданылатын приборлар мен

құрал-жабдықтар

1 116 тәжірибелік сабақтар мен

зертханалық жұмыстарды

жүргізу

ФЭК, рефрактометр,

штативтер, бюреткалар,

химиялық ыдыстар және

реактивтер

2 119 тәжірибелік сабақтар мен

зертханалық жұмыстарды

жүргізу

ФЭК, рефрактометр,

штативтер, бюреткалар,

химиялық ыдыстар және

реактивтер

3 04 тәжірибелік сабақтарды

жүргізу

Слайдтар, кестелер, сызба

нұсқалар

Бағдарлама жетекшісі: доцент С.М. Бәзілбаев


ҚАЗАҚ ҦЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Ветеринария факультеті

Н.О. Базанова атындағы физиология, морфология және биохимия кафедрасы

JBHIM - «Жануарлар биохимиясы» (пәннің коды және толық аты)

ПӘНІНІҢ СТУДЕНТКЕ АРНАЛҒАН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

(ПСОӘК)

5В120100 - Ветеринариялық медицина

Күндізгі бӛлім

АЛМАТЫ 2013

Авторы:

Бәзілбаев С.М. – химия ғылымдарының кандидаты, доцент

Салханова С.Н. – химия магистрі, аға оқытушы

«Жануарлар биохимиясы» пәнінің студентке арналған оқу-әдістемелік кешені аталған пәннің

ПОӘК негізінде 5В120100 - Ветеринариялық медицина мамандығына арнап дайындалған.

Студентке арналған пәннің оқыту бағдарлама (Sillabus)

__«Жануарлар биохимиясы»___ пәні бойынша

2013-2014 оқу жылына арналған 1. Негізгі ақпарат

Факультет «Мал шаруашылығы ӛнімдерін ӛндіру және ӛңдеу технологиясы», ҚазҰАУ

Мамандық (шифры, аты) 5В0120100 – Ветеринарлық медицина

Пән Жануарлар биохимиясы

Семестр, курс 2-курс, 3-семестр

Пән статусы Базалық

Кредит саны 3

Сабақ ӛтетін аудитория № 10 оқу ғимараты (116, 119, 03-жаттығу бӛлмелері)

Дәріскер Бәзілбаев С.М., Абая даң. 28, 10 корпус 107 бӛлме. Тел:2723931. конс. сейсенбі 1000

–

1200

сағ;

Сал ханова С.Н., Абая даң. 28, 10 корпус 107 бӛлме. Тел:2723931. конс. сенбі 1000

– 1200

сағ;

Тәжірибелік, лабораториялық

сабақ беретін оқытушылар

Сал ханова С.Н., доцент, Абая даң. 28, 10 корпус 107 каб. Тел:2723931. конс. сейсенбі

1430

– 1600

сағ.;

2. Пререквизиттер және постреквизиттер

Пререквизиттер: Жалпы химия, биоорганикалық химия, аналитикалық химия, физикалық және коллоидтық химия,

биотехнолгия негіздері.

Постреквизиттер: Молекулярлық биология, микробиология, фармакология, токсикология, гигиена.

3. Пәннің мақсаты және міндеті

Мақсаты студенттерге тірі организмдегі зат және энергия алмасуы мен химиялық құрамын терең білдіру.

Міндеттері: болашақ мамандар ретінде қазіргі заманғы биохимиялық әдістермен биологиялық активті заттарды (қан,

сүт құрамындағы БАЗ және т.б.) зерттеу жұмыстарын жүргізуге үйрету және басқа да пәндердi меңгеруге қажет бiлiм

мен бiлiк қалыптастыру

4. Студенттің жҧмыс уақытының бӛлінуі

Барлығы,

сағаттар

Аудиторлық сабақтар Аудиториядан тыс

жүргізілетін жұмыс

Дәрістер Лабораториялық

сабақтар

Тәжірибелік сабақтар СӚЖ

3 кредитке –

135 сағат

50 мин./саб. 100 мин./саб. 50 мин./саб.

90 с 15 с 15 с 15 с

5. Пән мазмҧны

Осмос және осмостық қысым. Диффузия. Буферлік жүйе және қанндағы буферлік жүйе. Витаминдер, майда және

суда еритін витаминдер. және мутация).

Гормондар, ішкі және сыртқы секреция бездері, қызметі. Биологиялық тотығу. Кӛмірсулар және олардың

метаболизмі. Липидтер және олардың метаболизмі. Белоктар және олардың метаболизмі. Нуклеин қышқылдары

(репликация

6. Курс саясаты

Сабаққа міндетті түрде кешікпей келіп қатысу керек. Жіберілген сабақты оқытушының белгілеген уақытында

сабақтан тыс ӛтеу қажет. Аудиториялық сабақтар барысында ұялы телефондарды ӛшіріп қою керек. Студенттер

сабаққа тек қана ақ халатпен және ақ қалпақпен жіберіледі.

Студенттердің білімін аралық бақылау үшін 2 коллоквиум ӛткізіледі. Дәрістің қолжазбалары (конспект) жоқ

студенттер коллоквиумға жіберілмейді, сондай-ақ коллоквиумды белгіленген күннен кеш тапсырған жағдайды балл


Ӛзіндік жұмыстың әр тапсырмасы балмен бағаланады. Ең үлкен балл студентке тапсырманы уақытында және

жоғары сапамен орындағаны үшін беріледі. Тапсырманы уақытында оқытушыға ӛткізбеген жағдайда балл


Емтиханға кіруге рұқсат алу үшін студент барлық ағымдық бақылау нәтижесінде 60 балл (немесе 30 балдан

жоғары балл) алу керек. Бұл норматив орындалмай қалған жағдайда ол қосымша тапсырма орындауы керек.

Емтиханда студент ең кӛбі 40 балл алады. Мұндай балл алу үшін емтихан билетіндегі барлық сұраққа толық және

сапалы жауап беру керек. Жауабы толық болмаса немесе сапасы тӛмен болса, онда балл мӛлшері азаяды. Емтихан

билетінде 4 сұрақ болады және әрбір сұрақ 10 балмен бағаланады.

7. Әдебиет (негізгі және қосымша)




12. Сейітов З.С., Бейсебеков М.Қ. Физикалық және коллоидтық химия. Алматы, 1993.


14. Кононский А.В. Биохимия животных. –М.: «ВШ», 1982.

15. Малахов А.Г., Вишняков С.И. Биохимия сельскохозяйственных животных.– М.:«Колос».

16. Бейсембаева H. Ұ., Тӛлегенова Б.Т. Биологиялық химия. – Алматы:«Қазақ университеті».

8. Пән бойынша тапсырмаларды орындау мен тапсырудың графигі

Жұмыс түрлері Позициялар Балдар

Позиция бойынша Бары

* Аудиториялық сабақтар бойынша барлығы, соның ішінде:

Дәріс - қатысуы - әр қатысуға - 0,2 балл 3,0

Лабораториялық сабақ - қатысуы,

- орындау сапасы



А- 0,36-0,4 балл

В- 0,3-0,35 балл

С- 0,24-0,29 балл

D- 0,2-0,23 балл

3,0

6,0


(семинарлық) сабақ

- қатысуы

- белсенділігі



А- 0,36-0,4 балл

В- 0,3-0,35 балл

С- 0,24-0,29 балл

D- 0,2-0,23 балл

3,0

6,0

*Шептік бақылау - 2 (саны кредит санына байланысты) бойынша барлығы, с. і.:

(Формасы)

Ауызша тапсыру

(мерзімі және сұрақтың саны)



3- коллоквиум: 15-апта, 4-семестр

Әр коллоквиумға 3 балл

А- 2,7-3,0 балл

В- 2,3-2,6 балл

С- 1,8-2,6 балл

D- 1,5-1,7 балл

9,0

*СӚЖ (жҧмыс тҥрі кредит санына байланысты) бойынша барлығы, оның ішінде:

Жұмыс түрі СӚЖ графигі (апта) Балдың бӛлінуі Барлығы

тапсырманы

беру

жұмысты

қабылдау

орындауы және

мерзімінде

тапсыруы

жұмысты

қорғауы 30,0

- 1-реферат

- 2-реферат

- 3-реферат







4

4

4

А- 3,6-4,0 балл

В- 3,0-3,5 балл

С- 2,4-2,9 балл

D- 2,0-2,3 балл

6

6

6

А- 5,4-6,0 балл

В- 4,4-5,2 балл

С- 3,6-4,2 балл

D- 3,0-3,4 балл

10

10

10

Барлық ағымдағы бақылау 60

Аралық аттестация (емтихан) 16 апта Әрбір сұраққа: 40

(4-семестр,

ауызша, 4-сұрақ)

А- 9,0-10,0 балл

В- 8,9-7,5 балл

С- 6,0-7,4 балл

D- 5,0-5,9 балл

Барлығы 100

Құрастырғандар: х.ғ.к., доцент С.М. Бәзілбаев


Дәріс 1.

Тақырыбы: «Кіріспе. Биохимия пәні. Физикалық және коллоидтық химия. Ерітінділер, диффузия, осмос,

осмостық қысым. Электролиттік диссоциация»

Дәріс мақсаты: Биохимия пәнінің маңызын түсіндіре отырып, басқа да химия (физикалық және коллоидтық химия)

және жаратылыстану ғылымдарымен байланысын беру. Электролиттік диссоциация құбылысын, сутектік кӛрсеткіш

және буферлік жүйелер жӛнінде мағлұмат бере отырып, биологиялық маңызын түсіндіру.

Негізгі терминдер: Биологиялық химия, метаболизм, катаболизм, анаболизм, ерітінділер, еріген зат, еріткіш,

диффузия, осмос, осмостық қысым. Электролиттік диссоциация, рН (сутектік кӛрсеткіш), рН-метр, индикаторлар,

буферлік жүйелер.

Жоспары:

1. Кіріспе. Биохимия пәні. 2. Биохимия пәнінің негізін салушы ғалымдар.

3. Физикалық және коллоидтық химия. 4. Ерітінділер, еру процесі.

5. Диффузия, осмос, осмостық қысым. 1. Электролиттік диссоциация.

2. рН (сутектік кӛрсеткіш) және оның маңызы.

3. Буферлік жүйелер.

4. Буферлік сыйымдылық.

Биологиялық химия - тіршіліктің молекулалық негізі жӛніндегі ғылым. Ол тірі организмдердің химиялық

құрамын, тірі материяда болатын химиялық реакцияларды зерттейді. Биологиялық химияның атауы «bіоs» - тіршілік,

ӛмір деген грек сӛзінен шыққан. Демек, ана тілімізге аударып айтатын болсақ, биологиялық химия - тіршілік химиясы

деген мағынаны білдіреді. Ал тіршілік дегеніміз - адам үшін және бүкіл тірі организм үшін ең басты, негізгі құбылыс.

Биохимияның дамуына әйгілі орыс және совет ғалымдары айтарлықтай үлес қосты. А. Я. Данилевский 1891 ж. бірінші

болып, белоктағы амин қышқылдары қалдықтарының ӛзара байланысы - амин қышқылдарының бірімен-бірінің

амидтік байланыс-тар арқылы жалғасуы жӛнінде гипотеза ұсынды. Белоктарда пептидтік байланыстың бар екенін

әйгілі неміс ғалымы Э. Фишер тәжірибе жүзінде дәлелдеді. Данилевский бұлшық ет белогын, атап айтқанда, миозинді

бӛліп алып зерттеді. И. П. Павлов және оның шәкірттері ас қорытушы ферменттердің белоктық табиғатын және зат

алмасуда орталық жүйке жүйесінің жетекші қызметін дәлелдеді. Ӛсімдіктер биохимиясының дамуы фотосинтез

құбылысын ашқан К. А. Тимирязев есімімен байланысты. Биологиялық тотығу жӛніндегі ілімнің негізін қалаушылар

В. И. Палладин (сутегінің активтенуі) мен А. Н. Бах (оттегінің активтенуі) болды. Ол екеуінің ілімі Г. Виланд, О.

Варбурт, Д. Кейлин еңбектерінде одан әрі қолдау тауып, дамытылды.

Электролиттердің суда ерігенде иондарға ыдырауы электролиттік диссоциация деп аталады.

Электролиттер дегеніміз суда еріген немесе балқыған күйде электр тогын ӛткізетін заттар (минералды қышқылдар,

тұздар, негіздер).

1887 жылы швед ғалымы С. Аррениус электролиттік диссоциация теориясын ұсынды. Бұл теорияның негізгі

қағидалары мынадай:

4. Электролиттер суда ерігенде оң және теріс иондарға ыдырайды (диссоциацияланады).

5. Электр тогының әсерімен иондар қозғалысқа келеді: оң зарядты иондар катодқа бағытталады, олар катиондар

деп аталады, теріс зарядты иондар анодқа бағытталады, олар аниондар деп аталады.

6. Диссоциация процесі қайтымды процесс.

Су әлсіз электролит болғандықтан сутек пен гидроксил иондарына ӛте аз мӛлшерде диссоциацияланады. Суда және су

ерітінділерінде сутек пен гидроксил иондарының концентрацияларының кӛбейтіндісі тұрақты шама, ол судың иондық

кӛбейтіндісі (Кв) деп аталады. Бұл шама [Н+] мен [ОН-] иондарының концентрацияларының кӛбейтіндісіне тең:

Кв = [Н+] [ОН-] = 10-7 10-7 = 10-14

Алайда, теріс дәрежелі санды қолдану ыңғайсыздықтуғызғандықтан, сутек иондарының концентрациясын белгілеу

үшін рН символымен белгіленетін сутектік кӛрсеткіш деп аталатын шама қабылданды. Сутектіктік кӛрсеткіш

дегеніміз теріс таңбамен алынған сутек иондарының концентрациясының ондық логарифмі:

рН = -lg[Н+]

Буферлік ерітінділер деп қышқылдың немесе негіздің біршама кӛп мӛлшері қосылғанда рН мәнін тұрақты сақтап

қалатын ерітінділерді атайды. Буферлік ерітінділер құрамы бойынша екі түрге бӛлінеді: қышқылдық және негіздік.

Қышқылдық буферлік ерітінділер әлсіз қышқылдардан және олардың күшті негіздерінен түзілген тұздарынан тұрады.

Мысалы: СН3СООН + СН3СООNа – ацетат буфері

әлсіз қышқыл күшті негіздің тұзы

Негіздік буферлік ерітінділер әлсіз негіздерден және олардың күшті қышқылдармен түзілген тұздарынан тұрады.

Мысалы: NH4ОН + NH4Cl – аммиак буфері

Әлсіз негіз күшті қышқылдың тұзы

Жануарлардың организмінде кӛбінесе қышқылдық буферлік жүйелер кездеседі.

Буферлік әсер сақталатын шек буферлік сыйымдылық деп аталады. Буферлік сыйымдылық буферлік жүйенің

компоненттерінің табиғаты мен концентрациясына тәуелді. Ең жоғарғы буферлік сыйымдылық қышқыл мен тұздың

бірдей молярлы мӛлшерінде, яғни қышқыл мен тұздың концентрациясының қатынасы 1-ге тең болғанда байқалады:

Қышқыл / тұз = 1


14. Биохимия нені зерттейді?

15. Белоктардағы амидтік (немесе пептидтік) байланысты ашқан ғалым?

16. Физикалық және коллоидтық химияның биохимиямен байланысы қандай ?

17. Ерітінділер дегеніміз не ?

18. Еру процесінің мәні неде ?

19. Диффузия, осмос және осмостық қысымның биологиялық маңызы неде ?

20. Электролиттік диссоциация дегеніміз не?

21. Электролиттік диссоциация механизмін айтыңыз.

22. Диссоциациялану дәрежесі деген не?

23. Сутектік кӛрсетікш деген не?

24. рН анықтау әдістерін атаңыз.

25. Буферлік жүйе дегеніміз не?

26. Буферлік сыйымдылық дегеніміз не?






Дәріс 2. Тақырыбы: «Витаминдер» Дәріс мақсаты: Витаминдер және олардың жіктелуі жӛнінде мағлұмат бере отырып, олардың зат алмасу

процесіндегі биологиялық маңызын түсіндіру. Негізгі терминдер: Витаминдер, провитамин, авитаминоз, гиповитаминоз, гипервитаминоз, каротин,

ксерфтальмия, остеопороз, остемаляция, геморрагия. Жоспары: 1. Витаминдер жӛнінде жалпы түсінік. 2. Витаминдердің атауы және классификациясы. 3. Майларда еритін витаминдер. Витаминдер дегеніміз - азық-түлік ӛнімде-рінде, жем-шӛпте шағын мӛлшерде ғана кездесетін, ал адам мен

жануарлар организмінде бірқалыпты тіршілік үшін ӛте қажет тӛмен моле-кулалы органикалық заттар. Адамның және жануарлардың организмінде, ӛсімдік тектес азықтарда витаминдердің алғы шарты сияқты

қосылыстар болады. Олар провитаминдер (каротиндер, стеролдар) деп аталады. Мұндай провитаминдер тиісті активті қалыпқа түскеннен кейін сәйкес витаминдерге айналады.

Азық-түлікте, жем-шӛпте ұзақ уақыт бойы витаминдер болмаса немесе организмнің витаминді сіңіру қабілеті бұзылса, ауру пайда болады. Ондай ауруды авитаминоз деп атайды. Авитаминоз ауруларын витаминдерді кӛбірек беру арқылы емдейді. Авитаминоз ауруларының белгісі айқын білінеді, сондықтан оның диагнозын қойып, анықтау онша қиын емес. Витаминнің жетіспеуі жиі кездеседі. Мұндай кезде сырқат белгі береді. Бұл жағдайды гиповитаминоз деп атайды Витаминді бір жолы кӛп мӛлшерде қабылдау уландырады. Ондай жағдайда «гипервитаминоз» деуге болмайды.

2. Витаминдердің атауы және классификациясы Химиялық табиғаты әлі анықталмаған алғаш алынған витаминдер латын алфавитінің бас әрпімен белгіленген

болатын. Ол жағдай қазір әдебиетте кең кӛлемде қолданылады. Мысалы: А витамині, В витамині, С витамині, т. с. с. Кейінірек химиялық құрамдары және биологиялық әсерлері ұқсас витаминдер тобы бар екені анықталды. Ондайларға

цифр индексі берілді. Мысалы А тобына жататын витаминдер (А1, А2), D тобына жататын витаминдер (D2, D3, D4, D5) т. б.

Таза және қолданбалы химиялық халықаралық Одақ (IUPAC) витаминдердің химиялық табиғатына сүйеніп, оларға атау беруді ұсынды. Ондай атаулар витаминдердің молекулалық құрылымын және биологиялық қасиеттерін кӛрсете алады. Мысалы, А витамині - ретинол (-ол жалғауы молекуласында спирт тобы бар екенін білдіреді) деп аталады; D витамині- кальциферол деп аталады, яғни «кальций ионын тасымалдайды» деген мағынаны береді; В1 витамині - тиамин деп аталады, оның құрамында күкірт және амин тобы бар екенін білдіреді.

Барлық витаминдер ӛздерінің физико-химиялық қасиеттеріне қарай екі класқа бӛлінеді. Олар: 1) майларда еритін витаминдер; 2) суда еритін витаминдер.

3. Майларда еритін витаминдер Бұл класқа А, D, Е, К және Ғ витаминдері жатады. А витамині (ретинол, антиксерофталмалық витамин) Химиялық қҧрылымы және қасиеттері. А витаминін 1937 жылы Каррер синтездеп алды және оның

кұрылымын анықтады. А витамині дегеніміз - молекуласында -ионондық сақинасы бар, полиқанықпаған біріншілік спирт. Оның құрылымдық формуласы мынадай:

β-Ионондық сақина Ретинол (А1 витамині) Кӛкӛністерде, әсіресе сәбізде қызғылт сары түсті пигменттер-каротиноидтар кездеседі. Ондай пигменттер

адамда және жануарларда кездесетін А-авитаминоз ауруын болдырмауға, одан құтқаруға қабілетті. Каротиноидтар кӛміртегінің 40 атомынан құралған және А витаминінің негізін қҧраушы (провитамині) болып табылады. Каротиноидтар каротинге және ксантофиллге бӛлінеді. α, және -каротиндер белгілі. Бұлар жем-шӛппен бірге жануарлар организміне барғаннан кейін, каротиназа ферментінің кӛмегімен бауырда ыдырап ажырайды да, А1 витаминін түзеді. Каротиноидтардың ішіндегі әсіресе активтісі -каротин, бҧл каротиннің бір молекуласы ретинолдың екі молекуласын тҥзеді.

-каротин Авитаминоз. 1. Организмде А витамині жетіспеген кезде эпителий клеткаларының қалыпты тҥзілуі бҧзылады. Бұл А-

авитаминоздың бір себебі. Мұндай авитаминоз кезінде теріде сызат пайда болып, ол қабыршақтана бастайды, осының салдарынан микроорганизмдер және зиянды заттар клеткаға оңай ене алады.

2. Лизоцим ауру қоздырушы кӛптеген микроорганизмдерден қорғаушы фермент болып есептеледі. Ретинолдың жетіспеуі салдарынан лизоцим болмайды, ол кӛздің шырышты қабатын ауруға ұшыратады, оның эпителийі кұрғайды. Мұндай сырқатты ксерофтальмия (хеrоs - деген грек сӛзі, құрғақ деген мағына береді, орhtalmos - кӛз) деп атайды. Ксерофтальмия сырқаты кезінде кӛздің шынайнасы (қасаң қабаты) қатты зақымданады, соның салдарынан соқыр болып қалады.

3. А-авитаминоз сырқатының алғашқы белгісі тауықкӛз (түнгі суқараңғы) болады.

Бақылау сұрақтары: 7. Витаминдер дегеніміз не? 8. Витаминдер қалай жіктеледі және қалай аталады? 9. А витаминінің провитамині не және биологиялық қызметі қандай? 10. D2, D3 витаминдерінің провитаминдері қандай қосылыстар? 11. Е витаминінің биологиялық қызметі және авитаминозының белгілері қандай? 12. Викасол деген не?

