V a r l i k v e H l kFenomenolojik Ontoloji Denemesi

Jean-Paul SARTRE, 21 Haziran 1905te Pariste dodu. Ecole Normale Supe- reureden arkadalaryla birlikte gen yata snfnn, burjuvazinin deer ve geleneklerini eletirmeye balad. Bir sre Le Havre Lisesinde felsefe retmenlii Tapt, sonra felsefe eitimini Berlindeki Fransz Enstitsnde srdrd. lk felsefi m etinlerinden itibaren varoluulua gtrecek bir dncenin zgnl zze arpar. Sartre daha ok anlatlaryla byk kitlelerce tannd. Zamannn soranlarn ele almaya zen gsteren Jean-Paul Sartre yaamnn sonuna dek youn ~ r siyasal etkinlik gsterdi. 15 Nisan 1980de Pariste ld.

Jean-Paul Sartre

Varlk ve Hilik 1 Ftnomenolojik Ontoloji Denemesi

zgn Ad: L'itre et le nean t! Essai d'ontologie phenomenologique

lthaki Yaynlan - 500

Tarih Toplum Kuram - 82

ISBN 978-975-273-295-7

3. Bask, stanbul / N isan 2010

Trke eviri: Turhan lgaz Gaye ankaya Eksen, 2009 Szlk: Gaye ankaya Eksen Editions Gallimard, 1943 lthaki, 2009

Bu eserin tm haklan O n k Telif H aklan Ajans araclyla satn alnmtr.Yayncnn yazl izni olm akszn alnt yaplamaz.

Cet ouvrage, publie dan s le cadre du-program m e d'aide a la pu blicalion , b en ejice dt soutien du M inistere dcs A fjarcs

Erangeres. de VAmbassade d e F ran ce en Turquic et d e Vlnsttut F ranais d'lstanbul.

eviriye ve y a y m a ka lk p rogram erevesin de y ay m la n a n bu y a p l, F ra n sa D ileri B akan l m n, Trkiye'deki

Fransa Bykelilii nn ve stanbul F ransz Kltr M erkezi n in destei ile gerekletirilm iin .

Yayma Hazrlayanlar: Gaye ankaya Eksen Ahm et z

Sanat Ynetmeni: M urat zgl

Sayfa Dzeni ve Baskya Hazrlk: Yeim Ercan AydnKapak, Bask: dil M atbaaclk

Davutpaa Cad. No: 123 Kat: 1

Topkap-lstanbul Tel: (0212) 482 36 01Sertifika No; 11410

lthaki Penguen Kitap-Kaset Bas. Yay. Paz. Tic. Ltd. ti.nn yan kuruluudur. M hrdar Cad. llter Ertzn Sok 4/6 34710 Kadky stanbul Tel: (0216) 330 93 08 - 348 36 97 Faks: (0216) 449 98 34 ithaki@ithaki.com.tr - www.ithaki.com.tr - wvAv.ilknokta.com

Jean-Paul Sartre

VARLIK VE HLKFenomenolojik Ontoloji Denemesi

evirenler

TURHAN LGAZ ve GAYE ANKAYA EKSEN

( t h o k i

NDEKLER

EVtRMENN BtRKA NOTU 7

TRKE YAYIMLAYANIN NOTU 13

VARLIIN ARATIRILMASINA GR 17

I. Fe nom en Fikri ......................................................................................................................................19II. Varlk Fenom eni ve Fenom enin V arl.........................................................................................23

III. D nm - ncesi" Cogito ve P ercipere 'n in V arl................................................................25

IV. P e rc ip fn in V a rl .......................................................................... ..................................................33

V. O ntolojik K an t......................................................................................................................................36

VI. K endm de-V arlk ................................................................................................................................... 39

Birinci Ksm: HLK SORUNU 47

BRNC BLM: OLUM SUZLAM ANIN KKEN ..................................................................49

i. Sorgu lam a............................................................................................................................................... +9

II. O lum suzlam alar [Les N Sgations].....................................................................................................52

III. Hiliin Diyalektik K avran............................................................................................................ 60

IV. Hiliin Fenom enolojik K avran.................................................................................................. 65

V. Hiliin K ken i..................................................................................................................................... 71

K N C BLM: K EN D N ALDATM A .........................................................................................100

i . Kendini Alda una ve Y alan..................................................................................... ...............................100

II. K endini Aldatm a D avran la r.............................................................................................................109

III. Kendini A ldatm adaki "nanm a".......................................................................................................... 125

kinci Ksm: KEND4N-V ARLIK 131

BRNC BLM: K EN D I- IN IN DOLAYSIZ Y A PILA R I.................................................... 133

I. Kendine Mevcut Olm a [La Presence soi] ....................................................................................133

II K end-linin Olgusallg [Facticit] ................................... -............................................................140

III. Kend-tin ve Deerin Varl ............................................................................................................ 146IV. Kendi-in ve M m kn O lanlann Varl ......................................................................................159

V. Ben [Moi] ve Kendilik Devresi [Circuit de Lipsite] ..................................................................168

K N C BLM: ZAM ANSALLIK..................................................................................................... 172

I. Zamansal Boyutun Fenom enolojis ...........................................................................................172

II. Zamansallgm O n to lo jis i......................................................................................................................200

III. Kkensel Zamansalltk ve Psiik Zamansallk: D n m ................................................... ...223

N C BLM: AKINL1K............................................................................................................. 248

I. K endi-lin ve Kendinde Arasndaki iliki Tr O larak B ilg i.................................................. 249

II. O lum suzlam a O larak Belirlemeye D a i r .......................................................................................... 258III. N itelik ve Nicelik, G izilgllk [Potenialite], Kullanlabilirlik [Usensilite] .................. 265IV. D nyann Z a m a n ..................................................................................................................................287

V. Bilgi.............................................................................................................................................................. 301

nc Ksm: BAKASI-IIN 305

BRNC BLM: BAKASININ VAROLUU .............................................................................. 307

I. Sorun .........................................................................................................................................................307

II. Tekbencilik Engeli.................................................................................................................................. 309

III. Husser, Hegel, H eidegger................................................................................................................... 320IV. B ak ....................................................................................................... ...................................................344

KNC BLM: BEDEN ....................................................................................................................... 402

I. Kendi-Iin-Varhk O larak Beden: Olgusallk ................ .............................................................405II. Bakas-lm-Beden ................................................................................................................................442

III. Bedenin nc O ntolo jik B o y u tu ..................................................................................................457

N C BLM: BAKASI LE SO M UT LKLER ............................................................467

I. Bakasna Ynelik ilk Tavr: Ak, Dil, M azoizm ............................................................. 470

II. Bakasna Ynelik kinci Tavr: ilgisizlik, Arzu, Nefret, Sadizm ................................. 488

III. Birlikte-Varlk" (Mitsein) ve Biz.................................................................................................... 526

Drdnc Ksm: SAHtP OLMAK, YAPMAK VE OLMAK [AVOIR, FAIRE ET ETRE] 547

BRNC BLM: OLMAK VE YAPMAK: Z G R L K ............................................................ 551

I. Eylemin lk Koulu zgrlk t r.................................... ...................................................................551

II. zgrlk ve Olgusallk: D urum ...........................................................................................606

I. zgrlk ve S orum lu luk ......... ............................................................................................................ 687

K N C BLM: YAPMAK VE SAHP OLMAK ........................................................................... 692

I. Varolusal Psikanaliz ............................................................................ ............................................... 692

II. Yapmak ve Sahip Olm ak: Sahiplenm e................. ...........................................................................712

III. Varln Amlaycs O larak Nitelie Dair ......................................................................................741

SONU 7591. Kendinde ve Kendi-lin: Metafizik Yaklam lar............................................................................761

" Ar.'.ak: Almlar .....................................................................................................................................770

SZLK 775

DZN 781

EVRMENN BRKA NOTU

LEtre et le Neant 1943 ylnda yaymland. Simone de Beauvoir, anlarnn ikmci cildinde, La Force de lgeda, Sartren, felsefe tarihinin en nemli metinlerinden biri olan bu bayapt iki- ayda kaleme alm olduunu anlatr. Bunca youn ve ar bir kuramsal serimlemenin onca ksa bir srede yazlp bitirilmesi artc deildir. Bu ivecen mesainin arkasnda gerek bir deha, ok kk yalardan itibaren alkanlk haline gelmi bir sorgulama ve dnm e tutkusu, devasa bir felsefi m ktesebat vardr... Emmanuel Mounier, b ir kitabnda (Les existen- tialismes), varolu felsefesinin, Sartrem dehasnn henz reele ilgili duyduu zamanlarda da mevcut olduunu sylerken hakldr elbette. Ama varoluuluun peygamberi, reele ilgili duyduu drt-be yalarnda, evde kimsenin olmad bir gn kibritlerle oynayp haly yaktnda, marifetinin Tann tarafndan grlm olabileceinden duyduu deheti, Tanr yok! olumlamasnn korkun sorumluluuyla takas edebiliyordu (Szckler). Kald ki, LEtre et le Neant yaymlandnda, filozofun grkemli kariyerinde Limagination (1936), Esquisse d une the- orie des emotions (1939), Llmagnaire (1940) gibi kuramsal denemeler, La Nasee (1938) ve Le Mur (1939) gibi felsefi anlatlar zaten yerlerini almt.

Bu girizgahtan amacm, bilmen eyleri yinelemek deil; elinizde tuttuunuz evirinin uzun, fazlasyla uzun serveninin oluturduu kartl vurgulamaktr.

Sartrela elli yl nce tantm. LEtre et le Neant, Tneldeki Hachette Kitabe- vi araclyla Fransadan getirttiimde, B ulan ty , Duvar, zgrln Yollan lemesini, Limagination'u, Rejlexions sur la que.stion jutvei, LAffaire Henri Mar- tini, Situadonslar, Baudeaire'i, Szcfeleri ve tiyatro oyunlarnn hemen hepsini okumutum. 1965 ylnda, bir gn, ok yakn bir snf arkadamla (Prof. Dr. Niyazi ktem) De yaynevinin kapsn alp Memet Fuatn karsna ktk ve Biz bu kitab evireceiz, basar msnz? diye sorduk. Rahmetli kltr adam, bizi sevecenlikle szd ve tek bir soruyla cevap verdi: Kitabn adn nasl Trkeleti-

7

receksiniz? eviri, bugn artk genel geer bir kabul gren Varlk ve Hilik adyla yaymlanm durum dadr. Ama eviriyi yapan ben, kendi hesabma, Me- met Fuatn sorusunun yerindeligini hl korumakta olduunu dnyorum.

Varlk ve Etre [=olmak"] kavramlarn rtrm ek, her eye ramen bir miktar zorlama ieriyor. Biz, Trkemizde, olmak fiilini, dr, dir" vb. ekler biiminde kullanyoruz. Bu bize konum ada ve yaznsal anlatda olaanst kolaylklar ve olanaklar salyor; ama felsefece dnm ede de olaanst zorluklar karyor. zellikle de ontolojinin alannda.

Olm ak, var olmakla (ya da vaTkla) ayn ey deildir; bunu iyi anlamak gerekiyor. O lm ak, birtakm ihtimaller barndran bir olmakta-olmak halidir; olmaka, varlk (ya da var olm ak) gibi yaklamak, onu u ya da bu varolu annda dondurm ak olur. Olmak, varolan bir eyin sre halindeki uraklarndan herhangi biri gibi kavranamaz; bu uraklann btndr. Ve bu btn de ak iinde, uraklardan herhangi birinde durmakszn, taklp kalmakszn anlamamz gerekir. Olmak, yaamak denen fenomenin olumsal kendliinden- ligi deil, kendisidir. Devinim halindeki duraanl imde, mmknleriyle, muhtemellikleriye ve bunlar biim lendiren tasan ve yansma/yanstmalaryla kavranmak zorundadr. Olmak vardr, nk yokluk yoktur ; ama var olmak, bir olmak kipliidir.

Felsefe tarihinde bunu ilk sezen ve ilk amlayan Parmenides oldu (Doa gizlenmeyi sever diyen Herakletosu da unutm am ak gerek). Ve Hedeggere gelene kadar da -ben im bilebildiim kadanyla- hibir filozof, varlk problemini bu ontolojk eksen evresinde dn(e)medi. Leibnizin, Neden hibir ey yerine bir ey var?" sorusundan kalkan Heidegger, Sein und Zeitta (Varlk ve Zaman) unlan yazar; Olmak, b ir olan gibi dnlem ez [...] olm akm belirlenmesi, bir olann ona b ir yklem olarak verilmesiyle elde edilemez. Olmak, tanmlanmas sz konusu olduunda, daha stn kavramlardan tretilemeyecegi gibi, daha aa kavramlardan yola karak da gsterilemez. Ama bunun sonucu olarak 'ol- m akn hibir sorun yaratmadn m syleyeceiz? Hi de deil; yalnzca unu karsayabiliriz: olmak, herhangi b ir olan gibisinden bir ey deildir. Bu nedenle, baz snrlar iinde geerli olmakla birlikte, olan belirlemenin genel tarz -g e leneksel mantn, antika ontolojisinde temellerini bulan tanm- olm aka uygulanabilir deildir. Olm ak tanmlamann imknszl [Heideggerin antik on-

8

toiojiden kaynaklanan bir nyarg olarak niteledii imknszlk, T.I.] bizi onun anlamm sorgulamaktan bak klmaz, tersine, buyurgan bir biimde bu sorgulamaya gtrr.

