Jerzy Bartmiński - Słownik stereotypów i symboli ludowych - tom 1

7/12/2019 Jerzy Bartmiński - Słownik stereotypów i symboli ludowych - tom 1

http://slidepdf.com/reader/full/jerzy-bartminski-slownik-stereotypow-i-symboli-ludowych-tom-1 1/221



Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

Instytut Filologii Polskiej

I

Kosmos

II

Rośliny

III

Zwierzęta

IV

Człowiek

VSpołeczeństwo

VI

Religia, Demonologia

VII Czas, przestrzeń, miary, kolory

Słownik stereotypów i

symboli ludowych

Koncepcja całości i redakcja: Jerzy Bartmiński Zastępcaredaktora: Stanisława Niebrzegowska

Tom I

Kosmos

•

niebo

światła niebieskie

ogień

kamienie

UMCS

WYDAWNICTWO

Lublin 1996 Wydawnictwo

Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej



Stały Zespół Redakcyjny JAN ADAMOWSKI JERZY BARTMIŃSKI (REDAKTOR) GRAŻYNA BĄCZKOWSKA (DO ROKU 1990) MAŁGORZATA BRZOZOWSKA URSZULA MAJER-BARANOWSKA STANISŁAWA N1EBRZEGOWSKA (ZASTĘPCA REDAKTORA) JOANNA SZADURA

Współpracownicy IZABELA BARTMIŃSKA, FELIKS CZYŻEWSKI, ANNA KOPER, MARIA KOZIOŁ, BOŻENA LISEK, WOJCIECH ŁYSIAK, JOLANTA MACKIEWICZ, ANNA MARCISZUK, EWA MASŁOWSKA, DONAT NIEWIADOMSKI, ANIELA STRZAŁKOWSKA, ANNA TYRPA, MONIKA ŻUK

Recenzenci zeszytu MARIAN

KUCAŁA ANDRZEJ MARIA

LEWICKI

Projekt okładki JERZY DURAKIEWICZ

Redakcja techniczna, skład, łamanie

ARTUR DROZDOWSKI

Korekty

JERZY BARTMIŃSKI, ARTUR DROZDOWSKI, EWA LIPSKA, BEATA MAKSYMIUK, ANNA MICHALEC, STANISŁAWA NIEBRZEGOWSKA, MONIKA ŻUK

Praca Finansowana ze środków Centralnego Programu Badań Podstawowych

„Polska Kultura Narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja" (1976-1990) oraz

Komitetu Badań Naukowych (1993-1995)

O COPYRIGHT BY WYDAWNICTWO UMCS. INSTYTUT FILOLOGII POLSKIEJ UMCS, LUBLIN 1996

ISBN 83-227-0901-3

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ PI.Marii Curie-Sklodowskiej 5, 20-031 Lublin, lei. (0-81) 37-53-02. 37-53-04

SPIS TREŚCI

O „Słowniku stereotypów i symboli ludowych" (Jerzy Bartmiński) ................................................

9 Źródła i opracowania ....................................................................................................................... 35

I. Zródla drukowane (Ewa Lipska, Urszula Majer-Baranowska) ................................................35 II. Opracowania (Urszula Majer-Baranowska) ..........................................................................71 III. Materiały terenowe (Marta Trocka, Monika Zuk) ...............................................................

74 Skróty (Artur Drozdowski) ................................................................................................................ 82

NIEBO I ŚWIATŁA NIEBIESKIE (Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska)

Niebo.................................................................................................................................................. 85 Słońce .............................................................................................................................................119

Wschód słońca ........................................................................................................................... 144 Zachód słońca ...........................................................................................................................151 Zaćmienie słońca ......................................................................................................................156

Księżyc............................................................................................................................................ 158 Nów .......................................................................................................................................... 187 Półpełnia ................................................................................................................................... 193

. Pełnia ...................................................................................................................................... 193 Księżyc po pełni........................................................................................................................ 197

Wiotek ...................................................................................................................................... 198 Puste dni ................................................................................................................................... 200 Zaćmienie księżyca ................................................................................................................... 201

Gwiazdy.......................................................................................................................................... 203 Jutrzenka ................................................................................................................................... 221 Gwiazda Wieczorna .................................................................................................................. 226 Gwiazda Północna .................................................................................................................... 229



Gwiazda Betlejemska................................................................................................................ 230 Gwiazda Kłosu Pszenicznego ................................................................................................... 233 Gwiazda spadająca .................................................................................................................... 234 Kometa..................................................................................................................................... 236



6 SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI 7

Gwiazdozbiory ......................... ............................ ............................ ............................ .. 238 Wielki Wóz ......................... ............................ ........................... ......................... .. 238

Mały Wóz ........................... ............................ ............................ ............................ .. 241

Kosiarze .......................... ........................... ............................ ............................ ....... 242 Odbieraczki ......................... ............................ ............................ ............................ ... 245 Baby ........................... ............................ ............................ ............................ ........... 24C

Krzyż Święty ............................................................................................................250 Koło Świętej Katarzyny ......................... ............................ ............................ ............ 250

Waga .......................... ............................ ............................ ............................ ............ 250 Sznurek z guzami......................... ............................ ............................ ...................... 251 Sito ............................ ............................ ............................ ............................ ........... 251 Baran ........................................................................................................................251

Droga Mleczna ........................ ............................ ............. ........................ ................252

Zorza ................................................................................. V .........................................258

Zorza północna ........................ ............................ ............................ .......................... 263

OGIEŃ (Maria Kozioł, Joanna Szadura)

Ogień .............................................................................................................................. 264 Ogień sobótkowy ......................... ............................ ............................ ..................... 286

Nowy ogień ........................ ............................ ............................ ............................ ... 289 Ogień piorunowy ......................... ............................ ............................ ..................... 291 Ogień niebieski ........................ ............................ ......................... ........................ 292 Ogień czyśćcowy ......................... ............................ ............................ ...................... 294 Ogień piekielny ......................................................................................................... 296 Ogień demoniczny ............................ ............................ ............................ ................ 299

Płomień .......................................................................................................................... 304 Płomień demoniczny ........................ ............................ ............................ ................. 309

Iskra ................................................................................................................................ 310 Dym ................................................................................................................................ 314 Żar .................................................................................................................................. 321 Węgle ............................................................................................................ ' ............... 324 Popiół ............................................................................................................................. 329 Pożar............................................................................................................................... 339

KAMIENIE (Małgorzata Brzozowska, Joanna Szadura)

Kamień ............................................................................................................................ 349 Kamień piorunowy ........................ ............................ ............................ .................... 373

Krzemień ......................... ............................ ............................ ............................ ...... 379 Biały kamień .............................................................................................................381 Zloty kamień .............................................................................................................

384 Diabelski kamień ......................................................................................................386 Boże stopki ........................... ............................ ............................ ............................ . 390 Skamieniałość ............................ ............................ ........................... ......................... 394 Głaz ........................................................................................................................... 401

Piasek..............................................................................................................................405

Piaski ........................................................................................................................416

Węgiel kamienny ........................ ............................ ............................ ............................ 418

Drogie kamienie................. ............................ ........................... ............................ .......... 421 Brylant ......................... ............................ ........................... ............................ ........... 430

Diament ..................................................................................................................... 431 Bursztyn ....................................................................................................................434 Kryształ ............................ ............................ ............................ ............................ ...... 436

Marmur ............................ ............................ ............................ ............................ ..... 437 Rubin ........................... ............................ ........................... ............................ .......... 438 Szmaragd .......................... ............................ ............................ ............................ ...... 439

Alabaster .......................... ............................ ............................ ............................ ..... 439



O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW ISYMBOLI LUDOWYCH"

1. Cel „Słownika"

„Słownik stereotypów i symboli ludowych" jest próbą, rekonstrukcji tradycyjnego

obrazu świata i człowieka - dokonaną metodami etnolingwistyki i folklorystyki. Obraz ten -

utrwalony w języku, folklorze, obrzędach - stanowi klucz do poznania kultury, obecnej wniej pewnej postawy wobec świata i swoistej mentalności. Ludowe sposoby interpretacji

rzeczywistości łączą realizm z mitologizacją, są antropocentryczne i etnocentryczne.Człowiek żyjący w tej kulturze nie jest wyobcowany ze środowiska, osamotniony,

przeciwnie, pozostaje w „intymnym związku z całym pozaludzkim światem" [Fawluczuk

1978, s. 85]. Zwraca się do słońca, księżyca, gwiazd, ognia, rozmawia z kosmosem. Także

kosmos przemawia do człowieka, objawia mu poprzez znaki tajemnice rzeczywistości

niewidzialnej i wydarzenia czasu przyszłego. Dlatego wiele składników otaczającegoświata nabiera znaczenia symbolicznego i prognostycznego. Stąd w tytule naszego

„Słownika" dwa kluczowe słowa: „stereotypy" i „symbole". Przez „stereotyp" rozumiemy tu - najogólniej mówiąc - wyobrażenie przedmiotu

uformowane w pewnej społecznej ramie doświadczeniowej i określające, czym przedmiot

jest, jak wygląda, jak działa, jak jest traktowany przez człowieka itp. [Putnam 1975],

zarazem wyobrażenie utrwalone w języku, dostępne poprzez język i przynależne do

wspólnotowej wiedzy o świecie [SLSJ 1980]. Np. słońce jest darzone sympatią i swegorodzaju czcią, jest postrzegane nie tylko jako źródło światła i ciepła, ale też zadowolenia,

radości, szczęścia; w jakiś sposób wciąż jest traktowane jako żywe, bo porusza się poniebie, wschodzi i zachodzi, mówi się o nim, że jest złote, w czym zawiera się nie tylko

charakterystyka koloru, ale i wyraz subiektywnego stosunku człowieka do niego itd.

Podobnie - opisowo i wartościująco - są zbudowane ludowe wyobrażenia księżyca, gwiazd,

nieba, ognia, kamieni, wody, ziemi.

Przez „symbol" rozumiemy takie wyobrażenie przedmiotu, które jest traktowane jako

reprezentant innego wyobrażenia w ramach większego układu znaków: słońce to w kulturze

ludowej twarz lub oko Boga, który z wysoka patrzy na świat, to samo życie, dobro,

doskonałość itp., a z drugiej strony jego emblematami, zastępnikami, są: jajko, wąż, dąb,gołąb, biedronka i inne, pozostające ze słońcem w mniej lub bardziej wyraźnych

powiązaniach i przejmujące pewne jego cechy i funkcje. Tradycja ludowa jest oparta na stereotypach i symbolach. Przekazuje obraz świata

będącego - w najgłębszych swoich pokładach - harmonijną jednością rzeczy i ludzi.



10 O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." 11

2. Miejsce ludowości w kulturze narodowej

Kultura ludowa, folklor chłopski, regionalne gwary - stanowiły przez wieki pod glebiekultury narodowej, czynnik inspiracji literackich oraz źródło zasilania języka

ogólnonarodowego zarówno w jego wariancie potocznym, jak artystycznym. W dobieekspansji kultury miejskiej - racjonalnej, stechnicyzowanej, - tradycja ludowa nic przestała

być kulturą wciąż dużej części naszego społeczeństwa, pełni w kulturze narodowej rolę

archiwum przechowującego pamięć źródła i ślady historycznej drogi, rolę czynnika

stabilizującego tę kulturę w dobie szybkich zmian, a zarazem coraz wyraźniej przyjmuje na

siebie rolę nową, mianowicie tła porównawczego i narzędzia określania grupowejtożsamości.

Kultura ludowa - jak każda kultura - jest fenomenem o wartości autonomicznej,zasługującym na osobne zainteresowanie. Ludowość w sensie typologicznym i histo-

rycznym pozostaje w bliskim związku z potocznością.

Potoczne wzorce myślenia i wnioskowania, scenariusze zachowań obejmujące zarówno

wzory, jak bardzo konserwatywne zakazy, archaiczne i zarazem elementarne wyobrażenia

o świecie, obecne m.in. w utartych formułach słownych, tworzą ważny pokładwspółczesnego języka i kultury narodowej. Funkcjonują jako arcłietypy wyobraźni

zbiorowej i stanowią wyrazisty układ odniesienia dla koncepcji zracjonalizowanych,naukowych, wyznaczających elitarny poziom kultury.

Dla wielu współczesnych atrakcyjność tradycyjnej wyobraźni ludowej tkwi właśnie w

jej „naiwności", w połączeniu wiedzy i wiary w sposób bliski myśleniu poetyckiemu i

potocznemu oraz wrażliwości i mentalności dziecka. Z tego punktu widzenia wieleludowych wyobrażeń - piętnowanych z pozycji XVIII-wiecznego racjonalizmu jako„zabobon" - otwiera perspektywę na niejawną, podświadomą sferę naszej psychiki. Przy

takim podejściu do ludowości prostota i „naiwność" połączone z mitologizacją i symbolikąstają się kategorią estetyczną, należącą do dziedziny sztuki.

Założeniem autorów „Słownika" jest pokazanie tradycji ludowej, a nie potocznej,

ogólnonarodowej, jednak tego ograniczenia nie traktujemy dogmatycznie. Granica międzytym, co ludowe, a tym co ogólnonarodowe, nie była i nie jest ostra. Przeciwnie, obie sfery

kultury narodowej od dawna wzajemnie się przenikały. Historycznie biorąc polszczyznaogólna uformowała się w okresie XIV-XVI w. na podłożu dialektów ludowych, a w

późniejszym wielowiekowym procesie zapożyczeń i przenikania uczestniczyły zarówno pojedyncze wyrazy i pojęcia, jak też frazemy, frazeologizmy, przysłowia, oraz motywy,

wątki, a także całe teksty.

Dobrych przykładów przełamywania granicy ludowości w stronę obiegu ogólnospo-łecznego dostarczają takie gatunki folkloru, jak przysłowie i kolęda. Można wskazać teksty

typowo ludowe (przysłowie Trudno w przetaku wodę nosić, kolęda Z tamtej strony dwom) iwyraźnie nieludowe (przysłowie Białogłowski trunek - woda lub ta-zbierek, kolęda

Apokaliptyczny Baranku), ale większość utworów - przysłów i kolęd -ma obieg powszechnyi zamykanie opisu w granicach jednego środowiska społecznego byłoby zabiegiem

sztucznym. Znawca literatury i folkloru, Julian Krzyżanowski, redagując „Nową księgę

przysłów polskich" (t. 1-3, Warszawa 1969-1972) przysłowia gwarowe słusznie pomieściłw jednym szeregu z literackimi. Do tej tradycji badawczej chcemy w naszym opracowaniu

nawiązać.

3. Adresat, „Słownika"

Słownik jest. adresowany do wszystkich miłośników tradycji, do osób zainteresowanych

językiem i k u l t u r ą w ogóle, zaś polską kulturą - ludową i narodową, polskim językiem i polskim folklorem - w szczególności.

Adresatem „Słownika" są też językoznawcy, folkloryści i etnolodzy. Chcielibyśmy,

żeby stanowił dla nich pomoc w studiach historyczno-porównawczych, zwłaszcza

slawistycznych, a także wszelkich studiach porównawczo-kontrastywnych. Kierujemy

„Słownik" do badaczy stylistyki, semantyki, tekstologii, gatunków mowy. Mamy nadzieję, że będzie on interesujący dla nauczycieli podejmujących program

dziedzictwa kulturowego w regionach.

4. Etnolingwistyczny charakter opracowania „Słownik" oparty jest na zapisach dialektologów, folklorystów i etnografów. Pierwsi

zapisywali słowa i wypowiedzi (doraźne i kliszowane), drudzy zwłaszcza reprodukowane wspołecznym obiegu teksty pieśni, bajek, przysłów, zamówień magicznych itd., trzeci -

opisywali (w ostatnich latach głównie interpretowali) zachowania, obrzędy, praktyki,

wierzenia. W „Słowniku" wprowadzamy opis zintegrowany, który odpowiada wymogom

etnolingwistyki rozumianej jako lingwistyka antropologiczna.

W „Słowniku" podjęto pewne tradycyjne problemy folklorystyki, zwłaszcza związane zcentralnym problemem tekstu (powtarzalnego, ustabilizowanego, kliszowanego) i jego

wariantywności w procesie komunikacji kulturowej, w udokumentowanych przez zbieraczy przekazach. Folklorem jest dla nas - najkrócej mówiąc - ustna twórczość słowna uwikłanaw zrytualizowane sytuacje i zachowania, oparta na społecznie ustalonej wiedzy o świecie i

systemie wspólnie wyznawanych wierzeń i wartości. Teksty folkloru są powtarzalne,

kliszowane. Traktujemy je jako jednostki kodu językowo -kulturowego i próbujemy je

grupować wedle klucza tematycznego w granicach ustalonych gatunków. Zastosowano do analizy tekstów folkloru niektóre pojęcia językoznawcze. Nawiązano

zwłaszcza do koncepcji zdania minimalnego, tj. zdania samodzielnego pod względemsemantycznym i zawierającego tylko pozycje obligatoryjne, konieczne [Karolak 1984, 13;

Polański 1980]. Pojęcie to daje dobry punkt wyjścia przy szukaniu sposobu zapisu

motywów folklorystycznych (szczegółowiej o tym w punkcie 8. Jednostki opisu w

„Słowmku"). Z drugiej strony - grupując pod jednym hasłem leksykalnym różne motywy i teksty,

„Słownik" dostarcza folkloryście narzędzia systematyki przekazu, a także materiału do

badania specyfiki poszczególnych gatunków oraz różnic między folklorem a nie-folklorem

(tekstami doraźnymi, użytkowymi, potocznymi).

Etnolingwistyczny charakter naszego „Słownika" polega jednak przede wszystkim naujmowaniu języka w kontekście kultury, a więc w konsekwencji na wyjściu poza dane

czysto językowe (leksyka, semantyka, które oczywiście są podstawą „Słownika"), nauwzględnieniu użycia języka, na sięgnięciu do utrwalonych społecznie wierzeń i praktyk,

tworzących p r z y j ę z y k o w y (nie: pozajęzykowy) kontekst wypowiedzi słownych, a

nawet na wykorzystaniu (co prawda tylko fragmentarycznym) informacji z zakresu

ludowej sztuki plastycznej (zdobnictwa, malarstwa). Krótko mówiąc -



12 O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW../' O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." 13

etnolingwistyczny jest sposób rozumienia przedmiotu hasłowego będącego obiektem opisu w naszym„Słowniku". O gatunkowym zróżnicowaniu obrazu przedmiotów hasłowych szerzej mowa w punkcie14. Źródła i ich zróżnicowanie gatunkowa.

5. Plan całości Przyjmujemy dla „Słownika" układ tematyczny. Cały ludowy obraz świata i człowieka

przedstawimy w „biblijnym" porządku stwarzania, poczynając od przyrody, a kończąc na człowieku,kulturze i kategoriach porządku jacy cli świat. Ta kolejność zbiega się w dużym stopniu z rosnącązłożonością semantyczną haseł. Odstępstwem od biblijnego szyku jest tylko umieszczenie religii nie na

początku, lecz przy końcu szeregu. „Słownik" obejmie następujące działy tematyczne:

I. Kosmos.II. Rośliny.III. Zwierzęta.IV. Człowiek.

' V. Społeczeństwo. VI. Religia. Demonologia.VII. Czas. Przestrzeń. Miary. Kolory.

Taki układ działowy nie przesądza jednak z góry technicznego podziału na zeszyty, gdyż tenostatni musi zależeć od jakości i bogactwa zebranego materiału oraz możliwości wykonawczych

zespołu. Niektóre hasła wymagają pracy wielomiesięcznej, a nawet wieloletniej. Część haseł stała siętematem prac magisterskich i doktorskich.

6. Rodzaje i układ haseł „Słownik" jest pomyślany jako intensywny, a nie ekstensywny, tzn. przedstawia szczegółowiej

wybrane, ważne hasła, dając ich „portrety" językowo-kulturowe, a nie skrótowo i pobieżnie wszystkiehasła wyrazowe, pojawiające się w badanych tekstach ludowych.

Wprowadzamy trzy rodzaje haseł: I, II i III stopnia. Różnią się one układem, a przede wszystkimkompletnością i samodzielnością.

Hasła I stopnia obejmują całe pola semantyczne - „kamienie", „gwiazdy" oraz podstawowe hasłatakie jak „słońce", „księżyc", „ogień". W ich skład wchodzą wszystkie założone dla opracowaniaczłony (eksplikacja, dokumentacja, bibliografia).

Hasła II stopnia są podporządkowane hasłom dużym i uszczegóławiają je: „wschód słońca",„zachód słońca", „zaćmienie słońca", fazy księżyca, „zaćmienie księżyca", „drogie kamienie", „biały

kamień" itp. Hasła III stopnia to hasła małe, poniekąd przyczynkowe; przynoszą one uszczegółowienie haseł

podstawowych: dużych i średnich, np. w polu „gwiazdy" - „Gwiazda Kłosu Pszenicznego", w polu„drogie kamienie" - „alabaster", „rubin" itp. Wyodrębniamy takie małe hasła dla ich walorówkulturowych, jako wymowne ilustracje ludowego widzenia świata nie zmierzając bynajmniej dokompletności zestawu. Ich budowa jest uproszczona w stosunku do przyjętego modelu opisu.

Układ materiału w „Słowniku" wedle pól leksykalno-semantycznych pozwala ima-

ocznie hierarchię haseł poprzez ich odpowiednie pogrupowanie. Dodatkowo odpowiednie hasła łączysię w stosownych miejscach odsyłaczami.

Indeks alfabetyczny (w zamykającym tom zeszycie) ma - poza ułatwieniem w dotarciu do hasełułożonych niealfabetycznie - pozwolić czytelnikowi znaleźć ewentualnie dalsze interesujące go

jednostki ni e będące hasłami, a le uwzględnione gdzieś w „Słowniku" w funkcji eksplikacyjnej.

7. Budowa hasła

„Słownik" zgodnie z propozycją przedstawioną po raz pierwszy w zeszycie próbnym [SLSJ 1980]wprowadza specjalny układ materiału, polegający na wyodrębnieniu dwu części - eksplikacyjncj idokumentacyjnej w obrębie poszczególnych artykułów hasłowych. Części te są powiązaneodsyłaczami numerycznymi.

Część nazwana „eksplikacja" podaje w postaci zdań definicyjnych ustabilizowane charakterystyki, jakie otrzymuje przedmiot łiasłowy w tradycji ludowej i jakie pozwalają odtworzyć jego językowo-kulturowy obraz. Ta część ma układ fasetowy. Jest adresowana do szerszego kręguczytelników.

Część dokumentacyjna zawiera przede wszystkim wybrane cytaty z ludowych tekstów (niekiedy -streszczenia, omówienia itp.), w których wystąpiło hasło, a nadto zwykle zapisane przez autorów w

postaci syntetycznej nadbudowane nad cytatami „motywy". Motywy te są schematycznie zapisywane bądź to w metajęzyku badacza, którym jest polszczyzna ogólna (wtedy używamy w nagłówkach tłustejantykwy), bądź to mają postać przytoczeń (wtedy używamy w nagłówkach tłustej kursywy). Podajemyw miarę systematycznie warianty tych motywów w badanych źródłach. Przyjęte rozumienie wariantu,

wersji, motywu tekstowego (tekstu), omówiono szerzej gdzie indziej [Bartmiński 1990]. Ta częśćartykułu hasłowego jest przeznaczona dla czytelników głębiej zainteresowanych ludową tradycją iludową sztuką słowa.

Celem dokonanego podziału hasła na dwie części jest oczywiście także oszczędność miejsca(jeden zapis w dokumentacji może być kilkakrotnie przywoływany przy eksplikacji bez konieczności

powtarzania go); chodziło przy tym również o otwarcie nowych możliwości oglądu materiału np. podkątem wariantywności motywów w ramach wyróżnianych segmentów, ich powtarzalności w obrębie

poszczególnych gatunków, a także pokazanie semantycznego zróżnicowania między wyróżnionymigatunkami tekstów.

Zasady podziału na części eksplikacyjną i dokumentacyjną są w pewnym stopniu umowne.Frazcologizmy (jako jednostki quasi-Ieksykalne o silnie stabilizowanym kształcie językowym)notujemy tylko w eksplikacji, gdyż powołanie się na nie i tak wymaga każdorazowo ich cytowania wcałości. Z diametralnie przeciwnych względów też tylko w eksplikacji umieszczamy informacje o

wierzeniach i zachowaniach, bo te z kolei - zapisywane przeważnie przez etnografów językiemogólnopolskim, a nie w wersji ludowej (dla nas kanonicznej) - poddają się streszczaniu przezredaktorów hasła bez naruszania istotnych cech.

Dokumentacja zawiera przede wszystkim ludowe teksty kliszowane, tj. stabilizowane podwzględem struktury semantycznej i/lub formalnej i powtarzające się w obiegu społecznym.Umieszczamy w „Słowniku" takie teksty, które zostały w badanych materiałach zapisane przynajmniejdwa razy (kryterium statystyczne) i/lub



14 O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." O ..SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." L5

takie, które zawierają znaczące kulturowo informację o przedmiocie hasłowym (kry terium ważnościkulturowej).

8. Jednostki opisu w „Słowniku"

Podstawowymi jednostkami prezentowanymi w SSiSL nie są wyrazy (jak w słownikach językowych) ani odpowiadające irn realne przedmioty (jak w encyklopediach), lecz semantycznekorelaty stojące pomiędzy wyrazami i przedmiotami, inaczej mówiąc - społeczne wy o b r a ż e n i a

p r z e d m i o t ó w . Słownik ma charakter idcograliczny. Zakładamy, że owe wyobrażenia sądostępne poprzez dane zawarte w języku i w tekstach, a także (co wychodzi poza dotychczasowywzorzec słownika językowego) poprzez zapisy wierzeń i opisy zachowań. Wyobrażenia te -odpowiadające znaczeniu w pewnym rozumieniu tego terminu - mają charakter stereotypowy i zwyklesymboliczny. Razem ze słownictwem, gramatyką i zespołem reguł pragmatycznych składają się na

językowy obraz świata badanej kultury. „Słownik" reprezentuje zatem podejście onomazjologiczne i ideograficzne (od przedmiotów i

znaczeń do nazw), a nie semazjologiczne (od nazw do icli znaczeń). Nie przeszkadza to wydzielaniu wobrębie niektórych haseł powiązanych ze sobą relacjami metonimicznymi wariantów hasłowegowyobrażenia, np. pod hasłem „słońce": 'ciało niebieskie', 'blask, światło', 'miejsce oświetlone', 'pogodasłoneczna'.

„Słownik" oczywiście podaje także materiał leksykalny, tj. podstawowe nazwy i ich synonimy. Notowane są także derywaty i użycia przenośne nazwy podstawowej, np. przy słońcu wyrażenia typuna słońcu (coś położyć), za słońca (pracować), nasłoneczniony 'jasny' itp. - diagnozujące

zróżnicowania semantyczne. Nazwy stanowią tylko jeden z członów pełnej eksplikacji. Eksponowane w „Słowniku" są połączenia wyrazów i połączenia znaczeń, pokazuje się całą

rozbudowaną wielokierunkowo (i wielopoziomowo) kombinatorykę hasła z uwzględnieniem wielu pełnionych przez hasło ról semantycznych (o czym niżej). Odpowiada to rozumieniu tytułowego pojęcia „stereotypu" jako ustabilizowanego połączenia jednostek semantycznych i/lub formalnych[SLSJ 1980].

Eksponowanymi połączeniami wyrazów - i zarazem minimalnymi tekstami, przeważnie jednozdaniowymi - są przysłowia.

Podstawowa dla naszego „Słownika" jest płaszczyzna semantyczna, a nie formalna. Jak wiadomo,między tymi płaszczyznami nie ma adekwatności: w historycznym rozwoju wyrażenia wielowyrazowe

podlegają scalaniu, przyjmują status znaków prostych o zintegrowanej strukturze i globalnej wartościznaczeniowej [Picrmiakow 1970, Lewicki 1976, Bartmiński 1980a, Chlebda 1991],

Patrząc z punktu widzenia relacji treść - forma, uwzględniamy więc w „Słowniku" zarównotopikę, jak formuły i idiomy [Bartmiński 1985, s. 51-53].

T o p i k ę stanowią połączenia czysto semantyczne, którym odpowiada zmienna jeszcze forma językowa, np. „człowiek po śmierci wraca do łona ziemi", „księżyc jest pośrednikiem międzyzakochanymi", „okadzanie dymem z palonych ziół chroni przed złem", „ognia nie należy pożyczać"itp. Topika wraz ze zrytualizowanymi zachowaniami i praktykami tworzy kontekst kulturowyrelawantny dla komunikacji językowej.

i

1 o r m u I y są ustabilizowanymi połączeniami semantyczno-formalnymi, tj. mającymi przyjętąformę werbalizacji, jak frazeologizmy czy przysłowia typu: matka ziemni; jasne jak słońce; wyć jak

pies do księżyca; Nie ma dymu bez ognia; Rozstąp się, ziemio; Gaśnie księżyc przed słońcem; Drobne gwiazdy giną od księżyca; Czym głębsza woda, tym ciszej płynie.

I d i o m y to połączenia wyrazowe z zatartą podzielnością semantyczną, zuniwerbi-zowane, ta ki e jak typ spod ciemnej gwiazdy, wieszać psy na kimś, głupi jak but (z lewej nogi).

Topika w następstwie wielokrotnego powtarzania ujednolica swój kształt słowny i przechodzi w

ustabilizowane formuły, przy czym stabilizowanie się formy wewnątrz dwu a tym bardziejwieloczłonowych motywów przechodzi przez różne etapy i może obejmować w nierównym stopniu

poszczególne składniki. Aby choć w przybliżeniu oddać to ogromne zróżnicowanie przyjęto elastycznąkonwencję zapisu motywów z członami wyróżnianymi kursywą, np. „Bóg postanowił niebo i ziemię",„Bóg stworzył niebo i ziemię", „Do miesiąca wędruje gwiazda, do chłopca - dziewczyna". Przyczłonach wymieniająch się w tym samym kontekście stosujemy zapis ze znakiem alternatywy: „Bóg

postanowił/stworzył niebo i ziemię". Wielkość jednostek semantycznych nie jest określona z góry. Jednostką taką nie jest tylko wyraz

czy zdanie, jest nią raczej cała wypowiedź, cały tekst, a więc ciąg zdań z obudowującą go ramątekstową („kwalifikatorem tekstowym"), która nadaje mu komunikatywną funkcję [Bartmiński,Tokarski 1986], a nawet tekst wraz z kontekstem sytuacyjnym i tłem wierzeniowym [SLSJ 1980, s.16].

Nasuwa się uzasadniona wątpliwość, czy jest możliwe zbudowanie słownika obejmującego tak różnorodne jednostki? Czy wprowadzenie do słownika tekstów nie przekształca go w antologięutworów ludowych - zagadek, przysłów, pieśni itd?

Otóż - po pierwsze - nasz „Słownik" zawiera tylko wybrane hasła. Po drugie - ograniczamy materiał do ustabilizowanych segmentów tekstu, do motywów

tematycznych „wędrownych", stanowiących rodzaj luźnych „morfemów", z których wykonawcykomponują wątki o zmiennej trwałości.

Po trzecie - repertuar tekstów przynależnych do folkloru jest ograniczony: około 1500 zagadek (wzbiorze Folfasińskiego); około 2500 wątków bajkowych (w zestawieniu Krzyżanowskiego), około 6tysięcy przysłów zróżnicowanych tematycznie (wg obliczeń S. Świrki, NKPP IV, s. 20), kilkanaścietysięcy pieśni (choć repertuar pieśniowy jednego regionu, jeśli nie liczyć licznych wariantów, oscylujew granicach 1 tysiąca utworów). Podobnie policzalne są inne gatunki. Ułożenie „słownika tekstów"

jest zatem całkowicie możliwe i wykonalne. Przewidujemy opracowanie w przyszłości osobnejantologii tekstów, która będzie stanowić swoiste przedłużenie „Słownika".

9. Metody definiowania (eksplikowania) haseł Zastosowana w „Słowniku" metoda definiowania, nazwana „definicją kognitywną", została

zaproponowana przez J. Bartmińskiego w zeszycie próbnym „Słownika" [SLSJ 1980] i rozwinięta wkilku dalszych artykułach [Bartmiński 1984, 1988, 1990, 1995; Bączkowska 1986, 1988, Czyżewski1988, Kozioł 1989, Mazurkiewicz 1990, Niebrze-gowska 1990, 1992, Adamowski 1990, 1991, 1992,Masłowska 1990, Mackiewicz 1990, Majer-Baranowska 1988, 1993, Koper 1993, Szadura 1995).

Nawiązuje ona do kon-




cepcji definicji „uwikłanej" („aksjomatyczuej", „definicji przez postulaty") [Ajdukic-wicz 1965, s.79-82] i koncepcji definicji cząstkowych, rozwiniętej pod wpływem prac R. Carnapa i L.Wittgensteina [Pawłowski 1978, Koj 1964, 1969]. Szczegółowa prezentacja definicji kognitywnej jestzawarta w osobnym artykule [Bartmiński 1988c].

Podstawową jednostką definicyjną jest zdanie (jego równoważnik), a nie nazwa odnosząca się doizolowanej cechy. Zdania definicyjne są w eksplikacjach haseł układane w zespoły jednorodne z

jakiegoś punktu widzenia, tworzące swoiste kategorie Wprowadzony w 1980 sposób porządkowania

zdań definicyjnych wedle kategorii semantycznych (aspektów, faset), stanowiący podstawę dlaodtworzenia podmiotowych sposobów profilowania, znalazł oparcie w pracach A. Wierzbickiej[Wierzbicka 1985] oraz w opracowaniach moskiewskiej szkoły etnolingwistycznej [Nikitina 1992,Tolstaja 1995 i in.]

Staramy się budować eksplikacje tak, by zarówno w aspekcie formalnym, jak i treściowymspełniały warunek adekwatności wobec badanego materiału, tj. modelowały sposób widzenia

przedmiotu przez nosiciela kultury ludowej. Przez adekwatność formalną rozumie się odwzorowaniew samej strukturze eksplikacji tych relacji, które między składnikami treści słowa ustala świadomośćnosiciela języka. Adekwatność treściowa to jakość konkretnych charakterystyk przypisywanych

przedmiotowi przez tegoż nosiciela.

10. Fasety i ich symbole stosowane w „Słowniku" = Nazwa z uwzględnieniem jej różnych znaczeń i odniesień; derywaty, synonimy, kohiponimy. ft Hiperonim: hasło nadrzędne wobec analizowanego, np. dla rozmarynu - ziele, dla konia -

zwierzę, dla kochać - czuć itd. ■U- Hiponim: hasło (hasła) podrzędne, np. dla konia - ogier/walach i kobyla. + Kolekcja: z jakimi innym przedmiotami przedmiot hasłowy współwystępuje w jednym miejscu i

czasie na zasadzie pełnienia jakiejś wspólnej funkcji. Tworzenie kolekcji - jak pokazali Piageti Wygotskij - jest operacją raczej praktyczną niż intelektualną, inną niż proces abstrahowania itworzenia pojęć ogólnych [Dej 1978, Bartmiński 1990].

+♦ Opozycje, tj. „antonimy" na poziomie ponadleksykalnym (znaczeń nadda-nych); opozycja może być ustalana między różnymi jednostkami, m.in. takimi, które w systemieleksykalno-semantycznym języka pozostają w relacji współrzędności (np. słońce : księżyc :

gwiazdy). X Pochodzenie: (a) z czego pochodzi przedmiot hasłowy, (b) co pochodzi od przedmiotu

hasłowego. ® Wygląd. O Właściwości nie związane z wyglądem przedmiotu hasłowego. "A" Części, z jakich składa się przedmiot hasłowy. A Ilość: w jakich ilościach występuje przedmiot hasłowy. ■ Czynności, procesy, stany, jakie wykonuje (jakim podlega, w jakich jest) przedmiot hasłowy. C3 Działania sprawcze.

V Przeżycia: co przeżywa przedmiot hasłowy. Q Przyczyna: przedmiot hasłowy jako przyczyna czegoś. H Skutek: przedmiot hasłowy jako rezultat, wynik, skutek czegoś. ♦ Obiekt: przedmiot hasłowy jako obiekt oddziaływania. 0 Adresat, rozmówca: przedmiot hasłowy jako adresat wypowiedzi i/lub

rozmówca. ł Zastosowanie, użytek, narzędzie. A Lokalizacja, lokalizator: (a) lokalizacja

przedmiotu hasłowego, (b) przedmiot hasłowy jako miejsce lokalizacji czegoś, co Czas: (a) tlo czasowe przedmiotu hasłowego, (b)

przedmiot hasłowy jako tło czasowe czegoś.

♦ Przepowiednie. W Ekwiwalencje kulturowe, wewnątrz- i międzytekstowe przedmiotu hasłowego, np. koń isamochód w praktykach wróżebnych dzieci, rozmaryn i ruta jako kwiaty do wieńca panny itp. Relacjaekwiwalencji jest też sygnalizowana przy poszczególnych kategoriach. ■5* Symbolika: (a) symbole

przedmiotu hasłowego, (b) przedmiot hasłowy jako symbol czegoś. Wyszczególnione fasety mają w„Słowniku" swoje znaki graficzne, pozwalające na łatwe wynajdywanie odnośnych fragmentów hasła.Przewidujemy także jeden znak dodatkowy o funkcji ogólnej, dla mniej typowych albo mniejczęstych aspektów, znakiem tym jest zaciemnione kółeczko - • .

Przyjęta siatka rozróżnień semantycznych ma wartość podwójną: (i) daje wgląd w strukturę poznawczą haseł; (2) pozwala -jak współrzędne geograficzne na mapie -na łatwe operowanie

materiałem, jego analizę i porównywanie. Propozycja kategoryzacji jest oparta na żywotnej wciąż tradycji istniejącej w logice i

językoznawstwie (zwłaszcza w słowotwórstwie, składni i semantyce) [Fillmore 1968, Apresjan 1980,Wierzbicka 1985, 1993, Tokarski 1988c, Nikitina 1992]. Tradycja ta sięga Arystotelesa; wyróżnione

przez niego kategorie były wynikiem nie apriorycznej spekulacji, lecz rezultatem obserwacji stosunkuzwykłego śmiertelnika do otaczającego świata. Nawiązuje do nich współczesna semantyka kognitywna.

11. Zakres czasowy „Słownika" Materiał podawany w „Słowniku" pochodzi zarówno z zapisów współczesnych, przeważnie

dokonywanych w terenie (w latach 1960-1996) przez autorów i współpracowników „Słownika", jak teżz publikacji dawniejszych, dokumentujących stan folkloru i kultury ludowej w wieku XIX i wcześniej.W związku ze znaczną chronologiczną rozpiętością zapisów wynikł problem wewnętrznej spójności(czy raczej niespójności) prezentowanego obrazu świata. W zgromadzonych tekstach (zwłaszczatekstach sfolk-loryzowanych, przekazywanych z pokolenia na pokolenie) współwystępują elementy

przynależne do różnych stadiów czasowych, do różnych „formacji kulturowych". Zjawisko „polistadialności" folkloru (by użyć sformułowania E. Mieletinskiego) dobitnie ilustrują

współczesne „Relacje o kosmosie" zebrane w okolicach Biłgoraja w roku 1984 przez zespół lubelski(opublikowane w „Etnolingwistyce" t. 2, 1988,



18 O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW,.," O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW...-' 19

s. 95-149). Dobrze zachowany przekaz archaicznego mitu dualistycznego o stwarzaniuświata przez dwóch kreatorów, Boga i Diabla, z ziaren ziemi wydobytych z dna morza,wyobrażenie błękitu nieba jako powłoki okrywającej świat, a słońca jako promienia zwypełnionego światłem nieba, spotyka się tu ze schrystianizowanymi modlitwami do ogniai księżyca, z objaśnieniami grzmotów jako strzałów oddawanych przez św. Eliasza zadiabłem, z zapożyczonymi z Biblii opowieściami o zatrzymaniu słońca na niebie, byzwycięska bitwa (Sobieskiego z Turkami, w nowszych przekazach - Piłsudskiego z

„Moskalami") mogła zostać zakończona, i czysto chrześcijańskimi obrazami nieba, piekła iczyśćca oraz Matki Boskiej jako Jutrzenki, wreszcie wszystkie te tradycyjne elementyludowej wizji świata pojawiają się razem z nowoczesnymi tłumaczeniami piorunów i błyskawic jako wyładowań elektrycznych, z obrazem Ziemi jako kuli oświetlanej przezsłońce itd. Przyjęliśmy w związku z tym jako zasadę datowanie zapisu poszczególnychinformacji oraz szerokiego operowania kwalifikatorami gatunkowymi. Przy źródłachczasopiśmienniczych wpisujemy w metryczkę rok wydania pisma, w przypadku własnychmateriałów terenowych (TN) podajemy rok zapisu.

12. Zakres geograficzny „Słownika"

Pod względem geograficznym „Słownik" obejmuje cały teren etniczny polski oraz poniekąd też środowiska Polaków mieszkających poza tym terenem, głównie na wscho-dzie. Jeśli były wątpliwości z określeniem narodowej atrybucji materiałów rozstrzygaliśmy je na rzecz włączenia ich do „Słownika". Zgodnie z wymogami dialektologii i folklorystyki

przywiązujemy dużą wagę do lokalizacji danych. Informacje geograficzne wpisujemy też wskróty źródeł.

Tam, gdzie kwalifikatory geograficzne wprowadzają sami autorzy haseł, ograniczamysię do informacji uogólnionych, preferując ogólne nazwy regionów „Kaszuby",„Wielkopolska" „Krakowskie", „Podlasie" itp. kosztem mniej czytelnych nazw szcze-gółowych (choć i takie informacje wypadało niekiedy zachować). Dane cytowane z cza-sopism otrzymują informację geograficzną w spisie źródeł. Np. czytelnik znajdujący wdokumentacji cytat opatrzony metryczką „ZWAK 1885/IS" i zainteresowany tym, skąd zapis pochodzi, może zajrzeć do Źródeł i opracowań, gdzie podano informację o lokalizacjimateriału (Pińczowskie). Jeśli w tekście zbiega się wiele metryczek, podajemy je w stałejkolejności: od północnego zachodu ku południowemu wschodowi (za przykładem„Słownika gwar polskich" PAN).

13. Zasięg etniczny „Słownika"

W „Słowniku" prezentujemy materiał polski. Nie dlatego, że „Słownik" jest dziełem polonistów, ale głównie dlatego, że przyjęta metoda - intensywna, a nie ekstensywna -nadaje się tylko do materiału względnie jednorodnego. Recenzent „Zeszytu próbnegoSLSJ", Anton Hónig [1981], podkreślał jednak, że możliwe -i celowe - byłoby opracowanie podobną metodą innych tradycji narodowych, co pozwoliłoby na metodyczne analizy porównawcze i kontrastywne, mające zresztą okazałe tradycje naukowe.

Ograniczenie się do materiału polskiego wynika też z przyjętej przez nas zasadyh i s t o r y z m u . „Słownik" chce respektować historyczne uwarunkowania i specyfikętradycji narodowej.

Równocześnie zdajemy sobie sprawę z niemożliwości i niebezpieczeństwa izolowaniatego, co polskie, od wspólnego dziedzictwa słowiańskiego, indoeuropejskiego,chrześcijańskiego; dlatego niektóre (dłuższe) artykuły poprzedzamy wstępami, w którychtło porównawcze dla materiału polskiego jest (skrótowo) przywoływane.

Potwierdza się opinia, że kultura ludowa jest uniwersalna w stopniu znacznie wyższymniż nasza kultura narodowa.

Najbliższe nam tło kulturowe słowiańskie zakreślamy korzystając z prac polskich -

zwłaszcza Kazimierza Moszyńskiego, autora monumentalnej „Kultury ludowej Słowian" -oraz gruntownych publikacji etnolingwistycznej szkoły moskiewskiej, z prac W. W.Iwanowa, W. Toporowa, studiów Nikity Iljicza oraz Świetlany Michajłowny Tołstojów igrupy ich współpracowników, słowników „Slavjanskie drevnosti" pod red. N. I. Tołstoja (t.1, Moskwa 1995), „Slavjanskaja mifologija" (1995) i innych.

14. Źródła i ich zróżnicowanie gatunkowe

Dokumentacja, na której opiera się „Słownik", pochodzi z zapisów drukowanych(jednym z nich były „Dzieła wszystkie" Oskara Kolberga zawierające 55 tomówmateriałowych) i własnych badań terenowych zespołu etnolingwistycznego UMCS. Zob.zestawienie Źródeł i opracowań.

Materiały przytaczane w „Słowniku" są zróżnicowane gatunkowo i to zróżnicowanie jest metodycznie pokazywane w części dokumentacyjnej. Za podstawę opisu dyferencjacjigatunkowej przyjęto systematykę zawartą w książce „Folklor, język, poetyka" [Bartmiński1990, s. 17-23], konieczne okazało się jednak wprowadzenie pewnych uzupełnień imodyfikacji.

Gatunkiem uwzględnionym najbardziej systematycznie są (i) pieśni ludowe, bowiemdysponowaliśmy kompletną kartoteką słowoform dla pieśni i ludowych tekstówwierszowanych, zawartych w „Dziełach wszystkich" Oskara Kolberga (t. 1-55). Teksty tezostały na potrzeby naszego „Słownika" z całości wpisane do pamięci komputera, skąd potrzebne dane wydobywano za pomocą klucza leksykalnego. Cały ten zbiór liczy okołodwóch milionów słowoform.

Prozatorskie teksty Kolbergowskie (bajki, gadki, legendy, zapisy praktyk i wierzeń iin.) ekscerpowano ręcznie.

W „Słowniku" sięgnęliśmy jednak także po niekolbergowskie teksty zarówno pieśniowe, jak i niepieśniowe. W efekcie uwzględniono poza pieśniami także (2) grupęźródeł prozatorskich, (3) różnego typu zapiski dialektologiczne, (4) opisy obrzędów,

zwyczajów i praktyk, (5) zapisy wierzeń ludowych. Lista gatunków uwzględnionych w „Słowniku" obejmuje doraźnie tworzone ludowewypowiedzi potoczne, ludowe przekazy „wiedzy społecznie cennej" (wedle sformułowaniaRocha Sulimy), reprodukowane z pamięci stabilizowane teksty artystyczne (folklor wwęższym sensie). Dochodzą do tego relacje badaczy (podawane w języku ogólnym,literackim) na temat ludowych wierzeń i praktyk. Sięgnęliśmy też do pisanej poezjichłopskiej, która stanowi prawdziwy skarbiec doniosłych kulturowo motywów, arty-kułowanych indywidualnie, ale w silnym powiązaniu z tradycją, nierzadko w pięknysposób.



20 O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." 2]

Materiał w przyjętych grupach gatunkowych jest przytaczany i zestawiany wedle motywów i ichwariantów.

Kolejność gatunków w dokumentacji jest względnie stalą. Na początku umieszczamy „małeformy", jak zagadka, przysłowie, rymowane przepowiednie pogody (bardzo liczne przepowiednienierymowane podajemy skrótowo w eksplikacji); potem formy poezji magicznej: zamawiania,zamówienia i zaklęcia, formuły witania i żegnania; przekleństwa, złorzeczenia i przysięgi; rymowanki iwyliczanki dziecięce; modlitwy i modlitewki; testamenty, toasty, proroctwa, instrukcje magiczne,

wiersze nagrobne, tzw. listy z nieba. W kolejności idzie liczna i zróżnicowana grupa pieśni ludowych,obrzędowych (dorocznych i rodzinnych) i nieobrzędowych, po nich teksty z dialogów i widowisk oraz

przemowy (noworoczne, zapustne, dyngusowe, weselne, pogrzebowe). Dalej zestawiamy motywywydobyte z prozy ludowej: baśni magicznych, mitów kosmo-gonicznych i bajek ajtiologicznych,

podań i legend, anegdot, opowieści wierzeniowych i wspomnieniowych. Dwa końcowe bloki togwarowe relacje potoczne (są to przeważnie własne zapisy autorów uzyskiwane w toku wywiadówterenowych) i pisana poezja chłopska.

W nazewnictwie gatunków idziemy generalnie za tradycją. Dokonujemy tylko nieznacznejnormalizacji (rezygnujemy z nazw niejasnych, używanych przygodnie, jak „klechda"). Na iledopuszczał to badany materiał, ze względów praktycznych, łączono w dokumentacji zapisy różnychgatunków.

Stosowana do zapisu kursywa wyróżnia wszystko, co wyszło „z ust ludu", od podawanych innączcionką (antykwa, petit) komentarzy, omówień, streszczeń itp., a więc tego, co pochodzi od samych

badaczy i redaktorów. Zróżnicowanie źródeł pozwoliło pokazać specyfikę poszczególnych gatunków folkloru. Tytułem

przykładu można wskazać, że tylko w zagadkach pojawiły się archaiczne, ważne kulturowozestawienia symboliczne konia i słońca czy dębu i słońca; tylko w folklorze dziecięcym funkcjonujezestawienie słońca z biedronką (bożą krówką), a z kolei antropomorficzne przedstawienia słońca czyksiężyca są wyróżnikiem baśni. Tylko w opowiadaniach ludowych pojawia się zmora, która dusikonie, a zestawienia takie jak „święte dęby" pojawiają się głównie w przekazach z drugiej ręki itd., itp.

Może najbardziej kontrowersyjne jest uwzględnienie zapisów etnograficznych, niejednokrotnieuzyskiwanych z pomocą kwestionariusza; przyjmujemy jednak, że zbiorowe wierzenia jako elementyspołecznej wiedzy o świecie mieszczą się w ramie do-świadczeniowej znaczeń językowych i sąrelewantne dla rozumienia przekazów językowych. Wierzenia i praktyki, jeśli nie wchodzą wprost doznaczenia (jak w przypadku kukułki, bociana, osiki), mogą w nich być obecne jako czynnik motywujący i interpretujący. Np. to, na ile serio przypisuje się słońcu cechę żywotności, daje się dokońca rozstrzygnąć dopiero na tle obowiązujących zwyczajowo nakazów zachowywania się wobec

słońca z szacunkiem należnym osobom żywym, do czego należało np. niepokazywanie palcem[Niebrzegowska 1986], Dopiero na tle obowiązujących zachowań widać, że animistyczne pojmowaniesłońca było w tradycji ludowej traktowane mitologicznie, a nie metaforycznie.

15. Z historii „Słownika"

Pomysł słownika powstał w środowisku lubelskim na początku lat siedemdziesiątych jako rezultatwspółpracy dialektologów i folklorystów. Jego realizację rozpoczęto w Instytucie Filologii PolskiejUMCS w ramach Centralnego Programu Badań Podstawowych (a ściślej tematu „Polska kulturanarodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja" koordynowanego przez Uniwersytet Wrocławski ikierowanego najpierw przez prof. Czesława Hernasa, potem przez prof. Mieczysława Klimowicza), wlatach 1976 1990. Realizacja przechodziła kilka etapów i owocowała nowymi problemami i

inicjatywami, które miały swoje interesujące konsekwencje na gruncie badań folklorystycznych i językoznawczych [Crzegorczykowa 1995).

Pierwotnie miał to być słownik języka pieśni ludowych, a ściślej mówiąc - formuł pieśniowych.Potrzebę słownika formuł akcentował Czesław Hernas na konferencji folklorystyki słowiańskiej wWarszawie w r. 1966 i w „Stówie wstępnym" do zeszytu próbnego [SLSJ 1980, s. 5]; równocześniedialektolodzy badający porównawczo gwary i folklor zwracali uwagę na to, że język pieśni jest innyniż potoczna gwara, zawiera wiele swoistości min. w samym słownictwie (nadobna dziewczyna, wronykoń, dąbrowa) i w znaczeniach słów. Dało to podstawę do wprowadzenia pojęcia poetyckiegointerdialektu [Bartmiński 1973a, 1973b].

Na potrzeby tak pomyślanego słownika wykonano dwie prace zespołowe. Po pierwsze - zaczęto gromadzić kartotekę polskich pieśni ludowych (zebrano ponad 60 tys. kart ze

zbiorów drukowanych i ponad 10 tys. z własnych zapisów terenowych) i przygotowano zasady jejopracowania. Poświęcono temu osobny zeszyt „Literatury Ludowej" (4-6 z roku 1979), w którym o

założeniach systematyki de-skryptorowej tekstów folkloru pisał Jerzy Bartmiński, o sposobiezapisywania metryk pieśni - Bożena Wachowska, o różnych rozumieniach incipitu - Feliks Czyżewski,o rejonach folklorystycznych - Jerzy Sierociuk, nazwach gatunków pieśniowych - Jan Adamowski iGrażyna Żuraw, o sytuacji wykonawczej - Jolanta Ługowska, tematach i ich zapisywaniu - MariaWoźniakiewicz-Dziadosz, o postaciach pieśniowych - Jadwiga Jagiełło, formach podawczych -Krzysztof Stępnik, o strukturze metrycznej -Grażyna Murich, o cechach muzycznych - Zenon Koter, omożliwościach logicznego opisu funkcji wyrażeń językowych - Leon Koj. Swiatomir Ząbek, kierownik Zakładu Metod Numerycznych UMCS, przedstawi! możliwości wykorzystania dla celów kartotekikomputerowych technik wyszukiwania informacji. W porozumieniu z Jerzym Woronczakiem zUniwersytetu Wrocławskiego Swiatomir Ząbek opracował system kodowania tekstów w pamięcikomputera (Odra 1204, potem R-32, ostatecznie wszystkie dane przeniesiono na IBM 4381). Całość

pieśni i wierszy z „Ludu" O. Kolberga (około 25 tysięcy jednostek) wedle tegoż systemu zakodowaliJerzy Bartmiński i Urszula Ma-jer-Baranowska, a na 8-bitową taśmę komputerową wpisała AnnaMarciszuk. Kontroli poprawności zapisu dokonano zespołowo, z udziałem Grażyny

Zuraw(-Bączkowskiej) i Małgorzaty Mazurkiewicz(-13rzozowskiej). Praca ta trwała 7 lat. Po drugie - rozpoczęto dyskusję nad pojęciem formuły, czego rezultatem był cykl artykułówopublikowanych na lamach „Literatury Ludowej". Rozpoczął go artykuł Czesława Hernasa, „O

przystosowywaniu formuły poetyckiej" (LL 3/75), kolejno ukazały się: tłumaczenie fragmentu książkiAlberta B. Lorda, „O formule"

■



22 O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW... O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." 2.5

(LL 4-5/75) z komentarzami Wiesława Krajki (LL 4-5/75) i Jerzego Bartmińskiego (LL 6/75); potemartykuły Anny Brzozowskiej-Krajki i Wiesława Krajki, „Z badań nad formułą", (LL 3/76); JolantyŁugowskiej, „O formule bajki", (LL 4-5/76); Jerzego Sierociuka, „Z zagadnień formuły w polskiej

pieśni ludowej", (LL 1/77); Jana Adamowskiego, „Archaizmy leksykalne pieśni ludowych a problematyka formuły" (LL 4-5/77).