Ұсынылатын әдебиеттер:


Дәріс 3. Тақырыбы: ««Ферменттердің номенклатурасы және классификациясы. Фермент тердің әсер ету механизмі. Ферменттер. Маңызды коферменттер» Дәріс мақсаты: Ферменттер және олардың қасиеттері, маңызды коферменттер жӛнінде мағлұмат бере отырып, олардың зат алмасу процесіндегі биологиялық маңызын түсіндіру. Ферменттердің номенклатурасы, классификациясы және олардың әсер ету механизмі жӛнінде толық мағлұмат беру. Негізгі терминдер: Фермент, энзимология, кофермент, апофермент, изофермент, активатор, ингибитор. Оксидоредуктазалар, трансферазалар, гидролазалар, липазалар, изомеразалар, лигазазалар, активатор, ингибитор.

Жоспары: 1. Ферменттер жӛнінде жалпы түсінік. 2. Қарапайым және күрделі ферменттер. 3. Ферменттердің қасиеттері. 4. Маңызды коферменттер: НАД, ФАД, ТПФ, т.б.

5. Ферменттердің номенклатурасы және классификациясы. 6. Ферменттердің активті орталығы.

7. Ферменттердің әсер ету механизмі. Фермент дегеніміз - белоктық зат, ол организмдегі түрлі химиялық реакцияларды тездетуші. Химиялық

реакциялардың жүрісін тездетушілерді катализаторлар деп атайтыны белгілі. Осыған сәйкес ферменттерді биологиялық катализаторлар деп те атайды. Фермент (латынның тілінде fermentum - ашу деген мағына береді) деген терминмен қатар әдебиетте энзим (грек тілінде - еnzym, еn - ішкі, zymе - ашытқы деген мағына береді) деген сӛз де қолданылады. Ферменттерді және олар катализдейтін реакция-ларды зерттейтін биохимия бӛлімі энзимология деп аталады.

Ферменттер химиялық құрамы бойынша биохимиялық реакциялар кезінде катализдік активтілік кӛрсететін белоктар. Барлық басқа белоктар сияқты, ферменттер де химиялық құрамы бойынша екі топқа бӛлінеді. Олар қарапайым ферменттер және күрделі ферменттер.

Қарапайым ферменттер дегеніміз - қарапайым белоктар, олар гидролиз кезінде амин қышқылдарына ғана ажырап бӛлінеді. Қарапайым ферменттерге мыналар жатады: рибонуклеаза, пепсин, трипсин, химотрипсин, папаин, амилазалар және гидролаза класына жататын басқа да ферменттер.

Күрделі ферменттер дегеніміз - күрделі белоктар. Күрделі ферменттер екі бӛліктен: белоктық және белоктық емес бӛліктен тұрады. Ферменттердің белоктық бӛлігі апофермент деп, ал белоктық емес белігі простетикалық топ немесе кофактор, кофактор (простетикалық топ) белоктық емес зат болғандықтан кофермент деп аталады.

30 - 40°С жағдайда тірі организмде ферменттер әсіресе активті келеді (4.10-сурет), бұл температура деңгейінен тӛмен немесе жоғары кезде фермент активтілігі бәсеңдейді.

Орта температурасының кӛтерілуі молекулалар қозғалысын тездететіні белгілі және бұл жағдай химиялық реакцияның жылдамдығын арттырады. Вант-Гофф ережесіне сәйкес, температураны 10°С шамасына кӛтеру реакция жылдамдығын 2-3 есе арттырады. Ферменттердің ӛзі белок болғандықтан, олар ӛте жоғары температурада бұзылып, ӛздерінің катализдік қасиеттерінен айырылып қалуы мүмкін.

Коферменттер (латын тіліндегі Ко - бірге және фермент деген сӛзден шыққан) - құрамында белок жоқ органикалық қосылыстар, олар апорферментпен тығыз байланысқан. Ферменттің мықты байланысқан кофакторы - простетикалық топ. Кӛптеген ферменттердің активтігі үшін екі фактордың да - металл иондарының да, простетикалық топтың да (немесе коферменттің) болуы қажет.

Биохимиялық реакцияларда коферменттер екі түрлі қызмет атқарады 1. Күрделі фермент құрамында субстраттың (субстрат дегеніміз фермент әсер ететін зат) катализдік ӛңделіп

ӛзгеруіне қатысады, бұл кезде кофермент оның активті ортасына енеді; 2. Бір субстраттан екінші субстратқа (немесе басқа ферментке) электрондарды, протондарды немесе жеке

химиялық топтарды тасымалдайды. 4.2. Кестеде негізгі коферменттердің реакцияда тасымалдайтын химиялық топтары және активті тобы (витамин)

кӛрсетілген. Никотинамиднуклеотидті немесе пиридиндік коферменттер НАД+ және НАДФ+ (НАД+-

икотинамидадениндинуклео-тид, НАДФ+-никотинамидаденинди-нуклеотидфосфат). Бұл коферменттердің активті бӛлігі никотинамид (РР витамині) болып табылады, оның молекуласында пиридин сақинасы бар және ол пиридиндік коферменттер деп аталады.

ФAД және ФMН флавиндік коферменттер. ФAД-флавинаденинди-нуклеотид, ФMН-флавинмононуклеотид. ФAД және ФMН коферменттері әр түрлі апоферменттермсн байланысады да, флавопротеинді ферменттер- флавиндік дегидрогеназа түзеді. Қазіргі кезде флавопротеиндердің саны 80 шамасына жетеді және олардың кӛпшілігінде ФAД бар. ФAД және ФMН екеуі апоферменттермен мықты байланысқан және НАД+және НАДФ+ екеуінен айырмасы, катализдік реакция кезінде ферменттің белоктық бӛлігіне байланысқан күйінде қалады. Сондықтан оларды простетикалық топтар деп атайды.

Q коферменті (убихинон) Q коферментінің атауы quinone - деген сӛздің бірінші әрпінен шыққан. Убихинон деген сӛз барлық жерде

(уби - барлық жерде) деген мағынаны білдіреді. Шындығында ол барлық клеткадан табылған. ТПФ - тиаминпирофосфат, ТДФ - тиаминдифосфат. ТПФ коферменті В1 витаминінің туындысы, оның

тиазол сақинасында кҥкірт бар. Ол апоферментпен мықты байланысқан болады және простетикалық топ деп саналады. ТПФ молекуласындағы активті бӛлік - тиазол сақинасының - СН тобы, сол топтың кӛмегімен ол субстратпен байланысады.

ТПФ апоферментпен байланысып, декарбоксилаза түзеді, ол кетоқышқылдан кӛмір қышқыл газдың бӛлініп шығуын катализдейді. Бұл реакциялар кезінде карбоксилдік топпен тікелей байланысқан кӛміртек- кӛміртектік байланыс бұзылады. Мысалы, ашытқы клеткаларында пирожүзім қышқылын декарбоксилдеуді пируватдекарбоксилаза ферменті мынадай схема бойынша катализдейді.

Кобамидтік коферменттің активті бӛлігі ең күрделі витамин - ВІ2 витамині кіреді. В12 витамині молекуласында коррин циклы бар, ол тӛрт пиррол сақинасынан тұрады, сақиналар бір-бірімен ӛзара байланысады. Циклдың дәл ортасында кобальт атомымен байланысқан циан тобы орналасады. Сондықтан бұл витамин цианкобаламин деп аталады. Кобамидтік коферменттерде циан тобы болмайды, оның орнын метил мен 5 '-дезоксиаденозин басады. Осыған сәйкес мынадай екі кофермент тҥзіледі: метилкобаламин және 5'-дезоксиаденозилкобаламин (5'-ДоАК).

Ферменттердің жүйелік атаулары айтарлықтай күрделі, бірақ ол рекацияға кірісетін субстрат жӛнінде толық мәлімет береді. Бұл атаулар әдетте ғылыми әдебиеттерде қолданылады. Жүйелік атау бойынша әр ферменттің нӛмірі (шифры) болады, ол тӛрт саннан тұрады және бұл сандардың арасы нүктемен бӛлінген. Бірінші сан ферменттің класын білдіреді, екінші сан класс тармағын, үшінші сан-класс тармағы бӛлігін, тӛртінші сан ӛз қатарындағы нӛмірін кӛрсетеді.

Тривиалдық атаулар негізінен екі жолмен пайда болады: 1) фермент әсер ететін субстрат атауына–аза жұрнағы қосылады. Мысалы, мальтозаны ыдыратып, глюкозаны екі молекуласына айналдыратын фермент мальтаза деп аталады. 2) Фермент катализ-дейтін реакция атауына – аза жұрнағы қосылады. Мысалы, субстратты ыдыратып, су

қосып алуды катализдейтін фермент гидролаза деп аталады, субстраттың, сутексізденуін жүргізетін фермент дегидрогеназа деп, химиялық топтарды тасымалдайтын ферментті трансфераза деп атайды. Кейбір ферменттердің тарихи қалыптасқан атаулары бар. Мысалы: пепсин, трипсин, папаин, эластаза т.б.

Ферменттердің тривиалдық атаулары қысқа да қолдануға ыңғайлы. Мысалы, бір ферменттің жүйелік атауы 2.7.1.2. АТФ: глюкозо-6-фосфотрансфераза. Ал осы ферменттің тривиальдық атауы глюкокиназа (гексокиназа).

Ферменттердің классификациясы. Ферменттер катализдейтін химиялық реакциялар түріне қарай 6 классқа бӛлінеді:

1). Оксидоредуктазалар - тотығу-тотықсыздандыру реакциялардың барлық түрі; 2). Трансферазалар - реакцияларда жеке атомдық топтарды тасымалдау; 3). Гидролазалар - судың қосылуымен химиялық байланыстарды үзу; 4). Липазалар - субстратты гидролиздік емес жолмен ыдыратып, қос байланыс түзу және керісінше реакциялар; 5). Изомеразалар - молекула ішіндегі ӛзгеріс-терді катализдеп, изомер түзу; 6). Лигазазалар - АФТ энергиясы арқылы екі әр түрлі қосылыстың конденсиациясын катализдеп, С−С, С−О, С− N , С−S байланысын орнату.

Фермент молекуласының субстратпен тікелей тиісіп жанасатын бӛлігін ферменттің активті орталығы деп атайды. Ферменттің активті орталығы субстратпен байланысуға және ыдыратып ӛзгертуге міндетті. Активті орталық бҥйір радикалында функционалды тобы бар амин қышқылдарының қалдықтарынан тҥзіледі. Кҥрделі ферменттерде активті орталыққа амин қышқылдарынан басқа металл иондары мен коферменттер кіреді. Олар катализ процесінде маңызды қызмет атқарады.

Ферменттердің активті орталығында реакцияласуға қабілетті топтары бар мынадай амин кышқылдары кездеседі.

1. Цистеин, оның кҧрамында сульфгидрильдік топ - SН бар; 2. Серин, оның қҧрамында гидроксильдік топ - ОН бар; 3. Гистидин, oның қҧрамында имидазол сақинасы бар; 4. Аспарагин қышқылы мен глутамин қышқылы, ол екеуінің қҧрамында екінші карбоксильдік топ -

СООН бар; 5. Триптофан, қҧрамында индол сақинасы бар; 6. Гидрофобты амин қышқылдары, ондай амин қышқылдары құрамында субстраттың полярсыз учаскесіне

жақын (туыс) гидрофобты (полярсыз) бүйір топтар болады. Қазір қолданылып жүрген теория бойынша фермент әсері екі стадиядан тұрады. Бірінші стадия кезінде

фермент (Е, еnzуm - деген сӛздің бірінші әрпі) пен субстрат (S) арасында комплекс фермент-субстрат (ES) тҥзіледі.

Ол Михаэлис (1913) комплексі деп аталады. Мұндай комплекс түзу реакциясы қайтымды келеді. Фермент-субстрат активті комплексі активтену энергияны бәсеңдетеді де, реакцияның жүруін жеңілдетеді. Субстрат байланысқаннан кейін ол ферменттің шабуылына ҧшырайды. Ферментпен байланысқан жерінде субстрат молекуласының электрондары бӛлініп, ӛзгеріп орналасады.

Фермент әсері теориясының әріптермен бейнеленуі: 1. Е + S → ES Фермент субстрат Фермент-субстрат комплексі 2. ES → E + P1 + P2 Фермент- Фермент Реакция ӛнімдері-субстрат Жоғарыдағы кӛрсетілген реакцияның бірінші стадиясының жылдамдығы фермент молекуласының санына

байланысты қанша фермент молекуласы субстратпен байланыса алады, яғни ферменттің активті орталығы мен субстрат бір-бірімен сәйкес-үйлесімді (комплементарлы) келген.

Бақылау сҧрақтары: 10. Ферменттер дегеніміз не? 11. Ферменттер қалай жіктеледі және қалай аталады? 12. Кофермент, апофермент деген не? 13. В1, В2, В5, В6, В12 витаминдері қандай коферменттердің құрамында болады? 14. Ферменттер қалай жіктеледі? 15. Ферменттер қалай аталады? 16. Субстрат дегеніміз не? 17. Ферменттердің активті орталығы дегеніміз не? 18. Ферменттер әсерінің теориясын айтыңыз.



Дәріс 4.

Тақырыбы: «Гормондар, химиялық табиғаты»

Дәріс мақсаты: Гормондардың түзілуі және химиялық табиғаты, организмдегі зат алмасу процесіне әсері жӛнінде


Негізгі терминдер: Эндокринология, гипофиз, гипоталамус, инсулин, тироксин, глюкагон, адреналин, норадреналин

паратгормон, стероидты гормондар.

Жоспары:

1. Эндокринологияға кіріспе.

2. Гормондар түзілетін мүшелер және олардың қызметі.

3. Қалқанша және қалқанша маңы бездерінің гормондары.

4. Ұйқы безінің гормондары.

Жоғары сатыдағы жануарлар организмінің миллиардтаған клеткалардан тұратыны белгілі және олардың бәрі

бір-бірімен тығыз байланысқан. Осыншама кӛп клеткалар ӛзара үйлесімді әрекет жасайды, сондықтан да ол тірі

организм денесі біртұтас болып табылады. Клеткалардың үйлесімді әрекетін жүйке жүйесінде және эндокрин

бездерінде жасалатын заттар реттеп отырады.

Жүйке жүйесі нейрондардан, жүйке клеткаларынан тұрады, оларда нейромедиатор заты түзіледі, жүйке

жүйесіндегі қоздыру, хабар беру осылар арқылы іске асады. Жүйке жүйесі арқылы хабар беру ӛте тез - миллисекунд

ішінде беріледі. Жүйке клеткалары бір-бірімен бірі ӛзара тікелей байланысқан.

Эндокрин (гректің еndokrin - ішке шығарамын деген сӛзінен шыққан) бездерінде немесе ішкі секреция

бездерінде гормондар түзіледі, ол гормондар қанға қосылады да, қан арқылы синтезделген жерден қашықта

орналасқан нысана - клеткаға жетеді. Эндокрин бездерінің гормон арқылы берілетін хабары тез емес, баяу жетеді,

бірақ оның әсері ұзақ болады.

Гормондардың түзілуін жүйке жүйесі, әсіресе ми қабығы реттеп отырады. Адамның және жануарлардың бүкіл

ӛмір бойы тіршілік әрекетін, организмдегі зат алмасуын орталық жүйке жүйесі басқарып отырады.

Сонымен, гормон дегеніміз — биохимиялық процестерді реттейтін және адам мен жануарлардың аса маңызды

тіршілік қызметіне қоздырушы әсер ететін химиялық зат.

«Гормон» деген термин гректің қоздырамын деген сӛзінен шыққан (hormao - қоздырамын, қозғалтамын), оны

ғылыми ұғым ретінде 1904 жылы У. Бэйлисс пен Э. Стерлинг енгізген.

Гормондар тек нысана-клетка деп аталатындарға ғана әсер етеді, ол клеткалардың ерекше маманданған

рецепторлары (rесерtor - қабылдаушы деген латын сӛзінен шыққан) болады, ондай рецепторлар плазмалық

мембранаға немесе клетка ішіне орналасқан және олармен байланысқан. Гормондар тиісті рецепторлармен ӛзара

әрекеттесу нәтижесінде ғана биохимиялық процестерге әсер етеді, биохимиялық процестерді тездетеді, ал кейде

тежейді. Гормонның жарты ӛмірі ұзақ емес, әдетте ол бір сағаттан кем.

Гормондар организмде аса маңызды үш түрлі қызмет атқарады:

1) физикалық, жыныстық жетілуіне және ақыл-ойдың дамуына кӛмектеседі;

2) физиологиялық мүмкіндік жасайды және оны қамтамасыз етеді;

3) бірқатар аса маңызды физиологиялық кӛрсеткіштердің (осмостық қысымның, қандағы глюкоза деңгейінің)

бірқалыпта болуын қамтамасыз етеді.

Ішкі секреция бездерінің, гипофиздің гормондары және гипоталамустың гормондары жақсы зерттелген.

Гипоталамус эндокрин жүйесін негізгі реттеуші болып табылады және мұнда «ӛте күшті гормондар» немесе

«нейрогормондар» түзіледі. Олар басқа клеткаларда да гормонның түзілуіне әсер етеді.

Эндокрин бездерінің құрылымы мен қызметін, одан бӛлініп шығатын секреттерді және зат алмасуды

гормондардың реттеу механизмін зерттейтін биохимия тарауын эндокринология деп атайды.

Қалқанша бездің негізгі де әсіресе активті гормоны тироксин мен трийодтиронин. Ол гормондар бірнеше рет

айналып ӛзгеру нәтижесінде тирозин амин қышқылынан түзіледі. Йодидтер ерекше пероксидаза ферментінің әсер

етуімен тиреоглобулин белогы құрамындағы тирозин қалдығымен реакцияласады. Мұнда тирозиннің бүйірлік тобы

йодтанады және монойодтирозиндер мен дийодтирозиндер түзіледі. Тиреоглобулин гидролизі кезінде тирозиннің

йодтанған туындылары және басқа да амин қышқылдары босайды. Тироксин дийодтирозиннің екі молекуласының

тотыға конденсациялану жолымен түзіледі, бұл кезде аланин бӛлініп шығады. Ал монойодтирозин мен

дийодтирозиннен трийодтиронин түзіледі.

Қалқанша маңындағы бездерде екі пептидтік гормон-паратгормон (паратирин) және кальцитонин тҥзіледі.

Бұл екі гормон да бірқатар жануарлардың және адамның қалқанша маңындағы бездерінен таза күйінде бӛлініп

алынған. Олардың біріншілік құрылымы анықталған. Паратгормон дегеніміз-полипептид.

Лангерганс аралшығында екі түрлі клетка типі - α- және β-клеткалары бар. Олар екі түрлі гормон бӛліп

шығарады. Ол екеуі инсулин және глюкагон деп аталады және олар біріне-бірі қарама-қарсы қызмет атақарады.

Лангерганс аралшығының β-клеткаларында инсулин жасалып шығады, алғаш ол проинсулин түрінде бір

полипептидтік тізбек болып құрылады; ондай тізбек жануарлар түріне байланысты 78—86 амин қышқылы

қалдықтарынан тұрады. Ҧйқы безінің екінші гормоны - глюкагон. Ол Лангерганс аралшықтарының α-

клеткаларында жасалып шығады. Глюкагон дегеніміз-29 амин қышқылынан құралатын, М 3500, бір тізбекті

полипептид.


6. Эндокринология ғылымы нені зерттейді?

7. Қандай ішкі секреция бездерін білесіз?

8. Гормондардың организмдегі қызметі қандай?

9. Табиғатына қарай гормондар неше топқа бӛлінеді?

10. Қалқанша және қалқанша маңы бездерінде қандай гормондар синтезделеді, олардың химиялық табиғаты

қандай?








Дәріс 5.

Тақырыбы: «Простагландиндер. Гормондардың әсер ету механизмі»

Дәріс мақсаты: Простагландиндер және олардың химиялық табиғаты, биологиялық қызметі,

гормондардың әсер ету механизмі жӛнінде толық мағлҧмат беру.

Негізгі терминдер: Простагландиндер, циклдіАМФ, циклдіГМФ.

Жоспары:

1. Простагландиндер.

2. Химиялық табиғаты және биологиялық қызметі.

3. Гормондардың әсер ету механизмі.

Простагландиндер (ПГ)—жоғары активті органикалық заттар, олар бір жерде әсер ететін гормондар. Бұл

гормондарды 30-жылдары ең алғаш швед ғалымы У. Эйлер адам спермасынан тапты. Бұлшық еттің жиырылуына

жағдай жасай алатын және қан қысымын тӛмендететін зат бар екенін анықтады. Ӛзінің простагландин деп аталу

себебі ол ең алғаш қуық түбі безінің (простаттың) ұрықтық сұйық затынан бӛліп алынды.

Қазір ПГ сүтқоректі жануарлардың эритроциттерінен басқа, барлық клеткаларынан табылды, бірқатар

ӛсімдіктерден де алынды.

ПГ затының мүшелердегі, ұлпадағы мӛлшері шағын, 10-9 г шамасындай. Осындай аз мӛлшерінің ӛзі организмге

ӛте күшті әсер етеді. Олар организмде жиналып қалмайды, клетка аралығына үздіксіз шығып отырады. Гормондардан

айырмасы ПГ ӛзі бӛлініп шыққан жердің маңына әсер етеді және клеткадан тыс жағдайда тез бұзылады (секундтың,

бірнеше бӛлігінен — 2 минут аралығында).

Химиялық табиғаты. Қазіргі кезде 20 шамасындай простагландиндер белгілі. Олардың бәрі — полиқанықпаған

арахидон қышқылының туындысы.

Сонымен, ПГ дегеніміз — полиқанықпаған гидроксимай қышқылы. Тӛменде ПГ—ПГЕ2-нін, біреуінің

құрылымдык формуласы берілген:

ПГ клеткалардағы зат алмасуды белсенді түрде реттеуші қызметін атқарады. Тәжірибе жүзінде мыналар

дәлелденген:

1) ПГ-ның жылтыр бұлшық етті, әсіресе жатыр бұлшық етін және жұмыртқа жолының бұлшық етін

жиырылдыратыны:

2) қан тамырын кеңейтетіні, қанның ұюын баяулататыны (тромбоциттар бірігуін баяулату арқылы);

3) асқазан сӛлінің бӛлінуін тежейтіні дәлелденді;

4) ішек-қарын, ӛкпе мен қолқа жұмысын жақсартады;

5) жүрек қызметінің ырғақтылығын ӛзгертеді;

6) әйелдердің жыныс циклына әсер етеді;

7) орталық жүйке жүйесінің жұмысын активтендіреді;

8) қабыну процестеріне жауапты, т.с.с. Жақында аспириннің және басқа да бірқатар қабынуға қолданылатын

дәрілердің әсері, сірә, ПГ биосинтезін тежеуге негізделген болса керек деген мәлімет алынды.