Heidegger, yllar sonraki bir metninde yeniden bu sorunu gndeme getirecek ve felsefe sona erdikten sonra da dnceye den grevin olmakm aklanmas olduunu syleyecektir.*

Varlk ve Hilik, altbalmn syledii gibi, bir ontoloji denemesidir. Ve olmak fenomenolojik adan aklayan bir denemedir.

Daha en batan, fenomen szcn grng olarak evirmeyi kendime yasakladm. Bunun nedeni, ncelikle ilkeseldir: zgn akl yrtm eler iinde bavurmak, kullanmak, eip bkm ek ihtiyacn duymadmz, dnm e kipliklerimizde selletrmediimiz birtakm bilimsel/felsefi kavramlar tayan szckleri, dili arndrm ak adna ve sak etimolojiden kalkarak Trkeletirmeye hakkmz olmadn dnyorum . Ama asl nedenim u: phainom enam n yaln zca duyu organlar araclyla bilince yansyan bir grnt olmamas bir

yana; Heideggerin (ve dolaysyla da Sartrem) fenomenolojiye verdii anlam iinde, fenomen, kendini gstermeyen, geride duran, olan"m onun araclyla

kendini gsterdii eydir.Ontoloji ve ontolojik szckleri iin de benzer bir durum sz konusuy

du. Ontolojinin varlkbilim olarak evrilmesine fenomenoloji konusunda olduu gibi bir itiraz ynekemem. Ne var ki ontolojik terimi, varlkbilimselin yan sra varlksa! mlemni de iermektedir, O zaman da yle bir sorunla kar karya kalrz: ontolojiki gerektiinde varlksak olarak Trkeletirdiimizde, sk sk karmza kan ontk kavramn hangi Trke szckle karlayacaz? nk yine Heideggerin buyur ettii bu kavram, olanm, onu alglayan ve ontolojinin nesnesi haline getiren dnen zne (yani baka bir olan) iin olmaklndan bamsz olan olmaklm gstermektedir. Bu yzden, eviride, ontoloji, ontolojik ve ontik terimlerim korudum . Ve LEtre et le Neantm , Essai d ontologie phenom enologique biimindeki ikinci balm, Grngbi-

* H eideggerm b u m etn i, U N ESC O n u n K ierkegaard Yi e tk in lik le ri k ap sam n d a , 21-23 N isan 1964 tarih leri a rasn d a Pariste d z en len e n Yaayan K erkegaard k o n u lu se m p o z yu m a g n d erm i o ld u u teb lid ir. Felsefenin Sonu ve D n cen in G rev i bal n tayan tebli , H edegger'i b t n kariy en b o y u n ca u ratran so ru n sa ln an ah tar g ib id ir. Bkz. T. lgaz, Y okluk y o k tu r. H a r f S n s y la da, m it Yaynclk, 2 0 0 5 , s. 179.

9

limsel varlkbilim denemesi gibi kakofonik ve kakolojik bir eviriyle trampa etme hakkn kendim de grmedim.

Varoluuluk ideolojisinin (Sartren, felsefe tanmn kskanlkla kullandn ve varoluuluk da dahil olmak zere birok dnce sistemini, rnein bir Marksist felsefeye kyasla, ideoloji olarak nitelediini hatrlataym) bu temel metni, batan sona olmak, var olmak, varolu, olumsallk, olgusallk vb. tr kom u kavramlar arasndaki nanslarla rlm tr. Bu kavramlar, fitre [= olmak] ve avoir [= sahip olmak] fiillerini Bat dillerinde olduu gibi kullanmayan bir dile aktarmann ve bunu, filozofun dncesine ihanet etmeden, onu arptmadan yapmann zorluu ortadadr.

Araya birok baka evirilerin girmi olmasna ramen, fiilen 1997 Yaznda balam olduum bir eviri faaliyetinin ancak 2000 ylnda sonulanabilmesinin nedeni budur.

Daha sonraki yllar boyunca, eviri iki yaynevinde eitli editrler tarafndan didiklenerek yaymlanaca gn bekledi. Ta ki, thaki ona sahip kana kadar. Yayn aamasna gelindikte, alt yldr yabanclatm metni yeniden gzden geirmem ve drt ay sren ikinci bir eviri almasna girimem gerekti. Bu almada, m nskrim in nceki yaynclarmdan birindeki ikameti srasnda, ilk yz sayfay gzden geirmi olan son derece yetenekli, felsefi altyaps son derece

gl gen bir editrn, mer Aygnn dzelti ve yol gsterici nerilerinden ok yararlandm. Burada, kendisine teekkr etmek benim iin zevkli bir grevdir. Ama Varlk ve Hilik 'in Trkeye kazandrlmasnda asl belirleyici olan, Ahmet zn titiz yayncl dorultusunda, ok deerli Gaye ankaya Eksenin zenli ve dikkatli denetimi olmutur. O nedenle kitabn kapanda, evirmenin ismine ayrlan yeri Gaye ile paylamak istedim.

evirinin byk bir blm n, 1998 ylnda iki buuk aym geirdiim, Gney Fransann Arles kentindeki Uluslararas Edebiyat evirmenleri Merke- zinde tamamladm. Van Goghun kulan kestikten sonra ruhsal sayrlnn tedavisi iin yatrld, 16. Yzyldan kalma bir Hastane/imarethane binasnda (imdi bir kltr merkezi) konum lanan bu olaanst dingin alma ortamnn m dr, ben geldiimde tatildeydi. Dnnde, yeni konukla tanmak zere altmz ktphaneye indi. nm deki masada duran tulay grd za-

o

man azndan dklen tepkiyi hi unutmayacam: Encore un fou! [=A1 bir deli daha!] Bu iten iltifat, evirmenin neliini de, seiini de, yazgsn da zetliyor. evirmen, Bu yapt bakalar da okumal! inan ve kararllyla koula- nr; ardndan, Bu yapt yalnzca ben evirebilirim! iddia ve meydan okumasyla ie koyulur; sonra da, gerek koulanmas gerek iddia ve meydan okumas uruna, iini tamamlayana kadar, varoluunu bir anlamda ayra iine alr. Ve b u nu da, bir telif yaptta olduu gibi kendisi iin deil, bakalar iin yapar.

Bunun pek de norm al b ir davran olduu sylenemez. Ama yaamn sra- danlklarma, tekdzeliine meydan okum ak biraz da delice" bir i deil mdr? Ve bu da bir olm ak kipi deil midir?

Turhan LGAZ stanbul 2009

TRKE YAYIMLAYANIN NOTU

Varlk ve Hilik, hi phesiz Jean-Paul Sartrem bayapdr. Sadece Fransz felsefesi asndan deil genel olarak felsefe tarihi asndan da son byk on toloji denemesini temsil eder. Dolaysyla nemini ve gncelliini hl korum aktadr ve hi phesiz daha uzun yllar korumaya devam edecektir. nk, insan, ilk defa bu yaptta, zgr olmaya m ahkum edilmitir...

Yaptn felsefi nemi zerine konum a iini uzmanlara brakp, Trke edis- yonun serveni zerine birka hatrlatma yapmak niyetindeyim sadece.

Turhan LGAZ hocamzn nceki sayfalarda aktard zre, Varlk ve Hilihin Trkiye maceras gerekten ok sancl; zgn dilinde yaymlanmasnn (1943) zerinden 66 yl gemi olmasna karn, y a p t , ancak iinde bulunduum uz 2009 ylnda Trke yaymlanabimekte ne yazk ki.

Bu bayapt, byk bir sabr ve kararllkla ve son derece yetkin bir biimde eviren, Sayn Turhan LGAZ ve Sevgili Gaye ANKAYA EKSENin emsalsiz gayretleri olmasa, yle anlalyor, bir 60 yl daha beklemek zorunda kalacaktk. yi ki v arla r. Kendilerine m innet ve kranlarm sunm ak isterim, hem kendi adma hem de bu kitabn yaymlanmasn sabrszlkla bekleyen tm okurlar adna.

Geerken, eviri srecinde, dorudan ya da dolayl bir biimde, evirmenlere bilgi ve deneyimleriyle yol gsteren ve bylelikle nihai metnin" oluum una katkda bulunan herkese teekkr etm ek isterim, isimlerini anamasam, bilm esem de onlar kendilerini biliyor, saolsunlar, varolsunlar...

Son olarak, felsefenin profesyonellerine seslenmek istiyorum: Elinizdeki kitap, dilimizde, Trkede varolmayan bir eyi varla getirerek, varederek kendini eletirel okumaya sunmaktadr. Ama unutulm am as gereken bir ey var, bu eviri dolaysyla, bugne dein hep yaplageldii gibi artk kimsenin Varlk ve Hilikm Trkeye evrilmemi olmasndan ikayet edip durmasna, atalet ve

tembellik iinde oturmasna da imkn kalmad. Hic Rhodus, hic salta!

13

Teknik bir aklama: Metin, elden geldiince orijinaline sadk kalnarak d zenlendi; ama gerekli grlen yerlerde kimi aklayc ve hatrlatc notlar yazld (metin iinde yer alan tm yldz iaretli dipnotlar ve keli parantezle verilen ekler evirmenlere aittir); kullanlan kavramlarn Franszca orijinalleri de, yine gerekli grlen yerlerde, keli parantezle gsterildi (Sartrem kulland kav- ram lann kimilerinin kendi yaratm olduu ve Franszca iin de ayn derecede yadrgatc olduklar aklda tutulursa niin bu yola bavurulduu daha iyi anlalacaktr); birden fasla kelimeden oluan kavram lann yazmnda da m m kn olduunca zgn yazm biimlerine uyuldu; ve yine gerektiinde, bir kavramn birka farkl kelimeyle Trkeletirilmesi yoluna gidildi; bu nedenle, okuru kavram lann kullanmlar konusunda bilgilendirebilmek iin Gaye ANKAYA EKSEN tarafndan hazrlanan Szlk, kitabn sonuna eklendi.

Nihayet, baz kitaplarn yaymlanmas her daim zorludur, hatt belirli bir riski stlenmeyi gerektirir, dolaysyla elinizde tuttuunuz evirinin ierdii tm kusurlar benim inancma gre yayncsna, yani bana, aittir. evirmenlerin, redaktrlerin ve editrlerin asla vedalaamad, kendini belki de sonsuza dek erteleyen trden metinlerdir bunlar, evrilemez olarak nitelendirilen metinler... te, bylesi bir kitapla kar karyasnz.

yi okumalar!

Ahmet Z Flaziran 2009

14

VARLIIN ARATIRILMASINA GR

FENOMEN FKRI

M odem dnce varolan, onu aa karan grnmeler [apparition] dizisine indirgeyerek nemli bir ilerleme kaydetti. Bu yoldan, felsefeyi skntya sokan birtakm dalizmlerin [ikicilik] ortadan kaldrlmas ve onlarn yerine fenomenin m onizm inin [bircilik] konmas hedefleniyordu. Acaba baanya ulald m?

ncelikle, varolandaki ii ve d kar karya getiren o dalizm den kurtulm u olduum uz kesindir. D dediimiz eyi, nesnenin asl doasn gzlerden saklayan yzeysel bir deri gibi degerlendiriyorsak, varolann d artk yoktur. Ve bu asl doa da, eyin sezilebilen ya da varsaylabilen, ama nesnenin iinde olduundan dolay nesnenin asla ulalamayan gizli gereklii olacaksa, o doa da yoktur aruk. Varolan aa karan grnm eler ne ierinindir ne de darnn, hepsi de edeerdir, hepsi de baka grnmelere gnderir ve hibiri ayrcalkl deildir. rnein kuvvet, yapt etkilerin (hzlanmalarn, sapm alann, vb.) ardna gizlenen, bilinmez trden bir metafizik conatus deildir: bu etkilerin btndr. Ayn biimde, elektrik akm nn gizli bir iyz yoktur: elektrik akm, onun tezahrleri olan fiziksel-kimyasal olaylarn (elektrolizler, bir karbon ubu

unun akkorlamas, galvanometrenin ibresinin kmldamas, vb.) b tnnden baka bir ey deildir. Bu olaylardan hibiri tek bana onu amlamaya [reveler] yetmez. Ama kuvvet de arkasnda bulunan hibir eyi belirtmez: kendi kendisini ve iinde bulunduu dizinin tamamn belirtir. Buradan doallkla u kar: olmak ve grnm ek dalizmi, felsefede yer alma hakkna bir daha sahip olamayacaktr. Grn, varolann tm v a r l n kendine doru eken gizli bir geree deil, grnler dizisinin toplamna gnderme yapmaktadr. Dier yandan grn de, bu varln tutarsz bir tezahr deildir. Numenal gerekliklere

19

Jean-Paul Sarre

inanlabildii srece, grn, m utlak bir olumsuz olarak sunuldu. Grn, olmayand ve grnn yanlsamann ve hatann varlndan baka bir varl yoktu. Hatt bu varlk bile dn alnmt, grnn kendisi bir aldantan ibaretti ve karlalabilecek en byk glk, fenomenal-olmayan varln barnda kendiliinden emilip yok olmamas iin, grnn iinde yeterli uyum ve varoluu muhafaza etmekti. Ancak, Nietzsche'nin art dnyalar yanlsamas adn verdii eyden eer b ir kez kurtulm usak ve eer grnme-arkasmdaki-varl- a [ltre-de-derriere-apparition] artk inanmyorsak, grnme de, tersine, olum lulukla dolu hale gelir; z, varla artk aykrt dmeyen, tersine varln ls olan grnm ek'tir.* nk, b ir varolann varl, o varolan ne olarak gr

nyorsa tam da odur. rnein, Husserl ya da Heideggerin Fenomenolojisinde rastlanabilecei biimiyle fenom en fikrine, fenomen ya da mutlak-greceye [rela- tif-absolu] bylece ularz. Fenomen, grece kalmaktadr, nk grnm ek, z gerei, kendisine grnd birini varsayar. Ama fenomen, Kantm Erschei- nungunun** ifte greceliine sahip deildir. O m uzunun stnden, m utlak bir

hakiki varla iaret etmez. O ne ise mutlaka odur, nk o kendini olduu haliyle belli eder. Fenomen naslsa yle incelenip betimlenebilir, nk kesinlikle kendi kendinin gstergesidir.