Po trzyletnich dyskusjach toczonych we Wrocławiu z badaczami kultury, literatury i folkloru(uczestniczyli w nich m.in. Czesław Hernas, Jerzy Woronczak, Roch Sulima) rozszerzono pierwotny

projekt badania formuł pieśniowych na inne gatunki folkloru i zdecydowano się na ujęcie szersze,antropologiczno-językowe. W tym duchu został przygotowany zeszyt próbny, wydany w roku 1980 weWrocławiu pt. „Słownik ludowych stereotypów językowych" [SLSJ 1980]. Zeszyt próbny, wydany wnakładzie 300 egzemplarzy techniką małej poligrafii, zawierał prezentację koncepcji dzieła w artykuleJ. Bartmińskiego „Założenia teoretyczne słownika" oraz 11 artykułów hasłowych, napisanych przezczłonków zespołu słownikowego („talar" - Jan Ada-mowski, „słońce" i „koń" - Jerzy Bartmiński,„kochać" - Urszula Majer, „wół" Jerzy Sierociuk, „hej" - Grażyna Żuraw), magistrantów J.Bartmińskiego („gwiazda" - Jadwiga Chodukiewicz, „rozmaryn" - Jolanta Puch, „kukułka" - IrenaKosylowa) i zaproszonych do współpracy naukowców („brat" - Ryszard Tokarski, „matka" -JadwigaJagiełło, „kukułka" - Czesław Kosyl, współautor hasła). Na całość złożyły się nadto - instrukcjaredakcyjna, spis źródeł i skrótów, indeks wyrazów kluczowych oraz „Słowo wstępne" CzesławaHernasa, który wyraził nadzieję, że rozpoczęte opracowanie, „stanie się podstawowym odniesieniemkomparatystycznym, przywołującym pierwotne ((zapisy myśli» zarówno dla badań analitycznych naddziejami różnych dawnych nurtów twórczości, jak dla badań nad dzisiejszą potoczną polszczyzną i

dzisiejszą twórczością". Zeszyt próbny spotkał się z żywym przyjęciem w kraju i za granicą. Jako pierwszy Anton Hónig dał obszerne omówienie opublikowane w Heidelbergu, kończące się

słowami: „Słownik wird sicher ais Vorbild fur ahnliche Arbeiten in der Folklore anderer Sprachgemeinschaften dienen" [Hónig 1980]; Andrzej M. Lewicki poddał wnikliwej analizie siatkę

proponowanych kategorii semantycznych i stwierdził ogólnie, że „jest' to próba opracowania słownikanowego typu", „niezwykle śmiały eksperyment leksykograficzny, nawet zbyt śmiały jak na aktualny

poziom opracowania semantyki" [Lewicki 1984]; przydatność „Słownika" dla celów systematykitekstów folkloru podkreślała Helena Kapełuś (w „Roczniku Literackim" 1980, s. 371); omówienietomu dała też Ivanka Gugulanova w „Sypostavitelno ezikoznanie" 3/86, s. 92-94 (Sofia); AndrzejBogusławski przesłał obszerny list, w którym zgłosił szereg postulatów szczegółowych i stwierdził, że„zasadnicza idea «Słownika» jest bardzo dobra" [Bogusławski 1988].

Nikita i Swjetłana Tołstojowie wypowiedzieli opinię, że „«Słownik» svidetelstvujet. o

formirovanii novogo sintetićeskogo etnolingvistićesko-folklornogo iii etnokulturnogo źanra vslavjanskoj leksikografii" [Tolstye 1993, s. 16]. Kilkakrotnie o „Słowniku" - na kolejnych etapach jego realizacji - wypowiada! się Roch Sulima

[1975, 1990, 1992], który komentując zamierzenia autorów trafnie zauważył, że „nie o gwary tu idzie,ale o humanistyczne intuicje, o symbole kulturowe".

Jego zdaniem w wywodach autorów haseł i równolegle publikowanych rozprawachetnolingwistycznych „nietrudno dosluchać się żywego pulsu problemów egzystencji; dosłuchać się

jakby zatajonych pytań o formę i sens tej egzystencji, o podstawowe wartości kultury chłopskiej, któranie jest tu tylko przedmiotem opisu, ale hierarchią ludzkich wartości, problematem humanistycznym."[Sulima 1990, s. 124]. Trudno by było samym autorom „Słownika" ująć trafniej istotę ich zamierzeń.Roch Sulima wskazywał też na szerszą przydatność opracowania: „Kiedyś, kiedy tradycja ludowa

będzie już tylko dostępna «w słowie*, zawarte w słowniku jej inskrypcje, mogą służyć za

najdogodniejszy, najbardziej wiarygodny klucz do zrozumienia chłopskiego świata, ale też stać sięmogą niewygasającą szansą «uźródlania» (w Norwidowskim sensie) polszczyzny. Słownik taki możewięc mieć zupełnie praktyczne zastosowania w warsztacie literaturoznawcy, a dziś krytykaliterackiego; potrafi także umożliwić pełniejszy kontakt z odległą tradycją literatury polskiej od Reja iKochanowskiego, przez Mickiewicza i Leśmiana, aż po Tadeusza Nowaka, którego wiersze bezwiedzy o ((symbolizmie* ludowej kultury, wtopionych weń treściach chrześcijańskiego sacrum,

przysparzają sporo pomyłek i kłopotów interpretacyjnych." [Sulima 1990, s. 124] Koncepcję „Słownika" - po wydaniu zeszytu próbnego - prezentowano i dyskutowano na kilku

zebraniach naukowych, z których najbardziej owocne były: — 15 I 1980: zebranie Zakładu Języka Polskiego UMCS (wypowiadali się: Teresa Skubalanka,

Maria Wojtak, Anna Pajdzińska, Jan Adamowski, Stanisław Grabias, Józef Kość, Bożena Rejakowa,Czesław Kosyl, Jerzy Sierociuk, Halina Pelcowa);

— 26 II 1980: dyskusja na posiedzeniu Komitetu Językoznawstwa PAN w Krakowie (głoszabierali: Hanna Popowska-Taborska, Stanisław Urbańczyk, Władysław Lubaszewski, Maria

Zarębina, Zenon Sobierajski, Janusz Siatkowski, Michał Lesiów, Stanisław Skorupka, MariaHonowska, Jerzy Reichan, Marian Kucała, Mieczysław Szymczak);

— 27 II 1982: dyskusja w pracowni etnolingwistycznej w Lublinie z udziałem AndrzejaBogusławskiego, Andrzeja Lewickiego, Leona Koja, Michała Łesiowa),

— 15 XI 1982: zebranie w Pracowni Poetyki Teoretycznej IBL PAN w Warszawie (z udziałemMarii Renaty Mayenowej, Rocha Sulimy, Elżbiety Janus, Jadwigi Jagiełło),

— 12 V 1984: zebranie w Komisji Leksykograficznej Komitetu Językoznawstwa PAN wWarszawie (w dyskusji głos zabrali: Mieczysław Szymczak, Zygmunt Saloni, Henryk Borek, AndrzejM. Lewicki, Wanda Budziszewska, Józef Wierzchowski, Jerzy Reichan i Marian Kucała).

Wszystkim recenzentom i uczestnikom dyskusji za ich sugestie i uwagi krytyczne, które stanowiłycenną intelektualną pomoc dla autorów, należą się od autorów „Słownika" słowa serdecznejwdzięczności.

W latach 1984-1995 tematyka słownika etnolingwistycznego była dyskutowana zwłaszcza na

konferencjach w Karpaczu i Kazimierzu w ramach ogólnopolskiego konwersatorium „Język a kultura",czego efektem jest seria artykułów analitycznych [Adamowski 1989, 1990, 1991, 1992, 1994, 1995;Bartmiński, Mazurkiewicz-Brzozow-ska 1993; Bartmiński, Niebrzegowska 1994; Bączkowska 1988,Koper 1993; Kozioł



24 O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." ______________________25

1989; Mackiewicz 1990a, 1990b; Majer-Baranowska 1988, 1991, 1993, 1995; Masłowska1990, Mazurkiewicz-Brzozowska 1987, 1988b, 1989a, 1989b, 1990b, 1993; Niebrzegow-ska 1990a, 1992, 1994a; Szadura 1993, 1995], a także teoretycznych imetodologicznych [Bartmiński 1984, 1985, 1987, 1988c, 1988d, 1989a, 1989b, 1990,1993a, 1993b; Bart-miński, Tokarski 1986, 1993; Grzegorczykowa 1988, 1995; Kardela1988; Mazurkiewicz-Brzozowska 1988a, 1990a; Niebrzegowska 1990b, 1994b, 1995;Pajdzińska 1990; Tokarski 1988a, 1988b]. Bowiem zgodnie z przewidywaniami

A.M.Lewickiego prac nad „Słownikiem" nie można było prowadzić bez dość gruntownejzmiany teorii i metodologii semantycznej. Do dyskusji włączyli się także logicy [Muszyński1988, 1993, 1994] i psychologowie [Brzozowski 1991]. W pracach tych pokazywano różnewarianty i możliwe zastosowania proponowanych pojęć, zwłaszcza takich jak konotacja,wiedza językowa, stereotyp i prototyp, językowy obraz świata, perspektywa interpretacyjna, profilowanie pojęć. Prace o profilowaniu zebrano i wydano osobno [Bartmiński 1993c]Pojęcie profilowania zainicjowane w zeszycie próbnym [SLS.J 1980], a rozwijane wnawiązaniu do prac Anny Wierzbickiej [Wierzbicka 1985], pozwoliło z kolei rozszerzyćmetodę wypracowaną dla słownika stereotypów ludowych na słownictwo aksjologiczne polszczyzny ogólnej [Grzegorczykowa 1995]). Tego ostatniego (bardzo interesującego)wątku tematycznego, wykraczającego jednak poza ramy wstępu do „Słownika", tureferować nie będziemy.

Równolegle z analizami i pracami teoretycznymi postępowało zbieranie materiałówterenowych do „Słownika", z udziałem pracowników UMCS i instytucji współpracujących

(Instytut Sztuki PAN, Wojewódzki Dom Kultury w Lublinie, Centrum Kultury i Sztuki wSiedlcach) oraz studentów. Rozbudowano zaczęte w r. 1960 archiwum etnolingwistyczne(obecnie obejmuje ono ponad tysiąc taśm magnetofonowych i vi-deokaset, zob. spismiejscowości, z których nagrano teksty). Na potrzeby „Słownika" została zgromadzonakilkudziesięciotysięczna kartoteka cytatów wypisanych ręcznie ze źródeł drukowanych,która uzupełniła dane przygotowane komputerowo. Osobną a ważną część materiałów„Słownika" stanowią teksty ustnego sennika ludowego, których zbieranie rozpoczęto w1974 roku (Bartmiński, Bączkowska, Adamowski, Alicja Semczuk; zob. „Etnolingwistyka"t. 1, s. 147-171). Najbogatszy zbiór ludowych wykładni snów z różnych regionów Polski igruntowną analizę semantyczną sennika przygotowała Stanisława Niebrzegowska [1995].

Zbiorową prezentacją dojrzewającej nowej koncepcji „Słownika" był cykl artykułów wlubelskim „Akcencie" (nr 26 z roku 1986), na który złożyły się następujące szkice: U.Majer-Baranowska, „Deszcz i jego zapładniająca funkcja"; Stanisława Niebrzegowska,„«Slońce raduje się» - metafora czy mit?"; Jan Adamowski, „O semantyce góry"; Maria

Kozioł, „Gość w czerwnym płaszczu"; Małgorzata Mazurkiewicz, „Kamień - dzieło Bogaczy diabelska sprawka"; Grażyna Bączkowska, „Ludowy duch wiatru", Donat Niewiadomski, „Ziemia-materia aktów stwarzania"; Dobrosława Wę-żowicz-Ziółkowska,„Kochankowie z kalinowego lasu"). Całość została poprzedzona szkicem J. Bartmińskiegoo „Słowniku" i etnolingwistyce.

Z myślą o dyskutowaniu problemów teoretycznych semantyki, gromadzeniu mate-riałów do słownika i publikowaniu artykułów próbnych zaczęto w roku 1988 wydawać„Etnolingwistykę" (7 tomów, w latach 1988-1996); publikowane w niej hasła próbne pisane były nie tylko przez członków zespołu słownikowego (jak Grażyny Bączkowskiej

„korowaj" i „pan miody", Urszuli Majer-Baranowskiej - „płacz", Małgorzaty Mazurkiewicz„marmur", Jana Adamowskiego „miedza", „gościniec", „ląd", Jerzego Bartmińskiego iStanisławy Niebrzegowskicj - „słońce", Stanisławy Niebrzegowskiej „nów", JoannySzadury - „popiół"), ale też bliższych i dalszych współpracowników: Feliksa Czyżewskiego- „zmora", Marii Kozioł - „strzygoń", Donata Niewiadomskiego „jajko" i „ziarno", JolantyMackiewicz - „morze", Marzeny Marczewskiej - „osika", Janusza Anusiewicza - „kot".

Znaczącym momentem w pracach nad „Słownikiem" było uzyskanie grantu KBN (na

lata 1993 1995) i podjęcie w tymże roku 1993 kosztownej decyzji o zmianie układumateriału w części dokumentacyjnej, mianowicie przyjęcie zasady układu gatunkowego(zastosowanego po raz pierwszy w artykule J. Bartmińskiego i S. Niebrzegowskiej o„słońcu" w „Etnolingwistyce" t. G, 1994). Wymagało to przebudowania wielu gotowych już haseł i opóźniło zakończenie prac nad pierwszym tomem „Słownika". Jednakże pracanad koncepcją słownika została w tym momencie uznana za zakończoną.

Znaczący udział w pracach słownikowych mieli studenci polonistyki UMCS, uczest-niczący w seminarium magisterskim Jerzego Bartmińskiego w latach 1976-1995. Od r.1985 było ono prowadzone wspólnie z drem Janem Adamowskim i pracownikami zespołusłownikowego. Wykonano łącznie prawie setkę prac, o których dane zob. punkt 17. Aneks.

Z wyjątkiem J. Adamowskiego i G. Bączkowskiej, wszyscy członkowie zespołu przeszli przez to seminarium: Urszula Majer-Baranowska (zatrudniona od r. 1978),Małgorzata Mazurkiewicz-Brzozowska (zatrudniona od r. 1984), Stanisława Niebrze-gowska (zatrudniona od r. 1985), Joanna Szadura (zatrudniona od r. 1989), Anna Koper (zatrudniona od r. 1989, od 1993 jest studentką studium doktoranckiego IFP UMCS),Monika Zuk (zatrudniona od r. 1995). Z równoległego seminarium bibliote-koznawczegowywodzą się Artur Drozdowski i Beata Maksymiuk. Muzykologiem po KUL-u jest AnnaMichalec.

W pracy zespołu słownikowego znaczący udział mieli w swoim czasie AnnaMarciszuk, która wpisała teksty Kolbergowskie do pamięci komputera (1979-1985) i przejściowo Jerzy Sierociuk (1976-1982).

Porad i konsultacji udzielali liczni pracownicy, których nazwiska już wymienianowielokrotnie, zwłaszcza poloniści - Czesław Kosyl, Andrzej M. Lewicki, Ryszard Tokarskii Jerzy Woronczak; logicy Leon Koj i Zbysław Muszyński, neofilologowie MaciejAbramowicz, Henryk Kardela, Ireneusz Karolak, psycholog Piotr Brzozowski.

Osobne podziękowanie należy się recenzentom tego tomu, prof. Marianowi Kucale i prof. Andrzejowi M. Lewickiemu, za szereg cennych uwag i sugestii, z których większość

uwzględniliśmy przygotowując ostateczną wersję tekstu. Prace nad „Słownikiem" w latach 1976-1990 były finansowane ze środków Cen-tralnego Programu Badań Podstawowych, temat „Polska kultura narodowa, jej tendencjerozwojowe i percepcja", a w latach 1993-1995 ze środków KBN (grant nr 1 P 10204304).



26 O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."

16. Bibliografia prac związanych z przygotowaniem „Słownika"(wybór)

Adamowski Jan, 1977, Archaizmy leksykalne pieśni ludowych a problematyka formuły, LL nr 4-5, s.56-66.

—, 1978, Zestawienia typu srebro złoto, ojciec matka w polskiej pieśni ludowej, [w:] Z polskich studiów slawistycznych. Seria V, t. 2, Warszawa, s. 343-350.

1980, Talar, [w:] SLSJ, s. 231-239. 1981, O uogólnianiu znaczeń wyrazów w pieśni ludowej, [w:] Literatura popularna,

język, folklor, pod red. W. Nawrockiego i M. Walińskiego, Katowice 1981, t. 2,s. 204-212. 1982, Procesy modernizacyjne w języku polskiego folkloru wierszowanego, [roz

prawa doktorska], Lublin 1982, 381 ss. 1986, O semantyce góry (w związku z kategorią lokatywności), „Akcent" nr 4, s. 40-47. 1987a, Archaizmy leksykalne w polskim folklorze wierszowanym, „Annales UMCS", sectio FF,

vol. V, s. 79-97. 1987b, O losach archaizmów w folklorze, „Polska Sztuka Ludowa" nr 4, s. 139-141. 1989a, Z badań nad segmentacją tekstu pieśni l udowej, [w:] Tekst ustny, text orał, red. Maciej

Abramowicz i Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 169-192. 1989b, Gościniec 'droga' w wierszowanym folklorze polskim, „Etnolingwistyka" t. 2, Lublin, s.

71-83. 1988, O nowszym słownictwie w języku polskiego folkloru wierszowanego, „Annales UMCS",

sectio FF, vol. VI, s. 197-211. 1990, Dół w ludowym obrazie świata (pochodzenie i lokatywność), [w:] JOS,

s. 167-196. 1991, Kulturowe funkcje miedzy, „Etnolingwistyka" t. 4, s. 65-82. 1992, Językowy portret „lądu" w polskiej kulturze ludowej, „Etnoligwistyka" t. 5,s. 83-94. 1994, Gatunek tekstu a znaczenie słowa [n a materiale folkloru polskiego), „Etnolingwistyka" t. 6, s. 53-63, 159.

1995, Sakralizacja przestrzeni w polskiej kulturze ludowej, [w:] FSR, s. 20-31.

Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława 1995, Zwierzęta, ptaki i rośliny w relacjach ludowych, „Etnolingwistyka" t. 7, s. 135-178.

—, Żuraw Grażyna, 1979, Tradycyjne nazewnictwo gatunkowe folkloru wierszowanego, LL nr 4-6, s.25-33. Ajdukiewicz Kazimierz 1965, Logika pragmatyczna, s. 79-82. Apresjan Ju., 1980, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, przeł. [z ros.] Zofia

Kozłowska i Andrzej Markowski, ZNiO. —, 1994, Naiwny obraz świata a leksykografia, „Etnolingwistyka" t. 6, s. 5-12. Bartminscy Izabela i Jerzy, 1967, O słownictwie folkloru w związku z nowym słownikiem gwarowym,

„Język Polski" R. 47, s. 360-373.

_______ O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." ____________________________ 27

Bartmiński Jerzy, 1973a, O procesie formowania się inlerdialektu poetyckiego w języku polskiego

folkloru, [w:] Ludowość dawniej i dziś. Studia folklorystyczne, pod red. R. Górskiego i J.

Krzyżanowskiego, Ossolineum, s. 237-257. 1973b, O języku folkloru, Wrocław, 286 ss. 1978, O derywacji stylistycznej. Gwam ludowa w funkcji języka artystycznego, Lublin, 226 ss.

1980a, Założenia teoretyczne słownika, [w:] SLSJ, s. 7-36. 1980b, Koń, [w:] SLSJ, s. 119-144.

1980c, Srorice [w:] SLSJ, s. 205-230. 1981a, Dtctionnaire ethno-linguistiąue polonais, [w:] Literary Studies in Poland, VIII,

Folklore, Ed. Hanna Dziechcińska, Ossolineum 1981, s. 157-172. 1981b, Słowo wstępne, [w:] Pojęcie derywacji w lingwistyce, pod red. J. Bartmiń-skiego,

Lublin, s. 7-11. 1984, Definicja leksykograficzna a opis języka, [w:] Słownictwo w opisie języka, red. K.

Polański, Katowice, s. 9-19.

1985, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej

III, pod red. M. Basaja i D. Rytel, s. 25-53.

1986, Czym zajmuje się etnolingwistyka? „Akcent" nr 4(26), s. 16-22. 1987, 62, Co się myśli to się przyśni. O interpretacji obrazów w senniku ludowym,

„Polska Sztuka Ludowa" z. 1-4, s. 121-124. 1988a, Słownik ludowych stereotypów językowych. Założenia ogólne, „Etnolingwistyka" t. 1,

Lublin, s. 11-34. 1988b, Stan prac nad „Słownikiem etnolingwistycznym", [w:] Język a kultura t. 1, Wrocław, s.

339-347. 1988c, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, [w:] Konotacja, Lublin, s.

169-183. 1988d, Niebo się wstydzi. Wokół ludowego pojmowania ładu świata, [w:] Kultura, literatura,

folklor. Prace ofiarowane Czesławowi Hemasowi, red. Marek Graszewicz i Jacek

Kolbuszewski, Warszawa, s. 96-106. 1989a, La collection dans la structure thematiąue du teite orał, [w:] Tekst ustny - teite orał, pod

red. M. Abramowicza i J. Bartmińskiego, Wrocław, s. 77-102, [wersja polska pt. Kolekcja w

strukturze tematycznej tekstu ustnego, [w:] Tekst w kontekście, red. T. Dobrzyńska. Wrocław

1990, ZNiO, s. 155-174]. -, 1989b, Językowe sposoby porządkowania świata. Uwagi na marginesie biłgorajskich relacji o

kosmosie, „Etnolingwistyka" t. 2, Lublin, s. 49-58. -, 1990, Folklor, język, poetyka, Wrocław, ZNiO, 241 ss. -, 1993a, O profilowaniu znaczeń w słowniku etnolingwistycznym, [w:] Philologia Slayica. K

70-letiju akademika N. I. Tolstogo, Moskva, s. 12-20. -, 1993b, O pwfilowantu i profilach raz jeszcze, [w:] ODiD, s. 269-275. -, 1993c, Profilowanie pojęć. Wybór prac,zestawił J. Bartmiński, Lublin, Wyd. UMCS, 231 ss. -, 1995, Formy obecności sacrum w folklorze, [w:] FSR, s. 9-19.



30_________________ O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW■■■,, O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." •Si

—, 1988b, Kamień piorunowy w polszczyźnie i kulturze ludowej, [w:] Język a kultura, pod red. J.Anusiewicza i J. Bartmińskiego. t. 1, Wrocław, s. 251-262, [w toinie przedrukowanym bezzmian w r. 1991 s. 149-155].

—, 1989a, Praca i sacrum w polszczyźnie ludowej, „Etnolingwistyka" t. 2, Lublin, s. 7-28. —, 1989b, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie świata, [w:] Język a kultura t. 2, pod red.

J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław, s. 165-183 [w tomie przedrukowanym bez zmian wr. 1991 s. 115-126],

—, 1990a, Dwa spojrzenia na pracę. Perspektywa interpretacyjna a znaczenie słowa, [w:] JOS

1990, s. 129-146. —, 1990b, Marmur. Dwie wersje artykułu hasłowego do SLSJ, „Etnolingwistyka"t. 3, s. 71-77. —, 1993, Praca. Wybrane warianty znaczenia słowa we współczesnej polszczyźnie i ich struktura

kognitywna, [w:] NW, s. 133-146. Muszyński Zbysław, 1993, O podmiotowym, społecznym i formalnym wymiarze języka, czyli o

trzech aspektach znaczenia komunikacyjnego, [vv:]ODiD, s. 181-194. —, 1994, Założenia i problemy semantyki obiektywistycznej, „Etnolingwistyka" t. 6, s. 13-27. Niebrzegowska Stanisława, 1986, Słońce się raduje - metafora czy mit? „Akcent" nr 26, s. 37-39. —, 1989a, Z badań nad sennikiem ustnym. Sennik ustny a pisany, LL nr 3, s. 61 -69. —, 1990a, Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata, JOS, s. 147-166. —, 1990b, Potoczne konotacje słowa a znaczenia symboliczne w senniku ludowym, „Etnolingwistyka" t. 3, s. 37-48. —, 1992a, Nów polskiej kulturze ludowej i gwarach,

„Etnolingwistyka" t. 5, s. 73-82. —, 1992b, Ludowe wyobrażenia o zaćmieniu księżyca, TL nr 1-2, s.

36-38. —, 1994a, I{osmos w senniku ludowym, „Etnolingwistyka" t. 6, s. 145-163. —, 1994b, Sonmk kak źanr polskogo folkloru, „Slavjanovedenic", Moskva, s. 67-74. —, 1994c, Każdy człowiek ma swoją

gwiazdę, TL nr 3-4, s. 7-10. —, 1995, Sennik jako gatunek polskiego folkloru. Słownik i semantyka,

[rozprawa doktorska], Lublin 1995, 526 ss. Niewiadomski Donat, 1986, Ziemia - materia aktów stwarzania, „Akcent" nr 26, s. 59-62.

—, 1989, Semantyka jajka w rytach orki i siewu, „Etnolingwistyka" t. 2, s. 61-72. —, 1991, Semantyka ziarna w inicjalnych rytach siewnych, „Etnolingwistyka" t. 4, s. 83-103. —, 1995, Sacrum chrześcijańskie w inicjalnych rytach orki i siewu, [w:] FSR, s. 82-91. Nikitina Serafima J., 1992, Metajazyki opisanija folklomoj leksiki i naucnoj terminologii, [w:]

Systematyzacja pojęć w stylistyce, pod red. S. Gajdy, Opole, s. 63-68. —, 1993, Ustnaja nawdnaja kultura i jazykovoe soznanie, Moskva. NW = Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne 1, pod red. J. Bartmińskiego i Małgorzaty

Mazurkiewicz-Brzozowskiej. Lublin 1993, Wyd. UMCS, 276 ss.

ODiD = O definicjach i definiowaniu, red. Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Lublin 1993, UMCS, 400 ss. Pajdzińska Anna, 1990, Antropocentryzm frazeologii potocznej,

„Etnolingwistyka" t. 3, s. 59-68. Pawluczuk Włodzimierz, 1978, Żywioł i forma,

Warszawa. Pawłowski Tadeusz, 1978, Tworzenie pojęć i definiowanie w naukach humanistycznych, Warszawa,

PWN, rozdz. 4 i 6. Permiakov G. L., 1970, Ot pogovorki do skazki. Zametki po obścej teorii kliśe,

Moskva. Polański Kazimierz (red.), 1980—, Słownik generatywny czasowników polskich, t. 1-5, Warszawa. Puch Jolanta, 1980, Rozmaryn, [w:] SLSJ, s.

200-204. Putnam Hilary, 1975, Mind, Language and Reality, Cambridge Univ. Press. Sierociuk Jerzy, 1977, Z

zagadnień formuły w polskiej pieśni ludowej, LL nr 1, s. 3-15. —, 1980, Wół, [w:] SLSJ, s. 240-253.

SLSJ 1980 = Słownik ludowych stereotypów językowych. Zeszyt próbny, przygotował zespół pod kier. naukowym Jerzego Bartmińskiego, wstęp Czesław Hernas, Wrocław 1980, 275 ss. Sulima Roch, 1985, Folklor i literatura, wyd. 2, rozsz., Warszawa. —,

1990, Słowa, sny, słowniki i „wypisy" z Miłosza, „Regiony" nr 3, s. 123-126. —, 1992, Słowo i etos,

Kraków, Zakład Wydawniczy FA ZMW „Galicja". Szadura Joanna, 1993, Kruk w polskiej kulturze

ludowej, TL, nr 1-2, s. 43-46. —, 1995, Popiół. Hasło do SSiSL, „Etnolingwistyka" t. 7, s. 81-96. TL

= „Twórczość Ludowa. Kwartalnik Stowarzyszenia Twórców Ludowych", Lublin, 1986-1996, red. nacz. Stanisław Weremczuk, Józef Styk. Tokarski

Ryszard, 1980, Brat, [w:] SLSJ, s. 55-73. —, 1988a, Konotacje jako składnik treści słowa, [w:] Konotacja, s. 35-54. —, 1988b, Poziomy

konotacji semantycznej, [w:] Język a kultura t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław, s. 61-72 [w przedrukowanym bez zmian tomie 1991, s. 45-52]. —, 1988c, Element syntaktyczny w analizie semowej,

„Etnolingwistyka" t. 1, s. 47-76. —, 1991, Człowiek w definicji znaczeniowej słowa, „Przegląd

Humanistyczny" nr 3-4, s. 131-140. Tolstaja Svetlana M., 1993, Etnolingyistika v Lublini, [w:] „Slavjanovedenie",

Mo- skva, RAN, s. 47-59. Tołstoj Nikita Iljić, 1995, Jazyk i nawdnaja kultura. Oćerki po slaujanskoj

mifologii i etnolingyistike, Moskva. Tołstoj Nikita Iljić (red.), 1995, Slavjanskie drevnosti.

Etnolingyistićeskij slovar', pod red. N. I. Tolstogo, t. 1, A-G, Moskva. Tolstye Nikita I. i Svetlana M., 1983, O zadaćach

etnolingvistićeskogo izućenija Polesja, [w:] Polesskij etnolingyistićeskij sbornik, red. N. I. Tołstoj, Moskva, s. 3-21.




—, Mazurkiewicz-Brzozowska Małgorzata, 1993, Lud. Profile pojęcia i ich konteksty kulturowe, [w:] NW, s. 213-230. —, Niebrzegowska Stanisława, 1994, Stereotyp słońca w

polszczyźnie ludowej, „Et- nolingwistyka" t. 6, s. 95-145. —, Panasiuk Jolanta, 1993, Stereotypy językowe, [w:]

Encyklopedia kultury polskie] XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, pod red. .). Bartminskiego, Wrocław, s. 363-387.

—, Tokarski Ryszard, 1986, Językowy obraz świata a spójność tekstu, [w:] Teoria tekstu. Zbiórstudiów pod red. T. Dobrzyńskiej, ZNiO, s. 65-81.

—, Tokarski Ryszard, 1993, Definicja semantyczna: czego i dla kogo? [w:] ODil), s. 47-61. Bączkowska Grażyna, 1986, Ludowy duch wiatru, „Akcent" nr 26, s. 56-58. —, 1988,

Korowaj, „Etnolingwistyka" t. 1, s. 79-99. —, 1995, Role pana młodego w lubelskich obrzędach weselnych, „Etnolingwistyka"t. 7, s. 117-133. Bogusławski Andrzej, 1988, [Uwagi o zeszycie próbnym SLSJ], „Etnolingwistyka" t. 1, s. 14-15. Brzozowska Małgorzata, 1993, Motyw białego kamienia w polskiej kulturze ludowej, TL nr 1-2 (23),

s. 31-33. Brzozowski Piotr, 1991, Problemy analizy prototypowości pojęć (na przykładzie „uczciwości",

„komunizmu" i „nauczyciela"), „Etnolingwistyka" t. 4, s. 51-63. Chodukiewicz Jadwiga, 1980, Gwiazda, [w:] SLSJ, s. 74-79. Czyżewski Feliks, 1988, Zmora, „Etnolingwistyka" t. 1, s. 133-143.

—, 1995, Sakramentałta i pseudosakramentalia (na wybranym materiale z zakresu meteorologiiludowej), [w:] FSR, s. 92-103.

Dej Ołeksij, 1978, Poetyka ukrajinśkoji narodnoji pisni, Kyjiw. Fillmore Charles, 1968, The Case for Case, [w;] Universals in Linguistic Theory, ed. by E. Bach, R.

T. Harms, New York. FSR= Folklor, sacrum, religia, praca zbiorowa pod red. Jerzego Bartminskiego i Marii

Jasińskiej-Wojtkowskiej, Lublin 1995, Instytut Europy Srodowo-Wschodniej, 296 ss. Chlebda Wojciech, 1991, Elementy frazematyki. Wprowadzenie do frazeologii nadawcy, Opole. Górak-Bartmiriska Izabela, 1966, Osobliwości słownikowe lubelskiej pieśni ludowej,

„Językoznawca" nr 14-15, s. 48-60. Grzegorczykowa Renata, 1988, Władanie językiem a wiedza o świecie, [w:] Konotacja, s. 121-128.

—, 1995, Die Lubłiner anthropotogisch - kułtui-ełle und kogmtive Sprachwissenschaft der letzten Jahrzehnte, [w:] Convivium. Germaniscłies Jahrbuch. Polen 1995, Bonn 1995, Deutscher Akademischer Austauschdienst, s. 153-179.

Hónig Anton, 1980, [Rec. Zeszytu próbnego SLSJ, w:] „Semantische Hefte" IV, 1978/79,Heidelberg 1979-1980, R. 8-15.

Jagiełło Jadwiga, 1980, Matka, [w:] SLSJ, s. 159-199.

JOS = Językowy obraz świata, praca zbiorowa pod red. Jerzego Bartminskiego, Lublin 1990, Wyd.UMCS, 316 ss.

Kardela Henryk, 1988, Tak zwana gramatyka kognitywna a problem stereoty] u, „Etnolingwistyka" t.

1, s. 35-46. Karolak Stanisław 1984, Składnia wyrażeń predykatywnych, [w:] Gramatyka współczesnego języka

polskiego. Składnia, pod red. Zuzanny Topolińskiej, Warszawa, PWN, 1984, s. 11-211. Koj Leon, 1968, O definiowaniu pojęć wielotreściowych, „Aktualne Problemy Informacji i

Dokumentacji", nr 6, s. 7-10. —, 1969, On Defining Meaning Familes, „Studia Logica" 25, Kosylowie Irena i Czesław, 1980, Kukułka, [w:] SLSJ, s. 145-158. Koper Anna, 1993, Typy informacji i ich układ fasetowy w definicjach haseł z pcla „Meteorologia" w

SLSJ, [w:] ODiD, s. 293-303. Kozioł Maria, 1986, Gość w czerwonym płaszczu. Pogańskie i chrześcijańskie elementy w ludowym

stereotypie ognia, „Akcent" nr 26, s. 48-51. —, 1989, Strzygoń, „Etnolingwistyka" t. 2, s. 85-92. Lewicki Andrzej Maria, 1976, Wprowadzenie do frazeologii syntaktycznej, Katowice.

—, 1984, Rec. Zeszytu próbnego Słownika ludowych stereotypów językowych, „Poradnik

Językowy" nr 9-10, s. 587-592. Mackiewicz Jolanta, 1990a, Morze, „Etnolingwistyka" t. 3, s. 77-94.

—, 1990b, Wyspa językowy obraz wycinka rzeczywistości, JOS, s. 207-221.

Majer Urszula, 1978, Znaczenie czasownika „zabić" w polskiej balladzie ludowej, LL nr 3, s. 17-23. Majer-Baranowska Urszula, 1980, Kochać, [w:] SLSJ, s. 83-118.

—, 1986, Deszcz i jego zapladniająca funkcja, „Akcent" 1986, nr 4, s. 30-36. —, 1988, Stereotyp językowy płaczu w polszczyźnie ludowej, „Etnolingwistyka" t. 1, Lublin, s.

101-131. —, 1991, Świętość źródła w polskiej kulturze ludowej, cz. 1 TL 1991, nr 2, s. 17-21; cz. 2 TL 1991, nr

3-4, s. 73-76. —, 1993, 'Woda' - profile pojęcia w polszczyźnie ludowej, [w:] ODiD, s. 277-293. —,. 1995, Dualizm religijny w ludowych wierzeniach o pochodzeniu wody, [w:] FSR, s. 115-128. Marczewska Marzena, 1995, Osika w ludowym językowym obrazie świata, „Etnolingwistyka" t. 7, s.

97-115. Masłowska Ewa, 1990, Ludowy stereotyp rzeki, [w:] JOS, s. 197-205. Mazurkiewicz Małgorzata, 1986, Itamień - dzieło Boga czy diabelska sprawka? „Akcent" nr 4, s.

52-55. —, 1987, Kamień człekokształtny czyli życie ukarane, „Polska Sztuka Ludowa" nr 1-4, s. 74-77. —, 1988a, Etymologia a konotacja, [w:] Konotacja, pod red. J. Bartminskiego, Lublin, ■ s. 99-112.



32 _______________ O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..." ____________________ 33

—, 1995, O slovarie „Slavjanskie drevnosti" , [w:] Tołstoj Nikita Iljić (red.), 1995,Slaujanskie drevnosti. Etnohngvistićeskij slovar\ pod red. N. I. Tolstogo, l. 1, A-G,Moskva 1995, s. 5-14.

Wierzbicka Anna, 1985, Lexicography and conceptual analysis, Ann Arbor. Żuraw Grażyna, 1980, Hej, [w:] SLSJ, s. 80-83.

17. Aneks. Prace magisterskie związane ze „Słownikiem"wykonane w latach 1977-1995

1977: Marianna

Kończyk, Słownictwo somatyczne w pieśni i bajce ludowej. 1978: Barbara Loch, Struktura semantyczna a składnia

nazw powinowactwa i pokrewieństwa rodzinnego w folklorze lubelskim. Urszula Majer, Synonimy i hiponimy czasownikowe w polskiej

pieśni ludowej. Emilia Przybyś, Liczebnik w tekstach folkloru. Zofia Wójcikowska, Przyśpiewyw pieśniach ludowych na tle kategorii wykrzyknika.

1979: Teresa Petruczynik, Konotacja semantyczna nazwkolorów w języku folkloru. Jolanta Puch, Konotacja semantyczna nazw kwiatów w języku folkloru. JadwigaSadłowska, Semantyka i składnia wyrazów słońce, księżyc, gwiazdyw kulturze ludowej

i wybranych tekstach literackich. Barbara Śpiewak, Konotacjasemantyczna nazw drzew w folklorze.

1981: Jolanta Kwiecińska-Puchalska, Składnia isemantyka nazw brata i siostry w polszczyźnie ludowej. Wanda Skorek, Konotacja semantyczna nazw zwierząt:baran, koń, koza, krowa w tekstach folkloru

i w języku ogólnym. Krystyna Swatek, Konotacja semantyczna nazw syna i córki w języku ludowym i polszczyźnie

ogólnej. Maria Wojtków, Konotacje semantyczne wybranych nazw rodzinnych (babka,

dziadek, ciotka, wujek, stryjek, teść, teściowa, szwagier, wnuk, wnuczka) w języku folkloru i w polszczyźnie ogólnej.

1982: Elżbieta Dąbrowska, Semantyczna analiza nazw demonów domowych i wodno-bagiennych w „Ludzie" O.

Kolberga. Marianna Jarosz, Semantyka i składnia nazw żołnierza w tekstach ludowych. Bronisława Karaś, Semantyka i składnia nazw diabła w tekstach ludowych i polszczyźnie ogólnej. Małgorzata Kądziołka, Analiza semantyczna nazw demonów pozadomowych w „Ludzie" O. Kolberga. Anna Kotyła, Stereotypy językowe nazw narodowości (Żyd, Cygan, Tatar, Szwed, Niemiec, Francuz, Węgier,

Rusin, Czech) w tekstach języka ludowego i materiałach etnograficznych Kolberga. Irena Kosyl, Konotacja semantyczna nazw ptaków dzikich w języku folkloru. Bernarda Prażnowska, Stereotyp matki i dziecka w literaturze ludowej.

Anna Szarugiewicz, Ludowe słownictwo meteorologiczne - semantyka i składnia. Piotr Szarugiewicz, Stereotyp zawodów inteligenckich w języku ludowym i wybranych przykładach zliteratury pięknej.

Grażyna Szostek, Stereotyp językowy panującego i jego rodziny w języku ludowym. 1983: Anna Bochenko, Stereotyp Boga w polszczyźnie

ludowej. Jolanta Grygo, Nazwy mieszkańców pochodne od nazw regionów w języku ludowym i polszczyźnie ogólnej. Danuta Kowal, Stereotyp językowy Żyda w polszczyźnie ludowej.

Małgorzata Mazurkiewicz, Stereotyp językowy pracy w polszczyźnie ludowej.

iMigcnia Pitueha-Wesołowska, Na/wy zawodowe w j ęzyku ludowym i polszczyźnie ogólnej (związane z rzemiosłem). Małgorzata Teterycz, Nazwy zawodowe w języku ludowym i polszczyźnie

ogólnej (związane 7. uprawą roli).

1984: Ali cj a Cap, Stereotyp językowy ojca w polszczyźnie ludowej. Mirosława Rękas, Stereotyp językowy wody w polskiej prozie ludowej. ZofiaSurmacz, Analiza semantyczna nazw demonów w „Ludzie" O. Kolberga. Anna Zdzicszyńska, Analizasemantyczna nazw słońce i księżyc w polszczyźnie ludowej.

1985: Danuta Dzik, Nazwy fizjograficzne w

polszczyźnie ludowej - analiza semantyczna. Mirosława Grabias, Pole leksykalno-scmantycznc„kosmos" w polszczyźnie ludowej. Maria Kamola, Konotacja semantyczna nazw księżyca w polszczyźnie ludowej. Bożena Lisek, Konotacja semantyczna nazw metali i kamieni w polszczyźnieludowej. Stanisława Nicbrzcgowska, Konotacja semantyczna słońca w polszczyźnie ludowej.Małgorzata Snatska, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyźnie ludowej.

1986: Grażyna Czaplak, Obraz kosmosu wtekstach folklorystycznych wsi Matiaszówka. Anna Jas/.ak-Żuk, Stereotypy językowe demonów wokolicach Krasnobrodu. Izabela Kołodziej, Konotacja semantyczna pioruna w polszczyźnieludowej. Jadwiga Kuśrnierzak, Stereotyp językowy Matki Boskiej w polszczyźnie ludowej. ZofiaMarciniak, Współczesne opowieści ustne z okolic Lubartowa. Justyna Pawłowska, Semantykawyrazu „dom" w języku polskim. Urszula Remiszewska, Konotacja semantyczna ognia w polszczyźnie ludowej. Bożena Taranowicz, Stereotyp językowy Pana Jezusa w polszczyźnieludowej. Jolanta Welniak, Ludowy stereotyp czarownicy. Maria Wianecka, Twórczość MariiKozłowej z Tarnobrzega.

1990: Marta Adolph, Stereotyp miłości we współczesnym języku polskim. Katarzyna Bartoszcze, Stereotyp śmierci w języku i kulturze ludowej. Małgorzata Być, Stereotyp językowy domu i rodziny w języku polskim. Marta Czarnocka, Stereotypy językowe Rosjanina, Francuza i

Amerykanina we współczesnym języku polskim. Agnieszka Gąsek, Stereotypy językowe Żyda, Niemca i Polaka w języku polskim. Ewa

Olechnowicz, Stereotypy językowe żeńskich członków rodziny: matki, teściowej, córki, siostry, babki we współczesnym języku polskim. Jolanta Panasiuk, Wybrane stereotypy ludzi w środowisku

studentów lubelskich. Lucyna Piech, Stereotypy językowe zawodów we współczesnym języku polskim ( chłop,robotnik,

milicjant). 1991: Anna Berbeć-Wypychowska, Stereotypy

rodzinne: ojca, syna, brata, teścia, dziadka w języku polskim. Małgorzata Byszuk, Stereotyp językowy wilka i wilkołaka w polszczyźnie ludowej. Mirosława

Steckiewicz, Konotacja semantyczna nazw niektórych ziół w polszczyźnie ludowej. Małgorzata Swić-Chlebicj,Konotacja semantyczna nazw ptaków dzikich w polszczyźnie ludowej. Krystyna Wawręta, Konotacjasemantyczna wybranych nazw drzew liściastych w polszczyźnie

ludowej. Jolanta Zięba, Konotacja semantyczna nazw podstawowych zbóż w polszczyźnie ludowej. 1993: Anna Lewandowska, Stereotypy językowe związane z

kręgiem życia rodzinnego we współczesnym

języku polskim. Jolanta Urban, Wybrane stereotypy narodowościowe we współczesnym języku polskim. Mirosława Zastawny, Szczęście w polszczyźnie ludowej.



34 _______________O „SŁOWNIKU STEREOTYPÓW..."

1994:Anna Prokopowicz, Folklor Polaków z okolic W ilna.

1995: Walentyna Adamicka, Obrzęd weselny Polaków z okolic Wor onowa (obw. grodzieński, Białoruś). Robert Brzozowiec, Potoczny a naukowy obraz gryzoni w języku polskim na przykładzie „myszy" i „szczura". Jadwiga Doda, Narodziny i śmierć w wierzeniach, obrzędach i zwyczajach Polaków % okolic

Woronowa (obw. Grodzieński, Białoruś). v Anita Dziegdziarz, Gady w polszczyźnie ludowej - analiza leksykalno-semantyczna. Irena Kołyszko, Obrzęd weselny na Ziemi Lidzkiej (obwód Grodno, Białoruś). Justyna Lis, Kwiaty w języku polskim. Analiza leksykalno-semantyczna. Beata Małkiewicz, Grzyby w polszczyźnie ludowej. Analiza leksykalno-semantyczna. Halina Mickiewicz, Obrzędy i zwyczaje związane z narodzinami i śmiercią w środowisku Polaków z okolicGrodna. Katarzyna Smyk, Drzewa i krzewy iglaste w polszczyźnie ludowej. Analiza leksykalno-semantyczna. Aneta Winiarczyk, Stereotyp ptaków wieszczących zło w j ęzyku polskim. Analiza leksykalno--semantyczna. Edyta Woroniewicz-Fornal, Pies i kot w języku polskim. Analiza leksykalno-semantyczna. Monika Zuk, Pszczoła, osa, trzmiel i szerszeń w polszczyźnie ludowej. Analiza leksykalno-semantyczna.

ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA

I. ŹRÓDŁA DRUKOWANE Ad Bor - - Adamowski Jan, Tam na Podlasiu. Pieśni ludowe z gminy Borki i ich

wykonawcy, Lublin 1994. Ad Pies - Adamowski Jan, Z polskich pieśniludowych, „Akcent" 1986, nr A (26),

s. 97-107. Ad Zam — Adamowski Jan, W polu lipejka... Z repertuaru zamojskich laureatów

festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu n. Wisłą,Zamość 1988. Ad Złote — Złote ziarna. Antologia współczesnej poezji ludowej ziemi

zamojskiej, zebrał, oprać, i posłowiem opatrzył Jan Adamowski, Lublin 1985. Bar Pil —

Baranowski Bohdan, Zycie codzienne wsi między Wartą a Pilicą w XIX wieku, Warszawa 1969. Bar SrodP — Baranowski Bohdan, Kultura ludowa

XVII i XVIII w. na ziemiach Polski Środkowej, Lodź 1971. Bart Lub — Kolędowanie na

Lubelszczyźnie, red. Jerzy Bartmiński i Czesław Ilernas, Wrocław 1986, „Literatura Ludowa" ogólnego zbioru rocznik 25 za rok 1981. Bart TLub — Bartmiński Jerzy, Mazur Jan, Teksty

gwarowe z Lubelszczyzny, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978. Baz Tatr — Bazińska Barbara,

Wierzenia i praktyki magiczne pasterzy w Tatrach Polskich, [w:] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, red. Włodzimierz Anto-niewicz, t. 7 Zycie i folklor pasterzy Tatr Polskich i Podhala, Wrocław 1967, s. 65-227. Bąk Gręb — Bąk Stanisław, Wesele ludowe w Grębowie.

Sandomierskie, Wrocław 1958.

Bąk Kramsk — Bąk Piotr, Słownictwo gwary okolic Kramska na tle kultury ludowej,

Wrocław 1960.

Bąk Śląsk — Teksty gwarowe z polskiego Śląska. Teksty z 12 wsi w powiatach rybnickim i pszczyńskim, zebrał i oprać. Stanisław Bąk, Kraków 1939. Bieg Koleb — Biegeleisen Henryk, U kolebki. Przed ołtarzem. Nad mogiłą, Lwów 1929. Bieg Lecz — Biegeleisen Henryk, Lecznictwo ludu polskiego, Kraków 1929. Biel Kasz — Mioduchowska Aurelia, Bielawski Ludwik, Kaszuby, t. 1 Teksty, [mps

Instytut Sztuki PAN, 625 pieśni z wyborem wariantów i komentarzami].

Jerzy Bartmiński



36 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA 37

Bień WiM — Bień-Dielska Hanna, Słownictwu Warmii i Mazur. Wierzenia i obrzędy, Wrocław 1959. Bit Śląsk — Bittner-Szewczykowa Halina, Uprawa lnu i wstępna obróbka jego włókna na Dolnym

Śląsku w XV1H-XX wieku, [w:] Wieś dolnośląska, red Adolf Nasz, Wrocław 1970, s.265-321.

Budź Słów — Budziszewska Wanda, Słowiańskie słownictwo dotyczące przyrody żywej, Wrocław1965.

Burch Za — Burchard Przemysław, Za ostatnim przystankiem, Warszawa 1985. Byst Dz — Bystroń Jan Stanisław, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI -XVIII, Warszawa,

t. 1 1960, t. 2 1976. Byst Etn — Bystroń Jan Stanisław, Etnografia Polski, Warszawa 19-17. Byst Kul — Bystroń Jan Stanisław, Kultura ludowa, Warszawa 1947. Cey Kasz — Ceynowa Florian, Skórb kaszebsko-sloijnske móve, Świecie 1866. Cheł Przas — Chełchowski Stanisław, Powieści, opowiadania ludowe z okolic Przasnysza, t. 1-2,

Warszawa 1889-1890. Chęt Gad — Chętnik Adam, Gadki kurpiowskie, Olsztyn 1971. Chęt Kurp — Chętnik Adam, Kurpie, Kraków 1924. Chm Lub — Lubelska pieśń ludowa, red. Chmara Józef, Lwów 1937. Chmiel Księż — Chmielińska Aniela, Księzacy (Łowiczante), Kraków 1925. Chód Sp — Dołęga-Chodakowski Zorian, Śpiewy słowiańskie pod strzechą wiejską zebrane,

opracował z rękopisu, wstępem i komentarzem opatrzył Ju l i a n Maślanka, Warszawa1973.

Cisz Krak — Ciszewski Stanisław, Krakowiacy. Monografja etnograficzna, i. 1 Podania. Powieści fantastyczne. Powieści anegdotyczno-obyczajowo-momlne. Bajki o zwierzętach. Zagadki iłamigłówki, Kraków 1894.

Cisz Sławk — Ciszewski Stanisław, Lud okolic Sławkowa w powiecie olkuskim, Kraków 1887. Czap Mat — Czaplak Grażyna, Obraz kosmosu w tekstach folklorystycznych wsi Matiaszówka. Praca

magisterska napisana pod kierunkiem prof. Jerzego Bartmińskiego, Lublin 1987, [mps]. Czub Aneg — Czubala Dionizjusz, Czubalina Marianna, Anegdoty, bajki, opowi garncarzy,

Warszawa 1980. Dej Kieł — Dejna Karol, Słownictwo ludowe z terenów województwa kieleckm i łódzkiego,

„Rozprawy Komisji Językowej. Wydawnictwo Łódzkiego Towarzystwa Naukowego",t. 20 (A-B), 1974, s. 189-277, t. 21 (C-D), 1975, s. 135-290, t. 22 (E-J), 1976, s.135-268, t. 23 (K), 1977, s. 147-290, t. 24 (L-M), 1978, s. 149-274, t. 25 (N-Ó), 1979, s.123-276, t. 26 (Pa-Por), 1980, s. 117-257, t. 27 (Pos-R), 1981, s. 129-281, t. 28 (Sa-Sy),1983, s. 119-261, t. 29 (Sz-U), 1984, s. 83-233, t. 30 (W), 1985, s. 91-213, t. 31 (Z-Ż),

1985, s. 143-265. Dek Sier — Dekowski Jan Piotr, Strzygi i topieluchy. Opowieści sieradzkie, Warszawa 1987. Dob Niem — Dobrzyński Walenty, Gwary powiatu niemodlińskiego, cz. 2 Morfologia, teksty

gwarowe, Wrocław 1967.

Drab Pódl Drabik Wanda, Obrzędy Podlasia. Rozprawa doktorska, Kraków 1992, [mps].

Dwór Maz Dworakowski Stanisław, Kultura społeczna ludu wiejskiego na Ma- zowszu nad Narwią, cz. 1 Zwyczaje doroczne i gospodarskie, Białystok 1964.

Dwór WMaz Dworakowski Stanisław, Zwyczaje rodzinne w powiecie wysokoma- zowieckim, Warszawa 1935.

Dyg Kat - Dygacz Adolf, Pieśni ludowe miasta Katowic. Zródta i dokumentacja, Katowice 1987. Dzik Klech Klechdy polskie. Podania, legendy, baśnie, bajki, opowieści i facecje

na podstawie materiałów ludowych, oprać., wstępem, przypisami i posło-wiem opatrzył

Stanisław Dzikowski, Warszawa 1948. Etnl — „Etnolingwistyka", red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988—: Etnl 1988 Bacz — Bączkowska Grażyna, Korowaj, „Etnolingwistyka" 1, 1988, s. 79-99. Etnl 1988 Polin — Adamowski Jan, Podlaskie pieśni weselne z Wólki Polinowskiej, „Etnolingwistyka"

l, 1988, s. 173-181. Etnl 1989 Biłg — Relacje o kosmosie. Teksty gwarowe z okolic Biłgoraja (pod red. Jerzego

Bartmińskiego), „Etnolingwistyka" 2, 1989, s. 95-149. Etnl 1989 Niew — Niewiadomski Donat, Semantyka jajka w rytach orki i siewu, „Etnolingwistyka" 2,

1989, s. 61-72. Etnl 1990 Mat ■— Czaplak Grażyna, Relacje o Kosmosie. Teksty gwarowe ze wsi Matiaszówka,

„Etnolingwistyka" 3, 1990, s. 171-183. Etnl 1991 NBuż — Adamowski Jan, Nadbużańskie sobótki (z przekazu Niny Niko-lajuk),

„Etnolingwistyka" 4, 1991, s. 105-113. Etnl 1992 Pódl — Szymańska Janina, Podlaskie pieśni wlóczebne, „Etnolingwistyka" 5, 1992, s.

97-134. Etnl 1994 Czyż — Czyżewski Feliks, Burza w wierzeniach ludowych, „Etnolingwistyka" 6, 1994, s.

169-173, [materiał ze wschodniej Lubelszczyzny]. Etnl 1994 Nieb — Niebrzegowska Stanisława, Kosmos w senniku ludowym, „Etnolingwistyka" 6,

1994, s. 145-161, [materiały ogólnopolskie], Etnl t.9 Szym — Szymańska Janina, Pieśni „pustych nocy", „Etnolingwistyka" 9, [w druku; Podlasie], Fed Zar — Federowski Michał, Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy. Jego zwyczaje, sposób życia,

obrzędy, podania, gusła, zabobony, pieśni, zabawy, przysłowia, zagadki i właściwości

mowy, Warszawa, t. 1 1888, t. 2 1889. Fisch Lub — Fischer Adam, Zarys etnograficzny województwa lubelskiego, [w:] Monografia

statystyczno-gospodarcza woj. lubelskiego, t. 1, Lublin 1932, s. 325370. Fisch Lud — Fischer Adam, Lud polski. Podręcznik etnografii Polski, Lwów 1926. Fisch Prus — Fischer Adam, Etnografia dawnych Prusów, Gdynia 1937. Folf Zag — Polskie zagadki ludowe, wybrał i oprać. Sławomir Folfasiński, Warszawa 1975.

•ICSCl

lego fo-



38 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA 1 OPRACOWANIA 39

Folk Łodz — Folklor robotniczej Łodzi. Pokłosie konkursu, red. Bronisława Kop-czyńska-Jaworska,Jadwiga Kucharska, Jan Piotr Dekowski, Wrocław 1976, „Literatura Ludowa", R. 12-15. Frań Kai —

Frankowski Eugeniusz, Kalendarz obrzędowy ludu polskiego, Warszawa 1928. Fryd Pom — Frydrychowicz Romuald, Podania ludowe na Pomorzu z czasów

wojen napoleońskich, Pelpin 1922. Gaj Rozw — Gaj-Piotrowski Wilhelm, Kultura społeczna

ludu z okolic Rozwadowa, Wrocław 1967. Gal Star — Gallus Józef, Starosta weselny, czyli zbiór przemówień,

piosnek i wierszy do użytku starostów, drużbów i gości przy godach weselnych, Bytom 1892. Gaw Lim — Gawron

Walenty, Wesele Lachów limanowskich, [w:] Materiały etnograficzne z powiatu limanowskiego, z. 2,

red. Piotr Kaleciak, Wrocław 1971, s. 79-96. Gąs Mazur — Stoi lipa, lipuleczka. Pieśni mazurskie

przez Józefa Gąsiorowskicgo w 1884 zebrane, Warszawa 1976. Gład Wiedz — Gładyszowa Maria, Wiedza ludowa o

gwiazdach, Wrocław 1960. Gol Lud — Gołębiowski Łukasz, Lud polski, jego zwyczaje, zabobony,

Warszawa 1983, [wyd. fotooffsetowe z 1830]. Gór Lim — Górszczyk Antoni, Pisarzowa, [w:]

Materiały etnograficzne z powiatu limanowskiego, z. 2, red. Piotr Kaleciak, Wrocław 1971, s. 53-69. Górn Malb —

Górnowicz Hubert, Dialekt malborskt, Gdańsk 1967. Grodź Łęcz — Legendy łęczyckie, zebrała ioprać. Jadwiga Grodzka, Łódź 1960. Grzeg Wier — Grzegorczykowie Rozalia i Wojciech, Wiersze,

Warszawa 1972. Hajd Nie — Nie wszystko bajka. Polskie ludowe podania historyczne, wybór, wstęp i komentarze Janina Hajduk-Nijakowska, Warszawa 1983. Her Kai — Hernas Czesław,

W kalinowym lesie, t. 2, Antologia polskiej pieśni ludowej ze zbiorów polskich XVIII w., Warszawa 1965. Hoł Wes — Hołyszowa Paulina,

Nasze wesele, Lublin 1966. Jan Śląsk — Jankowska Barbara, Współczesne garncarstwo ludowe

na Dolnym Śląsku, [w:] Wieś dolnośląska, red. Adolf Nasz, Wrocław 1970, s. 137-195. Jaz Spis —

Jazowski Andrzej, Opowieści ludu spiskiego, Warszawa 1967. Jęcz Śląsk — Jęczalik Ewa, Ikonografia

dolnośląskiego malarstwa ludowego na szkle, [w:] Wieś dolnośląska, red. Adolf Nasz, Wrocław 1970, s. 321-348. JP — „Język Polski.