цАМФ - клетка ішінде бесаспап медиаторға жатады және сол клеткада кӛптеген негізгі реакциялардың

жылдамдығын реттейді. Қазір анықталғандай, ол —ең алдымен кӛптеген гормондардың клеткаға әсер етуінің

күрделі механизміндегі молекулалық делдал. цАМФ барлық ұлпалар мен мүшелердің клеткаларында синтезделеді.

Ұлпаларда цАМФ синтезіне әр түрлі гормондар мен медиаторлар әсер етеді, ондай заттың саны 20-дан астам.

Циклды аденозинмонофосфатты (цАМФ) адреналиннің әсерін зерттеу кезінде ашқан Э. Сазерленд (1959), сол

үшін 1971 жылы Нобель сыйлығын алды. Бұл биохимиядағы аса ірі ғылыми жаңалық болды.

Циклды аденозинмонофосфат АТФ-тан синтезделеді. Бұл процесті аденилатциклаза ферменті (М 185000)

катализдейді, ол фермент клетканың плазмалық мембранасымен байланысқан. 3', 5'-цАМФ молекуласында тӛртінші

цикл (сақина) бар. Ол цикл ғажап ерекше, соның арқасында цАМФ пішіні мен биохимиялық қасиеттері бойынша

басқа мононуклеотидтерге ұқсамайды.

Аденилатциклаза ферменті негізінен белоктық және пептидтік гормондар әсерін реттейді, олар протоплазмаға

енбейді. Клетканың қалыпты жағдайдағы кезінде бұл фермент активті емес. Гормон плазмалық мембранада ӛзінің

рецепторымен әрекеттескен кезде, магний ионы ҥшін оның ӛткізгіштігі ӛзгереді, соның нәтижесінде аденилат-

циклаза активтенеді де, цАМФ тҥзілуі кҥшейеді. Биохимиялық қасиеті. Егер гормондар клеткадағы биохимиялық реакцияларды алғашқы реттегіштер болса,

гормондар хабарын әрі қарай жеткізуші цАМФ-ты екінші қатардағы (аралық) реттегіштер деп атайды.

цАМФ: 1) бауырдағы гликоген синтезі мен гидролизін;

2) майлы ұлпада триацилглицерол-дардың ыдырауын;

3) жүйке клеткаларының активтілігін;

4) бұлшық еттің жиырылуын;

5) мРНК транскрипциясын;

6) белоктар синтезін;

7) клетка ӛткізгіштігін;

8) иммунитет құбылысы сияқты және басқа да алуан түрлі процестерді реттейді.


5. Простагландиндер деген не?

6. Простагландиндердің химиялық табиғаты қандай?

7. Простагландиндердің биологиялық қызметі қандай?

8. Циклді АМФ-ті биохимиялық реакциялардың молекулалы делдалы деп атау себебі не?








Дәріс 6. Зат және энергия алмасуы. Биологиялық тотығу. Тыныстану тізбегі және оның

ферменттері. Тотыға фосфорлану, энергетикалық балансы.

Дәріс жоспары: 5. Зат және энергия алмасуы. 6. Биологиялық тотығу. 7. Тыныстану тізбегі және оның ферменттері. 8. Тотыға фосфорлану, энергетикалық балансы.

Метаболизмге кіріспе Тірі организм дегеніміз - белгілі құрылымы бар биологиялық жүйе. Тірі организмде

үзіліссіз зат алмасу жүріп жатады. Зат алмасу - организмде жҥріп жататын барлық химиялық процестердің жиынтығы. Организмге қоректі заттардың енуі, ас қорыту ферменттерінің әсерінен олардың қарапайым заттарға ыдырауы, түзілген қосылыстардың қанға сіңуі, қанмен ұлпаларға, мүшелерге тасымалдануы, олардан клетка компоненттерінің және биомолекулалардың синтезделінуі, тотығып энергия бӛлінуі және организмнен соңғы ӛнімдердің сыртқа шығуы.

Организмдегі зат алмасу тіршіліктің негізгі белгісі болып табылады. Тірі организм зат алмасудың нәтижесінде пайда болып жарыққа шығады, тіршілік етеді, ӛсіп жетіледі және ӛледі.

Организмдегі зат алмасу (метаболизм) ӛзара тығыз байланысты екі процестен - катаболизм мен анаболизмнен қҧралады.

Катаболизм (гректің каtа - тӛмен, ballen - тастау деген сӛздерінен шыққан) дегеніміз кҥрделі органикалық қосылыстардың ыдырап, қарапайым молекулаларға айналуы. Азық-түлік, жем-шӛп арқылы организмге енген және ұлпалар мен мүшелерге барған белоктар, липидтер, кӛмірсулар бірқатар катаболиздік реакциялар нәтижесінде ыдырап, ақырғы ӛнімдерге (СО2, Н2О, NН3) айналады да, сыртқа бӛлініп шығады. Катаболиздік реакциялар кезінде органикалық молекулалардан бос энергия бӛлініп шығады және бұлар АТФ молекуласында, басқа да нуклеотидтерде жиналады. Жиналған осы энергия тірі организмнің тіршілік әрекетін іске асыру үшін жұмсалады.

Анаболизм (гректің аnа - жоғары деген сӛзінен шыққан) - бҧл белоктар, липидтер, нуклеин қышқылдарының және клетка мен ҧлпадағы басқа да биомолекулалардың синтезі. Мұндай синтез катаболизм кезінде пайда болған заттардың есебінен іске асады. Анаболизм реакциялары кезінде АТФ молекуласының гидролиз процесінде босап шыққан энергия жұмсалады. Анаболизм процесі кезінде организмнің құрам бӛліктері қалыптасады және жаңа бӛліктер түзіліп жаңарады. Ал организмді тұтастай алып қарастыратын болсақ, ересек организмнің дене құрамы бірқатар уақыт бойы оншама ӛзгере қоймайтыны белгілі.

Клеткадағы катаболиздік және анаболиздік реакциялар бірінен-бірі тәуелсіз болады және бір мезгілде жүреді. Бұл екеуі зат алмасудың бір тұтастығын және оның мазмұнын кӛрсетеді. Бұл реакцияларды ферменттер катализдейді және оны эндокриндік жүйе мен орталық жүйке жүйесі басқарып, реттейді. Катаболизм және анаболизм нәтижесінде түзілетін қосылыстар метаболиттер немесе аралық ӛнімдер деп аталады. Катаболизм диссимиляция деп, ал анаболизм ассимиляция деп те аталады.

Қоректік заттардың катаболизмі және энергия бӛлінуі Адамның қалыпты тіршілік әрекеті үшін энергия, ауыстырылмайтын амин қышқылдары,

эссенциалды май қышқылдары, витаминдер, минералды заттар және су керек. Энергияны кӛмірсулар, майлар және аздап белоктар береді. Олар ӛте күрделі жоғарғы молекулалы қосылыстар, ферменттер әсерінен гидролизденіп, соңғы ӛнімдерге дейін ыдырайды және бос энергия бӛлініп шығады. Олар кітаптың басқа тарауларында қаралады (гликолиз, лимон қышқылы циклымен тотығу, май қышқылдарының, амин қышқылдарының ыдырауы, биологиялық тотығу, тыныстану тізбегі, тотыға фосфорлану).

Негізгі қоректік заттар ыдырауының жалпы заңдылық жолдары қортынды түрінде 6.2. суретте кӛрсетілген. Схемадан кӛрінгендей әр түрлі энергиялық қосылыстардың молекулалары біртіндеп ҥш кезеңде ыдырайды және олардың бәрі бір ғана аралық зат ацетил-А-коферментін түзеді.


1. Сеитов З.С. Биохимия. Алматы. Агроуниверситет. 2000.

2. Жеребцев Н.А., Попова Т.Н. Артюхов В.Г. Биохимия. Воронеж. Гос. Университет. 2002.

3. Кнорре Д.Г., Мызине С.Д. Биологическая химия. М.Вышая школа, 2003.

Дәріс 7. Тақырыбы: «Кӛмірсулар биохимиясы. Кӛмірсулардың қорытылуы және сіңуі»

Дәріс мақсаты: Тірі организмдегі кӛмірсулардың биологиялық маңызы және олардың алмасуы жӛнінде

толық мағлҧмат беру.

Негізгі терминдер: Моносахарид, ди- және полисахаридтер, мальтаза, сахараза, гексокиназа, глюкокиназа,

амилаза, гликоген.

Жоспары:

1. Кӛмірсулар туралы жалпы түсінік.

2. Кӛмірсулардың қорытылуы және сіңуі.

3. Күйіс қайыратын жануарлар мен жылқы организмінде кӛмірсулардың қорытылу ерекшелігі.

4. Моносахаридтердің сіңуі.

Кӛмірсулар немесе қанттар ӛсімдік организмінде синтезделеді. Кӛмірсулар - барлық тірі организмде негізгі

энергия беретін зат және кӛміртегінің кӛзі. Ал кӛміртегі дегеніміз - бүкіл тіршіліктің негізгі элементі.

Ӛзінің атынан да кӛрініп тұрғандай, «кӛмірсу» деген термин кӛміртегі мен су деген екі сӛзден құралған.

Ӛйткені, олардың эмпириялық формуласы Сn(Н2О)m. Қазіргі кезде құрамына кіретін сутегі мен оттегінің ара салмағы

формуладағыдан ӛзгеше де заттар кездеседі, бірақ олар да, сӛз жоқ, кӛмірсулар класына жатады.

Кӛмірсу жасыл ӛсімдіктердің жапырағында кӛмірқышқыл газ СО2 мен судан және күн энергиясының есебінен,

хлорофиллдің белсенді араласуынан синтезделеді. Бұл процесс фотосинтез деп аталады. Фотосинтездің мәнін XIX

ғасырдың соңына таман ұлы орыс ғалымы К. А. Тимирязев ашты.

Кӛмірсулар жануарлар үшін негізгі қорек. Ол азық рационының 70% шамасындай. Ал адам қорегінің 50%

кӛмірсулардың үлесіне тиеді. Қорытылу ерекшелігіне қарай кӛмірсулар мынадай екі топқа бӛледі: 1) крахмал,

гликоген, сахароза, лактоза, 2) целлюлоза, маннандар, лигнин, пектиндер, пентозандар және басқалары. Екінші топқа

жататын кӛмірсуларды омыртқалылардың бәрі бірдей қорыта алмайды. Оларды күйіс қайыратын және кейбір

жануарлар ғана микробтық ферменттің кӛмегімен қорыта алады (бұл мәселе жеке қарастырылады).

Крахмалдың, гликогеннің қорытылуы ауыз қуысынан басталады, ол екеуінің қорытылуына аздап болса да

сілекей ферменттері әсер етеді. Сілекейдің негізгі қызметі - қоректі ылғалдандыру, сӛйтіп оның шайналуына және ас

қорыту жолымен жүруіне жағдай жасау. Сілекейдің құрамында шырышты гликопротеиндер (муциндер) бар, олар

қорекке жағылып, оны жұмсартады.

Қоректің негізгі бӛлігі болып табылатын крахмал ауыз қуысында аздап қана қорытылады, ӛйткені қорек ауыз

қуысында ұзақ болмайды және жануарлар сілекейінің рН кӛрсеткіші ферменттер әсері үшін қолайлы емес.

Крахмал амилозадан және амилопектиннен құралады. Ол екеуінің ұйқы безінен шыққан α-амилаза ферменті

әсерінен болатын гидролизі ретсіз емес, 2-6 байланыстарды α (1→4)-байланысы бойынша біртіндеп ыдырату

жолымен жүреді. Бұл глюкоза, мальтоза және ірі олигосахаридтер қоспасының пайда болуына әкеп соғады. Ал α-

амилаза ферментінің α(1→6)-байланысын гидролиздеу қабілеті жоқ. Сондықтан тек амилоза ғана жаңағы айтқан

ӛнімдерге бӛлінеді. α(1→6) - байланысты тармақтары бар амилопектин (гликоген де) біршама ғана ыдырайды.

Дегенмен амилопектин молекуласының тармақталған жеріндегі α(1→6)-гликозидтік байланысын үзетін изомальтаза

ферменті [α(1→6)-гликозидаза] болады. Соның әсерінен изомальтоза түзіледі. Изомальтазаның әсері нәтижесінде

амилопектин қалдығы сызықтық құрылымға ие болады да, әрі қарай α-амилазамен гидролизденеді.

Ішектің γ-амилаза ферменті олигосахаридтердің шетінен глюкоза қалдықтарын біртіндеп үзіп, ажыратады. Ал

мальтаза ферменті мен изомальтаза ферменті (М 280 000) тиісінше мальтозаны және изомальтозаны α-глюкозаның

екі молекуласына гидролиздейді.

α-Амилаза крахмалды (гликогенді) декстриндерге, олигосахаридтерге, мальтоза, изомальтозаға дейін

гидролиздеп ыдыратады.

Күйіс қайыратын малдың қарыны тӛрт бӛлімнен тұрады. Олар: ҥлкен қарын, қатбаршақ, жҧмыршақ және

ҧлтабар. Ал үлкен қарын, қатбаршақ және жұмыршақ қарында үнемі 1 мл қоректік массада 1011 бактериялар және

106 қарапайым жәндіктер, анаэробтық микроорганизмдер тіршілік етеді.

Жылқының тік ішегі мен соқыр ішегінің кӛлемі үлкен болады. Жылқының осы ішектерінде және құстардың

бӛтекесінде кӛптеген микроорганизмдер тіршілік етеді.

Мұндай жануарлардың қарынында, ішегінде тіршілік ететін микроорганизмдер клеткасында целлюлаза,

целлобиаза ферменттері және басқа да ферменттер түзіледі. Ондай ферменттер целлюлозаны, пектинді,

целлобиозаны гидролиздеп, негізінен β-глюкозаға және әр түрлі моносахаридтерге айналдырады. Осы

моносахаридтер және басқа да қарапайым қанттар одан әрі қарай басқа микробтық ферменттердің әсерінен ашиды да,

негізінен сірке, пропион, сүт, май, пирожүзім, қымыздық, янтарь қышқылдары, басқа да органикалық қышқылдар,

кӛмір қышқылы мен СН4 түзіледі. Органикалық қышқылдар үлкен қарынның безсіз эпителийі арқылы сіңеді.

Микроорганизмдер қышқыл реакциясы бар ұлтабарға (нағыз қарынға) үздіксіз келіп жатады. Олардың

қорытылуы осы қарында басталады да, Ішекке барып бітеді. Сонымен күйіс қайыратын жануарлардың нағыз қорегінің

басым бӛлігі ӛздерінің 1/7 массасының бӛлігіндей болатын ӛз микроорганизмдері екен.

Целлюлоза қи қалыптастырушы кӛлемдік масса ретінде және ішектің қабырғасына әсер ететін механикалық

қоздырушы ретінде адамға да, жануарларға да қажет. Целлюлоза ішектің толқындана жиырылуын күшейтеді және

асқазан жолымен қоректің жылжып қозғалуына әсер етеді.

Жануар (жыртқыштардан басқасы) целлюлозасыз тіршілік ете алмайды. Ұзақ уақыт бойы жануарларды

целлюлозасыз қоректендірсе, ас қорытылуы бұзылады, тіпті ӛлімге әкеліп соқтырады.

Ішек қабырғасы арқылы моносахаридтер ғана сіңеді, ал дисахаридтер мен күрделі кӛмірсулардың мұндай

қабілеті болмайды. D-глюкоза мен D-галактоза концентрация градиентіне қарсы активті тасымалдау жолымен

эпителий клеткалары арқылы сіңеді. Активті түрде тасымалдау тек D-қатарындағы қанттарға ғана тән, фруктоза

активті тасымалданбайды, ол араласу жолымен сорылады.

Қанттар ішектің саңылауынан клетка мембранасы арқылы таратқыш молекулалар кӛмегімен және натрий

иондарының қатысуымен тасымалданады. Таратқыш-молекулада глюкоза мен Nа+ ионының байланысатын жері бар.

Ішектің шырышты қабығы шегінде таратқыш олармен байланысады да, клеткаға енеді. Клеткада олар бір-бірінен

бӛлінеді, глюкоза сероз мембранасы арқылы қанға барады, Nа+ шұғыл түрде тасымалданып кетеді, ал таратқыш-

молекула қайтадан ішектің қуысына келеді. Қанттардың сіңу жылдамдығы әр түрлі. Галактоза мен глюкоза тезірек

сіңеді. Ал глюкозамен салыстырғанда фруктоза 2 есе, манноза мен пентоза 5—10 есе баяу сіңіріледі.


5. Фотосинтез деген не?

6. Кӛмірсулардың қорытылуы қай жерден басталады?

7. Кӛмірсулардың қорытылуына қандай ферменттер әсер етеді?.

8. Күйіс қайыратын малдардағы кӛмірсулардың қорытылу ерекшелігі қандай?








Дәріс 8. Гликолиз туралы жалпы тҥсінік Дәріс жоспары 4. Гликолиз туралы жалпы түсіні 5. Лимон қышқылының циклі. 6. Энергетикалық балансы және маңызы

Клеткадағы кӛмірсулар тотығу және энергия бӛлу үшін ең тиімді субстрат. Бірақ клетка энергетикалық материал ретінде глюкозаны қор үшін жинай алмайды. Әсіресе қаңқа бұлшық еттерінде және бауырда қор үшін жиналатын тиімді кӛмірсу - гликоген. Қандағы глюкозаның айтарлықтай бӛлігі осы ұлпаларда жиналады да, гликогенге айналады. Бұл процесс гликогенез (гликоген тҥзілу) деп аталады. Гликогенез шағын мӛлшерде жануарлардың барлық ұлпаларда дерлік кездеседі.

1.Гликогеннің синтезделуі АТФ энергиясы есебінен бос глюкозаның фосфорлануы арқылы басталады, бұл реакцияны гексокиназа ферменті (М 104000) катализдейді, бұл фермент барлық клеткада кездеседі. Осы реакцияны катализдейтін екінші фермент глюкокиназа, бұл фермент организм туғаннан кейін екі жеті ӛтісімен пайда болады. Глюкозаның фосфорлану реакциясы магний ионы қатысында глюкозо-6-фосфат түзілу арқылы жүреді. Глюкозо-6-фосфат- гликогеннің метаболизмі кезіндегі негізгі заттың біреуі.

2. Фосфоглюкомутаза ферментінің (М 62000) әсерімен глюкозо-6-фосфат қайтымды изомерленіп глюкозо-1-фосфатқа айналады. Глюкозо-6-фосфат Глюкозо-1-фосфат

3. Гликоген синтезінің қорытынды кезеңінде гликоген-синтаза деп аталатын фермент реакцияға кіріседі, ол

фермент глюкозаны УДФ-глюкозадан шығарып, полисахаридтердің ӛсіп бара жатқан тізбегіне қосады.

Гликогенездің бұл сатысы ӛте күрделі және оның механизмі негізінен анықталған. Біз оны схема түрінде ғана

береміз. Глюкоза толық тотыққан кезде шығатын химиялық энергия жиынтығын АТФ түрінде береміз және оның

термодинамикалық тиімділігін есептеп шығарамыз. Глюкозаның оттегі қатысында тотығуы экзергоникалық реакция болады да, энергия бӛлініп шығады.

С6Н12О6+6О2→6СО2+6Н2ОG01

= -686 ккал/моль Глюкоза

АТФ молекуласының шығуы. 1) Гликолиз процесінде глюкозаның бір молекуласының тотығуы екі АТФ молекуласын береді. 5) Гликолиз кезінде түзілген НАД-Н екі молекуласы тыныстану тізбегінде тотығады да, 2x3 = 6 АТФ

молекуласын береді. 6) Пируват ацетил-А-коферментіне айналу кезінде түзілген НАД-Н екі молекуласы тыныстану тізбегінде

тотығып, 2x3=6 АТФ молекуласын береді. 7) Ацетил-А-коферментінің екі молекуласы лимон қышқылы циклында тотыққаннан кейін, ӛзінің

электрондарын тыныстану тізбегіне береді және 24 АТФ молекуласы түзіледі. Осындай тӛрт түрлі жолмен барлығы 38 АТФ молекуласы түзіледі.

Әрбір АТФ молекуласының бос энергиясы G01

= —7,3 ккал-моль шамасына тең, ал 38 АТФ молекуласы 38x7,3 = 277,4 ккал береді. Сӛйтіп бір моль глюкозадан АТФ түзілудің термодинамикалық тиімділігі:

%40686

100277

%40

686

1004,277

болады.

Негізгі терминдер Моносахаридтер α-және β- аномерлер Гликозидтік гидроксил Альдон қышқылдары Урон қышқылдары Гиалурон қышқылы Гепарин Хондроитинсульфаттар Гемицеллюлоза Целлюлоза Әдебиеттер 1. Жеребцов Н.А., Попова Т.Н., Артюхов В.Г. Биохимия. Изд. «Воронежский гос университет» 2002. 2. Бохински Р. Современные воззрения в биохимии М.Мир.1987. 3. Кноре Д.Г. Мызина С.Д. Биологическая химия. М. Высшая школа. 2003 4. Овчинников Ю.А. Биоорганическая химия. М.Просвещение, 1987.

Дәріс 9 Дәріс тақырыбы: «Липидтер биохимиясы. Липидтердің қорытылуы. Хиломикрондар, липопротеиндер»


5. Липидтердің қызметі

6. Липидтердің қорытылуы және сіңуі 7. Майлардың ішекте қорытылуы 8. Триацилглицеролдардың (майлардың) биосинтезі.

Липидтер дегеніміз - табиғи заттар тобы. Олар іс жүзінде суда ерімейді, бірақ полярсыз еріткіштерде

(хлороформ, эфир, ыстық этанол, күкіртті кӛміртегінде) ериді. Белоктармен, кӛмірсулармен қатар липидтер де

мал, адам және ӛсімдіктердің барлық ұлпалар клеткаларының құрамына кіреді. Липид гректің lipos - май деген

сӛзінен шыққан Май дегеніміз триацилглицеролдардың және басқада липидтердің кҥрделі қоспасы. Майдың

химиялық молекуласы деп мысал ретінде мына триацилглицеролдарды кӛрсетуге болады:

Триацилглиерол

Майдың қорытылуы қарында басталады (5.1.сурет). Бірақ онда толық жіктеліп қорытылып бітпейді. Қарынның қозғала

алатын ерекшелігіне байланысты, майдан қою эмульсия түзіледі. Бұл құбылыс ферменттердің әсерін жеңілдетеді. Қарын сӛлінде

липаза бар. Бірақ оның қасиеттері ұйқы безі липазасынан ӛзгеше. Ұйқы безі липазасының ең қолайлы рН деңгейі 6 - 7

болса, қарын липазасы рН кӛрсеткіші 3,5 болғанда активті. Бұл липаза кӛбінесе кӛміртегі атомдарының тізбегі ұзын емес, орташа болатын май қышқылдары эфирлерін гидролиздейді.