Ayn anda saklgcn [puissance] ve edimin ikilii de ortadan kalkacaktr. Her ey edim halindedir. Edimin arkasnda ne g, ne exs, ne de gerekirlik vardr. rnein deha dendii zaman -P roust deha sahibiydi ya da o bir dhi- idi dendiinde olduu gibi- bundan kimi yaptlann retilmesinde ortaya kan ama orada kendini tketmeyen b ir zel gc anlamay kabul etmeyeceiz. Proustun dehas, ne tek bana ele alman eserdir, ne de Proustun bu eseri retmeye m uktedir olmasdr: Proustun dehas, bir kiinin kendini ortaya koyma ekillerinin b tn olarak dnlen eserdir. Nihayet, bu ekilde grn ve z arasndaki da- lizmi de ayn ekilde dlayabiliriz. Grn z saklamaz, onu anlar: grn zdr. Bir varolann z, artk o varolann derinliklerine gml bir gerekirlik deil, onun grnmelerinin akn yneten apak yasadr, dizinin nedenidir. Fizik

* M etn in ierisinde, F ranszca p a ra n e fiiliyle ilikili, yani g r n m ek " ya da "belirm ek , gr n r ha le ge lm ek fiiliyle ba lan tl ve b irb irin e y ak n ke lim eler ku llan lyor. B un lard an ap p ara tre g n m m e k , a p p a r itio n 'u g r n m e a p p ara n ce ise g r n ke lim eleriyle karlad k . P ara ttre ve "ap p ara tre fiilleri iin ayn karl, yani g r n m ek fiilini k u llan m ak ta sak nca g rm ed ik , -r

** (A lm .) G r n m e, d o lu lu k la k en d in i su n m a, g r n r olm a, -n

20

Varlk ve Hilik

sel bir gereklii (rnein, elektrik akm), onun eitli tezahrlerinin [manifesta- tion] toplam olarak tanmlayan Poincarenin nominalizminin karsna, Duhem, kavram o tezahrlerin sentetik birlii haline getiren kendi teorisini kartmakta haklyd. Ve elbette fenomenoloji de hibir biimde bir nominalizm deildir. Ama, kesin olarak diyebiliriz ki, dizinin nedeni olarak z, grnmelerin arasndaki balantdan baka bir ey deildir, yan kendisi de bir grnmedir. zlere ilikin bir grnn (rnein, Husserldeki Wesenschau*) imknn aklayan ey de

budur, Bylece fenomenal varlk kendini ifa eder, varoluunu ifa ettii kadar zn de ifa eder ve fenomenal varlk bu kendini ifa edilerin, tezahr edilerin birbirine iyice balanm dizisinden bakaca bir ey deildir.

Peki bu, varolan tezahrlerine indirgeyerek btn dalizmlerr ortadan kaldrmay baardmz anlamna gelir mi? Daha ok, bunlarn hepsini birden yeni bir dalizme, sonlu ile sonsuzun dalizmine dntrdk gibi grnyor. Nitekim, varolan, tezahrlerinin sonlu bir dizisine indirgenemeyecektir, nk tezahr edilerin her biri, srekli deiim halinde olan bir zneyle bir mnasebettir. Bir nesne yalnzca bir tek Abschattung** iinden kendini ele verdii zaman, ancak

zne olma, bu Abschattung zerine bak alarn oaltma imknn beraberinde getirir. Sz konusu Abschattung,u sonsuza kadar oaltmak iin bu yeterlidir. Ayrca, eer grnmelerin dizisi sonsuz olsayd, ilk grnenlerin yeniden grnmesi m m kn olmazd, bu da samadr; ya da grnmelerin tm nn hep birden verilebilecekleri anlamna gelirdi ki, bu daha da samadr. Gerekten de, unu iyi anlayalm ki fenomen teorimiz, eyin gerekliini fenomenin nesnellii ile deitirir ve bunu da sonsuza bavurarak temellendirir. u kasenin gereklii, urada olmas ve ben olmamasdr. Bu durum u yle dile getireceiz: kasenin grnmelerinin

dizisi benim keyfime bal olmayan bir nedene baldr. Ama paras olduu diziye bavurulmadan kendi kendisine indirgenen grnme, grse! [ntuitivel ve znel bir tamlktan, yani znenin etkilenme tarzndan bakaca bir ey olmayacaktr. Eer fenomen akn olarak amlanacaksa, znenin kendisinin, toplam seriye doru grnmenin tesine gemesi gerekir, ki znenin tesine gemesi gereken bu grnme de toplam dizinin bir parasdr. zne, k r m z y sahip olduu krm z izlenimi zerinden yakalamaldr. K rm z d a n kastmz, dizinin nedenidir;* (A lm .) H u sserlde , b ir eyi b t n l i inde b ir defada an lam aya y arayan ngr, - n** Bu A lm anca k av ram n kelim e an lam g lgelem ek, glgesini d rm e k ek lin d e verile

bilir. K avram n Franszcaya ak tan l (profil) re ferans a lnarak , T rk ed e p ro fil ek lin d e k a rlanm ak tad r, -n

21

Jean-Paul Sartre

elektroliz iinde izlenen elektrik akm, vbdir. Ama eer nesnenin akml, grnmenin hep tesine geilmesi zorunluluuna dayanyorsa, buradan kan sonu da bir nesnenin ilkece kendi grnmelerinin dizisini sonsuz bir dizi olarak ortaya koymasdr. Bylece sonlu olan grnme, kendi kendisini sonluluunda ifade eder ama ayn zamanda da grnemn-grnmesi olarak kavranabilmek iin, sonsuza doru tesine geilmi olmay gerektirir. Bu yeni kartlk, sonlu ve sonsuz, ya da daha dorusu sonlu iindeki sonsuz, olmak ve grnmek dalizminin yerini alr: gerekten de, grnen, nesnenin yalnzca bir vehesidir ve nesne btnyle bu vehenin iinde ve btnyle onun dndadr. Bu vehe iinde tezahr ettii srece, btnyle ieridedir: ayn zamanda dizinin nedeni de olan grnmenin yaps olarak kendi kendini belirtir. Btnyle d a r d a d r , nk dizinin kendisi asla grnmeyecektir, grnemez de. Bylece, dan ile ieri, grnmeyen-var- lk ile grnme, yeniden kartlk iine girer. Ayn biimde, belli bir saklg [puissance] de gelip fenomene yerlemekte ve ona kendi akmlm, yani gerek olan ya da m m kn olan grnmeler dizisi halinde gelitirilme gcn kazand- nr. rettii eserlere indirgendiinde bile, Proustun dehas, bu eserlere ilikin sahip olunabilecek ve Proustun eserinin tkedlemezlii" diye adlandrlacak olan muhtemel bak alarnn sonsuzluuna edeerdir. Ama bir akml ve sonsuza bavuruyu gerektiren bu tketilemezlik, onu tam nesnede yakaladmz anda bir exis deil midir? Nihayet z, kendisinin tezahr etmesini salayan bireysel grnm eden radikal bir biimde kopmutur; nk z, ilke olarak, bireysel tezahrlerin sonsuz bir dizisi araclyla aa kanlabilmek zorunda olandr.

eitli kartlklarn yerine, bu kartlklarn hepsini birden kuran tek bir dalizm koyarak kazanm m, yoksa kaybetmi mi olduk? Bunu biraz sonra greceiz. imdilik, fenomen teorisinin ilk sonucu udur: Kantm fenomeninin num ene gndermesi gibi, grnm e varla gndermez. Grnme, arkasnda hibir ey olmadndan ve yalnzca kendini (ve de grnmelerin toplam dizisini) gsterdiinden, kendi varlndan bakaca bir varlk tarafndan ta m yo r olamaz, grnme, zne-varlk ile mutlak-varl ayran ince hilik zar deildir. Grnm enin z eer hibir varhfcla kartlk oluturmayan grnmek ise, bu grnm enin varl konusunda meru bir soran var demektir. Bizi burada uratracak olan, varlk ve hilik zerine aratrmalarmzn hareket noktasn oluturan, ite bu sorundur.

22

Varhk ve Hilik

IIVARLIK FENOMEN VE FENOMENN VARLII

Grnme, kendisinden baka hibir varolan tarafndan desteklenmez: onun kendi varl vardr. Dolaysyla ontolojik aratrmalarmzda karmza kan ilk varlk, grnm enin varl olmaktadr. Grnm enin varl da bir grnme m idir peki? lk bata yleymi gibi geliyor. Fenomen kendim ifa edendir ve varlk herkese belli bir biimde kendini ifa eder, zira ondan sz edebiliriz ve ona ilikin belli bir anlaymz vardr. Bu nedenle, olduu gibi betimlenebilen bir varlk fenomeni, varln bir grnmesi olmaldr. Varlk, bize sknt, bulant gibi dorudan eriim yollaryla kendini gsterecektir ve ontoloji de varlk fenomeninin kendini ifa ettii haliyle, bir baka deyile, fenomenin herhangi bir aracya gerek olmakszn betimlenmesi olacaktr. Yine de, her trl ontolojiye bir balang sorusu yneltmek uygun der: bylece ulalan varlk fenomeni, fenomenlerin varlyla zde midir; yani: bana kendini ifa eden, bana grnen varln doas, bana grnen varolanlarn varlnn doasyla zde midir? Burada herhangi bir glk yokmu gibi grnyor: Husserl b ir eidetik indirgemenin [rducton edetique] her zaman nasl m m kn olduunu, yani somut fenomenin, zne doru her zaman nasl tesine geilebileceim gstermitir. Hei- deggere gre de, insan-gereklii ontik-ontolojiktr [ontico-ontologique]; yan msan-gereklii fenomenin varlna doru fenomenin tesine geebilir. Ama

tekil nesneden ze gei, hom ojenden homojene geitir. Varolandan varlk fenom enine geite de byle mi olur? Varlk fenomenine doru varolann tesine gemek, gerekten kendi varlna doru fenomenin tesine gemek, tikel krm znn kendi zne doru krmznn tesine gemek midir? una daha yakndan bakalm.

Tekil bir nesnede, renk, koku, vb. nitelikleri ayrt etmek her zaman m m kndr. Ve bu niteliklerden hareketle, tpk imin[signe] imlemi [signfication] ima etmesi gibi, bu niteliklerin ima ettii bir z saptanabilir: Nesne-z biraradal, d zenli bir btn oluturmaktadr: z, nesnenin iinde deildir; nesnenin anlamdr, onu ak eden grnmeler dizisinin nedenidir. Ama olmak/varlk, nesnenin, kavranabilir herhangi bir nitelii gibi bir nitelik de deildir, nesnenin bir anlam da deildir. Nesne, bir imleme gnderdii gibi varla gndermez: rnein, varl/olmay bir mevcudiyet [presence] gibi tanmlamak m m kn deildir nk mev

23

Jean-Paul Sartre

cut olmamak [absence] da ayn biimde varl ortaya karr, nitekim burada olmamak, yine de olmaktr. Nesne, varla sahip olmad gibi, nesnenin varoluu da varlkla b ir katlm ilikisi, ya da, baka bir tr iliki kurmaz. Nesne vardr*, bu,

onun varlk/olma tarzn tanmlamann tek biimidir; nk nesne varl maskelemez, ama onu ifa da etmez: onu maskelemez, nk arkalarndaki varl bulmak iin varolann baz niteliklenni dlamaya uramak bouna olur, varlk o niteliklerin hepsinin ayn lde varldr onu ifa da etmez, nk varln yakalayabilmek iin nesneye bavurmak da bouna olur. Varolan, fenomendir, yani niteliklerinin dzenli btn olarak kendi kendisini belirtir. Kendi varln deil, kendi kendini belirtir. Varlk, sadece her trl aa karln [devoilement] kouludur: aa-kanlmak-iin-olan-varlktr [Letre pour devoler], aa kanl- m varlk deildir. yleyse, Heideggerin szn ettii, o ontolojik olana doru teye geme, ne anlama geliyor? Besbelli ki u masann ya da u iskemlenin varlna doru tesine geebilir ve masa-olmaklk ya da iskemle-olmaklk sorusunu ortaya atabilirim. Ama ayn anda da, artk hibir aa karln koulu olmayan, -am a kendisi de bir aa karlm olan, bir grnme olan ve bu haliyle, bu kez zerinde kendisini aa karabilecei bir varlk temeline ihtiya duyan-, fenomen-varl saptamak zere, gzlerimi fenomen-masadan ayrrm.