Organ Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego", Kraków

1913-. K — Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie,Wrocław: K 1 Pies — T. 1 Pieśni ludu polskiego, 1961, [wyd. fotoofsetowe z: Lud. Jego

zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gasła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce.

Przedstawił... Serya /..., 1857]. K 2 San — T. 2 Sandomierskie, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya I

[2]..., 1865]. K 3 Kuj — T. 3 Kujawy, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya II!..., 1867]. K 4 Kuj — T. 4 Kuiawtj. CZ. 2. 1962. fw\'d. fotoofset.. V Luli Srr,m IV IRK71

K 5 Krak '1'. 5 Krakowskie, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya V..., 1871], K 6 Krak 1'. 6 Krakowskie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya

VI..., 1873]. K 7 Krak — T. 7 Krakowskie, cz. 3, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya VII..., 1874], K 8 Krak T. 8 Krakowskie, cz. 4, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya VIII..., 1875]. K 9 Poz - T. 9 W. Ks. Poznańskie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya

IX..., 1875]. K 10 Poz — T. 10 W. Ks. Poznańskie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud...

Serya X..., 1876]. K 11 Poz — T. 11 W. Ks. Poznańskie, cz. 3, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud...

Serya XI..., 1877], K 12 Poz — T. 12 W. Ks. Poznańskie, cz. 4, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud...

Serya XII..., 1879]. K 13 Poz — T. 13 W. Ks. Poznańskie, cz. 5, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud...

Serya XIII..., 1880], K 14 Poz - T. 14 W. Ks. Poznańskie, cz. 6, 1962, [wyd. fotoofset. z:

Lud... Serya XIV..., 1881]. K 15 Poz — T. 15 W. Ks. Poznańskie, cz. 7, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud...

Serya XV..., 1882]. K 16 Lub — T. 16 Lubelskie, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya

XVI...,

1883]. K 17 Lub — T. 17 Lubelskie, cz. 2, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XVII..., 1884]. K 18 Kieł — T. 18 Kieleckie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XVIII..., 1885]. K 19 Kieł — T. 19 Kieleckie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XIX..., 1886]. K 20 Rad — T. 20 Radomskie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XX..., 1887], K 21 Rad — T. 21 Radomskie, cz. 2, 1964, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XXI..., 1888]. K 22 Łęcz — T. 22 Łęczyckie, 1964, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XXII..., 1889].

K 23 Kai — T. 23 Kaliskie, 1964, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XXIII..., 1890]. K 24 Maz — T. 24

Mazowsze, cz. 1 , 1963, [wyd. fotoofset. z: Mazowsze. Obraz etnograficzny skreślił..., t. 1 Mazowsze polne, 1885]. K 25 Maz T. 25 Mazowsze, cz.

2, 1963, [wyd. fotoofset. z: Mazowsze. Obraz..., t. 2 Mazowsze polne, 1886]. K 26 Maz — T. 26 Mazowsze, cz. 3, 1963, [wyd. fotoofset. z:

Mazowsze. Obraz...,t. 3 Mazowsze leśne, 1887].




K 27 Maz — T. 27 Mazowsze, cz. 4, 1964, [wyd. fotoofset. z: Mazowsze. Obraz..., t. 4 Mazowsze stare. Mazury. Kurpie, 1888]. K 28 Maz — T. 28 Mazowsze, cz. 5, 1964,

[wyd. fotoofset. z: Mazowsze. Obmz..., t. 5 Mazowsze stare. Mazury. Podlasie, 1890]. K 29 Pok — T. 29 Pokucie, cz. 1, 1962, [wyd.

fotoofset. z: Pokucie. Obraz etnograficzny skreślił..., t. 1, 1882]. K 30 Pok — T. 30 Pokucie, cz. 2,

1963, [wyd. fotoofset. z: Pokucie..., t. 2, 1883]. K 31 Pok — T. 31 Pokucie, cz. 3, 1963, [wyd.

fotoofset. z: Pokucie..., t. 3, 1888]. K 32 Pok — T. 32 Pokucie, cz. 4, 1962, [wyd. fotoofset. z:

Pokucie..., t. 4, 1889]. K 33 Cheł — T. 33 Chełmskie, cz. 1, 1964, [wyd. fotoofset. z: Chełmskie.Obraz

etnograficzny skreślił..., t. 1, 1890], K 34 Cheł — T. 34 Chełmskie, cz. 2, 1964, [wyd.

fotoofset. z: Chełmskie..., t. 2, z materiałów pośmiertnych wydał I[zydor] Kopernicki, 1891]. K 35 Przem — T. 35

Przemyskie, 1964, [wyd. fotoofset. z: Przemyskie. Zarys etnograficzny..., wydał I[zydor] Kopernicki, 1891]. K 36 Woł — T. 36 Wołyń, 1964,

[wyd. fotoofset. z: Wołyń. Obrzędy, melodye, pieśni... wydał Józef Tretiak, 1907]. K 39 Pom — T. 39 Pomorze oraz Aleksander

Hilferding, Ostatki Słowian na południowym brzegu Bałtyckiego Morza, przeł. Oskar Kolberg, z rękopisów oprać. Jerzy Kądzioła, Danuta Pawlakowa, red. Józef Burszta, 1965 K 40 MazP — T. 40

Mazury Pruskie, z rękopisów oprać. Władysław Ogrodziński, Danuta Pawlak, red. Danuta Pawlak, 1966. K 41 Maz — T. 41 Mazowsze, cz. 6, z

rękopisów oprać. Aleksander Pawlak, Medard Tarko, Tadeusz Zdancewicz, red. Medard Tarko, 1969. K 42 Maz — T. 42 Mazowsze, cz.

7, z rękopisów oprać. Aleksander Pawlak, Medard Tarko, Tadeusz Zdancewicz, red. Medard Tarko, 1970. K 43 SI — T. 43 Śląsk, z

rękopisów oprać. Jan Szajbel i Bogusław Linette, red. Agata Skrukwa, Elżbieta Krzyżaniak, 1965. K 44 Gór — T. 44 Góry i Podgórze, cz. 1, z

rękopisów oprać. Zbigniew Jasiewicz, Danuta Pawlak, red. Elżbieta Miller, 1968. K 45 Gór — T. 45 Góry i Podgórze, cz. 2, z

rękopisów oprać. Zbigniew Jasiewicz, Danuta Pawlak, red. Elżbieta Miller, 1968. K 46 Ka-S — T. 46 Kaliskie i Sieradzkie, z

rękopisów oprać. Jarosław Lisakowski, Walerian Sobisiak, red. Danuta Pawlak, Agata Skrukwa, 1967], K 47 Pod — T. 47 Podole,

z rękopisów i z druków zebr. i oprać. Danuta Pawlakowa, red. Danuta Pawlakowa, Poznań 1994. " K 48 Ta-Rz — T. 48 Tarnowskie -

Rzeszowskie, z rękopisów oprać. Józef Burszta, Bogusław Linette, red. Józef Burszta, 1967. K 49 Sa-Kr — T. 49 Sanockie - Krośnieńskie,

cz. 1, z rękopisów oprać. Bogusław Linette, Tadeusz Skulina, red. Agata Skrukwa, 1974. K 50 Sa-Kr — T. 50 Sanockie -

Krośnieńskie, cz. 2, z rękopisów oprać. Bogusław Linette, Tadeusz Skulina, red. Agata Skrukwa, 1972.

K 51 Sa-Kr T. 51 Sanockie Krośnieńskie, cz. 3, z rękopisów oprać. Tadeusz Skulina, red. Agata

Skrukwa, 1973. K 52 Br-Pol T. 52 Białoruś - Polesie, z rękopisów oprać'Stanisław Kasperczak, Aleksander Pawlak,

red. Agata Skrukwa, 1968. K 53 Lit T. 53 Litwa, z rękopisów oprać. Czesław Kudzinowski, Danuta Pawlak, red. Medard Tarko,

1966. K 54 RuśK -- T. 54 Ruś Karpacka, cz. 1, z rękopisów oprać. Adam Demartin, Bogusław Linette,

Medard Tarko, red. Medard Tarko, 1970. K 55 RuśK — T. 55 Ruś Karpacka, cz. 2, z rękopisów oprać. Adam Demartin, Bogusław Linette,

Medard Tarko, red. Medard Tarko, 1971. K 56 RuśC - T. 56 Ruś Czerwona, cz. 1, z rękopisów oprać. Władysław Kurasz-kiewicz, Bogusław

Linette, Medard Tarko, red. Medard Tarko, 1976. K 57 RuśC -- T. 57 Ruś Czerwona, cz. 2, z rękopisów oprać. Władysław Kuraszkie-wicz, Bogusław

Linette, Medard Tarko, red. Medard Tarko, zeszyt 1 1978, s. 1 768, zeszyt 2 1979, s.769-1435.

K 59 Łuż - - T. 59 Materiały do etnografii Słowian Zachodnich i Południowych. Cz. 1 Lużyce, zrękopisów oprać. Bogusław Linette, Agata Skrukwa, Kraków 1985.

K 60 Przysł - T. 60 Przysłowia, z rękopisów oprać, oraz opatrzył wstępem, bibliografią, słowniczkiem,indeksami Stanisław Swirko, red. Stanisław Swirko, 1967.

Kad Ciesz — Kadłubicc Karol Daniel, Gawędziarz cieszyński - Józef Jezowicz, Ostrawa 1973.

Kai Lim — Kaleciak Piotr, Przemiany w wiedzy i wierzeniach ludowych, dotyczących zjawisk astronomicznych, dokonane w XIX i XX wieku we wsiach powiatu limanowskiego ze

szczególnym uwzględnieniem Kasiny Wielkiej, [w:] Materiały etnograficzne z powiatulimanowskiego, z. 2 red. Piotr Kaleciak, Wrocław 1971, s. 14 42.

Kam Pom — Kamieński Lucjan, Pieśni ludu pomorskiego, Toruń 1936. Kap Baj — Kapełuś Helena, Bajka ludowa w dawnej Polsce, Warszawa 1968. Kar Rzesz — Powieści ludu rzeszowskiego, wyb. i oprać. Mieczysław Karaś, Kraków 1956. Karł SGP — Karłowicz Jan, Słownik gwar polskich, t. 1-6, Kraków 1900-1911. Karw Dobrz — Karwicka Teresa, Kultura ludowa Ziemi Dobrzyńskiej, Warszawa 1979. Kom Tatr — Zbójnicki dar. Polskie i słowackie opowiadania tatrzańskie, wybrała Teresa

Komorowska, Viera Gaśparfkova, Warszawa 1976 [tylko cz. 1, Opowiadania polskie]. Kon WiM Bajki Warmii i Mazur, red. Halina Koneczna, Wanda Pomianowska, Kraków 1956. Konop Krak — Konopka Józef, Pieśni ludu krakowskiego, red. Helena Kapełuś, posłowie i oprać.

Elżbieta Jaworska, Wrocław 1974, [wyd. fototypiczne pierwodruku z 1840 r.]




Kot Las — Kotula Franciszek, Folklor słowny osobliwy Lasowiaków, Rzeszowiaków i Podgórzan,Lublin 1969.

Kot Podg — Kotula Franciszek, Po Rzeszowskim Podgórzu błądząc. Reportaż historyczny, Kraków1974.

Kot Rzesz — Kotula Franciszek, Hej, leluja, czyli o wygasającycli starodawnych pieśniachkolędniczych w Rzeszowskiem, Warszawa 1970.

Kot San — Kotula Franciszek, Z Sandomierskiej Puszczy. (Gawędy kultumlno--obyczajowe), Kraków1962.

Kot Urok — Kotula Franciszek, Przeciw urokom. Wierzenia i obrzędy u Podgórzan, Rzeszowiaków, Lasowiaków, Warszawa 1989.

Kot Zn — Kotula Franciszek, Znaki przeszłości. Odchodzące ślady zatrzymać w pamięci, Warszawa1976.

Krz PBL — Krzyżanowski Julian, Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, wyd. 2rozszerzone, Wrocław t. 1 1962, t 2. 1963.

Krzyż Kuj 1 — Krzyżaniak Barbara, Pawlak Aleksander, Lisakowski Jarosław, Polska pieśń i muzykaludowa. Źródła i materiały. Kujawy, cz. 1 Teksty, Kraków 1974.

Kuc Młp — Kucała Marian, Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich, Wrocław 1957. Kuch Pol — Kuchta Jan, Polskie podania ludowe o człowieku na księżycu, Lwów 1927. Kuk Kasz — Kukier Ryszard, Kaszubi bytowscy. Zarys monografii etnograficznej,

Gdynia 1968. Kuk Krusz — Zarys etnograficzny okolic Kruszwicy, oprać. Ryszard Kukier,

[w:]

Kruszwica - zarys monograficzny, Toruń 1965. Kuk Pow — Kukier Ryszard, Ludowe zwyczaje, wierzenia i obrzędy pogrzebowe

mieszkańców pogranicza Powiśla Lubelsko-Podlaskiego, „Studia i Materiały Lubelskie. Etnografia 2", 1967, s. 181-213'. Kul Kosz — Stare i nowe w kulturze wsi

koszalińskiej, red. Józef Burszta, Poznań 1964.

Kul MiW — Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków, red. Józef Burszta, Wrocław 1976. Kul Rop — Nad rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss,

Kraków 1965. Kul Wiel — Kultura ludowa Wielkopolski, red. Józef Burszta, Poznań, t. 1 1960, t. 2 1964, t. 3 1967. Kup Astr — Kupiszewski Władysław, Ze słownictwa ludowego w zakresie astronomii. Ludowe nazwy

gwiazdozbiorów, „Poradnik Językowy", 1958, z. 5, s. 233-245; Ludowe nazwy gwiazd,„Poradnik Językowy", 1959, z. 6-7, s. 290-303.

Kup Met — Kupiszewski Władysław, Słownictwo meteorologiczne w gwarach i historii języka polskiego, Warszawa 1969. Kup Pol — Kupiszewski Władysław, Polskie słownictwo z zakresu astronomii i miar czasu. Stan

obecny, historia i związki słowiańskie, Warszawa 1974.

Kup WiM Kupiszewski Władysław, Węgiełek-Januszewska Zdzisława, Słownic- two Warmii i Mazur. Astrvnomia ludowa. Miary czasu i meteorologia,Wrocław 1959.

Kur Opól -- Kurek Czesław, Tradycja i współczesność opolskich starostów wesel

nych, Opole 1978.Kutrz Kurp - Kurpie Puszcza Zielona,red. Anna Kutrzeba-Pojnarowa, Wrocław, t. 1 1962, t. 2 1964, t. 3 1965.

Lig Górn Ligęza Józef, Żywirska Maria, Zarys kultury górniczej. Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, Katowice 1964. Lig Sbjsk — Ligęza Józef, Podania górnicze z Górnego Śląska,Bytom 1972. LL — „Literatura Ludowa", Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego,Warszawa-Wrocław, R. 1 1957, R. 2 1958, R. 3 1959, R. 4 1960, R. 5 1961, R. 6 1962, R. 7 1963, R. 81964, R. 9 1965, R. 10 1966, R. 11 1967/68, R. 12-15 wyd. w 1976 zob. Folk Łodz, R. 16 1972, R. 171973, R. 18 1974, II. 19 1975, R. 20 1976, R. 21 1977, R. 22 1978, R. 23 1979, R. 24 1980, R. 25 wydw 1986 r. za rok 1981 zob. Bart Lub, R. 26 1982, R. 27 1983, R 28 1984, R. 29 1985, R. 30 1986, R. 31wyd. w 1988 za rok 1987, R. 32 1988, R. 33 1989, R. 34 1990, R. 35 1991, R. 36 1992, R. 37 1993, R.

38 1994, R. 39 1995: LL 1957/1/24-40 — Doroszewski Witold, Opowiadania podhalańskie. LL 1957/1/41-45 — Doroszewski Witold, Śpiewanki góralskie. [Bukowina Tatrzańska]. LL 1957/2/12-23 — Pomianowska Wanda, Pieśnispod Łysicy. (U źródeł poetyckiej twórczości

ludowej).

LL 1957/2/24-39 — Krzyżanowski Julian, Anegdotyczne źródła przysłów (z „Okruchów Przysłowioznawczych"), [Śląsk, Poznańskie, Kieleckie]. LL 1957/2/41-44 — Mioduchowska Aurelia, Z problematyki społecznej w kieleckiej pieśni ludowej. LL 1957/2/44-45 — Grzesik Józef, Za dawnych lat, [pow. Starachowice]. LL 1957/2/47-49 — Pluta Feliks, Spiwki z Ostrowic i Wełnina (wybór), [pow. Busko Zdrój]. LL 1957/3/9-14 — Darlak Stanisława, Zwyczaje i obrzędy wesełne we wsi Świlczy koło Rzeszowa. LL 1957/3/24-30 — Bajki i opowiadania zapisane przez Teresę Sokołowską we wsi Zurawiczki, pow.

Przeworsk, w latach 1953-1957. LL 1957/3/31-32 — Długosz Władysław, Opowiadania rzeszowskie. LL 1957/3/35-40 — Długosz Władysław, Zagadki z Rzeszowskiego. (Wybór). LL 1957/3/40-44 — Kunysz Walenty, Garść przysłów i zwrotów przysłowiowych z ziemi rzeszowskiej. LL 1957/3/45 — Kotula Franciszek, Do miłego Chryste Pana, [pow. Nisko]. LL 1957/4/33-41 — Bielawski Ludwik, Sadownik Jan, Wybór pieśni, [z repertuaru M. Byrtusowej,

pow. Cieszyn], LL 1957/4/42-45 — Ondrusz Józef, Pieśni ludowe, ze Śląska Czeskiego.



44______________________ ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA 1 OPRACOWANIA 45

LL 1957/4/51-54 — Broda Jan, Życzenia noworoczne z pow. cieszyńskiego. LL 1958/1/20—39 — Swirko Stanisław, Ballady Czeczota, ich związki z folklorem i z ludowością

Mickiewicza. LL 1958/2-3/3-8 — Morcinek Gustaw, Śląsk i jego ludzie. LL LL 1958/2-3/39-42 — Walłis Stanisław, Pieśni górnośląskie. LL 1958/2-3/43-51 — Ligęza Józef, Fragmenty epickiej poezji górniczej, [Slask]. LL 1958/2-3/52-70 — Wojtowicz Janina, Stęszewski Jan, Wybór pieśni ludowych z Zędowic, powiat

Strzelce Opolskie. LL 1958/2-3/71-74 — Pluta Feliks, Oracje, pieśni i opowiadania opolskie.

LL 1958/2—3/74-81 — Opowieści ludowe z Krzyżanowic. LL 1959/1-2/51-63 — Sychta Bernard, Miasta, miasteczka i wsie. w kaszubskiej literaturze ludowej,

wierzeniach i obrzędach. LL 1959/1-2/67-93 — Przy łuska-Jaworska Zofia, Bielawski Ludwik, Pieśni i opowiadania z powiatu

bytowskiego. LL 1959/1—2/128-132 — Basa Michał, Opowiadanie partyzanta, [pow. Bodzcn-tyn]. LL 1959/3-4/62-66 — Lisakowski Jarosław, Rękopis pieśni mazurskich Gizewiu-sza. LL 1959/3-4/67-75 — Lisakowski Jarosław i in., Pieśni ludowe Warmii i Mazur. LL 1959/3-4/76-81 — Falińska Barbara, Opowiadania i obrzędy ludowe na Mazurach i Warmii. LL 1959/5-6/24-31 — Rosiak Elżbieta, Rosiak Roman, Lubelskie zagadki ludowe w

rękopiśmienniczych zbiorach Hieronima Łopacińskiego. LL 1959/5-6/48-58 — Mioduchowska Aurelia, Stęszewski Jan, Pieśni weselne z Kierzkówki pow.

Lubartów. LL 1959/5-6/89-98 — Wojciechowski Ryszard, Karczma i gorzałka w polskiej pieśni ludowej.

LL 1960/1/13-18 — Zabłocka Jadwiga, „Mazowsze", [Kurpie], LL 1960/1/30-35 — Horodyska Halina, Sledziewski Antoni, Ignacy Lenarczyk -zbieracz folkloru i poeta chłopski znad Pilicy.

LL 1960/1/36—46 — Jaworska Zofia, Stęszewski Jan, Mazowszańskie piosenki z powiatów Piasecznoi Grodzisk Mazowiecki.

LL 1960/1/47-50 — Śliziński Jerzy, Podania ludowe z Milanówka i okolic. LL 1960/1/52-53 — Smyl Józef, Opowiadanie z Oświęcimia. LL 1960/2-3/46-51 — Uziębło Maria, Rok obrzędowy w pow. siedleckim. LL 1960/2-3/52-57 — Oleszczuk Aleksander, Weselne przyśpiewki na Podlasiu. LL 1960/2-3/58-64 — Bielawski Ludwik, Sadownik Jan, Wybór pieśni ze wsi Giby pow. Sejny. LL 1960/2-3/74-80 — Sadownik Jan, Teksty ludowe z Okrzei i Woli Okrzejskiej,

pow. Luków. LL 1960/2-3/81 — Oleszczuk Aleksander, Zagadki z Podlasia. LL

1960/2—3/83-86 — Antoniuk Jakub, Baśnie i podania ludowe na Podlasiu.

LL 1900/2 3/88 91 Podanie, o pięknej .legli, królowej szurpilskich jezior, oprać. Patia Antoni.

LL 19C0/2 3/92 107 Blachowski Aleksander, Sobieski Marian, Widowisko ludowe. „Król Herod" z Ciechanowca pow. Siemiatycze.

LL 1960/4-5/28 33 — Stafiński Aleksander, Podania z ziemi szczecineckiej.

LL 1960/4-5/35 Jaworska Zofia, Historia kamienia znad Jez. GaiyJno.

LL 1960/4 5/36 04 Czarnocki Bohdan i in ., Pieśni, podania i bajki wojewódz- twa szczecińskiego. LL 1900/4 5/87- 89 Ondrusz Józef, Wspomnienie z czasów okupacji

niemieckiej, [Czeski Cieszyn]. LL 1901/1 2/ 38 -5 8 — Świątkowski Henryk, Dawne weselełowickie. LL 1901/3/8 23 -- Sobicska Jadwiga, Pieśni z jiowiatu płockiego. LL 1901/3/24-31 —

Lisakowski Jarosław, Pieśni z okolic Przasnysza i Gostynina. LL 1901/4-0/45-71 — Jaworska Zofia,

Stęszewski Jan, Pieśni z Puszczy Zielonej i z Puszczy Białej. LL 1901/4 6/72-81 — Swirko Dobrosława, Opowiadania ze wsi Kadzidło i Dą-browy. LL 1901/4-0/82-85 — Skierkowski Władysław, Z materiałów rękopiśmiennych,

[Kurpie].

LL 1901/4 0/80 90 - Tworkowski Stanis ław, Opowiadania kurpiowskie.

LL 1901/4 0/109 Kielak A., O tym, dlaczego na Kurpiacli nic było pańszczyzny. LL 1902/1-2/38-58 - Mioduchowska Aurelia, Bielawski Ludwik, Pieśni ludowe z Sieradzkiego i Łęczyńskiego. LL 1962/1-2/59-02 — Dekowski Jan Piotr, Opowiadania z Klonowej

pow. Sieradz. LL 1902/1-2/63-72 — Krawczyński Mieczysław Apoloniusz, Teksty ludowe z Ziemi

Sieradzkiej. LL 1962/1-2/73-87 — Szymczak Mieczysław, Baśnie i opowiadania z Ziemi Łęczyckiej.

LL 1962/3/27-30 — Nowakowski Tadeusz, Pasyjka w Cisowej. LL 1962/3/41-44 — Dekowski JanPiotr, Opowieści ludowe z radomszczańskiego. LL 1962/4-0/73-90 — Czernek Helena, Swirko

Dobrosława, Swirko Stanisław, Bajki i gawędy z Ziemi Łomżyńskiej. LL 1962/4-0/91-120 — Czernek Helena, Swirko

Dobrosława, Swirko Stanisław, Pieśni z Ziemi Łomżyńskiej. LL 1962/4-6/121-127 — Przyłucki Jerzy, Pieśni z

Wizny i Miastkowa pow. Łomża. LL 1962/4-6/128-138 — Czerniakowa Helena, Swirko Dobrosława, Swirko Stanisław, Poeciludowi Ziemi Łomżyńskiej. LL 1963/2-3/88-91 — Kudlińska R. i in., Humoreski i przyśpiewkiweselne, [wieś

Skibin - Kujawy], LL 1963/2-3/94-96 — Arszyńska Ewa, Zagadki i przepowiednie pogody z Kujaw. LL 1963/4/3-12 — Hlawiczka Karol, Przyczynek do muzyki kujawskiej.



46 _____________________ ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA 47

LL 1963/4/21—28 — Skłodowska-Antoniewicz Kalina, Obrzędu doroczne i zwyczaj* na Kujawach. LL 1963/4/43-59 — Pawlak Aleksander, Lisakowski Jarosław, Andrzejczak Barbara, Pieśni ludowe z

Kujaw. LL 1964/1-2/45-74 — Lisakowski Jarosław, Pieśni z powiatu kaliskiego i ostrowskiego. LL 1964/1-2/85—96 — Lisakowski Jarosław, Andrzejczak Barbara, Oracje weselne

z powiatu kaliskiego i ostrowskiego. LL 1964/1—2/96-103 — Błaszczyk Stanisław,

Pamiętnik podróży do Ziemi Świętej Józefa Wawrzyńczaka, [ziemianin z Kaliskiego]. LL 1964/1-2/138-148 — Grzeszczuk

Stanisław,, Przysłowia w pismach Krzysztofa Opalińskiego.

LL 1964/3/21-29 — Lisakowski Jarosław, Pieśni z Gącza pow. Żnin. LL 1964/3/30-54 — Strawińska Zofia, Materiały folkłorystyczne ze wsi Ostatkow-ska Struga w pow.

szubińskim, [Bydgoskie]. LL 1964/4-6/84-92 — Popowska-Taborska Hanna, O „Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury

ludowej" Bernarda Syclily. LL 1964/4-6/93-100 — Dygacz Adolf, Polska pieśń górniczo-hutnicza, [woj. katowickie, opolskie,

wrocławskie, krakowskie, kieleckie]. LL 1964/4-6/97-108 — Chętnik Adam, Miodobrame na Kurpiach. LL 1964/4-6/126-139 — Pawłowska Jadwiga, Uwagi nad reliktami tradycyjni] literatury ludowej we

współczesnych wsiach dolnośląskich. LL 1965/2-3/61-74 — Szulczewski Jerzy Wojciech, Ze zbiorów folklorystycznych. LL 1965/2—3/53-60 — Andrzejczak Barbara, Teksty ludowe z powiatu gnieźnieńskiego.

LL 1965/4/3-28 — Lisakowski Jarosław, Pieśni ludowe z Wielkopolski. LL 1966/2-3/27-28 — Orynżyna Janina, Opoczyńscy artyści ludowi. LL 1966/2-3/33-43 — Wojewódzki Bolesław,Opoczyńskie opowieści ludowe. LL 1966/2-3/64-68 — Wojewódzki Bolesław, Przyśpiewki dożynkowe,[Opoczyńskie]. LL 1966/2-3/68—69 — Wojewódzki Bolesław, Przysłowia i przepowiednie pogody,

[Opoczyńskie].LL 1968-1971 —

zob. Folk Łodz. LL 1972/1/49-57 — Hernas Czesław, Listy miłosne z Łąki, [Rzeszowskie].LL 1972/2/45-70 —

Wołczek Adam, Piosenki i wiersze w zbiorkach młodocianych przestępców, [Wojewódzki Areszt Śledczy we Wrocławiu]. LL 1972/3/49-58 — Woronczak

Jerzy, Procesy o czary przed poznańskim sądem miejskim w XVI w..

LL 1972/4-5/3-20 — Jurkowski Henryk, Od świętej Doroty do Krakowianki, [woj. lubelskie]. LL 1972/4-5/78-100 — Kramarz Aleks, Smutki i zbytki robotników, [Górny Śląsk]. LL 1973/1/44-58

— Oleszczuk Aleksander, Mikołaj Juchnowicz - poeta odpustowy, [Wohyń, pow. radzyński].

LL 1973/'2/48 50 Widera Aleksander, Gawędy górnicze, [Wałbrzyskie, Kato- wicki*'].

LL 1973/3/47 GO Kotula Franciszek, Formuły magiczne z Rzeszowszr.zyzny. LL 1973/4 5/28 43 Kotula Franciszek. Polityczne pieśni odpustowe z Galicji. LL 1973/4 5/100 121 Frischbier Hermann, Przysłowia mazurskie. LL 1973/6/53 60 Zborowski Jul ius z, Przewodnik do skarbów tatrzańskich. LL 1974/2/36 46 Kotula Franciszek, Polityczne pieśni odpustowe z Galicji.

LL 1975 /1/4 8 53 Chajcc Władysław, Opowieści z rysunkami, [Kamienica Górna, pow. Jasło], LL 1975/2/44 48 Chajec Władysław, Opowieści z rysunkami, [Kamienica Górna], LL 1975/3/32 53 Bąk Stanisław, Wspomnienia Anny Bąkowej, [Grębów, pow. tarnobrzeski]. LL 1975/4-5/44-53 — Pletiniec-Kukuczka Małgorzata, Jan Probosz - ludowy poeta z Istebnej, [Śląsk

Cieszyński]. LL 1976/1/42-47 — Wojewódzki Bolesław, Przesądy opoczyńskie. LL 1976/3/44-52 — Pawluczuk Włodzimierz, Rady księdza Podbielskiego - inżyniera-elektryka, [brak

informacji o geografii]. LL 1976/4-5/81-90 — Zaczyński Aleksander, Matka i córka z Raciborek, [teksty z Janowa

Lubelskiego]. LL 1978/1/48-54 — Kopeć Jerzy, Gawędy i wspomnienia Józefa Chmielą, [Rzeszowskie]. LL 1978/1/57-69 — Rusinek Antoni, Kwnika z życia Polaków przy polskiej parafii kościoła św. Józefa,

Cite la Chapełle, na terenie w zagłębiu górniczym w Oignies - Ostncourt 1922-1959.

LL 1978/2/58-66 — Koter Zenon, „Stare" i „nowe" w dzisiejszym weselu ludowym, [Lubelskie]. LL 1978/4-6/174-184 — Kolbuszewski Jacek, Listy chłopów polskich w notatnikach Rudolfa Abichta. LL 1980/1-3/107-119 — Dynak Władysław, O wierszach okopowych Jana Józefa Klicha, chłopa,

legionisty, z czasów pierwszej wojny światowej, [Krakowskie]. LL 1981 — zob. Bart Lub. Lom Baj — Bajki i podania, zebrał Józef Lompa, Wrocław 1965. Lom Śląsk — Lompa Józef, Pieśni ludu śląskiego ze zbiorów rękopiśmiennych Józefa Lompy, wydał,

skomentował i zarysem monograficznym poprzedził Bogdan Zakrzewski, Wrocław 1970. Lor Kasz — Lorentz Fryderyk, Fischer Adam, Lehr-Spławiński Tadeusz, Kaszubi. Kultura ludowa i

język, Toruń 1934. Lor Pom — Teksty pomorskie (kaszubskie), zebrał Fryderyk Lorentz, Kraków 1924. Lud — „Lud. Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego", Lwów-Wrocław, t. 1 1895, t. 2 1896,

t. 3 1897, t. 4 1898, t. 5 1899, t. 6 1900, t. 7 1901, t. 8 1902, t. 9 1903, t. 10 1904, t. 11

1905, t. 12 1906, t. 13 1907, t. 14 1908, t. 15 1909, t. 16 1910, t 17 1911, t. 18 1912, t. 191913, t. 20 1914-1918, t. 21



48 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA 1 OPRACOWANIA _____________________________ 49

1922, t. 22 1923, t. 23 1924, t. 24 1925, t. 25 1926, t. 20 1927. t. 27 1928, t. 28 1929, t. 291930, t. 30 1931, t. 31 1932, t. 32 1933, t. 33 193] 1935, t. 34 1936, t. 35 1937, t. 36 1946,t. 37 1947, t. 38 1948, t. 39 1952, (.. 40 (indeks) 1953, t. 41 1954, t. 42 1956, t. 43 1958, t.44 1959, t. 45 1960, t. 46 1961, t. 47 1962, t. 48 1963, t. 49 1965, t. 50 1966, t. 51 1967, t.52 1968, t. 53 1969, t. 54 1974, t. 55 1971 , t. 56 1972, t. 57 1973, l. 58 1971, t. 59 1975, t.60 1976, t. 61 1977, t. 62 1978, l. 63 1979, t. 64 1980, I 65 1981, t. 66 1982, t. 67 1983, t.68 1984, t. 69 1985, L. 70 1986, l. 71 1987, t. 72 1988, t. 73 1989/1990, t. 74 1991, t. 751992, t. 76 1993, t. 77 1994, t. 78 1995.

Lud 1895/131-135 — Kalina Antoni, Staroindyjskic obrzędy weselne. (Dokończenie), [zdaniem autorawystępujące także u Słowian oraz znane „u naszego ludu"].

Lud 1895/168-178 — Kolbuszewski Edward, Gwiazdy i grzyby w podaniach ludu. (Szkicetnologiczny), [cz. 1; materiał z różnych regionów Polski oraz Litwy i Rusi],

Lud 1895/197-207 — Kolbuszewski Edward, Gwiazdy i grzyby w podaniach ludu. (Szkicetnologiczny), [cz. 2; materiał z różnych regionów Polski oraz z Litwy i Rusi],

Lud 1896/157-163 — Kolbuszewski Edward, Materyaly do medycyny i wierzeń ludowych (według opowiadań Demka Zemały w Zaborzu w pow. rawskim).

Lud 1896/201-210 — Kaindl Rajmund Fryderyk, Pasterstwo i wierzenia pasterskie u Hucułów. Lud 1896/210-217 — Witort Jan, Przeżytki starożytnego światopoglądu u Białorusinów. Lud 1896/217-220 — Cercha Stanisław, Dzwonki gliniane i siekierki drewniane z kiermaszów

krakowskich. (Z tablicą litografowaną). Lud 1896/221—235 — Gonet Szymon, Kilka szczegółów z wierzeń ludu. (Z okolic Andrychowa), [cz.

1]. Lud 1896/277 — Witort Jan, Przyczynek do artykułu: „Gwiazdy i grzyby w wierzeniach ludu",

[Litwa]. Lud 1896/321-329 — Żmigrodzki Michał, Ukraina, [cz. lj. Lud 1896/335-338 — Pierzchała Ludwik, Wierzenia ludu, [zebr ane nad Wiarernl. Lud 1897/140-142 — Gonet Szymon, Szczegóły z wierzeń ludu, (okolice Andrychowa). Lud 1897/142-146 — Magierowski Leon, Przyczynek do wierzeń ludowych, [pow. sanocki]. Lud 1898/184-185 — Koch Aleksander, Ze zwyczajów wielkanocnych. Poświęcanie pól, [Nowy

Sącz]. Lud 1898/186-231 — Krćek Franciszek, Pisanki w Galicyi. Zestawienie materyalu zebranego w r.

1897 staraniem Towarz. ludoznawczego. Lud 1898/256-274 — Zdziarski Stanisław, Pierwiastek ludowy w poezyi A. Mickiewicza. Lud 1898/308-322 — Krćek Franciszek, Sobótka w Galicyi.

Lud 1898/41 0 435 Piątkowska Ignacja, Obyczaje ludu ziemi sieradzkiej. Szkic. etnograficzny.

Lud 1899/53 56 Młynek Ludwik, Zarys pierwotnej religii Lachów na tle podań ludowych. Lud 1899/120 131 - Zdziarski Stanisław, Przyczynki do etnografii

tatrzańskich górali.

Lud 1899/164 166 Pobratymiec, Środki lecznicze i ich nazwy aptekarskie u ludu. ('/, pow. myślenickiego).

Lud 1899/170 176 Magierowski Leon, liajki. (Z Jaćmierza i I'osady jaćmier- skiej) . Lud 1899/256-258 — Świętek Jan, Sobótka, [okolice nad Rabą między Gdowem a Bochnią]. Lud 1899/365-367 — Jakóbiec Jan, Dyabel w pojęciu ludowym. (Kilka

zapisków z Słotwiny, pow. żywiecki). Lud 1900/36-80 — Gustawicz Bronisław, O ludzie

Podduklańskim w ogólności, a lwoniczanach w szczególności, [cz. 1, Krośnieńskie]. Lud 1900/126-157 — Gustawicz Bronisław, O

ludzie Podduklańskim w ogólności, a lwoniczanach w szczególności. Część wtóra. Zabawy, pieśni,

gadki, [cz. 2]. Lud 1900/172-193 — Ełjasz-Radzikowski Stanisław, Styl zakopiański. Lud

1900/245-257 — Gustawicz Bronisław, O ludzie Podduklańskim w ogólności, a lwoniczanach w

szczególności. Część wtóra. Zabawy, pieśni, gadki, [cz. 3]. Lud 1901/286-299 — Żmigrodzki Micłiał,

llistorya pierwotnej religii, [symbol słońca w pierwotnych cywilizacjach w Ameryce, Europie, Azji].

Lud 1902/48-56 — Mleczko Teofil, Świat zmarłych. (Zwyczaje i zapatrywanie ludu polskiego w Galicyi zachodniej). Lud 1902/57-58 — Ketlicz M., Lecznictwo ludowe

[Krotoszyn pow. lwowski]. Lub 1902/354-368 — Świętek Jan, Z nad Wisłoka. (Rysy

etnograficzne ze wsi Białobrzegi w powiecie łańcuckim). Lud 1903/64-68 — Hradecka Stanisława, Przyczynki

do wierzeń ludu w Wierzba- nowy pow. Wieliczka. Lud 1903/209-240 — Swieżawski Ernest, Dyjalog pogrzebowy u tzw.

Kadłubka na cześć Kazimierza Sprawiedliwego, [cz. 2, materiał z różnych regionów Polski]. Lud

1903/368-381 — Goldstein Henryk, Przyczynki do „Księgi przysłów, przypowieści i wyrażeń

przysłowiowych" S. Adalberga. Lud 1903/410 — Badura Wincenty, Chleb św. Agaty, [zabór pruski].

Lud 1905/81 — Łaska Bronisława, Powitanie księżyca na nowiu, [Serafińce, pow. Horodenki], Lud 1905/130-163 — Czaja Stanisław, Szopka krakowska, [cz. 2]. Lud

1905/194 195 — Gonet Szymon, Wierzenia ludu w okolicy Andrychowa. Lud 1905/199 — Czaja

Stanisław, Pierwszy grzmot, [okolice Szczepanowa, Bochni]. Lud 1905/212-220 -- Tync Bolesław,

Wspomnienie o Słucku, [recenzja]. Lud 1905/316 — Potkański Karol, Dusza po śmierci, [Przecław].



50 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ______________________________ 5|

Lud 1905/371-388 — Świętek Jan, Liczby trzy i dziewięć w mitach, wyobrażeniach, mistycznych praktykach i w zwyczajach ludowych, [Galicja].

Lud 1905/394-401 — Udziela Maryan, Przyczynki do medycyny ludowej, [Galicja). Lud 1905/411-413 — Kallas Aniela, Garść zapisków z Dolestraszyc. Lud 1906/57-81 — Sulisz Józef, Zapiski etnograficzne z Ropczyc, [Sandomierskie]. Lud 1906/138-182 — Maykowski Stanisław, Lud wpoezyi M. Konopnickiej, [cz. 1]. Lud 1906/264-268 — Witowt [Witold Pracki], Leki ludowe {ze wsi Płudy pow. radzyńskiego).

Lud 1907/43-48 — Kosiński Władysław, Listy, [okolice Krakowa]. Lud 1907/87-97 — Matusiak Szymon, Sobótka. (Dokończenie), [Litwa, Galicja, Śląsk, Ruś, Czechy]. Lud 1907/149—160 — Krćek Franciszek, Nowe przyczynki do drugiego wydania „Księgi przysłów"

S. Adalberga. Lud 1907/202-215 — Schnaider Józef, Lud peczeniżyński. Szkic etnograficzny. (Dokończenie). Lud 1907/216-232 — Piotrowicz Stanisław, Znachorka i wróżka Jewdokia Boj-czuk. Materiały

folklorystyczne ze wsi Bortnik na Pokuciu. Lud 1907/324-330 — Czyżewicz Stanisław, Wiązanka wierzeń i przesądów ludu z okolic Buczkowa i

Okulic, tudzież Mokrzysk-Bucza, [powiaty brzeski i bocheński], Lud 1908/19-89 — Matusiak Szymon, Olimp polski podług Długosza, [materiał z różnych części

Polski oraz Słowiańszczyzny]. Lud 1908/170-178 — Matusiak Szymon, Święty i przeklęty. (Bocian), [Galicja, Pomorze Wschodnie,

Rugia, Śląsk].

Lud 1908/246-253 — Tryszczyła Franciszek J., Muszyna w powiecie Nowo-Sądec-kim. Lud 1908/300 — Gawełek Franciszek, Dwie legendy z kalwaryi. Lud 1908/368—370 — Gonet Szymon, Rozmaitości ludoznawcze ze Suchej. (Powiat Żywiec). Lud 1908/397 — Króliński Kazimierz, Odpowiedzi na zapytania, [pow. mościski], Lud 1909/91-107 — Kołodziejczyk Edmund, Zwyczaje, obrządki, zagadki i pieśni ludu kaliskiego w

okolicach Wielunia. Lud 1910/59-61 — Stankiewiczowa Zofia, Święto Matki Boskiej Zielnej na Mazurach. Lud 1910/79-86 — Kołodziejczyk Edmund, Z Andrychowa. (Luźne notatki). Lud 1911/60-71 — Koczwara Jan, Wierzenia ludowe w Małych Kończycach, koło Zebrzydowic na

Śląsku. Lud 1911/77—96 — Smólski Gustaw, Zagadki i łamigłówki górali polskich w Tatrach i Beskidach. Lud 1911/138-161 — Schnaider Józef, Z życia górali nadłomnickich, [cz. 1]. Lud 1912/92-111 — Bystroń Jan Stanisław, Wymuszanie urodzaju na drzewach owocowych,

[Krakowskie, Lubelskie, Sandomierskie]. Lud 1912/141-217 — Schnaider Józef, Z życia górali nadłomnickich. Dokończenie.

Lud 1913/31 70 Fischer Adam, Polskie widowisku ludowe, [materiał z różnych regionów Polski], Lud 1913/104-152 — Szyszkowski Władysław, Pierwiastek ludowy w poezji polskiej

XV i XVI w. Lud 1914-1918/246 270 — Gonet Szymon, „Gadki" z Inwaldu, w okolicy Andrychowa.Lud 1923/82 128 — Frankowski Eugeniusz, Wycinanki i ich przeobrażenia, [Łowickie, Kurpie,

Podlasie]. Lud 1924/50-111 - Frankowski Eugeniusz, Zabiegi magiczne przy pożyczaniu, kupnie i sprzedaży u ludu polskiego, [materiał z różnych regionów Polski]. Lud 1926/38-51

— Kuchta Jan, Polskie podania ludowe o człowieku na księżycu,

[materiał z różnych regionów Polski]. Lud 1926/78-94 — Fiszer Adam, Opowieści o czarownikach z doliny nowotarskiej. Lud 1927/1-25 — Koranyi Karol, Czary i gusła przed sądami kościelnymi w Polsce

w XV i w pierwszej połowie XVI wieku, [Wielkopolska, Mazowsze, Gdańsk, Lwów, Wieluń].

Lud 1927/71-72 — Wawrzeniecki Marian, Jak konstruowano u nas stos do palenia czarownic? [Łowickie], Lud 1927/114 — Fiszer Adam, St. Barabasz, Sztuka ludowa na

Podhalu, [recenzja], Lud 1929/123-144 — Kuchta Jan, Rodzime wątki lokalne w podaniach o mistrzu Twardowskim, [Bydgoskie, Poznańskie, Podlasie, Krakowskie, Olkusz]. Lud 1930/99-106

— Czubryński Antoni, Podania domu „Krzysztofory" na Rynku Krakowskim. Lud 1931/36-75 — Udziela Seweryn, Rośliny w wierzeniach ludu

krakowskiego. Lud 1931/76-144 —- Janów Jan, „Sabałowa bajka" H. Sienkiewicza ilegendy o „dziwnych sądach bożych", [Podhale; folklor litewski, ukraiński]. Lud 1932/65-120 — Zborowski

Juliusz, Ludoznawcze przyczynki z góralszczyzny, [Podhale, północno-zachodni skrawek Spiszą,Krościenko, Szczawnica, Żywieckie]. Lud 1933/21-35 — Znamierowska-PriifTerowa Maria,

Rybołówstwo w okolicach Druskienik. Lud 1933/82-173 — Żyranik Bogdan, Pi-zeciwieństwo bóstwa-drzewa i

bóstwa-kamienia w wyobinżeniach ludowych, [w różnych kulturach]. Lud 1934-1935/38-64 — Brynerówna

Halina, Pieśni łódzkich pracownic. Lud 1937/60-76 — Fischer Adam, Drzewa w wierzeniach i

obrzędach ludu polskiego, [materia! z różnych regionów Polski]. Lud 1947/160-235 — Reinfuss

Roman, Próba charakterystyki etnograficznej Rusi Szlachtowskiej na podstawie niektórych elementów kultury materialnej. Lud 1947/277-308

— Seweryn Tadeusz, Ikonografia etnograficzna, [cz. 1, materiał z różnych regionów Polski]. Lud 1948/229-276 — Seweryn Tadeusz, Ikonografia etnograficzna, [cz.

2, materiał z różnych regionów Polski].




Lud 1952/291—354 — Seweryn Tadeusz, Ikonogmfia etnograficzna, [cz. 3, materiał z różnychregionów Polski].

Lud 1952/355-415 — Chętnik Adam, Przemysł i sztuka bursztymarska nad Narwią. Lud 1952/427—435 — Gotkiewicz Marian, Górna Orawa w pracach słowackiego etnografa. Lud 1954/647—666 — Seweryn Tadeusz, Ikonografia etnograficzna, [cz. 4, materia! z różnych

regionów Polski], Lud 1954/699-702 — Reinfuss Roman, Tradycje otwartego ogniska w małopolskim budownictwie

ludowym. Lud 1956/522—553 — Seweryn Tadeusz, Ikonografia etnograficzna, [cz. 5, materiał z różnych

regionów Polski]. Lud 1965/229-306 — Sliziński Jerzy, Z kaszubskiej i słowińskie] literatury l udowej. Lud 1970/156-167 — Bukowska-Gorgoni Krystyna, Procesy o czary i powołania przez czarownice w

orzecznictwie Sądu Wyższego Prawa Niemieckiego na zamku krakowskim. Lud 1975/143—155 — Sielicki Franciszek, Piosenki ludowe śpiewane przez Kościuszkowców. ( W

trzydziestolecie powstania Pierwszej Dywizji LWP), [Krakowskie, Śląsk]. Lud 1976/139—155 — Setkowicz Jan, Naczynia mosorowe w kulturze pasterskiej, [Beskidy], Lud 1981/91-104 — Lehr Urszula, Urok w asjiekcie działań magiczno -religijnych, [Beskid Sądecki i

Śląski]. Lud 1982/113-149 — Lehr Urszula, Wierzenia demonologiczne we wsi Obidza (region sądecki) w

świetle badań empirycznych.

Łęga Malb — Łęga Władysław, Ziemia Malborska. Kultura ludowa, Toruń 1933. Łęga Świec — Łęga Władysław, Okolice Świecia. Materiały etnograficzne, Gdańsk 1960. ŁSE — „Łódzkie Studia Etnograficzne", Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego,

Łódź-Warszawa, R. 1 1959, R. 2 1960, R. 3 1961, R. 4 1962, R. 5 1963, R. 6 1964, R. 71965, R. 8 1966, R. 9 1967, R. 10 1968, R. 11 1969, R. 12 1970, R. 13 1971, R. 14 1972,R. 15 1973, R. 16 1974, R. 17 1975, R. 18 wyd. w 1977 za r. 1976, R. 19 1977, R, 201978, II. 21 1979, R. 22 wyd. w 1983 za r. 1980, R. 23 wyd. w 1984 za r. 1981, R. 24 wyd.w 1984 za r. 1982, R. 25 wyd. w 1986 za r. 1983, R. 26 wyd. w 1986 za r. 1984, R. 271987, R. 28 1988, R. 29 1989, R. 30 1990, R. 31 1991:

ŁSE 1961/5-35 — Szczygielski Wojciech, Ze studiów nad techniką rolną w Wie-luńskiem w XVI-XVIII w.

ŁSE 1961/53—68 — Śmiałowski Józef, Problematyka społeczna okrvsu pańszczyźnianego w pieśniachi przysłowiach ludowych okręgu łódzkiego. ŁSE 1961/79-93 — Jastrzębska Mirosława, Wróżby i

zabiegi magiczne związane z dniem wigilijnym w powiecie brzezińskim. ŁSE 1961/95-101 — Drozdowska Wanda, Magia lecznicza zwierząt w Klonowej w pow. sieradzkim.

ŁSE 1961/163 175 Grodzka Jadwiga, Rzeźba ludowa w Lęczyckiem. ŁSE 1961/205 -207 Zarębska Dorota, Niektóre zwyczaje i wierzenia wiosenne

z pow. brzezińskiego. ŁSE 1962/5 14 Baranowski Bohdan, Wielki proces o czary miłosne w Praszce

w 1665 r. ŁSE 1962/81 87 Drozdowska Wanda, Podania z Zaleczą Wielkiego, pow. Wie-

luń.

ŁSE 1962/117 130 — Drozdowska Wanda, Istoty demoniczne w Zalęczu Wielkim, pow. Wieluń. ŁSE 1962/131-145 — Dekowski Jan Piotr, Obrzędy 1 zwyczaje świętojańskie w Piotrkowskiem. ŁSE 1962/199 202 — Jastrzębska Mirosława, Chodzenie po scodrokach w niektórych wsiach pow.

brzezińskiego i rawskiego. (Materiały zebrane przez harcerzy z Liceum Pedagogicznego w

Tomaszowie Mazowieckim). ŁSE 1962/203-214 — Lechowa Irena, Niektóre zagadnienia kultury ludowej z pow.

radomszczańskiego. ŁSE 1963/5-16 — Adamczewska Genowefa, Magiczna broń 1 jej rola w walce między wsią a dworem

w Sieradzkiem w XVII-XVIII w. ŁSE 1963/17-42 — Śmiałowski Józef, Zajęcia dodatkowe ludności wiejskiej powiatu wieluńskiego w

latach przcduwlaszczeniowych. ŁSE 1963/75-99 - Dekowski Jan Piotr, Stan i problematyka badań nad obrzędo-loością ludową

środkowego dorzecza Pilicy.

ŁSE 1963/101-110 — Lechowa Irena, Opowieść o górze Chełmskiej. ŁSE 1963/111-130 — Drozdowska Wanda, Magiczne normy postępowania w życiu codziennym

Załęcza Wielkiego, pow. Wieluń. ŁSE 1963/131- 178 — Matczakowa Stanisława, Dziecko w rodzinie wiejskiej. (Materiały z powiatu

radomszczańskiego). ŁSE 1963/185-188 — Lechowa Irena, Zwyczaj chodzenia po dyngusie w pow. rawskim. ( Wybór

materiałów nadesłanych przez młodzież szkolną). ŁSE 1965/5 39 — Lipiński Andrzej, Pozostałości kultury tradycyjnej w łódzkich rodzinach

robotniczych. ŁSE 1965/73-85 — Baranowski Bohdan, Pośmiertna kara „za zlą miarę" w wierzeniach ludowych,

[Łódzkie], ŁSE 1965/194-200 — Mądrzakówna Daniela, Zwyczaj chodzenia Herodów w łódzkim środowisku

robotniczym.

ŁSE 1966/97-114 — Putyńska Elżbieta, Lecznictwo ludowe w okolicznych wsiach Bełchatowa. ŁSE 1967/277-302 — Lechowa Irena, Obrzędowe obchodzenie granic pól w Łowickiem w świetle

materiałów porównawczych. ŁSE 1970/169-173 — Rosiak Tadeusz, 0 niektórych zwyczajach dotyczących młodzieży wiejskiej, pow.

Łask. ŁSE 1974/5-54 — Dekowski Piotr Jan, Udział 1 rola społeczności wiejskiej w zwyczajach weselnych

Polski środkowej, [Łódzkie],




ŁSE 1974/55-69 — Lechowa Irena, Relikty tradycyjnej obrzędowości dorocznej w Łęczyckiem. ŁSE 1978/27-79 — Świątkowska Anna, Zwyczaje i obrzędy rodzinne regionu łowickiego w procesie

zmian (z dokumentacji terenowej). ŁSE 1984/139-156 — Niewiadomska Maria, Ludowa wizja kosmosu w gminie Głuchów. MAAE — „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji

Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie", Kraków t. 1 1896, t. 2 1897, t. 31898, t. 4 1900, t. 5 1901, t. 6 1903, t. 7 1904, t. 8 1906, t. 9 1907, t. 10 1908, t. 11 1910, t.

12 1912, t. 13 1914, t. 14 1919: MAAE 1897/119-379 — Swiętek Jan, Zwyczaje i pojęcia prawne ludu nadrab-skiego. MAAE 1898/73-166 — Stopka Andrzej, Materyaly do etnografii Podhala {Zakopane, Kościelisko,

Poronin, Czarny Dunajec). MAAE 1903/187-420 — Saloni Aleksander, Lud łańcucki. Materyaly etnograficzne. MAAE 1908/44-49 — Gawelek Franciszek, Czarownik w Rząchowy w powiecie brzeskim. MAAE 1908/50-344 — Saloni Aleksander, Lud rzeszowski. Materyaly etnograficzne. Mac ChDobrz — Maciejewski Jerzy, Słownik chelmińsko-dobrzyński (Sicmoń, Dulsk), Toruń 1969. MAGP — Mały atlas gwar polskich, oprać, przez [t. 1-3] Pracownię Dialektolo-giczną Zakładu

Językoznawstwa PAN w Krakowie, [t. 4-13] Pracownię Atlasu i Słownika Gwar PolskichZakładu Językoznawstwa PAN w Krakowie, t. 1-2 pod kier. Kazimierza Nitscha, Wrocław- Kraków 1957-1959, t. 3-8 red. Mieczysław Karaś, Zofia Stamirowska,' Wrocław -Warszawa -Kraków 1960-1965, t. 9-13 pod kier. Mieczysława Karasia, Wrocław - War-

szawa - Kraków 1966-1970. Maj Motycz — Maj Czesław, Pieśni ku czci Matki Boskiej Częstochowskiej, śpiewane podczas

nawiedzenia rodzin w 1979 r., Motycz [br]. Maj Śląsk — Majchrzak Józef, Dolnośląskie pióśni ludowe, Wrocław 1970. Mai Śląsk — Bajki śląskie ze zbiorów Lfucjana] Malinowskiego, red. Helena Kapc-łuś, wybór, wstęp i

oprać. Elżbieta Jaworska, Warszawa 1973. Mat Krak — Matyas Karol, Podania i baśnie krakowskie, Lwów 1890. Mat NTarg — Matyas Karol, Świat i przyroda w wyobraźni chłopa (ze wsi Zabrzezie pow. nowotarski i

z Zawody pow. nowosądecki), Lwów 1888. Mich Trąd — Michalikowa Lidia, Tradycyjne zabawy ludowe, Warszawa 1976. Mieś Pog — Miesiączek Wawrzyniec, Pogodki spod Lipowskiej, Kraków 1967. Mika Oraw — Mika Emil, Chybiński Adolf, Pieśni orawskie, Lipnica Wielka 1934. Miłk Pas — Pastorałki i kolędy, czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia oraz

Modlitwy i Pieśni kościelne na rozmaite święta zebrane

z różnych dziel, oprać, na nowo i popr. Stanisław Milkowski, Częstochowa 1897. Miód Pas — Pastorałki i kolędy z melodyjami, czyli piosnki wesołe ludu w czasie Świąt Bożego

Narodzenia po domach śpiewane, zebrał Michał Marcin Mioduszewski, Kraków 1843. Mosz Atl - Moszyński Kazimierz, Atlas kultury ludowej w Polsce, z. 1-3, oprać. wspólnie z J.