Бұл кезде босап шыққан май қышқылдары тікелей қарын арқылы сіңеді. Жаңа туған сүтқоректілерде липаза ерекше қызмет атқарады. Ӛйткені сүтте тӛменгі молекулалық май

қышқылдарының триацилглицерол-дары болады және липаза эмульденген май түйіршіктеріне әсер ете алады. Ондай май

сүтте болады.

Майлардың ішекте қорытылуы Майлардың негізгі қорытылуы он екі елі ішекте ӛтеді, оған әсер етуші ұйқы безінің липаза ферменті.

Мұнда қоректік заттар жиынтығы ӛттің, ұйқы безі сӛлінің және ішек секреттерінің әсеріне ұшырайды. Липидтердің қорытылуында және олардың гидролизі ӛнімдерінің сіңуінде ӛт қышқылдары маңызды роль атқарады.

Ӛт қышқылдары

Ӛт қышқылдары ӛтпен бірге ӛт қалтасынан шығады. Тӛрт түрлі ӛт қышқылы белгілі. Олар: хол қышқылы, хенодезоксихол қышқылы, дезоксихол қышқылы, литохол қышқылы. Бұл қышқылдар ӛт құрамында тиісінше 50, 30, 15, 5% мӛлшерінде кездеседі. Бұлар пептидтік байланыс арқылы глицинмен немесе тауринмен байланысқан. Соның әсерінен осы қышқылдар ас қорытушы барлық ферменттерге тӛзімді келеді. Мұндай комплексті байланысу ӛт қышқылдарының ерігіштігін жақсартады. Ӛт қышқылдарының байланыспаған тұздары рН кӛрсеткіші 7-ден тӛмен кезде тұнбаға шӛгеді. Ӛт қышқылдарының глицинмен немесе тауринмен қосылған комплекстері натрий тұздары түрінде кездеседі.

Ӛт қышқылдарының қызметі - липидтердің эмульсияға айналуын және еруін дамыту. Сӛйтіп липаза ферментінің әсерін жеңілдету.

Тӛменде хол қышқылы мен тауриннің жҧп қосылысы таурохол қышқылы және дезоксихол қышқылы мен глициннің жҧп қосылысы гликодезоксихол қышқылының түзілу реакциялары берілген.

Ӛт қышқылдары құрылым жағынан бір - біріне ұқсас, олар тек қана молекуласында гироксил топарының саны

және орналасуымен ерекшеленеді. Тӛменде екі қышқылдарының – хенодезоксихол қышқылының және литохол қышқылының формулалары келтірілген.

Майды эмульсияға айналдыру. Майлар гидрофобты, сулы ортада ерімейді. Ӛт қышқылдарының ерігіш

амфипатиялық қасиеті бар. Ӛт қышқылдары сырттай активті заттар. Ӛйткені олардың стероидтық жағы

гидрофобты, ал полярлы «басы» (қышқылдық топ бар жері) гидрофильді келеді. Ӛт қышылдарының гидрофобты

жағы май түйіршіктерімен ӛзара әрекеттеседі, ал олардың гидрофильдік тобы сулы ортаға қараған жақ бетке

жиналып топтасады да, полярлы еріткіш сумен түйіседі. Ӛт қышқылдары, бос май қышқылдары мен

моноацилглицеролдардың қатысында май түйіршіктері-сыртына жинақталады да жұқа қабықша түзеді. Осының

нәтижесінде екі заттың- су мен майдың арасындағы сыртқы керіліс бірден азаяды. Осылайша беттік керілістің азаюы

және ішектің жиырылып созылуы нәтижесінде үлкен май түйіршіктері босайды да, бӛлшектеніп, ұсақ-ұсақ май

түйіршіктеріне айналады. Осылай пайда болған майдың ӛте ұсақ бӛліктерінің сыртқы қабатында сол беттік

активті заттардан құралған жұқа қабықша болады, ол қабықша май бӛлшектерін біріктірмейді. Май осылайша

эмульсияланады да суда еритіндей қалыпқа түседі. Эмульсияланғаннан кейін майдың беттік аумағы ӛте

ұлғаяды. Эмульсиялану деңгейі жоғары болған сайын және май түйіршіктері кішірейген сайын оған

ферменттің әсер етуі оңайланды. Сӛйтіп ацилглицеролдар гидролизінің жылдамдығы да артады.

Ӛттің және ұйқы безі сӛлінің реакциясы әлсіз сілтілік, ол қарынның қышқыл реакциясын бейтараптайды.

Триацилглицеролдар гидролизі. Май түйіршіктерінің сыртына колипаза белогы (М 10 000) тартылады.

Сӛйтіп сол жерде ұйқы безінің липаза ферменті де жинақталады. Колипаза қызметі - молярлық қатынасы 2 : 1

(липаза : колипаза) комплекс түзу арқылы липаза ферментін активтендіру. Осы кезде рН кӛрсеткіші 9-дан 6-ға

дейін ӛзгереді. Бұл липаза ферментінің әсері үшін ең қолайлы жағдай. Ал колипаза липазаны май

түйіршіктерінің бетінде ұстап тұрады. Ӛт қышқылы, колипаза және липаза үшеуі ӛзара әрекеттесіп, үш жақты

комплекс түзеді деген болжам бар. Липаза әсерін күшейту үшін кальций иондары қажет.

Ұйқы безінің липаза ферменті триацилглицеролдар құрамындағы негізінен 1 және 3 жағдайдағы май

қышқылдарын босатады да, 2-моноацилглицерол түзеді. 2-моноацилглидеролдар гидролизін ұйқы безінің басқа

ферменті – эфирлік гидролаза катализдейді.


1. Организмде липидтердің қызметі қандай?

2. Липидтердің қорытылуы қай жерден басталады?

3. Липидтердің қорытылуына қандай ферменттер әсер етеді?.

4. Күйіс қайыратын малдардағы липидтердің қорытылу ерекшелігі қандай?







Дәріс 10 Майлардың биосинтезі. Май қышқылдарының ß-тотығуы. Кетоз қҧбылысы. Майлардың ҧлпада

ыдырауы Дәріс жоспары:

4. Майлардың ұлпада ыдырауы 5. Кетондық денелердің түзілуі 6. Ацетил-А-коферментінің түзілуі және оның биологиялық маңызы.

Фосфолипидтер мен сфинголипидтер клетка мембранасының құрылымдық негізін құрайды. Сондықтан олар биологиялық маңызды қызмет атқарады. Фосфолипидтер амфипатиялық қосылыс. Олардың гидрофобтық ұзын тобы және гидрофильдік шағын «басы» бар. Осының арқасында бір жағынан полярсыз қосылыстармен, екінші жағынан полярлы қосылыстармен кӛршілес отырып, қатарласа жақсы орналасады.

Фосфатидилхолин (лецитин) - негізгі фосфолипидтердің біреуі, ол екі жолмен түзіледі. Оның бір жолын de novo («басынан бастап»), екіншісін «құтқарушы» деп атайды. (А. Ленинджер, 1985). Фосфолипидтердің анаболалық реакцияларына цитидинтрифосфат (ЦТФ) қатысады. Оның кӛмегімен фосфохолин мен фосфоэтаноламин активтенеді. Бұл екі жағдайда да синтез диацилглицерол арқылы жүреді. Диацилглицеролдың түзілу механизмі жоғарыда қарастырылды.

1) Этаноламинкиназа ферментінің әсер етуімен және Мg2+

иондарының қатысуымен фосфоэтаноламин түзіледі:

Фосфоэтаноламин 2) Фосфоэтаноламин мен ЦТФ реакцияласады да, цитидиндифосфат-этаноламиннің (ЦДФ-

этаноламнннің) активті молекуласы түзіледі, бұл реакцияны фосфоэтаноламинцитидилтрансфераза ферменті катализдейді: Фосфоэтаноламин + ЦТФ → ЦДФ—этаноламин + пирофосфат

3) Бұдан кейін ЦДФ - этаноламин мен диацилглицерол ӛзара әрекеттеседі. Бұл реакцияға этаноламинфосфотрансфераза ферменті қатысады.

Диацилглицерол ЦДФ-этаноламин Фосфатидилэтаноламин (кефалин)

4) Фосфатидилхолиннің (лецитиннің) түзілуі ары қарай фосфатидилэтаноламиннің үш қайтара метильденуі арқылы жүреді. Метильдік топтар активтенген метионин-S-аденозилметионин береді. Үш қайтара метильдену реакциясы бұл арада қарастырылмайды. Реакция жалпы түрде ғана беріледі. Фосфатидилхолин түзілуінің мұндай жолы dе novo деп аталады.

Май қышқылдарының -тотығу жолы Май қышқылдарының тотығуы митохондрияда жүреді, үш кезеңнен тұрады (8.9.сурет). Бірінші кезеңде

активтенген май қышқылы ацил-КоА β-тотығуға түсіп, молекуласынан екі кӛміртек атомы бар ацетил-КоА-лар бӛлініп шығады. Екінші кезеңде түзілген ацетил-КоА молекулалары лимон қышқылы циклымен тотығып, электрондар, НАДН, ФАДН2 және СО2 ыдырайды. Үшінші кезеңде электрондар, НАДН, ФАДН2 тыныстану тізбегіне кіреді де, тотыға фосфорлану процесінде электрондардың энергиясы АТФ молекулаларында шоғырланады. Май қышқылдарының үш кезең тотығу процесі пальмитоил-КоА мысалында 8.9 суретте берілген. Негізі терминдер Амфипатикалық қосылыстар Эссенциалды қышқылдар Глицерол -тотығу Әдебиеттер 1. Химия биологически активных природных соединений. Под редакцией Преображенского Н.А. и Евстигнеевой Р.П.М. «Химия», 1970. 2. Химия липидов (Евстигнеева Р.П., Звонкова Е.Н., Серебренкова Г.С., Швед В.М.). М. «Химия». 1987,с.202. 3. Жеребцов Н.А., Попова Т.Н. Артюхов В.Г. Биохимия. Воронеж. Гос. Университет, 2002г. 4. Сеитов З.С. Биохимия. Алматы. Агроуниверситет. 2000г

Дәріс 11

Белоктар биохимиясы. Белоктардың биологиялық маңызы. Белоктардың қорытылуы және амин

қышқылдарының ішек арқылы сіңуі.


1. Жалпы түсінік. 2. Белок молекуласын полипептидтік тізбек қалыптастырады. 3. Белок молекуласының құрылымы. 4.Белоктардың және амин қышқылдарының ұлпаларда ыдырауы. 5. Амин қышқылдар метаболизмінің қорытындысы. Белок тіршіліктің негізі. Оны қазіргі уақытта биология ғылымы жетістіктері толық дәлелдеп отыр. Белок болмаса жер бетінде тіршілік те болмас еді. Белоктың әрбір клетка құрамында болуы, оларды ауыстыруға болмайтыны және ӛздеріне тән кӛптеген түрлі қызмет атқаруы осының дәлелі. Белоктар - жоғары молекулалы азотты қосылыстар, α-амин қышқылдарынан (мономерден) түзілетін күрделі биополимерлер. Қазіргі кездегі тҥсінік бойынша белок дегеніміз – молекула-лық массасы 5000 Да шамасынан артық, кеңістіктік қҧрылымы бар және организмде белгілі бір қызмет атқаратын полипептид. «Белок» деген термин орыс тілінде жұмыртқаның ақ уызы (белок) деген сӛзден шыққан. Жұмыртқаның ақ уызы қыздыру кезінде қатайып, ақ түсті жентекке айналады (неміс тілінде де «Еіwеіss» деген сӛз жұмыртқаның ақ уызын білдіреді). Белокқа қатысты «протеин» (грек тілінде «рrоtеіоs» деген сӛзден шыққан) деген термин де қолданылады. Ол алғашқы, аса маңызды деген мағынаны білдіреді. Бұл мағына да тіршілік процесінде белоктың аса маңызды екенін кӛрсетеді. И.П. Павловтың, әсіресе белоктардың ферменттік табиғатын анықтаған Дж. Самнердің (1926 ж.), Дж. Нортроптың (1930) бағалы жұмыстарынан кейін белоктарды зерттеу кең кӛлемде қолға алынды. Белоктар биохимиясында Ф. Сенгер ашқан жаңалық (1953) дәуірлік құбылыс болды. Ол полипептид тізбегіндегі амин қышқылдарының әрқашанда белгілі бір рет бойынша байланысатынын анықтады. Белоктардың ең қарапайым құрамына мынадай элементтер кіреді (% есебімен): кӛміртегі 50—54; оттегі 21,5—23,5; сутегі 6,5—7,3; азот 15,0—17,6; күкірт 0,3—2,5. Белоктар құрамындағы азот мӛлшері тұрақты және ол құрғақ массасы бойынша алғанда орта есеппен барлық элементтердің 16 пайыз мӛлшерінде. Сондықтан белгілі бір биологиялық материалдағы белок мӛлшерін анықтау үшін, ондағы азот мӛлшерін анықтап, ол шаманы 6,25 санына кӛбейтеді (100: 16 = 6,25). Мысалы, әр түрлі жануарлардың жас ұлпасында мынадай мӛлшерде белок болатыны анықталған (% есебімен): бұлшық етте-18-23, ӛкпеде 14-15, бауырда 18-19, теріде 16-17, жүректе 16-18, мида 7-9. Пептидтік байланыс

Бірінші, N-соңғы Екінші амин Үшінші амин С-соңғы амин қышқылының қышқылының қышқылының амин қышқылының қалдығы қалдығы қалдығы қалдығы Полипептидтік құрылым схемасынан кӛрініп тұрғанындай, оның тізбегі бос амин тобы бар (оны N-соңғы деп атайды) амин қышқылынан басталады да, бос карбоксил тобы бар амин қышқылымен аяқталады (С-соңғы амин қышқылы). Белок молекуласының әрбір полипептид тізбегі клеткада организмнің генетикалық мәліметіне сәйкес және генетиканың заңы бойынша «бір генге - бір полипептид тізбегі» деген ереже бойынша синтезделеді.


1.Сейітов З.С., Бейсебеков М.Қ. Физикалық және коллоидтық химия. –Алматы, 1993.

2.Болдырев А.И. Физическая и коллоидная химия.–М.:«Высшая школа», 1983.

3.Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993.

4.Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001.

Дәріс 12

Аммиактың заласыздануы. Орнитин циклі

Дәріс жоспары: 4. Ұлпаларда аммиакты залалсыздау. 5. Орнитин циклі. 6. Гемоглобиннің қарында ыдырауы Амин қышқылдары әсіресе глутамат тотыға дезаминденген кезде кӛп мӛлшерде бос аммиак NН3 бӛлініп шығады. Аммиак ӛте улы, әсіресе миға зиянды. Бос аммиак клетка мембранасынан оңай ӛтіп кетеді де, митохондрияға, ми клеткаларына енеді. Ұлпаларда, әсіресе бауырда аммиакты зиянсыз қосылыстарға айналдыратын әсерлі механизмі бар. Әдетте қан құрамындағы аммиак шамасы қанның жалпы мӛлшерінің 1% шамасындай, басқалары күрделі органикалық заттар түзілу реакциясына жұмсалады. Адамда және итте аммиакты ң мӛ лшер і 0 ,0 3 - 0,08 мкмоль/мл. Үй қоянына тәжірибе жасап аммиак концентрациясын 4 мкмоль/мл дейін кӛбейткенде, ол ӛліп қалған. Аммиакты бейтараптау үш бағытта жүруі мүмкін.

Глутамат Глутамин

1) Глутаматтан глута-минді синтездеу жолымен аммиакты бейтараптау. Реакция глутаминсинте-таза ферментінің (М 350 000) әсерімен бауырда жүреді.

Аспартат Аспарагин

2) Аспартатпен аммиактан аспарагиннің синтезделуі. Бұл реакцияны глутамин - тәуелді аспарагинсинтета-за ферменті катализдейді.

Глутамин мен аспарагиннің амидтік топтары биологиялық тұрғыдан ӛте бағалы. Олар амин қышқылдары және әр түрлі азотты органикалық қосылыстар синтезінде пайдаланылады. Мысалы, аммиактың органикалық азоты биомолекулаларға енеді де, зат алмасуға қатысады. 3) Аммиак пен кӛмір қышқыл газдан мочевинаның синтезделуі. Алғашқы екі синтездік реакцияларға пайдаланылмаған аммиак мочевинаның синтезделуі үшін жұмсалады Құрлықтық омыртқалы жануарларда аммиак мочевина түрінде бӛлініп шығады, ал құстарда зәр қышқылы түрінде бӛлінеді. Мочевинаның түзілуі жӛніндегі теорияны 1932 жылы Г. Кребс ұсынған болатын. Қазір ол теория дәлелденді, жаңа ғылыми жаңалықтармен толықтырылды. Ол теория орнитин циклы немесе мочевина циклы деп аталады. Мочевина циклына бес реакция кіреді. Оның әрқайсысын жеке ферменттер катализдейді. Амин қышқылдары құрамындағы амин тобынын аммиак кӛзі болып табылатынын біз білеміз. Ал кӛміртегінің диоксиді митохондриядағы тыныстау процесінен шығады. а) Мочевина циклының бірінші кезеңі - карбамоилфосфат түзілуі. Ол аммиак пен кӛмір қышқыл газынан АТФ-тың екі молекуласының энергиясын пайдалану арқылы түзіледі. Реакцияны карбамоилфосфатсинтетаза ферменті катализдейді және ол митохондриялық матриксте ӛтеді.

Карбамоилфосфат

Орнитин Цитруллин

б) Карбамоилфосфат пен орнитиннен цитруллин тҥзілуі. Реакцияны орнитин-транскарбамоилаза ферменті катализ-дейді. Фосфат бӛлініп шығады.

Цитруллин Аргинино сукцинат (Аргининянтар қышқылы)

в) Аргининосукцинаттың тҥзілуі. Цитруллин митохондрия-дан шығып, бауыр клеткаларының цитозолына ауысады. Мұнда ол аспарагин қышқылымен әрекет-теседі және аргининянтар қышқы-лы пайда болады. Бұл реакция үшін АТФ энергиясы жұмсалады және оны аргининосукцинат-синтетаза ферменті катализдейді.

Аргининосукцинат Аргинин

г) Аргининосукцинаттың аргининге және фумаратқа ыдырап айырылуы. Бұл реакция аргинино-сукцинатлиаза ферментінің әсер етуімен қайтымды түрде жүреді. Фумарат лимон қышқылы циклына қосылады.

Аргинин Орнитин

д) Аргининнің мочевинаға және орнитинге ыдырауы. Бұл гидролиздік қорытынды реакция. Оны бауырда ғана кездесетін аргиназа, М 120 000, катализдейді. Осы соңғы реакциядан кӛрініп отырғандай, мұнда моче-вина мен орнитин түзіледі. Түзілген орнитин карбамоил-фосфатпен қайта конденсация-ланады да, мочевина циклы тағы қайталанады (9.2.сурет).

Мочевина - уы аз, бейтарап қосылыс. Ол қанға ӛтеді де одан бүйрекке жеткізіледі. Бүйректен зәрмен бірге

сыртқа шығарылады. Ол сүтқоректі жануарлар организміндегі азотты заттар алмасуының негізгі де соңғы ӛнімі. Тағаммен бірге түсетін гемоглобин қарында тұз қышқылының әсер етуімен оңай гидролизденіп глобинге және гемге бӛлінеді.

Глобинге пепсин, трипсин және басқа да ферменттер әсер етеді де, ол амин қышқылдарына ажырап бӛлінеді.

Гем ішекке барғаннан кейін тотығып, гематинге айналады және сол күйінде нәжіспен бірге бӛлініп шығады.

Жануарлар организмінде қорек хромопротеиндеріндегі гем тиісті белоктар синтезделу үшін пайдаланыла алмайды.






Дәріс 13 Нуклеин қышқылдарының ыдырауы және синтезі. ІІуриндік және пиримидиндік негіздердің алмасуы

Дәріс жоспары: 1. Нуклеин қышқылдары - тҧқым қуалау негіздері. 2. Нуклеин қышқылдарының химиялық қҧрамы. 3. Нуклеин қышқылдарының біріншілік қҧрылымы. Нуклеин қышқылдары - тҧқым қуалау негіздері Алғашқы тіршілік нышандары бұдан 3,2 млрд жыл бұрын пайда болған. Ұзаққа созылған

эволюция нәтижесінде табиғи сұрыпталу жолымен қазіргі тіршілік иелері - жануарлар, адам, ӛсімдіктер, микроорганизмдер дүниеге келді. Тірі организмдердің аса ғажап қасиеті - ата тегіне ұқсас ӛзіндей жаңа организмді жарыққа шығаруы. Осы бір табиғаттың ұлы жұмбағы ғылым үшін әрқашанда аса маңызды проблема болып келді. Оны шешуге бүкіл дүние жүзінің ғалымдары атсалысты.

Сӛйтіп, нуклеин қышқылдары дегеніміз - тҧқым қуалайтын (генетикалық) зат. Енді тіршіліктің осы бір негізгі молекуласына анықтама берейік және оның химиялық табиғаты мен қасиеттерін қарастырайық.

Нуклеин қышқылдарының химиялық қҧрамы Нуклеин қышқылдары (НҚ) дегеніміз - нуклеотид қалдықтарынан тҧратын жоғары

молекулалы органикалық қышқылдар. Нуклеотидтер (мононуклеотидтер) пуриндік немесе пиримидиндік негізден, пентозадан (D-рибоза немесе D-дезоксирибозадан) және фосфор қышқылынан құралады. Нуклеин қышқылының құрамына кіретін пурин негіздерінің ішінде әсіресе аденин (А) мен гуанин (Г); пиримидин негіздерінің ішіндегі әсіресе маңыздысы - урацил (У), тимин (Т) және цитозин (Ц).