Eer fenomenlerin varl bir varlk fenomeni halinde zlmyorsa ve eer yine de yalnzca bu varlk fenomenine bavurmakszn varlk zerinde hibir ey soyleyemiyorsak, her eyden nce varlk fenomenini fenomenin varl ile birletiren kesin m nasebet saptanmaldr. Daha nce yaptmz b tn aklamalar, varlk fenomenine ynelik amlayc bir grnn dorudan doruya esinledii gz nne alnrsa, varlk fenomeni ile fenomenin varl arasndaki bu m nasebeti daha kolaylkla saptayabiliriz. V arl aa karln [devoilement] koulu olarak deil de, kavramlarla sabitlenebilen grnm e olarak ele aldmzda, her eyden nce, bilginin tek bana varln nedenini aklayamadn, yani fenom enin varlnn varlk fenomenine indirgenemediini anladk. Ksacas, varlk fenomeni, Aziz Anselmus ve Descartesm kantlarnn ontolojik diye nitelendirildii anlamyla ontolojiktir. Varlk fenomeni bir varlk arsdr; fenomen olarak, fenomentesi [transphenomenale] bir temel bulmay gerektirir. Varlk fe

* M etinde nem ii b ir arl olan Stre" kelim esi, fiil o larak kullanld yerlerde, rne in m etn in orijinalindeki il est" ifadesindeki gibi d u ru m la rd a tre = vard r ek linde karland. Etren isim olarak kullanld yerlerde, anlam a gre bazen varlk kelim esi, bazen "o lm ak kelim esi, bazen de he r ikisi b ird en varlk /o lm ak kelim eleri tercih edildi, -n

24

Varlk ve Hilik

nomeni, varln fenomentes niteliini gerektirir. Bu demek deildir ki, varlk, fenomenlerin arkasnda sakldr (fenomenin, varl maskeleyemediini grdk) fenomenin, ayr bir varla gnderen b ir gn olmas demek de deildir (fenomen, grn olmasyla vardr, yani kendini varln temeli zerinde gsterir). Bundan nceki dncelerden kan sonu tdur: fenomenin varl fenomenle rtmesine karn, fenomene zg durum dan -yalnzca amlanld lde varolmak d u rum undan- kurtulm ak zorundadr, dolaysyla kendisi hak

knda edinilen bilgiyi aar ve bu bilgiyi temellendirir.

IIIDNM-NCESt COGITO VE PERCIPERENN VARLII

Yukarda saylan glklerin hepsinin de belli bir varlk anlayna, grnme nosyonunun kendisiyle kesinlikle badamayacak bir ontolojik realizm tarzna dayandklar yolundaki bir karlk, belki de ekici gelecektir. Grnm enin varlm len ey, gerekten de onun grnyor olmas dr. Ve madem ki gereklii fenomenle snrladk, fenomene ilikin olarak da, onun grnd gibi olduunu syleyebilinz. Dncemizi neden en u noktasna kadar gtrp, grnm enin varl onun grnmesidir demeyelim? Bu da sadece, Berkeleyin eski esse est percipsine yeni szckler eklemekten baka bir ey deildir. Nitekim bir Husserlm, fenomenolojk indirgemeyi gerekletirdikten sonra, noemay gerek- olmayan diye niteleyip, onun esse "sinin [varlmr/olmaklgnm] bir percipi" [alglanmak] olduunu bildirdiinde yapt ey de dpedz budur.

Berkeleyin nl forml bizi tatmin eder gibi grnmyor. Bu da, biri per- cipin m , teki de perriperenin yapsna bal iki temel nedenden kaynaklanyor.

Percpere mn doas. Gerekten de, her metafizik bir bilgi teorisini varsayyorsa, karlk olarak her bilgi teorisi de bir metafizii varsayar. Bu da, baka eylerin yan sra, varl onun hakknda edinilen bilgiye indirgeme kaygsndaki bir idealizmin, bilginin varln nceden bir biimde gvenceye almak zorunda olduu anlamna gelir. Buna karlk, varln temellendrmeye ugramakszn bilgiyi bir ven olarak ortaya koymakla ie balanr ve sonra da esse est percipi nermesi ileri srlrse, alglama-alglanan btnl, salam bir varlk tarafndan

25

jean-Paut Sartre

desteklenmi olmad iin, hiliin imde kp yok olur. Bylece bilginin varl, bilgi tarafndan llemez; "percipi tarafndan kapsanmaz1. Dolaysyla percipe- re ve percipinin temel-varlmm kendisi de percipi'den kurtulm u olmaldr; feno- mentesi olmaldr. Hareket noktamza dnm oluyoruz. Bununla birlikte, perci- p ihin, grnmenin yasalarndan kurtulan bir varla gnderme yaptn kabul edebilir, bir yandan da bu fenomentesi varln znenin varl olduunu kabul edebiliriz. Bylece, percipi, percipiensz [alglayana] gnderecektir bu demektir ki bilinen, bilgiye gnderecektir, bilgi ise, bilindii haliyle deil de olduu haliyle bilen varla, yani bilince gnderecektir. Husserlin anlad ey de buydu: nk ona gre, noema, toesis'in ontolojik yasas percipi olan gerekd bir balla ise, noess de, tersine, balca zellii, onu bilen dnm e [reflexion] kendini nceden zaten orada olan gibi vermek olan gereklik'tir. nk bilen znenin varlk/olmak yasas, bilinli-olmaknr. Bilin, iduyu ya da kendinin bilgisi diye adlandrlan tikel bir bilgi kipi deil, znenin fenomentesi varlk/olma boyutudur.

Bu varlk/olmak boyutunu daha iyi anlamaya alalm. Bilincin bilinen haliyle deil de olduu haliyle, bilen varlk olduunu sylyorduk. Demek ki eer o bilginin kendisini temellendirmek istiyorsak, bilginin nceliini bir yana brakmamz uygun olur. Ve hi phesiz, bilin hem bilebilir, hem de kendim bilebilir. Ama bilin, kendilii iinde, kendine dnk bir bilgiden daha baka bir eydir.

Husserlin gsterdii zere, her bilin bir eyin bilincidir. Bu, akn bir nesneye gre konum lanm olmayan bir bilin yoktur anlamna gelir, ya da diyebiliriz ki, bilincin ierii" yoktur. Seilen atf sistemine gre, kendini dnya olarak ya da psiik olarak oluturabilecek o ntr verilerden vazgemek gerekir. Bir masa, tasavvur edilme kimliiyle bile bilincin iinde deildir. Bir masa, meknn [espace] iindedir, pencerenin yanndadr, vb. Gerekten de, masann varoluu, bilin iin bir opaklk [opacite] odadr; bir eyin tm ieriinin dkm n karmak iin sonsuz bir ilem gerekir. Bu opakl bilince buyur etmek, bilincin kendiliinden kartabilecei dkm sonsuza gndermek, bilinci bir ey dzeyine indirm ek ve cogo'yu reddetm ek olur. u halde bir felsefenin birinci adm, eyleri bilinten def etmek ve onunla dnya arasndaki gerek ilikiyi yeniden kurm ak, yani, bilincin dnyay konum landran bilin olduunu gster

1) Besbelli b ir ey k, p e rcip ere"n in yerine insan-gerek li in in baka b ir ta v r n [attitude] y e rletirm ek i in yaplacak h e r giriim ayn ekilde verim siz kalacaktr. V arln insana yapm ak" [fare] im de am land kabu l ed ilecek olsayd, o zam an da y ap m an n varln [ltre d u fairej da eylem in d n d a tu tm a k gerekecekti.

26

Varlk ve Hilik

mektir. Her bilin, bir nesneye ulamak iin kendine akmlat lde konum - landncdr ve bu konum iinde kendim tketir: u anki bilincimde ynelim adna ne varsa, darya doru, masaya doru yneltilmitir; yarglayc ya da pratik, b tn etkinliklerim, u andaki tm duygulanmlarm [affectivte] masay hedeflemekte ve onda emilmektedir. Her bilin [conscience] bilgi [connaissance] deildir (rnein, duygulanma dair bilinler [consciences affectives] vardr), ama her bilen bilin ancak nesnesinin bilgisi olabilir.

Yine de bir bilen bilincin [consience connaissante], nesnesinin bilgisi olmas iin zorunlu ve yeterli koul, bilincin, o bilgi olarak, kendi kendisinin bilinci olmasdr. Bu, zorunlu bir kouldur: eer bilincim masa bilinci olmann bilinci ok masayd, bu masann bilinci olacak ama masann bilinci olmann bilincinde olmayacakt; ya da diyebiliriz ki, kendi kendisinden habersiz bir bilin olacakt, bilinsiz bir bilin olacakt bu da samadr. u yeterli bir kouldur: u masann bilincinde olduum un bilincinde olmam, gerekten de masann bilincinde olmam iin yeterlidir. phesiz bu, benim o masann kendinde varolduunu olumlamam iin yeterli deildir ama onun, benim iin varolduunu pekl olumlayabilirim.

Bu bilin bilinci ne olacaktr? Bilginin ncelii yanlsamasna o denli maruz kalmaktayz ki bilin bilincim, Spinozanm yapt gibi bir idea ideae, yani bilginin bilgisi [connaissance de connaissance] yapmaya dnden hazrz. Alain, Bilmek, bildiinin bilincinde olmaktr biimindeki bu besbellilii ifade etmek zorunda kaldnda, onu u terimlerle dile getirir: Bilmek, bildiini bilmektir. Bylece dnm ya da bilincin konum sal bilincim* [conscience positionnelle

de la conscience] ya da daha iyisi, bilincin bilgisini tanmlam oluruz. Bu, kendisi olmayan bir eye, yani zerine dnlm bilince [conscience reflechie]

ynelik eksiksiz bir bilin olurdu. Dolaysyla da kendine akmlard ve dnyay konum landran bilin olarak nesnesini hedeflerken kendim tketirdi. Sadece

bu nesnenin kendisi de b ir bilin olurdu.Bilincin bilincine ilikin bu aklamay kabul edebilmemiz m m kn grn

memektedir. Nitekim, bilincin bilgiye indirgenmesi, bilginin tipik zellii olan zne-nesne ikiliini bilince tamay gerektirir. Ama eer bilen-bilinen iftinin yasasn kabul edersek, bu kez de bilenin b i l i n e n halme gelmesi iin nc bir terim gerekecek ve kendimizi u ikilemin karsnda bulacaz: ya bilmen -b ili

* B urada, bilinci k o n u m lan d ran b ilinci, yan b ilincin ken d is in i k o n u /n esn e e d in en bilinci kasted iyo r Sartre. Dnm de byle b ir ken d i zerin e d n e n b ilinc in ifadesidir, - n

11

Jean-Paul Sartre

nen b ilen - bilen bililenin bileni [connu -connaissant con n u - connaissant con- nu du connaissant] dizisinin terimlerinden herhangi birinde duracaz, ki, o zaman, fenomenin tamam bilinmezliin iine der, yani her seferinde, son halkay oluturan kendisinin bilincinde olmayan bir dnm e Lolarz ya da sonsuza giden bir gerileyiin (idea, ideae, ideae, vb.) zorunluluunu ne sreriz ki, bu da samadr. Bylece bilgiyi ontolojik olarak temellendirme zorunluluu burada yeni bir zorunlulukla, bilgiyi epistemolojik olarak temellendirme zorunluluuyla ikiye katlanacaktr. Ama iki katl olma yasasn bilince tamamak gerekir deil mi? Kendinin bilinci ift deildir. Eer sonsuz gerileyiten saknmak istiyorsak, kendinin bilincinin, kendinden kendine doru dolaysz ve bilisel-ol- mayan [non-cognitif] bir mnasebet olmas gerekir.