Klimaszewską [z. 1 i 3], z J. Klimaszewską i M. Bytnarowną [z. 2], Kraków 1934 1936. Mosz Kul Moszyński Kazimierz, Kultura ludowa Słowian, Kraków, cz. 1 1929,

cz. 2, z. 1 1934, z. 2 1939.

Mosz Prasł -- Moszyński Kazimierz, Pierwotny zasiąg języka prasłowiańskiego, Wrocław-K raków1957. Nad Kasz — Nadmorski [Józef Łęgowski], Kaszuby i Kociewie. Język, zwyczaje, przesądy, podania,

zagadki i pieśni ludowe w północnej części Prus Zachodnich, Poznań 1892. Nec Kasz — Necel Augustyn, Demony, purtki i stolemy. Baśnie kaszubskie, Warszawa 1975. Nitscli Półu — Pólnocnopolskie teksty gwarowe od Kaszub po Mazury (z mapką), red. Kazimierz

Nitsch, Kraków 1955. Nitsch Tek — Nitsch Kazimierz, Wybór polskich tekstów gwarowych, Warszawa 1960. NKPP Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, w oparciu

o dzieło Samuela Adalberga opracował Zespól Redakcyjny pod kierunkiem JulianaKrzyżanowskiego, Warszawa, t. 1 1969, t. 2 1970, t. 3 1972, t. 4 1978.

Now Raw — Nowak Henryk, Gwary chazackie w powiecie rawickim, Poznań 1970. Nyr Kar — Kamaiuał dziadowski. Pieśni wędrownych śpiewaków (XIX-XX w.), wybór i oprać.

Stanisław Nyrkowski, wyd. 2, Warszawa 1977, [cytaty pochodzące z wydania pierwszego(Warszawa 1973) oznaczamy skrótem:

Nyr Kar 1]. Obr Diał -- Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym, red. Antonina

Obrębska-Jablońska, „Prace Białostockiego Towarzystwa Nauk", nr 18, 1972, s. 7-94. Ol Pódl — Oleszczuk Aleksander, Pieśni ludowe z Podlasia, Wrocław 1965. Oles Lub — Olesiejuk Feliks, Obrzędy weselne w Lubelskiem. Materiały etnograficzne do badań nad

obrzędowością weselną, Wrocław 1971. Ond Śląsk — Ondrusz Józef, Godki śląskie. Podania i baśnie ze Śląska Cieszyńskiego, Ostrawa 1977. Or L — „Orli Lot". Organ kół krajoznawczych młodzieży Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego,

Kraków, R. 1 1920, R. 2 1921, R. 3 1922, R. 4 1923, R. 5 1924, R. 6 1925, R. 7 1926, R. 8

1927, R. 9 1928, R. 10 1929, R. 11 1930, R. 12 1931, R. 13 1932, R. 14 1933, R. 15 1934,R. 16 1935, R. 17 1936, R. 18 1937, R. 19 1938, R. 20 1939, R. 21 1947, R. 22 1948, R. 231949, R. 24 1950:




Or L 1926/110—111 — Rośliny i ptaki jako księga meteorologii ludowej, [Tomaszów Maz. i pow.sandomierski].

Or L 1926/135-138 — Kołodziński Wacław, Zwyczaje świąteczne w okresie świąt Bożego Narodzenia

w okolicy Piasków. Or L 1926/154 — Kamocki Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastujące wojnę światową, [Proszenie,

pow. piotrkowski]. Or L 1927/55 — Michalska Jadwiga, Legenda, [Ostrzeszów w Wielkopolsce].

Or L 1927/169—170 — Jedliński Stanisław, Piosnki z okolicy m. Kielc ze wsi Czarnowa. Or L 1928/11-12 — Sikora Franciszek, O diabelskim młynie, [opowiadanie górala z Istebnej]. Or L 1928/56-60 — Bączek Alojzy, Wierzenia, zwyczaje i praktyki ludu śląskiego. Or L 1928/74-78 — Udziela Seweryn, Oświetlanie mieszkań, [materiał z różnych regionów Polski]. Or L 1928/154—156 — Tomas St., Obrzędy, zwyczaje i wierzenia na Pałukach. Or L 1928/160-163 — Widziński A., Podania o Kamieniach, [Pałuki]. Or L 1928/190 — Banaszkiewicz St., Uroczystości wielkanocne w Zalesiu. Or L 1928/194 — Jendrych Wł., Wieś Wysokie - Koło, gm. Sai~nów, pow. Koże-nice. Or L 1928/195 — Gregorczyk Wł., Wieś Dobrut, gm. Orońsk, pow. Radom. Or L 1928/195-196 — Kwieciński A., Nobis W., Nowakowski S., Medycyna ludowa, [brak

informacji o geografii]. Or L 1928/196-197 — Kwieciński A. i in., Wiejska meteorologia, [brak informacji o geografii]. Or L 1929/42-46 — Mach Henryk, Dawne oświetlenie mieszkań w powiecie bocheńskim. Or L 1931/14-17 — Wiedza astronomiczna ludu i niektóre wierzenia o ciałach niebieskich, [cz. 1]. Or L 1932/39-42 — Mach Henryk, Okazy przyrody w powiecie bocheńskim i okolicy. Or L 1933/42-45 — Kaliska B., Zwyczaje wielkanocne na Kujawacli. Or L 1934/90-92 — Plaużanka W., Medycyna ludowa w okolicach Swiru, [Litwa]. Or L 1934/119-120 — Harańczyk Józef, Trzech króli. Or L 1934/148-149 — Stańco Józef, Wigilja Bożego Narodzenia, [wieś Sól]. Or L 1934/149 — Caputa Józef, Przesądy z okresu świąt Bożego Narodzenia, [wieś Wieprz]. Or L 1934/150-151 — Adamek Antoni, Wieczór wigilijny, [wieś Paweł Mała]. Or L 1935/98-135 — Blajda Czesław, Błażejewski Tadeusz, Dziennik Obozu, [pierwszy męski obóz

krajoznawczy w Jurgowie, pow. nowotarski]. Or Ł 1935/138-158 — Brzegowy F., Cieśla J., Królówka wieś rodzinna Kazimierza Brodzińskiego. Or L 1936/150-151 — Zacówna Szura, Durska Zofia, Kuskówna Ludberga, Wierzenia ludowe w

Kotuszowie, qm. Kurozweki, pow. Stopnica.

Or Ł 1038/124 Żurawska Romualda, Wendckier Helena, Diabelski kamień, [Strzyrzyc].

Or L 1938/155 158 Kozakówna A., Kalady, [Wileńszczyzna]. Or L 1938/159 162 Jasicka W., Pastcr W., Solarska A., Wiedza astronomiczna ludu. Orać. Maz Mądrzejszy Mazur niż diabeł. Zbiór przysłów i wyrażeń przysłowio-

wych polskich z terenu Warmii i Mazur, oprać. Tadeusz Oracki, Olsztyn 1977

Pach Mow Pach Adam, Mowy pogrzebowe, „Regiony", 1993, nr '1(71), s. 11-25.

PAE Polski atlas etnograficzny, red. Józef (jajek, z. 1-4, Wrocław 1964-1974, z. 5, Warszawa 1974, z. 6, red. Józef Gajek, J. Bogdanowicz, Warszawa 1981.Pan Gal Pauli Żegota, Pieśni ludu polskiego w Galicji, red. Helena Kapeluś,

Wrocław 1973, [wyd. fototypiczne z pierwodruku z 1838 r.] Pawi Mer — PawłowskaHarriet, Merrily We Sing. 105 Polish Folksongs, Detroit

1983. Peł Dem Pełka Leonard, Polska demonologia ludowa, Warszawa 1987. Pęk

Biłg Pękalski Michał, Materiały do magii, przesądów i wróżb w Biłgorajskim, „Studia i Materiały Lubelskie. Etnografia 2", 1967, s. 233-240. Piat Cechy — Piątkowska Krystyna,

Cechy zewnętrzne postaci diabła w wierzeniach i epice ludowej - próba określenia kanonu, Łódź 1982,

„Prace i Mater ia ły Muzeum Archeologicznego w Łodzi. Seria Etnograficzna", nr 23, s. 5 38. Pies Pas — Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI, red. Juliusz Nowak--Dłużewski, t. 1 Teksty ikomentarze, zebrał i oprać. Mirosław Korolko, Warszawa 1977. Pies SI 1 — Pieśni ludowe z polskiegoŚląska z rękopisów zebranych przez Ks. Emila Szramka oraz zbiorów dawniejszych A. Cincialy i J.

Rogera, z. 1 Pieśni balladowe, wydał i komentarzem zaopatrzył Jan Stanisław Bystroń, z. 1, Kraków

1927. Pies SI 2 — Pieśni ludowe z polskiego Śląska, wydali i komentarzem zaopatrzyli Józef Ligęza i Stefan Marian Stoiński, t. 2, Kraków 1938. Pies SI 3 — Ligęza Józef,

Pieśni ludowe ze Śląska, t. 3, z. 2 Pieśni rodzinne, Katowice 1961. Pig Wyb — Pigoń Stanisław, Wybór pisarzy ludowych, cz. 1 Pamiętnikarze i publi-cyści, Wrocław 1947, cz. 2 Poeci i gawędziarze, Wrocław 1948. Pis Wyl — Pisarkowa Krystyna,Wyliczanki polskie, Warszawa 1975. Plesz Miedz — Pleszczyński Adolf, Bojarzy międzyrzeccy.Studium etnograficzne,

Warszawa 1892. Plut Dzierż — Pluta Feliks, Słownictwo Dzierżyslawic w powiecie prudnickim,

Wrocław 1973. Plut Głóg — Pluta Feliks, Dialekt głogówecki, cz. 1-2, Wrocław 1963-1964. Płat Krak — Albośmy to jacy tacy. Zbiór pieśni Krakowiaków wschodnich i zachodnich, zebrał i

oprać. Piotr Płatek, Kraków 1976.

8



58 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA _____________ 59

Poc Poez — Pocek Jan, Poezje, wybór, wstęp i oprać. Alina Aleksandrowicz, Lu b l i n 1980. Pol Rud — Polaczek Stanisław, Wieś Rudawa. Lud, jego zwyczaje, obyczaje, obrzędy, piosnki,

powiastki i zagadki, Warszawa 1892. Pon Etn — Poniatowski Stanisław, Etnogmjia Polski, [w:] Wiedza o Polsce, I. ,'!, Warszawa

1931-1932, s. 191-334. Pośp Śląsk — Pośpiech Jerzy, Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku, Opole 1987. Pr Krzan — II Pracownia Dialektologiczna Zakładu Językoznawstwa PAN w War szawie, Teksty

gwarowe ze wsi Krzanowice w powiecie mciborskim, [w:] Stn-dia z filologii polskiej i słowiańskiej [i .] 2, Warszawa 1957, s. 278-319.

PSL — „Polska Sztuka Ludowa", Warszawa, II. 1 1947, II. 2 1948, 11. 3 1949, II. 4 1950, R. 5 1951,

R. 6 1952, R. 7 1953, II. 8 1954, R. 9 1955, H. 10 1956, R. 11 1957, R. 12 1958, R. 131959, R. 14 1960, R. 15 1961, R. 16 1962, R. 17 1963, R. 18 1964, R. 19 1965, R. 20 1966,R. 21 1967, R. 22 1968, R. 23 1969, R. 24 1970, R. 25 1971, R. 26 1972, R. 27 1973, R. 281974, R. 29 1975, R. 30 1976, R. 31 1977, R v32 1978, R. 33 1979, R. 34 1980, R. 35 1981,R. 36 1982, R. 37 1983, R.' 38 1984, R. 39 1985, R. 40 1986, R. 41 1987, R. 42 1988, R.43 1989, R. 44 1990, R. 45 1991, II.. 46 1992, R. 47 1993, R. 48 1994:

PSL 1948/2/6-15 — Chętnik Adam, Sztuka kurpiowska w okresie wielkanocnym. PSL 1949/6/163-179 — Seweryn Tadeusz, Polskie, zabawki ludowe, [materiał z różnych

regionów Polski]. PSL 1949/9-10/268-285 — Greniuk Piotr, Druki ludowe na płótnie w południowej Lubelszczyźnie. PSL 1952/1-6/52-54 — Cieśla-Reinfussowa Zofia, Z wystawy wycinanek ludowych w Sieradzu. PSL 1955/1/52-59 — Dobrowolska Agnieszka, Strój z Jamna pod Koszalinem. PSL 1956/3/131-157 — Seweryn Tadeusz, Żywot i dzieło powsinogi beskidzkiego Jędrzeja Wawry. PSL 1957/1/3-20 — Seweryn Tadeusz, Zabawki ludowe jako odbicie zwyczajów, obrzędów, magii i

legend, [Krakowskie]. PSL 1957/1/25-32 — Gentil-Tippenhauer Wanda, Józef Bigos, [Bukowina Tatrzańska]. PSL 1957/1/33—36 — Przeździecka Maria, Czerniakiewicz Szymon - podlaski wy-cinankarz ludowy. PSL 1957/2/67-106 — Zywirska Maria, Rzeźbione formy piernikarskie, [Toruń, Dolny Slask,

Kraków], PSL 1957/4/216-223 — Mulkiewicz Olga, Ozdoby rysowane piaskiem, [Kieleckie, Opoczyńskie,

Rawskie, Łowickie, Kujawy]. PSL 1957/4/229-249 — Kowalska-Lewicka Anna, Haft biały na Podhalu. PSL 1958/1/3-36 — Błaszczyk Stanisław, Rzeźbiarze ludowi południowej Wielkopolski. PSL 1959/1-2/132-140 — Czajkowski Jerzy, Jedlińskie kusaki, [Radomskie].

PSL 1959/1 2/149 160 Pękalski Michał, lliłgomjskic budownictwo drewniane. PSL 1961/1/3 23 Olędzki Jacek, Doroczne pieczywo obrzędowe pólnocno-

-wsclwdmej Polski. PSL 1961/4/199 214 Olędzki Jacek, Artystyczna twórczośćkowalska na terenie

Kurpiowskiej Puszczy Zielonej od końca XIX w. do I wojny światowej.PSL 1961/3/ 153 165 Czajkowski Jerzy, Zagroda wydłużona typu bielsko-haj-

nowskiego.PSL 1962/2/92 97 Olędzki Jacek, Symboliczne ofiary woskowe, ze wsi Kadzidło,

[Kurpiowszczyzna],PSL 1962/3/131-176 Malicki Longin, Sztuka ludowa Pomorza Gdańskiego na tle zbioińw Muzeum Pomorskiego w Gdańsku. PSL 1962/4/176 181 - Markowski Feliks, Zabytki

Ziemi Kaszubskiej w litografiach Wiktora Gosiemeckiego. PSL 1962/4/221-234 — SledzicwskiAntoni, Wycinanki z Powiśla otwocko-gar-

wolińskiego. PSL 1963/2/72-80 — Dydowiczowa Janina, Wielkopolskie zapusty. PSL

1963/2/97 110 — Olędzki Jacek, Tradycyjne poglądy na piękno przyrody w wypowiedziach chłopów Kurpiowskiej Puszczy Zielonej.

PSL 1964/3/107 126 Chętnik Adam, Twórczość ludowa Kurpiów w dziedzinie sztuki. PSL 1964/3/135 158 Olędzki Jacek, Rzeźba w drewnie, z północnej Kurpiowszczyzny.PSL 1964/4/235-290 — Kunczyńska Anna, Jarnuszkiewiczowa Jadwiga, Wybitni twómy ludowi XX-lecta, [materiał z różnych regionów Polski]. PSL 1965/2/79-100 —

Kunczyńska-Iracka Anna, Malarze ludowi z Gidel, [Częstochowskie], PSL 1965/2/101-112 —

Przeździecka Maria, Pisanki białostockie. PSL 1965/3/157-166 — Chróścicki Juliusz Antoni, Korale,

sosulka i szczygieł. (Sztuka gotycka a tradycje i wierzenia ludowe). PSL 1965/4/213-222 -- Gentil-Tippenhauer Wanda,

Fatla Stanisław. Najsłynniejszy krawiec ludowy Podhala. PSL 1966/1/23-48 — Świątkowska

Anna, Wnętrze chałupy księżackiej XIX i XX w., [Łowickie]. PSL 1966/2/119-128 — Maciejewska-Pavković Joanna,

Zdobnictwo obrzędowe wsi białostockiej. PSL 1967/2/67-92 — Olędzki Jacek, Wota srebrne, [Sanktuaria pątnicze: Chełmno

Pomorskie, Częstochowa, Czerwińsk, Miedniewice, Prostyń, Sieradz], PSL 1968/1/35-60 —

Jackowski Aleksander, Pogranicze sztuki naiwnej i ludowej, [materiał z różnych regionów Polski]. PSL 1971/3/131-154 — Blaszczyk Stanisław,

Drzeworyty wielkopolskie. PSL 1971/4/231-250 — Kroh Magdalena, Przemiany obrzędowości

dorocznej we wsi Chyzówki. PSL 1973/1/5-29 — Olędzki Jacek,

Wota lwowskie.




PSL 1973/1/53—55 — Jacher-Tyszkowa Aleksandra, Nieznany rękopis Szymona Poprzęckiego o

warsztacie częstochowskiego malarza ludowego z lat 1880-tych. PSL 1973/4/191-198 — Chętnik Adam, Jantar w sztuce kurpiowskiej. PSL 1983/1-2/81-87 — Kurek Czesława, Wesele wiejskie jako zjawisko estetyczne, [wieś Starogród w

pobliżu Mińska Mazowieckiego]. PSL 1983/3-4/175-184 — Kubiak Krzysztof, Dzień narodzin głowy. Przyczynek do badań nad

problematyką świętojańską, [Łódzkie, Kaszuby, Polesie, Ilu culszczyzna]. PSL 1985/1/65-67 — Kalinowska-Klosiewicz Danuta, Obrzęd sobótkowy. Taniec w aspekcie symboliki ruchu obrotowego, [brak informacji o geografii]. Rak Dum — Rak Jan z Husowa, Dumania i wiersze, Warszawa 1980. Red — Materiały przekazane przez członków iwspółpracowników zespołu redakcyjnego Słownika stereotypów i symboli ludowych, pocłiodzące zmowy żywej, z lat 1963-1995, [w metryczkach podana jest miejscowość i data zapisu], zob. Materiałyterenowe. Rog Śląsk — Roger Juliusz, Pieśni ludu polskiego w Górnym Szląsku, Opole 1976, [wyd.

fototypiczne z 1863 r.] Rom Śląsk — Romańska Henryka, Śląskie warianty ballady o siostrze - trucicielce brata, [w:] Wieś

dolnośląska, red. Adolf Nasz, Wrocław 1970, s. 349 -360. Romb Lud — Rombowski Aleksander, Ludycje wieśne. Zabytek literatury ludowej z połowy XVI

wieku, Wrocław 1953.

Sad Podh — Pieśni Podhala. Antologia, red. Jan Sadownik, Kraków 1971. Samp Sab — Samp Jerzy, Droga na sabat, Gdańsk 1981. Siem Pod — Siemieński Lucjan, Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie, Poznań 1845. Sim Bery — Bery śmieszne i ucieszne. Humor śląski, zebrała i oprać. Dorota Simonides, Kraków

1978. Sim Fol — Simonides Dorota, Współczesny folklor słowny dzieci i nastolatków, Wrocław 1976. Sim Gad — Gadka za gadką. 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska, zebrali i oprać. Dorota

Simonides, Józef Ligęza, wyd. 2 popr. i u zup., Opole 1975. Sim GŚląsk — Badura-Simonides Dorota, Baśń i podanie górnośląskie, Katowice 1961. Sim ŚlAntr — Simonides Dorota, Śląski antropokosmos ludowy, „Kwartalnik Opoi-ski" 1989, nr 3-4,

s. 5-19. Sim ŚlOpol — Kumotry diobła. Opowieści ludowe Śląska Opolskiego, zebrała, opracowała, wstępem

opatrzyła Dorota Simonides, Warszawa 1977. Sim Wierz — Simonides Dorota, Wierzenia i zachowania przesądne, [w:] Folklor Górnego Śląska,

red. Dorota Simonides, Katowice 1989, s. 22 5-3 01 .

Siw Błog — Siwik Wiesław, Błogosław wysiane nasiona, daj łąkom i polom urodzajność, „Gość Niedzielny" 1994, nr 14, s. 18. Sob Lubus — Szlakiem kozła lubuskiego. Pieśni i muzyka instrumentalna Ziemi Lubuskiej, zebrali i

oprać. Jadwiga i Marian Sobiescy, Kraków 1954.

Sob Wielk Wielkopolskie śpiewki ludowe, oprać. Jadwiga Sobieska, Kraków 1957. Sobr Tek Sobierajski Zenon, Polskie teksty gwarowe z ilustracją dźwiękową, cz. 1 4, Poznań 1960-1964.

Stasz Śląsk - Staszczak Zofia, Niektóie nawiązania słowiańskie w tradycyjnej

kulturze ludowej Śląska w świetle danych „Atlas der deutschen Volkskunde",[w:] Wieś dolnośląska, red. Adolf Nasz, Wrocław 1970, s. 233-264.

Stef Warni Steffen Augustyn, Język polskiej Warmii, Kraków 1938.

Stef WarmOp Steflen Augustyn, Opowiadania komiczne i podania z Warmii, Kraków 1937.

Stef WarmPś Steflen Augustyn, Zbiór polskich pieśni ludowych z Warmii, t. 1 Poznań 1931, t. 2 Leszno 1934, t. 3 Kraków 1937.

Stel Pom Stelmachowska Bożena, Rok obrzędowy na Iômorzu, Toruń 1933. Steuer Bab — Steuer Feliks, Narzecze baborowskie, Kraków 1937. Stoin Zyw Pieśni żywieckie,

zebrał Stefan M. Stoiński, Kraków 1964. Stop Sab — Stopka Andrzej, Sabała. Portret, życiorys,

bajki, powiastki, piosnki, melodye, Kraków 1897. Sycb SGKasz — Sychta Bernard, Słownik gwar kaszubskich na tle

kultury ludowej, t. 1-7, Wrocław 1967-1976. Sych SKoc — Sychta Bernard, Słownictwo kociewskie na tle

kultury ludowej, t. 1-2, Wrocław 1980, t. 3, Wrocław 1985. Szcz Ant — Szczawiej Jan, Antologia współczesnej

poezji ludowej, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa 1972. Szczep Pódl — Szczepańczuk Zbigniew, Zabytkowe kamienie z wykuciami na

terenie diecezji siedleckiej, czyli podlaskiej, Świdnica 1990. Szew Niech — Szewera Tadeusz, Niech

wiatr ją poniesie. Antologia pieśni z lat 1939-19/,5, wyd. 2 poszerzone, Łódź 1975. Szyf MiW — Szyfer Anna, Zwyczaje, obrzędy

i wierzenia Mazurów i Warmiaków, wyd. 2 poszerzone, Olsztyn 1975. Szyf Trąd — Szyfer Anna, Tradycyjna astronomia i meteorologia

ludowa na Mazurach, Warmii i Kurpiach i jej współczesne przeobrażenia, Olsztyn 1969. Szym Dom

— Szymczak Mieczysław, Gwara Domaniewka i wsi okolicznych w powiecie łęczyckim, Łódź 1961.

Szym SDom — Szymczak Mieczysław, Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim, cz. 1-8, Wrocław 1962-1973. Śmieł Opól — Smiełowski Stanisław,

Kleklimanki. Opowieści ludowe ze Śląska 0- polskiego, Katowice 1967. Święt Nadr — Świętek Jan, Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz

etnograficzny, Kraków 1893. Świr Pies — Z pieśnią i karabinem. Pieśni partyzanckie i okupacyjne z

lat 1939- -1945, wyboru dokonał Stanisław Swirko, Warszawa 1971. Tac Opól — Pieśni ludowe

Śląska Opolskiego, zebrał i oprać. Jan Tacina, Katowice 1963. TN — zob. Materiały terenowe. (Po skrócie TN podano miejscowość i rok

nagrania.)




Toep Mazur — Toeppen Max I'., Wierzenia mazurskie z dodatkiem zawirnijącym klechdy i baśnie Mazurów, przeł. na język polski Iv Plitzówna, Warszawa 1894.

Tomasz Łop — Tomaszewski Adam, Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce, Kraków1930.

Tred Kasz — Treder Jerzy, Frazeologia kaszubska a wierzenia i zwyczaje (na ile porównawczym),Wejherowo 1989.

Tuw Czar — Czary i czarty polskie oraz wypisy czarnoksięskie, napisał, wybrał i przypisami opatrzył

Julian Tuwim a.D. 1923, wyd. 2, Warszawa 1960. Udz Krak — Udziela Seweryn, Krakowiacy, Kraków 1924. Udz Rop — Udziela Seweryn, Materiały etnograficzne z miasta Ropczyc i okolicy, Kraków 1886. Udz ŚKrak — Udziela Seweryn, Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego, mieszkającego po prawym

brzegu Wisły, [cz. 1] Czart, Warszawa 1900, [cz. 2] Wielkoludy. Czarownice i czarownicy.Choroby, Warszawa 1901, s. 1-70, [odbitka z t. 12, 13, 14 „Wisły"].

Wal Śląsk — Pieśni górnicze Górnego Śląska, zebrał i oprać. Stanisław Wallis, Kraków 1954. Was Jag — Wasilewski Zygmunt, Jagodne (wieś w pow. łukowskim gm. Dąbie). Zarys etnograficzny,

Warszawa 1889. Wer Ojcz — Ojczyzna. Antologia współczesnej poezji ludowej, wybór, oprać, posłowie i indeks

Stanisław Weremczuk, Lublin 1987. Wes Śląsk — Wesołowska Henryka, Tradycyjne elementy obrzędowości „święta Godów" na Dolnym

Śląsku, [w:] Wieś dolnośląska, red. Adolf Nasz, Wrocław 1970, s. 197-232. Wisła — „Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny", Warszawa, t. 1 1887, t. 2 1888, t. 3 1889,

t. 4 1890, t. 5 1891, t. 6 1892, t. 7 1893, t. 8 1894, t. 9 1895, t. 10 1896, t. 11 1897, t. 121898, t. 13 1899, t. 14 1900, t. 15 1901, t. 16 1902, t. 17 1903, t. 18 1904, t. 19 1905, t. 201916-1917:

Wisła 1887/56—62 — Karłowicz Jan, Czary i czarownice w Polsce, [cz. 2, materiał z różnychregionów Polski].

Wisła 1887/69-73 — Ulanowska Stefania, Wśród ludu krakowskiego, [cz. 2], Wisła 1887/83-86 — Zawiliński Roman, O sposobie gromadzenia materyałów etnograficznych, [cz. 3,

brak informacji o geografii]. Wisła 1887/99-105 — Ulanowska Stefania, Wśród ludu krakowskiego, [cz. 3]. Wisła 1887/136-143 — Karłowicz Jan, Czary i czarownice w Polsce. II. Za dawnych czasów, [cz. 4,

materiał z różnych części Polski]. Wisła 1887/143-149 — Ulanowska Stefania, Wśród ludu krakowskiego, [cz. 4]. Wisła 1887/172-178 — Karłowicz Jan, Czary i czarownice iv Polsce. II. Za dawnych czasów, [cz. 5,

materiał z różnych części Polski]. Wisła 1887/213-222 — Karłowicz Jan, Czary i czarownice w Polsce. II. Za dawnych czasów, [cz. 6, materiał z różnych części Polski]. Wisła 1887/283-290 — CiszewskiStanisław, Ludowe nazwy skał, jam, pól ilji. w dolinie Prądnika oraz przywiązane do nich podania.[Dokończeni'1].

Wisła 1887/303 312 Zawiliński Homan, Z powieści i pieśni górali beskidowych. Wisła 1888/247' 305 Gloger Zygmunt, Podróż Niemnem. (Dokończenie) . Wisła 1888/7G2 760 Bystroń Jan, Polskie podania ludowe, spokrewnione ze średniowieczną legendą o świętym Grzegorzu, [Podkarpacie]. Wisła 1889/25-30 — Matyas Karol,

Chłopskie seive. Studjum etnograficzne, [Gali cj a] . Wisła 1889/72 91 Sembrzycki Jan, O

gwarze Mazurów pruskich. Wisła 1889/102 131 - Karłowicz Jan, Podanie o Madeju, [cz. 2],

Wisła 1889/479 530 Piątkowska Ignacja, Z zycia ludu wiejskiego w Ziemi

Sieradzkiej. Wisła 1889/551 591 — Sembrzycki Jan, Przyczynki do chamkterystyki Mazurów pruskich. Wisła 1889/606-669 — Ciszewski Stanisław, Wzniecanie ognia za pomocą tarcia,

[brak informacji o geografii]. Wisła 1889/717-754 — Nadmorski [Józef Łęgowski], Urządzenia społeczne, zwyczaje i gwain na Małborskiem. Wisła 1889/755-775 — Piątkowska Ignacja, Z życialudu wiejskiego w Ziemi Kaliskiej. Wisła 1890/79-112 — Skrzyńska Kazimira, Wieś Krynice w Tomaszowskiem.Wisła1890/152-155 — Ziemba .1. S., Przyczynek do słownictwa szwargotu złodziejskiego i kilka próbek

poezji złodziejskiej w okolicy Dąbrowy Górniczej. Wisła 1890/244-251 — Rawita Fr., Kievskaja starina. 1889 sierpień,[recenzja; Karpaty]. Wisła 1890/861-873 — Kosiński Władysław, Zapiski etnologiczne zebrane w Jurkowie i

okolicy. Wisła 1891/419-424 — Milewska Aniela, Medycyna ludowa, [Konińskie]. Wisła1891/432-433 — Lubicz Rafał [Hieronim Łopaciński], Niecenie ognia przez tarcie, [Lubelskie]. Wisła 1891/552-568 — Krzywicka R., Gry i zabawy ludowe w Rościszewie, [Płoc-

kie]. Wisła 1891/624-635 — Polaczek Stanisław, Z podań i wierzeń ludowych zapisanych ive wsi Rudawie pod Krakowem. Wisła 1891/638-646 — Plichta Paweł, Wasilewski Z., Wiśniewski A.,

Lecznictwo ludowe, [Będzin, Zwoleń, Rzeszowskie, Warszawskie, pow. pińczowski, pow. kozienicki].Wisła 1891/864-871 — Szczęsny Jastrzębowski, Przyczynek do wierzeń ludu o życiu pozagrobowym ilegienda o „Matusinej dusy", [materiał z różnych regionów Polski]. Wisła 1892/145184 — ToeppenM[ax P.], Wierzenia mazurskie, [cz. 1]. Wisła 1892/184-204 -- Wasilewski Zygmunt, Przyczynek doetnografii Krakowiaków, [cz. 1]. Wisła 1892/300 317 — Wasilewski Zygmunt, Przyczynek doetnografii Krakowia-ków. (Dokończenie).



64 _____________________ ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA 65

Wisła 1892/318—371 — Majewski Erazm, Wąż w mowie, pojęciach i praktykach ludu polskiego.(Dokończenie), [materiał z różnych regionów Polski].

Wisła 1892/391-420 — Toeppen M[ax P.], Wierzenia mazurskie, [cz. 2]. Wisła 1892/501-511 — Gloger Zygmunt, Wycieczka po Wiśle. Wisła 1892/641-662 — Toeppen M[ax P.], Wierzenia mazurskie, [cz. 3]. Wisła 1892/758-797 — Toeppen M[ax P.], Wierzenia mazurskie, [cz. 4]. Wisła 1892/923-927 — Lissowski Leon, Sobótka, [okolice Radomia]. Wisła 1893/97-155 — Matyas Karol, Nasze sioło. Studjurn etnograficzne, [Krakowskie, okolice

Nowego Sącza, pow. nowotarski]. Wisła 1893/388—389 — Dowojna-Sylwestrowicz Mieczysław, Niecenie ognia za pomocą tarcia. Wisła 1894/63-69 — HofF Bogumił, Kolęda w Wiśle, wiosce przy źródłach Wisły. Wisła1894/135—143 — Piątkowska Ignacja, Lecznictwo ludowe w okolicach Sieradza. Wisła 1894/147-149 — Z. A. K. [Zofia Kowerska], Pamięć o zmarłych, [gubernia lubelska]. Wisła 1894/227-236 — Udziela Seweryn, Opowiadania ludowe ze Starego Sącza. Wisła 1894/582-583 — Jastrzębowski Szczęsny, Lecznictwo ludowe, [brak informacji o geografii]. Wisła 1894/645-676 — Czerny Adolf, Istoty mityczne Serbów Łużyckich, [cz. 2]. Wisła 1894/719-774 — Knoop Otto, Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego, [cz. 1]. Wisła 1894/809-811 — Z. A. K. [Kowerska Zofia], Poglądy ludu na przyrodę, [Józwów pow.

lubelski]. Wisła 1895/11-39 — Knoop Otto, Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego, [cz. 2]. Wisła 1895/75-80 — Traczyk Joachim, Z okolic Babiej Góry. Wisła 1895/118-119 — Jastrzębowski Szczęsny, Przyczynek do „Sabałowej bajki" i „Matusinej

dusy", [tereny u źródeł Sanu i Dniestru]. Wisła 1895/200-201 — Z. A. K. [Zofia Kowerska], „Gazeta Świąteczna". Warszawa, 1894- Nr

679-730, [recenzja; materiał z różnych regionów Polski]. Wisła 1895/305-344 — Knoop Otto, Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego, [cz. 3]. Wisła 1895/470-513 — Knoop Otto, Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego, [cz. 4]. Wisła 1895/542-557 — Matyas Karol, Przezwiska ludowe w powiatach Tarnobrzeskim, Niskim i

Brzeskim w Galicji, (cz. I). Wisła 1895/600-601 — Karłowicz Jan, Dr Afarol] Matyas, Zapust. - Popielec Wielkanoc. Kilka

zwyczajów ludu w Tarnobrzeskim, [recenzja]. Wisła 1896/54-97 — Czerny Adolf, Istoty mityczne Serbów Łużyckich, [cz. 3]. Wisła 1896/135-136 — Stecki Jan, Poglądy ludu na przyrodę, [okolice Gródka w pow.

kamienieckim].

Wisła 1896/136 137 Zięba .1. S., Poglądy luciu na przyrodę, [materiał z różnych regionów 1'o lsk i] , Wisła 1890/141 142 K. I,. S. Krauss F. S., Uroczystość Św.

Jana u Słowian południowych, [st reszczenie]. Wisła 189G/349 3G1 (J lo ge r Zygmunt,

Przysłowia ludu z okolic 'Tykocina, [cz. I],

Wisła 189G/G20 630 (Gloger Zygmunt, Przysłowia z okolic 'Tykocina.[Dokoń- cz en i e] Wisła 1890/695 707 Tołwiński Gabriel, Wystawa higieniczna w

Warszawie w r. ISOfi. [zabór rosyjski]. Wisła 189G/725 744 Matyas Karol. Przezwiska ludowe w

powiatach Tarnobrzeskim. Niskim i Brzeskim w Galicji. Wisła 1897/118 - Ronisz Wincenty,

Poglądy ludu na pogodę, [pow. radzymiński i węgrowski].

Wisła 1897/241-260 Łopaciński Hieronim, Zabytki cywilizacji pierwotnej, [materia! z różnych regionów Polski i zagranicy].

Wisła 1897/343 -351 Estreicher Stanisław. Kilka przyczynków do paremjogmfji polskiej, [brak informacji o geografii].

Wisła 1897/354 Kowerska Z[ofia] A., Niecenie ognia za pomocą tarcia, [Huculsz- czyzna],

Wisła 1897/433 447 Witort Jan, Legenda o Świńskim pośle, upickim, [Litwa]. Wisła 1897/448 451 Lopaciski H[ięronim], Legenda o pustelniku skuszonym przez djabła do popełnienia trzech grzechów, [motyw z Krakowskiego].

Wisła 1897/802 - Piątkowska Ignacja, Niecenie ognia za pomocą tarcia, [Sieradz

kie].

Wisła 1898/47 G4 Saloni Aleksander. Lud wiejski w okolicy Przeworska, [cz. 2).

Wisła 1898/131 187 Udziela Seweryn, Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego, mieszkającego po prawym brzegu Wisły. [cz. 1].

Wisła 1898/188-210 — Czerny Adolf. Istoty mityczne Serbów Łużyckich, [cz. 7].

Wisła 1898/435 443 Udziela Seweryn, Opowiadania ludowe ze Starego Sącza, [cz. 2], Wisła 1898/555 559 Lew Henryk. Przysłowia żydowskie. (Ze zbioru J. Bernste in a) ,[brak informacji o geografii]. Wisła 1898/585 G14 ■ Udziela Seweryn. Świat nadzmysłowyludu krakowskiego,

mieszkającego po prawej stronie Wisły, [cz. 3]. Wisła 1898/GG7 092 — Czerny Adolf,

Istoty mityczne Serbów Łużyckich, [cz. 9]. Wisła 1898/754 708 Chamska Helena i in ..

Przysłowia, [cz. 3, brak informacji o geografii]. Wisła 1899/G5 88 Udziela Seweryn. Świat nadzmysłowy ludu

krakowskiego, mieszkającego po prawym brzegu Wisły, (cz. 5].

Wisła 1899/97 112 Saloni Aleksander. Lud wiejski w okolicy Przeworska, [cz. 5].



66 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA (u

Wisła 1899/193-222 — Udziela Seweryn, Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego, mieszkającego po prawym brzegu Wisły f [cz. 6].

Wisła 1899/288-292 — Witanowski Michał R., Kr-ytyka i bibliografia, recenzja pracy: Macieja

Wołonczewsktego: Biskupstwo Zmujdzkie, Kraków 1898. Wisła 1899/312-316 — Lopaciński H[ieronim], Ruski filologiczny wiestnik, wydawany w Warszawie

pod red. pro}. Smirnowa, [recenzja]. Wisła 1899/385-388 — Kucz Marjan, O dziadku, co lazit po Bob rze, żeby mu Pan Bóg dał dobrze.

(Opowiadanie ludowe z Bilczy w potu. Sandomierskim). Wisła 1899/389-408 — Kibort Józef, Wierzenia ludowe w okolicach Krzywicz, w powiecie Wilejskim,

[cz. 2]. Wisła 1899/518-528 — Zawiliński Roman, Drobiazgi ludoznawcze (z Dieńkounc pod Sieprawiem w

pow. Wielickim w Galicji). Wisła 1899/528-554 — Burzeński Władysław, Wesele u ludu wiejskiego w Sieradzkiem. Wisła 1899/668-672 — Magierowski Leon, Zagadki ludowe z Jaćmierza i Posady Jaćmierskiej,

[okolice Sanoka]. Wisła 1899/681 — Zieliński G. J., Poglądy ludu na przyrodę, [Lipnowskie]. Wisła 1900/55-61 — Magiera Jan Franciszek, Wierzenia ludowe w okolicy Sułkowic (powiat

myślenicki). Wisła 1900/79 — Wawrzeniecki M[arian], Nazwy topograficzne, [gub. kielecka]. Wisła 1900/191-196 — Pracki Witold, Przysłowia ze wsi Turowa (pow. Radzyń-ski).

Wisła 1900/318-322 — Lilientalowa Regina, Przesądy żydowskie, [cz. 2; Litwa, Sandomierskie,Wołyń].

Wisła 1900/458-461 — Rokossowska Zofja, Zamawiania („zmowlania") we wsi Jurkowszczyżnie w pow. Zwiahelskim.

Wisła 1900/464-468 — Piątkowska Ignacja, Astronomia, kosmogonia i meteorologia ludowa, [wieśSmardzew pod Sieradzem].

Wisła 1900/468 — Lopaciński Hieronim, Astronomia, kosmogonia i meteorologia ludowa, [Galicjawschodnia].

Wisła 1900/639-644 — Lilientalowa Regina, Przesądy żydowskie, [Litwa, Wołyń, Sandomierskie]. Wisła 1900/753—757 — Zieliński G. J., Zwyczaje myśliwskie, [pow. lipnowski, pułtuski]. Wisła 1900/774-778 — Rokossowska Zofia, Pojęcia o przyrodzie, [Jurkowszczyzna

w pow. zwiahelskim]. ,. Wisła 1901/75-76 — Skalski Stanisław, Lecznictwo ludowe, [wsie: Postękalice i Go-mólin - okolice

Piotrkowa]. Wisła 1901/80 — Rumel Aleksandra, Pojęcia ludu o przyrodzie, [brak informacji o geografii]. Wisła 1901/177-183 — Witowt [Pracki Witold], Kilka przesądów ze wsi Turowa. (Powiat Radzyński).

Wisła 1901/206 216 - Milewska Jadwiga, Przysłowia ludowe, zbierane w powiecie Ciechanowskim w gub. Płockiej, [cz. 1].Wisła 1901/321.-339 — Smólski Gustaw, O Kaszubach Nadłebiańskich, [cz. 2].

Wisła 1901/358 371 — Milewska Jadwiga, Przysłowia ludowe, zbierane w powiecie Ciechanowskim w gub. Płockiej, [cz. 2].Wisła 1901/481 481 - Magiera Jan Franciszek, Papaje a Wilamowicanie, [Wilamowice, Galicja zachodnia].

Wisła 1901/485 489 Piątkowska Ignacja, Pamięć o zmarłych, [brak informacji o geografii],Wisła 1901/514 516 Zdziarski Stanisław, Etnograficznyj zbirnyk wydawany przez Komisję Etnograficzną Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki, [recenzja]. Wisła 1901/750756 — Stołyhwo Kfazimierz], Kilka środków leczniczych ludowych, [materiał z różnych regionówPolski]. Wisła 1902/57-68 — Rumlówna Aleksandra, Z mili kwadratowej obszaru nad rzeczką

Kosóuiką w pow. Białostockim. Garść notat krajoznawczych, [cz. 1]. Wisła 1902/126 128 — Jarecki Wł[adysław], Cztery podania, [Brzozowicą pow. nowomiński] . Wisła 1902/237-251 — Ohr Jerzy, Przysłowia rabinów, [brak informacji o geogra fii ].Wisła 1902/304 313 — Koźrnian Władysław, Kitka słów o mieszkańcach parafii Krzczonów w powiecie Lubelskim. Wisła 1902/363-372 — Lopaciński Hieronim, Niektóre zwyczaje i obchody doroczne ludu lubelskiego, przywiązane do pewnych dni. Wisła 1902/372-377 — Lopaciński Hieronim, Okazy staropolskiego stylu budowlanego w Goraju i Wrzelowcu, [Lubelskie].

Wisła 1902/380-381 — Lopaciński Hieronim, Zakładziny domów, [Turobin woj. zamojskie]. Wisła 1902/413 417 — Lopaciński Hieronim, Zabobony, gusła, przesądy, czary i

wierzenia różne, [pow.: krasnostawski, janowski, zamojski, hrubieszowski]. Wisła 1902/417 424Dąbrowska Stanisława, Zagadki, zabawki wyrazowe i powiastki, zebrane w Żabnie w powiecie

Krasnostawskim.Wisła 1902/441 — Lopaciński Hieronim, Astronomia, kosmogonia i meteorologia ludowa, [Lubelskie]. Wisła 1902/441 — Skawińska Maria, Świdowa Maria, Astronomia,

kosmogonia i meteorologia ludowa, [Wierzchowiska pow. janowski]. Wisła 1902/603-634 —

Staniszewska Zofja, Wieś Studzianki. Zarys etnograficzny, [cz. 4]. Wisła 1902/681-689 — Wawrzeniecki Marian, Ze wsi Lelowiec (powiat miechowski, guberniakielecka). Zapiski etnograficzne. Wisła 1902/797-798 — Stołyhwo Kfazimierz], Garść wierzeń i

praktyk z powiatu Owruckiego i z Berdyczowa. Wisła 1903/95-97 — Dąbrowska Stanisława, Jak sobie lud wyobrażaistoty świata nadprzymdzonego, [Żabno pow. krasnostawski].



68 ŹRÓDŁA 1 OPRACOWANIA ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA 69

Wisła 1903/133-172 — Majewski E[razm], Jarecki Włfadysław], Bydło (p<cus, bos, vacca, nitulus) wmowie, pojęciach i praktykach ludu polskiigo. [cz I, materiał z różnych regionów Polski],

Wisła 1903/265-280 — Szutkiewicz Wandalin, Wierzenia i praktyki ludowi (zabobony, przesądy,wróżby itd.), zebrane w guberni wileńskiej, [<"/,. 1],

Wisła 1903/432-444 — Szutkiewicz Wandalin, Wierzenia i praktyki ludowi (r.u bobony, przesądy,wróżby itd.), zebrane w guberni wileńskiej, [cz. 2).

Wisła 1903/561-509 — Bugiel W., Podania ludowe, z Poznańskiego.

Wisła 1903/669-687 — Sadkowski Ignacy, Szlachta drobna w powiatach Płońskim i Płockim. Przydomki osób i wiosek. Wisła 1903/688-694 ................ Rumelówna Aleksandra, Z mili kwadratowej obszaru nad

rzeczką Kosówką w powiecie Białostockim. Garść notat krajoznawczych, [cz. 2], Wisła 1904/73-88 — Jaskłowski Wacław Józef, Wieś Mnichów (w powiecie Jędrzejowskim). Wisła 1904/89-104 — Dąbrowska Stanisława, Wieś Żabno i jej mieszkańcy. (Powiał Krasnostawski,

gub. Lubelska). Wisła 1904/105-113 — Lilientalowa Regina, Wierzenia, przesądy i praktyki ludu żydowskiego. Wisła 1904/277-281 — Magiera Jan, Wielkanoc w Sądcczyźnic. Wisła 1904/322-330 — Kibort J[ózef], Istoty mityczne na Żmujdzi, [cz. I], Wisła 1904/357-377 — Nakonieczny Józef, Pojęcia prawne ludu. [Garbów, Lubelskie]. Wisła 1904/519-525 — Kibort J[ózef], Istoty mityczne na Żmujdzi, [cz. 2). Wisła 1904/526-530 — Magiera Jan, Wilja w Sądeczyźnic. Wisła 1904/531-534 — Parczewska Melania, Zwyczaje zachowywane podczas świąt i obchodów śród

ludu polskiego na Górnym Śląsku. Wisła 1905/148-176 — Lilientalowa Regina, Wierzenia, przesądy i praktyki ludu żydowskiego, [brak informacji o geografii],

Wisła 1916/73-74 — Z., Marian Wawrzeniecki, Nowe naukowe stanowisko pojmowania i wyjaśnianianiektórych przejawów w dziedzinie ludoznawslwa i archeologii przedhistorycznej,[recenzja],

Wisła 1916/84—86 — Sawicka Stanisława, Z zabobonów i lecznictwa ludowego. [gubernia kielecka,siedlecka],

Wisła 1916/114-118 — Śląski Bolesław, Z gwary i wierzeń ludu wodnego, [Kaszuby, Mazowsze], Wit Baj — Witkoś Stanisław, Bajdy i Moderówka, Poznań 1977. Wojew Opocz — Strachy na smugu. Bajki opoczyńskie, zebrał i oprać. Bolesław Wojewódzki, Warszawa 1974. Woź Łow — Woźniak Alicja, Wyobrażenia demonologiczne we.

współczesnej wsi łowickiej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego w Lodzi. Seria

Etnograficzna" 23/1982, nr 23, s. 39-63.

Wój Klech Klechdy, starożytne, podania i powieści luda polskiego i Rusi, zebrał i spisał Kazimierz W. Wójcicki, wybór i oprać. Ryszard Wojciechowski, Warszawa 1974. ZarSSioł Zaręba Alfred, Słownik Starych Siotkowic w powiecie opolskim, Kraków

1960.Zar Sl;isk Śląskie teksty gwarowe (z mapką), red. Alfred Zaręba, Kraków 1961. Zaw Ilcsk Zawiliński Roman, Z powieści i pieśni górali beskidowych, Warszawa

1889,Ziemia „Ziemia", od r. 1920 organ Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Warszawa 1910 1950, od r. 1956 organ Polskiego Towarzystwa Turystyczno--Krajoznawczego [nowa seria], Kraków 1956-1958.Ziemia 1930/214- 225 Zawistowicz Kazimiera, Jana Kochanowskiego „Pieśń

świętojańska o Sobótce" a obrzędy świętojańskie,[materiał z różnych regionów Polski].Zorza „Zorza. Pismo t ygodniowe z rysunkami z bezpłatnym dodatkiem p.n. «Poradnik)) dla Handlujących i Gospodarzy", II. 36 (za rok 1901), Warszawa 1902. ZWAK — „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej wydawany staraniem Komisji AntropologicznejAkademii Umiejętności", Kraków, t. 1 1877, t. 2 1878. t. 3 1879, t. 4 1880, t. 5 1881, t. 6 1882, t. 7

1883, t. 8 1884, t. 9 1885, t. 10 1886, t. 11 1887, t. 12 1888, t. 13 1889, t. 14 1890, t. 15 1891, t. 161892. 1. 17 1893, t. 18 1895: ZWAK 1878/3 182 — Petrow Aleksander, Lud ziemi Dobrzyńskiej,

jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki itp. ZWAK 1879/3-61 — Siarkowski Władysław, Materyjały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, [cz. 2]. ZWAK

1879/62-106 Rulikowski Edward, Zapiski etnograficzne z Ukrainy. ZWAK 1880/3-82 — Podbereski Andrzej, Materyjały do Demonologii ludu ukraińskiego. Z opowiadań ludowych w powiecie

Czehryńskim. ZWAK 1880/83-184 — Siarkowski Władysław, Materyjały do etnografiiludu

polskiego z okolic Kielc, [cz. 3], ZWAK 1880/185-261 — Grajnert Józef, Zapiskietnograficzne z okolic Wielunia

i Radomska. ZWAK 1881/3-23 — Dybowski Władysław, Przysłowia Białoruskie z powiatu Nowogródzkiego.ZWAK 1881/24 101 — Moszyńska Józefa, Kupajło tudzież zabawy dorocznei inne z dodatkiem niektórych obrzędów i pieśni weselnych ludu ukraińskiego z okolic Białej Cerkwi.ZWAK 1881/10 2 186 — Gustawicz Bronisław, Podania, przesądy, gadki i nazwy

ludowe w dziedzinie przyrody. Część pierwsza, [Galicja]. ZWAK 1881/187-265 — Kosiński Władysław, Materyjały do etnografii Górali Bieskidowych. Część pierwsza. I. ZWAK 1882/3-29 — Siarkowski Władysław, Zagadki ludowe z

różnych miejscowości gubermi kieleckiej.

70 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA I OPRACOWANIAt I



70 Ó O COW N ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA

ZWAK 1882/86-158 — Kolberg Oskar, Właściwości, pieśni i tańce, ludu -inni Dobrzyńskiej. ZWAK 1882/159-200 — Wierzbicki D., Meteorologia ludowa czyli -danin i przysłowia ludu

naszego, służące do przepowiadania stanu pogody, [Galicja]. ZWAK 1882/201-317 — Gustawicz Bronisław, Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie

przyrody. Część druga, [Galicja]. ZWAK 1883/3-105 — Kosiński Władysław, Materyjały do etnografii Gómli Ilu -skidowych. Część

pierwsza. II. ZWAK 1883/106-119 — Siarkowski Władysław, Podania i legendy o zwierzętach, drzewach i

roślinach, [okolice Kielc]. ZWAK 1883/135-149 — Gloger Zygmunt, Zagadki ludowe z nad Narwi i fluga na pograniczu

Mazowsza z Podlasiem w latach 1865-1880. ZWAK 1884/62-114 — Lipiński Józef, Zwyczaje i pieśni ludu Wielkopolskiego. ZWAK 1884/247-323 — Ulanowska Stefania, Niektóre materyjały etnograficzni we wsi Łukówcu

[mazowieckim) zebrane. ZWAK 1885/3-72 — Siarkowski Władysław, Materyjały do etnografii ludu polskiego z okolic

Pińczowa. Część I. ZWAK 1885/173-299 — Cinciała Andrzej, Pieśni ludu Śląskiego z okolic Cieszyna. ZWAK 1885/300-302 — Kolberg Oskar, Zagadki z Lubelskiego, od Krasnego Stawu i Gorzkowa

(Nowawieś, Jaślików, Krzywice, Pilaszkowiec, Wiclobycz). ZWAK 1886/75—156 — Udziela Seweryn, Materyjały etnograficzne zebrane z miasta Ropczyc i

okolicy. ZWAK 1886/169-186 — Janasiński Ignacy, Jasełka w mieście Grybowie. ZWAK 1886/187—336 — Ciszewski Stanisław, Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie

Olkuskim, [cz. 1]. ZWAK 1887/1-129 — Ciszewski Stanisław, Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie

Olkuskim, [cz. 2], ZWAK 1887/130-228 — Kopernicki I[zydor], Przyczynek do etnografii ludu ruskiego na Wołyniu zmateryjałów zebranych przez p. Zofiję Rokossowską we wsi Jurkowszczyźnie w pow.

Zwiahelskim. ZWAK 1887/229-293 — Karłowicz Jan, Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie, [cz. 1]. ZWAK 1888/1-59 — Karłowicz Jan, Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie, [cz. 2]. ZWAK 1888/117-226 — Kopernicki Izydor, Pieśni Górali Bieskidzkich z okolic Rabki. ZWAK 1889/35-37 — Matyas Karol, Podania o Tatrach. ZWAK 1889/54-83 — Cisek Marceli, Materyjały etnograficzne z miasteczka Zo-

łyni w powiecie Przemyskim. ZWAK 1889/151-162 — Magierowski Leon, Kilka

wiadomości o ludzie polskim ze wsi Wesołej w pow. Brzozowskim, [Przemyskie].

ZWAK 1889/103 199 Rokossowska Zoftja, 0 śu:i ri:i e roślinnym wyobwzema, wu l z i n i a i podaniu ludu ruskiego nu W nlyniu we wsi Jurkowszczyźnie. pow. Zu ia lu

Isktm ZWAK 1890/1 130 Udziela Seweryn, Lud polski w powiecie Ropczyckim w Ga-

hcyi, [cz. 1].ZWAK 1890/145 251 Wierzchowski Zygmunt, Materyjały etnograficzne z po-

wiatu Tarnobrzeskiego i Niskiego w Galicyi.ZWAK 1891/40 52 Kosiński Władysław, Niektóre zabobony i przesądy ludu

polskiego z okolic Makowa i Andrychowa.ZWAK 1891/ 53 180 l'dzi elą Seweryn, Lud polski w powiecie Ropczyckim w Ga- licyi. [cz, 2]. ZWAK 1891/181 282 Ulanowska Stefanija, Łotysze Inflant Polskich a w szcze-

gólności, z gminy Wiclońskiej powiatu Rzezyckicgo. Obraz etnograficzny. ZWAK 1892/1 57Udziela Seweryn, Lud polski w powiecie Ropczyckim w Galicyi. [cz 3], ZWAK 1892/58 103Wierzchowski Zygmunt, Baśni i powieści z puszczy Sandomierskiej. ZWAK 1892/252-207 — Zawiliński Roman, Przesądy i zabobony z ust ludu w różnych okolicach zebrane, [Galicja zachodnia],

Zyw PuszB Zywirska Maria, Puszcza Biała, jej dzieje i kultura, Warszawa 1973.