Пуриндік және пиримидиндік негіздердің құрылым формулалары 1.Суретте белгіленген.

Нуклеин қышқылдарының құрамына кіретін бес азоттық негіздердің - адениннің, гуаниннің, урацилдың, тиминнің және цитозиннің құрылымдық формулалары.

Нуклеотидтер құрамына кіретін қанттардың бір-бірінен айырмашылығы екінші жағдайдағы кӛміртек атомындағы гидроксил тобында. D-рибоза молекулада 2

1-ОН тобы бар, ал

дезоксирибозада бұл жағдайда сутек (Н) атомы болады. Азотты негіздердің атомдарынан айыру үшін пентозаның кӛміртек атомдары 1

--пен белгіленеді.

Тӛменде пентозалар (D-рибоза, D-дезоксирибоза) ашық альдегид және циклды (β-фураноза) түрінде кӛрсетілген. Ген дегеніміз - организмнің қандай да бір белгісін анықтайтын, тҧқым қуалау затының бірлігі. Әр ген әрбір белоктың (ферменттіқ немесе клеткадағы басқа белоктың) синтезі үшін жауапты. Гендер белоктың түзілуін айқындай отырып, организмдегі бүкіл химиялық реакцияны басқарады, сӛйтіп организмнің белгілерін (қасиеттерін) жарыққа шығарады.






Геннің екі жағында қосымша

учаскелер кӛрсетілген, олар мРНК-да болады, ал белок түзілуіне қатыспайды.

Бір поли-пептид (белок) түзі-летін ген.




6. Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993. 4. Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001. 5. Бохински Р. Современные воззления в биохимии. М.Мир. 1987. 6. Зенгбуш П. Молекуларная клеточная биохимия 3 томдық. М.Мир. 1982. Дәріс 14 Нуклеотидтер. Нуклеин қышқылдары-РНҚ, ДНҚ. Нуклеин қышқылдарының ҧлпадағы катоболизмі. Пуриндік және пуримединдік негіздердің катоболизмі. Дәріс жоспары: 1. Нуклеин қышқылдары - тұқым қуалау негіздері. 2. Нуклеин қышқылдарының химиялық құрамы. 3. Нуклеин қышқылдарының біріншілік құрылымы. 4. ДНҚ биосинтезі. 5. Ген және гном. 6. РНҚ биосинтезі. Нуклеин қышқылдары - тҧқым қуалау негіздері Алғашқы тіршілік нышандары бұдан 3,2 млрд жыл бұрын пайда болған. Ұзаққа созылған эволюция нәтижесінде табиғи сұрыпталу жолымен қазіргі тіршілік иелері - жануарлар, адам, ӛсімдіктер, микроорганизмдер дүниеге келді. Тірі организмдердің аса ғажап қасиеті - ата тегіне ұқсас ӛзіндей жаңа организмді жарыққа шығаруы. Осы бір табиғаттың ұлы жұмбағы ғылым үшін әрқашанда аса маңызды проблема болып келді. Оны шешуге бүкіл дүние жүзінің ғалымдары атсалысты. Сӛйтіп, нуклеин қышқылдары дегеніміз - тҧқым қуалайтын (генетикалық) зат. Енді тіршіліктің осы бір негізгі молекуласына анықтама берейік және оның химиялық табиғаты мен қасиеттерін қарастырайық. Нуклеин қышқылдарының химиялық қҧрамы Нуклеин қышқылдары (НҚ) дегеніміз - нуклеотид қалдықтарынан тҧратын жоғары молекулалы органикалық қышқылдар. Нуклеотидтер (мононуклеотидтер) пуриндік немесе пиримидиндік негізден, пентозадан (D-рибоза немесе D-дезоксирибозадан) және фосфор қышқылынан құралады. Нуклеин қышқылының құрамына кіретін пурин негіздерінің ішінде әсіресе аденин (А) мен гуанин (Г); пиримидин негіздерінің ішіндегі әсіресе маңыздысы - урацил (У), тимин (Т) және цитозин (Ц). Пуриндік және пиримидиндік негіздердің құрылым формулалары 13.1.Суретте белгіленген.

Нуклеин қышқылдарының құрамына кіретін бес азоттық негіздердің - адениннің, гуаниннің, урацилдың,

тиминнің және цитозиннің құрылымдық формулалары. Нуклеотидтер құрамына кіретін қанттардың бір-бірінен айырмашылығы екінші жағдайдағы кӛміртек

атомындағы гидроксил тобында. D-рибоза молекулада 21-ОН тобы бар, ал дезоксирибозада бұл жағдайда сутек (Н)

атомы болады. Азотты негіздердің атомдарынан айыру үшін пентозаның кӛміртек атомдары 1--пен белгіленеді.

Тӛменде пентозалар (D-рибоза, D-дезоксирибоза) ашық альдегид және циклды (β-фураноза) түрінде кӛрсетілген.

Ген дегеніміз - организмнің қандай да бір белгісін анықтайтын, тҧқым қуалау затының бірлігі. Әр ген әрбір белоктың (ферменттіқ немесе клеткадағы басқа белоктың) синтезі үшін жауапты. Гендер белоктың түзілуін айқындай отырып, организмдегі бүкіл химиялық реакцияны басқарады, сӛйтіп организмнің белгілерін (қасиеттерін) жарыққа шығарады.






Геннің екі жағында қосымша учаскелер кӛрсетілген, олар мРНК-да болады, ал белок түзілуіне қатыспайды. Бір поли-пептид (белок) түзі-летін ген.






Дәріс 15 Белок биосинтезі және оның негізгі кезеңдері. Белок биосинтезінің реттелуі. Дәріс жоспары: 1.Амин қышқылдарының активтенуі және аминоацил- тРНҚ түзілуі. 2.Рибосома мен мРНҚ-дан белок синтездеуші комплекстің түзілуі. 3.Полипептидтік тізбектің синтезі (трансляция). 4.Белоктың кеңістіктік құрылымының (конформацияның) қалыптасуы. 5.Белок биосинтезінің реттелуі. 6.Секреторлық белоктар синтезінің ерекшелігі.

Клеткада белоктың синтезделуі ӛте күрделі де, кӛп сатылы процесс. Қазіргі кезде белок синтезінің ӛте нәзік механизмі анықталған. Теория жүзінде, мысалы, 12 амин қышқылының ӛзі ғана кезектесе қосылысып, ақыл жетпейтіндей 10

30 мӛлшерінде алуан түрлі белок молекулаларын құрастырады. Мұндай санның қанша екенін атап

айтудың ӛзі мүмкін емес. Іс жүзінде клеткада белоктың синтезделуі қалай болса солай тәртіпсіз жүрмейді, ол процесс генетикалық информацияға сәйкес, қатал тәртіппен заңды түрде жүреді екен.

Синтезделетін әр белок клетканың мұқтажын ӛтеу үшін түзілетіні және дені таза организмде белгілі бір биологиялық қызмет атқаратыны анықталды.

Белок биосинтезі үшін қандай компоненттер қажет? Ол үшін: барлық 20 амин қышқылы, АТФ, ГТФ, магний иондары, әр түрлі ферменттер, тРНҚ, мРНҚ барлық түрі, рибосомалар, инициация факторы, элонгация және терминация факторлары, т. с. с. қажет.

Белоктың синтезделу процесін шамамен негізгі тӛрт кезеңге бӛлуге болады. Олар: 1) амин қышқылдарының активтенуі және аминоацил-тРНҚ түзілуі; 2) белок синтездеуші комплекстің -

рибосомалар мен мРНҚ-дан құралған комплекстің түзілуі; 3) полипептидтік тізбектің синтезделуі (трансляция); 4)

белоктың кеңістіктік құрылымының (конформацияның) түзілуі. Белоктың синтезделу процесі, әдетте, амин кышқылдарының активтенуінен басталады. Олардың активтенуі

АТФ энергиясының есебінен және магний иондарының қатысуымен жүреді. Дипептидтік комбинация түзілу үшін орта есеппен 2-3 ккал/моль энергия кажет. Амин қышқылдары карбоксил тобы бойынша амино-ациладенилаттар түзіп, активтенеді:

Амин қышқылы Аминоациладенилат

(активтенген амин қышқылы) Бұл реакцияда пирофосфат жоғары энергиялы қосылыс ретінде қатысады. Оның пирофосфатаза кӛмегімен

экзергоникалық гидролизі, реакцияны солдан оңға қарай термодинамикалық жылжуын энегриямен қамтамассыз етеді. Е.coli клеткасында белок синтездеуші комплекстің түзілуі үшін керек компоненттер: мРНҚ, 30S және 50S

рибосома суббӛліктері, рибосомалар, инициациялаушы аминоацил-тРНҚ. мРНҚ молекуласы алғашында рибосоманың кіші 30S суббӛлігімен байланысады (13.7.2.), бұдан кейін оған

инициациялаушы аминоацил-тРНҚ қосылады. Прокариот клеткаларында инициациялаушы болып N-формилметионил-тРНҚ

fМет саналады (қысқаша Мет-тРНҚ

f Мет).

N-формилметионил-тРНҚfМет

метионил-тРНҚ формилденгеннен кейін түзіледі, ал ол метионинның АТФ-пен

және тРНҚfМет

-пен әрекеттескеннен кейін синтезделінеді.

Бұл белок биосинтезіндегі аса маңызды процестердің біреуі - трансляция үш сатыға бӛлінеді: а) инициация

немесе полипептидтік тізбек синтезінің бастамасы; б) элонгация немесе полипептидтік тізбектің ұзаруы; в)

терминация немесе пеп-тидтік тізбек синтезінің аяқталуы.

Белок биосинтезінің жылдамдығын бір жағынан генетикалық аппарат басқарса, екінші жағынан сыртқы орта факторлары басқарады. Эукариот клеткаларында белок синтезі реттелуінің екі механизмі болуы мүмкін. Олар: транскрипция деңгейінде реттелу және трансляция деңгейінде реттелу.

Транскрипция деңгейінде реттелу. ДНҚ хромосоманың ішкі жағында, ал белоктар сыртқы тыс жағында «орама» түрінде орналасқан. Еске түсірейік, белоктар гистон түрінде және қышқыл гистон емес түрде болады. ДНҚ мен белоктардың қосылған комплексі әрекет тұрғысынан активті емес және ДНҚ құрамындағы гендердің кӛпшілігі басыңқы болады. Болжамға қарағанда гендердің 20 - 30% шамасындайы ғана мРНҚ-ны синтездей алады. Дегенмен, активті гендердің ӛзі клетка қажетінің ӛзгеруіне байланысты үзіліспен жұмыс істейді.

Гендердің активтенуі ДНҚ молекуласы учаскесінің белоктан босап шығуына байланысты, осы жағдай мРНҚ транскрипциясына алып келеді. Барлық гормондар дерлік транскрипция жылдамдығын арттырады, яғни мРНҚ мӛлшерін арттырады, сӛйтіп, белок синтезін ҧлғайтады. Мысалы, еркектің жыныс гормоны бұлшық ет белоктарының қалыптасуын, пролактин мен инсулин сүт белоктарының түзілуін қолдайды. Гормондардың ген аппаратына әсері алуан түрлі де күрделі болады. Ол «Гормондар» деген тарауда қарастырылған.

Трансляция деңгейінде реттелу. Трансляция негізгі үш сатыдан тұрады. Олар: инициация, элонгация және терминация. Белок синтезінің реттелуі осы сатылардың әрқайсысының кезінде-ақ орналасады. Мұнда клеткалардың амин қышқылдарымен, әсіресе ауыстырылмайтын амин қышқылдарымен қамтамасыз етілуінің маңызы зор. Белгілі бір амин қышқылы жетіспеген кезде оған сәйкес аминоацил-тРНҚ түзілуі тоқталады, оның салдарынан трансляция тежеледі.

Белок синтезінің әр түрлі тежегіштер не мРНҚ-ның ӛзіне немесе инициация, элонгация және терминация

процестеріне әсер етеді. Бұл жағдайдың салдарынан белок синтезі тежеледі немесе мүлде тоқталып қалады. Мысалы,

пуромицин антибиотигі пептид тізбегінің элонгациясын тоқтатады. Секреторлық белоктар дегеніміз - синтез біткеннен кейін клеткадан шығатын белоктар. Мұндай

белоктарға қан белогы, гормондар, сүт белогы және басқалар жатады. Белок биосинтезінің бастапқы кезеңін тереңдете зерттеу мынаны кӛрсетті: секреторлық белоктардың түзілуі

эндоплазмалық ретикулуммен (ЭР) байланысты рибосомаларда ӛтеді, ол зат кедір-бұдыр ЭР деп аталады. Ал

барлық басқа белоктардың синтезі бос рибосомаларда іске асады. Секреторлық белоктар синтезіндегі айтарлықтай

айырма мынадай: мұнда овальбумиіннен ӛзге, бас кезінде уақытша аминосоңғы пептидтері бар пре-белоктар

түрінде түзіледі, олар белгі (сигнал) пептидтері деп аталады. Бұдан кейін белгі пептидтер бӛлініп ажырап

кетеді де, пре-белок нағыз белокқа айналады.







Тақырыбы: «Осмос, осмостық қысым. Ерітінділер. Ерітінділер концентрациясы» Сабақтың мақсаты: Осмос құбылысы мен осмостық қысым жӛнінде толық мағлұмат беріп, оның биологиялық

маңызын түсіндіру.


10. Осмос құбылысы жӛнінде негізгі түсінік.

11. Осмос қысымы.

12. Гемолиз, плазмолиз процесстері.

13. Изотоникалық, гипотоникалық және гипертоникалық ерітінділер.

14. Осмос, осмос қысымдарының биологиялық процестер үшін маңызы.

15. Ерітінділер жӛнінде негізгі түсінік.

16. Еру процесінің мәні.

17. Ерітінділер концентрациясы.

18. Ерітінділер концентрациясын белгілеу тәсілдері.


5. Осмос және осмостық қысымды есептеуге арналған жаттығу жұмыстарын орындаңыз.

6. Изотоникалық, гипотоникалық және гипертоникалық ерітінділерге арналған жаттығу жұмыстарын

орындаңыз.

7. Ерітінділер және оның концентрациясын есептеуге арналған жаттығу жұмыстарын орындаңыз.

8. «Ерітінділер және оның концентрациясы» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: Жаттығу жұмыстарын орындауда «Физикалық және коллоидтық химия» оқу құралындағы типтік есептердің

шығарылу үлгілерін қараңыз.







Тақырыбы: «Витаминдер. Провитаминдер, коферменттік қызметі»

Сабақтың мақсаты: Витаминдер және провитаминдер жӛнінде толық мағлұмат беріп, витаминдердің коферменттік

қызметін түсіндіру.


5. Витаминдер жӛнінде негізгі түсінік.

6. Витаминдердің жіктелуі.

7. Провитаминдер.

8. Витаминдердің коферменттік қызметі.


3. Витаминдер, витаминдердің жіктелуін, коферметтік қызметін қысқаша баяндаңыз.

4. «Витаминдер» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: «Витаминдер» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша дайындалыңыз.






Тақырыбы: «Ферменттер, қасиеттері және жіктелуі» Сабақтың мақсаты: Ферменттер, қасиеттері және жіктелуі жӛнінде толық мағлұмат беріп, ферменттердің

биологиялық маңызын түсіндіру.


5. Ферменттер жӛнінде негізгі түсінік.

6. Ферменттердің қасиеттері.

7. Ферменттердің жіктелуі.

8. Ферменттердің биологиялық процестер үшін маңызы.


3. Ферменттар, ферменттердің жіктелуін, қасиеттерін қысқаша баяндаңыз.

4. «Ферменттер» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: «Ферменттер» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша дайындалыңыз.






Тақырыбы: «Ҧйқы және қалқанша бездерінің гормондары. Гипофиз және

гипоталамус гормондары» Сабақтың мақсаты: Гормондар, ұйқы және қалқанша бездерінің, гипоталамус гормондары жӛнінде толық мағлұмат

беріп, гормондардың қызметін түсіндіру.


10. Гормондар жӛнінде негізгі түсінік.

11. Гормондардың жіктелуі.

12. Ұйқы және қалқанша бездерінің гормондары.

13. Ұйқы және қалқанша бездерінің гормондары қызметінің биологиялық маңызы.

14. Гипофиз, гипоталамус жӛнінде негізгі түсінік.

15. Гипофиздің алдыңғы бӛлігінің (аденогипофиз) гормондары.

16. Гипофиздің ортаңғы және артқы бӛлігінің (нейрогипофиз) гормондары.

17. Гипоталамус гормондары.

18. Гипофиз және гипоталамус гормондары қызметінің биологиялық маңызы.


5. Гормондар, ұйқы және қалқанша бездерінің гормондары жӛнінде қысқаша баяндаңыз.


7. Гипофиз және гипоталамус гормондарының жіктелуін, биологиялыққызметін қысқаша баяндаңыз.


Ескерту: «Гормондар» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша дайындалыңыз.





№5,6 тәжірбиелік сабақтар

Тақырыбы: «Биологиялық тотығу» Сабақтың мақсаты: Биологиялық тотығу және биототығу процестерінің теориясы жӛнінде толық мағлұмат беру.


6. Биоэнергетика жӛнінде негізгі түсінік.

7. Биологиялық тотығу жӛніндегі ұғымның дамуы.

8. Биологиялық тотығудың осы заманғы теориясы.

9. Тыныстану тізбегі және ферменттері.

10. Митчеллдің теориясы.


1. Биологиялық тотығу және биототығу процестерінің теориясы жӛнінде қысқаша баяндаңыз.

2. «Биологиялық тотығу» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: «Биологиялық тотығу» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша







Тақырыбы: «Кӛмірсулар химиясы» Сабақтың мақсаты: Кӛмірсулар жӛнінде толық мағлұмат беріп, кӛмірсулар химиялық құрамын, қасиеттерін

түсіндіру.


7. Кӛмірсулар жӛнінде негізгі түсінік.

8. Кӛмірсулардың жіктелуі.

9. Моносахаридтер, құрылымы және қасиеттері.

10. Дисахаридтер, құрылымы және қасиеттері.

11. Полисахаридтер, құрылымы және қасиеттері.

12. Кӛмірсулардың қызметі және биологиялық маңызы.


4. Кӛмірсулар, кӛмірсулардың жіктелуін, қызметінің биологиялық маңызын қысқаша баяндаңыз.

5. «Кӛмірсулар химиясы» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

6. «Кӛмірсулар химиясы» тақырыбына жаттығу жұмыстарын орындаңыз.

Ескерту: «Кӛмірсулар химиясы» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша







Тақырыбы: «Гликолиз және кӛмірсулардың пентозалық тотығу жолы» Сабақтың мақсаты: Гликолиз және кӛмірсулардың пентозалық тотығу жолы жӛнінде толық мағлұмат беру.


5. Гликолиз жӛнінде негізгі түсінік.

6. Гликолиз реакцияларының реттілігі.

7. Гликолиздің балансы және биологиялық маңызы.

8. Кӛмірсулардың пентозалық тотығу жолы.


3. Гликолиз және кӛмірсулардың пентозалық тотығу жолы жӛнінде қысқаша баяндаңыз.

4. «Кӛмірсулар алмасуы» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: «Кӛмірсулар алмасуы» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша







Тақырыбы: «Липидтердің химиясы. Қарапайым липидтер» Сабақтың мақсаты: Липидтер жӛнінде толық мағлұмат беріп, қарапайым липидтердің химиялық құрамын,



6. «Липидтер құрылымы мен жіктелуі» тақырыбына мультимедиялық кӛрсетілім.

7. Липидтер жӛнінде жалпы түсінік.

8. Липидтердің жіктелуі.

9. Липидтердің құрамы және қасиеттері.

10. Маңызды қаныққан және қанқпаған май қышқылдары.


4. Липидтердің жіктелуін, биологиялық қызметін қысқаша баяндаңыз.


6. «Липидтер химиясы» тақырыбына жаттығу жұмыстарын орындаңыз.








Тақырыбы: «Липидтердің химиясы. Кҥрделі липидтер» Сабақтың мақсаты: Күрделі липидтер жӛнінде толық мағлұмат беріп, күрделі липидтердің химиялық құрамын,



8. Күрделі липидтер жӛнінде негізгі түсінік.

9. Күрделі липидтердің жіктелуі.

10. Фосфолипидтер, құрамы мен құрылымы.

11. Балауыз, құрамы мен құрылымы.

12. Сфинголипидтер, құрамы мен құрылымы.

13. Стеролдар мен стеридтер, құрамы мен құрылымы.

14. Күрделі липидтердің биологиялық маңызы.


3. Күрделі липидтер, жіктелуі, биологиялық қызметі жӛнінде қысқаша баяндаңыз.









Тақырыбы: «Белоктар. Белок қҧрылымы, химиялық байланыстары» Сабақтың мақсаты: Белоктар жӛнінде толық мағлұмат беріп, белоктардың химиялық құрылымын, құрамын

түсіндіру.


5. Белоктар жӛнінде негізгі түсінік.

6. Белоктардың құрамы және -амин қышқылдары.

7. Белоктардың құрамындағы химиялық байланыстар.

8. Белоктардың қызметі және оның биолгиялық маңызы.











Тақырыбы: «Белоктардың қасиеттері, белоктарды бӛлу әдістері» Сабақтың мақсаты: Белоктардың қасиеттері, белоктарды бӛлу әдістері жӛнінде толық мағлұмат беру.


6. Белоктардың физико-химиялық қасиеттері.

7. Белоктардың электрофорездік қасиеттері.

8. Белоктардың ерігіштігі.

9. Белоктарға сапалық реакциялар.

10. Белоктарды бӛлу әдістері.











Тақырыбы: «Белоктар метаболизмі. Хромопротеиндер алмасуы» Сабақтың мақсаты: Белоктардың метаболизмі, хромопротеиндердің алмасуы жӛнінде толық мағлұмат беру.


6. Белоктардың қоректік маңызы.

7. Белоктардың асқазанда және ішекте қорытылуы.

8. Гемоглобиннің қарында ыдырауы.

9. Гемоглобиннің ұлпаларда айналып ӛзгеруі.

10. Гемоглобиннің биосинтезі.


3. Белоктардың қоректік маңызы, қорытылуы, гемоглобиннің алмасуының биологиялық маңызы жӛнінде

қысқаша баяндаңыз.