Esasen dnmse! bilin [conscience reflexive] zerine dnlm bilinci [conscience reflechie] kendi nesnesi olarak ortaya koyar, dnm edimi iinde, zerine dnlm bilin zerine yarglarda bulunurum , ondan utanrm, onunla vnrm , onu isterim, onu reddederim, vb. Alglamamn dolaysz bilinci ise, ne yargda bulunm am a, ne istememe, ne de utan duymama imkn verir. Dolaysz bilincim algm bilmez, onu ortaya koymaz: u andaki bilincimde ynelim adna ne varsa darya doru, dnyaya doru yneltilmektedir. Buna karlk, algmn bu kendiliinden bilinci, algsal bilincimin kurucusu olmaktadr. Baka bir deyile, nesneyi konum landran her bilin, ayn zamanda da kendi kendisinin konumsal olmayan bilincidir [conscience non-positionne!le d elle-meme]. u tabakann iinde duran sigaralar saysam, o sigara grubunun nesnel bir zelliinin aa kt izlenimim edinirim: sigaralar on iki tanedir. Bu zellik, bilincime, dnyann imde varolan bir zellik gibi grnr. Onlar saymann hibir konumsal bilmeme de sahip olmayabilirim. Ben kendimi sayarken bilmem. Kant da udur ki, bir toplama ilemini kendiliinden yapabilen ocuklar, daha sonra bunu nasl baardklarn aklayam am aktadr: Piagetnin bunu kamtlayar. testleri, Alainin, Bilmek bildiini bilmektir' biimindeki formlne kar m kemmel bir kar k oluturmaktadr. Ama yine de, o sigaralar benim iin :r. iki tane olarak aa ktklar anda, toplama edimimin konulandrc-olmayar.** K om lan d n c ya d a k o n u la n d ra n ek linde T rk e letirilen hetique" terim :. var : -

lu u lua F ch ten in k u lland ba lam da yerlem itir. F ich te 'ye gre k o n u ian d n e : tb ir eyin b ir baka ey in b en zen , eiti, ya da ei gibi de , b ir baka eyin kart gibi de :* taya konm ad , yaln zca kend i kendisiy le ayn o lan o la rak o rtaya k o n d u u b ir y a r r . i r ' Bir eyi h em b ir gerek lik olarak , k o n u m sa l olarak , h e m de anlam sal o larak kavrarru-_= ilgili b ir terim d ir, - t

28

Varlk ve Hilik

[non-thetique] bir bilincine sahibimdir. Gerekten de eer beni sorgular, bana, Orada ne yapyorsunuz? diye sorarlarsa, hem en cevap veriririm: Sayyorum, ve bu cevap yalnzca dnm araclyla ulaabildiim anlk bilinci deil, ama dnlm olmakszn geip gitmi olan bilinleri, dolaysz gemiim iinde her zaman zerine dnlmemi bilinleri de hedef almaktadr. Nitekim, dnm n, zerine dnlm bilince herhangi bir ncelii bulunmamaktadr: zerine dnlm bilinci kendisine amlayan, dnm deildir. Tam tersine, dnm m m kn klan, dnmsel-olmayan bilintir [conscience non-refle- xive]: Descartesm cogitosunun koulu olan dnm -ncesi [prereflexif] bir co- gto vardr. Ayrca, toplama edimimin bizatihi koulu olan ey de, saymann ko- nulandnc-olmayan bilincidir. Eer baka trl olsayd, toplama ilemi nasl olurdu da bilinlerimin birletirici izlei olurdu? Bu izlegm btn bir birletirme ve tanma sentezleri dizisini ynetmesi iin, bir ey gibi deil, Heideggerin deyimiyle sylersek, ancak anlanm-amlayan" [revelante-rvelee] olarak varola- bilen bir ilek ynelim gibi, kendinin bilincinde olmas gerekir. Nitekim, saymak iin, sayma bilincine sahip olmak gerekir.

yle denecektir: hi phesiz yle ama ortada bir dng sz konusu. nk saymak bilincine sahip olabilmem iin gerekten de saymam gerekmez mi? Bu dorudur. Yine de bir dng yoktur burada, ya da denebilir ki, dngsel halde varolmak bilincin doasdr. Bu da u terimlerle ifade edilebilir: her bilinli varolu, varolmak bilinci olarak varolur. Bilincin ilk bilincinin neden konumsal [postionnelle] olmadn imdi anlyoruz: bilincin bilinci, bilinci olduu bilinle bir ve ayndr. Kendim bir rpda alg bilinci ve alg olarak belirler. Sz diziminin bilinen bu zorunluluklar bizi imdiye kadar kendinin konumsal-olma- yan b ilncfnden [conscience non-positionnelle de soi] sz etmeye m ecbur etti. Ama, iyelik eklerinin hl bilgi fikrini uyandrd bu deyimi daha fazla kullanmamz m m kn deildir. (Bundan byle iyelik eklerini yalnzca b ir dilbilgisi zorlamasna karlk verdiini gstermek zere ayra iine alacaz.)

Bu kendi(nin) bilinci(ni) [conscience (de) soi] yeni bir bilin gibi deil, bir eyin bilinci iin m mkn olan tek varolu kipi gibi dnm ek zorundayz. 'Uzam [etendu] iindeki bir nesne nasl boyut uyannca varolmak zorundaysa, bir ynelim, b ir zevk, bir ac da ancak kendi kendi(lerinin) dolaysz bilinc(i) olarak varolabilir. Ynelimin varl bilinten bakaca bir ey olamaz, aksi takdirde ynelim, bilincin iindeki ey olurdu. Dolaysyla herhangi bir dsal nedenin (or

29

Jean-Paul Sartre

ganik bir bozukluk, bilinalt bir itki, baka bir Erlebnis*) psiik bir olayn - r

nein, bir zevkin- ortaya kmasna neden olabilecei, ve ayrca, kendi maddi yaps iinde belirlenen bu olayn kendi(nin) bilinc(i) olarak ortaya kmak zorunda brakld anlalmamal bundan. nk bu, konulandnc-olm ayan bilinci [conscience non-thetique] konum sal bilincin [conscience positionnelle] bir nitelii yapmak (u masann konumsal bilinci olan algnn, fazladan, kendi(nin) bilinc(i) niteliine sahip olmas anlamnda) ve bylece bilginin teorik ncelii yanlsamasna yeni batan dm ek olur. Bu, aynca, psiik olay bir ey haline getirmek ve onu, rnein u m rekkep kdn pembe olarak niteleyebildiim gibi, bilinli diye nitelemek olur. Haz [plaisir] -m antksal adan b ile- haz bilincinden ayrlamaz. Haz(m) bilinc(i), bir haz maddesine sonradan kendini dayatacak b ir form olarak deil; varoluunun bizatihi kipi, yaplm olduu madde olarak hazzm kurucusudur. Haz, haz bilincinden nce varolamaz gcllk [vir-

tualite], ya da saklg [puissance] formu altnda bile. Saklg halindeki bir haz, saklg halinde olma(nm) bilinc(i) dnda varolmayacaktr, bilin gcllkler [vrtualite] yalnzca gcllklerin [virtualite] bilinci olarak vardr.

Karlk olarak, biraz nce gsterdiim gibi, hazz ona ilikin olarak edindiim bilinle tanmlamaktan kanmak gerekmektedir. Bu, sapa yollardan geerek bizi yeniden bilginin nceliine ulatracak bir bilin idealizmine dmek olur. Haz, kendi kend(nin) bilinc(i)nin arkasnda kaybolmamaldr: o bir tasavvur deil, somut, dolu ve m utlak b ir olaydr. Hazzm, kendi(nin) bilinc(in)in bir nitelii olmas, kendi(nin) bilinc(i)nin zevkin bir nitelii olmasndan fazla deildir. Nasl ki, nce bir bilin, sonra da, bu bilincin, renklendirilen b ir su gibi haz almay kabul etmesi yoksa , nce (bilinsiz ya da psikolojik) bir haz sonra bu hazzm bilinli olma niteliini bir k demeti gibi kabul etmesi de yoktur. Blnemez, ayntrla- maz bir varlk vardr niteliklerini daha alt dzeyden varlklar olarak tayan bir tz deil, batan sona varolu olan bir varlk. Haz, kendi(nin) bilinc(i)nin varl, kendi(nin) bilinc(i) de hazzm varlk/olmak yasasdr. Heideggerin, (bilinle deil, Daseinla ilgili olarak) bu varln nasl (essentia), genelde sz edilebildii kadaryla, onun varlndan (existentia) kalklarak dnlm elidir derken m kem mel bir biimde ifade ettii ey budur. Bu demektir ki, bilin soyut bir imknn [possibilite] tekil rnei olarak retilmemitir, varln banndan fkrrken zn de, yani imknlarnn sentetik dzenleniim de yaratr ve ayakta tutar.* Yaant, - n

30

Varlk ve Hilik

Bu ayn zamanda da bilincin varlk/olmak tarznn, ontolojik kantn bize amladnn tersi olduu anlamna gelmektedir: bilin, olmaktan nce mmkn olmadndan, varlyla her trl imknn kayna ve koulu olduundan, onun z de varoluunda ierilmtr. Bu da, Husserlin bilincin olgusal zorunluluum dan sz ederken mkemmel bir biimde ifade ettii eydir. Hazzm bir znn olabilmesi iin, nce bir haz(zm) bir bilinc(i) olgusu varolmaldr. Ve bilincin, szmona yasalar diye bir eyden medet ummak, bunlarn birbirlerine eklemlenmi biraradalklanyla bilincin zn oluturacaklarn sylemek de bounadr: bir yasa, akn bir bilgi nesnesidir; yasann bilinci olabilir, bilincin yasas olamaz. Ayn nedenlerden tr, bir bilince kendi kendisinden baka bir motivasyon da atfedilemez. Aksi takdirde bilincin, bir etki olduu takdirde, kendi(nin) bilinc(i) olmadm dnm ek gerekirdi. Onun, b ir yanyla, varlk(m) (olma(mn)) bilinci olmakszn olmas gerekirdi. Bilinci bir yan-bilinalt ya da bir edilginlik olarak ele alan, o ok sk rastlanan yanlsamann iine derdik. Ama bilin, bir utan tekine bilintir. Dolaysyla bilin ancak kendisi tarafndan snrlandrlabilir.

Bilincin bu biimde kendiyle belirlenmesi, b ir treyi [genese] gibi, b ir olu [devenir] gibi anlalmamaldr, nk o takdirde bilincin kendi varoluundan nce olduunu varsaymak gerekirdi. Bu kendi kendini yarat bir edim olarak da dnm em ek gerekir. Aksi takdirde, bilin, aslnda edim olarak kend(nin) bilinc(i) olurdu ki, deildir. Bilin b ir varolu doluluudur ve kendinin bu b iimde kendiyle belirlenii zsel b ir zelliktir. Hatt bir ilerlemeyi varsaymaya imkn veren, neden-olan-kendi [soi-cause] ile sonu-olan-kendi [soi-effe] arasnda bir ilikiyi varsaymaya im kn veren kendi kendinin nedeni" [cause de soi] deyimini de suistimal etmemek uygun olacaktr. Ksaca unu sylemek daha doru olur: bilin kendiyle vardr. Ve bununla da onun kendim hilikten devirdii anlalmamaldr. Bilinten nce olduu dnlebilecek tek ey bir varlk doluluudur ve bu varlk doluluunun hibir esi, varolmayan bir bilince gndermede bulunamaz. Bilin hilii diye bir eyin varolmas iin, varolmu olan ve artk varolmayan bir blm ile bu ilk bilincin hiliini ortaya koyarak onunla b ir tanma sentezi [synthese de recognition] gerekletiren bir tank bilin gerekir. Bilin hilikten ncedir ve kendini varlktan devirir2.

2) Bu, h ib ir ek ilde , b ilin c in k e n d i varl n n tem eli o ld u u an lam n a gelm ez. T am tersine , daha ile rde greceim iz gibi, b ilin c in varl n n eksiksiz b ir olum sall vard r. Yalnzca g ste rm ek istiyoruz k i, 1) hibir ey b ilin c in n e d en i deildir; 2) b ilin k en d i varlk /o lm ak ta rz n n ned en id ir.

31

Jean-Paul Sartre

Bu sonular kabul etmekte belki biraz glk ekebiliriz. Ama bunlara daha yakndan baklacak olursa, tmyle ak olduklar grlr: buradaki aykrlk, kendiyle varolularn [existences par soi] bulunm asnda deil, bu kendiyle varolulardan baka bir ey olamamasmdadr. Gerekten dnlem ez olan ey edilgin varolutur, yani ne kendini retm ek iin ne de korum ak iin bir kuvveti olmayan ama yine de devam eden bir varolutur. Bu bak asndan, atalet ilkesinden daha anlalmaz bir ey yoktur. Gerekten de, eer bir eyden gelmesi m m kn olsayd, bilin nereden gelirdi? Bilinaltnn ya da fizyolojik olann belirsizliklerinden. Ama bu kez de o belirsizliklerin nasl varolabldiklerini ve varolularn nereden devirdiklerini kendi kendimize soracak olursak, kendimizi edilgin varolu kavramna dnm buluruz; yani, bilinli olmayan, varolularn kendi kendilerinden devirmeyen bu verilerin, yine de nasl olup da varoluu devam ettirebildiklerini ve hl bir bilin retm ek kuvvetim kendilerinde bulabildiklerini artk kesinlikle anlayamayz. A contingenta m undi, varolann olumsall kantnn kazand byk saygnlk da bunu yeterince gstermektedir.

Bylece, bilginin nceliinden vazgemek suretiyle bilenin v arl n kefettik ve mutlakla karlatk; 17. Yzyl rasyonalistlerince tanmlanm ve bir bilgi nesnesi olarak mantksal bir biimde oluturulm u olan o mutlakla. Ama aslnda bilgiye dair b ir m utlak deil de varolua dair bir mutlak sz konusu olduundan, bu mutlak, bilinen bir mutlan, o m utlak hakknda edinilen bilgiye greceli olacan ve dolaysyla artk mutlak olmayacan syleyen m ehur itirazdan kurtulm aktadr. Aslnda, m udak burada bilgi alan zerinde mantksal bir kurgunun sonucu deil, deneylerin en som ut olannn znesidir. Ve m utlak, hibir ekilde bu deneyime grece deildir, nk kendisi bu deneyimdir. Bu yzden tzsel olmayan bir mutlaktr. Descartes rasyonalizminin ontolojik hatas, varoluun z zerindeki nceliiyle tanmlanmas halinde m utlan bir tz olarak kav-

ranamayacam grememi olmasdr. Bilincin hibir tzsel yan yoktur, o salt bir grntr; u anlamda ki, ancak kendine grnd lde varolur. Ama tam da salt grn olduu, tam bir boluk olduu iin (nk b tn dnya onun dnda kalmaktadr), grnn ve varoluun ondaki bu zdelii nedeniyle, mutlak olarak dnlebilmektedir.