II. OPRACOWANIA

Alan Poct Afanasev A[leksandr], Poeticeskie vozzremja slavjan na prirodu v trech tomach, t. 1-3, Moskva 1994, [reprint wyd. 1 z 1865-1869], Bart Fol

Bartrniński Jerzy, O języku folkloru, Wrocław 1973. Bruc Mit Bruckner Aleksander, Mitologia

słowiańska i polska, wstęp i oprać. Stanisław Urbańczyk, Warszawa 1980. Bruc SE Bruckner Aleksander, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1970, [przedruk z wyd. 1 Kraków 1927]. Cail ZywCaillois Roger, Żywioł i ład, wyboru dokonał Anrzej Osęka, przełożyła z franc. Anna Tatarkiewicz, Warszawa 1973. Chov Dic — Chevalier Jean, Ghecrbrant Alain, Dictionnaire des symbołes. Mythes, reiies, couturnes, gestes, formes, Jigures, couleurs, nombres,t.1-4, Paris

1969. Dc- Vries Dic — de Vries Ad, Dictionary of Symbols and Imagery, wyd. 2,Amster- dam-London 1976. Duf SNT - Leon-Dufour Xavier, Słownik Nowego Testamentu, przekład i oprać,

polskie Kazimierz Romaniuk, wyd. 2 [oparte na 2. wyd. franc], Poznań 1986. Duf STB — Słownik teologii biblijnej, red, Xavier Leon-Dufour, wyd. 3, tłum. ioprać. Kazimierz Romaniuk, Poznań-Warszawa 1985.



72 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA 1 OPRACOWANIA 73

El His — Eliade Mircea, Historia wierzeń i idei religijnych, pizd. z franc Stanisław Tokarski, Warszawa, t. 1 Od epoki kamiennej do misteriów ctcuzyńskicli, 1988, t. 2 Od Gautamy Buddy do początków chrześcijaństwa, 1994; przeł. Agnieszka Kuryś, t. 3 Od Mahometa do wieku Reform, 1995. El Kow — Eliade Mircea,

Kowale i alchemicy, przet. [z franc] Andrzej Leder, Warszawa 1993. El Sac — Eliade Mircea, Sacrum, mit, historia. Wybór esejów,

wyboru dokona! Marcin Czerwiński, wstępem opatrzył Bogdan Moliński, przet [z franc] Anna Tatarkiewicz, Warszawa 1970. El Trak — Eliade Mircea, Traktat o historii religii,

prze!, [z fr an c] Jan Wierusz Ko walski, wstęp Leszek Kołakowski, posłowiem op at rz y! S t a ni s ła w Tokarski, Łódź 1993 [na podst. wyd. pol. z 196(5]. Etn Pol 2 — Etnografia Polski. Przemiany

kultury ludowe], t. 2, red. Mana Hier naćka, Maria Frankowska, Wanda Paprocka, Wrocław 1981. For Sym — Forstner

Dorothea, Świat symboliki chrześcijańskiej, prz ekł . i oprać. [z niem. wyd. 5] Wanda Zakrzewska, Paweł Pachciarek, Ryszard Tnrzyński, Warszawa1990.

Gamlv Ind — Gamkrelidze Tamaz V., Ivanov Vjaćeslav V., Indoeuropejskij jazyk i indoevropejci,Tbilisi 1984, t. 1 s. 1-432, t. 2 s. 433-1330.

Gąss Mit — Gąssowski Jerzy, Mitologia Celtów, Warszawa 1987. Giey Mit — Gieysztor Aleksander, Mitologia Słowian, Warszawa 1982. Grav Mit — Graves Robert, Mity grvckie, prze!, [z ang.] Henryk Krzrczkouski. Warszawa 1992. Herd Lek — Leksykon symboli, oprać. Mariannę Oesterreiclier-Mollwo, prze!, [z niemieckiego] Jerzy

Prokopiuk, Warszawa 1992, tytuł oryg.: Herder hericon. Symbole. IvTop Slav — Ivanov Vjaćeslav V., Toporov Vladimir N., Slavjanskie jazykoeye

modelirujuśćie semiotićeskie sistemy, Moskva 1965. IvTop Issl — Ivanov Vjaćeslav V.,

Toporov Vladimir N., Isslcdoyamja r oblasti slavjanskich drevnostej, Moskva 1974.

Jak Ind — Jakimowicz-Shah Marta, Jakimowicz Andrzej, Mitologia indyjska, Warszawa 1982. JOS — Językowy obraz świata, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Lu bl i n 1990. Karł SJP —

Karłowicz Jan, Kryński Adam, Niedźwiedzki Władysław, Słownik języka polskiego, t. 1-8, Warszawa 1952-1953, wyd. fotoofrset. z 1900 1927 r. Kemp SInd

— Kempiński Andrzej M., Słownik mitologii ludóiu mdoeuropcjskich,

Poznań 1993. Klug EW — Kluge Friedrich, Etymołogisches Wórterbuch der deulschenSpmche,

oprać. Walther Mitzka, Berlin 1967. Kop SMit — Kopaliriski Władysław, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985. Kop SSym — Kopaliński Władysław, Słownik symboli, Warszawa 1990. Lin SJP — Linde SamuelBogumił, Słownik języka polskiego, f. I 6. Warszawa 1951. wyd. 3. fotooffset. wg wyd. 2 z 18541860.

LUT Slow l. urk er Manfred, Słownik obrazów i symboli biblijnych, przel. z niem. Kazimierz Romaniuk, [z, 3. wyd niem. 1987], Poznań 1989.

Ław Hel Lowmiański Henryk, Religia Słowian i jej uj>a<Uk (w. VI XII), War- szawa 1979.

Mif Mol Mtfologićcski) slovar\ red. Eleazar M. Meletinskij, Moskva 1990.

Mif Tok Aft/y narodon mira. Enciklopedija, red. Sergej A. Tokarev, t. 1-2, Moskva 1980, 1982.Osin Slow Słownik mitologiczny z przyłączeniem Obrazo-pismu [Iconologia) u-

kladu x. Aloizego Osińskiego, Warszawa, t. 1 1806, t. 2 1808, t. 3 1812.

Piot Groc Pietrzykowski Michał, Mitologia starożytnej Grecji, Warszawa 1983. S SPr Skorupka Sta nis ław , Słownik fmzeologiczny języka polskiego, t. 1-2, War-

szawa 1967 1008.SFP Krz Słownik folkloru polskiego, red. Julian Krzyżanowski, Warszawa 1965.SGP PAN Slowmk gwar polskich, oprać, przez Zakład Dialektologii Polskiej In s t yt ut u Języka Polskiego PAN w Krakowie pod kier. Mieczysława Karasia, [od t. 2] JerzegoReichana, Wrocław, t. 1 1982, t. 2 1983, t. 3 1989-1991, t. 4 1992 1993. SJP Dor Słownik języka polskiego, t. 1-11, red. Witold Doroszewski, Warszawa 1958 1969. SJP Szym Slowmk języka polskiego, t. 1 3, red. Mieczysław Szymczak, wyd. 2 popr., Warszawa 1983 1985;Suplement, red. tomu Mirosław Bańko [i in.], Warszawa 1992. SKS1 Lec- Mały słownik kultury dawnych Słowian, red. Lech Leciejewicz, Warszawa 1972. Slav Mif — Slaujanskaja mifologija. Enciklopediceskij slouar', red. V.J. Petruchin, Tamara A. Agapkina, Ljudrrula N. Vinogradova, Svetlana M. Tolstaja, Moskva 1995. Slav Tol — Slattjanskic dreunosti. Etnolinginsticeskij slouar', red. N[ikita] I. Tołstoj,

t. 1 (A-G), Moskva 1995.SLSJ Słownik ludowych stcr-eolypów językowych. Zeszyt próbny, red. Jerzy Bart-

miński, Wrocław 1980. SI SE — Sławski Franciszek, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków, t. 1 1952 -56, t. 2 1958-65, t. 3 1966-1969, t. 4 1970-1974, t. 51982. SPr Słownik prasłowiański,oprać, przez zespól Zakładu Słowianoznawstwa PAN, red. Franciszek Sławski, Wrocław, t. 1 1974, t. 21976, t. 3 1979, t. 4 1981, t. 5 1984. SSSł — Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku w. XII, Wrocław, Zeszyt dyskusyjny, 1958; red. WładysławKowalenko, Gerard Labuda, Tadeusz Lehr-Spławiń-ski: t. 1 1961-1962, t. 2 1964-1965, t. 3 cz. 1 red.Władysław Kowalenko, Gerard Labuda, Zdzisław Stieber 1967; red. Gerard Labuda, Zdzisław Stieber:

t. 3 cz. 2 1968, t. 4 1970 1972, t. 5 1975, t. 6 1977 1980, t. 7 cz. I 1082; t. 7 cz. 2, red. Gerard Labuda,Antoni Gąsiorowski, 1986; t, 8 ..„ i ...,i ,\ „) „„ ; nnsiomwski Gerard Labuda, 1991.



74 ___________________ ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ______________________________ 75

SStp Urb — Słownik staropolski, red. Stanisław Urbańczyk, Wrocław Warszawa Kraków, t. 11953-1955, t. 2 1956-1959, t. 3 1960-1962, t. 4 1963 1965, t. 5 1965-1969, t. 61970-1973, t. 7 1973-1977, t. 8 1977-1981, t. 9 1982 1987, t. 10 1988-1993.

Stom Antr — Stomma Ludwik, Antwpologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa 1986. Stom Słoń — Stomma Ludwik, Słońce rodzi się 13 grudnia, Warszawa 1981. Tom Drz — Tomicka Joanna, Tomicki Ryszard, Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka,

Warszawa 1975. Tom Kos — Tomicki Ryszard, Kosmogonia dualistyczna w Europie i Azji w XIX -XX wieku. Studium

etnoreligioznawcze, praca doktorska napisana pod kierunkiem Marii Frankowskiej,Warszawa 1978, [mps],

Urb Rei — Urbańczyk Stanisław, Religia pogańskich Słowian, Kraków 1947. Usp Rus — Uspienski Borys, Kult Św. Mikołaja na Rusi, przeł. [z ros.] Elżbieta Janus, Maria

Renata Mayenowa, Zofia Kozłowska, Lublin 1985. Vas ES — Vasmer Max, Etimologićeskij slovar' russkogo jazyka, t. 1-4, [tłum. i uzup.

O.N.Trubaćev z niern. wyd. Russisches etymologisches Wórterbuch, Heidelberg1950-1958], Moskva 1986-1987.

Wórt Hoff — Handwórterbuch des deutschen Abergłaubens, herausgegeben unter besonderer Mitwirkung von E. IIoffmann-Krayer und Mitarbeit zahlreichcr Fachgenossen von HanusBachtold-Staubli, Berlin und Leipzig, bd. 1 1927, bd. 2 1929-1930, bd. 3 1930-1931, bd. 4,1931-1932, bd. 5 1932-1933, bd. C 1934-1935, bd. 7 1935-1936, bd. 8 1936-1937, bd. 91938-1941, bd. 10 1912

Ewa Lipska, Urszula Majer-Baranowska

III. MATERIAŁY TERENOWE

Taśmoteka nagrań tekstów gwarowych, zebranych w archiwum etnolingwistycz-nym ZakładuTekstologii i Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego UMCS. W spisie, po nazwie miejscowości

podano rok nagrania i po dwukropku numery taśm, przy zapisach rękopiśmiennych - imię i nazwiskolub inicjały zbieracza. Informacja w nawiasie oznacza, że taśma jest kopią nagrania pochodzącego zarchiwum Muzeum Wsi Lubelskiej (MWL) lub Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk (IS PAN). Abramowice Kościelne gm. Głusk, woj. lubelskie 1974: 159. Adamów gm. Adamów, woj. siedleckie 1977-1978: 353; 1979: 359. Aleksandrów gm. Józefów, woj. zamojskie 1978: 240, 241, 242, 243; 1990: 650, 659

Babczyzna gm. Ostrówek, woj. lubelskie 1978: 300. Babin gm. Bełżyce, woj. lubelskie 1988: 614. Banachy gm. Harasiuki, woj. tarnobrzeskie 1984: 412, 416, 421. Baraki gm. Zakrzew, woj. zamojskie 1974: 165. Baranów gm. Puławy, woj. lubelskie 1962: 35.

Bołcząc: gm. Czemierniki, woj. bialskopodlaskie 1953: 409 (IS PAN). Bełżyce woj. lubelskie 1968: 130 Bęczyn gm. Urzędów, woj. lubelskie 1962: 109; 1974: 146; 1977: 476. Białobrzegi gm. Kock, woj. lubelskie 1988: 614. Białowoła gin. Zamość, woj. zamojskie 1964: 17. Błedowo gin. Baranowo, woj. os t ro łę ck i e 1987: 482, 483. Bochotnicn gm Kazimierz Dolny. woj. lu be ls ki e 1066: 96; 1988: 615. Bodaczów gin. Szczebrzeszyn, woj. zamojskie 1966: 112; 1907: 126.

Borki gm. Krasnobród, woj zamojskie 1979: 350. Borsuk gm. Gorzków, woj. zamojskie 1965: 75. Brodowe Łąki gm. Baranowo, woj. ostrołęckie 1987: 481, 482. Bródki gm. Adamów, woj. zamojskie 1979: 358; 1980: 356. Bukowa Wielka gm. Sawin, woj. chełmskie 1967: 124-126. Bychawa gm. Bychawa, woj. lubelskie 1978-1979: 326. Bychawka gm. Bychawa, woj. lubelskie 1962: 21-29; 1977: 212; 1978: 26, 236, 251; 1979:

381, 382. Chełm woj. chełmskie 1978: 289. Chmielek gm. Łukowa, woj. zamojskie 1960: 3,

4. Chmielów gm. Dębowa Kłoda, woj. bialskopodlaskie 1967: 117. Chołowice gm. Krasiczyn, woj.

przemyskie 1985: 440, 441. Chróścina Opolska gm. Chróścina Opolska, woj. opolskie 1990: 674, 675.

Chrząchów gm. Końskowola, woj. lubelskie 1978: 234. Ciechomin gm. Wola Mysławska, woj.

siedleckie 1976: 206. Cyców gm. Cyców, woj. chełmskie 1979: 310, 311, 312, 316, 317.

Częstoborowice gm. Rybczewice, woj. lubelskie 1980: 370, 371. Czułczyce gm. Sawin, woj. chełmskie

1953: 408 (IS PAN). Dąbrowa gm. Baranowo, woj. ostrołęckie 1987: 485. Dąbrówka gm. Potok Górny,woj. zamojskie 1967: 112, 113. Dereźnia gm. Biłgoraj, woj. zamojskie 1967: 105, 106; 1984: 412, 421,

zapis Małgorzaty Snarskiej; 1990: 647, 650, 654, 658. Doszkowice gm. Sułów, woj. zamojskie 1978: 238.

Dęba gm. Kurów, woj. lubelskie 1964: 57, 58. Dębowiec gm. Skierbieszów, woj. zamojskie 1967: 137.

Długi Kąt gm. Józefów, woj. zamojskie 1980: 347. Dobre gm. Wilków, woj. lubelskie 1977: 218, 219,

225. Dolina Chochołowska gm. Tatrzańska, woj. nowosądeckie 1988: 602. Dominikanówka gm.

Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 354, 358. Dorohucza gm Trawniki, woj. lubelskie 1960:

8 10 Dubienka gm. Dubienka, woj. chełmskie 1967: 116; 1978: 252-254, 256. Dzierążnia gm. Krynice,

woj. zamojskie 1975: 496 (IS PAN); 1979: 384; 1980: 386; 1990: 683. Dzięrzkowice-Zastawie gm. Dzierzkowice, woj. lubelskie 1982:

399.



76 __________________ ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA 7, UO I> l. A 1 OPRACOWANIA I i

Fajsławice gm. Fajsławice, woj. lubelskie 1966: 85. Giełczew gm.

Piaski, woj. lubelskie 1953: 408 (IS PAN). Giełczew gm. Wysokie, woj. zamojskie 1972: MO, 145; 1977: 209, 210, 224, 225; l')7«: 233. Glinnik gm. Abramów, woj. lubelskie 1978 -235. Głębokie gm. Cyców, woj. chełmskie 1979: 340. Głusk gm. Głusk, woj. lubelskie 1974: 159. Głusko gm. Karczmiska, woj. lubelskie 1980: 367, 368. Godziszów gm. Godziszów, woj. tarnobrzeskie 1980: 369. Golęcin gm. Oborniki, woj. poznańskie 1993: zapis J.S. Gołąb gm. Puławy, woj. lubelskie 1988: 614. Gorajec gm. Radecznica, woj. zamojskie 1972: zapis Haliny Malinowskiej; 1975: 164; 1984: 410,

zapis Marii Kamoli. Gorajec-Zastawie gm. Radecznica, woj. zamojskie 1970: 222, 223; 1978: 243, 244, zapis Haliny

Malinowskiej; 1983: 407; 1984: 410; 1985: 464. Góra Puławska gm. Puławy, woj. lubelskie 1979: 322. Górki gm. Sosnowica, woj. chełmskie 1967: 116, 117; 1977: 214. Grabniak gm. Urszulin, woj. chełmskie 1953: 408 (IS PAN). Grabowica gm. Susiec, woj. zamojskie 1979: 282-284. Gruszka Mała gm. Nielisz, woj. zamojskie 1980: 365. Guzowatka gm. Baranowo, woj. ostrołęckie 1987: 486. Harasiuki gm. Harasiuki, woj. tarnobrzeskie 1990: 652, 653, 661, 663, 664. Husiny gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1978: 355; 1979: 356. Huta gm. Wojsławice, woj. chełmskie 1966: 92-94. Hutki gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1986: 477, 479. Hutki-Namule gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1978: 354. Hutków gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 360; 1978: 352, 353, 355. Jacnia gm. Adamów, woj. zamojskie 1964: 51-53; 1965: 59-61, 70; 1966: 71 73; 1977:

352; 1978: 353; 1979: 358; 1980: 356. Janowiec gm. Janowiec, woj.

lubelskie 1979: 318, 319. Janów Podlaski gm. Janów Podlaski, woj. bialskopodlaskie

1979: 361. Jarczów gm. Jarczów, woj. zamojskie 1967: 118. Jasiennik Stary gm. Potok Górny, woj. zamojskie 1977-1978: 292; 1978: 293. Jelna gm. Nowa

Sarzyna, woj. rzeszowskie 1984, 1985: zapis Małgorzaty Snarskicj. Józefówka gm. Rachanie, woj.

zamojskie 1967: 119, 120. Kaczurki gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1987: 479. Kamień gm. Wola

Mysławska, woj. siedleckie 1976: 206. Kamionka gm. Stoczek Łukowski, woj. siedleckie 1976: 206;1977: 207. Karczmiska gm. Karczmiska, woj. lubelskie 1974: 146; 1979: 335; 1980: 367; 1982: 399.

Karmanowice gm. Wąwolnica, woj. lubelskie 1959: 493 (IS PAN); 1960: 194 (IS PAN); 1977: 226, 227; 1980: 367. Kawęczyn gm.

Szczebrzeszyn, woj. zamojskie 1964: 48.

Kazimierz Dolny wuj lubelski'' 1986: 168 471 . Kielce wuj kielecki'' 1991: zapis Marzeny Marczewskiej. Kiołcz.ow ico Górne gm. Strzyżewice, woj. lu be ls ki e 1977 1978: 326. Kierzkówka gm. Kamionka, woj. lubelskie 1953: 408 (IS PAN). Klocówka gm Krynice, woj zamojskie 1977: 352: 1978: 353, 354: 1979: 358. Kock gm. Kock, woj lubelskie 1986: 453 Kocml/a gm Susiec, woj. zamojski'' IOW: 75 77 Kolonia Adamów gm. Adamów, woj. za mo js ki e 1979: 359.

Kolonia Byc.hawka gm. Bychawa, woj. lu be ls ki e 1977: 211. Kolonia Celejów gin. Wąwolnica, woj. lubelskie 1959: 493 (IS PAN). Kolonia Gałęzów gm. Bychawa, woj. lubelskie 1979: 326. Kolonia Góra Puławska gm. Puławy, woj. lubelskie 1979: 314, 315. Kolonia Partyzanty gm. Krynice, woj. zamojskie 1978: 354. Kolonia Podstary Zamość gm. Stary Zamość, woj. zamojskie 1968: 140. Kolonia Podzamcze gm. Łęczna, wo j. lu be ls ki e 1976: 280; 1978: 269, 270; 1979: 313. Kolonia Potoczek gm. Adamów, woj. zamojskie 1979: 358. Kolonia Stara Wieś gm. Łęczna, woj. lubelskie 1976: 280; 1978: 249. Kolonia Stasiu gm. Łączna, woj. lubelskie 1978: 270. Kolonia Zawinprzyce e,m. Spiczyn, woj. lubelskie 1979: 340. Komarów gm Komarów-Osada. woj. zamojskie 1978: 239. Konopnica gm. Konopnica, woj. lub el sk ie 1978: 274, 275; 1979: 332. Kopaczyska gm. Baranowo, woj. ostrołęckie 1987: 486.

Kopina gm. Cyców, woj. chełmskie 1967: 114, 115. Korczów gm. Biłgoraj, woj. zamojskie 1984: 110. 411. Korytniki gm. Krasiczyn, woj. przemyskie 1985: 431, 439. Kosarzew gin. Bychawa, woj. lubelskie 1954: 494 (IS PAN), 495 (IS PAN). Kowala gm. Puławy, woj, lubelskie 1979: 323. Krasew gm. Borki, woj. lubelskie 1980: 368; 1982: 399; 1988: 614. Krasiczyn gm. Krasiczyn, woj. przemyskie 1984: 407; 1985: 434, 436, 437, 442. Krasne gm. Si a r y Zamość, woj. zamojskie 1960: 87, 88. Krasnobród gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 278, 279, 353, 358; 1979:

281, 331, 332. 351, 357; 1980: 356; 1987: 479. Kraśnik Fabryczny gm. Kraśnik, woj.

lubelskie 1982: 397. Krężnica Okrągła gm. Bełżyce, woj. lubelskie 1967: 99. Kruhel Mały gm.

Przemyśl, woj. przemyskie 1984: 407; 1990, 1992: zapis J.B. Krynice, gm. Krynice, woj. zamojskie

1979: 384; 1980: 383. Krzczonów gm. Krzczonów, woj. lub el sk ie 1966: 80 82; 1976: 203, 204;

1953: 408 (IS PAN). Krzywe gm. Łopiennik Górny, woj. chełmskie 1993: zapis

J.S. Księżomierz gm. Gościeradów, woj. tarnobrzeskie 1984: 425. Księżpolgm. Księżpol, woj. zamojskie 1984: 1 1 1 . Latyczyn gm Hadecznica.

woj. zamojskie 1979: 337. 338,




ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA

Lipa gin. Zaklików, woj. tarnobrzeskie 1962: 109. Lipsko gm. Zamość, woj. zamojskie 1966: 110. Lubartów gm. Lubartów, woj. lubelskie 1995: zapis J.S. Lubień gm. Wyryki, woj. chełmskie 1978: 221, 245, 247, 248. Lublin woj. lubelskie 1981: 140 (wywiad z prof. M. Łesiowem), 478; 1988: 614 (MWL),

615 (MWL). Łabunie gm. Łabunie, woj. zamojskie

1962: 18-20. Łaziska gm. Łaziska, woj. lubelskie 1960: 47. Łazory gm. Harasiuki, woj. tarnobrzeskie 1984: 412; 1990: GOO, 649, 656, 659, 662, 665, 666. Łążek Ordynacki gm. Janów Lubelski, woj. tarnobrzeskie 1967: 104, 105.

Łęka gm. Puławy, woj. lubelskie 1979: 323. Łopiennik Górny gm. Łopiennik Górny, woj. chełmskie 1966: 86. Łopoczno gm. Józefów, woj. lubelskie 1960: 47. Łowcza gm. Sawin, woj. chełmskie 1967: 124. Łubcze gm. Jarczów, woj. zamojskie 1978: 296, 400, 401; 1983: 406, 423, 424. Łubki gm. Wojciechów, woj. lubelskie 1965: 67, 68. Łucka gm. Lubartów, woj. lubelskie 1961: 11-13. Łukowa gm. Łukowa, woj. zamojskie 1980: 368; 1984: 411. Łuszczacz gm. Susiec, woj. zamojskie 1975: 495 (IS P AN); 1977: 352; 1978: 351; 1979: 357 Łuszczów gm. Wólka, woj. lubelskie 1961: 16, 17.

Majdan Mały gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 353, 1978: 354, 1979: 357. Majdan

Nepryski gm. Józefów, woj. zamojskie 1979: 281, 282. Majdan Wielki gm. Krasnobród, woj.

zamojskie 1977: 352; 1978: 354; 1979: 357. Małaszewicze gm. Terespol, woj. bialskopodlaskie

1967: 121. Marylin gm. Wisznice, woj. bialskopodlaskie 1967: 115. Michałówka gm. Abramów,woj. lubelskie 1980: 363, 364; 1981: 393, 391. Miłosław gm. Ruda Huta, woj. chełmskie 1981: 392.

Minkowice gm. Mełgiew, woj. lubelskie 1953: 408 (IS PAN). Mircze gm. Mircze, woj. zamojskie

1964: 58. Moniatycze gm. Hrubieszów, woj. zamojskie 1979: 309, 310. Motycz gm. Konopnica,

woj. lubelskie 1981: 389-391; 1985: 447-451. Munina gm. Jarosław, woj. przemyskie 1988: 618.

Nasutów gm. Niemce, woj. lubelskie 1978: 271, 273; 1979: 272. Nedeżów gm. Jarczów, woj.

zamojskie 1977: 306-308; 1979: 308. Niedrzwica Kościelna gm. Niedrzwica Duża, woj. lubelskie 1980: 366; 1983: [transkrypcja z taśmy

MWL 35A]. Niedzieliska gm. Szczebrzeszyn, woj. zamojskie 1967: 128, 129. Nielisz gm. Nielisz, woj.

zamojskie 1964: 49. Niemirówek gm. Krynice, woj. zamojskie 1978: 3'54; 1979: 358; 1980: 356.

Niezdów gm Opole Lubelskie, woj. lub el sk ie 1960: 47; L966: 95; 1967: 102, 103; 1977: 212, 213. 226, 230, 231; 1969: 456. Nowa Wieś gtn. Krasnobród,

woj. zamojskie 1977: 352, 1978: 358. Noworąblów gin. Karczmiska, woj.

lubelskie 1988: 615. O kale gm. Kazimierz Dolny, woj. lubelskie 1986: 457.

Okuninkii gm. Włodawa, woj. chełmskie 1975: 166. Ołbięcin gin. Trzydnik Duży,

woj. tarnobrzeskie 1966: 89. Opatkowice gm. Puławy, woj. lubelskie 1979: 314. Orchówek gm. Włodawa, woj. chełmskie 1960: 10; 1962: 2, 4, 31, 33, 36-38; 1968: 33. Orzechów

Stary gm. Sosnowica, woj. chełmskie 1977: 229. Osowa gm. Hańsk, woj. chełmskie 1977: 323, 324;

1978: 221, 245, 246. Osowno gm. Borki, woj. lubelskie 1980: 369. Ossówka gm. Leśna Podlaska, woj. bialskopodlaskie 1967: 122, 123. Ostrówki gm. Wohyń, woj.

bialskopodlaskie 1953: 409 (IS PAN). Pieszowola gm. Sosonowica, woj. chełmskie 1977: 214, 216.

Piotrków gin. Jabłonna, woj. lubelskie 1953: 408 (IS PAN); 1973: 142; 1974: 146; 1977: 210. Płudy gm. Radzyń Podlaski, woj. bialskopodlaskie 1967: 107, 108, 114.

Podklasztor gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 353; 1979: 357. Podstary

Zamość gm. Stary Zamość, woj. zamojskie 1964: 78. Podzamcze gm. Łęczna, woj. lubelskie

1979: 313. Podzamcze Mcłgiewskie gm. Mełgiew, woj. lubelskie 1981: 388. Podzamek gin.

Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 353. Polanówka gm. Krynice, woj. zamojskie 1980: 383.

Polichna gm. Szastarka, woj. t arnobrzeskie 1974: 146. Poniatowa gm. Poniatowa, woj. lubelskie 1987: 490. Potoczek gm. Adamów, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 354; 1979: 358. Powały gm. Wola Mysłowska, woj. siedleckie 1976: 206; 1977: 207.

Prawiedniki gm. Glusk, woj. lubelskie 1981: 478; 1986: 457. Przejma gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1979: 356. Przemyśl woj. przemyskie 1956: zapis J.B. Przypisówka gtn. Firlej, woj. lubelskie 1976: 201, 202. Puławy woj. lubelskie 1988: 615. Puszno Godowskie gm. Opole Lubelskie, woj. lubelskie 1982: 399; 1983: 423. Rachanie gm. Rachanie, woj. zamojskie 1978: 297-299, 401. Radecznica gm. Radecznica, woj. zamojskie 1964: 49, 50. Rakówka gm. Księżopol, woj. zamojskie 1984: 411, zapis Małgorzaty Snarskiej. Ratajewicze gm. Wisznice, woj. bialskopodlaskie 1967: 115. Rawa gm. Michów, woj. lubelskie 1966: 97, 98. Rawki gm. Chorzele, woj. ostrołęckie 1987: 484. Rechta gm. Strzyżewice, woj. lubelskie 1978-1979: 327.

Rogatka gm. Dubienka, woj. chełmskie 1978: 254, 255, 257-259.

80 Ź Ó



80 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ______________________________ 81_

Rogoźniczka gm. Międzyrzec Podlaski, woj. bialskopodlaskie 19G7: 122. Romanów gm. Janów Podlaski, woj. bialskopodlaskie 1979: 3G1. Rozkopaczew grn. Ostrów Lubelski, woj. lubelskie L953: 408 (IS PAN); 19X2: .199. Rozkoszówka gm. Uchanie, woj. zamojskie 1962: 30, 31; 1968: 140. Równe gm. Dukla, woj. krośnieńskie 1953: 408 (IS PAN). Róża gm. Susiec, woj. zamojskie 1979: 357. Różanka gm. Włodawa, woj. chełmskie 1978: 221. Ruda-Huta gm. Ruda-Huta, woj. chełmskie 1978: 288.

Ruda Solska gm. Biłgoraj, woj. zamojskie 1990: G00, 646, 658. Rudka Kozłowiecka gm. Niemce, woj. lubelskie 1978: 264-266. Rudnik Szlachecki gm. Wilkołaz, woj. lubelskie 1966: 83. Rudzienko gm. Michów, woj. lubelskie 1953: 409 (IS PAN). Rury Bonifraterskie gm. Lublin, woj. lubelskie 1960: 11. Sarzyna gm. Nowa Sarzyna, woj. rzeszowskie 1984: zapis Małgorzaty Snarskiej. Sąsiadka gm. Sułów, woj. zamojskie 1966: 11 1 . Siedliszcze gm. Dubienka, woj. chełmskie 1978: 255. Siemień gm. Siemień, woj. bialskopodlaskie 1963: 43. Siennica Różana gm. Siennica Różana, woj. chełmskie 1966: 86. Skierbieszów gm. Skierbieszów, woj. zamojskie 1982: 414. Smólsko Duże gm. Biłgoraj, woj. zamojskie 1984: 4 19. Sosnowica gm. Sosnowica, woj. chełmskie 1977: 216, 229. Sosnówka gm. Abramów, woj. lubelskie 1979-1980: 364. Sól gm. Biłgoraj, woj. zamojskie 1990: 600, 659. Stanin gm. Stanin, woj. siedleckie 1967: 114. Stara Wieś gm. Końskowola, woj. lubelskie 1979: 332, 333. Stara Wieś gm. Łęczna, woj. lubelskie 1978: 250. Staw Noakowski gin. Nielisz, woj. zamojskie 1974: 166. Stawki gm. Włodawa, woj. chełmskie 1978: 246, 247. Strupin Duży gm. Chełm, woj. chełmskie 1966: 90-91. Sułów gm. Sułów, woj. zamojskie 1978: 237, 238. 294; 1978-1979: 295. Susiec gm. Susiec, woj. zamojskie 1975: 134; 1979: 320, 321. Szczebrzeszyn woj. zamojskie 1978: 238, 239. Szczuczki gm. Wojciechów, woj. lubelskie 1965: 68.

Szuminka gm. Włodawa, woj. chełmskie 1990: 680, 681. Szur gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1978: 354; 1979: 356. Szypliszki gm. Szypliszki, woj. suwalskie 1988: 616. Szyszki gm. Stoczek Łukowski, woj. siedleckie 1978: 302. 303. Swieciechów gin. Annopol, woj. tarnobrzeskie 1967: 99. 100. Świerże gm. Dorohusk, woj. chełmskie 1967: 126, 127; 1976: 280. Tarnawa gm. Turobin, woj. zamojskie 1980: 386. Tomaszowice gm. Jastków, woj. lubelskie 1967: 101.

Tomaszów Lubelski woj. zamojskie 1960-1966: zapis J.B., 1975: 496 (IS PAN); 1987: 479. Trzeciaków gm. Mełgiew, woj. lubelskie 1980: 395. Tuchanie gm. Dubienka, woj.

chełmskie 1978: 255, 256. Turzyniec gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1979: 357. Tuszów gm.

Jabłonna, woj. lubelskie 1988: 614. Tyszowce gm. Tyszowce, woj. zamojskie 1985: 448, 452, 459. Ulan

Majorat gm. Ulan Majorat, woj. bialskopodlaskie 1984: 445, 446, zapis S.N.; 1987: 488, 489; 1992: zapis S. N.. Ulhówek gm.

Ulhówek, woj. zamojskie 1978: 297. Ułów gm. Tomaszów Lubelski, woj. zamojskie 1967: 118, 119; 1979: 331. Urszulin gm. Urszulin, woj.

chełmskie 1953: 408 (IS PAN). Wąwolnica gm. Wąwolnica, woj. lubelskie 1965: 64. Wiązownica gm.Wiązownica, woj. przemyskie 1988: 619. Wielkolas gm. Abramów, woj. lubelskie 1978: 267-269;

1980: 365, 366, 373. Wierzchowiska gm. Modliborzyce, woj. tarnobrzeskie 1960: 1, 2; 1966: 84.

Wierzchowizna gm. Chorzele, woj. ostrołęckie 1987: 486. Wiszniów gm. Mircze, woj. zamojskie 1964:

54-56. Wojciechów gm. Wojciechów, woj. lubelskie 1965: 66, 67, 69. Wola Błędowska gm. Baranowo,

woj. ostrołęckie 1987: 482. Wola Chomejowa gm. Borki, woj. lubelskie 1988: 614. Wola Krasienińska

gm. Niemce, woj. lubelskie 1979: 332; 1980: 365. Wola Osowińska gm. Borki, woj. lubelskie 1980:

368, 369. Wola Przybysławska gm. Garbów, woj. lubelskie 1980: 367, 369. Wólka Husińska gm.

Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 353, 360; 1978: 354, 355; 1979: 356; 1980: 348. Wólka Kątna gm. Markuszów, woj. lubelskie 1980:

625; 1981: 395. Wólka k. Serokomli gm. Serokomla, woj. siedleckie 1979: 380. Wólka Łabuńska gm. Łabunie, woj. zamojskie 1978: 239, 240.

Wronowice gm. Werbkowice, woj. zamojskie 1979: 385. Wygoda gm. Kurów, woj. lubelskie 1978: 234. Wymysłów gm. Karczmiska, woj. lubelskie 1980: 367, 368. Wyryki gm. Wyryki, woj. chełmskie 1978: 220. Wzgórze gin. Bełżyce, woj. lubelskie 1968: 131. Zabielę gm. Radzyń Podlaski, woj. bialskopodlaskie 1980: 369. Zaboreczne gm. Krynice, woj. zamojskie 1979: 356. Zakopane woj. nowosądeckie 1988: 602, 61 1. Zaleś gm. Korczew, woj. siedleckie 1991: 696. Zamch gm. Łukowa, woj. zamojskie 1980: 368, 1984: 420, zapis S.N. Zaniżę gm. Białopole, woj. chełmskie 1978: 289. Zarzecze gm. Chełm, woj. chełmskie 1953: 408 (IS PAN), 409 (IS PAN). Zawada gm. Zamość, woj. zamojskie 1963: 39-42; 1965: 63.



82 ______________________ SKRÓTY - eksplikacja SKRÓTY eksplikacja ________________________ °»

alb. — albański anegd. — anegdota awest. — awestycki dziad. — dziadowskie błrus. — białoruski bulg. — bułgarski chorw. — chorwacki csłow. — cerkiewnoslowiański czes. — czeski dłuż. — dolnołużycki etnogr. — etnograficzny etymol. — etymologia

ewent. — ewentualnie fran. — francuski fraz. — frazeologizm gat. — gatunek głuż. — górnołużycki górn. — górniczy grec. — greckigwar. — gwarowe het. — hetycki

SKRÓTY

ie. — indoeuropcjski iron. — ironicznie kasz. — kaszubski koc. —-kociewskie kość. — kościelny leg. — legendaliter. — literacki litew. — litewski lud. — ludowyłac. — łaciński małop. — małopolski inaz. — mazowiecki mazur. — mazurski metaf. — metaforyczny módl. —

modlitwa morfol. — morfologiczny niem. — niemiecki ogpol. — ogólnopolski ok. — okolica opow. — opowiadanie oset. — osctyński

partyz. partyzancki pd. — południowy pn. — północny podob. podobnie podli. — podhalański poet. — poetyckipol. — polski

por. — porównaj porów. porównanieporzek. — porzekadłopot. - potoczny powst. powstańczy powsz. — powszechnie presup. presupozycjaprzem. przemowa przen. przenośnie przepow. - przepowiednia przysł. — przysłowiepsł. — prasłowiański robot.robotniczy ros. — rosyjski

rym. — rymowanka rząd.rzadki serb. — serbski slow. — słowiański słowac. — słowacki słoweń. -słoweński sporad. — sporadycznie

st csłow. staro-cerkiewno-słowiański stczes. staroczeski stdniem. — staro-dolno-niemiecki stind. — staroindyjski stisl. — staroislandzki stnicm. — staroniemiecki stpol. — staropolski

stprus. — staropruski struś. — staroruski symb. — symbolicznie śrdniem. — średnio-dolno-niemiecki śrgrniem. — średnio-górno-niemiecki ukr. — ukraiński war. — wariant wes. — weselny wielkopol. — wielkopolski wierz. — wierzenie wsch. — wschodni wyl. — wyliczanka zach. — zachodni

zag. — zagadka zam. — zamówienie złodz. — złodziejski zob. — zobacz zwł. — zwłaszcza żarg. — żargon żart. — żartobliwy żołn. — żołnierski

zestawił Artur Drozdowski

Zawady gm. Baranowo, woj. ostrołęckie 1987: 483-185, 187. Zawałów gm. Miączyn, woj. zamojskie 1966: 73, 74. Zawieprzyce gm. Spiczyn, woj. lubelskie 1974: 164; 1978: 248, 249, 275, 276 Zemborzyce gm. Konopnica, woj. lubelskie 1978: 261, 262. Zielone gm. Krasnobród, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 354; 1979: 356. Zabików gm. Radzyń Podlaski, woj. bialskopodlaskie 1963: 43-45. Żabno gm. Turobin, woj. zamojskie 1966: 79, 80.

Żarska Wieś gm. Zgorzelec, woj. jeleniogórskie 1988: 617. Żerdź gm. Żyrzyn, woj. lubelskie 1978: 235, 236; 1982: 399. Żmijowiska gm. Wilków, woj. lubelskie 1988: 614. Żuków gm. Krzczonów, woj. lubelskie 1959: 33. Żurawnica gm. Zwierzyniec, woj. zamojskie 1981: 372.

oprać. Marta Trocka, M(



NIEBO

Wstęp. Eksplikaejn: Nazwy Kolekcje. Opozycje. Lokalizacja Cechy. Budowa i wygląd. Niebiescy mieszkańcy. Niebo celem dążeń człowieka i nagrodą. Droga do nieba, droga z nieba. Zachowania. Działania sprawcze Przeżycia. Niebo odbiorcą i adresatem aktów człowieka. Co i kto pochodzi z nieba. Przepowiednie. Symbolika. Ekwiwalencja. Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Przysięgi i zaklęcia. Modlitwy i modlitewki. Kolędy, przemowy iwidowiska bożonarodzeniowe. Powinszowania noworoczne. Pieśni wielkopostne i wielkanocne. Przemowy weselne.Pieśni weselne. Przemowy pogrzebowe. Pieśni pogrzebowe. Pieśni i przyśpiewki zalotne i miłosne. Pieśni sieroce.Pieśni i przyśpiewki żartobliwe. Pieśni i wiersze religijne. Pieśni dziadowskie. Pieśni żołnierskie i partyzanckie.Ballady. Bajki i opowieści o nieprawdopodobnych zdarzeniach. Opowieści wierzeniowe. Anegdoty. Iêgendy.Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.

Niebo ma w polskiej tradycji ludowej wymiar podwójny: fizyczny i religijny. Jest nie tylkosklepieniem, kopulą wznoszącą się nad ziemią, po której poruszają się światła niebieskie, ale teżdomeną Boga, aniołów, świętych i zbawionych dusz. Jest celem dążeń człowieka i nagrodą za dobreżycie na ziemi. Towarzyszy człowiekowi, pomaga mu, wspiera zakochanych, nagradza i karze.Wartościowanie nieba jest zawsze najwyższe, symbolizuje ono - nie tylko w tradycji polskiej -nieskończoność, świętość, sprawiedliwość, najwyższą radość i szczęście, a także wzniosłość,duchowość, wieczność.

Obraz nieba w języku i kulturze ludowej jest silnie zróżnicowany gatunkowo, co pokazujedokumentacyjna część tego artykułu. Równocześnie ludowy obraz nieba pozostaje w bliskim związkuz jego obrazem w polszczyźnie ogólnej potocznej, która w swojej warstwie frazeologicznej

przechowuje wyjątkowo silne ślady tradycyjnych wierzeń: być w siódmym niebie; coś jest jak grom/piorun z jasnego nieba; wołać o pomstę do nieba; psie glosy nie idą w niebiosy; krzyczećwniebogłosy; dziury w niebie nie będzie; komuś niebo się otwiera; komuś coś spada jak z nieba, ale inic nie spadnie z nieba, niebo a ziemia, niebo w gębie itp.

Niebo w n a j s t a r s z y c h kulturach było ujmowane jako przestrzeń materialna - sklepiona kopuła nad kręgiem ziemi, górna połowa całego świata - i zarazem

przestrzeń uduchowiona: miejsce przebywania bogów i dusz ludzi zmarłych Herd Lek 103; szeroko znane jest wyróżnianie kilku (7, 9) sfer nieba, rozciągających się j edna naddrugą. Powszechnie (poza Egiptem, gdzie Niebo było kobietą, boginią Nut, rozpiętąnad męską Ziemią w kształcie sklepienia) niebo jest traktowane jak żywioł męski, zaśziemia jako żywioł żeński Herd Lek 103.

Do uniwersalnych koncepcji budowy świata należy jego podział na t rzy poziomy - górny, środkowy i dolny: niebo, ziemię i podziemia El Sac 73. Łączność między nimi jest możliwa za pośrednictwem wszechświatowej kolumny, axis mundi, przechodzącej przez wszystkie trzy poziomy, przyjmującej postaci słupa, drabiny, góry, drzewa, linyitp. i wyznaczającej ..środek świata" El Sac 74.



86 __________________________ NIEBO - eksplikacja NIEDO eksplikncja 87

W b i b l i j n y m przekazie starotestamentowym „niebo i ziemia" znaczą tyle co „wszechświat". Niebo, nazywane „królestwem Bożym", jest niedostępnym miejscem zamieszkania Boga Lur STB 538. Nowy Testament i c h r z e ś c i j a ń s t w o głoszą, że z Jezusem Chrystusem niebo staje się obecnena ziemi, bo Chrystus łączy niebo z ziemią, otwiera ludziom niebo Lur STB 540. Przeciwieństwo niebai ziemi, świata duchowego i widzialnego, może zostać scalone w człowieku; grzech niszczy niebo W człowieku For Sym 79.

W językach in d o e u r o p e j s k i c h nazwy nieba łączą się z nazwami dnia i bóstwa, cechąwspólną jest 'jasność, światło'. Najczęstsza nazwa - niebo ma etymologiczny związek z nazwami

chmury G amlv Ind 791-792. W tradycji st a r o s ł o w i a ń s k i e j od najstarszych czasów znana jest opozycja niebo : ziemia

(i druga nakładająca się - ziemia : podziemie), funkcjonująca w systemie opozycji góra : dół. Obiektemkultu było i niebo, i ziemia (święta ziemia), w przeciwieństwie do podziemia IvTop siav 100-107. O

przechodzeniu między niebem, ziemią i podziemiami traktują liczne słowiańskie motywy bajkoweivTop siav 104-105.

= Nazwy niebo i niebiosa/niebiosy - odpowiadają dwóm sposobom widzenia (profilom) przedmiotu- pierwsza uwydatnia aspekty fi z y c z n e , druga -re li gi j ne.

Etymologicznie polski wyraz niebo jest wiązany z nazwami dnia i bóstwa (zestawia się stind.dyau- 'niebo', z łac. deus 'bóg', należy tu też grec. Zeus i pol. dzień siaw SE 1/195), także z nazwamichmur i mgły, m.in. z wyrazami grec. nefos 'obłok', niem. Nebel 'mgła' Briic si 359, podobnie Gamlvind 791. Warto dodać, że wyrazy obłok, obloką są w gwarach używane także w odniesieniu do 'błękitunieba', który „obleka" ziemię ze wszystkich stron Etnl 1989 Bilg 99, jednak wyrazy pochodne od nieba

utrwalają cechę koloru: niebieski 'mający kolor jasnego nieba' i 'wypukłości': podniebienie 'górna,wysklepiona część jamy ustnej'. Kulturowe, zwłaszcza wierzeniowe cechy wyobrażenia nieba sąuwydatniane w derywatach: niebiański 'należący do nieba; zachwycający, rozkoszny', niebianin,niebianka 'mieszkaniec, mieszkanka nieba'; wniebowzięty 'przejęty radością i uniesieniem', (krzyczeć)wniebogłosy 'bardzo głośno' oraz wniebowzięcie i wniebowstąpienie, które mają podstawoweodniesienia religijne (dotyczą Matki Boskiej i Jezusa) i wtórnie funkcjonują jako nazwy odnośnychświąt chrześcijańskich oraz sytuacji ludzkich.

Synonimami N. są: błękit powsz.; raj w swoim znaczeniu szerszym 9, 33, 44b, 7ic, (w znaczeniuwęższym raj to część N. przeznaczona dla zbawionych), Bóg 14.

Nazwy opisowe N. to: firmament niebieski 36b, 123; niebieska kraina 35a, niebieskie Strony 35c, niebieski dwór Bart Lub 164, 165, Kot Rzesz 157, K 23 Kai 238;

k r ó l e s t w o n i e b i e s k i e powsz., np.: K 10 Poz 221, Bart Lub 282, Stoin Żyw 3 6, królestwo wieczne K 49 Sa-Kr 126, niebieska cicha dolina 45c, e; niebieski szczyt 45b; niebieskie

szczęśliwości Kot Zn 481. W zagadkach N. to ojciec (matką - ziemia) 1, a także szeroka ziemia 2, niewymie-rzone pole 2,

wielga łąka 2, kościół ze słupem 3. + N. współwystępuje z z i e m i ą; są to dwie podstawowe części świata wymieniane w opisach

stworzenia 36 i w epitetach Boga jako stwórcy/pana/króla nieba 1 ziemi powsz.; N. i ziemia są razem przywoływane w przysięgach i zaklęciach: Niebo, przykryj

mnie, ziemio, pochłoń mnie i.3a, Bodaj się ziemia rozstąpiła, niebo otworzyło I3b; N. i ziemiawspółdziałają w karaniu występków 106. Z polecenia Boga to, co jest przez Jego namiestników

związane na ziemi będzie związane i w niebie 37. W kolędach, razem nic mogą ogarnąć Stwórcy K 2.3Kai 55, pieśniach wielkopostnych N. reaguje na śmierć Jezusa razem ze słońcem, ziemią, skałami 32.W zagadkach N. i ziemia tworzą parę jak ojciec i matka 1, czego echo wraca w chłopskiej poezji 135.

N., z i e m i a i p i e k ł o (podziemia) to miejsca zamieszkiwane odpowiednio: przez Boga,aniołów i świętych, ludzi - grzeszników, istoty demoniczne i diabły LSE 1984/148, trzy poziomyś w i a t a . N. i piekło to podstawowe elementy tamtego świata LSE 1984/HI, zaświatów. N., czyściec,

piekło są postrzegane jako miejsca, w które udaje się dusza po śmierci powsz. N. , p i e k ł o , c z y ś c i ec i r a j - razem tworzą ludowe „za św ia ty " . Tam w pieśn i

żartobliwej kawalerskiej wysyła się odpowiednio: panny, babki, wdowy i mężatki 65A. Podobnymotyw znany w folklorze dziecięcym, w rymowance z użyciem papierowej, czteroczęściowej zabawki

- „Piekło - niebo - czyściec - raj, swoją duszę tuta) daj" Red. Przemyli 1956. Do N. droga prowadzi przez czyściec 107.

<-► N. stoi w opozycji z z ie m i ą na zasadzie daleki : bliski lOd, 27, wysoki : niski 23a, c, e;

niekiedy ziemię zastępuje w tym przeciwstawieniu p o p i ó ł ioc, b arł óg 23e, co wprowadza

dodatkowy kontrast majestatu i nędzy. N. i ziemia kontrastują też na zasadzie dusza : ciało 46, wieczność : doczesność 47, radość :

cierpienie 47. Różnica kierunku do nieba : do ziemi jest znacząca przy układaniu ciała zmarłego w

trumnie 70. Fraz. coś podobne jak niebo do ziemi 'niepodobne do siebie', niebo a ziemia 'jedno zupełnie

inne od drugiego i znacznie lepsze'. N. i ziemia są przeciwstawiane sobie także na zasadzie boski :ludzki (mieszkanie Boga wobec mieszkania ludzi); zamiast ziemi pojawia się też chleb 10. N. i ś w i a t na zasadzie wieczność : doczesność - fraz. Świata zażyć, potem w niebie

być. NKPP użyć 10. N. i m o r z e przeciwstawiane jako miejsca wysokie : głębokie K 8 Krak 103. N. i p i e k ł o są kontrastowane na zasadzie przeciwieństwa dobra : zła powsz., np. 101,

127, 133b, LSE 1984/148, nagrody : kary 6Ae, 7, l i, 33, 62A, 86A, B, 88, 89, 90B, 95, 107, 113B, 134, nadto: Pig Wyb 32, Stef WarmPś 2/86; we fraz. od piekła oderwał się, do nieba nie dostał się. NKPP

piekło 13; położenia wysoko : nisko 100, TN Zaleś 1991, drogi trudnej : wygodnej 127; mieszkaniadobrych duchów : siedliska duchów złych 101; N. i piekło (czasem także czyściec) są częste wrymowankach dziecięcych K 9 Poz 256, 257, 258, Wisła 1891/562, K 42 Maz 609, MAAE 1908/151, 337, K 5 Krak 319, 320.

N. i c z y ś c i e c - szczęście : cierpienie 35c. N. i wi ę z i e n i e - wolność : niewola 35c. A (a) Jest wysoko: fraz. wysoki do nieba, a głupi jak trzeba; aż do samego nieba 'wysoko' K 40

MazP 462, Kot Las 78. N. funkcjonuje w zaświatach 45, ale zawsze w górze: fraz. ku niebu 'do góry';fraz. wynosić kogo pod niebiosa 'wysoko oceniać, chwalić' NKPP niebo 60. Jest oddalone od ziemidaleko: fraz. jak niebo od ziemi 'daleko'.

(u) Na N. są światła niebieskie powsz.: ->słońce, ->księżyc (zwany w formułach powitalnychniebieskim dziedzicem), -+gwiazdy (które są ozdobami nieba K 39 Pom 113, K 11 Poz 91. K 7 Krak 31); ->chmury. W pieśniach pod niebem / pod niebiosa / do nieba



88 NIEBO eksplikacj a NIEUO eksplikacja 89

latają ptaki, Zwłaszcza skowronki K 23 Kai 192, TN Wyryki 1978, Lom Śląsk 386, Chód Śp 197, Rog śląsk 223, K 5 Krak 241; w rymowankach dziecięcych - biedronka: Biedroneczko (na Śląskuniekiedy też: słoneczko), leć do nieba / do Pana Jezusa (po sionko, pogodę, deszcz) K 42 Maz 349, Sim Wiera 235, podob. ZWAK 1884/293.

(c) Fraz. między ziemią a niebem 'w miejscu nieokreślonym'; w złorzeczeniu: A bodaj cię choroby świgaly [= rzucały] od ziemi do nieba! K 9 Poz 50.

O Cechy: w y s o k i e i, 4, 23a, 4la; fraz. wysokiego nieba nie dostać, twardej ziemi nie przebić NKPP niebo 47; niebo Wysockie ZWAK 1886/270 pieśń; fraz. skakać pod niebiosy 'wysoko'LL

1959/3-4/78; g ó r n e 23e, o k r ą g ł e 119,122, okrąglutkie, bez żadnego kanta TN Nasutów 1978,okrąg nieba K 10 Poz 226; s z e r o k i e 2; j a s n e 24e; Wedle przekazów wierzeniowych jest tak jasne, że wzrok oślepia wisia 1900/465, podob. LL 1960/4-5/57; strojne: Wiecorem niebonajstrojniejse, wtedy są na niebie ołtarze, a inno to słońce jesce śpi, to ołtarzów ni ma PSL 1963/2/100;b ł ę k i t n e 58, błękit Pig Wyb 98, namiot nieba błękitny Szcz Ant 629, niebieskie błękity Pig Wyb97, błękit niebios K 7 Krak 58; modre (oczy modre jak niebo) Sim Gad 182, Pies śl 1/486; sine SzczAnt 631; pogodne 106 lub zabandziurzone 'zachmurzone' K 17 Lub 210; gołe tylko we fraz. pod gołymniebem 'nie pod dachem' powsz.; s z c z e r e Pies śl 2/347, Nitsch Tek 41 Cieszyńskie, we fraz. Ja bymmógł na to pod szczerym niebem przysięgać, NKPP przysięgać 1; p i ę k n e 24c,

Ś l i c z n e K 17 Lub 4, TN Stara Wieś 1978, Lom Śląsk 382; boże Pig Wyb 156. ® Budowa i wy gl ąd. Wyróżniane bywają d w a N.: poza widzialnym niebem, znajduje się inne,

ś w i e t l i s t e Mosz Ku! 2/17. W wierszach współczesnych poetów chłopskich owo pierwsze N. to p o d n i e b i e szcz Ant słownik lub p r z e d n i e b i e . W żartobliwym wierszu z Radomskiego:Całe niebo tańcowało, przedmcbic mu przygrywało. Tańcowali Boski z Boską; i Syn Boski z Matką

Boską. I wnuczęta sami boscy, klucznik Piotr i Paweł boscy. W kuchni boska Magda, o co prosić, tak da. K 20 Rad 246. Ni e b o ś w i e t l i s t e jest przedstawiane jako budowla (pałac, wiejski dom) i ogród.

S kl ep i e ni e niebieskie. N. to kopuła 120, 139, 144, parasol nad ziemią 120; namiot nieba 143;stąd fraz. dziura w niebie i żart. przyśpiewka nie podskakuj, bo wybijesz w niebie dziurę 73; przezdziury w N. widać światło, są to gwiazdy 12113, u poety chłopskiego - N. podziurawione gwiazdamiHi; (i odwrotnie - w N. nie ma dziur, co oddają przysł. Na święty Jury, jak będą w niebie dziury,ZWAK 1878/176; Nic zrobi się przez to dziura w niebie (o czymś, co uznaje się za wypadek małoznaczący) Wisła 1896/354.

Wg przekazów wierzeniowych N. to kula, która kręci/obraca się 119, wisi w powietrzu 119. N. stoi/opiera się na słupie/osi/gwoździu, który jest tam, gdzie Gwiazda Północna 121A; sporad. też - nasłoniu 121A. N. ma siedem pięter, Bóg mieszka najwyżej 124; najwyższe niebo empirejskie jestgwiaździste 124, niżej kryształowe sklepienia po których poruszają się słońce i księżyc 124, najniżej

obłoki 123,124. W bajce bohater zostaje zachwycony do trzeciego nieba Kap Baj 124. Ziemia jest schodami do nieba 129.