Тақырыбы: «Белоктар метаболизмі. Нуклеопротеиндер алмасуы» Сабақтың мақсаты: Күрделі белоктар, нуклеопротеиндер метаболизмі жӛнінде толық мағлұмат беру.


5. Нуклеопротеиндер метаболизмі.

6. Нуклеин қышқылдарының ыдырауы.

7. Пуриндік және пиримидиндік негіздердің катоболизмі.

8. Пуриндік және пиримидиндік негіздердің биосинтезі.


3. Күрделі белоктар, нуклеопротеиндер метаболизмі, оның биологиялық маңызы жӛнінде қысқаша баяндаңыз.









Тақырыбы: «Қанның биохимиясы» Сабақтың мақсаты: Қанның химиялық құрамы, физико-химиялық қасиеттері және атқаратын қызметі жӛнінде



5. Қанның химиялық құрамы.

6. Қанның ұюы.

7. Қанның буферлік жүйесі және буферлік қасиеттері.

8. Лимфа.


3. Қанның химиялық құрамы, физико-химиялық қасиеттері және атқаратын қызметі жӛнінде қысқаша

баяндаңыз.

4. «Қанның биохимиясы» тақырыбына тест тапсырмаларын орындаңыз.

Ескерту: «Қанның биохимиясы» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларына «Биохимия» оқулығы бойынша







Сутегі иондарының концентрациясын Серенсен-Кларктің

колориметриялық әдісімен анықтау Жұмыстың мақсаты. Студенттерді индикаторларды пайдалана отырып рН анықтау әдісімен таныстыру.

Әдістің принципі. Зерттейтін ертіндінің рН-ын анықтау үшін оған тимол-блау индикаторын қосып, оның түсін рН-ы

белгілі сондай мӛлшерлі тимол-блау индикаторы қосылған стандарт ертінділердің бояуымен салыстырады.

Реактивтер мен құралдар 100 мл колбалар - 6 дана.


Жұмыс орындау тәртібі Бұл жұмыс үш этаптан тұрады.

1. Буфер ертінділерін әзірлеу.

Нӛмірленген алты колбаға бюретканың және пипеткалардың кӛмегімен кестеде кӛрсетілгендей 0,2н КСІ, 0,2н НСІ

және дистилденген су құйылады. Жұмыс дұрыс орындалған жағдайда алты колбаның әр қайсысындағы ертінділердің

рН мәні таблицада кӛрсетілгендей болады.

2. Түсті стандарт шкаласын дайындау.

Нӛмірленген алты пробиркаға нӛмірленген алты колбаның әрқайсысынан 10 мл қоспа құйып, барлық пробиркаларға 5

тамшыдан индикатор тимол-блау қосады. Бұл түрлі-түсті алты пробирка стандарт шкаласы болып саналады.

Сондықтан олардың түсімен тексерілетін ертінділердің түсі салыстырылады.

3. Зерттейтін ертіндінің рН-ын анықтау.

Пробиркаға пипеткамен 10 мл тексерілетін ертіндіні құйып, оған 5 тамшы индикатор тимол-блау қосып, пайда болған

бояуды стандарт шкаласымен салыстырады. Тексеріліп отырған ертіндінің рН-ы түрлі-түсті стандарт шкаласының

қай пробиркасымен дәл келсе, оның рН-ы соған тең болады.


1. Таблицада кӛрсетілген ертінділердің мӛлшерін дәл деп алып, жақсылап араластыру қажет.

2. «Ерітінділер. Дисперсті жүйе» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларын орындаңыз.

Өз бетімен дайындалуға арналған тапсырма.

Дәріс конспектісін пайдалана отырып «Ертінділер» тақырыбына дайындалу.


Витаминдерге тән сапалық реакциялар Жұмыстың мақсаты. А, Д және С витаминдеріне тән сапалық реакциялармен танысу .

Әдістің принципі. Сапалық реакциялар витаминдердің химиялық құрылыстарының айырмашылықтарына


Реактивтер мен құралдар

Балық майы, үшхлорлы сурьманың хлороформдағы ертіндісі, концентрлі күкірт қышқылы, тұз қышкылы мен анилин

коспасы (анилиннің 15 бӛлігі және концентрлі тұз қышқылының 1 бӛлігі), аскорбин қышқылының ертіндісі, калий

ферроцианидінің К3[Fе(СN)б] қаныққан ертіндісі, хлорлы темірдің 1% -ті ертіндісі, спиртовка, пробиркалар.


А витамині 1. Үшхлорлы сурьмамен реакция. Құрғақ пробиркаға 1 мл балық майын, 10-12 тамшы үшхлорлы сурьманың қанық

хлороформды ертіндісін қүйып, жақсылап араластырады. Егер А витамині болса, бірте-бірте қызыл түске ауысатын

кӛгілдір түс пайда болады.

2. Күкірт кышқылымен реакция. Құрғақ пробиркаға 1 мл балық майын, 1 мл концентрлі күкірт қышқылын құйып,

жайлап араластырады. Егер А витамині болса, алғашқыда күлгін, сосын бірте-бірте қызыл-қоңыр түс пайда болады.

Д витамині 1. Анилинмен реакция. Құрғақ пробиркаға 1 мл балык майын, 1 мл анилин мен тұз қышқылы қоспасын қүйып,

араластырады. Араластыра отырып кыздырады. Сӛйтіп қайнағанға дейін жеткізіп, жарты минут, қайнатады. Егер Д

витамині болса, сары түсті эмульсия алғашында жасыл түске боялып, сосын қызыл түске ауысады.

С витамині Берлин лазурі түзілу реакциясы. Пробиркаға 1-2 мл аскорбин қышқылының, 1-2 тамшы калий ферроцианидінің және 1

тамшы 1% хлорлы темірдің ертінділерін кұяды. Кӛгілдір немесе жасыл кӛк түс пайда болып, біраз тұрғаннан кейін

берлин кӛгінің тұнбасына айналады.

Бұл реакция аскорбин кышқылының тотыға келе калий ферроцианидін тотықсыздандырып оны калий

феррицианидіне айналдыру процесіне негізделген.

Калий феррицианиді хлорлы темірмен реакцияға түсіп, берлин кӛгінің кӛк түсті тұнбасын түзеді.

ЗК4[Fе(CN)6] + 4ҒеСІ3 → Fе4[Fе(СN)6]3 + 12КСІ калий феррицианиді берлин лазурі

Егер аскорбин қышқылы болмаса, калий феррицианиді мен хлорлы темір қоңырқай түсті ертінді береді.

В2 витамині Пробиркаға 10 тамшы рибофлавиннің ерітіндісін тамызып, оған 5 тамшы концентрлі тұз қышқылы (НСl) мен бір түйір

мырыш (Zn) салғанда сутегінің күшті түрде бӛлінуі байқалады. Ерітінді алдымен қызғылт түске боялып, кейін

түссізденеді. Бұл реакция бӛлінген сутегімен рибофлавиннің алдымен қызғылт түсті родовлавинге (аралық қосылыс),

кейін түссіз лейкофлавинге тотықсыздануына негізделген. Біраз тұрғаннан кейін ерітіндінің жоғары қабаты (кейін

ерітінді толығымен) сары түске боялады, бұл лекофлавиннің ауадағы оттегімен тотығып, рибофлавинге айналуына


Қосымша нұсқаулар

1. Калий ферроцианиді ертіндісі жаңадан дайындалып, суықта қанығуы керек.

2. Үшхлорлы сурьма реакциясын жүргізгенде құрғақ пробиркаларды пайдалану қажет, ал пробиркалар ылғал болса,

онда үшхлорлы сурьмадан сурьманың хлороксиді пайда болып, ол А витаминімен реакцияға түспейді.

3. «Витаминдер» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларын орындаңыз.


1. Суда және майда еритін витаминдердің толық сипаттамасын бейнелейтін таблица-схема сызу.

2. Оқулық пен дәріс конспектілері бойынша «Витаминдер» тарауына дайындалу.

3-зертханалық жҧмыс рН-тың амилаза ферментіне әсері Жұмыстың мақсаты. Амилаза ферментінің рН-қа байланысты активтілігін анықтау жӛне оның физика-химиялық

касиеттерін зерттеу.

Әдістің принципі. Сілекейде крахмалды мына схема бойынша ыдырататын амилаза ферметі бар.

(С6Н10О5) n + nН2О амилаза декстриндер 1/2n (С12Н22О11)

крахмал мальтоза

Амилазаның активтілігіне ортаның рН-ы әсер етеді, ӛте жоғары активтілік кӛрсететін ортаның рН-ы оптималды рН

деп аталады. Амилазаның активтілігін крахмалдың ыдырауына байланысты білуге болады. Ыдырамаған крахмал йод

ертіндісімен кӛк түс береді, ал ферменттің әсерімен ыдырай бастағанда, оның түсі де ӛзгере бастайды: сарғыш болып

келіп, түссізденеді.

Реактивтер мен құралдар 1. Люголь ертіндісі

2. Крахмалдың 0,5% -ті ертіндісі

3. Nа2НРО4 0,2н ертіндісі

4. Лимон қышқылының 0,1н ертіндісі

5. Сілекей ертіндісі

6. Колбалар - б дана

7. Пробиркалар 2-8 дана

8. Пипеткалар

Жұмысты орындау тәртібі 1. Сілекей ертіндісін дайындау. Таза пробиркаға (2-3 мл) сілекей жинайды, оны біраз тұндырып қояды. Колбаға 29 мл

су құйып, оған 1 мл таза сілекей қосады.

2. Бес нӛмірленген колбаны алып, бірнеше буфер ертінділерін дайындайды.

3. Бес нӛмірленген пробирканы алып, әрқайсысына 3 мл тиісті буфер құйылады, 3 мл крахмалдың 0,5% -ті ертіндісі

және 1 мл сілекей ертіндісі қосылады. Әрбір пробиркадағы қоспаны жақсылап араластырып, бӛлме температурасында

қалдырады.

4. Әрбір 5 мин сайын № 3 және № 4 пробиркалардан Люголь ертіндісімен боялуға сынама алынып отырады, ол үшін

осы аталған пробиркалардан 5-6 тамшы ертіндіні таза пробиркаларға тамызады, оларға 1 тамшыдан Люголь

ертіндісінен қосады.

5. Пробиркалардың бірінде қызыл-қоңыр түс пайда болысымен барлық бес пробиркаға 1 тамшыдан Люголь ертіндісін

қосып, шайқайды, түсінің ӛзгеруін байқап отырады. Ең ашық түсті пробирканың рН мәні амилазаның оптималды рН-

ына сәйкес келеді.


1. Таблицадағы кӛрсетілген рН мәні буферлі ертінділердің компоненттерінің дәл кӛлемі араласканда ғана болады.



1. Ферменттердің активтілігінің ортаның рН-ына тәуелділігін қалай түсіндіруге болады?

2. Организмнің буферлі жүйесінің ферменттер әсеріне қандай маңызы бар?

3. Крахмал ертіндісінің түсінің ӛзгеруін тіркей отырып, оны крахмалдың ыдыруына байланыстырып түсіндіру?


Жұмысты жақсы орындау үшін оқулык пен лекция конспектілерінен ферменттердің жалпы касиеттерімен

танысыңдар.


Қандағы каталазаның активтілігін анықтау Жұмыстың мақсаты. Ферменттердің қасиеттерімен студенттерді таннстыру.

Әдістің принципі. Каталаза ферменттердің аксидоредуктаза класына жатады жӛне сутегі асқын тотығын мына

теңдеумен ыдыратады:

2Н2О2 каталаза Н2О + О2

Каталазаның активтілігін білу үшін каталаза санын анықтайды. Каталаза саны - бір микролитр (мкл) қан ыдырататын

сутегі асқын тотығының мг мӛлшері (саны).

Реактивтер мен құралдар 1. Дистилденген су

2. Зерттелетін кан

3. 1% -ті сутегі асқын тотығының ертіндісі

4. Н2S04 10% -ті ертіндісі

5. КМn04 0,1н ертіндісі

6. Конус тәріздес колбалар - 3 дана

7. Пипеткалар 1,5 және 10 мл

8, Микропипетка - 1 дана

9. Титрлеуге арналған бюретка

10. Электроплитка

11. Термостат

Жүмысты орындау тәртібі Конус тәрізді колбаға 20 мл дистилденген су құйылады. Сол суға микропипеткамен 20 мкл қан қосып, араластырады.

Бұл қанның негізгі ертіндісі (сұйылту дәрежесі 1:1000). Алынған ертіндінің бір бӛлігін (2-3 мл) пробиркаға құйып

алып, 2 мин қайнатады. Екі конус тәрізді колбаға 7 мл дистилденген су құяды, оның үстіне: біріншісіне 1 мл

қайнатылмаған кан ертіндісін, ал екіншісіне 1 мл қайнатылған қан ертіндісін косады. Екі колбадағы 2 мл сутегі асқын

тотығының 1% ертіндісін құйып, оны 30 мин термостатка 37-40°С қояды. 30 мин ӛткен соң екі колбаға да 3 мл

Н2SО4 10% ертіндісін қосып, әрбір колбадағы қоспаны тұрақты қызғылт түске боялғанша КМnО4 0,1н ертіндісімен

титрлейді. Қайнатылмаған және қайнатылған қан құйылған колбалардың титрлеу айырмасын анықтайды. Бұл

айырманы 1,7 кӛбейтіп, каталаза санын табады. 1,7 – Н2О2 1 мл КМnО4 0,1н ертіндісіне сәйкес келетін, мг мӛлшері .


1. 2 мл сутегі асқын тотығының ерітіндісін алу қажет.



1. Ауылшаруашылық малдарының ӛнімділігіне каталаза ферменті калай әсер етеді?

2. Жоғары және тӛменгі температуралардың әсерімен ферменттер қандай ӛэгеріске үшырайды?


Оқулық пен дәріс конспектілері бойынша «Ферменттер классификациясы және олардың биологиялык маңызы»

тарауын дайындау.


Гормондарға сапалық реакциялар Әдістің принципі. Бұл тәсіл гормондардың химиялық құрылысына байланысты түрлі-түсті реакциялар беруіне


Жұмыстың мақсаты. Адреналин ,инсулин және фолликулин гормондарына сапалық реакциямен танысу.

Реактивтер мен құралдар 1. Адреналин ертіндісі (ампула ішіндегі затты 100 мл.суғаерітеді).

2. Темір хлоридінің 3% ертіндісі.

3. Инсулин ертіндісі.

4. Натрий гидроксидінің 30%-ті ертіндісі.

5. Мыс сульфатының 1% -ті ертіндісі.

б. Концентрлі азот қышқылы.

7. Фолликулин ертіндісі (спирттегі).

8. Концентрлі күкірт қышқылы.

9. Су моншасы.

І0. Пробиркалар.

11. Пипеткалар.

Жұмысты орындау тәртібі Адреналин. Хлорлы темірмен тәжірибе. Пробиркаға аздап адреналиннің судағы ертіндісін құяды және оған бірнеше

тамшы хлорлы темір ертіндісін қосады. Әуелі жасыл түске боялып, ал сілті қосқаннан кейін қызыл түске айналады.

Инсулин. 1. Биурет реакциясы, бұл реакция инсулиннің белоктың табиғатын дәлелдейді. Пробиркаға 1-2 мл инсулин

ертіндісін және сілтілік реакцияға дейін сілті ертіндісін қосады (лакмус қағазының кӛмегімен). Содан кейін 2-3 тамшы

мыс сулъфатының ертіндісін қосады. Сұйық кӛгілдір күлгін түске боялады.

2. Концентрлі азот қышқылымен реакция. Пробиркаға 1 мл концентрлі азот қышқылын және қабырғасьмен

тамшылатып 1 мл инсулин ертіндісін косады. Екі сұйықтың бӛлінген жерінде анық кӛрінетін сақина пайда болады.

Фолликулин. Концентрлі күкірт қышқылымен реакция. Пробиркаға 1 тамшы фолликулин ертіндісі және5 тамшы

концентрлі күкірт қышқылын құяды. Қоспаны ыстық суы бар стаканға 10-15 мин. батырып қояды. Пробиркадағы

сұйьқ сары түске боялып, қыздырған кезде қызыл түске ауысып жасыл флуоресценция береді.


1. Адреналинді анықтағанда натрий гидроксидінің орнына 1 тамшы 10%-ті аммоний гидроксиді ертіндісін қосуға

болады.



1. Оқулық пен дәріс конспектілері бойынша «Гормондар» тарауын дайындау.

2. Гормондардың толық сипаттамаларын кӛрсететін сызбанұсқа сызу.


Фолин әдісімен адреналиннің мӛлшерін анықтау Әдістің принципі. Әдіс адреналиннің стандарт және зерттелетін ертінділерінің Фолин реактивімен әрекеттескендегі

кӛк түсін ӛзара салыстыруға негізделген. Фолин реактивінің құрамына фосфор-вольфрам және фосфор-молибден

тұздары кіреді. Олар фенолдар және полифенолдармен әрекеттесіп тотықсызданадыда, кӛк түсті комплексті қосылыс

түзеді.

Жұмыстың мақсаты. Студенттерді колориметрия әдісімен таныстыру.

Реактивтер мен құралдар 1.Адреналиннің стандарт ертіндісі (4 мг адреналинді 100 мл суда ерітеді).

2. 10 % -ті Nа2СО3 ертіндісі

3. Фолин реактиві

4. Фотоэлектроколориметр (ФЭК)

Жұмысты орындау тәртібі Екі нӛмірленген қүрғақ пробирка алып, оның біреуіне 1 мл адреналиннің стандарт ертіндісін, ал екіншісіне 1 мл

тәжірибелік ертіндіні құяды. Содан кейін екеуіне де 4 мл 10%-ті натрий карбонатының (Nа2СО3) жаңа дайындалған

ертіндісін және 0,5 мл Фолин реактивін құяды.

Пробиркаларды шайқап, оларды бӛлме температурасында 5 мин қалдырады. Одан кейін екі пробиркаға да 4,5 мл 10 %

-ті натрий карбонатының ертіндісін косып, пробиркадағы сүйықты жақсылап араластырып, әлектроколориметрдің

кызыл жарық фильтрін пайдаланып, екі ертіндінің кӛк бояуының канықтығын /экстинкциясын/аныктайды.

Есептеу :

Кх = Кс Ех / Ес , мұнда:

Кх және Кс - адреналиннің тәжірибелік және стандарт ертінділеріндегі концентрациясы /мӛлшері/;

Ех - тӛкірибелік ертіндінің экстинкциясы;

Ес - стандарт ертіндісінің экстинкциясы.


1. 10% -ті Nа2СО3 ертіндісі міндетті түрде жаңа дайындалған болу керек.


Фолин реактивін дайындау

Колбаға 100 г натрий вольфраматын, 20 г фосфор-молибден қышқылын алып, оған 50 мл 85 % -ті фосфор

қышқылының ертіндісін және 750 мл су құяды. Колбаның аузын сумен салкындатылатын кері суытқыш пен

байланысқан тығынмен жауып, 10 сағат кайнатады. Салқындағаннан кейін реактивтің кӛлемін 1 л дейін су мен

жеткізеді.


Дәріс конспектісі бойынша «Гормондар» тақырыбына дайындалып келу.


Лактозаны (сҥт қантын) рефрактометрия әдісімен анықтау Жұмыстың мақсаты.Студенттерді лактозаны анықтау әдісімен және рефрактометр приборымен таныстыру.

Әдістің принціпі. Сүттің сары суын бӛліп алып, оның сыну кӛрсеткішін анықтайды. Тәжірибені тұрақты

температурада жүргізеді.

Реактивтер мен құралдар Рефрактометр.

4% -ті кальций хлоридінің ертіндісі.

Су моншасы.


5 мл пипетка.

Воронка.

Сүзгі қағаз.

Жұмысты орындау тәртібі 1. Пробиркаға 5 мл сүт құйып, оған 5-6 тамшы 4%-ті кальций хлоридінің ертіндісін қосады.

2. Пробирканы жақсылап шайқап, 10 мин су моншасындағы қайнап жатқан суға салып қояды.

3. Уақыт ӛткеннен кейін пробирканы судан алып, суытуға бӛлме температурасында қалдырады.

4. Сүт сары суын құрғақ сүзгіш қағаз арқылы сүзеді.

5. Сүзілген сүт сары суының 2-3 тамшысын рефрактометрдің тӛменгі призмасына тамызып, оны призма бетіне

тегістеп жаяды.

6. Жоғарғы призманы түсіріп шкала бойынша сыну кӛрсеткішін анықтайды.

7. Сыну кӛрсеткіші бойынша таблицадан лактозаның проценттік мӛлшерін анықтайды.


1. Сүзіліп алынған сүт сары суында тұнба болмауға тиіс.



Оқулық және дәріс конспектісі бойынша «Көмірсулар» тақырыбына дайындалып келу.


Әртүрлі ауыл шаруашылық малдарының сүтіндегі лактоза мӛлшері қандай?

Лактозаның мал тӛлдері үшін қандай маңызы бар?


Қандағы глюкозаны Сомоджи әдісімен анықтау Жұмыстың мақсаты. Студенттерді қанның құрамындағы глюкозаны анықтау әдісімен таныстыру.

Әдістің принціпі. Глюкозаны анықтау әдісі оның сілтілік ортада күкірт қышқыл мыстың әсерінен тотығуына

негізделген. Пайда болған мыс оксиді /I/ йодпен қайта тотығады да, ал йодтың қалған мӛлшері гипосульфидпен

титрленеді.

Реактивтер мен құралдар 1. ZnSO4 5%-ті ертіндісі. 5. 0,005н натрий гипосульфиті.

2. 0,3н натрий гидроксидінің ертіндісі. 6. 1 % крахмал ертіндісі (индикатор).

3. Сомоджи реактиві, 1 л ертіндісінің қүрамы:

а) күкірт қышқыл мыс - 8 г

б) кӛмірқышқыл натрий - 30 г

в) сегнет тұзы - 30 г

г) калий йодиді - 5 г

д) натрий гидроксиді - 40 мл 1н ертінді

е) күкірт қышқыл натрий /сусыз/ -.180 г

7. Пробиркалар, микробюретка.

4. 2н күкірт қышқыл ертіндісі.


0,5 мл қанға 7,5 мл дистилденген су, 1 мл 0,3н NаОН және 1 мл цинк сульфатын құйып сұйылтады. Қоспаны мұқият

араластырып, тұнбаға түскен белокты сүзіп алады.