32

Varlk ve Hilik

IVPERCIPrNN VARLII

Aratrmamzn sonuna ulam gibi grnyoruz. eyleri, onlann grnlerine bal b ir btnle indirgemitik, sonra bu grnlerin, kendisi grn olmayan bir varl talep ettiklerini saptadk. Percipi bizi bir perdpiens'e gn

derdi ve onun varl da bize bilin olarak anland. Bylece bilginin ontolojik temeline, b tn teki grnmelerin kendisine grnd ilk varla, her fenomenin kendisine kyasla grece olduu mutlaa ulam olduk. Bu, hibir biimde terimin Kanttaki anlamyla zne deildir, znelim kendisidir, kendinin kendine ikinliidr [limmanence de soi so il. Daha imdiden, idealizmden kurtu lmu olduk: idealizm varl bilgi araclyla ler, bu da varl ikiliin [dualite] yasasna tabi klar; bilinen'den bakaca varlk yoktur, dnce bile sz konusu olsa yoktur: dnce ancak kendi rnleri ierisinden kendine grnr, yani, d nceyi ancak ve ancak oluturulm u dncelerin ifadesi olarak kavrayabiliriz; ve dncenin peine den filozof, kurulm u olan bilimleri sorgulayp dnceyi bu bilimlerden, onlann im knnn koulu olarak devirmelidir. Biz bunun tersine bilgi tarafndan kapsanmayan ama onu kuran bir varlk yakaladk. Kendini asla ifade edilmi olan dncelerin tasviri ya da imlemi olarak vermeyen, olduu haliyle dorudan yakalanan bir dnce kavradk ve bu dorudan yakalama kipi, bir bilgi fenomeni deil, varln yapsdr. Husserlin kendisi balangtaki niyetine her zaman sadk kalmadysa da, biz u anda kendimizi Hus- serl fenomenoloj isinin alannda buluyoruz. Tatmin olduk mu? Fenomentesi bir varla rastladk ama acaba bu gerekten de varlk fenomeninin bizi gnderdii varlk mdr, gerekten de fenomenin varl mdr? Baka bir deyile, bilincin varl, grn olarak grnn varln temellendirmeye yeter mi? Fenomenin varlm fenomenden alp bilince verirken, bilincin onu daha sonra fenomene geri vereceini hesaplyorduk. Bunu yapabilecek midir? Percipinin ontolojik gereklerine ynelik bir incelemenin bize retecei ey budur.

Her eyden nce belirtelim ki, alglanan eyin algland lde bir varl vardr. u masay bir znel izlenimler sentezine indirgemek istediimde bile, en azndan iaret etmek gerekir ki, o bu sentez ierisinde masa olarak amlanr, m asa sentezin akn snn, nedeni ve hedefidir. Masa bilginin nndedir ve hakknda edinilen bilgiyle b ir tutulamaz, aksi takdirde bilin olurdu, yan salt ikinlik

33

Jean-Paul Sartre

olurdu ve masa olarak silinip giderdi. Ayn nedenden tr eer akln sak bir ayrtrmas masay, kendisini kavramamz salayan znel izlenimlerin sentezinden ayrmak zorunda olsa bile, masann en azndan bu sentez olmas m m kn deildir: bu onu sentetik b ir ba kurm a edimine indirgemek olurdu. u halde bilinen, bilginin iinde kaybolup gidemedii lde, ona bir varlk pay brakmak gerekir. Bize, bu varln percipi olduu syleniyor. Her eyden nce unu kabul edelim ki masa kendisine dair tasavvurlarn balantsna indirgenemedii gibi percipin in varl da percipiensm k m e -yani bilince- indirgenemez. Olsa olsa percipi'nin bu varla grece olduu sylenebilir. Ama bu grecelik, bizi, perci- pinin varln incelemekten muaf klmaz.

Gelin grn ki percipi'nin kipi, ediigindir. Dolaysyla eer fenomenin varl kendi percipisinde yatyorsa, bu varlk edilginliktir. Grecelik ve edilginlk percipi ye indirgenenler olarak, esse'nin belirleyici yaplardrlar. Edilginlik nedir? Kayna olmadm -yani ne temeli, ne de yaratcs olduum - bir deiime maruz kaldmda edilginim. Bylece, varlm, kayna olmad bir varlk tarzna katlanmaktadr. Ne var ki, katlanmak iin, yine de varolmam gerekir ve varoluum bundan tr her zaman iin edilginliin tesinde konumlanmaktadr. rnein, edilgin bir biimde katlanm ak elimde olan bir davrantr ve kararl bir ekilde dlamak kadar zgrlm balar. Eer sonsuza kadar saldrya-maruz-kal- m-olan durum unda kalmak zorundaysam, kendi varlmda diretmem gerekir, yani kendi kendimi varolula donatm am gerekir. Ama tam da byle yapmakla, uradm saldry, bir bakma kendi payma alr ve onu stlenirim, onun karsnda edilgin olmaktan karm. Dolaysyla u seenekler belirmektedir: ya kendi varlm iinde edilgin deilim, o zaman da ilk bata kayna olmam bile olsam etkilenilerimin [affections] temeli haline gelirim ya da varoluuma varncaya kadar edilginlikle mallmdr, varlm dardan edinilmi bir varlktr veo zaman da her ey hiliin iine yuvarlanr. Nitekim edilginlik iki ynden birden grece bir fenomen olmaktadr: edilginlik, eyleyen kiinin etkinliine ve m aruz kalan kiinin varoluuna grecedir. Buna gre edilginlik, edilgin varolann varlnn kendisini ilgilendirmeyecektir: edilginlik, bir varlk ile baka bir varlk arasndaki ilikidir, bir varlk ile hilik arasndaki iliki deildir. Perciperenin, varln perceptumunu etkilemesi [affecter] imknszdr, nk etkilenmek iin, perceptumun esasen herhangi bir ekilde verilmi olmas, dolaysyla, varlk kazanmadan nce varolmas gerekir. Bir yaratma, ancak yaratlm olan varln

34

Varlk ve Hilik

kendini toparlamas, hemen kendi stne kapanmak ve varlnn ykm lln almak iin kendini yaratcdan koparmas kouluyla dnlebilir: b ir kitap, ite bu balam iinde yazarna kar varolur. Ama yaratma edimi sonsuzca devam etmek zorundaysa, yaratlm olan varlk en kck paralarna kadar srekli destekleniyorsa, kendine zg hibir bamszl yoksa, kendi kendisinde hilikten bakaca bir ey deilse, o durum da, yaratlan hibir biimde yaratcsndan ayramaz, yaratcs tarafndan yutulur; sahte bir akmlkla kar karya kalrz ve yaratc, kendi znelliinden kma yanlsamasna bile sahip olamaz.3

Esasen maruz kalann edilginlii, eyleyende de eit bir edilginlik olmasn gerektirir etki ve tepki ilkesinin ifade ettii ey de budur: elimizi burm ak, sktrmak, kesmek m m kn olduu iindir ki, elimiz de burabilir, kesebilir, sktrabilirdir. O zaman algya, bilgiye atfedilebilecek edilginlik pay ne olacaktr? Alg da, bilgi de batan sona etkinliktir, kendiliindenliktir [spontaneitej. Tam da salt kendiliindenlik olduu iin, hibir ey onu alt edemeyecei iin, bilin hibir eye etkiyemez. Nitekim, esse est percipi, hibir eye etkiyemeyen salt kendiliindenlik olan bilincin akm bir hilie varlk verirken, bir yandan da onun hiliinin varlm korum asn gerektirir: bunlarn tm de samadr. Husserl bu itirazlar, edilginlii noestse dahil etm ek suretiyle nlemek istemitir: noe- sisteki edilginlik hyle ya da yaanmn salt ak ve edilgin sentezlerin maddesidir. Ama Husserlin yapt ey szn ettiimiz glklere fazladan bir glk eklemekten ibarettir. Nitekim, biraz nce imknszlklarn gsterdiimiz o ntr veriler, bylece yem den iin iine girmi olurlar. Hi phesiz bunlar bilin "ierikleri deildirler, ama daha da anlalmaz olarak kalmaktadrlar. Hyle, gerekten de bilinten olamaz, yoksa saydamlk [translucidite] iinde silinip gider ve nesneye doru tesine geilmek zorunda olan o izlenimsel ve direnli temeli sunamazd. Ama eer hyle bilince ait deilse, varln ve opaklm nereden salamaktadr? Hem eylerin opak direncini, hem de dncenin znelliini nasl koruyabilmektedir? Hylenin essesi, bir perripiden gelemez, nk hyle alglanm bile deildir, nk bilin, nesnelere doru onun tesine gemektedir. Ama eer varln yalnzca kendinden salyorsa, bilincin, ondan bamsz varolanlarla mnasebeti gibi zmsz bir sorunla yeniden kar karya geliriz. Ve Hus- serlin noesiste bir hyle katman bulunduu ynndeki gr kabul edilse bile,

3) D escartesn tz retisi bu n e d en d e n t r m an tksa l tam am lan n S pm ozaclk ta b u lm ak tad r.

35

Jean-Paul Sartre

bilincin, nesnellie doru bu zneli nasl aabileceini kavrayamazdk. Husserl, hyleye eyin zelliklerim ve bilincin zelliklerini vermek suretiyle, birinden tekine geii kolaylatrm olduunu sand, ama yalnzca bilincin reddettii ve dnyann paras olamayacak melez b ir varlk yaratmay baard.

Ama bunun dnda, yukarda grdk ki percipi, perceptumun varlk yasas

nn grecelik [relativite] olmasn gerektirmektedir. Bilinenin varlnn bilgiye grece olmas dnlebilir mi? Bir varolan iin, varln grecelii, o varolann kendi varlna, kendi kendisinden baka bir eyde, yani kendisi olmad bir varolanda sahip olmasndan bakaca hangi anlama gelebilir? Elbette bir varln kendinin dnda olmas, eer bununla anlatlmak istenen ey o varln kendine has dsall ise, dnlemeyecek bir ey deildir. Ama burada durum bu deildir. Alglanan varlk bilincin nnde durm aktadr, bilin ona ulaamaz, o da bilincin iine giremez ve bilinten kopm u olduu iin kendine has varoluundan da kopm u olarak varolur. Onu, Husserlin yapt gibi, bir gerekd klmak hibir eye yaramaz; gerekd vasfyla bile onun varolmas gerekir.

Bylece, varlk tarzlarm ilgilendirebilecek grecelik ve edilginlik belirlemeleri, hibir durum da varla uygulanamayacaktr. Fenomenin esses onun percipi'si olamaz. Bilincin fenomentesi varl, fenomenin fenomentesi varln temel-

lendiremez. Fenomencilerin [phenomenistes] hatas grlyor: hakl olarak nesneyi birbinne balanm grnmeler dizisine indirgedikten sonra, onun varln da varlk tarzlarnn akna indirgemi olduklanm sandlar ve bu yzden de onu, zaten nceden varolan bir varlklar okluu arasndaki ilikileri gsterdikleri iin yalnzca varlk tarzlanna uygulanabilecek kavramlar araclyla akladlar.

V ONTOLOJK KANIT

Varln hakk verilmiyor: fenomenin varlna fenomentesilik atfetmekten m uaf olduum uzu sanyorduk, nk bilincin varlnn fenomentesiliini kefetmitik. imdi, tam tersine, bu fenomentesi olmann bile fenomenin varlnn fenomentesi oluunu gerektirdiini greceiz. Dnm sel cogitodan deil, ama percipiens'in dnm-ncesi varlndan devirilmesi gereken bir ontolojik kant vardr. imdi bunu gzler nne sermeye alacaz.

36

Varlk ve Hilik

Her bilin bir eyin bilincidir. Bilincin bu tanm, son derece farkl iki balamda ele alnabilir: bununla, ya bilincin kendi nesnesinin varlnn kurucusu olduunu, ya da en derinlerdeki doas iinde, bilincin akn bir varlkla m nasebet olduunu kastederiz. Ama formln ilk kabul, kendini kendiliinden yok etmektedir: bir eyin bilinci olmak, bilin olmayan som ut ve dolu bir mevcudiyetin [presence] karsnda olmaktr. Hi phesiz, bir namevcudiyetm [ab- sence] bilincinde olmak da m m kndr. Ama bu namevcudiyet zorunlu olarak bir mevcudiyet temelinde grnr. Oysa daha nce grdm z gibi, bilin gerek bir znelliktir ve izlenim de znel bir doluluktur. Ama bu znellik, akn bir nesneye izlenimsel bir doluluk kazandrarak onu ortaya koymak iin kendinden kamaz. Dolaysyla, eer fenomenin varlnn ne pahasna olursa olsun bilince baml olmas isteniyorsa, nesnenin de bilinten kendi mevcudiyeti ile deil de kendi namevcudiyeti ile, kendi doluluu ile deil de kendi hilii ile ayrmas gerekir. Eer varlk bilince aitse, nesne, bir baka varlk olarak deil, ama bir varlk-olmayan olarak bilin deildir. Bu, kitabmzn ilk parasnda szn ettiimiz, sonsuza bavurmadr. Husserle gre rnein, hylesel ekirdein, yalnzca doldurulularnn (Erfllung) o hvlenin iinde bulunabilecek ynelimler araclyla canlandrlmas bizi znellikten karmaya yetmez. Gerek anlamda nes- neletirici olan ynelimler ii bo ynelimlerdir, mevcut ve znel grnm enin tesinde, grnm eler dizisinin sonsuz btnln hedef alan ynelimlerdir. Ayrca, ynelimlerin hepsinin birden ayn anda verilmi olmasnn asla m m kn olmamas nedeniyle, grntleri hedef aldklarn da kabul etmeliyiz. Dizideki sonsuz sayda terimin hepsinin ayn anda, nesneliin kurucusu olan terim dnda b tn bu terimlerin gerek namevcudiyetleriyle [absence reelle] birlikte bilincin nnde olmas ilkesel bir imknszlktr. Bu izlenimler -sonsuz sayda b ile olsalar- mevcutken znelin iinde eriyip giderler, onlara nesnel varlk kazandran ey mevcut olmaylandr. Nitekim, nesnenin varl salt b ir varlk-olma- yandr. Nesne bir eksiklik [manque] olarak tanmlanr. Nesne kendini saklayandr, ilke olarak hibir zaman verilmeyecek olandr, birbirini izleyen elden kaan profiller halinde kendini sunandr. Peki ama, varlk-olmayan varln nasl temeli olabilir? Namevcut ve beklenen znellik bu yoldan nasl nesnel hale gelmektedir? Umut ettiim byk bir sevin, bana korku veren bir ac, bu olgudan tr belli b ir akmlk kazanr, kabul ediyorum. Ama ikinlikteki bu akmlk bizi znelden dar karm olmuyor. eylerin kendilerini profiller halinde -yani sa