P a ł a c niebieski (niebieski dwór K 23 Kai 238) - wedle najbogatszego przekazu krakowskiego132 - stoi na najwyższym piętrze N., zbudowany z drogich kamieni, tam na t ronie zasiada Bóg Ojciec124, 132, K 8 Krak 100; (por. fraz. niebieski twn MAAE 1908/113), z nim Matka Boska I32b, u stóp -święci I25b, chóry anielskie 124. W N. jest

pełno okien na cały świat I32b. N. ma bramę/wrota/drzwi: br-ama 109, i25a, 130, brama złocista 126,

brama niebios/niebieska 2ic, noa, brama rajska 109, fraz. wwta niebieskie (= wrota do nieba) święt Nadr 321, Stef Pies 1/202, Kot Zn 126-127; rajskie wrota 33b, 86Ac, 9la; drzwi 116, 117, K 7 Krak 15, dźwierze 109A, B; dywany 126; progi nieba K 7 Krak 11, niebios Pig Wyb 12. Bramą kamienną

wchodzą do raju dusze z czyśćca I32b. K l u c z n i k n i e b i e s k i 96A: Bramy N. strzeże Archanioł Gabryel ze złotym mieczem 126

lub św. Piot r Pieterpawcł sob, Paweł Pieter, który ma (złote) klucze 125, K 14 Poz 285 i wpuszcza do N. dusze so, 111, lub nie 96, 111; w anegdocie - przyjmuje wędrującego chłopa P4A^, 109, 110, \\r,.117, otwiera niebo 92b, otwiem bramę 125, zamyka N. po burzy Wisia 1900/466. Zbawiony jest w N. sadzany na tronie, na Abiahamowym łonie 86B. W bajkach N. przedstawiane jak c h ł o p s k i e g o s p o d a r s t w o , gdzie młóci się zboże, przędzie len 94: Bóg jeździ wozemZWAK 1878/125, święci lub aniołowie grają w niebie w kręgle NKPP święty 27, Kul wiei 3/521,strzelają do siebie 131; św. Piotr bawi się kulami Kul wiel 3/521; Pan Bóg toczy beczki po N. Wista1895/506 i dlatego powstaje grzmot; śnieg pada, bo aniołowie łopatami odgarniają w N. drogi ześniegu K 34 Che! 256 lub święci/płanetnicy zamiatają niebo zrzucając śnieg na ziemię ZWAK 1878/125,Baz Tatr 85.

N. bywa postrzegane jako rajski o g r ó d 133, ogród spokoju 1 zorzy 92b, niebieskie ogrody 87,

niebiański ogrojec, gdzie rosną drzewa 133, są pachnące sady I33b, owoce 126, kwiaty 45c, 47c, 126,

134, lilie K 22 Łęcz 171, wonne zioła i33a. N. pośrednio jest kojarzone z m o r z e m : chmura płynie po niebie Kam Pom 125; Plińc puo

ńebje szibkosc.'o strzali Kam Pom 125. Ś w i a t ł o n i e b i e s k i e . N. j est pełne światła, jasności 126; fraz. niebieskie światłości K 44

Gór 184. Kiedy się błyska, N. otwiera się i widać światło niebieskie 128, gdy otwarte jest okno lub brama w pałacu niebieskim K 8 Krak 126. Jasność przechodząca z nieba przez furtę niebieską pada nasłońce, księżyc i gwiazdy K 7 Krak 28, 29, 31, gdy furta do nieba jest zamknięta, księżyc nie świeci

(-tpuste dni) K 7 Krak 30; otwarte N. jest jasne 128C, -+zorza. Raj (niekiedy utożsamiany z N.) jest częściej przedstawiany jako ta część N., gdzie trafiają

zbawieni i32b, c; raj niebieski święt Nadr 258, niebieski raj Her Kai 2/174; raj nieba Kur oPoi 102.Ogród rajski rozciąga się obok pałacu niebieskiego, aby anieli, którym ciasno w pałacu niebieskim,mogli „mieć dla siebie przyjemną wycieczkę" K 7 Krak 4.

At m os f e r a n ie b a . W N. panu je r a do ść i w e s e l e 22AB, 31, 51, 7ib, 82, Her Kai 2/180, ZWAK 1880/103, NKPP wesoły 1, K 20 Rad 102; niebieskie radości K 8 Krak 100, Her Kai 2/173;

niebieska radość Nyr Kar 120, 311; fraz. (czuć się) jak w niebie 'dobrze, szczęśliwie, radośnie' 53;Wesoły, jak gdyby królestwa niebieskiego dostąpił NKPP wesoły 10; szczęście K 7 Krak 22; m i ł o ś ć(serca niebieską przejęte miłością) K 48 Ta-Rz 211, ś p i e w 46b, 52b, 77B, K 3 Kuj 177, K 7 Krak 22, K 6 Krak 241J m u z y k a 45f, 71b, 133b, K 7 Krak 22, K 8 Krak 100; ta n i e c 7ib, Cisz Krak 162; rajsk a z a b a w a K8 Krak 101; w pieśniach kościelnych:

niebieska słodkość K 28 Maz 91, K 46 Ka-s 340; słodycze K 6 Krak 423; wiosna 45c; rozkosz



90 NIEDO eksplikacja NIElłO eksplikacja 91

K 26 Maz 341; rozkosze niebieskie K 24 Maz 97; c h w a ł a 47a; niebieska chwalą K 15 Poz 44,święt Nadr 95; wieczna chwała K 24 Maz 107; niebieskie tryumfy K 26 Maz 343, K 43 śl 64.

N. jest pełne s k a r b ó w n i e b i e s k i c h K26 Maz 339: drogich pereł i kamieni K 27 Maz283; także niebieskich migdałów NKPP migdal.

W N. jest c i e p ł o : fraz. ciepło jak w niebie powsz. i p o r z ą d e k - fraz. porządek jak wniebie.

• N i e b i e s c y m i e s z kań cy, niebianie K 43ŚI 63 to: Bóg (Jezus, Trójca Św.), Matka Boska,

aniołowie, święci, także ludzie zbawieni: sierota, matka, trafiają tu żołnierze. Np. w formuleoczywistości Jak Bóg na niebie i wyrażeniach: Bóg z (wysokiego) nieba, Pan Bóg z nieba wysokościBart Lub 60, 61, (Pan) Bóg z nieba, (Pan) Bóg w niebie.

Opisowe nazwy Boga eksponują związek z N.: Ojciec niebieski, Król niebieski; podh. gazda niebaPach Mow 15, 12; niebieski dziedzic (o Panu Jezusie) K 22 Lecz 171, K 46 Ka-S 342, K 24 Maz 94, TN Krasnobród 1979, Rog Śląsk 217; krół nieba Nyr Kar 347; król Z nieba K 24 Maz 101;

niebieski pan K 24 Maz 189, K 18 Kieł 53, Bart Lub 322, TN Góra Puławska 1979; Pan nieba TN Nasutów 1979,

TN Ułów 1979, TN Róża 1979, Bart Lub 149; Pan Z nieba K 9 Poz 120, K 24 Maz 107, TN Łuszczacz 1979, TN

Nasutów 1979, Bart Lub 158, Kot Rzesz 302, 372, K 49 Sa-Kr 164, 168, K 50 Sa-Kr 95, K 44 Gór 67; pan niebiosów K 20 Rad 76; Pan Bóg, co panuje w niebie Lom śląsk 389; Bóg z nieba K 20 Rad 77; Stwórca nieba (i ziemi) Wisła 1895/201, K 22 Łęcz 26, K 19 Kieł 115;ojciec na niebiosach K 23 Kai 229; ojciec z nieba K 44 Gór 345, K 6 Krak 239, Kot Zn 467. Wkolędach Jezus to: niebieskie dzieciątko TN Nasutów 1979, K 35 Przem 17, K 49 Sa-Kr 125; niebieskie

pacholę K 28 Maz 74, Bart Lub 147; niebieskie pacholątko K 23 Kał 55, K 35 Prz 22; niebieskie

ptaszątko K 24 Maz 98-99, niebieski poseł Bart Lub 182; perła z nieba K 24 Maz 100, K 3 Kuj 210, K 48 Ta-Rz 65. W pieśniach miłosnych chłopak odjeżdżający na wojnę zostawia dziewczynę temu, co jest w/na

niebie Pies śl 2/29, 30, podob. Pies śl 1/300, 315, stoin Żyw 78, Bogu, wysoko na niebie K 2 San 157,temu, co świeci na niebie K 12 Poz 259.

Ś w i ę t a T r ó j c a K 26 Maz 56. Maryja, która w pieśniach religijnych bywa nazywana: niebieska pani K 8 Krak 128; pani dworu

niebieskiego Nyr Kar 59; Krółowa nieba TN Kraśnik Fabryczny 1982; Matka z wysokiego nieba KrzyżKuj 1/88; Matka Boska z nieba Nyr Kar 150; pani nieba (i ziemi) TN Kraśnik Fabryczny 1982, TNWólka Kątna 1980, niebieska królowa (królowa niebieska), niebios królowa, księżniczka niebieska;królowa wladnąca niebem K 23 Kai 240; niebieska lilija, niebieska kotwica K 23 Kai 244; pani wniebie K 17 Lub 13.

An io ło wi e - 31; f raz. aniolipwie) z nieba (wysokiego) Stef WarmPś 2/90, K 34 chei 44-45, K 7 Krak 15; Archanioł Gabryjel 45a.

Ś w i ę c i - 30, 71,73, 74, z imienia wymienia się m.in. takich świętych jak: Św. Dorota 86A, św.Piotr 75, 80, Łazarz 86B, św. Michał 7lb, 101, Stanisław 81, 82; św. Antoni, obywatel niebieski Etnl1989 Bilg 146, K 30 Pok 276; św. Mikołaj, który przychodzi z nieba po drabinie K 5 Krak 313; św.Eliasz Pei Dem 60.

A pos to ł o w i e Wisła 1891/866; niebiescy duchowie K 24 Maz 101; niebiescy posłowie Nyr Kar 119.

Szczególne miejsce w N. ma sierota 62 - i jej rodzice 40, zmarła matka pani młodej 63; wg pieśniżołnierskich w N. mieszka Kościuszko świr Pies 151. W opowiadaniu nieprawdopodobnym - w N.ojciec dziedzica pasie świnie Cisz Krak 246; w przyśpiewkach

żartobliwych - w N. znalazł się chłopak, który jednak woli wrócić do dziewczyny Piat Krak 631. W N. u Pana Jezusa i Matki Boskiej bywał korowaj 44. Z N. (podmebiem) jako miejscem przebywania kojarzone są pt a k i : fraz. niebieskie ptaki NKPP

ptak 37; skowronek NKPP bujać 2; rajski kogut 103; sporad. też owce 45c. • N i e b o c elem d ą ż e ń c z ł o w i e k a i n ag r od ą. Niebem płaci/ nagradza Bóg za dobre,

piekłem za złe 7, 48b. We fraz. niech mu Bóg da niebo 'zbawi go' K 50 Sa-Kr 319, NKPP Bóg 378, podob. Wisła 1901/207, K 48 Ta Hz 42, ller Kai 2/155; Bóg Zapłaci (i zbogaci) niebem K 20 Rad 86, 87, 88; wyjednać niebo MAAF, 1897/163; fraz. chcieć przychylić komu nieba'dobrze komu życzyć', w wersji żartobliwej: Nieba bym przychylił, ale pieniędzy nie pożyczę ci. wit Baj306.

W powinszowaniach noworocznych (rzadziej przemowach weselnych) życzy się ludziom nieba po śmierci 30a, żeby ich dusza do nieba się dostała MAAE 1908/117; korony w niebie 30b, K 10 Poz 323;w pieśniach pogrzebowych - niebieskiej korony TN Rachanie 1978, odpoczywania w niebie; w

przyśpiewkach niebo obiecuje się muzyce za dobre granie 64A, B, a piekło - za złe 64C. We fraz.królować w niebie 'uzyskać zbawienie' K 1 Pieś 135, K 22 Le.cz 323, K 12 Poz 311, K 6 Krak 234, K 50 Sa-Kr 341-342, Nyr Kar 85, 86, Bart Lub 166, Kot Las140; podob. dostać się do nieba Ster WarmPś 3/118, LSE 1963/5/185, Kur Opól 116, po Śmiei-Cl być

W niebie Bart Lub 67, 69, 73, Kot Rzesz 490. Wedle przysłów ten dostanie się do nieba /pójdzie do nieba / będzie do nieba wzięty / skarbi sobie

niebo / gotuje sobie niebo /dostanie N. w nagrodę / ..., kto: cierpi, żyje cnotliwie, daje ubogiemu jałmużnę, dochowuje starego, opiekuje się sierotami, ginie na wojnie 6Aa i, zmówi modlitwę Kot Zn

78, 79, 128. 484, 485, żart. także: pije, tańcuje, na muzycki daje 6Ah; żart. przysł. Łysy do nieba, cielędo obory 6Aj; Lezie jak Zyd do nieba. Wisła 1900/193; war.: Napira sie, jak ... Wisła 1901/360. Nie puszczą do nieba - smutnego 6Cc; Nie każdy w niebie, kto w Piśmie grzebie NKPP pismo 4,

raczej nawet Kto się zna na piśmie, najprzód się do piekła waśnie NKPP pismo 3; duszy do raju grzechynie puszczają 9, Droga do nieba trawo nie zarośnie, tyło jo ludzifi grzychami zawało wisla 1901/210,/ za złe myślę me pusco do nieba Wisła 1901/360; wg pieśni duszę zmarłego biorą/prowadzą/niosądo

N. aniołowie I6c, d, 85, 86, 88b lub idzie ona sama 78, przy biciu dzwonów ie, 78, graniu organów i6c, blasku świec 78. Dusza puka/kołace do nieba 33b; partyzantowi otwiera N. sam św. Piotr 92b; sierociemeto otwiera się samo 61, sierotę (z ciałem i duszą) biorą do nieba aniołowie (czarty - macochę do

piekła) 62A, 89. W przyśpiewkach kawalerskich do N. wysyła się panny (babki, wdowy i mężatkiodpowiednio do: piekła, czyśćca, raju; sporad. też do N. - mężatki i wdowy, nigdy - babki) 65; pójdądo nieba chłopcy, którzy kochają dziewczyny 68, ale nie pijacy i ułani, bo w N. nie ma wódki 69. Wg

przyśpiewek biesiadnych na pogrzebie pije się, by pomóc duszy znaleźć się w niebie 67. Do nieba pomaga duszom dostać się Chrystus przez swoją mękę i zmartwychwstanie LL

1964/4-6/136 oraz Matka Boska 17, 35, 86C, Nyr Kar 58, K 23 Kał 234, TN Wola Chomejowa 1988, K 19 Kieł 136, K 43 śl 61, która jest kluczem do nieba 35c; Pan Bóg czasem zabiera kogoś

żywcem do nieba K 46 Ka-s 493. Chłopiec woli dziewczynę niż N. 51, 53, 72. Do N. dostają się dusze pokutujące oczyszczone przez ogień K 51 Sa-Kr 38 lub

http://le.cz/



\)2 NIEBO - eksplikac.ja NIEBO eksplikacja 93

-^piorun K 19 Kieł 198, Wisła 1894/147 Lubelskie, dusze katolików K 39 Poz 525, Żołnierzy zabitych na wojnie Ad Zam 32; wybielałe i wybawione z pieklą Wisła 1895/322. Duszo dziecizmarłych bez chrztu, dostają sią do N. dopiero po siedmiu latach pokuty i ochrzczeniu K 17 Lub 77 inadaniu imienia K 42 Maz 393, K 34 Chel 155, Kon WiM 64. Dusze dzieci nie ochrzczonych za życia,a cisnące się do N., aniołowie odstraszają piorunami K 17 [,ub 77. W n i e b o w s t ą p i e n i e iw n i e b o w z i ę c i e są motywami pojawiającymi się powszechnie w tekstach o charakterzereligijnym: do N. wstępuje Jezus po męce IHA, w niebo / do nieba wzięta / wprowadzana (przezaniołów) jest Maryja, np. mit, K 28 Maz 99; wtórnie: cnotliwa Krakowianka 93.

• D r o g a d o n i e b a j e s t stroma 1 ciernista 127. .Jest to mała ścieżka 9lb, drózecka 9ia, gościniec nad morzami K 7 Krak 39, prosta dróżeczka K 2 San 134, Pies Śl 2/248; w przeciwieństwiedo wygodnej 9ib, gładkiej 1 aksamitem wymoszczonej 127 drogi do piekła. We fraz. ciasna furtka donieba NKPP niebo 6. Tor prosty do N. wskazuje Matka Boska K 22 Lecz 173, K 26 Maz 340.

Wedle wierzeń do N. wiedzie -+Droga Mleczna, -Kecza. Dusze do nieba idą powsz. rzadziej ulatują 45d,iw postaci gołębi us; ludzie jeżdżą do nieba

śmiertelną drogą przysł. 6Ai; dusza rozłączona z ciałem idzie do N. przez zieloną łąckę 34. Zmarłemunależy włożyć świecę w rękę Wisła 1901/332, otworzyć drzwi, okna, a w kurnych chatach dziurę wsuficie Wisła 1899/405, aby dusza mogła znaleźć drogę do N. lub miała drogę wolną.

W baśni wielkopolskiej - bohater idzie do N. przez ogromny bór na krańcu świata 130; naniebieski scyt prowadzi skalista perć 45b.

Mostem do nieba jest: j a ł m u ż n a 6Aa: w przysł. Kto biednemu daje skoro, da mu niebo wdziesięcioro, NKPP biedny 23, wi a r a Nyr Kar 314, k oś c i ó ł : Przez karczmę wchodzi się do

szpitala, przez kościół do nieba,LL

1959/5-6/93; m o d l i t w a - fraz. modlitwa mostem do nieba NKPP modlitwa 4; Klenczyncy bliży do nieba NKPP klęczeć 1; do br e u c z y n k i K 19 Kieł 139 -Chto żyje jak trzeba, to trafi do nieba, wisia 1901/371, Kto bliźniego uciska, drzwi do nieba sobie

zaciska. NKPP bliźni 4. Do N. zabiera ludzi anioł 99a, śmierć 99b, św. Andrzej 99c. Aniołowie prowadzą duszę zmarłego

do nieba drogą ku kierchowie — cmentarzowi 49. Św. Barbara wskazuje ścieżkę do nieba, jest furtą donieba Kot Zn 437, TN Łubcze 1978. Matka Boska prowadzi do N. św. Jacka K 5 Krak 14, wędrowcaKrz PBL nr 470, w pieśni - Maryja z nieba do was zstąpiła, by grzesznym niebo tam otworzyła TNKrasnobród 1978. W żart. przyśpiewce: wysoka dziewczyna - do nieba drabina 66. W anegdocie matka św. Piotra chcewydostać się z piekła do N. po nitce 113B; dusza z czyśćca idzie do N. przez duże złote drzwi 107, a wg

przekazu krakowskiego -bramą kamienną przez most i32c. W legendzie chełmskiej stanowiącej echo biblijnego przekazu o wieży Babel Rodź 11, 1-9

Salomon buduje wysoki horab, by dostać się do N. 100. W bajkach częsty motyw dostania się do N. po drabinie 94B, K 5 Krak 313, por. fraz. Wysoka

drabka do nieba. Wisła 1901/210; Mo o jedyn sztebel bliży do nieba, NKPP szczebel i, podob. 128D, połodydze rośliny, która wyrasta z ziarnka: bobu, grochu, konopi, krupy, owsa, jęczmienia 94A, c; wanegdocie dewotka chce być żywcem wzięta do N. wozem albo koszem H3A.

W pieśni zalotnej kawaler chce dostać się do nieba za dziewczyną po jedwabnym sznurze K 21 Rad 28, war K 46 Ka-S 81, ZWAK 1880/104.

Droga do N. z piekła wiedzie po kładce ognistej 95b. • D r o g a z nie b a. Zmarła matka chce spuścić się z nieba drobnym deszczem j promykiem

światła na wesele córki 63. Chłopiec skacze z N. do dziewczyny 72. W anegdocie chłop twierdzi,że zszedł z N. po powróśle ukręconym z plew 94Ac, c.

Wedle wierzeń krakowskich Najświętsza Panienka zstępuje z nieba gościńcem przez raj idąc w

każdą sobotę i środę do czyśćca K 7 Krak 23, a bracia i siostry słońca idą do niego po wąskim moście K

7 Krak 2R. W Chełmskiem twierdzi się, że aniołowie zstępują z nieba do wody po -Uęczy. ■ Z a c h o w a n i a . (a) Ruch. N. k r ę c i się 119 ,123 , o b r a c a s ię 119, Kai Lim 26, obraca się na sierdzieniu

'gwoździu' Mosz Kul 2/18 (-^Gwiazda Północna); chodzi koło ziemi 123, przewraca się do do dołu,gdy jest noc Wisła 1903/96.

(b) P r z e c z y s z c z a s ię, a na N. widoczna jest jasność Wisła 1901/486. N. rozjaśnia się K 51 Sa Kr 51; goreje; ciemnieje przed burzą K 51 Sa-Kr 52.

(c) C h m u r z y się (= znak gniewu Boga) 105; bałwani się 'obłoki zbijają się w chmury' K 17

Lub 209.

(d) O t w i e r a się. Pęknięte niebo - Droga Mleczna 137; N. otwiera się, gdy się błyska 128,ZWAK 1887/4, ZWAK 1878/125, przed pobożną panną K 49 Sa-Kr 158.

N. otwiera się w dni świąteczne i pogodne noce 128B, sprawiedliwy może wtedy zobaczyć w N.

Boga 128B lub przyjście Michała Archanioła PSL 1968/1/45. N. o północy otwiera się i pieje rajskikogut 103.

n (a)N. p o m a g a (daje, błogosławi) ludziom: zsyła ł a s k i / p o m o c 39, 79, łaska nieba K 46Ka-s 500, łaska niebios K 24 Maz 92, Wisła 1887/288; pomoc z nieba Kur Opol 172; Kto pracuje, tynw potrzebie zawsze znajdzie pomoc w niebie, NKPP pracować 22; Łaskawe nieba pracującym dająchleba, NKPP pracować 26; błogosławieństwo z nieba Kur Opol 132; błogosławieństwo niebios K 14Poz 137, Kai Lim 19; opieka niebios/niebieska K 14 Poz 151, Lom Piel 436; dary niebieskie K 16 Lub123; daje szczęście gospodarzom Wisła 1899/313, sprzyja komuś świr Pies 113; wysłuchuje próśb simśl Opol 28; l i t u j e s i ę nad niedolą narodu i oswobadza go od głodu K 46 Ka-s 499; czyni żonędozorcy sułtańskiego ogrodu niepłodną Kap Daj 236.

Jako znak ł a s k i i op i e k i B og a z N. zsyłane są: rosa niebieska Pig Wyb 75; Kot Zn 76,

rosa z nieba K 9 Poz 274, LL 1959/3-4/78, która wedle przysłowia jest przez słońce schowana w N.(-+rosa) LL 1957/3/37; manna z nieba K 7 Krak 15 (ale także: Manna nikomu z nieba nie spada, NKPP

manna 4); promień słońca K 11 Poz 90; chleb z nieba K 11 Poz 99, K 49 sa-Kr 109, K 8 Krak 169 (ale

też: Kawałek chleba nie spadnie z nieba, pracować trzeba, wit Baj 299); dukat, co z nieba upad K 23Kał 173; szczęście - w pieśniach pasterskich i rolniczych jako życzenie dla gospodarza: Niechaj z nieba

samo szczęście Na niego leci Rog Śiąsk*i8. Chleb z nieba spuszcza sierocie Matka Boska / Pan Jezus62C.

N. ws p i e r a z a k o c h a n y c h , sankcjonuje miłość chłopca i dziewczyny: wg pieśnimiłosnej tu nie6te wyrok/dekret zapisany, kto komu przeznaczony 50; N. przeznacza dziewczynęchłopcu 55; dlatego młodzi spoglądają na/w niebo w chwilach miło-



94 ___________________________ NIEBO - eksplikacja NIEHO eksplikacja %

snej rozterki 59. N. jest świadkiem miłości 54; poziuala chłopakowi kochać dziewczynę K 6 Krak 433 N. przykrywa się obłokami, gdy młoda - łzami 43; byłoby smutne, gdyby młodzi pogardzili sobą 38; N. chmurzy/mroczy się, gdy dziewczyna zdradza chłopca 56; N. spadłoby, gdyby chłopiec opuściłdziewczynę 57. W przekleństwie: Dodaj ciebie niebo ciemnością przykryło K 42 Maz 225. Chłopiecma tyle miłości, ile jest promieni na błękitnym niebie 58.

(b ) N . nagradza: ubogaca swą koroną w,, niebie K 20 Rad 87; płaci tym, którzynawiedzają obraz Najświętszej Panny w Częstochowie K 22 Łęcz 169; fraz. zaplata z nieba K 26 Maz 61, MAAE 1908/H9, Bart Lub 157, K 49 Sa-Kr 167, K 50 Sa-Kr 378, Lom Śląsk 141;

(c) N. k a r z e 79B: fraz. Boża kara z nieba Nyr Kar 346; kara niebios K 10 Poz 23, 369, K 14 Poz 156, K 24 Maz 302, K 20 Rad 291, LL 1960/1/35; Wyrok nieba Nyr Kar 70; We fraz. woła o pomstę do nieba (do Boga) NKPP niebo 59; wymierza s p r a w i e d 1 i w ość: fraz. wołać o

pomstę do nieba; w przekleństwach: Zęby cię piorun z wysokiego nieba na miejscu zabił! Nyr Kar 168.

N a r z ę d z i a m i kary, którą Bóg wymierza z N., są: piorun/grom (fraz. piorun Z jasnego nieba) 106, Pig Wyb 174, K 20 Rad 270, K 7 Krak 243, Wisla 1897/439, LL 1962/4-6/78; strzała z nieba pies śl 1/452-153, LL 1958/2-3/68; ogień z nieba K 7 Krak 11, 228, Wisła 1895/482 pow. żniński; grady i pioruny K e Krak 147; deszcz kamienny (na Turków) świr Pies 134, LL 1962/4-6/94, Krzyż Kuj 1/188, TN Bochotnica 1988, TN Rachanie 1978, Kot Zn 447, Stoin Żyw 16; kamienie 8B, 15, Wista 1891/627, Kot Podg 86 -»kamień. W dniu końca świata z N. padać będą:deszcz ognisty/krwawy i pioruny 84 lub grad kamienny i ogień Czap Mat 122.

▼ N. g n i e w a się zsyłając burzę, deszcz, grad. Aby je ubłagać, w czasie gwałtownej burzywyrzucano w pole łopaty i miotły K 48 Ta-Rz 281. Podobnie w celu odpędzenia chmur deszczowych igradowych, należało wystawić przed dom łopaty od chleba, a siekiery skierować ostrzem w niebo Pei

Dem 58. Podczas burzy na morzu, gdy rybacy włoscy wzywają pomocy św. Barbary, rybak który jestsynem pierworodnym, powinien spuścić spodnie i wypiąć tyłek ku niebu Lud 1954/661.

N. p ł a c z e , l i t u j e się nad nami 83; płacze deszczem 140; ziemia pije łzy nieba 136. N. uczestniczy w chwale Boga: N. drży 15; N. goreje/jaśnieje/otwiera się, gdy rodzi się Jezus 24;

weseli się K 33 Chel 155; N. plącze, gdy Pan Jezus umiera 32; niebiosa się otwierają, by przyjąćumęczonego Jezusa 18, krew Jezusa 29, dusze zbawionych 16; całe niebo śpiewa / oddaje pokłon Bogu77B, służy Maryi 77A; N. nie chce przyjąć grzesznych dusz, bo słucha zakazu Boga 90A.

Jest g ł u c h e na czyjeś prośby K 8 Krak 91. N. wyznacza kres życia ludzkiego: dokąd ci życianieba pozwolą Kap Baj 228.

Fraz. wola nieba K 5 Krak 83, Ba rt Lub 365 oraz formuły z pieśni żołnierskich: / chciały niebiosa,by krew nam na wrzosach Ścieliła k obierzec wolności świr Pies 335, podob. świr Pie« 333.

0 N. odb io rc ą i a d re sa te m a k t ó w c zł ow i e k a. N. - utożsamiane z Bogiem - jestodbiorcą aktów modlitewnych i błagalnych. Znajduje to wyraz w licznych fraz.: do nieba wznosićbłaganie K 43 śl 62-63; wznosić modły do nieba Nyr Kar 315, Folk Łodz 213; młoda przy oczepinach

ma spojrzeć do nieba, żeby jej dzieciom Bóg dał chleba 42; wznosić oczy ku niebu / do nieba 'modlićsię' Her Kai 170, Kul Wiel 3/151,

K 42 Maz 232. K 40 MazP 572, K 2.1 Kai 218, LL 19 64 /1 -2 /9 5, Kur Opól 160, K 57 RuśC 605, 1268; spojrzeć ku niebu Pies śi 1/530, iiog śląsk 61; w niebo wzbijać spojrzenie TN Kol. Galezów 1979, wznosić ręce ku niebu K 23 Kai 232, K 46 Ka-S 498, K 8 Krak 57, Nyr Kar 318, Świr Pies 105, 109, 110;

zlozyć ręce do nieba K 20 Maz 286; wzdychać ku niebu Nyr Kar 130, K 23 Kai 217; wzywać niebo i ziemię na świadectwo Kap Baj 182; yiolać o pomstę do nieba Kul Wiel 3/520; dziękować niebu zaopiekę K 14 Poz 208. Fraz. glosy (idą, biją) pod niebiosy, wykrzykiwać / wyśpiewywać pod niebiosy'głośno'.

* Co i kto p o c h o d z i z n i e b a. Szczególnym atrybutem N. jest z ł o t o . Z N. spadają złote

narzędzia 98, złote siodło IO R ; zlotc jabłka NKPP spać 14, orzechy złocone K 5 Krak 313, złota korona Wisła 1887/310. Z N. przybywa/ zstępuje/schodzi M e s j a s z / J e z u s 2 3; bije jasność z nieba, gdy się rodzi

Jezus 241., głos / wesoła nowina z nieba o narodzeniu Jezusa 22B; w pieśni żałobnej Pan Jezus zsyła

dwóch aniołów z nieba na pomoc duszy 49b; 2 nieba Bóg/aniołowie / zmarła matka błogosławią ślub

sieroty 40; Maryja opiekuje się ludźmi 79A; opiekę nad ludźmi sprawują święci 81. W anegdocie - rzekome p i s m a z nie ba pisane czerwonym atramentem przez oszusta H5b; listy

z nieba, które Pan Bóg złotymi literami własną ręką spisał (wysłał) K 40 MazP 14, wisla 1889/558, KotZn 215, karta z nieba K 40 MazP 384. Znaczki z nieba zostały przyniesione przez anioła Św. Rundzie,która miała być przez swego męża zgładzona Hajd Nie 7i. Ostrzeżenie w postaci pisma z niebaotrzymał także król Popiel Hajd Nie 43. Na rozkaz/pisanie z nieba czeka śpiące wojsko św. JadwigiHajd Nie 154, 277.

Z N. pochodzi również głos: we fraz. glos z nieba K 23 Kai 205, K 22 Lecz 18, Kur Opól 61, 64, K 5 Krak 17, Krzyż PBL nr 933, który informuje np. w śnie o niezwykłym lekarstwie 102, o karze, która

nastąpi za sto lat wisla 1894/744. Głos z nieba nakazuje także wybranie pustelnika na papieża wisla1888/764, zaprzestania bitwy wisla 1900/79, podob. cisz Krak 15, 16, jest natchnieniem dla królaSobieskiego Nyr Kar 62.

Dziewczynę, choćby była z nieba, kochać/ruszać trzeba 60. ♦ W przepowiedniach związnych z N. bierze się przede wszystkim pod uwagę fakt, czy jest ono

jasne i czyste, czy t eż mgliste i pokryte chmurami. N. czyste zapowiada p o g o d ę Etni 1989 Bilg 116,ZWAK 1886/107, mgliste - n i e p o g o d ę Etnl 1989 Bilg 120. Gdy przed wschodem i po zachodziesłońca N. czerwone, na drugi dzień lub nawet tej samej nocy, burze i wiatry nadzwyczajne, ZWAK

1882/194, podob. Wisla 1889/502. Szczególnie ważną jest przepowiednia na podstawie obserwacji N. w wigilię Bożego Narodzenia.

Jeśli w wieczór wigilijny N. jest jasne, zapowiada to o b f i t e z b i o r y w przyszłym roku: Jak naniebie jasno, to w stodole ciasno. Bart Lub 26. Jeśli N. jest wygwieżdżone, kury będą się dobrze niosły(-^gwiazdy). N. pochmurne jest znakiem, że krowy będą dawały dużo mleka Bart Lub 26-27, Wesśląsk 217, będzie rok słotny ZWAK 1879/19.

W podobny sposób N. jest obserwowane w inne dni roku. N. jasne 25.VII oznacza tęgi mróz w grudniuK 31 Pok 223, pochmurne w tym dniu - śnieżną zimę, pogodne zaś jest znakiem, że w zimie śniegu nie

będzie wisla 1887/147; pochmurne w styczniu oznacza słotną wiosnę ZWAK 1882/185. Pochmurne, ale bez

deszczu w dniu 29 września, jest przepowiednią suchej wiosny K 31 Pok 224. Jasne N. i pogoda w dniu 2

lutego to 1 znak, że zima długo jeszcze potrwa K 31 Pok 221.

\)b



\)b NIEBO - dokumentacja NIEBO dokumentacja ____________________________________ 9 7̂

N. jasne 21 stycznia jest zapowiedzią nieurodzaju lnu, pochmurne przeciwnie ZWAK 1882/269.

Gdy N. jest czerwone (zwłaszcza na wschodzie w Nowy Rok), będzie w oj n a Hajd Nie 258, wisia 1900/464,

ZWAK 1882/161. W dniu św. Sebastiana (20.1) czerwone pożogi na N. zapowiadają śmiertelność i mór ZWAK

1882/162; Jeżeli dzień św. Sebastyjana jest pogodny, to cały rok będzie zdrowy dla ludzi, jeżeli zaś niebo pochmurne,

to będą ludzie chorować, a jeżeli deszcz, to będą wymiemć ZWAK 1886/89. Śmierć wśród ludzi oznacza również

trumna widoczna na N. MAAE 1908/132. Z kolei, jasny krzyż na N. będzie znakiem końca świata K 7 Krak 27. W Rzeszowskiem twierdzi się, że na N. można wszystko zobaczyć, jeśli Fan Bóg

na to pozwoli MAAE 1908/132. ■i1 (a) N. to św ię t oś ć, B ó g 42, ra d o ś ć i sz czę ść ie 21, 25, 3Sa, 47, 51, 53, 61, 87, zaklinać się na

świętości nieba K 36 Wol 196, w o l n o ś ć 35c, w z n i o s ! o ś ć, m a j e s t a t 10, 23e, d u c h o w o ś ć 46, w i e c

z n o ś ć 47, s p r a w i e d l i w o ś ć 84, 90A, 106, p r z e z n a c z e n i e 50, 59. Fraz. przychylić komuś nieba

'życzyć dobrze' powsz, np. NKPP niebo 39. Podob. w przysł. Nieba bym ci uchylił, ale woni nie pożyczę LL

1957/3/42. (b) Symbole N.: oczy Maryi są żywym niebem, które daje ożywczy deszcz 79B. W N. bywa używane zamiennie ze s ł o ń c e m - piorun z jasnego nieba/słońca i< 57 R UŚC 1119 i Bog ie m:

Jak Bóg/słońce na niebie NKPP Bóg 213, NKPP pewne 11; Niech się dzieje wola nieba/Boga NKPP Bóg 380; Nic dać

bez prace nie chcą nieba, NKPP praca 5; niebo/Bóg mi świadkiem NKPP Bóg 76, obraza nieba/Boga Nyr Kar 173.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI 1 - Niebo i ziemia to ojciec i matka. Wysoki tatka, niziutka matka, syn sowizdrzał, córka ślepotka. (Niebo, ziemia, wiatr i noc). Folf Zagnr 586;

tamże war.: Ociec wysoki, matka seroka, dziewka krzywa, sen [= syn] bez rozumu. (Niebo, ziemia, woda, wiatr).

Skawica; Wysoka chatka ... (Niebo...). Maniowy. 2 — Niebo to pole gospodarskie, szeroka ziemia / wielka łąka. Ziemia szyroko, "owcy daleko, a pastyrz rugaty. (A to - niebo, gwiazdy i księżyc. Księżyc rugały to je pastuch.)

TN Jacnia 1964; war..- Pole niewymierzone, bydło niezliczone, parobek rogaty, a gospodarz bogaty. (Niebo, gwiazdy,księżyc i słońce). Folf Zag nr 863; Na wielgiej łące owieczek tysiące, a pośród łąki rozstajne drogi, a pasterz łysy,czasem ma rogi. Folf Zag nr 678, podob. Na wielgiej łące owieczek tysiące. (Gwiazdy na niebie). Folf Zag nr 114.

3 - Niebo to kościół. Co to za kościół ze słupem, na którym stoi dwanaście miast, mających po trzydzieści domów, a w każdym po

mężu i żonie? (Niebo, rok, miesiąc, dzień i noc). Folf Zag nr 880. 4 - Dze niebo je nóweższe? (Ono je wszędze równo wesok). Folf Zag nr 1249.

PRZYSŁOWIA 5 - Niebo bez słońca - nic nie warte. Igła przez końca, niebo przez słońca ... - nie warte spomnienia. ZWAK 1883/102, war : NKPP igła 5. 6 A - Dostanie się do nieba, kto ...

a. Kto ubogiemu daje jałmużnę - temu niebo bywa dłużne. NKPP jałmużna 9; tamże war.. Jałmużna - klucz do nieba; Jałużną niebo sobie skarbisz, nadto war.: Wit Baj 302; Ubogiemu kawał chleba, to most do nieba. NKPPniebo 4, nadto war.: Wit Baj 314; Chcesz się dostać do nieba, nie żałuj biednym kęsa chleba. NKPP niebo 4.

b. Kto starego dochowuje, ten sobie niebo gotuje. Red. Gorajec-Zastawie 1978. C. Kto się sierotami opiekuje, ten sobie niebo gotuje. NKPP sierota 7. d. Kto się chce dostać do nieba, żyć cnotliwie trzeba. NKPP niebo 28; war.: Kto chce

niebu, cierpieć trzeba, a kto chce chleba, pracować trzeba. NKPP niebo 24. e. Kto na ciebie kamieniem, ty na mego chlebem, on przypłaci piekłem, a ty w nagrodę

niebem Wit Baj 301. \i. Do nieba żywcem będzie wzięty, kt o pozna wszystkie kobiet wykręty. NKPP niewiasta 56. li. Kto pije, tańcuje, na muzycki daje, ten si ę ze świętymi do nieba dostaje. NKPP

pić 39. i. Aro na wojnie zginie, ten nieba nic minie. NKPP wojna 21.

j. Łysy do nieba, cielę do obory. NKPP łysy 10. k. Lekkim być trzeba, kto do nieba biczy. NKPP niebo 30. 1. Śmiertelną drogą jeżdżą do nieba. NKPP niebo 55. 1. Nicwicla potrzeba, zęby iść do nieba. NKPP niebo 48. G B Nie

każdy w niebie, kto ... Nic każdy w niebie, co w piśmie grzebie. NKPP pismo 4; Nie każdy się do nieba dostanie z tych, co wołają: lianie, Panie. NKPP niebo 35. G C Nie dostanie się do nieba, kto ...

a. Ubogiego kto unika, drzwi do nieba sobie, przymyka. NKPP ubogi 58. b. / za złe myślę pokutować trzeba, i za zle myślę nie pusco do nieba. NKPP myśl 8. c. Smutnego cleka Pan Bóg do nieba nie przyjmie, boby mu tamok humor popsuł.

NKPP smutny 4. d. Kogo wilk zje, ten do nieba nie pójdzie. NKPP wilk 42.

7 - Za dobre Bóg niebem płaci, a za złe piekłem karze. NKPP Bóg 83. BA- Prośba niebiosa przebija. NKPP prośba 8, war.: LL 1973/4-5/101; Płacz ... NKPP płacz 8; Pokora ...

NKPP pokora 8.

8 B Psie glosy nie idą pod niebiosy. NKPP pies 301, nadto war.: Wit Baj 311; Kiej be psi głose śle wniebiose, to be kamienie padałe z nieba. LL 1964/4-6/90.

9 - Grzecliy - przeszkodą do nieba.

a. Rada by dusza do nieba, ale jej grzechy nie puszczają. NKPP dusza 51; tamże war.: ...

do raju ... b. Droga do nieba trawo nie zarośnie, tylko jo ludzie grzychami zawało. NKPP niebo 12.

10 - Niebo jest celem wzniosłym i dalekim, a ziernia/chleb/popiół bliskie i nieodzowne.

a. Ja mówię o niebie, ona o chlebie. NKPP niebo 15; war.: Dziad o chlebie, baba o niebie. Wit Baj 294, LL 1957/3/40.

b. - Żywy dąży do chleba, a umarły do nieba. NKPP żywy 13.C. - Myśl w niebie, a rzyć w popiele. NKPP niebo 32. d. - Lepszy grosz na ziemi w potrzebie, nizli sto dukatów w niebie. NKPP grosz 51.

11 - Niebo a piekło. a. Chto wó niebo nie stoi, ten sę pieklą nie boi. NKPP laska 22. b. Pycha się w niebie rodziła, a w piekle mieszka. NKPP pycha 18.

PRZYSIĘGI I ZAKLĘCIA 12 - Człowiek wzywa na świadectwo / zaklina się na niebo i ziemię (piekło,

ogień, wodę). a. Jeżeli nie mówię prawdy, niech mnie nie przyjmie po śmierci ani ogień, ani woda,

ani ziemia, ani piekło, ani niebo. K 45 Gór 555. b. Jen padł mu do nóg i wzywał płacząc niebo i ziemię na świadectwo i rękojmię

nieśmiertelnej wieczności. Kap Baj 182. 13 - Niecb niebo przykryje/otworzy się, ziemia pochłonie.

a. Czi gestapowcy jich strasznie ... bili. Tak strasznie jich bili, żie kiryśszi ś nich wolał: - „Niebo,

przikryj mie! Ziymio, pochłoń mie!" LL 1960/4-5/88.



98 NIEBO dokumentacja NIEBO dokumentacja 99

b. Bodaj sie tu pod nami rozstąpiła ziemia. Ziemia rozstąpiła, niebo roztworzyło, a bodaj takiekochanie na świecie nie było. TN Podzamcze 1979, war.: Gaj Rozw 75.

14 - Niebo mi świadkiem. NKPP Bóg 76; tamże war : Bóg mi świadkiem.

MODLITWY I MODLITEWKI 15 — W niedzielę rano słoneczko wschodzi, Maryja/,., po niebie chodzi.

W niedzielę rano słonicko wschodzi, Najświętsza Panienka po niebie chodzi, Swego Synaczka zarękę wodzi. ZWAK 1879/60, war.: ZWAK 1885/50, Kot Zn 61, 118-120, 133, Świet Nadr 255; W niedzielę rano słonie ..., ... Panna ... ZWAK 1880/87, Kot Zn 414; ... Maryja ... Kot Zn 114, 250; ...Wiedzie Go na jutrznią, A z jutrzni na nieszpory. Co tam słychać na nieszporach? Niebo drżało, Kamienie padały, Boskie się groby same otwierały. Kot Zn 490; zob. ta sama formuła jako incipit pieśni weselnych.

b. Stoi Matka w Ogrójcu, Modli się Bogu. Ojcu. Tak sie długo modliła, Aż się Jej świętodróżka zjawiła. Święto dróżką biegała, Po niebie Synaczka szukała. Kot Zn 4.19.

16 — Niebieskie dzwony dzwonią, niebiosa się otwierają, gdy dusza wstępujedo nieba.

a. Niebieskie dzwony zadzwoniły, Niebiosy się otworzyły. Otworzył się Boży grób,Obejrzał się miły Bóg na mizernego człowieka. Kot Zn 119; war.: Ranne dzwony ..., niebiosa..., Odezwał się sam Pan Jezus. Kot Zn 480-481; Wszystkie ... Kot Zn 476, podob. Kot Zn 249.

b. Niebiosa sie otworzyły, Wszystkie duse rade były. Kot Zn 269. c. Jak się [grzeszna] panna spowiadała, Wszystka ziemia pod nią drżała, Wszystkie

organy zagrały, Do nieba ją wprowadzały. Kot Zn 136; war.: ... Wszystkie dzwony dzwoniły, Donieba ją wprowadziły. Kot Zn 136, 471; ... Jaż pod nią ziemia zadrżała. Organy jej same grały, Dzwony jej same dzwoniły, Do nieba ją prowadziły. Kot Zn 482; Same dzwony jej dzwoniły,

Do nieba jej drogę prowadziły. Same organy jej grały, Do nieba jej drogę siały. Kot Zn 451. d. Anieli dzwonili, Duszyczkę do nieba nieśli. Pan Jezus siedział na morskim kamieniu. Kot Zn 421.

17 — Duszy nie wpuszczonej do nieba pomaga Matka Boska. a. Matka Boska się jej [grzesznej duszy] pyta: skąd idziesz? Idę, Matuclmo, od Boga,

Nie zasłużyłam se nieba. Kot Zn 416; war.: Duszo, duszo, skąd ty idziesz I czemu tak rzewnie płaczesz? Idę, Mateńko, ... Kot Zn 141.

b. Grzysno dusko, cego płaces? Bo mnie nie chco w niebo puścić. Chodź, bede prosićSyna mego, By cie puściuł do nieba swego. Kot Zn 139.

18 - Niebiosa się otwierają przed umęczonym Jezusem / krwią Jezusa. a. Przyśniło mi się, o Synaczku drogi, Ze Cię na męki brali, W powrozy i łańcuchy

krępowali, Z ratusza na niebiosa Cię wynosili. Niebiosa się otwierały, Wszystkie duszeckirade były. Kot Zn 90; war.: O mój drogi Synaczku! Dopirom ci zasnyła, mnie sie przyśniło. Ze Ciebie na mynki brali, Krympowałi, Na rotusz Cie wynosili, A z rotusza pod niebiosy. ...otworzyły, ... sie radowały. Kot Zn 82; Leżała Paninka pod Kalwaryjskom Górom, A przyśniło się Jej o drugiem Synie, Ze Go w powrozy, w łańcuchy krępowali, Pod rotusz Go wynosili ...Spod rotusza na niebiosy. ... Kot Zn 80; Matko Najmilsza! Prawdziwy syn [sic!] Twój był. Aleci Go Żydzi wzieni ... Na niebiosy wynieśli. ... Kot Zn 72; Jednygo Synacka miałam, Jednygo

mi wzieny na niebiosy. Kot Zn 269. b. Mnie się o Tobie sen ześnił: Ze Ci przenajświętszy bok przebito, Z tego boku krewkapała. Spuściło się trzech aniołów I tę krewkę pozbierali; Zanieśli ją do niebiosów. Kot Zn62, 121.

19 A - Do nieba wstępuje Pan Jezus. a. A gdy miły Pan Jezus do nieba wstępował I ze swą milą Matką żałośnie się żegnał.

Kot Zn 255. b. Raduj się, duszyczko moja, Jak się Pan Jezus radował, Kiej do nieba wstępował.

Kot Zn 417.

19 B Do nieba wprowadzają aniołowie Matkę Boską. Bo te modlitcwke [do Jezusa] Anieli śpiewali, Gdy Matkę Bosko W niebo wprowadza ły.

Kot Zn 314. 20 Anieli m/po niebie chodzą/spieniają przebywając razem z duszami świę

tych.

Święta Dorotka rano wstawała I do książeczek swych zaglądała. Święta Dorotko, coś tamwidziała? Widziałam, jak anieli po niebie chodzą I swoje duszyczki za rączki wodzą. Kot Zn 472; war :... Widziałam, jak świeczki goreją, Anieli w niebie śpiewają, Dusze w czyścu się radują. Kot Zn 386.

KOLĘDY, PRZEMOWY I WIDOWISKA DOŻONARODZENIOWE 21 Adam/Ewa przez grzech pozbawili ludzi nieba / stracili niebo.

a. Słyszeliście kiedyś, co Ewa zrobiła, wszakże to ona nas nieba pozbawiła, gdy jabłko zerwała, potem skosztowała wraz i z Adamem. Bart Lub 161, war.: TN Dominikanówka 1978.

b. Gdy Ewa jabłko zerwała czerwone z zielonego gaju, była wygnana z Adamem do ziemskiego kraju, a stary Adam grzechem niebo stracił, to wszystko Pan Jezus swo męko zapłacił. LL 1960/2-3/93.

c. Przez lat cztery tysiące od grzechu Adama zamknięta była ludziom niebios brama. Bart Lub 263.

22 A - Anieli w niebie śpiewają/cieszą się, chwalą Boga / świat rozweselają. a. /lnie/i w niebie śpiewają, Wszystek świat rozweselają, Wesele opowiadają, Wszemu

światu znać dawają. Kot Rzesz 86; war.: ... Bogu cześć chwalę oddają. Bart Lub 344; ... wdzięcznie śpiewają, Boga nowinę nam ogłaszają. TN Róża 1979; ... wdzięcznie śpiewajo, dobro nowinęnam ogłaszajo. Bart Lub 177; ... Bogu cześć, chwałę "oddajo. Wesele opowiadajo, wszemu

światu znać dawajo, kolęda. TN Dominikanówka 1978; ... znak ... Bart Lub 355. b. Anieli się w niebie cieszą, pasterze do szopy śpieszą. K 24 Maz 102. c. Slysze z nieba muzykę i anielskie pieśni, chwale Boga, iże nam do stajenki wnieśli.

Stoin Żyw 40; war.: ... stawią Boga że sie nam do stajenki mieści. TN Luszczacz 1979; ... pienie.Sławiąc Boga, że się nam do stajenki mieści. Bart Lub 351; ... już ci to na jawie, wyśpiewująo takiej dziwnej Boskiej sprawie. Bart Lub 351, TN Luszczacz 1979; ... już ci to na jawie,wyśpiewują w taki czas Twej niebieskiej chwale. Stoin Żyw 40.

22 B - Głos / krzyk aniołów / nowina z nieba o narodzeniu Jezusa. a. Kuba choć olśniony zgoła, słyszy glos z niebios anioła: Gloryja, gloryja, gloryja!

K 27 Maz 118. b. - Anioł na nas woła z nieba, do Betlejem iść nam trzeba, A gdy na miejsce

przyjdziecie, tam ujrzycie Boskie Dziecię. TN Niemirówek 1979. c. Krzyk po niebie, po obłokach, słychać przy wysolych skokach. Aniołowie święci,

radośćio przejęci wyśpiewujo, wykrzykujo. TN Ułów 1979. d. Przyszła z nieba wesoła nowina, Matka Boża, porodziła Syna. K 52 Br-Pol 82.

23 - Mesjasz/Jezus/Dziectę Jezus z nieba zstępuje/zesłany/schodzi/zjawia się / opuszcza górne niebo.

a. Z nieba wysokiego Bóg zstąpił na ziemie, ażeby do nieba wywiódł ludzkie plemię.TN Klocówka 1979, war.: TN Ułów 1979, TN Niemirówek 1979.

b. Jezus Dziecię to Betlejemie, gdy s ię zrodziło, które na świat dla grzeszników z nieba zstąpiło. Bart Lub 354; war.: ... w Betlehemie, gdy się rodziło, ... dla grzesznika ... K 35 Przem 24.

c. Wiwat, wiwat Boskiej istotności, gdy [Jezus] zstępuje z niebios w niskości. K 46 Ka-S 4, war.: K 23 Kai 57.

d. To Dziecię, to Dziecię jest obiecane, Mesyjasz, Mesyjasz, z nieba zesłane. Bart Lub 143, war,: TN Majdan Mały 1979.

e. Zbawicielu drogi, czemuś tak ubogi, opuściłeś górne niebo, obrałeś barłogi.TNKrasnobród 1979 („Ach ubogi żłobie"], podob. TN Niemirówek 1979, TN Adamów 1979.

f. Cóż masz niebo nad ziemiany, Bóg porzucił szczęście twoje. K 20 Rad 76.

100 NIEBO d k j



100 NIEBO - dokumentacja NIEBO dokumentacja 101

24 - Niebo goreje/jaśnieje/otwiera się / jest czerwone, gdy Jezus się rodzi. a. Bracia patrzcie jeno, jak niebo goreje, znać, że coś dziwnego w Betlejem się dzieje.

TN Jacnia 1979, war.: TN Podklasztor 1979. b. Nic nie widzę, nic nie słyszę, że sie gdzieś dzwon kołysze, że sic gwiazdy migocą

i że lilie wonieją, że niebiosa goreją, bo dzień idzie za nocą. Bart Lub 304; war: ... tylko slysze, gdzieś sie jakiś dzwon kołysze. Niebiosa goreją, lilie wonieją, gwiazdy sic tocą. TN PusznoGodowskie 1983.

c. - A dla Boga, co się dzieje? czy piękne niebo goreje? czy na nas lecą obłoki? Wisła1894/65.

d. Dlaczego dzisiaj wśród nocy dnieje i jako słońce niebo jaśnieje. TN Ułów 1979, war.:TN Niemirówek 1979.

e. Niebo zaś cale jasne stało, wielkim płomieniem znać dawało, że z góry ...do bydlęcej

obory wszystka jasność się ściągała, serca ludzkie przerażała swem światłem. K 23 Kai 64. f. Oj, widziałeś ty, Banku, co za dziwo było, gdy się o północy niebo otworzyło. K 5Krak 24.

g. Szymonie kochany! Strach to niewidziany że całe niebo czerwone. K 20 Ilad 78, war:K 26 Maz 60, podob. K 27 Maz 116.

h. A gdy północ nastąpiła, jasność z nieba uderzyła. TN Ułów 1979, war.: TN Dominika-< nówka 1978, BartLub 155, TN Jacnia 1979.

25 — Jezus otwiera ludziom niebo. a. Dzieciutko sie narodziyło niebo ludziom otworzyło. Kul Wiel 3/27, war.: K 5 Krak 251. b. Ten nas z Ojcem pojedna, ten nas z pieklą wybawi, ten nam niebo ot worzy i wiecznie

nasz zbawi. Bart Lub 263. c. A tak nie mógł z ludzi nikt nieba otworzyć, aż się syn boski raczył upokorzyć. TN

Domin ikanówka 1978. d. Spieszcie się do tej Dzieciny, ona wam wszystkim odpuści winy, życiem ojcu na

krzyżu złoży i śmiercią swoją niebo otworzy. TN Majdan Mały 1979. e. Przez narodzenie Chrystusa będzie w niebie wasza dusza królowała. Bart Lub 74,

war.: Kot Las 138, Kot Rzesz 454. 26 - v4 cemuześ nie siedział u tatusia w niebie, a twój tatuś kochany nie wyganiał ciebie.

K 44 Gór 71; war.: Czy nie lepiej tobie by, tobie by, tobie by siedzieć było w niebie, wszak ...TN Potoczek 1979.

27 - Herod chce, by Jezus pozostał panem na niebie, a on panem na ziemi.[Herod:] Pozostań więc na niebie, królu niebios, bracie mój, ... I będziem dwaj nad nimi

o ludzkich sądzić losach: ja -jeden pan na ziemi, ty - drugi pan w niebiosach. Bart Lub 305. 28 A - Choć paląc ubogi, ale klejnot drogi; niebo, ziemia i morze ogarnąć go [Jezusa] nie

może. K 23 Kał 55. 28 B - Niebo, ziemia, świat i morze, i co tylko w was być może, jak najgłębiej upadajcie pokłon Panu z nami

dajcie. K 28 Maz 90. 28 C - Jedynowładny Rządco nad rządcami, któremu niebo swemi obrotami, słońce,

miesiąc, gwiazdy czynią pokłon zawżdy jako Panu swojemu. K 39 Pora 234. 29 - Niebiosa otwierają się, by przyjąć krew Chrystusa / zbawionych.

a. "Otwórzcie sie niebiosa, niesiemy krew Chrystusa. Niebiosa sie otworzyły, duseckiSie pokłuniły. Bart Lub 51; war.: ... niesiem krewkę ... Bart Lub 57-58; Pozbierali, pozmiatali, Aż się pod niebiosa z nią udali, Jak się te niebiosa otworzyły Wszystkie te duszyczki rade były.LL 1962/3/28-29, war.: Ad Pies 100.

b. Niebiosa się otworzyły, wsystkie duse rade były; tylko jedna smętna była, co sie namatkę zamierzyła. K 24 Maz 144; war.: Przyleciało dwóch janiolów z nieba, Wzięni to dzieciątkona rącki do nieba. Zanieśli je pod niebiesy: Niebiesy sie otwierały, Dusycki sie radowały; Ino jedna nie rada była, Co ojca i matkę bila. święt Nadr 255.