5 мл тұнық сүзіндіге 5 мл Сомоджи реактивін «қант» пробиркасында араластырып, 15 мин су моншасында

қыздырады. Пробиркадағы ерітінді суығаннан кейін 2,5 мл 2н күкірт қышқылын құйып араластырады да, 0,005н

гипосульфит ертіндісімен титрлейді. Екінші «қант» пробиркасына сүзіндінің орнына 5 мл су алып тәжірйбені қатар

жүргізеді. Титрлеу айырмашылығы арқылы калибрлеу графигінен қанның құрамындағы глюкозаның

концентрациясын анықтайды.


1. Ертіндіні қышқылдандыру үшін күкірт қышқылын жедел құйып араластыру қажет.



Оқулық және дәріс конспектісі бойынша «Кӛмірсулардың қортылуы және сіңуі» тақырыбына дайындалып келу.


3. Күйіс қайыратын жануарлардың қанының құрамында глюкоза неліктен аз?

4. Қан құрамындағы кӛмірсулар мӛлшері қалай реттеледі?


Майдағы йод санын маргошес әдісімен анықтау Әдістің принціпі. Майдағы йод саны - 100 г майға қосылатын йодтың мӛлшері (г), майдың қанықпағандық дәрежесін

кӛрсетеді. Йод санын анықтау тәсілі ғалогендердің май құрамындағы қанықпаған қышқылдармен қосылу реакциясына


Реактивтер мен құралдар Май, этанол, 5% -ті йодтың спирттегі ертіндісі, 1% -ті крахмал ертіндісі, натрий гипосульфитнің 0,1н ертіндісі

(Na2S2O3), 300 мл қақпақты колбалар - 2 дана, бюретка, 200 мл цилиндр, 10 мл пипеткалар - 2 дана, су моншасы,

таразы.

Жұмыстың орындалу тәртібі 300 мл колбада 0,10-0,12 г майды 10 мл этил спиртінде еріту үшін су моншасына салып қыздырады. Екінші колбаға

тек 10 мл этил спиртін құйып тәжірибені қатар жүргізеді. Екі колбаға да 5 мл 5 % йодтың спирттегі ертіндісі мен 200

мл жылы су /20-30°С/ құйып, араластырады да, 5 мин колбаның аузын қақпақпен жауып қояды. Екі колбадағы йодтың

артық мӛлшерін 0,1н гипосульфит ертіндісімен титрлейді. Индикатор ретінде 10-12 тамшы 1% крахмал ертіндісін

пайдаланады. Титрлеуді ертіндінің кӛк түсі жойылғанға дейін жүргізед. Майдагы йод санын мына формула бойынша

анықтайды

х = (а - в) 0,0127 І00/c;

мұнда:

х - майдағы йод саны;

а - бос тәжірибеге (майсыз) кеткен гипосульфит мӛлшері;

в - маймен жүргізілген тәжірибеге кеткен гипосульфит мӛлшері;

с - майдың салмағы (г мӛлшерімен);

0,0127 - 1 мл 0,1н гипосульфит ертіндісіне сәйкес йод мӛлшері.


1. Майдың толық еруін қадағалау қажет.

2. Йод пен суды қосқаннан кейін қоспаны мұқият араластырады.

3. Титрлеуді асықпай, мұқият жүргізу керек.

4. «Липидтер және олардың алмасуы» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларын орындаңыз.


1. Майдың және май құрамына кіретін қышқылдврдың формуласын жазу.

2. Үшолеин мен йодтың әрекеттесу реакциясының теңдеуін жаз.


1. Майдағы йод санының оның биологиялық қасиеттеріне қандай әсері бар?

2. Йод санының анықтаудың қажеттілігі қандай?


Белокты диализ арқылы тазарту Жұмыстың мақсаты. Студенттерді белоктардың физика-химиялық қасиеттерімен және диализ әдістерімен

таныстыру.

Әдістің принципі. Диализ әдісі жартылай ӛткізетін қабықшаның молекулалық массасы аз қосылыстарды кішкентай

кӛзшелерден ӛткізіп, ал молекулалық массасы үлкен косылыстарды ӛткізбеуіне байланысты. Диализ әдісі арқылы

белоктардың ертіндісін оларға араласқан түздардан, углеводтардан және т.б. молекулалық массасы тӛмен

қосылыстардан тазартады.

Реактивтер мен құралдар 1. NаCl қосылған белок ертіндісі. 6. Целлофан қағаздары.

2. 0,5% -ті АgNО3 ертіндісі. 7. Стакан.

3. 10% -ті НNО3 ертіндісі. 8. Шыны таяқша.

4. 1% -ті СuSO4 ертіндісі. 9. Пробирка.

5. 10% -ті NаОН ертіндісі.

Жұмысты орындау тәртібі NaCl араласқан 5 мл белок ертіндісін целлофан қалтаға құйып, дистилденген су кұйылған стаканға батырады. Диализ

бӛлме температурасында 20-30 минут жүргізеді. Диализ барысында дистилденген сумен Сl- ионына және белокқа

сапалық реакция жасау керек. Диализ біткеннен кейін осы сапалық реакцияларды целлофандағы белокпен және

стакандағы сумен жасайды.

а) СІ- ионына сапалық реакция. Екі пробирка алып, біріншісіне 1-2 мл белок ертіндісін целлофан қалтадан, екінші

пробиркаға 1-2 мл стакандағы судан құяды. Екеуіне де 2-3 тамшы AgNO3 ерітіндісін қосады. Не пайда болады? Неге

олай?

б) Биурет реакциясы арқылы белокты анықтау. Бірінші пробиркаға 1-2 мл целлофан қалтадағы белок ертіндісін,

екінші пробиркаға диализ жүрген стакандағы судан 1-2 мл құяды. Екі пробиркаға да 1-2 мл NaОН ертіндісін және 3-5

тамшы СuSО4 ертіндісін қосады. Не байқалады? Неліктен?


1. Целлофан қалтаға белок ертіндісін құйған кезде, осы қалтаның сыртына белок құйылып кетпегенін байқау керек.



Оқулық пен лекция конспектісін пайдалана отырып «Белок» тақырыбына әзірлену керек.


Қан сарысуындағы жалпы белокты рефрактометриялық әдіспен анықтау Жұмыстың мақсаты. Рефрактометрия әдісі әртүрлі заттардың жарық сәулелерін сындыру қасиетіне негізделген.

Ертінділердің сыну кӛрсеткіші еріген заттың табиғатына, оның концентрациясын және температураға байланысты.

Қан сарысуында сыну кӛрсеткіші қан құрамындағы басқа заттардан гӛрі белоктардың мӛлшеріне байланысты болады.

Реактивтер мен құралдар 1. Рефрактометр

2. Пипеткалар /тамшылық/

3. Сүзгіш қағаз

4. Дәке

5. Қан сарысуы

Жұмысты орындау тәртібі 1. Рефрактометрдің жоғарғы призмасын ашып, спиртке малынған дәкемен призмаларды тазартады.

2. Астыңғы призмаға пипеткамен бірнеше тамшы дистилденген суды призманың түгел бетіне жағады.

3. Жоғарғы призманы жабады.

4. Оқулярдың жоғарғы әйнекшесіндегі түзулердің қиылысына, сол жақ винтті бұрай отырып, ақ-қара шекарасын

әкеліп орналастырады.

5. Оқулярдың тӛменгі әйнекшесінен шкала бойынша сыну кӛрсеткішін анықтайды. Судың сыну кӛрсеткіші 20°С-да

1,333-ке тең болады.

6. Анықтап болғаннан кейін рефрактометрдің жоғарғы призмасын ашып, призмаларды дәке тампонымен тазартады.

7. Призмаға бірнеше тамшы қан сарысуын тамызып, жоғарыда айтылғандай сыну кӛрсеткішін анықтайды.

8. Сыну кӛрсеткіші бойынша таблица арқылы қан сарысуындағы белок мӛлшерін анықтайды.


1. Ертінді тамшыларын тамызған кезде призма бетіне дақ түсірмеу керек (сызықтар).

2. Жұмыс аяқталғаннан кеиін призмаларды дистилденген сумен жуып дәкемен сүртіп тазартады.



Оқулықтан және дәріс конспектісінен «Белоктар», «Қанның химиялық құрамы» атты тақырыптарға дайындалып келу.


Сҥттегі казеинді анықтау Жұмыстың мақсаты. Белоктардың сандық құрамын анықтау әдісімен танысу.

Әдістің принціпі. Казейнді анықтау тәсілі сүтті 0,1н NaOH ертіндісмен нейтралдауға негізделген. Казеиннің мӛлшері

0,1н NaОН ертіндісінің казеинмен және казеинсіз жүргізілген тәжірибеге кеткен мӛлшерінің айырмасы бойынша

анықталады.

Реактивтер мен құралдар 0,04н Н2SО4 ертіндісі, 0,1н NаОН ертіндісі, фенолфталеиннің 2% ертіндісі, 200 мл Эрленмейер колбасы - 2 дана, 100

мл мензурка - 1 дана, . 100 мл ӛлшем колба - 1 дана, 20 мл Мор пипеткасы - 1 дана, воронка, 50 мл бюретка - 2 дана,

Бунзен штативі /сақинасымен/, сүзгіш қағаз.

Жұмысты орындау тәртібі Екі колбаның әрқайсысына 20 мл сүт және 80 мл дистилденген су құйып, колбаның біреуіне бюреткадан 0,04н күкірт

қышқылының ертіндісін казеин тұнбасы түскенге дейін тамшылатып қосады (шамамен 23-28 мл).

Екінші колбаға да күкірт кышкылының сондай мӛлшерін құяды. Бірінші колбадагы казеин түнбасының бетіндегі

сұйықты 100 мл ӛлшем колбаға сүзіп бӛліп алады. Казеин тұнбасы бар екінші колбаға 2-3 тамшы фенолфталеин

косып, 0,1н NаОН ертіндісімен солғын күлгін түске дейін титрлейді.

100 мл ӛлшем кодбадағы фильтратты Эрленмейер колбасына ауыстырып, 2-3 тамшы фенолфталеин қосып 0,1н NaOH

ертіндісімен солғын қызғылт түске дейін титрлейді.

Есептеу мына формула боиынша нүргізіледі;

х = (a - bc/100) 0,55 х - казеиннің сүттегі проценттік мӛлшері;

а - казеин тұнбасы бар колбаға кеткен 0,1н NаОН ертіндісінің мӛлшері;

в - 100 мл филтратты титрлеуге кеткен 0,1н NаОН ертіндісінің мӛлшері;

с - бірінші колбадағы сұйықтың жалпы мӛлшері;

0,55 - казеин мӛлшерін процентке айналдыру коэффициенті.


1. 0,04н күкірт кышқылын косқан кезде сүті бар колбаны қатты шайқамайды.

2. Сүзгіш қағаздарды сүзу кезінде қолмен ұстамау керек.



Оқулықтан «Амин қышқылдары мен белоктар» тарауын кайталау


1. Казеиннің биологиялық қасиеттері.

2. Сүтке Н2SО4 ертіндісін қосқан кезде казеиннің тұнбаға түсуі неліктен?


Қан сарысуындағы иммуноглобулиндерді анықтау Жұмыстың принципі. Әдіс Кункелдің эффектісіне негізделген, себебі цинк сульфатының қанның сарысуындағы

иммуноглобулиндер әрекеттесуі нәтижесінде сұйық лайланады.

Лайдың дәрежесі иммуноглобулиндердің мӛлшеріне тікелей байланысты.

Реактивтер мен құралдар 1. Дистилденген сумен 40 есе сұйытылған қанның сары суы (рН - 7.0-7,8)

2. Цинк сульфатының ертіндісі (50 мг ZnSO47Н2О 1 л рН-ы 7,0-7,3 дистилденген суда ерітеді).

3. ФЭК.

4. Пробирка - 1 дана

5. Пипеткалар - 1 мл және 5 мл

Жұмысты орындау тәртібі 1 мл сұйытылған қанның сарысуына 5 мл цинк сульфатының ертіндісін құйып, жақсы араластырады да, 60 мин бӛлме

температурасында қалдырады. Уақыт ӛткен соң фотометрлейді /ФЭК-56М,540 нм/. Иммуноглобулин мӛлшерін

таблицаның кӛмегімен анықтайды.

Есептеу мысалы: ФЭК-тің кӛрсеткіш-0,230, ол иммуноглобулиннің 1,25 мг/мл тең. Демек, 1,25мг/мл х 40=50мг/мл.


1. Қанды сұйылтатын және цинк сульфатын ерітетін дистилденген судың рН-ы 7,0-7,3 болуы керек.



Оқулықтан «Қанның белоктары» атты тақырыпқа дайындалып келу.


Нуклеопротеидтер гидролизі Жұмыстың мақсаты. Күрделі белок - ңуклеопротеидтердің химиялық кұрамын анықтау.

Жұмыстың принципі. Нуклеопротеидтердің құрамын анықтау үшін қышқылдық гидролиз жүргізеді. Жартылай

гидролиз барысында нуклеопротеидтер қарапайым белок және нуклеин қышқылдарына ыдырайды.

Нуклеопротеидтердің толық гидролизі нәтижесінде мына заттар түзіледі: 1). Полипептидтер мен амин қышқылдары;

2). Пурин және пиримидин негіздері; З). Кӛмірсулар (рибоза және дезоксирибоза); 4). Фосфор қышқылы. Гидролизат

құрамындағы заттарды сапалық реакциялармен ашады.

Реактивтер мен құралдар Ашытқы (дрожжи), 5% Н2SО4 ертіндісі NаОН ертіндісі, 10% NaOH ертіндісі, 2 % CuSO4 ертіндісі, концентрлі

NН4ОН, 2% АgNО3 ертіндісі, фелинг сұйығы, молибден реактиві, лакмус қағазы, 100 мл колба, шыны түтікшелер (60

см), асбест тӛселген плитка, воронка.

Жұмысты орындау тәртібі 100 мл колбаға 0,5 г ашытқы салып, 20 мл 5% Н2SО4 ертіндісін құяды. Колбаның аузын ұзын шыны түтікшемен

жалғасқан тығынмен жауып 45 мин плиткада қайнатады. Колбадағы сұйық суығаннан кейін, оны сүзеді. Сүзіндімен

мына реакцияларды жүргізеді.

1. Белокты анықтау. 1 мл гидролизатқа сілтілік ортаға дейін (лакмус арқылы анықтайды) 10% NаОН ертіндісін және

бірнеше тамшы CuSO4 қосады. Ертіндінің кӛкшіл-күлгін тұске боялуы полипептидтерге байланысты.

2. Азотты негіздерді анықтау. 0,5 мл гидролизатка 3-4 тамшы аммиак ертіндісі мен 5-6 тамшы 2% АgNО3 қосады.

Азотты негіздерінің бар екенін қоспада біраз уақыт тұрғаннан кейін бозғылт түсті тұнба түсуі кӛрсетеді.

3. Көмірсуларды анықтау. 1 мл гидролизатқа 8-10 тамшы Фелинг сұйығын құйып, қайнағанға дейін қыздырады.

Кӛмірсулар-альдозалардың бар екенінін қызыл түсті мыс оксидінің /I/ тұнбаға түсуі кӛрсетеді.

4. Молибден тәжірибесімен фосфор қышқылын анықтау.

5 тамшы гидролизатқа 10 тамшы молибден реактивін косып қайнатқанда фосфор - молибден аммонийінің сары түсті

тұнбасы пайда болады.

12(NH4)2MoO4 + H3PO4 + 21HNO3 21(NH4)NO3 + (NH4)3РO412MoO46H2O + 6H2O Қосымша нұсқау

1. Гидролизді жай қыздыру арқылы жүргізеді. Гидролизаттың шыны түтікшелерінен тасып кетпеуін қадағалау қажет.

2. «Нуклеин қышқылдары» тақырыбы бойынша тест тапсырмаларын орындаңыз.


Оқулық және дәріс конспектісі бойынша «Нуклепротеидтер, нуклеин қышқылдары» тарауларына дайындалу.


1. ДНҚ, химиялық құрамы, құрылысы және маңызы.

2. РНҚ-ның түрлері.құрылысы және маңызы

3. Нуклепротеидтердің гидролизінің схемасы.


Қан сарысуындағы кальцийдің сандық мӛлшерін анықтау Жұмыстың мақсаты. Қанды клиникалық зерттеу әдістерімен танысу.

Әдістің принципі. Қан сарысуында ерігіш тұз түрінде кездесетін кальцийді қымыздық қышқыл аммониймен тұнбаға

түсіреді.

СаСl2 + (NH4)2C2O4) CaC2O4 + 2NH4Cl Тұнбаға түскен қымыздық қышқыл кальцийді қымыздық қышқыл аммонийдің артық мӛлшерінен аммиак ертіндісімен

жуып, күкірт қышқылында ерітеді.

CaC2O4 + H2SO4 H2C2O4 + CaSO4

Бӛлініп шыққан кымыздық қышқылын 0,01н КМnО4 ертіндісімен тирлейді.

5H2C2O4 + 2КМnО4 + 3H2SO4 К2SO4 + 2МnSO4 + 8Н2О + 10СО2

Қымыздық қышқылын титрлеуге кеткен КМnО4 мӛлшері қан сарысуындағы кальцийдің мӛлшерін кӛрсетеді.

Реактивтер мен құралдар Қымыздық қышқыл аммоний ((NH4)2C2O4) ертіндісі, қан сарысуы, 2% аммиактың судағы ертіндісі, 0,01н КМnО4

ертіндісі, центрифуға (1500 айн/мин), су моншасы, пипеткалар (2 мл, 1 мл, 5 мл), микробюреткалар (2 мл)м, шыны

таяқша.

Жұмысты орындау тәртібі Центрифуға пробиркасына 2 мл дистилденген су, 2 мл кан сарысуын және 1 мл қымыздық қышқыл аммоний құйыгі,

араластырып 15 мин уақытқа қалдырады. Екінші пробиркаға кан сарысуы орнына 2 мл дистилденген су алып

салыстырмалы тәжірибені катар жүргізеді.

Пробиркаларды 5 мин 1500 айн/мин жылдамдықпен центрифуғада айналдырғанда, қан сарысуымен жүргізген

тәжірибеде тұнба пайда болады. Пробиркалардағы сұйықты тӛгіп, орнына 4 мл 2 % NH4ОН ертіндісін құяды да, 5 мин

центрифуғада айналдырады.

Аммиак ертіндісімен пробиркаларды 3 рет жуады. Әр жуғаннан кейін центрифуғада айналдырып, сұйыктықты тӛгіп

отырады. Соңғы рет жуғаннан кейін пробирканы сорғыш кағазбен құрғатады.

Екі пробиркаға да 2 мл 1 Н Н2SО4 ертіндісін құйып шыны таяқшамен араластырып, 2 мин қайнап тұрған суы бар

стаканға салып қояды.

Ертіндіні ыстық күйінде 0,0І Н КМпО4 қызғылт түске енгенше титрлейді.

Кальцийдің мӛлшерін формула бойынша есептейді.

х = (a-b) × 0,2×100/2 = мг % Са, мұнда,

а - қан сарысуымен жүргізілген тӛжірибеге кеткен КМпО4 кӛлемі /мл/

b - салыстырмалы тәжірибеге кеткен КМпО4 кӛлемі /мл/


Қымыздық қышқыл калий тұнбасын жуған кезде тұнбаны жоғалтпау керек.

Проблемалық сұрақта

1. Кальций тұздарының орғанизмдегі биологиялық қасиеттері.

2. Кальций тұздарын реттеуге қатысатын витаминдер мен гормондар.

3. Кальций тұздары алмасуының патологиясы.

«Жануарлар биохимиясы» пәнінен студенттердің ӛздіндік жҧмыстарына арналған әдістемелік нҧсқаулар 1-тапсырма

Тақырыбы: «Суда еритін витаминдер»

Витаминдердің химиялық құрылысы, физико-химиялық қасиеттері, физиологиялық қызметі, табиғатта таралуы алуан

түрлі. Сондықтан витаминдерге бір сӛзбен анықтама беруге болмайды.

Организмнің дұрыс, қалыпты жағдайда жұмыс істеуіне міндетті түрде қажет, қоректік заттар – кӛмірсуларға,

майларға, белоктарға қосымша ретінде пайдалануға болатын биологиялық активті заттарды витаминдер деп атауға

болады.

Витаминдер негізінен организмде синтезделінбейді, сондықтан олар қоректік заттармен түсуге тиіс.

Егер организмде бір немесе бірнеше витаминдер жоқ болса, оны авитаминоз егер витаминдер жетіспесе

гиповитаминоз деп атайды.

Физико-химиялық қасиеттері бойынша витаминдер майда еритін (липовитаминдср) және суда сритін

(гидровитаминдер) болып екі топқа болінеді.

Тапсырма мақсаты. Витаминдердің химиялық табиғаты, биологиялық қьтзметімен танысып, олардың зат алмасу

процссіндегі ролін талдау.

Студенттің міндеті. Осы тақырыпты ұкыпты, мүқият оқып шығып В1, В2, РР, В6, С, Р, пантотен, пантотен

қышықылы, парааминобензой қышқылы, фолий қышқылы, В2, инозит және биотин витаминдері туралы

материалдардан конспект жазу.

Конспект жоспары:

1. Жоғарыда кӛрсетілген витаминдердің:

2. Аттары.

3. Химиялық формулалары.

4. Коферменттік қызметі.

5. Зат алмасу процесіне әсері.

6. Организмде синтезделуі.

7. Табиғатта таралуы.

8. Витаминдерге тән авитаминоздар және малдың тиімділігі.

Қорытынды.

Студеит оқыған материалдың негізінде суда сритің витаминдердің коферменттік маңызын түсініп, витаминдермен

тығыз байланыстылығы туралы қорытынды жасауы керек.

Бақылау тәсілі.

Ауызша әңгімелесу арқылы студенттердің білімін анықтап, конспект тексеру және жазбаша жұмыс жүргізу.

2-тапсырма

Тақырыбы: «Жыныс бездерінің және гипофиздің гормондары»

«Гормон» деген термин гректің (һоrmао — қоздырамын) деген сӛзінен шыққан. Гормондар аздаған молшерле ішкі

секреция бездерінде синтезделіп, қан арқылы нысана торшаларына әсер етеді. Гормондар зат алмасу процесіне активті

қатысады. Торшалардың осуі, жүрек жұмысы, қан қысымы, бүйрек қызметі. ішектің қозғалысы, ас қорытуға

қатысатып ферментгердің бӛлінуі, лактация, жыныс органдарының қызметі, гомеостаз және т.б. гормондарға тікелей


Биохимиялық гормондарды зерттейтін бӛлігі эндокринология деп аталады. Гормондардың қызметі бүзылған кезде

организмде әртүрлі ауралар пайда болады. Сондықтан, эндокринология биохимиялық келешегі ӛтс зор, практикалық

маңызы күшті үлкен саласы болып табылады.