37

Jean-Paul Sartre

dece grnmeler araclyla- verdikleri dorudur. Ve her grnm enin baka grnmelere gnderme yapt da dorudur. Ama bunlarn her biri, esasen yalnzca kendi bana b ir akn varlk tr, yoksa znel b ir izlenimse! madde [matiere impressionablel deildir -b ir varlk doluluu'dur, bir eksiklik deil- bir mevcudiyetin, bir namevcudiyet deil. Bir el abukluuyla, nesnenin gerekliini izle- nimsel znel doluluun zerinde, nesnelliini de varlk-olmayan zerinde temel- lendirmeye kalkmak beyhudedir: nesnel asla znelden kmayacaktr; ne akn ikinden kacaktr, ne de varlk varlk-olmayandan kacaktr. Ama denecektir ki, Husseri bilinci tam da bir akmlk olarak tanmlar. Dorudur: ortaya koyduu ey buradadr ve onun temel kefi de budur. Ne var ki, noemay noesisin balla [correlatif] yaptnda ve yine noema 'y essesi bir percipi olan bir gerekd [irreel] yapt anda, kendi ilkesine tmyle ihanet etmektedir.

Bilin bir eyin bilincidir: bu dem ektir ki akmlk bilincin kurucu yapsdr; yani bilin, kendisi olmayan bir varlkta tanarak doar. Bizim ontolojik kant adn verdiimiz ey ite budur. Buna kar hi phesiz denecektir ki, bilincin gereklilii bu gerein yerine getirilmesi gerektii anlamna gelmez. Ama bu itiraz, Husserlin ynelimsellik adn verdii ve asli vasfn fark etmedii eyin analizi karsnda deer tamaz. Bilin bir eyin bilincidir demek; bilin iin, bir eyin amlayc grs olmann dnda, yani akn bir varlk olmann o kesin mecburiyeti dnda varlk yoktur anlamna gelir. Salt znellik, eer nce verilmise, nesneli ortaya koymak zere kendini amakta baarszla uramakla kalmaz, ayrca, salt bir znellik de silinip giderdi. Tam olarak znellik diye adlandrlabilecek olan ey, bilinc(in) bilinc(i)dir. Ama bu bilin (olma) blinc(i)nin, kendini herhangi bir biimde nitelemesi gerekir ve kendini ancak amlayan gr [intuition revelante] olarak niteleyebilir, aksi halde hibir ey deildir. Oysa, amlayan bir gr, bir amlanan gerektirir. Mutlak znellik ancak bir anlanan karsnda oluabilir, ikinlik ancak b ir aknn kavran iinde tanmlanabilir. Bu noktada, Kantm problem atk idealizmi rtm esinin bir yanksyla yeniden karlatmz dnlebilir. Ama daha ok Descartes dnm ek gerekir. Burada varln dzlemi zerinde bulunuyoruz, bilginin dzlemi zerinde deil; sz konusu olan, iduyu [sens mteme] fenomenlerinin nesnel ve meknsal fenomenlerin varoluunu kapsadn deil, bilincin kendi varl iinde bilinli olmayan ve fenomentesi bir varl kapsadn gstermektir. zellikle de, znelliin aslnda nesnellii kapsad ve kendi kendini nesneli oluturm ak suretiyle

38

Varlk ve Hilik

oluturduu ynnde bir karlk vermek hibir eye yaramaz: znelliin nesneli oluturmada gsz kaldm grdk. Bilin b ir eyin bilincidir demek, bilincin, bilin olmayan ve bilin onu amladnda nceden zaten varolan olarak kendini veren bir varln amlanm-anlam (revelation revelee) halinde ortaya kmak zorunda olduunu sylemektir.

Bylece, salt grntden yola ktk ve tm doluluuyla varla ulatk. Bilin, varoluuyla z ortaya koyan bir varlktr ve bunun tersine, z varoluu kapsayan bir varln, yani grn varl talep eden, ieren bir varln bilincidir. Varlk her yerdedir. Elbette Heideggerin Daseina ayrd tanm bilince uygulayabilir ve onun, kendi varl iinde varl kendisi iin soru olan bir varlk olduunu syleyebiliriz, ama bu tanm tamamlamak ve aa yukan u ekilde formlletirmek gerekir: bilin, kendi varl iinde varl kendisi iin soru olan ve de bu varlk kendinden baka bir varl kapsad lde soru olan bir varlktr.

Hi phe yok ki, bu varlk ancak fenomenlerin fenomentesi varldr, fenom enlerin arkasna saklanacak num enal bir varlk deildir. Bilin tarafndan imlenen ey, u masann, u t tn paketinin, lam bann varldr, daha genel olarak dnyann varldr. Bilin unu gerektirir: grnenin varl yaln zca grnd srece varolmamaldr. Bilin iin olann fenomentesi varlnn ta ken

disi, kendilidedir.

VIKENDNDE-VARLIK

Bundan nceki aklamalarmz desteklemek iin bavurmu olduumuz varlk fenom eni ile ilgili baz eyleri imdi netletirebiliriz. Bilin, varolanlarn amlanm-amlamdr ve varolanlar bilincin karsna kendi varlklarnn tem eli zerinde karlar. Bununla birlikte, bir varolann varlnn zellii, kendini, bilince, bizzat kendisinin, amamasdr; bir varolan varlndan soymak m m kn deildir, varlk varolann her zaman mevcut olan temelidir, varlk varolann her yerinde ve hibir yerindedir, hibir varlk yoktur ki bir varlk tarz olmasn ve kendisini hem aa karan, hem de rten varlk tarznn iinden kavranm a

sn. Bununla birlikte bilin varolann her zaman tesine geebilir, ama bilin varolann varlna doru deil de bu varln anlam na doru varolann tesine

39

Jean-Paul Sartre

geebilir. Bilmci ontik-ontolojik olarak adlandrmay m m kn klan da budur, nk onun aknlmn temel zelliklerinden biri, ontik olan ontolojik olana doru amaktr. Varolann varlnn anlam, kendim bilince ak eden olarak, varlk fenomenidir. Bu anlamn kendisi de b ir varla sahiptir, ve o varlk temeli zerinde aka ortaya kmaktadr. Skolastiin, varl ilgilendirecek her trl nermede ksr dng bulunduunu, nk varlk zerine dile getirilebilecek her trl yargnn esasen varl ierdiini syleyen nl akl yrtmesini bu bak asndan kavramak m m kndr. Ne var ki, gerekte burada bir ksr dng yoktur, nk varln bu yeni anlam ndan kendi anlamna doru bir teye gei zorunlu deildir: varln anlam, varln kendi z varl da dahil olmak zere, her fenomenin varl iin geerlidir. Varlk fenomeni varlk deildir, bunu daha nce saptamtk. Ama varl gsterir ve onu gerektirir aslnda, daha yukarda deindiimiz ontolojik kant, her ne kadar zellikle ve ya ln zca varlk fenomeni iin geerli olmasa bile; bilincin her alan iin geerli bir tek ontolojik kant vardr. Ama bu kant, varlk fenomeninden renebileceimiz her eyi dorulamaya yeter. Her ilk fenomen gibi, varlk fenomeni de bilince kendini dolaysz bir biimde gsterir. Heideggerin deyimiyle, varlk fenomeninin onto- loji-ncesi anlayna, yani kavramlarla saptanmam ve aydnlatlmam bir anlaya her an sahibiz. u halde, imdi, bizim iin sz konusu olan, bu fenomeni incelemek ve bu yoldan varln anlamn saptamaya almaktr. Bununla birlikte unlara iaret etmek gerekmektedir:

1) Varln anlamna ilikin bu aydnlatma yalnzca fenomenin varl iin geerlidir. Bilincin varl radikal bir biimde baka olduundan, onun anlam daha ileride tanmlayacamz ve fenomenin kendinde-varlma aykr den baka bir varlk tipine, kendi-iin-varla getirilecek bir aydnlatma gerektirecektir; anlanm-amlanttan yola kan zel bir aydnlatma gerektirecektir;

2) Kendinde-varln anlamna ilikin olarak burada girieceimiz aklama ancak geici b ir aklama olabilir. Bize burada anlanacak olan zellikler daha sonra kavrayp saptamamz gereken daha baka anlamlar ieriyor. Buraya kadar ortaya koyulan dnceler, bakla kesilmi gibi birbirinden kesinlikle ayr olan iki varlk blgesinin ayntrlmasna im kn verdi: dnm-ncesi cogito n un varl ile fenomenin varl. Ancak, varlk kavram, bu ekilde, kendi iinde iki blgeye blnm olma zelliine sahip gibi grnse de, bu iki blgenin ayn balk altna yerletinlebileceklenni aklamak gerekmektedir. Bu da, bu iki varlk

40

Varlk ve Hilik

tipinin incelenmesini gerektirecektir; ve uras aktr ki birinin ya da tekinin anlamn, ancak, genel olarak varlk nosyonu ile olan asl mnasebetlerini ve on lar birletiren ilikileri gsterebildiimiz takdirde tam olarak kavrayabileceiz. Nitekim, konum sal olmayan kendi(nin) bilinc(i)nin incelenmesi suretiyle, fenomenin varlnn hibir durum da bilin zennde etkimesinin [agirl m m kn olmadn gsterdik. Bu yoldan, fenomenin bilinle mnasebetlerine ilikin realist bir anlay gende brakm olduk. Ama ayn zamanda dnm sel olmayan cogtonun kendiliindenliini incelemek suretiyle unu da gsterdik: bilince znellii nceden verilmise, bilin znelliinden kamaz ve bilincin hem akn varlk zerinde etkiyebilmesi hem de akn bir varl oluturmasn salayan edilginlik elerini kendinde tamas eliki yaratr. Bylece sorunun idealist zm n de geride braktk. yle grnyor ki b tn kaplar kapattk ve akn varlk ile bilince, kapal ve iletiimsiz iki btnlk olarak bakmaya kendimizi m ahkum ettik. Bu durum da, realizmin ve idealizmin tesinde, sorunun b ir baka zm ierdiini gstermemiz gerekecek.

Bununla birlikte, burada hem en saptanabilecek baz zellikler var ve bunla- n n ou, yukarda sylediimiz eylerden kendi kendine kmakta.

Varlk fenomenine ilikin ak grm z, yaratmclk [le creationnisme] adn vereceimiz ok genel bir nyarg tarafndan sklkla karartld. Dnyaya varln T annnm vermi olduu varsayldmdan, varlk hep belli bir edilgin- likle lekelenmi gibi grnyordu. Ama ex nihilo yaratm varln ortaya kn aklayamaz, nk varlk, eer bir znellik iinde kavranrsa, bu Tanrsal bir znellik bile olsa, znellik-ii [intrasubjectif] bir varlk kipi halinde kalr. Bu znellikte, bir nesnelliin tasavvuru diye b ir ey sz konusu olamaz, dolaysyla bu znellik, nesnellik yaratma istencini tamaz. Kald ki varlk Leibnizin szn ettii ma [fulguration]* yoluyla aniden znelin dna konmu bile olsa, kendini

ancak yaratcsna kar ve ona ramen varlk olarak olumlayabilir, aksi takdirde yaratcsnda eriyip gider: srekli yaratma teorisi, Almanlarn Selbststndigke- it** dedikleri eyi varln elinden almak suretiyle, varl Tanrsal znelliin

iinde eritip yok eder. Eer varlk T annmn karsnda varolmaktaysa, bu, varln kendi kendisinin dayana olmasndandr, Tannsal yaratmann en ufak izini

* L eibnz'in , T annsallg n m o n ad la n o lu tu rm a ed im in i b e tim le rk en ku lland terim : im ek akm as gibi an i b ir m a, -n