POWINSZOWANIA NOWOROCZNE 30 - Życzenia pójścia/dostania siedo nieba / korony w niebie.

a. Za kolędę dziękujemy, Zdrowia, szczęścia wam życzymy. Ażebyście długo żyli, a po śmierci w niebie byli. Kot Rzesz 423, war.: Bart Lub 293; ... winszujemy. Żebyście tu ... Kot San56; ... Ze świętymi. LL 1964/3/34; ... winszujemy, 1 wszystkiego, czego trzeba, By po śmierci pość do nieba. MAAE 1908/114; ... Żebyście się do nieba dostali. LSE 1962/4/199; ... a po śmierci fik do nieba. LL 1957/4/54 ; ... fity sie dusyckd wąsa do nieba dostała. K 40 MazP 88; ... Waszadesza mdze sę dobrze w niebje pasła. Biel Kasz nr 1; podob. w przemowie wielkanocnej: Dajcie nam..., Aby się wasza dusza ... Szyi MiW 60; w kolędach: Dajcie mi też, gospoś, świńskiego ciała,

Zęby się wasza duszyczka do nieba dostała. Kot Las 139; Ja będę tam za progiem słał I wasząduszyczkę laseczką Do nieba popychał. Kot Las 139.

b. Winszuję państwu doczekanego Nowego Roku, zdrowia, szczęścia, fortuny i w niebiekorony. K 23 Kai 65; ... po śmierci niebieskiej koruny. Gaj Rozw 30.

31 - Bądźcie weseli, jak tu niebie anieli. Bądźcie weseli, jak vi niebie anieli. K 16 Lub 105, war.: K 10 Poz 284, Wit Baj 142, Kot San 59, LL

1957 /4/5 1, 52, 53, 54, K 24 Maz 140; ... Byście byli zdrowi, ... Kot San 44, Bart Lub 25; I żebyście byli tacy weseli, jak w niebie anieli. Kot Las 129, war.: TN Lubcze 1978, Bart Lub 53, 54, 58, 69; Żebyście się mieli, jak w niebieanieli. Bart Lub 70; Będą się dobrze mieli, Jako w niebie anieli. Rog Śląsk 212, war : Lom Śląsk 143; Bądźmywszyscy weseli, jako ... K 24 Maz 140; ... przez ten cały rok. Wes Śląsk 211; podob. w przemowie weselnej: K 9 Poz 229, K 11

Poz 69, 99, K Poz 13 201, Krzyi Kuj 1/86, K 3 Kuj 283, K 16Lub 176. PIEŚNI WIELKOPOSTNE I WIELKANOCNE

32 — Niebo płacze, gdy Pan Jezus umiera. a. Słończe świecić przestało, Niebo zapłakało, Ziemnia sie trzęsie barzo, Skały

rozpada\j$], Gdy Pan Jezus umierał. Her Kai 157, podob. K 20 Rad 102, K 23 Kai 81, TN Lubcze 1978.

b. Plączcie nieba mieszkańcy! Wzrusz się ziemio, krusz twe skały, pokryj ciemnością świat cały, Plączcie ziemi wygnańcy. K 20 Rad 101.

33 - Dusza trizte do nieba/raju / chce do nieba, puka/kołacze. a. Niebójze się, duso, piekła gorącego, a pojdzies, ty pojdzies do raju wiecnego. Piekło

zasklepione, niebo oztworzone, dla tych to dusycków, co idą zbawione. K 26 Maz 79. b. Kto tam puka i kolące? Pewnie dusza do nieba chce. Spytaj ji się, Pawle Piętrze,

cy się spowiedała na łymta świecie? K 22 Lecz 162; war.: Wyleciała w rajskie wrota, pod niebiosauderzyły. „Piętrze, Pawle, weź te kluce, wyńdź, wyńdź, kto ta kolące?" K 19 Kieł 147.

34 - Maryja w niebie słyszy plącz duszy. Niescęsna, niescęsna godzinecka była, kiedy sie dusycka z ciałem rozłącyla. Wzięła se dzbanusek; posła z nim na

łąckę po zdrojową wódeckę. Wody nie nabrała, rzewnie zapłakała, az jej się Maryja w niebie odezwała. K 24 Maz142; war.: Godzina, godzina, godzinecka była, kiedy się dusycka z ciałem rozłącyla. A idź ze ty duso, na zieloną łąckę,nabierz se zdrojowej wódecki w rąckę. Wódki nie nabrała, rzewnie zapłakała, jaze Panna Maryja w niebie usłysała. K 26 Maz 79; A cegoz ty płaces, ty duso niewinna? - Jakże ni mum płakać, Panienko Maryja? Piekło roztworzone, niebo zasklepione. - Nie bój ty się, nie bój pieklą gorącego, pojdzies ty se, pojdzies do raju wiecnego. K 24 Maz 142.

35 - Maryja prowadzi dusze donieba / do niebieskiej krainy / w niebieskie

strony. a. Twe zasługi, Twe przyczyny popłaciwszy grzechów winy, Maryju, niech prowadzó

łiudzkie syny z mąk do niebieskiej kr ainy. TN Lubcze 1978. b. K Tobie umarli wzdychajo, w Tobie ufność pokładają, Maryjo! Niechaj twarz

macier ?yńską znają, mech przez Cię nieba dostają, o Maryjo! TN Lubcze 1978. c. Kliuczu do nieba rządzony, więzień w czyśćcu utrapiony, Maryjo! Pragnie przez

Cię być j)uszczony z więzienia w niebieskie str ony. TN Lubcze 1978.

102 NIEBO - dokumentacja NIEUO dokumentacja 103



PRZEMOWY WESELNE 36 — Bóg stworzył/postanowił niebo i ziemię i ozdobił je gwiazdami i kwiatami.

a. Stworzył Bóg niebo, stworzy! Bóg ziemię; przyozdobił różnemy dzielamy, trik i wos państwo-młodzi z waszemi pierścionkamy. K 3 Kuj 280; war.: [Także człowieka na obrazi podobieństwo swoje.] Kur Opól 106, 114; Pan Bóg stworzył ..., a potem na nicbic pięknych

gwiazd nasadziół. Krzyż Kuj 1/87. b. Postanowił On [Chrystus] firmament niebieski niebo i ziemię; niebo ozdobił

gwiazdami, a ziemię kwiatkami. K 10 Poz 306; war: [Bóg] ... ozdobił niebo i ziemię słońcemi gwiazdami, i różnemi affektami. K 39 Pom 113; A ten Syn Boży, cały świat stworzył. Nieboi ziemię, a na tej ziemi każde stworzenie. K 19 Kieł 184; Jak wam wiadomo. Pan Bóg stworzył świat i niebo. Kur Opól 149.

37- Jako Jezus Krystus mówił, ... co zwióżesz na ziemi, będzie zwiózane i w nicbic, co rozwiożesz na ziemi, będzie rozwiózane i w niebie. K 10 Poz 100, podob. K 16 Lub 181. 38- Niebo byłoby smutne, gdyby młodzi pogardzili sobą. Więc zauważcie sobie, państwo młodzi, ... cóż byście dobrego zrobili, gdybyście sobom

pogardzili? Oto niebo zasmucili, a piekło pocieszyli. Krzyż Kuj 1/86, podob K 3 Kuj 280 39 - Niebo zsyła łaski/pomoc.

a. Zycze szczyńścia, powodzenia, wszelkich pomyślności, niech wam niebo laski zsyłado samy starości. LL 1965/2-3/56.

b. Bo gdzie zgoda, w takim domu, w takim rodzie jest tam laska boska i pomoc z nieba.Kul Wiel 3/151.

PIEŚNI WESELNE 40 — Matka/Bóg/anieli (zstępują) z nieba (i) błogosławią ślub sieroty.

a. Przyjdź, matulu, z nieba, bo cię tu potrzeba, wesele nam wyprawis i nas pobło- gosławis. K 20 Rad 213; war.: Wychodź, mateńko, z nieba, ... teraz ... Niedługo się zabawisz,ino sierotę pobłogosławisz.K 49 Sa-Kr 457; Zstąpcie mamusieńku z nieba, Na chwileczkę was

potrzeba! Niedługo tu zabawicie, Tylko pobłogosławicie.Kot Las 34, podob K 26 Maz 181. b. Stąpże, Boże, z nieba, bo nam cie dziś potrzeba. Abyś nam wianki zawił, ji nas

pobłogosławił. TN Piotrków 1953; war.: Zawitaj ... żebyś nam rózgę wił, żebyś nam rózgę zawi!i nas pobłogosławił. TN Księżomierz 1984. c. A jak już ludzie nie będą chcieli, pobłogosławią z nieba anieli. Folk Łodz 71; war.:

A jak ludzie ..., to pobłogosławiom ... Krzyż Kuj 1/84; A gdyby czasem ludzie nie chcieli, niech pobłogosławią ... Folk Łodz 44; A jakby dobrzy ludzie nie kcieli, pobłogosławcie ... Stoin Żyw 336; A gdyby w razie ludzie nie chcieli, niech ... TN Grabówka 1979.

41 - Ojciec/matka młodej wzięci/poszli do nieba. a. A ty, Maniuchna, spojrzyj dookoła, a czy je st wszystka rodzineczka twoja. Oj,

wszyska, wszyska, co my je potrzeba, tylko ni ma "ojca, bo poszed do nieba. Krzyż Kuj 1/84; Su ci tu wszyscy co trzeba, tylko my mamusia wziani do nieba. TN Dęba 1964; A jest-ci ona[rodzina] co jej tu potrzeba, matuli ni ma bo posła do nieba. K 20 Rad 213; Zjechała mi sie[rodzina], co mi potrzeba, ni mam mamusi, ni mam tatusia, pośii do nieba. LL 1960/1/42;war.: Zjechali wszyscy co mi potrzeba, tylko mi ojca wzięli do nieba ... Wzięli do nieba, dowysokiego, nie będzie widział ślubu mojego. Folk Łodz 70.

b. Wykryńc się, Maryś, dokoła, cy twa rodzina wesoło. Oj nie wesoło jak trzeba,Wzini ci matkę (ojca) do nieba. LL 1961/1/44.

42 — Młoda ma spojrzeć do nieba.

Jak będą cię czepić, to spójrz do nieba, Ażeby twoje dzieci nie pragnęły chleba. Oles Lub 130;war.: ... czepiać ... Żeby ... Oles Lub 415; Jak cie będo ..., to spojrzyj ..., żeby ... TN Tuchanie 1978;war.: spogludaj ... nie pragnęli ... TN Godziszów 1980; ... pozieraj ... nie żądały ... ZWAK 1888/189;Gdy ..., spojrzyj wprzód ..., ty dal Bóg twym dzieciom łaskawego chleba. Gaj Rozw 223; Kie cie bedomcepić, poźryj se do nieba, Coby ... nie pytały ... LL 1957/1/37; A nasa Marysiu, spojrzyj se ... niełaknęły chleba. Piat Krak 393; Oj, jedziecie do ślubu, oj, spojrzyjcie do nieba, Oj żeby wasze ... TNSułów 1978.

43 - Niebo przykrywa się obłokami, młoda - łzami/rrjbfcamt/niferifcamt. Przykryło się niebo białemi obłokami, zapłakała Marysia drobniusieńkiemi Izami.K 16

Lub 209; war: ... przykryła się Marysia rąbkami. K 16 Lub 151; ... Oj okryło się ... jasnemi gwiazdeńkami, oj i Marysi głoweńka białemi niteńkami. K 16 Lub 225.

44 - Korowaj był tu niebie / iv raju. a. Oj, cóżesz widział, Pyszny korowaju? Oj, widział ci ja Pana Jezusa w niebie, Jak

błogosławił, nadobny Jasiu, ciebie. Hol Wes 138; war: Oj, widział ci ja [korowaj] Matkę Boskąw nicbic, Jak błogosławiła Nadobna Kasiu, ciebie. Hol Wes 138.

b. Byłem w raju, byłem w nicbic, byłem Kasińku u ciebie. K 17 Lub 26. PRZEMOWY POGRZEDOWE

45 - W niebie / w zaświatach / w niebieskich obłokach / w niebieskiej dolinie

I na niebieskim szczycie przebywa Bóg / niebieski gazda / sędzia / aniołowie, dusze zmarłych.

a. Kajsi w niebieskik obłokach siedzi Archanioł Gabryjel i pisze zlotom księgę żywotów ludzkik. Pach Mow 23.

b. [O zmarłym:] Poseł od nos skalistom perciom na niebieski scyt, kany na stolicy sprawiedliwości zasiod nowicksy sędzia tego świata. Pach Mow 19-20.

c. Poseł od nos w mroźny dzień do niebieskiej cichej doliny w zaświatak kany wiesna jarzy. Pach Mow 16; podob. ... do niebieskiej doliny i tam niebieski gazda doi mu kierdel owiecek wtóre w życiu swojim tak umilowol. Dolina piekniejso od J\ościeliskiej trowy bujne i kwieciste. Pach Mow 22.

d. Uleciała dusza artysty malarza ... w zaświaty, i poniesla sie nieznanymi perciamiw mksy światy kany przeczyste duchy malują niebieskie sosręby, i pisom na nich żywoty

syćkich ludzi co bez ten ziem prześli. Pach Mow 14. e. Oddajemy schorzałe prochy Św. Wojciecha Wawrylki ziemi, ale legenda o jego życiu

ostanie z nami. Kie dusa jego opuściła zbolałe ciało, uniesła sic do niebieskiej doliny, kany

zcśti sic jego starzy towarzysio. Pach Mow 24. f. Trzeba w nicbic poprawić sprzęt muzyczny, wyzdajać lutnie, I powołał niebieski gazda swojego lutnika, coby świętym pomógł w t ej robocie. Pach Mow 12.

PIEŚNI POGRZEDOWE 46 - Ciało człowieka w ziemi - dusza w niebie.

a. Schowają mnie przy kościele, Będą płakać przyjaciele. Ciało w ziemi przy kościele,

Dusza będzie wiecznie w niebie. Rog Śląsk 235. b. Teraz sie uod was wybieram, krótki mój żywot zabieram, ciało w ziemi odpoczywa,

dusza wiernie w niebie śpiewa. TN Aleksandrów 1978. 47 - Na ziemi płacz, w niebie - chwała / życie wieczne / kwiaty, radość.

a. Płacz na ziemie, bo tam w niebie, nie ma bólu, nie ma lez, t am Pan Jezus weźnieciebie, tam gdzie wieczna chwalą brzmi. TN Nedeżów 1977.

b. Niech za me c ierpienia życia doczesnego, Zażyję w niebiosach żywota wiecznego. TN Aleksandrów 1978.

c. Tam [w niebie] kwitno róże z lelije, tam niezmienne wianki wijo, z barankami siecieszyć majo, bo bez grzechu umierajo. TN Aleksandrów 1978.

48 - Bóg nagradza niebem swoje sługi /dobrych. a. Bóg nas kiedyś połączy, w niebiesiech społecznie, służcie mu wiernie, służcie, na

grodzi was wiecznie. Amen, racz to dać Chryste królujący w niebie, kończę życia pielgrzymkę, przyjmij mnie do siebie. TN Szyszki 1978.

b. Dobri do nieba, zli na uodzin wjeczni. Biel Kasz nr 69. 49 — Aniołowie prowadzą zmarłego do nieba.

a. W niebie aniołowie będą mi drużbowie, ci mie odprowadzą drogą ku kierchowie. Stoin Żyw233; war.: ... Toć moi ..., Toć oni mnie poprowadzą Dróżką po kierchowie. Rog Śląsk 236, Lom Śląsk 162.

104 NIEBO - dokumentacja NIEBO - dokumentacja 105



b. A zesłał Pan Jezus dwóch aniołów z nieba, podać tej dusecce co jej tam potrzeba. K 23 Kai126, war.: K 19 Kieł 145.

PIEŚNI I PRZYŚPIEWKI ZALOTNE I MIŁOSNE 50 - W niebie dekret/wyrok {na/za)pisany kto komu pisany.W niebie dekret napisany, który ma być mój kochany. K 40 MazP 225; war: ... jest pisany,

... twój kochany. K 40 MazP 225; ... kto jest komu obiecany. K 28 Maz 247, K 48 Ta-Hz 127; ...napisano, co komu jest obiecano. K 40 MazP 577; ... zapisany, kto jest komu obiecany. Stoin Żyw 139;

Dekret w niebie zapisany, kto jest komu obiecany. K 13 Poz 107; ... wypisany, kto jest komu obiecany.LL 1972/1/54; Jest w niebie dekret pisany, kto dla kogo obiecany. K 27 Maz 274; ... wyrok zapisany,kto dla kogo jest znaczony. TN Wólka Husińska 1980; ..., ... komu naznaczony. Lom Śląsk 247, 248; ...kto komu ma być nadany. K 40 MazP 226; ... ze 16 masz bec moj kochóni. K 39 Pom 448.

51 — Wesoło w niebie - weselej z dziewczyną. Wesoło na ziemi, wesoło na niebie, Lecz mnie najweselej, kochanko, u ciebie. Lom Śląsk 386;war.: Wesoło na niebie, wesoło na ziemi, a jeszcze weselej z dziewką przy niedzieli. Sob Szlak 49; ... umy mamy w siyni. LL 1964/1-2/65; ... je mi najweselej u matusi w sieni. K 6 Krak 489.

52 — Kochanek byłby już świętym w niebie, gdyby kochał Boga jak kochankę. a. Gdybym Boga kochał, Jak kochanko, ciebie, Jużbym ja był święty, Śpiewał Bogu

W niebie. Rog Śląsk 143, Pies Śl 1/386; war.: ... zbawiony i już bym był w niebie. Pies Śl 2/543; Żebym ja tak Boga kochał, jak dziewucho ciebie, da bym był ja dawno świyntym, byłbym sobiew niebie. LL 1965/4/20.

b. Kiebych sie był Bogu kłanioł, nie kochanko, tobie, Już bych se był downo śpiewoł z aniołami w niebie. Pies śl 2/544.

53 A - Przy kochance - jak w niebie. Jak ja siądę koło ciebie, myślę sobie, zem jest w niebie. K 48 Ta-Ilz 116, war.: Pies Śl 2/447; ...

zdaje mi się że ja ... K 27 Maz 279; Jak usiędę wedle ciebie, tak mi stę zda, żem ... K 46 Ka-S 85; Gdy ja przy tobie siedę, ... Święt Nadr 185; Jak ja przejdę kole ciebie, To ja myślę, że ja w niebie. ZWAK 1878/47.

53 B - Bez kochanka/ko chan ki - źle i w niebie. Źle ludziom na ziemi, lepij będzie w niebie, mnie i tam źle będzie, Janicku, bez ciebie. Sad Podh

150; war.: ... Zosieńko bez ciebie. Piat Krak 159. 54 - Niebo świadkiem miłości. a. Niechaj nieba będą moimi świadkami, Wszakżem ich poruszył moimi jękami. Lom

Śląsk 401. b. Świadczę się niebiosy, że cię kocham stale, Jezeliś wzajemna, ukoisz me żale. Lom

Śląsk 408. c. Czyja cię kocham, zapytaj o to nieba i ziemi, słońca i fal, czy ja cię kocham droga

istoto, zapytaj Boga, co zna mój żal. Piat Krak 204. d. Nikt nie widział, nie szydził, niebo świadkiem jedyny, jam się nieba nie wstydził,

miłość była bez winy. K 36 Wol 195. 55 - Niebo przeznacza dziewczynę chłopcu.

a. Czy mi cię, dziewczyno, niebo przeznaczyło, I mówić i śpiewać o tobie mi milo.Lom Śląsk 385; war.: Jeźli mnie dla ciebie przeznaczyły nieba, To się tylko o mnie ściśle staraćtr[z]eba. Lom Śląsk 409.

b. Jak pozwolą nieba, że ciebie posiędę, To sobie wesoło piosnkę śpiewać będę. Pies Śl2/491-492, podob. Lom Śląsk 295, 389, 412, 414, 415.

56 - Niebo się chmurzy/mroczy, dziewczyna zdradza chłopca. a. Zachmurza się niebo, deszcz zaczyna rosić, nieczulość dziewczyny jakże ciężko

Znosić. Piat Krak 49, war.: K 6 Krak 399. b. Oj nad górą nad górą, da już się niebo mroczy, oj twoje mnie zdradziły da Basiu

czarne oczy. K l Pies 347.

57 - Niebo spadłoby, gdyby chłopiec opuścił dziewczynę. Gdybym ja cię opuścić miał, musiałoby niebo spaść i gwiazdy by się łyskały, miesiąc by się zaćmił.

K 40 MazP 245, war.: K 40 MazP 246. 58 - Ile promieni na błękitnym niebie, tyle miłości. Wiele jest promieni na błękitnym niebie, Tyle ja mam kochaneczko, Miłości do ciebie. Pies Śl

2/123, war.: Pies Śl 2/319. 59 - Chłopiec/dziewczyna spoglądają na niebo w chwilach miłosnej rozterki.

a. Oj sporziol na słonecko, da sporziol i na niebo, oj sporziol na dziewcyne, da chlóra będzie jego. K 25 Maz 187.

b. Spojrzyj, panno w niebo, spojrzyj tak wysoko, jak sie gwiazdy smucóm i ksiyżyc

nad (obom. Krzyż Kuj 1/111. c. Kiedy będziesz wyganiała, wyganiaj w opłotki, Spojrzyj w niebo, a pamiętaj, że życia czas krótki. Her Kai 2/107, war.: Jak-ci ..., wspomnij sobie jaki to wiek krótki. K 18 Kieł158; [ts. jako pieśń pastorska:] Wyganiajze w pole, Wcjźrzyj ..., wspomnij sobie: Zrobię krzyż na czole. Lom Śląsk 361.

d. Ji wyszła od niego, ji spojrzała w niebo, ji tak sobie mówjiła: «Ach, Boże, ach Boże jedyny, nie opuszczaj mnie, biydny dziewczyny)). LL 1961/3/22.

60 - Dziewczyna choćby z nieba, kochać/ poruszyć ją trzeba. Marysiu kochana, żebyś była z nieba, ukochać cię trzeba. TN Krzczonów 1976; war.: Oj żebyś

była z nieba, kochać by cię trzeba. K 46 Ka-S 275; Ładnaś ty, dziewczyno, choćby malowana, choćbyśbyła z nieba, to cie ... Piat Krak 379; ... jeszcześ nie ruszana, ... poruszyć cie trzeba. TN Krzczonów 1976.

PIEŚNI SIEROCE 61 - Dodaj się sierocie niebo otworzyło/uchyliło. Oj sierota ja była cięzsa kamienia, kamienia, a bodaj się pod sierotą da i ziemia rozstąpiła. Oj

ziemia rozstąpiła, da i niebo roztworzyło, a bodaj to sieroctwo da na świecie nie było. K 25 Maz 223;

war.: A bodejsie sirotom ziemiau

olworzyu

a. A ziemia "otworzy"a, niebo uchyliło, Ażeby tych sirotek na świecie nie 6y"o. ZWAK 1891/83 Ropczyckie; Sierota ja była, sierocie wierzyła, bodaj sie sierocie ziemia rozstąpiła. Ziemia rozstąpiła, niebo otworzyło, bodaj to na świecie sierotów nie było. TN Sułów1978; Ziemia się otwarła, niebo otworzyło, a bodej tych sierot ... ZWAK 1880/220 Wieluńskie.

62 A - Aniołowie biorą sierotę do nieba (czarty macochę do piekła). a. Zesłał ci Pan Jezus dwa anioły z nieba, wzięli te sierotkę prościutko do nieba. TN Górki

1977; war.: ... dwóch aniołków ..., / wzieni sirotke, zanieśli do nieba. Kot Las 209; ... trzech janiolów ...Wzieni sieroteckę na rącki do nieba. Zestal ci Ponjezus ciorta przeklętego: Wzieni macosysko do pieklą

swojego. Święt Nadr 258; Przystoi ... aniołki ... siroteńkę Za rącki ... Kot Las 208; Oj, poslol ... dwóchaniołków ..., Oj prowadzą sirotkę ze sobą ... Kot Zn 278; ... dwók aniołków ..., wzieni sieroteckę na

skrzydlak do nieba. Zeslot ci Lucyper trzek rogocy z piekła, porwali macosysko na rogi do pieklą. K 45Gór 311; Oj przyszło, przyszło dwóch aniołków ..., wzięli sieroteczkę na rączkach ... Oj przyszło,

przyszło dwóch czartów z piekła, porwali w pazury macochę do pieklą. K 22 Łęcz 167; I przyszli anieli,wzieni sierotkę do nieba, przylecieli czorci, wzięli macochę do pieklą. Stoin Żyw 384; Ipsysed janiolek zbieluchną loktusą [prześcieradłem], wzion w niebo sierotkę i z ciałem, i z dusą. Psylecieli carci ze

smolną loktusą, porwali macochę i z ciałem, i z dusą. K 44 Gór 431; / przysed janiolek z bieluchnąloktusą, wzion w niebo sierotkę i z ciałem, i z dusą. Stoin Żyw 386; ... Pan Bóg dwóch aniołów ...dzieciąteczko do nieba. Zeslal Pan Bóg dwóch czartów z pieklą, wzięli macochę do piekła. K 48 Ta-Rz 156.

b. Nie wyszedł ci roczek, sierotka umarła. O, wzięlić ją wzięli anieli do nieba. Lom Śląsk 240.

62 B - Pan Jezus bierze sierotę do nieba. Szła sieroca przez wieś, napotkały jo psy, ... Pan Jezus sie objawił, to sierotkę "ognal, przytulił do

siebie: będziesz prędko w niebie. TN Rachanie 1978, podob. K 22 Lecz 166.

106 NIEBO - dokumentacja NIEBO dokumentacja __________________________ 107



62 C - Pan Jezus / Matka Boska z nieba spuszczają sierocie chleb. a. Ja chudobna sieroteczka - ni torbeczki, ni woreczka, mnie Pan Jezus nie opuści,

torebeczkę mi z nieba spuści. K 44 Gór 429. b. Więc Matka Boska glos [sierot] usłyszała, bulki im chleba z nieba spuściła, którego

nigdy nie używały, ali patrzajunc dosyć gu miały. TN Lubcze 1978. 63 - Zmarła matka chce spuścić się z nieba na ziemię drobnym deszczem /

światła promykiem na wesele córki. [Matka sieroty prosi Boga, by spuścił ją drobnym deszczem, światła promykiem na ziemię, aby

mogła zobaczyć swojej córki wesele. Pan Bóg mówi:] - Pozostaniesz w niebie, jać tam jestem zaciebie. K 16 Lub 240.

PIEŚNI I PRZYŚPIEWKI ŻARTOBLIWE 64 A - Graj, muzyko/skrzypeczku/..., będzjes w niebie.

Graj muzyczka, będziesz w niebie, a basista, a basista koło ciebie. TN Minkowice 1953; war.: ..., skrzypecku, ... wele ... Bąk Gręb 68; ... skrzypasiu, ... a dudaszek ... K 12 Poz 321; Grajże skrzypku ...,klarnecista ... Piat Krak 734; Skrzypicielu bandzies ... kole ... K 26 Maz 330; Hej grajczyku ... wedle ...K 4 Kuj 203; Ty graczyku, ..., basanista ... K 46 Ka-S 255, K 13 Poz 98; A grej, groczyku, ... Krzyż Kuj1/163; Groj, braciszku, ... A skrzypeczki kicie ciebzie. Stef WarmPś 1/234; Groj, basisto, ..., kontralista... tobie. Sad Podh 79. 64 B - Bodaj się muzyka dostała do nieba.

a. Zagraj mi, muzyczko, dam ci glonek chleba, żebyś sie, muzycko, dostała do nieba. Nie do tego nieba, gdzie są święte Anny, tylko do takiego, gdzie bywają panny. TN 1'rzypisówka1976; war.: Graj lepiej ... TN Przypisówka 1976.

b. Muzycka mi grała, muz.icka śpiewała, B uodaj sie muz.icka do nieba dostała. LL1957/1/43.

64 C - Myśleli muzycy, ze juz bedóm w niebie, przyseł diabół z workiem, zabrol ik do siebie. Sad Podh 79.

65 A — Do nieba panny, do raju mężatki, do czyśćca wdowy, a do piekła babki. Do nieba panny, Do raju mężatki, Do oczyśca wdowułinki, Do piekła babki. Rog Pies

253; war.: ... pannom, ... mężatkom, a do czyśca wdowuleńkom, ... babkom. K 26 Maz 305; ... panienki,... wdowuleńki, a ... LL 1962/4-6/136; Do raju panienki, do nieba mężatki, a do czysca wdowuleńki, ado piekła babki. TN Jacnia 1964; Do piekła z panienką, - do czyśca z mężatką, - a do nieba z

wdowuleńką, - a do raju z babką. Piat Krak 758; Pannom świat, A mężatkom niebo, A wdowusiom raj,raj, raj, A babkom piekło. Her Ka] 67. 65 B - Baby stare, baby, nic ta po was w niebie, bydziecie skrobały zimnioki dlo siebie. Stoin Żyw

433.66 - Wysoka dziewczyna - do nieba drabina. Maluśkie dziewce mom, maluśkie mi trzeba, coz mi po drabinie, nie pode do nieba. Piat Krak 98;

war.: ... dużej mi nie ... po grabinie, nie pode ... Sad Podh 94; Mato jo se pojmę, bo mi mały trzeba, ...Piat Krak 737; Molom se jo pojon, bo mi mały trzeba, cóz ... Piat Krak 287.

67 — Wódkę/gorzałkę piją na pogrzebie, żeby dusza była w niebie. Wódeczka bardzo fajna jest, bo ją piją na pogrzebie, żeby dusza była w niebie, wódeczka bardzo

fajna jest. TN Wymysłów 1980; war.: Gorzolinka dobry trunek. Pije jóm sie na frasunek. Pije jóm sie..., By duszycka ... śmiel Opól 103.

68 — Chłopcy, którzy kochają dziewczyny, pójdą do nieba. Pijcie chłopcy wódkę, zakasujcie chleba, kochajcie dziewczyny, pójdziecie do nieba. TN Jasiennik

Stary 1978, war.: TN Łukowa 1980, TN Glusko 1980, TN Rogatka 1978, TN Zawieprzyce 1978; Chłopcynta,chłopcynta, kochojcie dziywcynta, kochojcie jak trzeba ... Stoin Żyw 451

69 — Dla pijaków/ułanów nie ma miejsca w niebie, bo w niebie nie ma wód-ki/'gorzałki.

a. Po co się pijaki do nieba ciśniecie, tam nie ma gorzały, co tam pić będziecie? Piat Krak 160;war.: ... pijacy ... garniecie? ..., CO pijać ... TN Danachy 1984, TN Jasiennik Stary 1978, TN Rogatka 1978; ...

pijacy ... Nie ma tam gorzałki, cóż ... Święt Nadr 226; ... ni ma tam gorzolki, cóz ... Piat Krak 688; Pijacy, pijacy, Po co sie do nieba ciógniecie? Tern gorzałki ni ma, !'ijać

nie będziecie. Bąk Gręb 83; Ptjoku, pijaku, co po ciebie w niebie, kiedy tam nie warzą gorzolki dlaciebie. Sto in Żyw 402.

b. Pijaku, pijoku nie pójdziesz do nieba, "oj bo tam Panu Bogu pijoków nie trzeba. TN Dochotnica 1966.

c. Oj ułany ulany, czy pójdziecie do nieba? Oj tam gorzałki nie ma to i was nie potrzeba. K 1 Pies 330.

70 - Umarłego trzeba pochować oczami/fujarą/kuroskiem/ ... do nieba - plecami/ ... dn ziemi.

a. Umar Maciek, umar, pochować go trzeba, plecami do ziemi, fujarą do nieba. K 22Łęcz 136; war : ... stary ..., ... hrzuszyszkicm ... K 46 Ka-S 302; A jak Maciek umrze, ..., ... buziulką

... K 46 Ka S 302; Pochowali Maćka, juz ci go nie trzeba; ... gańdziarą [albo: kuroskiem] ... K 50Sa-Kr 319; Pochowali Maćka keni nie potrzeba, buziulą ..., zadulem ... K 28 Maz 285. b. A jak ci ja umrę, pochować mic trzeba: Warkockem do ziemie, ockami do nieba.

Święt Nadr 2R5. 71 - Dylem tu niebie/raju, po pogrzebie, wróciłem do dziewczyny.

a. Byłem w niebie na pogrzebie, Jodłem tam jagły, Kazali mi iść do dzieuchy, Ale do ładny. LL 1964/4-6/133.

b. Byłem w niebie po pogrzebie, święty Michał grał, wszyscy święci tańcowali, Pan Jezus się śmiał. K 46 Ka-S 299.

c. Bytem w raju, bytem w niebie, bytem Kasinka u ciebie. K 17 Lub 26. 72 - Chłopiec byl po kolana w niebie, ale powrócił do dziewczyny. Juzem był, juzem byl Pod kolana w niebie, Jakem cię zobaczył, Skoczyłem do ciebie. Rog Pies 164,

Pies Śl 2/125; war.: ... po kolana ..., jescem sie powrócił dziewczyno do ciebie. Piat Krak 381; A juzem-ci ja ... Her Kai 72 ... uwidzial, ... Piat Krak 772; Oj juzem ja był po ... Da jakem cię ... K i Pies366; Juzek bel, ... Alek śe nauróćyl, Jańelću, po ćeb'e. MAAE 1898/88; Betem juz ..., Jesce niewr"ócielem, Dziewcyno, do ciebie. Bąk Gręb 10.

73 - Nie podskakuj/wylatuj, bo wybijesz w niebie dziurę. Nie wyskakuj do góry, byś nie wybiul w niebie dziury, zęby św[ięci] tak robiali, to by z niebawyspodali. K 45 Gór 85; war.: Nie wylatuj, ptaszku, w górę, Bo wybijesz w niebie dziurę. Choć wybiję,to się wrócę; Ciebie, dziewczę, nie opuszczę. Kot Zn 369; Nie p"odskakuj, chłopce, w górę, bo wybijes... dziurę, jakby święci tańcowali, to by dziurom pospadali. Sad Podh 78.

74 - Pospycham świętych z nieba, jeśli nie dostanę dziewczyny. Jak ja nie dostanę, do c zego ja wzdycham, zgniewam sie na świętych, z nieba ich pospycham. K 45

Gór 137; war : Jak cię nie dostanę, co do ciebie wzdycham, na świętych się zemszczę, z nieba ich pospycham. Chód Śp 262; Oj, i jak tej ..., da, i do której .... da, i gniewam się ..., da i ... K 46 Ka-S 299.

75 - Święty Piotr kupczy u niebieskich bram. Święty Piotr u niebios bram Założył kupiecki kram I sprzedawał, co się dało, Jednym dużo, drugim

mało. LL 1965/2-3/68; war.: Swjąti Pjoter z ńebjos ..., hulaj, duszo, hulaj, ha, zalożet ... Kam Pies 228;Śwanty Psiotrz tu ... Stef WarmPś 2/117.

76 - Nie lej, deszczu, powróć do nieba. Nie tyj, dyscu, nie tyj, buo cie tu nie trzeba, uObyjdż góry, lasy i puowróć d uo nieba. Mika Oraw 69;

war.: ... Obyńdź poza hale i wróć śe ... MAAE 1898/114. PIEŚNI I WIERSZE RELIGIJNE 77 A - Całe niebo służy Maryi.

a. Najświantsa Panna Maryja, ... ślicna'ś piankna jak kwiat róży, tobie cale niebo śluzy. Śluzą tobie j-aniolowie, wsyscy świańci postołowie. Służą tobie słońce, gwiazdy,miesiąc śluzy za cas każdy. K 26 Maz 95.

b. Slicnaś, piękna jak kwiat róży, tobie cale niebo śluzy, stuzą tobie aniołowie i wsyscy świąńci apostołowie. K 26 Maz 117.

77 B - {Całe) niebo oddaje pokłon / śpiewa Bogu. a. [Na Boże Ciało] Niebo, ziemia, świat i morze, i co tylko w was być może, jak najgłębiej

upadajcie, pokłon Panu z nami dajcie. K 28 Maz 90.

108 _______________________ NIEBO - dokumentacja NIEBO - dokumentacja 109



b. Trzykroć święte serce Boga, tobie śpiewa niebo całe, ciebie wielbi Matka droga, tobielud twój składa chwale. TN Nedeżów 1977. '

78 - Dusza pokutnicy idzie do nieba. Jak uznała [grzeszna dziewczyna] że z nieba Bóg, upadła mu krzyżem do nóg, Wstoń

dziwko, nie lękaj sie, bież do kościoła, spowiadaj sie. Tak sie długo spowiadała, ze j-aż sie w prochozsypała. Same zwóny zazwónily, i świce sie zaświciły, obrazy sie ukłoniły. Radość wielka sie zrobiła,do nieba dusza ji poszła. K 4 Kuj 68; ... dzwoniły, Do nieba ją prowadziły ... Same jej świece świeciły... Do nieba ją prowadziły ... Kot Zn 159.

79 A - Maryja z nieba opiekuje się ludźmi. O, Najświętsza Panienko, spojrzyj na nas z nieba, Uproś u Syna laskę, bo jej nam potrzeba. Nyr

Kar 344, podob. LL 1976/4-5/85 Janów Lub. 79 B - Oczy Maryi są żywym niebem, które daje ożywczy deszcz. Często, oraz z deszczami, pioruny spadaią oraz łaski, y karę ludzie z nieba maią. Żywe Niebo są

oczy Maryi, acz z niego nie piorunu, lecz deszczu czekay obfitego. K 21 Rad 232 [wiersz podwizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w Piekoszowie].

80- Św. Piotr ma klucze i wpuszcza dusze do nieba. a. Szwenty Pszotrze, wesz kluczyki, Wpuszcz do neba te duszyczki! Stef WarmPś 1/206.

b. Przyszli pod niebieskie wrota, zapukali: puścież nas tam. Pietrzepawle, weź klucze,idź zobacz, kto tam kołacze. Panie - Panie, Matka Twoja i ta grzeszna dusza jedna. Matkęmilą mi tu puście, a tę grzeszną duszę nazad wróćcie. Pokażcież jej drogę szeroką, gdzie do

pieklą jest daleko. LL 1957/3/45 [wiersz]. 81 - Pomoc z nieba.

a. Wzywajże ich [świętych] w swej potrzebie. Znajdziesz pomoc pewną w niebie. LomŚląsk 433.

b. Stanisławie! biskupie krakowski! Wejźrzyj z nieba na twój naród polski. LomŚląsk 434.

82 - Wesołe niebo, wszystko się raduje, Gdy Kostka Boga na ręku piastuje. Lom Śląsk 430,war.: K 27 Maz 382.

PIEŚNI DZIADOWSKIE 83 - Niebo płacze, lituje się nad nami. Posłuchajcie, proszę, pilnie, jak niebo płacze usilnie; miesiąc, słońce i z gwiazdami płacze, lituje

nad nami. K 19 Kieł 141; war.: ... pilno jak plącze niebo usilno. Słońce, miesiąc ... płaczą nad nami. K 48 Ta-Rz 209, war.: zob. Biel Kasz nr 68 jako pieśń pogrzebowa.

84 — Z nieba: deszcz ognisty i pioruny - w dniu końca świata. a. Proszę ja was, posłuchajcie o straszliwym sądzie, że Pan Jezus złym i dobrym razem

płacić będzie. Ze przed skończonym światem wielgi cuda będą, że wognisty deszczy z nieba nacały świat będą. I pirony z nieba będą na cały świat bili. K 50 Sa-Kr 341-342; war.: Proszu ...wisluchajcie ..., gdzie ... dobrzym płacić razem ... Wtenczas przed skończeniem świata wielkaufność będzie, jak iz nieba wognistyj deszcz na cały świat pójdzie. Wtenczas z nieba i pierunybędą bardzo bili, i mniasteczka i klasztorze będą si palili. K 30 Pok 285.

b. Gdy z Antychrystem człek się zbrata, Nastąpi wkrótce koniec świata ... Na ludność złą i już bezradną z nieba okropne ognie spadną, Wioski popalą się i miasta ...Z nieba deszczkrwawy padać będzie, Ciemności wnet zalegną wszędzie: Pogasną gwiazdy, słońce zgaśnie. Nyr Kar 355.

85 — Anieli biorą zmarłego do nieba. Przyszli anjeli, Zanieszli do nieba [starego ojca, który skonał u syna pod progiem], W niebie już

mu teroz Niczegój nie trzeba. Stef WarmPś 2/84; war.: / przyszli anieli, wzięli go ... A już mu tam wniebie nieczego nie trzeba. TN Nedeżów 1979.

86 A - Święta Dorota do nieba wzięta przez aniołów, przed rajskie wrota. a. Jeszcze Dorotka nie ścięła, A już do nieba jest wzięta. Kot Zn 149; war.: Jesce Dorota ..., juz przez aniołów do nieba wzięta. K 22 Łęcz 171; Jesce Dorota ..., a juz w niebiosy wzięta. K 26 Maz342.

b. Kata, ścinać ją wywiodą, chmury z nieba wychodzą. Jak się kat miecem zamierzył, zaraz piorun w króla uderzył. A juz widzę ześ świanta, moja dusa przeklęta. Dorotkę do niebawzięni, króla w piekło wcpchnęni. K 26 Maz 343.

c. Zjawiła się nam Dorotka, co z niebieskiego zywotka. Kot Zn 150; war.: Była tu ... Od ... Kot Zn 150, 151; O hylaz-ci to ... żywota wyszła przed rajskie wrota. K 19 Kieł 139; Czy żyje ... Kot Zn 152.

86 B - Łazarz w niebo wzięty przez aniołów. a. Wielka radość, śpiewanie, Gdy Łazarz miał konanie, W niebie tryumfowanie.

Z tak mizernej pościeli, Łazarza w niebo wzięli, Święci pańscy anieli. Posadzili na tronie,na Abraamowem łonie, W szczęśliwości koronie. K 9 Poz 270; war.: ... skonanie, ... Osadzili ... Abramowym ... Nyr Kar 56.

b. O Łazarzu, bracie moj, jak my daleko od siebie, ja [= bogacz] w piekle, a tyw niebie. K 50 Sa-Kr 378, podob.: Nyr Kar 57; war.: Skoro przeszła pirsza godzina, bogacz jużumiera, a porwali dusze sławną, zagrzebali w piekło na dno. ... Łazarz już umiera, zlecieli

się anieli, duszę i z ciałem wzięli. Nieśli ją wysoko, do nieba głęboko [lub szeroko]. Witaj, Łazarzu święty, tyś do Boga jest przyjęty, a twój brat będzie przeklęty. K 50 Sa-Kr 378.

86 C - Murarz (Wojciech) do nieba wzięty przez Matkę Boską. Nie turbuj się, mularzu, dodam, co potrzeba; jak mi klastór sfundujes, weznę cię do nieba. K 21

Rad 90; war.: ..., murarzu, dodam co potrzeba, ... weznem ... K 45 Gór 305; ... dam ja ci, co trzeba, ...wezmę ... K 50 Sa-Kr 371; Nie staraj sie, murazu, dodam ci, co trzeba, ... klasztor ..., weznym ... StoinŻyw 26; Oj, mularzu, mularzeńku, dam ci, ..., na, jak klasztor wyfundujesz, ... K 57 RuśC 1117; A niebój sie, ..., dodom, czego trzeba, ... klasztor sjundujesz, wezmę ... K 46 Ka-S 341, K 22 Lecz 170; iVie

frasuj sia ... Dom ci, ...; Jek my klosztór wyjóndujesz, Wezna cia ... Stef WarmPś 1/216; podob. Przenajświętsa Panna sama uzdrowiła, boć mularza Wojciecha do nieba przyjęła. K 21 Rad 91.

87 - Człowieka czekają niebieskie gody w niebieskich ogrodach. Rozważ to, człowiecze, sobie, żyj tak, jeśli chczesz być w niebie. Dać Pan Bóg po tern żywocie, po

krzyżu i po kłopocie pójdziesz na niebieskie gody, gdzie Jezusz, w niebieskie ogrody. K 40 MazP 389. 88 - W dniu sądu ostatecznego jedni do piekła, drudzy do nieba / na zbawienie.

a. [Dzień ostateczny] Ojciec ze synem weźmie rozłączenie; jeden do piekła, drugi na zbawienie. ... I matce z córką rozłączyć sie trzeba; córka do pieklą, a matka do nte&a. ... I babie z wnuka rozłączyć sie trzeba, wnuka do piekła, a baba do nieba. K 4 Kuj 68; war.: Matceod córki odłączyć się trzeba, ... Albo tez córka pójdzie ze świętemi, nieszczęsna matka wraz

z potępionemi. Brat z bratem, ojciec z synem się rozstanie, jedno do nieba, drugie w piekle Stanie. K 22 Lecz 165.

b. Ojciec umiera, janieli się ciesą, Bo jego dusę do nieba poniesą. Syn ci umiera, satani sie ciesą, Bo jego dusę do pieklą poniesą. ZWAK 1880/86.

89 - Do nieba trafia sierota, do piekła - macocha. Przyleciało siedmiu czartów z pieklą, porwali macochę na rożnach do pieklą. ... Przyszło trzech

anieli z nieba, oj, wzięli sierotkę na skrzydłach do nieba. K 46 Ka-S 330; war.: Zesłau ci Pan Jezustrzech janiołów z nieba. Wzięli sirotecke na skrzydłach do nieba. Zaslau ci Pan Je zus trzech satanów z

piekła. Wzięli macosysko na rogach do pieklą. K 45 Gór 303. 90 A - Niebo/... nie chce przyjąć grzesznych dusz. Idą, idą duse plakające, Swemi rękami łdmające. Niebo, niebo, przyjmijze nas, Bo się J ezus zaparł

się nas. A kiedy was nie przyjmiemy, Bo od Boga przykaż mamy. [Dalej wymienia się: słońce, miesiąc,gwiazdy, wodę, obłoki, góry, lasy.] ZWAK 1880/88, war.: Biel Kasz nr 35.

90 B - Niebo zamknięte, piekło otwarte przed grzeszną duszą.Spojrzę na niebo zamknione, Piekło widzę otworzone. O dusycko, drogi kwiecie, Nie mas

nic milsego w świecie, Ześ się złym oddawała, Ześ się źle zachowywała. ZWAK 1880/94. 91 — Ścieżka/drtizeczka do nieba mała.

a. Jest drózecka udeptana do Jezusa Chrystusa Pana. Udeptało ją dziewięć dus, a dziesiąta grzesną była, za niemi stalą. Wyleciały w rajskie wrota, pod niebiosa uderzyły. K 19 Kieł

147.

110 ___________________________ NIE DO dok um enta cja

NIEIH) dokumentac ja 111



) j

b. A do nieba mała ścieżka jak u igły szyte (sic uszka). A do p iek lą rusz towaniaczterdzieści fur torowania . K 22 Łęcz 176 .

P IE Ś N I Ż O Ł N IE R S K IE I P A R T Y Z A N C K IE 92 - Obrońca ojczyzny /partyzant nie dos tan ie w n ieb ie bury / św . Piotr

otworzy mu n iebo . a. A gdy każą wyrok i ponure Za Ojczyznę c i zg inąć i lud , Nie dos tan ies z ty w n ieb ie ,

tam, bury, Nie na marne twój zgon i twó j trud . Świr P ies 313 ; war. : A kiedy juz ... Zakażą ci już na świecie żyć, ... i ty w niebie bury, Nie na próżno ... Świr Pies 314; ... i los ... Red. Gorajec1972; ... skażą ... i za lu d ... tam w niebie bury, ... TN Kolon ia Ga lęzów 1979 .

b. Święty Piotr otworzy partyzantowi niebo - ogród spoko ju i zor zy . Święty Pieter ci niebo o tworzy , Spy ta : s kąd? Z par ty zna tk i jam je s t! We jdz ie s z w ogród

spokoju i zorzy, Boś jest Polak i walczyłeś fest! Świr P ies 313 .

BALLADY 93 - Anio łowie b io rą do n ieba cno tl iwą k rakowiankę .

Kat mieczykiem wywija , an io łowie śp iewają: Oj n ie lęka j s ię , ś l iczna Krakowiana , już donieba wstępujesz! K 16 Lub 293; war.; Białóm szyje ścinajom, aniołowie śpiewajom, nic lynkaj sie,..., bo . . . Krzyż Kuj 1 /183 .

B A J K I I O P O W I E Ś C I O N I E P R A W D O P O D O B N Y C H Z D A R Z E N I A C H 94 A - C hłop dos ta je s ię do n ieba po roś l in ie , k tó ra wyras ta z z ia rnka : a . bobu ;

b. grochu; c. konopi; d. krupy; e . owsa ; f . jęczmien ia . a . [Dz iadek sadz i bób , k tó ry wyras ta wysoko i s ięga n ieba . Po n im wspina s ię i s tuka

do bramy n ieb iesk ie j , k tó rą o twie ra św. P io tr ; p ros i Pana B oga o cha łupę i inw enta rz ( innymrazem, by Bóg uczyn ił go dz iedz icem/kró lem, babkę - dz iedz iczką /k ró lową). Gdy po razczwarty dziadek przychodzi do n ieba i prosi, by święci anieli wzięli go z babką do nieba i wewszys tk im dogadza li , św. P io tr zamyka bramę , a dz iadek spada na z iemię ] Wis ła 1899/385-387 pow. sandomierski, podob. Wisła 1901/515. W ątek: Biedak dostaje się po łodydze rośliny do niebai dowiadu je s ię , że t rzy jego życzen ia będą spełn ione . Krz PBL nr 555 .

b . [Groch rośn ie do samego n ieba , ch łop wchodz i po n im do n ieba i tam go młóc i . ]P lu t Glog 2 /145 , 149 , podob . Cisz Krak 246 .

c . [Z z ia rnka konopi wyras ta roś l ina do samego n ieba . Po je j l is tkach ch łop dos ta jesię do nieba.] W nieb ie tra f i łem św . P io tra i ten mnie zaprowadz i ł do lak i j kupy p lew

jęczmiennych, z tych ukręciłem powróz (i ukradem Piętrowi złotą czapkę) i umykałem na z iemię po tym powroz ie . K 46 Ka-S 526 , podob . TN Łubki 1965 .

d . [C hłop wyrzuca do ogrodu krupę , z k tó re j wyras ta roś l ina do samego n ieba . Poniej chłop wspina się do nieba, widzi bramę niebieską, chwyta za brzeg nieba i widzi aniołów,k tó rzy śp iewa ją „Hosanna" Panu Bogu .] S im ŚIOpol 107 .

e . [Chłop dos ta je s ię do n ieba po ows ie , k tó ry wyras ta w c iągu jedne j doby] . . . i s iedrapię po tym ows ie i tra f i łech akura t na ta sama dz iura co s ię do n ieba w łaz i . Kur Opól 202 .

f. [Ch łop dostaje się do nieba po jęczmieniu.] Kiedym już był w onem niebie, zacząłemsię oglądać na wszys tk ie s trony : bardzo mi s ię tam p odobało , bo s ię wszys tko jeno tak świec i łood złota, srebra i dy jamentów, nawe t pod łoga i ś c iany . . . a lem s tąpa ł bardzo os trożn ie , bo jącsię, aby czasem niebo n ie zarwało s ię pod mojemi nogami. K 14 Poz 350 .

94 B - [Chłop opowiada panu , że po d rab in ie uda ł s ię do n ieba . Tam Matka Boska len p rzęd ła , Pan Jezus młóc ił jęczmień w s todo le , a święc i mu pom aga li . Nas tępn ie z szed ł z n iebana z iemię .] Wis ła 1897/452-453 pow . lube lsk i .

94 C - Chłop w n ieb ie . a. Raz chodz iu ł chuop ze świo tym Pię trem po ko lodz ie w n ieb ie . Juz yobeś l i po ca lom

niebie i przyśli na kon iec n ieba . Naś l i tam chuopów móconcyk zboże . Chuopu , k tóry chodz iu ł po kolodzie, zecnylo s ie, ale ni e móg n i jak ś le ź , bo by ł kon iec n ieba . Tak prosiul tyk chuopów,aby mu poradz i li , jak md ś le ź z n ieba . Oni mu poradz i l i , coby ukroc iuu dug ie porwósyo z p lew

i spuściuu s ic na dóy . A ir to porwósuo s i c ze rwauo i chuop wpdd na póu do z iomie . Nitsch Tek

106-107 Inwald pow. wadowicki. b. [Chłop opowiada panu nieprawdopodobną bajkę.] ... jagem zaczon powrósło kręcić z

tych jęczmiennych plów i tak spuszczałem sic z nieba na ziemie. Ale jak mi już plów zabrakło,urywałem od n ieba , a nads tawia łem do z iemie . A le jak mi s ic już uprzykr zy ło z do łu do górychodzić, zęby u nieba urywać i » dołu nadstawiać, skoczniem ... MAAE 1908/288, podob. K 14 Poz350; o l in ie ukręcone j z p ia sku Cisz Krak 247 powieść .

95 - P ie lg rzym/żo łn ie rz /kowal w p iek ło i w n iob ie . a . P ie lg rzym, p rzy jrzawszy s ię śmie rc i g rzeszn ika i n iewinnego , idz ie do p iek ła , gdz ie

w trzech s tudn iach przechodz i męcza rn ie , po tem dos ta je s ię do n ieba , wypędzony s tamtąd

wraca na z iemię , by pożegnać s ię z rodz iną i umrzeć . Krz PB L nr 470A. b . Żo łn ie rz poszukuje w p iek le o fice ra -zdra jcy , widz i c ie rp ien ia po tęp ieńców, po

k ładce nad rzeką ogn is tą p rzechodz i do n ieba . Krz PB1 nr 472 . c . [Żo łn ie rz wychodz i na wysoką górę i puka do n ieba . Wychodzą do n iego ko le jno :

św. Paweł, św. P io tr i Pan Jezus . Żo łn ie rz chce ich schwyc ić do wora i za ka rę zos ta je

odrzucony i uka rany .] Cisz Krak 165 . d . (a ) Po d ługo le tn im życ iu żo łn ie rz wyrusza do n ieba , gdz ie n ie p rzy jmują go ,

n iegdyś bowiem pog ardz ił k ró lestwem n ieb iesk im; (b ) gdy dobija s ię do p iek ła , p rze rażen id iab li zamyka ją p rzed n im drzwi; (c ) wówczas żo łn ie rz wraca do n ieba , wrzuca pods tępemwór i każe mu s ię schwyc ić a lbo (d ) schwytawszy d łoń św. P io tra wym usza , by go wpuśc ił za bramę ... Krz PBL nr 330B.

e . (a ) Zmęczony życ iem kowal idz ie do n ieba , gdz ie go n ie wpuszcza ją , nas tępn iedo p iek ła , gdz ie d iab li uc ieka ją p rzed n im, on zaś (b ) wyławia kożuchem dusze z ko tłów,

(c ) w pos tac i owiec , pas ie je na łące i wraz z n imi idz ie do n ieba , a lbo też (d ) wrzuca za b ramę n ieb ieską wór samochwyt i każe mu s ię chwyc ić , lub wreszc ie (e ) wrzuca fa rtuch , s iadana n im i oświadcza , że za ją ł własne mie jsce . Krz PBL nr 330A.