Тапсырма мақсаты. Жыныс бездерінің және гипофиздіц негізгі гормондарымен танысып, олардың зат алмасу

процесіндегі манызына гипофиз гормондарының басқа бездердің қызметіне тигізетін әсерін білу.

Студенттің міндеті. Такдэірыпты мұқият оқып шығып, копспект жасау, жазбаша жұмысқа дайындалу.


1. Әйелдердің жыныс гормондары (эстрадиол, прогестерон).

2. Ерлердің жыныс гормондар (тестостерон).

3. Гипофиздің алдыңғы бӛлігініц гормондары.

3.1. Ӛсу гормоны (соматотропин).

3.2. Адренокортикотроптық гормон (АКТГ).

3.3. Тиреотроптық гормон (ТТГ).

3.4. Лактогендік гормон (ЛТГ).

3.5. Фоликулостимулдеу гормоны (ФСГ).

3.6. Лютеиндену гормоны.

4. Гипофиздің артқы бӛлігінің гормондары.

4.1. Окситоцин.

4.2. Вапрессин.

5. Гилофиздің ортаңғы бӛлігінің гормоңдары (меланотропин немесе интермедин).

Қорытынды. Студент оқыған материалдың негізінде орталық жүйке жүйесі мен гипофиз гормондарының тығыз

байланыста болып, барлық басқа ішкі секреция бездерінің қызметіне үлкен әсер ететіні туралы қорытында жасау

керек.

Бақылау тәсілі. Конспект тексеру, программалық бақылау, жазбаша жұмыс жүргізу.

3-тапсырма

Тақырыбы: «Амин қышқылдарының және кҥрделі белоктрадың алмасуы»

Белоктардың алмасуы ең негізгі биохимиялық процестердің бірі. Организмдегі барлық процестср бір мақсатқа -

белоктар синтезіне бағытталған, себебі кӛмірсулардың, майладыц нуклеин қышқылдарының, минералды заттардың

алмасуының ӛнімдері арнаулы белоктар синтезіне пайдаланылады.

Барлық қоректік белоктар асқазанда амин қышқылдарына гидролизденіп, қанға сіңіп, барлық торшаларға жеткізіледі.

Торшаларда олардан қоректі белоктар синтезделеді. Белок синтезіне пайдаланылмаған амин қышқылдары қайта

аминдену, дезаминдену, декарбоксилдену процестеріне ұшырайды.

Қайта аминдену реакциясы арнаулы ферменттер - аминотрансферазалармен катализденеді. Бұл реакцияның

нәтижесінде амин қышқылының құрамындағы амин тобы, кето қышқылыға тасмалданып, екі жаца ӛнім - жаңа амин

қышқылы және жаңа кето қышшқылы пайда болады. Қайта аминдену процесі алмастыруға болатын амин

қышқылдарының негізгі синтезделу жолы.

Дезаминдену реакциясының нәтижесінде амин қышқылындағы амин тобы аммиак түрінде бӛлініп шығады. Улы зат -

аммиак, бауырда мочевинаға айналып, зәрмен шығып отырады.

Декарбоксилдену реакциясының нәтижесінде карбоксил тобынан СО2 болініп шығып, амин пайда болады. Аминдер

әртүрлі биохимиялық ӛзгерістерге ұшырайды.

Тапсырманың мақсаты. Амин қышқылдарының торшалардағы пайдалануын, олардан шығатын ақырғы ӛнімдердің

табиғатын білу және күрделі белоктардың маңызы, қорытылу жолдарымен танысу.

Студенттің міндеті. Тақырыпты мұқият оқып шығып, конспект жасау. Ауызша әңгімеге дайындалу.


1. Маңызды амин қышқылдарының организмдегі алмасу ерекшеліктері:

1.1. Треониннің;

1.2. Цистеиннін, цистиннің және метиониннің;

1.3. Аспарагии және глутамин қышқылдарының;

1.4. Лизиннің;

1.5. Фенилаланиннің және тирозиннің;

1.6. Триптофанның:

1.7. Гистидиннің.

2. Нуклеопротеидтердің алмасуы.

2.1. Нуклеопротеидтердің қорытылуы;

2.2. Нуклеин қышқылдарының ыдырау (мононуклеотидтердің, нуклеозидтердің, гипоксантиннің, ксантиннің, несеп

қышқылының, аллотоиннің түзілуі).

3. Хромоиротеидтердің алмасуы.

3.1. Хромопротеидтердің қорытылуы;

3.2. Гемоглобиннің ыдырауы (вердоглобулиннің, биливердиннің, билирубиннің түзілуі);

3.3. Гем мен гемоглобиннің биосинтезі (қысқаша).

Қорытынды. Студент амин қышқылдарының белок синтездеу процесіндегі ролін түсініп, кейбір амин

қышкылдарының ерекше алмасу реакцияларына түсіп организмге қажетті заттар түзетіні туралы қорытынды жасау

керек.

Бақылау тәсілі. Конспект тексеру, Ауызша әңгіме жүргізу.

4-тапсырма

Тақырыбы: «Судың және минералдық заттардың алмасуы»

Организм үшін су ӛте маңызды заттардың бірі, себебі су тек клеткаладың міндетті түрде құрамына кіріп қоймайды, ол

организм үшін негізгі орта, онда барлық биохимиялық процестер жүреді. Судың әсерімен маңызды процесс - күрделі

заттардың гидролизі іске асады.

Минералды затардың алмасуы су алмасуымен тығыз байланысты. Судан және тұздардан организм энергия алмайды,

бірақ олардың организмнің дұрыс жұмыс істеуіне үлкен қатысы бар.

Маңызды минералдық элементтерге Са, Мg, Ғе, К, Nа, Р, S және т.б. жатады.

Тапсырманың мақсаты. Минералды заттар мен судың организмдегі қызметімен танысу.

Студенттің міндеті. Такырыпты ұқыпты, мұқият оқып шығып, конспект жасау. Ауыл шаруашылық малдары үшін

макро- және микроэлементтер мен судың қажетті мӛлшерін кӛрсету.


4. Судың алмасуы және оның ауыл шаруашылық малдары үшін қажетті мӛлшері.

5. Макроэлементтердің (натрий, калий, кальций, магний, темір, фосфор, күкірт, хлор) биологиялық маңызы.

Олардың алмасу ерекшеліктері және малдарға қажетті молшері.

6. Микроэлементтердің (цинк, мыс, марганец, кобальт, молибден, йод, бор, фтор) биологиялық маңызы.

Қорытынды. Студент су мен макро- және микроэлементердің организм үшін маңызын талдап, малдың ӛнмділігі мен

денсаулығы олардың минералды заттармен тиісті мӛлшерде қоректенуіне байланысты екені туралы қорытынды жасау

керек.

Бакзылау тәсілі. Конспект тексеру. Ауызша әңгіме жүргізу.

«Жануарлар биохимиясы» пәні бойынша коллоквиумының сҧрақтары 1. Биохимия, оның даму тарихы. Атақты биохимик ғалымдар.

2. Ферменттер - биологиялық катализаторлар. Ферменттердің әсер ету механизмі.

3. Ферменттердің химиялық табиғаты. Карапайым, және кұрделі ферменттер. Маңызды коферменттер.

4. Ферменттердің активті орталықтары. Трипсиннің активті орталығы.

5. Ферменттердің қасиеттері. Температура мен ортаның реакциясының ферменттерге әсері. Ферменттердің

ерекше әсері.

6. Проферменттер. Ферменттердің активтену процесі (трипсин және трипсиноген). Изоферменттер.

7. Ферментердің гидролаз және трансфераз кластары. Маңызды ӛкілдері.


9. Ферменттердің лиаз және лигаз /синтетаз/ кластары.

10. А витамині және каротин. құрылысы, қасиеттері және маңызы.

11. Д витамині. Провитаминдер. Қүрылысы, қасиеттері және маңызы,

12. Е витамині. Құрылысы, қасиеттері және маңызы.

13. К витамині. Құрылысы, қасиеттері және маңызы. Викасол.

14. Ғ витамині. Құрылысы, қасиеттері және маңызы.



17. РР витамині. Формуласы және зат алмасу процесіне қатысы.

18. В6 витамині. Құрылысы және маңызы.

19. С витамині. Формуласы, зат алмасу процесіне қатысы және қасиеттері.

20. Фолий қышқылы. Пантотен қышқылы. Олардың формулалары және маңызы.

21. В12 витамині. Қан түзілуіндегі атқаратын ролі, касиеттері және маңызы.

22. Тироксин және трийодтиронин гормондары. Организмде пайда болуы және зат алмасу процесіне әсері.

23. Инсулин және глюкагон гормондары. Химиялық табиғаты, зат алмасу процесіне әсері. Әсер ету механизмі.

24. Адреналин және норадреналин гормондары. Пайда болуы және организмге әсері.

25. Бүйрек безі қабығының гормондары - кортикостерон, 17-оксикортикостерон, альдостерон. Формулалары және

организмге әсері.

26. Эстрадиол, эстрон, прогестерон гормондары. Формулалары және олардың эат алмасу процесіне әсері.

27. Тестостерон, андростерон және метилтестостерон гормондары. Формулалары және организмге әсері.

28. Гипофиздің алдыңғы бӛлігінің гормондары. Химиялық табиғаты және организмге әсері.

29. Гипофиздің артқы бӛлігінің гормондары. Олардың организм үшін маңызы.

30. Простагландиндер. Химиялык табиғаты және биологиялық маңызы.

31. Циклді аденозинмонофосфат /ц-АМФ/ Формуласы және организм үшін маңызы.

32. Гормондардың әсер ету механизмі. Стероид, белок және пептид гормондарының клеткаға әсері.

33. Казіргі биологиялық тотығу теориясы.

34. Биологиялык тотығу процесінің ферменттері.Фосфорлана тотығу процесі.

35. Тыныс тізбегі /электрондар тасымалдау/.

36. Моносахаридтер. Жануарлар организмінде кездесетін маңызды гексозалар мен пентозалар. Олардың

формулалары және маңызы.

37. Дисахаридтер. Маңызды дисахаридтер, олардың маңызы және кездесуі.

38. Полисахаридтер. Маңызды полисахаридтер, олардың маңызы және құрылысы.

39. Углеводтардың қорытылуы. Олардың асқазанда ыдырауы және сіңуі.

40. Клетчатканың жануарлар асқазанында ыдырауы.

41. Гликогеннің бауыр мен бұлшық еттерде түзілуі және ыдырау процесі. Глюкозаның жануарлар кан

құрамындағы мӛлшері;

42. Тканьдегі углеводтардың анаэробтық жағдайда ыдырауы.

43. Жануарлар тканьдеріндегі углеводтардың аэробтық жағдайда ыдырауы.

44. Ацетил-А коферментінің үшкарбон қышқылдары циклімен тотығуы.

45. Липидтер. Маңызды қаныққан және қанықпаган май қышқылдары. Олардың маңызы.

46. Фосфолипидтер - лецитиндер мен кефалиндер. Формулалары және маңызы.

47. Стеролдар /холестерол және эргостерол/. Формулалары және маңызы.

48. Ӛт қышқылдары - холе және дезоксихоле қышқылдары. Олардың жұп қосылыстары және майларды

қорытудағы маңызы.

49. Майлардың қорытылуы және сіңуі. Холеин қышқылдары.

50. Майлардың жануарлар тканіндегі синтезі. Май қышқылдары мен глицериннің активтенуі.

51. Жануарлар организмінде майлардың жиналуы.

52. Майлардың тканьдерде тотыға ыдырауы. Глицериннің тотығуы. Май қышқылдарының -тотығу процесі

53. Жоғарғы май қышқылдарының тканьдердегі синтезі.

54. Фосфолипидтердің тканьдердегі биосинтезі.

55. Холестеролдың биосинтезі.

56. Қанықпаған май қышқылдарының тотығуы.

57. Ацетил-А коферментінің түзілуі және биологиялық маңызы.

58. Белоктар - ӛмір негізі. Белоктардың құрамы. Белоктар -амфотерлі электролиттер. Белоктердың изонүктесі

59. Белоктардың құрылысы. Белок молеқуласыңдағы байланыс типтері.

60. Тізбек шетіндегі N- және -С аминқышқылдарын анықтаудың теориялық негіздері.

61. Глобулярлық жӛне фибриллярдық белоктар. Белоктардың бірінші, екінші, үшінші және тӛртінші реттік

құбылыстары.

62. Белоктардың классификациясы. Қарапайым және күрделі белоктардың сипаттамасы.

63. Гемоглобин. құрамы, құрылысы және функциясы.

64. Пурин және пиримидин негіздері. Формулалары және маңызы.

65. ДНҚ. Құрамы, құрылысы, биологиялық маңызы, ДНК репликациясы. Мутация.

66. Информациялык РНҚ, құрамы, құрылысы. функциясы.

67. Тасымалдаушы РНҚ. Құрамы, құрылысы, функциясы.

68. Рибосомалар. Олардың ролі және рибосомдық РНК. Сипаттамасы.

69. Қазіргі генетикалық информация теориясы /генетикалық код/

70. Организмде белок синтездеу механизмі.

71. Белоктардың алмасуы. Азоттық баланс. Ауыспайтын амин қышқылдары және олардың маңызы.

72. Белоктардың асқазанда қорытылуы.

73. Белоктардың ішектерде қорытылуы. Ыдырау ӛнімдерінің сіңуі

74. Күкірт қышқылының организмдегі маңызы.

75. Амин қышқылдарын аминсіздендіру, қайта аминдендіру және карбоксилдендіру процестері.Аминдердің

клеткадағы тотығуы.

76. Аммиактың организмде залалсыздануы.Мочевинаның Кребс теориясы бойынша түзілуі.

77. Цистеин, цистин кәне метиониннің алмасу ерекшеліктері.

78. Триптофан, гистидин және лизиннің алмасу ерекшеліктері.

79. Нуклеопротеидтердің алмасуы. Олардың асқазанда ыдырауы, ыдырау ӛнімдерінің сіңуі.

80. Хромопротеидтердің алмасуы және олардың организмде ӛзгеруі

81. Мононуклеотидтердің клеткаларда ыдырауы және олардың акырғы алмасу ӛнімдері. Гипоксантин және

ксантин. Несеп қышқкылы мен аллонтоиннін түзілуі.

82. Организмде судың алмасуы.

83. Организмде минералдық тұздардың алмасуы, микроэлементтердің маңызы.

84. Жүйке тканінің биохимиясы.

85. Бұлшық ет тканінің химиялық құрамы. Бұлшық ет белоктары. Бұлшық еттің жиырылуы.

86. Қанның химиялық құрамы. Плазма белоктары.

87. Қанның ұю химизмі.

88. Жүйке қозу процесі және жүйке импульстарының берілуі.

«Жануарлар биохимиясы» пәні бойынша емтихан сҧрақтары 1. Биохимия ғылымы:. Биохимияның даму тарихы. Атақты биохимик ғалымдар. Биохимияның

малшаруашылығы және ветеринария үшін маңызы.

2. рН туралы түсінік. Ортаның рН түрақтылығының биологиялық маңызы.

3. Диффузия, осмос, осмостық қысым. Олардың биологиялық маңызы.

4. Буферлік системалар. Олардың әсер ету механизмі буферлік системалардың биологиялық маңызы.

5. Ферменттердің химиялық табиғаты. Күрделі және қарапайым ферменттер. Маңызды коферменттер.

6. Ферменттердің активті орталықтары туралы түсінік. Химотрипсиннің активті орталыгы.

7. Ферменттердің қасиеттері. Температура мен ортаның реакциясының ферменттерге әсері.

8. Проферменттер. Олардың активтену процесі /трипсиноген және трипсин/. Изоферменттер.

9. Ферменттердің гидролаз және трансфераз кластары. Маңызды ӛкілдері.


11. Ферменттердің лиаз және лигаз /синтетаз/ кластары. Маңызды ӛкілдері.

12. А витамині және каротин. Құрылысы, қасиеттері, маңызы.

13. Д витамині, оның құрылысы, зат алмасу процесіне қатысы.

14. Е витамині Құрылысы және биологиялық қызметі.

15. К витамині, құрылысы, биологиялык маңызы. Викасол.

16. В витамині құрылысы және зат алмасу процесіне қатысы.

17. В витаминіқұрылысы және зат алмасу процесіне қатысы.

18. РР витамині,құрылысы жәнебиологиялық маңызы

19. В витамині ,құрылысы және биологиялық маңызы

20. С витамині Формуласы,қасиеттері және зат алмасу процестеріне қатысы,

21. Фолий қышқылы витамині,оның биологиялық маңызы.

22. В витамині. Оның қанның түзілуіндегі ролі қасиеттері және маңызы

23. Тироксин гормоны,формуласы және оның зат алмасу процесіне әсері

24. Инсулин және глюкагон гормондары. Химиялық табиғаты, зат алмасу процесіне әсері.

25. Адреналин және норадреналин гормондары. Олардың организмге әсері.

26. Эстрадиол, эстрон және эстриолгормондары. Формулалары, организмге әсері.

27. Тестостерон, андростерон гормондары. Формулалары, олардың зат алмасу процесіне әсері.

28. Гипофиздің алдыңғы бӛлігінің гормондары. Химиялық табиғаты, зат алмасу процесіне әсері

29. Вазопрессин және окситоцин гормондары. Химиялық табиғаты, зат алмасу процесіне әсері.

30. Простагландиндер, олардың түзілуі және биологиялық маңызы.

31. Циклді - АМФ. Оның биохимиялық реакциялардағы маңызы.

32. Биологиялық тотығудың қазіргі теориясы.

33. Тыныс тізбегі. Митохондриядағы фосфорлана тотығу процесі.

34. Углеводтардың қорытылуы. Ыдырау ӛнімдерінің сіңуі;

35. Клетчатканың ауыл шаруашылық малдары ас қорыту жүйесінде ыдырау процесі. Ыдырау ӛнімдерінің сіңуі.

36. Гликогеннің бауыр және бұлшык еттерде түзілуі және ыдырауы.

37. Углеводтардың тканьдердегі оттексіз ыдырауы /гликолиз/.

38. Ацетил-А коферментінің лимон ңышкылы цикл! боиынша тотығуы.

39. Ӛт қышқылдары. Олардың жұп қосылыстары және липидтердің қорытылуы мен сіңіуіндегі маңызы.

40. Майлардың қорытылуы және сіңуі.

41. Фосфолипидтердің.қорытылуы /лецитин жӛне кефалин/, олардың ыдырау ӛнімдерінің сіңуі.

42. Үшглицеридтердің синтезі. Май кышқылдары мен глицериннің активтену процесі.

43. Тканьдердегі май қышқылдарының бета-тотығуы.

44. Жоғарғы молекулалық май кышқылдарының тканьдердегі синтезі.

45. Фосфолипидтердің биосинтезі.

46. Гемоглобин, оның құрамы, құрылысы және қызметі.

47. ДНҚ, құрамы, құрылысы, қызметі. Репликация. Мутация туралы түсінік.

48. Информациялык РНҚ, құрамы, құрылысы, қызметі.

49. Тасымалдаушы РНҚ. Құрамы, құрылысы және кызметі.

50. Рибосомалар, олардың маңызы. Рибосомалық РНҚ, құрамы. Қызметі.

51. Белоктардың ткандердегі биосинтезі .Оның реттелуі.

52. Белоктардың асқазан мен ішектерде қорытылуы.Ыдырау ӛнімдерінің сіңуі.

53. Амин қышқылдарының қайта аминдену, карбоксилсіздену және аминсіздену реакциялары. Олардың маңызы.

54. Аммиактың тканьдердегі залалсыздануы. Мочевинаның Кребс теориясы бойынша түзілуі.

55. Нуклепротеидтердің асқазан мен ішектерде ыдырауы. Ыдырау ӛнімдерінің сіңуі.

56. Хромопротеидтердің алмасуы,олардың тканьдердегі ӛзгерістері

57. Мононуклеидтердің тканьдерде ыдырауы. Ақырғы алмасу ӛнімдері.

58. Несеп қышқылы. Аллонтоин.

59. Минералдық макро-және микроэлементтердің биологиялық маңызы.

60. Жүйке тканінің биохимиясы. Жүйкенің қозуы және жүйке импульстарының берілуі.

61. Бұлшық ет тканьдерінің құрамы. Бұлшық ет белоктары. Бұлшық еттердің жиырылуы.

62. Қанның химиялық құрамы. Плазма белоктары, олардың маңызы. Қанның ұюы.

Студенттердің «Жануарлар биохимиясы» пәнінен рефераттық баяндамалар тақырыптары 1. Клетка мембраналары туралы қазіргі түсінік

2. ДНҚ - организмнің генетикалық негізі.

3. РНҚ - тұқым қуалайтын белгілердің тасымалдаушысы.

4. Белок биосинтезінің механизмі.

5. Стероидтардың организмдегі ролі

6. Стероидтардың биосинтезі.

7. В тобы витаминдерінің биологиялик маңызы.

8. РР витамині және оның зат алмасу процесіндегі ролі.

9. Биотин мен пантотен қышқылдарының коферменттік ролі.

10. Ферменттердің әсер ету механизмі және кинетикасы.

11. Стероидтық гормондардың әсер ету механизмі.

12. Пептидтік гормондардың әсер ету механизмі.

13. Простагландиндер. Құрылысы және биологиялық қызметі.

14. Циклді-АМФ-тің организмдегі ролі.

15. Липопротеидтер. Құрамы, құрылысы және биологиялық ролі,

16. Иммуноглобулиндер. Олардың құрылысы және қызметі.

17. Биологиялық тотығу және фосфорлана тотығу процестері .

18. Глюкозаның пентозалық жолмен тотығуы.

19. Пурин жӛне пиримидин негіздерінің биосинтезі.

20. Генетикалык код.

Documents

JBHIM - «Жануарлар биохимиясы»tppzh.kaznau.kz/attachments/article/285/УМКД 2013-14 по БХ... · Қазақстан Республикасы Ғылым