** K endi k e n d in e ye tm e, k en d i ay ak lan z e rin d e d u rm a , baka b ir eye ba m l olm am a. - n

41

Jean-Paul Sartre

bile tamamasmdandr. Ksacas, kendinde-varlk, yaratlm bile olsayd, yaratma araclyla a k lanam azd t, nk kendinde-varlk varlm yaratln tesinde sahiplenmektedir. Bu, varlk yaratlmamtr demekle ayn eydir. Ama buradan varln kendi kendisini yaratt sonucu da karlmamaldr, nk o zaman da onun kendinden nce olduunu varsaymak gerekir. Varlk, bilincin olduu tarzda kendi kendinin nedeni olamaz. Varlk fcendi'dir. Bunun anlam, onun ne edilginlik ne de etkinlik olduudur. Bu nosyonlarn her ikisi de insani nosyonlardr ve insan davranlarn ya da insan davranlarnn aralarn ifade ederler. Bilinli bir varlk, bir erek dorultusunda aralar elinde bulundurduunda etkinlik vardr. Ve zerinde etkinlik gsterdiimiz nesnelere de, kendisine hizm et ettikleri erei kendiliklerinden hedef almadklar srece, edilgin deriz. Ksacas, insan etkindir ve kulland aralann da edilgin olduklar sylenir. Bu kavramlar, m utlaklaurldklarmda her trl anlamlarn yitirirler. zel olarak, varlk etkin deildir: bir erein ve aralarn olabilmesi iin, varln olmas gerekir. Besbelli b ir ey ki varlk edilgin de olamaz, nk edilgin varla sahip olmak iin varla sahip olmak gerekir. Varln kendinde-kaim oluu [consistan- ce-en-soi de l'etre], etkin olann da edilgin olann da tesindedir. Ayn biimde, olumsuzlamanm olduu kadar olumlamann da tesindedir. Olumlama her zaman bir eyin olumlamasdr, yani olumlayc edim, olumlanan eyden ayndr. Ama, eer olumlanamn olumlayam gelip doldurduu ve onunla bir ve ayn olduu bir olumlama varsayacak olursak, byle bir olumlama, an doluluu nedeniyle ve noema nn noesise dolayszca ikin olmas nedeniyle olumlanamaz. Fikirleri daha ak klmak zere, eer varl bilince kyasla tanmlayacak olursak, varln ne olduu ite tam da burada ortaya kar: o, noesis iindeki noemadr, yani en ufak mesafe brakmakszn kendi iindeliktr [inherence soi]. Bu adan bakldnda, ona ikinlk [immanence] adn vermemek gerekir, nk kinlik her eye ramen kendine doru balant'dr, kendinden kendine doru [de soi soi] alnabilecek mesafenin en kdr. Ama varlk kendiyle balant deil, kendidir. Varlk kendim gerekletiremeyen bir kinlik, kendini olum- layamayan bir olumlama, kendi kendisiyle dopdolu olduu iin etkiyemeyen bir etkinliktir. Her ey, sanki kendinin olumlamasn varln barndan kurtarm ak iin, varlk basncndan kurtulm ak gerekirmiesine cereyan etmektedir. Kald ki, varl, kendinin farkllamam bir olumlamas gibi de dnm em ek gerekir: kend-nin farkllamamlg [indifferencation de soi], kendini olumlamann

42

Varlk ve Hilik

sonsuz biimleri olarak, kendim sonsuzcasma olumlamann da tesindedir. Bu ilk sonulan, varlk kendindedir diyerek zetleyeceiz.

Ama eer varlk kendinde-varlksa, bu demektir ki varlk kendi(nin) bilinci gibi kendine gndermez: varlk bu kendidir. O denli ki, kendi y oluturan, srekli dnm eriyip bir zdelik kalbna girer. Bu yzden varlk temelde kendi tesindedir ve ilk formlmz dilin zorunluluklarndan kaynaklanan bir yaklak ifadeden bakaca bir ey olamaz. Aslnda varlk kendi kendisiyle dolu olduu iin kendi kendisine opaktr. Bunu da varlk ne ise odur diyerek daha iyi ifade edebiliriz. Bu forml, grnte, tam olarak analitik bir formldr. Aslnda zdelik ilkesi btn analitik yarglarn koulsuz ilkesi olarak ele alndnda, bu forml zdelik ilkesine indirgenebilir olmaktan uzak kalr. Bu forml nce varln tekil bir blgesini, kendinde-varlm blgesini gsterir. Bunun tersine, kendi-iinn varlnn, ne deilse o olan ve ne ise o olmayan biiminde tanmlandn greceiz. Dolaysyla burada blgesel ve bu biimiyle de, sentetik bir ilke sz konusudur. Ayrca; kendinde-varlk, ne ise odur biimindeki forml de, bilincin varln gsteren formln karsna karmak gerekmektedir: nitekim bilin, greceimiz gibi, ne ise o olan varlk olmak zorundadr. Bu da bizi, varlk ne ise odur tm cesindeki -d u r a verilmesi gereken zel anlam konusunda bilgilendirir. Ne ise o olmak zorunda bulunan varlklar varolduuna gre, ne ise o olmak olgusu, hibir biimde yalnzca belitsel [axiomatique] bir zellik deildir: ne ise o olmak kendinde-varlm olumsal [contingent] bir ilkesidir. Bu balamda, analitik yarglarn ilkesi olan zdelik ilkesi ayn zamanda da varla ilikin sentetik bir blgesel ilke olur. zdelik ilkesi kendinde-varlm opaklm gsterir. Bu opaklk, d- arda olduumuz iin onu renmek ve onu gzlemek zorunda kalacaz anlamnda, bizim kendindenin karsndaki konumumuzu bal deildir. Kendmde-varlk bir d m kart olan ve bir yargya, yasaya, kendinin bilincine benzer hibir ieriye sahip deildir. Kendindenin gizi yoktur: o, som dur [massif]. Bir anlamda onu bir sentez gibi tanmlamak m m kndr. Ama o btn sentezlerin en aynmaz- dr: kendinin kendiyle sentezidir. Buradan, doal olarak varln varl iinde yaltlm olduu ve kendinden olmayan eyle hibir mnasebet kurmad sonucu kar. Geiler, olular [les devenrs], varln henz olaca ey olmadn ve daha imdiden olmad ey olduunu sylemeye imkn veren her ey, btn b u n lar ilke olarak ona yasaklanmtr. nk varlk, oluun varldr [l'etre du deve- nir] ve bundan tr de oluun tesindedir. Varlk, ne ise odur, bu da u anlama

43

Jean-Paul Sartre

gelir ki, kendi bama, ne deilse o olmamas bile imknszdr; nitekim onun hibir olumsuzlama iermediim grdk. Varlk, youn olum luluktur [plein posi- vite]. Dolaysyla bakalk nedir bilmez: kendini, bir baka varlktan baka olarak asla ortaya koymaz; bakas ile hibir ba tayamaz. Varlk, smrlandnlmam bir biimde kendisidir ve kendisi olmakla kendini tketir. Bu bak as iinde, daha sonra onun zamansallgn kapsamna smadn da greceiz. Varlk, vardr, ve kt zaman varolmad bile artk sylenemez. Ya da en azndan u denebilir: varln artk varolmayan olarak bilincine ancak bir bilin varabilir, nk bilin tam da zamansaldr. Ama kendisi daha nce olduu yerde b ir eksiklik ola- Tak varolmamaktadr: varln youn olumluluu kendi yknts zerinde yeniden biimlenmitir. Varlk vard, imdi ise baka varlklar var: hepsi bu.

Nihayet -b u da, saptadmz nc zellik olacak- kendinde-varlk vardr. Bu, varln, ne m m kn olandan [retilebilecei, ne de zorunlu olana indirgenebilecei anlamna gelir. Zorunluluk ideal nermelerin balantsn ilgilendirir, varolanlarmkini deil. Fenomenal bir varolan, varolan olduu srece asla baka bir varolandan tretilemez. Kendinde-varlm olumsall adn vereceimiz ey de budur. Ne var ki, kendinde-varlk, ayn ekilde, bir m mkn o landan da tretilemez. M m kn olma, kendi-iine ait bir yapdr, yan varln teki blgesine aittir. Kendinde-varlk, asla m m kn de, imknsz da deildir, o vardr. Bilincin -antropom orfik terimlerle syleyecek olursak- kendinde-varlgn fazladan olduunu sylerken ifade edecei ey, yani onun kesinlikle hibir eyden, baka bir varlktan da, bir m m kn olandan da, zorunlu bir yasadan da tretilemeye- cetni sylerken ifade edecei ey, ite budur. Yaratlmam, varlk nedeni b u lunmayan, bir baka varlkla hibir ba bulunm ayan kendinde-varlk, ebediyen fazladandr.

Varlk vardr. Varlk, kendinde olandr. Varlk, ne ise odur. Varlk fenomeninin geici incelenmesinin, fenomenlerin varlna atfetmemize izin verdii zellik bunlardr. imdilik, aratrmamz daha ileriye gtrm ek bizim iin m m kn deil. Kendindenin -asla olduundan baka ey olmayan kendinde- n in - kendi-iinle ilikilerini gstermemizi ve aklamamz salayacak olan ey, kendindenin incelenmesi deildir. Nitekim, grnmeler"den yola ktk ve aama aama iki varlk tipini ortaya koymaya yneldik: kendinde ile kendl-iin, ki bunlara ilikin henz yalnzca yzeysel ve eksik bilgilenimlere sahibiz. Bir yn

soru hl yantsz olarak ortada duruyor: bu iki varlk tipinin derindeki anlam

44

Varlk ve Hilik

nedir? Biri ve teki, hangi nedenlerden tr genel olarak varlh a aittirler? Radikal bir ekilde ayrlm bulunan bu iki varlk blgesini kendisinde ieren varln anlam nedir? Eer idealizm de, realizm de hak itibariyle iletiimsiz ama olgu itibariyle dpedz iletiimli bu blgeleri birletiren mnasebetleri aklamakta baarsz kalyorlarsa, bu soruna baka ne t r zmler bulunabilir? Ve feno

m enin varl nasl fenomentesi olabilir?Bu kitab, ite bu sorulara yant vermeyi denemek zere kaleme aldk.

45

Birinci Ksm HLK SORUNU

BRNC BLM OLUMSUZLAMANIN KKEN

iSORGULAMA

Aratrmalarmz bizi varln barna getirdi. Ama ayn zamanda da bir amaza ulatlar, nk kefetmi olduum uz iki varlk blgesi arasnda balant kuramadk. Herhalde soruturmamz srdrebilm ek iin semi olduum uz perspektif ktyd. Descartes da ruh ile beden arasndaki ilikilerle uramak zorunda kaldnda kendim benzer bir sorunun karsnda bulm utu. Bu durumda, dnen tz ile uzamsal tz arasndaki birliin gerekletii olgu alan zerinde, imgelemde [imagination] zm n aranmasn tavsiye ediyordu. Tavsiyesi deerlidir: elbette bizim kaygmz Descartesn kaygs deil ve biz, imgelemi de onun anlad gibi anlamyoruz. Ancak, Descartesm sylediklerinden bizim muhafaza edebileceimiz ey, bir m nasebetin iki terimini nce ayrp sonra bir araya getirmeye almann yersiz olduudur: mnasebet sentezdir. Bunun devam olarak, analizin sonular bu sentezin uraklaryla rtmez. Bay Lapor- te, yaltlm halde varolmak iin yaplmam olan yaltlm bir halde dndnde, soyutlama yapldn syler. Buna karlk, somut, yalnzca kendi kendisiyle varolabilen bir btnlktr. Husserl de ayn grtedir: ona gre, krmz bir soyuttur, nk renk figr olmakszn varolamaz. Ancak zamansal-meknsal olan ey, b tn belirlenimlenyle birlikte bir som uttur. Bu bak asndan, bilin bir soyuttur; nk kendi kendisinde kendindeye alan ontolojik bir kken barndrm aktadr ve buna karlk fenomen de bilince "grnmek zorunda olduuna gre ayn biimde bir soyuttur. Bilin de fenomen de som utun uraklarn olutururlar ve somut bu uraklardan oluan sentetik btnlkten baka bir ey olamaz. Somut, rnein, Heidegger'in dnya-iinde-varlk (dnyada ol

49

Jean-Paul Sartre

ma)* adn verdii ve insann dnya ile olan o zgl birlemesini tayan, dnya

zerindeki insandr. K anun yapt gibi deneyrni im kn koullar zerinde sorgulamak; Husserlm yapt gibi dnyay bilincin noema balla durum una indirgeyecek bir fenomenolojik indirgeme gerekletirmek, bile isteye soyuttan balamaktr. Ne var ki, Spinozamn sistemi iinde tzn kiplerinin sonsuza kadar toplanmasyla tze ulalamad gibi, burada da, somut, kendisinden soyutlanan elerin toplanmas ya da dzenlenmesiyle yemden oluturulamaz. Varlk blgelerinin ilikisi ilksel bir fkrmadr ve bu da varlklarn bizatihi yapsnn parasdr. Esasen bunu, daha ilk incelemede fark ederiz. Gzmz amamz ve dnya-iindek-insan olarak o btnl tam bir naiflik iinde sorgulamamz yeter. Bu btnln betimlenmesi yoluyla u iki soruya yant verebiliriz: 1) Dnyada olma diye adlandrdmz sentetik mnasebet nedir7 2) Aralarndaki m nasebetin m m kn olmas iin, insan ve dnya ne olarak anlalmaldr? Dorusunu sylemek gerekirse, bu iki soru birbiri zerine tamaktadr ve bunlar ayn ayr yantlamay umamayz. Zira insan davranlarndan her biri dnya zerindeki insan davran olarak bize ayn zamanda hem insan, hem dnyay, hem de onlar birletiren mnasebeti verebilir; yeter ki, bu davranlar ancak dnm n bakyla tespit edilebilecek znel duyum izleri gibi deil de, nesnel olarak kavranabilen gereklikler gibi dnebilelim.

Kendimizi tek bir davrann incelenmesiyle snrlamayacaz. Tersine, bir ok davran betimlemeye ve davrantan davrana ilerleyerek insan-dnya ilikisinin derin anlamna nfuz etmeye alacaz. Ama her eyden nce aratrmamzda bize yol gster