96 A - Św. P io tr wpuszcza dusze do n ieba . [Gdy Sobkowi omierz ło życ ie na z iemi, wybra ł s ię do n ieba . Przyszed ł pod n ieb ieską

b ramę , puka do d rzwi, k tó re o twie ra św. P io tr - klucznik niebieski. Św. P io tr odsy ła Sobka z

powro tem na z iemię , bo je szcze n ie umarł . ] J az Sp is 182 . 96 B - Św. P io tr wpuszcza jący dusze do n ieba n ie jes t sp rawied liwy . [Chłop szuka sprawied liwych rodz iców chrzes tnych d la swojego dz iecka . Spo tyka św. P io tra

i mówi, że on n ie może być chrzes tnym, bo je s t n ie sprawied liwy: jednego wpuszcza do n ieba , a

drug iego n ie ] Bart TLub 49 , war.: K 55 RuśK 445. 97 - Z n ieba na z iemię po promien iach s łońca . Święc i spuszcza ją s ię po p romien iach s łońca na z iemię , by po właśc iwych mie jscach

porozmieszczać dusze pokutu jące , po czym pow raca ją do n ieba ; Bóg us tanawia na ich pamią tkę

świę to [dz ień Wszys tk ich Świę tych]. Krz PBL nr 2477 . 98 - Z ło te na rzędz ia spada ją z n ieba . W czasach , gdy z iemia by ła je szcze pus ta , spad ły z n ieba z ło te p rzedmio ty : p ług , ja rzmo,

s iek ie ra i dzban ; na jmłodszy z ludz i pod ją ł je i zos ta ł k ró lem. Krz PBL nr 2 470 . 99 - I . Bóg każe an io łom / śmie rc i / Św. Andrze jowi zabrać do n ieba ma tkę

kilkorga dz ieci. II. Matk a w nieb ie jest szczęśliwa / tęsk ni za osierocony mi dziećmi.

a . [Bóg posy ła po duszę ma tk i s iedmiorga dz iec i an io łów, k tó rzy s łysząc p łacz dz iec i ,

n ie zab ie ra ją duszy do n ieba . Dopie ro , gdy B óg wysy ła an io łów g łuchych i ś lepych , n ie

słyszących i nie widzącycli sierot, ci zabierają duszę matki do nieba, gdzie czysta i szczęśliwa

na wiek i z Bog iem została.] Wis ła 1895/118-119 . b . [Pan Bóg posy ła śmie rć , by zabra ła duszę ma tk i p ięc io rga dz iec i do n ieba . Śmie rć

uża li ła s ię nad ma tką i dz iećmi i zabra ła duszę dop ie ro za t rzec im razem. W n ieb ie ma tkatęskn iła za swoimi dz iećmi, Pan B óg kaza ł więc an io łowi wz iąć duszę na sk rzyd ła i zan ieść ją powietrzem nad cha łupę . Gdy zobaczy ła , że dz iec iom jes t dobrze i chc ia ła powróc ić do

112 NIEBO dokumentacja 113



112 NIEBO - dokumentacja NIEBO dokumentacja 113

nieba, Bóg rzeki, że skoro już raz byia w niebie i nie była z jego laski zadowolona, teraz ma siedziećna listeczku, aż jej czas się skończy. Wisła 1891/867-868.

c. [Bóg posyła św. Andrzeja po duszę matki dwojga niemowląt. Sw. Andrzej lituje się naddziećmi, mimo polecenia Boga i nie zabiera duszy do nieba. Zostaje ukarany za to trzyletnią pracą.] K 34 Chel 85-87 opow., podob. Wisła 1891/870-871 gadka, Wisła 1891/869.

OPOWIEŚCI WIERZENIOWE 100 - Salomon buduje wieżę, by dostać się do nieba. [Salomon chciał się dostać do nieba, by się dowiedzieć, jak w niebie jest.] Tak stal budować

ogromnie wysoki horab; coby po nim wliźć do Nieba, bo taki chciał jeszcze koniecznie i tam zaznać.Tak budował cy murował już tak wysoko, co już było słychać hlos z Nieba; ale. że już wtedy ni móg

dali budować, bo tam z góry nie było nic słychać na ziemie i me wiedzieli, co podawać z dołu ... wtedy Pam-Bóg zesłał wielki potop ... i ten horab zwalili! [Po śmierci został świętym i poszedł do nieba.] /stanoł przed Panem Bogiem wszechmogoncym, a Pam Bóg do niego mówi: «No i cóż? Widzisz!Chciałeś sie dostać do Nieba po wysokości i nic dostałeś sie, chciałeś morę zgruntować i nie

zgruntowałeś, teraz - że jeszcze trzeba, cobyś poszet do piekła, jeszcze pobaczył, jak to tam je w piekle)). [Ponieważ w piekle jest bardzo źle, wydobywa się z niego z pomocą diabłów, przestraszonychzapowiedzią zbudowania klasztoru, i wraca do nieba.] K 34 Chel 84, war.: ZWAK 1883/38Rychwaldek.

101 - Wojnę w niebie między aniołami i diabłami kończy św. Michał wygnaniem złych duchów do piekła.

a. Uozgniewdł się djeboł i kopnon jednego [tj. glinianą figurkę wyobrażającą człowieka]; a ze ten był z gliny i usknon juz na słońcu, więc mu noga odpadła. Akurat na tencas wypadła wojna w niebie między djeblami a janiołami; djebły przegrały i św. Michał ichwegnał do piekła. Musiał ci nieboracek i ten djeboł rusać do samego piekła, a ci ludzie, coich narobił, dostali [zostali] na słońcu. Wisła 1895/75-76, podob K 7 Krak 5.

b. Bóg miał niebo, a diabeł piekło. Ale aniołowie sie zbuntowali przeciwko Bogu i Pan Bóg ich Strącił do piekła. TN Krasiczyn 1985, podob. K 48 Ta-Rz 266.

c. Jak w szternastym roku była wojna, to ... była wojna na ziymi ji na niebie. Ześwięty Michoł wojował sie z tymi złymi duchami, zegnol jich do pieklą, żeby po ziymi niechodziły ji ludzi nie kusiły. Etnl 1989 Biłg 148.

102 - Głos z nieba informuje w śnie o niezwykłym lekarstwie. Siostra usnęła i słyszała we śnie glos z nieba, który jej mówił: ((Teraz padać będzie rosa; ktoby jej

uzbierał do flaszeczki i schował, wszystkie słabości ludzkie - nawet śmiertelne - od razu wyleczy za potarciem kroplą tej rosyll. K 8 Krak 27, podob. o rosie z nieba, która leczy ślepotę ZWAK 1881/212.

103 - O północy niebo otwiera się i pieje rajski kogut. W raju znajduje się ze złotemi piórami rajski kogut; skoro nadchodzi północ, niebo się wnetki

otwiera, iskry spadają, a kogut rajski zaczyna piać. Koguty ziemskie, usłyszawszy to pianie, budzą się,mając obsypane skrzydła iskrami, zaczynają je otrzepywać i jeden na drugiego wołając, pyta się w te

słowa: ((Czy byłeś w raju)). ZWAK 1883/111 od Małogoszczy. 104 - Król mierzy odległość z ziemi do nieba. [Król Łokietek chciał zmierzyć, jak daleko z ziemi do nieba. Wziął więc orła, który uniósł go pod

niebo.] Ziemia to taka malutka sie mu wydala jak kępka trawy, a dookoła morze i morze przez końca.Wtedy odzywa się głos z nieba: - Człowiecze, co robisz, zejdź nazad na ziemię! Król zaś na to: - Panie,

jakże zejdę, kiej nie widzę dobrze ziemi? - Spuść, pikę na dół, a orzeł nazod z tobą zleci. Hajd Nie 131. 105 - Niebo chmurzy się [= znak gniewu Boga]. [Elżbieta modliła się, by nie być zmuszoną przez ojca poślubić księcia rozbójnika] Pan Bóg widocznie wysłuchał modlitwy. Kiedy bowiem nadszedł dzień ślubu, niebo się zachmurzy-ło. Rozpętała

się straszna burza, powodując zamieszanie na zamku. Stef WarmOp 73.

106 Piorun/grom z pogodnego nieba karze występek. a. [Pobożna dziewczyna rzuciła się rzeki, gdyż możny rycerz usiłował nakłonić ją

do złych rzynów] Po tym wypadku pioruny z pogodnego nieba biły w zamek, tak że wkrótce z zaniku mc zostało śladu. Stef WarmOp 67.

b. Wracał i [okrutny] Sicińskt do domu, a byl to pierwszy dzień Bożego Narodzenia,około południa. Juz był w miasteczku ... a było pogodno i mroźno, gdy z pogodnego niebauderzył piorun i zabił go na miejscu. W tej chwili też pękła ze strasznym hukiem ziemiai połknęła zamek razem z jego zoną, czeladzią i całym dobytkiem. Hajd Nie 243.

107 - Dusza z czyśćca idzie do nieba przez złote drzwi. Jak kto był grzeczny, no to idzie do nieba. Najpierw, jak tam człowiek umar, to na trzeci dzień

dusza miała zmartwychstać, ... ji to me tak, ze prosto ktoś szed do nieba. Najpierw szed do czyjśca.Czyściec to było coś takiego jak przedpokój teraz. Tam dusza czekała, no tam nie wiem ile? Dobę, pół doby? Ji z tego czyśca, tam ważyli te grzechy, miała być okropnie duża waga, po jednej stronie miałabyć ta dusza, a po drugiej stronie wszystkie grzechy. No ji jak ta waga przeważyła, na stróne tych

grzechów, to tam ta dusza szła do piekła. Jak ta waga sie przechyliła na drugo stronę, to do nieba. No ji jak z tego czyśca szła ta dusza do nieba, to były takie - okropnie duże złote drzwi. Etnl 1989 Bił g99-100.

ANEGDOTY 108 - Chłop zdobywa złote siodło z nieba. Raz przejeżdżał przez wieś konno św. Piotr do nieba za różnemi interesami, i aby konia popaść,

zatrzymał się przed karczmą. [Na tę wiadomość zbiegli się ludzie.] Przyszedł też biedny chłop i prosił św. Piotra, aby się zapytał w niebie, dlaczego on taki biedny, pomimo pilnej pracy i przykładnego życia. [Sw. Piotr, by nie zapomnieć o przekazaniu prośby chłopa, zostawia mu złote siodło. Bógodpowiada, że chłop jest biedny, bo nie oszukuje. Usłyszawszy tę odpowiedź chłop idzie po rozum dogłowy i wypiera się, jakoby święty zostawił mu złote siodło.] Wisła 1894/229.

109 - Górnik/szewc/Ślązak/... w niebie. 109 A - Górnik poszoł prosto do barmy rajskiej i klupie w te ciężkie drzwierze, a św. Piotr muolwiero i pyto sie go: - A w czyścu już, bracie, byłeś? Odsiedziałeś tam już swoje? A górnik mu na to: -

Po lekku, panie święty. Po pierwsze jo jest górnik, a po drugie jo był 50 lot żonaty! - Ach, to co innego- pado św. Piotr i otworzył mu ta brama bardzo szeroko. Sim Bery 157.

109 B - Jeden szewc, co wszystkim trzewiki żelował, umarł i poszedł do nieba. Klupie w tedźwierze niebieskie i otwiero mu Św. Pieter. Pado mu: - Wiesz, św. Maryje i Pana Jezusa nie ma, bo se

poszli trochę pospacerować, ale tu mosz ryczkę, siednij se i odpocznij trochę. ... [Gdy szewc widzi, żena ziemi złodziej kradnie pranie, rzuca w niego meblem.] a tu mu naroz Pon Jezus rękę trzymają, bo

prawie przyszli i padają mu: - Jakby jo miot być taki nogły, to by tu już w niebie nie było ani jednegomebla! Sim Bery 143, war.: Krz PBL nr 800.

109 C - [Francek długo czekał przed bramą rajska, aż zaczął przeklinać.] Naroz brama się otwarłai wyskoczył z niej Antek ... i wolo na całe gardło: - Sluchejcie anieli! To jest dlo mnie prawdziwoniebiańsko muzyka, to jest balsam dlo moich uszu. Czy słyszycie te dzowny ojczyzny? To są (głosy)mojego (Śląska). Wpuście kamrata do nieba. - No i tak Francek się tam dostol. Sim Bery 94.

109 D - [Opowiadanie o śnie] Pudchodzi [dusza] du bramy [nieba], święty Piotr udmyka mu bramy

... No, mówi, proszę wchodzić ... Kiedyś to ... wszystko szło, te grzeszniki, du czyśca, du piekła. 1 było silne przypełnienie tamoj. I zmienili ustawę. Ze teraz do nieba tylko nie pójdzie morderca icudzołożnik. A to wszystko idzie - du nieba! Tylko tyn morderca i cudzołożnik pódzie du piekła, a towszystko idzie du nieba. ... Przyszed du nieba, ale Pan Bóg poszed na sjmeer, święci ... Tak sie patrzyna ziemie, myśli: „Jak do nieba to ja tu jeszcze i późni przyjdę!" Myśli: „Trza pójść z powrotem natantyn świat, na ziemnie!" No i poszła ta dusza. Etnl 1989 Biłg 149.

109 E - Roz jeden chory umarł i dostol się do nieba. Święty Pieter go wpuścił i widzi, że tennieboszczyk się śmieje i śmieje, a w niebie to tam tyla śmiechu nie ma. - Powiedz

114 NIEDO dokumentacja NIEUO d k t j

115



114________________________ NIEDO dokumentacja NIEUO dokumentacja 115

mi duszo - pado Piotr - po jakiemu ty się tak śmiejesz? - A dyć z tego, żech juz blisko od godziny tu wniebie, a oni tnie łam na dole jeszcze operują. Sim Dery 99.

110 - Człowiek przechodzi z ziemi do nieba i z powrotem. a. Kie sie zestarzał [Sobek] i omierzło go życie na ziemi, wybrał się do nieba.

Przychodzi pod niebieską bramę i puka ... wychodzi święty Pieter z kluczami. ... - Rad byś donieba? - A jakże ... Aleś przecie nie umar, musisz iść najpierwej na ziemi umrzyć, a potemtu przyjdziesz, ... Jaz Spis 182, podob. [Jezus odsyła kowala.] Cisz Krak 163.

b. I wlazech do tego nieba: - Pado cygan - ale nie było długo uciechy, bo mię anioły złapały i mówią: Te, kolega, skądżeś ty, jakożeś ty przyszedł? ... - z powrotem na dół. No, pado - nie przystało nic, ino z powrotem zaś na ta ziemia. Kur Opól 202, podob 121.

c. Na ambonie roz w kościele jeden ksiądz zaczli kozanic o tym naszym życiu. ... Zycie nasze na tym tu padole jest tylko takim okresem przejściowym w drodze do nieba! ...[Gospodarz wioząc księdza chce go wypróbować i pogania konie.] A księżoszek wystraszeni... — Ale księżoszku! Nie boją się tak. Nojwyżej skrócimy ten okres przejściowy tu na ziemi.Sim Bery 243-244.

111 — Niebo nagrodą dla nieszczęśnika, męża zlej żony (ale nie dla durnia). a. Mąż złej żony dostaje się do nieba, diabeł wymawia to Panu Bogu, ten obiecuje

mu niebo, jeśli czas jakiś wytrzyma przy żonie zmarłego. Krz PBL nr 1164. b. Święty Piotr wpuszcza do nieba wdowca, skarżącego się na żonę sekutnicę.

Kandydat następny oświadcza, iż był żonaty dwukrotnie i że druga żona gorsza była od pierwszej. Klucznik niebieski odpowiada mu, że niebo jest dla nieszczęśliwych, nic dladurniów, i zatrzaskuje mu drzwi przed nosem. Krz PBL nr 1516.

112 - Bogacz witany w niebie z owacjami. Biedak widząc owacyjne powitanie bogacza (pana, mnicha) w niebie oburza się; św. Piotr

wyjaśnia mu, że biedacy przybywają do nieba codziennie, bogacze zaś bardzo rzadko Krz PBL nr 802. 113 A - Dewotka chce być żywcem wzięta do nieba wozem lub koszem.[Kobieta, która latała po odpustach, doszła do wniosku, że już jest tak święta, że Pan

Bóg po nią wóz z nieba przyśle. Gdy zdrzemnęła się w kościele, zobaczyła duży kosz. Nie wiedząc, żezrobili to rabusie, pomyślała, że to po nią aniołowie z nieba koszyk przysłali. LL 1961/4-6/86, podob.Wisła 1895/330, K 8 Krak 233, nadto war.: Krz PDL nr 1482

113 B - Matka św. Piotra - może po nitce wydostać się z piekła do nieba. Pan Jezus dozwolił św. Piotrowi spuścić nitkę do piekła, której się uczepiła matka jego,

i zaczęto ją wyciągać. A duszyczki pobliskie uczepiły się jej ze wszystkich stron, ażeby się z nią takżerazem dostać do nieba. K 17 Lub 208, war.: Krz PBL nr 804.

114 - W niebie i w piekle chleb niepotrzebny. Trzej podróżni mają tylko jeden bochenek chleba, idą więc spać o głodzie, postanawiając chleb

oddać temu, kto będzie miał najpiękniejszy sen. Nazajutrz jeden opowiada sen o niebie, drugi o piekle,trzeci zaś mówi, że wobec tego chleb im niepotrzebny i zjada go. Krz PDL nr 1626.

115 — Spryciarz rzekomo przybyły z nieba wyłudza ubranie i konia / pieniądzedla zmarłych w niebie.

a. [r£obieta myśląc, że wędrowiec przychodzi z nieba, pyta o swoich dwóch mężów.Gdy przybysz opowiada, że powodzi im się bardzo źle, kobieta daje ubranie dla jednegoi konia dla drugiego.] Sim ŚIOpol 89, podob. Cisz Krak 278.

b. Pisol on [chłop] czerwonym atramentem pisma na okrągło, niby że są pisane, z niebado starych bab, które były bardzo pobożne. Pisoł, że dusza zmarłego brata, czy chłopa, czytam innego zmarłego krewnego nie pódzie prędzej do nieba, aż sie na jego grobie nic położytako to a tako kupka pieniędzy. Sim ŚIOpol 112.

116 - Św. Piotr ma klucze do drzwi niebieskich. [Pachołek Matys, któremu mierzlo sie żyć, obchodzi świat szukając nieba.] Szoł Matys dalej i

zaszoł do nieba i klupie, Pan Jezus godo: - Piotrze, weź klucze i iobejrzyj co tam po drzwiach tłucze.Sim Gad 188.

117 Św. Piotr wpuszcza do nieba kowala. [Kowal rozprawi! się z diabłami; ci wyrzucili go z pieklą] Zaś poszed do nieba i stuka do drzwi.

Święty Piotr go sic pyta: chtó tam j c s ( t ) ? A ón po niemiecku odpowiada: ich (ja). A święty Piotr rozumiał, że ón mówi: mnich. I otworzył drzwi, a ten prędko postawił w niebie przy drzwiach kowadło iusiad na niem. K 14 Poz 250.

LEGENDY 118 Dusze ulatują do nieba w postaci gołębi. 118 A Janek otworzył pierwszy piec i ojciec mu serdecznie podziękował, że go wybawił i

przemienił sir. w białego jak śnieg gołębia i poszedł do nieba. Następnie otworzył drugi piec, matkawyszła i podziękowała mu, że. ją wybawił, przemieniła sie w białą jak śnieg gołębicę i poszła do nieba.Sim Gad 193.

118 B [Ksiądz nakazuje złoczyńcy pójść do lasu, wetknąć palkę, którą zabijał ludzi,w ziemię i tam odbywać pokutę.] Pałka puściła korzenie i rozkrzewiła się jako jabłoń.

Zbrodniarz zmarł pod nią, i mech go pokrył. W kilka lat po tym ksiądz przejeżdżał przezlas, ujrzał jabłoń, a na niej dwa gołębie. Zatrzymał się i kazał woźnicy zerwać jabłko. ...

Jabłka za dotknięciem zamieniły się w gołębie i wzbiły się w niebiosa. Ksiądz domyślił się, Że zbrodniarz tu pokutował. Wisła 1895/313 opowiadanie, podob. motyw w powieściach: K 8 Krak 124,Cisz Krak 68, 70.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ 119 - Niebo to kula, która się obraca. Niebo to jena kula, ziamia to jena kula. Kup Pol 10 pow, Bydgoszcz; Niebo to je kula taka jak

ziemia, sie uobraca i niebo tyź, a między ziemia je powietrze. Kup Pol 13 pow. Chełmno; niebo to jesuokrungle jak zimia, jak japko, uune sie krynci i tak wisi w powietrzu. Kup Pol 10 pow Mława.

120 Ziemia jest okrągła, a nad ni ą parasol/kopułanieba. Dziś mówio, ze ziemia wiśsi, ziamia je okrągua ale nad ziamiom to jes parasol, w tym parasolu, to

gwiazdy som, ozdoby różne, ten parasol z tami wszystkiami ozdobami, z książy-cem, ze suoniem sta skraca, ukazujo gwiazdy ze wszystkiam. Kup Pol 10 pow. Lubartów; nie6o to jest taka kopulo i sic nacymś uopiera. Kup Pol 10 pow. Ostrzeszów.

121 A - Niebo stoi/opiera się na słupie/osi/gwoździu. Niebo to na słupsie sie trzimo, to ten słup jest gdzie gziazda północna. Szyf MiW 152, podob. Kul

Wiel 3/508; Downi to mówili, ze [niebo opiera się] na suupic, późni na suoniu, a teroz to na uosi. KupPol 10 pow. Kazimierza Wlk.; podob. na środku świata stoi taki wielgi słup i koło niego się obracaniebo. Mosz Kul 2/18 od Płocka; mówili, ze [niebo] tyckom podparte, kuniec nieba popodpiranytychami. Kup Pol 10 pow. Końskie; niebo to się na jednym drągu obraca, a ten ma taki gwóźdź, takie

śtepno ['kij'], żeby nie spadło. Kul MiW 435, podob. Kul Wiel 3/508, Mosz Kul 2/19. 121 B Niebo jest zawieszone na drucie.

Niebo to jest zawieszone nad Ziemią na drucie i ma takie dury, co światło zidać, to są gwiazdy. Kul

MiW 1/435, war.: Szyf MiW 148. 122 - Niebo stoi na ziemi ... niebo sie uopira na kuli ziemski. Kup Pol 11 pow. Rawa Maz.;

podob. niebo jes uuokrungue, uopiro sie uo ziemie. Kup Pol 11 pow. Brzesko. 123 Niebo się kręci. Niebo sie na obłokach spiero, bo niebo jest za uobłokamy, śjal cały sie na kuli ziymski uopiero i

uobraca sie. Kup Pol 11 pow. Grodzisk Maz.; A niebo nad ubloko jest. Etnl 1989 Biłg 100; nie6o siekrenczi, toć ziemna sie ne mozie krenczicz. Kup Pol 12 pow. Olsztyn; zimia nie śmi sie uobracać, tylko

słonko i cały f irmament chodzi kolo zimi. Kup Pol 12 pow. Nowy Targ, pow. Rypin. 124 - Niebo ma siedem pięter.

Niebo to je siedem piętrów, dzie majestat boży to siódme piętro, nizy obłoki, poza uubło-kaminiebo, nieba nicht me dojrzy. Kup Pol 11 pow. Rypin; Widzialne sklepienie niebieskie nie było jednak uważane za jedyne. Niebo gwiaździste, jako najwyższe, uważane było za tak zwane Knieboempirejskien, a tej nazwy uczono się z kolęd. [,,W żłobie leży" - J.B., S.N.]

116 NIEDO - dokumentacja NIEOO - dokumentacja ______________________________ 117



Poniżej tego nieba miało być sześć innych, kryształowycli sklepień niebieskich, po których biegłydrogi Słońca i Księżyca. Kai Lim 16; Niebo najpierw jest złożone z chmur, za chmurami jest dziewięćchórów, na każdym z chórów są inni anieli, każdy z innego kraju; jak się czasem pogniewają, tozaczynają się bić skrzydełkami, ale to tylko tak delikatnie, jakby jakie gołąbki. Nad wszystkiemichórami aniołów jest tron, i na nim siedzi Pan Bóg w trzech Osobach. Wisła 1900/465; W astronomiiludowej ... Każda planeta ma swoje kryształowe niebo, po którym odbywa swoje wędrówki. Kai Lim31.

125- Św. Piotr ma klucze do nieba/ bramy niebieskiej. a. Mówio, ie tam przy tej bramie [do nieba] Św. Piotr siedzi i rzudzi tam, gdzie kogo

wprowadzić. Ze on ma te klucze i otwiera tą bramę jak sie wchodzi, dopiero tam decyduje.TN Zaleś 1991.

b. U stóp Trójcy Przenajświętszej są rozpostarte w kształcie gradusów siedem chórów,na których umieszczeni są sami Święci Pańscy. Piotr święty, najstarszy apostoł, trzyma złoteklucze od nieba, za nim na pierwszym chórze czterech ewangielistów z księgami, dopierożapostołowie, każdy ze swym godłem. K 7 Krak 22.

126 - Za złocistą bramą nieba jest raj. [Do nieba] jest piękna złocista brama, stoi ten anioł, Archanioł Gabryjel tam ze złotym mieczem,

otwiera tymi złotymi kluczami i jak sie już wejdzie za tą bramę, to jest pięknie, tak jak niegdyś sobiewyobrażali pierwsi rodzice na przykład ten raj. Ze piękne kwiaty, owoce, wszystko jest. Tam siewchodzi ... po dywanach, to tam pięknie wyścielone jest. Ze nic człowiekowi nie potrzeba tam, jasnośćwielka jest, kwiaty piękne ... pięknie tam jest. TN Krasiczyn 1985.

127 - Stroma droga do nieba, gładka do piekła. Zło jest bardzo wygodne, natomiast dobro jest uciążliwe, dawniej mówiono, ze do nieba prowadzi

bardzo stroma i ciernista droga, natomiast do piekła jest gładka i aksamitem wymoszczona,wyścielona. TN Cholowice 1985.

128 A - Niebo się otwiera, kiedy się błyska. W nocy jasność wielgd, jak sie niebo otworzyło,' to tak skrzyplo mocno ... Mozę było tak otwarte ze 3

kwadranse, a potem tak trzaslo. ... I wteneds, hdyby chto Boga o co prosiuł, to dostanie. MAAE 1908/132, podob. TN Krasiczyn 1985; Jak jest burza, to się niebo otwiera, jak się łyska; a jak trzaśnie, ta zawszeanioł jednego diabła zabija. Grodź Łęcz 43; Starzy ludzie mówili, że błyskawica to już otwiera sie niebo.

TN Cholowice 1985, podob. ZWAK 1886/107, Wisła 1891/628; To ludzi mówio, że jakaś kara, o, niebo sieotwiera. TN Krasiczyn 1985; Błyskawica raz jak błyśnie, to znak na suszę, a dwa razy na powódź, i wtedyniebo się otwiera, a Bóg patrzy na świat z wysokości. Wisła 1900/464; Gdzieniegdzie spotyka się jeszczena tym terenie (Ostródzkie, Szczycieńskie) archaiczne wierzenia o otwieraniu się nieba - błyskawica mawięc być światłem z nieba wiedzianym przez ludzi. Szyf MiW 156; Błyskawica to moment, kiedy otwierasię niebo. Zarazem istniało wierzenie, że w momencie tym można w niebie zobaczyć aniołów; ale udajesię to tylko temu, kto urodził się w niedzielę w samo południe, i tylko wtedy, gdy pioruny błyskają o tejżesamej porze. Kul Wiel 3/520; W błękitnym niebie, gdzieś za chmurami, mieszka Bóg. W niebie panujenadzwyczajna jasność: dowodem tego błyskawice, pochodzące od blasku, jaki rzuca niebo, otwierające się

podczas burzy. Wisła 1904/79; Kiedy się błyska, skowronkowi wolno zaglądać do otwartego nieba. K 17Lub 143. 128 B - Niebo otwiera się w dni świąteczne i w pogodne noce. Niebo otwiera się w dzień św.Trójcy. MAAE 1908/132; W noc świętojańską niebo trzykroć otwiera się i z wielką szybkością sięzamyka. Wisła 1896/142; w pogodne noce. ZWAK 1889/161; Pan Bóg jest bardzo sprawiedliwy i gdy jakiczłowiek dobrze i uczciwie żyje, to w pogodne noce widzi niebo otwarte, Pana Boga na tronie, przy nimobraz i dwie świece zapalone. Wisła 1890/105.

128 C - a. Każdego razu, co jaka dusza uświęcona wchodzi do nieba, niebo się otwiera i jest w cząstcewidziane z ziemi. K 7 Krak 22.

b. Jeżeli kto idąc wieczorem, ujrzy w jasnych obłokach otwarte niebo (zorza północna), niech

nikaj nie idzie dopokąd to widzenie będzie, tylko trza klęknąć gdziebądź i mo-

dhć się, bo w tej właśnie chwili nowy święty, został przyjęty do jednego ze 7 wspomnionych chórów,dobrze więc oddać mu się w opiekę. K 7 Krak 22.

128 D - [Ody się na niebie wieczorem w dzień pogodny pojawia jasność, to aniołowiewylatują z mieszkania Pana Boga i patrzą na świat. Wówczas można wyprosić różne laskiod Pana Boga. Po wysokiej drabinie można dostać się do nieba za pomocą kija z odroślą,zahaczając nim o drzwi do niebios.] Wit Baj 79.

129 Ziemia - schodami do nieba. Kiedy ziemia stworzona dorosła przed próg nieba, Bóg światła rzekł do niej: „Ziemio, świecie

ziemski, ty będziesz dla duchów schodami do nieba'. K 7 Krak 4. 130 Na krańcu ziemi jest brama do nieba / wrota do piekła. Bohater baśni [wielkopolskiej] idzie na kraniec ziemi przez daleki, ogromny, tajemniczy czarny

bór. Dopiero za tym borem dochodzi do miejsca, gdzie znaleźć można bądź bramę do nieba, bądźwrota do piekła. Kul Wiel 3/508, nadto: K 14 Poz 195, 197 i in.

131 - Orzmoty i pioruny oznaczają w niebie wojnę, czyli że aniołowie strzelają do siebie. Wisła 1900/464.

132 - Niebo to pałac. a. Niebo jest to ogromny pałac, zbudowany z samych djamentów i drogich kamieni.

Wisła 1893/112. b. Pałac niebieski, do którego wstąpił napowrót Pan Jezus, jest zbudowany z pereł,

dyjamentów, rubinów i najszacowniejszych kosztowności. Blask tego pałacu przewyższasłońce, księżyc i gwiazdy wszelkie, z niego biorące światło. W niebie jest pełno okienna cały świat, ale ponieważ nie wolno ludziom widzieć, i nawet nie mogliby znieść jego

jasności przedwiecznej, chmury, obłoki są dane, które blask nieba zakrywają. W środkuniebieskiego pałacu, w górze, zasiada Bóg Ojciec na przepysznym tronie, otoczonym zewsządi podnoszonym przez zastępy anielskie, Bóg Ojciec trzyma na kolanach Najświętszą Panienkęniepokalaną Bożą Rodzicielkę, a w ręku ma berło i kulę świata. ... Mało kto ze śmiertelnych

jest godnym być nawet od razu w raju, bo już z raju widać paląc niebieski, i są do niego

bramy, dróżki, gościńce szerokie, którymi z nieba wstępują w raj święci lub aniołowie. K 7 Krak 21-22. c. Pałac niebieski. Jego zabudowania jest 600 000 mil długi i szeroki, jest do niego

7 bram; najważniejsza Abrachamska, której św. Piotr i Paweł pilnują. Kamienna, którą doraju wstępują dusze z czyśca, znajduje się przed rzeką z mostem, i jest tam także bardzowąska droga trudna do przebycia. K 7 Krak 21.

133 - Niebo to ogród. a. Niebo wyobraża sobie lud jako ogromny ogród, obsadzony najcudowniejszymi

drzewami i najwonniejszemi zasiany zioly. Wisła 1891/627. b. Tam [w niebie] jest raj, piękne sady pachnące i cudowna muzyka. Pan Bóg

siedzi na tronie, otoczony aniołami, którzy grając na trąbach, wzywają dusze na sąd. Duszesprawiedliwe stawia Pan Bóg po prawej stronie, zostają one już w niebie i żyją w wiecznejszczęśliwości, dusze potępione odpędza Bóg od siebie i natychmiast wpadają w czeluście

piekielne. Wisła 1890/105. 134 - Niebo to łąka.

a. Dusze w niebie „kwiatki zbierajo i śpiwajo", a w piekle poprzywiązywane są do

słupków ognistych za te części ciała, któremi najwięcej grzeszyły. MAAE 1908/124. b. O stałych, niezmieniających się gromadach gwiazd mówią, że kosiarze kosząniebieską łąkę, baby idą za niemi, aby zbierać siano, furman zajeżdża z wozem po nie i zwozi

je na posłanie maleńkiemu Panu Jezusowi na Boże Narodzenie. Udz Krak 91-92. PISANA POEZJA CHŁOPSKA

135 - Na rozstaju dróg, gdzie Chrystus kona, / niebo przygarnia ziemię w ramiona i dary składaChlebarodzicy / ogromnym wieńcem z ziół i pszenicy. [W. Sitkowski] Ad Złote 238.

136 - Ziemia pije łzy nieba, chwyta promienie słońca.Gdy niebo płacze - / pijesz Izy, / gdy słońce grzeje - / chwytasz promienie, / żeby napoić / i ciepło

dać / temu, co wrosło / w ciebie korzeniem. [M. Karczmarczyk] Ad Złote 91.

118 NIEBO - dokumentacja



NIEBO dokumentacja

137 - lubię chodzić na łąki złote / w wieczory jasne / ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny pękniętego nieba - / wieczność kapie Poc Poez 197.

138 - kiedy po śmierci do bram nieba zakołaczę, / i Bóg stwórca kim jesteś cicho mnie zapyta / ... i będą aniołowie przy blasku swych mieczy / w małych na głowach wiankach z niebieskiego ziela / oglądać moją radość - radość małych dzieci / i wielkie moje grzechy - grzechy lucyfera Poc Poez 154.

139 - młode topole biegną rzędem / r azem ź' szerokim gościńcem w dal / na błękitnejkopule nieba / kościelna wieża błyszczy jak stal [A. Magdziak] Wer Ojcz 140.

140 - z ziarnami żyta w oczach / z jasnym słońcem u ramion / chodzi wśród pól siewnoczas / całując ziemię zoraną / niekiedy idzie miedzą ostrzega cicho siewcę / że zachmurzone niebo / rychło zapłacze deszczem [J. Pocek] Wer Ojcz 124.

141 - Jesteś matką wielką, ogromną. / Obecna jesteś. / W podziurawionym gwiazdaminiebie, / Na rozłożystym talerzu widnokręgu, / Pod i nad nami. [K. Maurer] Wer Ojcz 230. 142 - Rozświeciły się srebrem gwiazdy / na slupach ulicznych / z nieboskłonu / z czarnego sklepienia nieba /

zeszły do naszych mieszkań / odlegle mrugające światy / i rozbłysły księżycami. / Zbladła Kasjopeja / zakurzył sięWielki Wóz / stary Mars przyćmił / czerwoną lampę swej twarzy. [S. Chojnowski] Szcz Ant 249.

143 - Lubię zdrożony usiąść na Rysów kolumnie, / Wzrok swój nareszcie poić przestrzenią szeroką. / Nad głowąnamiot nieba błękitny wysoko, / Przede mną - stado turnic rozbiega się tłumnie. [W. Piwowarczyk] Szcz Ant 629.

144 - Sufit - / to nieba kopuła, / ściany - / to cztery strony świata. [M S. Karczmarczyk] Szcz Ant 401.145 - Ledwo brzask ranny / Świtem się zaróżowił / I wytoczył na rolę nieba / Ognistą kulę słońca. [W. Kuchta]

Szcz Ant 450. 146 - Deszcz jak perły / Leci z nieboskłonu / Milczący cichy / Nie / Słychać słowa / Co w szelest zakute /

Błyskawica rozdarła / Niebo na dwie polowy / Usłyszałem pólnutę / Trzasku pioruna / ... Znów trzasnął piorun / Niebo związał łańcuchem / I myśli odeszły / Jak cienie głuche. [F. Chramęga] Szcz Ant 260.

147 - Dzień marcowy tak ponury, /jakby były w niebie dziury, / - sieją tylko śniegi, deszcze ... / O czym pisaćdalej jeszcze? / Może święty Piotr się myli, / inne dzwiery nam uchyli, / rzuci promyk światła, słońca, / by nie było tak do końca. [S Barański] Ad Zł ot e 7.

148 - Gdy śmierć mi rzeknie: ({Zbieraj się. Iść trzeba!)) / Zabiorę duszę i pójdę - do nieba. / Niecałą godzinę postoję u bramy / I święty Piotr wyjdzie, i: « Czego, u mamy?!)) «Ja chciałem do nieba / - zawołam - o panie!)) / Piotr

spojrzy ponuro i warknie: ((Podanie!)). [J. Małek] Szcz Ant 524.

BIBLIOGRAFIA: B a r t m i ń s k i Jerzy, Niebo się wstydzi. Wokół ludowego pojmowania lodu świata, [w:] Kultura, literatura, folklor. Prace ofiarowane Czesławowi Hernasowi w sześćdziesieciolecie urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, pod red. Marka Graszewicza i Jacka Kolbuszewskiego, Warszawa 1988, 8. 96-106;Chev Dic 2/31-37; De Vries Dic 245; Duf SNT 422-423; Duf STB 536-541; Gamlv Ind 667-668; Giey Mit 44-76;Herd Lek 103; IvTop Slav 100-109; Kop SMit 747-748; Kop SSym 251-253, 747-748; Kup Pol 10-17; Kup WiM 8;Łow Rei 31-56; Mosz Kul 2/433-454; N i e w i a d o m s k a Maria, Ludowa wizja kosmosu w gminie Głuchów,LSE 1984/139-156; S u l i m a Roch, Ludowe zaświaty, „Regiony", 1993, nr 4, 8. 26-44; Wort HofT 4/3-16, 21-35.

-►CHMURA, GWIAZDY, KSIĘŻYC, SŁOŃCE, ŚWIAT, TĘCZA, ZORZA

Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska

SŁOŃCE

Wstęp. Eksplikncja: 1. 'największe światło na niebie': Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje.Pochodzenie. Wygląd Właściwości. Ruch; ruch słońca wzorem dla działań ludzi. Gra słońca. Świecenie. Działaniasprawcze. Słońce jako postać żywa. Przeżycia. Słońce a wąż. Rozmowy ze słońcem. Słońce jako obiekt czciCharakterystyka czasoprzestrzenna. Przepowiednie. Ekwiwalencje. Słońce jako symbol. Symbole słońca, sennik. 2.'jasność i ciepło': Derywaty. Kategorie pokrewne. Opozycje. Pochodzenie. Właściwości Czas 3. 'miejscenasłonecznione': Derywaty. Kolekcje. Opozycje. Miejsce akcji. Kolo słoneczne. 4. 'pogoda słoneczna': Derywaty.Synonimy. Kolekcje. Opozycje. Przepowiednie.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Modlitwy i modlitewki. Zamówienia, zaklęcia i rymowanki dziecięce.Kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne. Pieśni wielkopostne i wielkanocne. Pieśni żniwne i dożynkowe Przemowyweselne. Pieśni weselne. Pieśni miłosne. Pieśni historyczne. Przyśpiewki żartobliwe. Pieśni zawodowe. Pieśnimaryjne. Pieśni dziadowskie. Pieśni zaduszkowe. Pieśni sieroce. Pieśni żartobliwe. Baśnie. Bajki. Relacje potoczne izapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej słońce jest przede wszystkim źródłem światła i samymświatłem oraz źródłem ciepła; jest równocześnie czynnikiem organizującym czas i przestrzeń oraz regulatorem zachowań: jego ruch po niebie wyznacza pory dnia, a położenie- strony świata i pory roku. Tworzy wzorzec dla działań obrzędowych (ruch za słońcem).Charakter solarny ma ludowo-chrześcijański kalendarz, tzn. główne święta doroczne, Boże Narodzenie, Wielkanoc, św. Jana, Wszystkich Świętych, przypadają na okresy przesileńsłońca Stom sioń 77-78. Jest przede wszystkim jasne (fraz. jasne jak słońce; jaśnieć jak słońce); grzeje i pali jak ogień. Jest żywe: wstaje i zachodzi, chodzi kołem, górą, gra i tańczyw wielkie święta; przeżywa radość i smutek. Jako centralny punkt nieba staje się jegosymbolem (przysł. Wic nowego pod słońcem), znakiem pełni (fraz. słońce wolności). Dajeżycie przyrodzie i szczęście człowiekowi, jest mu miłe; licznie zachowane są śladyreligijnego kultu słońca. Jest wiązane z męskością, choć (w folklorze wschodniej Polski) bywa też symbolem panny młodej.

We w c z e s n y c h kulturach słońce było czczone jako kosmiczna moc dająca światłoForSym 92-93 i życiodajne ciepło Herd Lek 146, ściśle łączona z ogniem, uznawana za bogaczy raczej tylko za zewnętrzny objaw ponadziemskiej mocy Lur Slow 217. W religiisolarnej słońce było uznawane za „rozum świata", herosa El Sac 163. Kult słońca był

zwłaszcza żywy w religii egipskiej, gdzie czczono je pod postacią boga Ra (jego symbolami były: barka, tarcza z wężem, oko, sokół i skarabeusz), znany był też w Babilonii (bóg słońcaSzamasz), Persji (bóg słońca Mitra, pogromca byka), Grecji (Helios jeżdżący po niebie wrydwanie zaprzężonym w białe rumaki). W Indiach od czasów wedyjskich słońce i światłouznawano za epifanie bytu, ducha, nieśmiertelności, mocy rozrodczej El His 1/172. Kultysolarne znane są też z Meksyku, Peru Kop SSym 387-388. Ulegali kultowi Słońca Izraelici por 2 Kri 23, 5-11 mimo oficjalnych zakazów por. Pwt 1,19. Do Rzymu kult słońca przyniesiony został ze wschodu, z perskiej religii Mitry, przez legiony około I wieku poChr., choć Rzymianie mieli i wcześniej boga słońca

12U SŁOŃCE - cksplikacja SŁOŃCE cksplikacja 121



(Sol Indiges) w swoim panteonie; świętowano dzień 25 grudnia jako Dir.s natifitatis Solis tnvicłi -dzień narodzin niezwyciężonego Słońca.

Wczesny Kościół ch r z e ś c i j a ń s k i zasymilował ten kult i nadał mu nowy własny sens,ustanawiając na ten właśnie dzień święto Bożego Narodzenia. W Biblii określa się bowiemChrystusa jako „Słońce sprawiedliwości" Mt 3, 20, i,k 1, 78. Dlatego podobnie jak poganie, pierwsichrześcijanie modląc się zwracali się w kierunku słońca, podobnie czynili katechumeni w praktykachstaroliturgicznych składając przyrzeczenie przy chrzcie For Sym 95. Na wschód, ku słońcu, byłyorientowane świątynie i groby chrześcijańskie.

W tradycji s t a r o s ł o w i a ń s k i e j ze słońcem był związany Swarog, bóg nieba i ognia (stąddalej Swarożyc - nazwa ognia rytualnego) oraz Dadźbóg Mosz Kul 2/507, IvTop siav 133-137, Giey Mit

127-137. W folklorze słowiańskim słońce tworzy szereg 'mitologiczny z dniem, niebem, wschodem,ogniem i życiem, podczas gdy księżyc z nocą, ziemią, zachodem, wodą i śmiercią lvTop siav 137, coodpowiada tradycji indoeuropejskiej, dla której charakterystyczne jest łączenie znaczeń 'słońca', 'światła'i 'nieba' Gamlv Ind 684.

W języku polskim przypisuje się wyrazowi słońce kilka znaczeń blisko z sobą powiązanych: obok podstawowego (i) 'największe światło niebieskie' także pochodne: (2) 'jasność i ciepło pochodzące odnajwiększego światła na niebie', (3) miejsce nasłonecznione' oraz (4) 'pogoda słoneczna'. Respektujemyw naszej prezentacji stereotypu słońca te rozróżnienia, bo nają one wyraźne utrwalenie językowe w

postaci wyspecjalizowanych wyrażeń przyimkowych: chodzić za słońcem 'zgodnie z ruchem światła naniebie'; robić coś o słońcu 'przy świetle dziennym'; położyć coś w słońcu albo na słońcu 'na miejscunasłonecznionym'; czwarte wyróżnione przez nas znaczenie ma status ogólniejszy, opiera się naznaczeniach szczegółowszych.

1. 'największe światło na niebie'

= Nazwa sionce (na Kaszubach i pograniczu polsko-czeskim i słowackim także slońco) pojawia sięw gwarach również w wariancie bez przyrostka: słonic (północny Śląsk, pogranicze Kieleckiego iLubelszczyzny) i słonio (sporad. Końskie i Tomaszów Lub.), a także w postaci zwykle jużzneutralizowanego zdrobnienia słonko. Licznie występują żywe zdrobnienia, wyrażające pozytywnenastawienie emocjonalne wobec słońca: słoneczko, słoneńko, słoneszko, słoniczko, słoniszko,słonuszko, słoniuszczko, słonychno, słonyszko, a nawet słoniątko; zwarty i ograniczony geograficzniezasięg ma słonyszko (Kaszuby, zachodnia Wielkopolska) oraz słoneńko (Lubelszczyzna, używanetylko w poezji Bart jęz 160-162); zob. Kup Pol 17-24 i mapa 2. Stpol. deminutiwum słończę 'młodesłońce' ma przedłużenie w śląskiej nazwie pieczywa świętojańskiego - słończęta z materiałów SGP

PAN. Etymologicznie wyraz polski słońce (z sufiksem -cejak w serce i poprzedzającym go

sufiksalnym -n - jak w okno) ściśle odpowiada wyrazom łac. sol, grec. helios, litew. sdule, a poprzezstind. svar i awest. sńvar 'blask, niebo, słońce' niekiedy bywa (Rozwadowski i in.) wiązany ze

starosłowiańską nazwą boga słońca, Suiaroga i bóstwa Ognia Swarożyca Vas ES 3/570, Giey Mit 131.

ft S. jest ujmowane (kategoryzowane) jako światło powsz , światłość 132 - podobnie jak księżyc,gwiazdy; rzadziej jako ogień lub ognisko K 34 chel 254. Lud 1896/326, kula ognista 1.0,1 1"R ;I niig100, Lud 1901/288; iskra niebieska 142, nadto na tle obrazu nieba jako pałacu Boga jako: otwór wniebie (gwiazdy są otworami mniejszymi) Mosz Kul 2/17, okno nieba Lud 1896/326; promień od niebaEtnl 1989 Bilg 100; oko Boga, które widzi Wszystko Lud 1896/326; blljła złota Wisła 1893/113.

+ S. tworzy kolekcje z ciałami niebieskimi. S. i k s i ę ż y c traktuje się jako parę ludzi: męża i żonę[-om Baj 73, war.: Lud 1896/327; dwóch braci 141, Wisła 1916/137, których siostrami wewspółczesnej poezji chłopskiej są gwiazdy 141. W pieśniach i przemowach obrzędowych na wschodzie

Polski do S. porównuje się pannę młodą, do księżyca pana młodego Drab Pódl 38; w kolędach S. zksiężycem służą Dzieciątku 43, zdobią Matkę Bożą 42. S., księżyc i deszcz to Trzej Królowie 45. Wzamówieniach choroby odsyła się w miejsca, gdzie nie świeci S. i nie dochodzi księżyc 34. W pieśniweselnej u S. i księżyca bywał święty kowwaj 67.

Jeśli na niebie są równocześnie dxva światła (S. i księżyc) nie należy siać pszenicy, lnu i tatarki

'gryki' 130. Wedle nawiązujących do Bib lii przemów weselnych S., księżycem i g w i a z d a m i ozdobił

Bóg niebo 60, świat 111 oraz Matkę Boską 106. S. i ciała niebieskie przywoływano na pomoc przyzamawianiu chorób 38, 39, w pieśniach są przedstawiane jako rodzina żołnierza 105; w pieśniachreligijnych świecą Matce Boskiej 108B, witają Jezusa 42, chwalą Boga, czynią pokłon, dziwują się

piękności Jezusa, chcą uczcić święto wielkanocne 47. W bajce poznańskiej demoniczny starzec chce je(przypisane do trzech panien) uwięzić w podziemiu 115.

«-* S. wchodzi w opozycję ogólną życie : śmierć, zob. zamówienia 32-34, oraz opozycjeszczegółowe: Bóg : diabeł - wedle wierzenia kosmogonicznego z Ziemi Dobrzyńskiej S. stworzył Bóg,a księżyc czart (z kawałka ukradzionego S.) K 42 Maz 362, ZWAK 1878/126; jasność : ciemność(dzień : noc) - S. : k s i ę ż y c 2, 17, 24-29, 98, g w i a z d y 2; S. : sowa, n i e t o p e r z 18; S. :c h m u r y , plamy - Dalej ku słońcu, Przez chmur tumany, Jako kamienie rzucane z proc! Szew Niech93; Tobie świeci słońce, mnie [sierocie] go chmura słoni K 6 Krak 450; w przysl. / na słońcu są plamy16; ciepło : zimno - S. : r o s a 2, 15, 40, 78; podob. 54; S. : z i m n a w o d a 92; w pieśni S. : lód-Choćbyś serce miała 1 z lodu zimnego, jak słońce zagrzeje, płynie woda z niego K 44 Gór 380, war.: K 6 Krak 145; S. : mróz, mgła - Komuś słonko piyknie świeci, dla mnie tylko mgła i mróz Stoin Żyw 365.

x S. pochodzi od Boga- podobnie jak cały oświat: S. to podarek boży 102; światłość od Boga dana

131, podob. 139 - dla ozdoby nieba i ziemi 60. Wg przekazu z Krakowskiego S. i księżyc postanowiładla chwały Pana Jezusa Matka Boska K 7 Krak 29 i jest ona władna przedłużać jego świecenie 69, 101.

® B a r w a . Podstawowa cecha: jasność np 39, 67, 138. Powszechnie używane porównanie sfraz.,

że coś jest ja s n e jak słońce 'oczywiste'; w sensie wartościującym jasne jak słońce czyli 'dobre' są:

chłeb powszedni Ad Złote 248; chłeb weselny K 39 Pom 79; korowaj TN Strupin Duży 1966, Hol Wes 20 i 80, anioł Kot Zn 152; Pan Jezus TN Rachanie 1978; Matka Boska jaśniejsza niż S. ZWAK 1879/60; powszechnie używane epitety: b i a ł e np. Sad Podh42; ż ó ł t e np wisia 1891/628; z ł o t e 135; jest r ó ż a n e o --wschodzie;

122 SŁOŃCE - oksplikacja SŁOŃCE - eksplikacja 123



SŁOŃCE oksplikacja SŁOŃCE eksplikacja

c z e r w o n e (gdy ćmi się i choruje) ZWAK 1892/254 o -^zachodzie, k r w a w e Kot Rzesz358. W określone święta S. przybiera wedle wierzeń różne barwy: niebieską, zieloną i żółtąna św. Jana (24.VI), Lud 1896/160, Red. Sarzyna 1984; czerwoną, zieloną i żółtą przed św.Trójcą K 48 Ta-Rz 258.

Plamy. W przysł. Plamy są i na słońcu 16. W poznańskich opowieściachwierzeniowych występujące na słońcu i księżycu plamy to kobieta i mężczyzna, którzy wświęto podczas nabożeństwa rozrzucali gnój i zostali ukarani przeniesieniem przez PanaJezusa na S. i księżyc K 14 P OZ 146. Na Wielkanoc o --wschodzie można na S. zobaczyć

baranka [Bożego] Szyf Miw 58, Wisła 1892/650,K

43 śi 24. S. ma k s z t a ł t koła, kuli. W zagadce: Maluśkie, okrągluśkte, całemu światu mile 6;w wierszu współczesnego poety ludowego: brzask wytoczył na rolę nieba ognistą kulę słońca Szcz Ant 450. S. ma promienie gorące 142, po których święci schodzą na ziemię125, por. 123, nazywane w zagadce warkoczami 9. Słońce w koronie: Niezmierne wesele Narodził się Jezus W przenajświętszym ciele ZWAK 1878/18.

Do wyglądu S. nawiązują jego dwa archaiczne symbole, j a j k o (podobieństwo barwyi kształtu, funkcja symbolizowania życia) oraz wąż (który przypomina promień), zob. dalejsymbole S.

W baśniach i opowiadaniach wierzeniowych - kaszubskich Sych SGKasz 5/85, poznań-skich K 15 Poz 222, mazowieckich 120B, lubelskich 121, krakowskich lis, 120A - wygląda(i zachowuje) się jak człowiek, jest antropomorfizowane. Jest mężczyzną, który na świat patrzy z wysoka Wisła 1900/467; ma rodziców ZWAK 1887/3 - wyróżniana jest matka słońcowa Dzik Klech 63 - ma siostrę 110, żonę Lom Daj 73. W pieśniach: Spuszcza głowęświr Pies 421, twarz wychyla z chmury Pig wy b 66 itp.

O Podstawowe właściwości S., poza wskazanymi wyżej ( j a s n e , c i e p l e ) mają wdużym stopniu charakter jawnie wartościujący: ś w i ę t e , np. w przem. pogrzebowej: Dziękuję ci ziemio święta, któraś go nosiła; dziękuje ci słońce święte, któreś go ogrzewało,dziękuję ci wodo święta, któraś mu ducha w pragnieniu wskrzeszała K 10 Poz 220; boże: Zapłakojcie, złote zorze, I ty, jasne słonko boże 1 3 8 ; w i e c z n e : Ziemia po naszetn pokoleniu będzie sie palić, bo je wszyćko grzyszne po nas. A słonko zawdy będzie Wisła1904/104, podob. 98; p o w r a c a j ą c e 85; c z y s t e : gwiazdy są czyste jak słońce K 17 Lub71, Maryja czystsza nad słońce K 28 Maz 350; p i ę k n e - panna młoda piękna jak S. LL1975/4-5/45, Kur Opól 119, śliczna jak słońce Kur Opól 119; suknia jak słońce K 3 Kuj 130,K 8 Krak 57, 59-60; podobnie o ubraniu K 42 Maz 494, szatach Sim Gślask 17; mi / e - wzagadce 6; k o c h a n e 57; zboże dorodne jak słońce TN Wyryki 1978. Jest ozdobą całego świata 13.

■ Ruch. S. w s c h o d z i , z a c h ó d z i powsz.; każdego ranka słońce wschodząc

wynurza się z morza, a co wieczór zanurza w nim Wisła 1893/114, podob. Mosz Kul 2/21, przechodząc na drugi świat Wisła 1893/113; wytacza się z morza Nec Kasz 131; ws t aje izbiera rosę, w zagadce (i przysłowiu) 2; słońce nie ma początku ani końca. Bieży zewschodu na zachód Etnl 1989 Bilg 100. W zagadce: i d z i e bezszelestnie 3; b i e g n i e izarazem stoi 7; leży 14. W pieśni S. f a l u j e : To moje serduszko za tobą bonuje, jak to słoneczko po niebie faluje K 44 Gór 278, war.: MAAE 1898/87. W bajkach S. jeździ poniebie i po morzach wozem zaprzężonym w chmury, w wodach pływa HR .

S. c h o d z i s pa ć za górę, za las Szew Niech 335 albo odpoczywa w morzu - dlatego

w nocy nie świeci ZWAK 1878/126. W morzu S. k ą p i e s ię i na drugi dzień jest czysteSych SGKasz 5/85; k ą p i e s ię w rosie stoin żyw 449, we Izach dziewczyny jadącej doślubu C4. Według wierzeń kaszubskich, o zachodzie S. jest ściągane z nieba za pomocą bosaków, drągów i motyk przez sąsiadów Kaszubów - Pomorzan Sych SGKasz 5/86; por. porzekadło W Pomorsce chowają )u ślinko do skrzeni NKPP Pomorze 4. Znane jest teżwierzenie, że w momencie wschodu dusze zmarłych dźwigają S., zaś o zachodzie hamują jego bieg Lud 1905/316. Miejsca, za które zachodzi S.: w morzu ZWAK 1878/126, Wisła1893/114, Ncc Kasz 131, za rzekę, za ziemię, za chmurę 74b, za modry obłocek 52, u złotych zórz, za las 50, za gaj, za bór 52 , za górę, za wysoką wieżą 52. W pieśni S. stada 78, 95B.

S. obraca się cztery razy w roku, dlatego mamy cztery pory roku Wisła 1901/80. S. s t a j e co rok, gdy następuje przełom z większego dnia na mniejszy. To jest w tym czasierozerwą. Dziyń czy dwa dni. TN Łazory 1984. Ze świętym Mikołajem słońce na zachodzie staje Stom sioń 79.

Każdego dnia na pół godziny przed zachodem słońce s p o c z y w a - wtedy należy zakończyć pracę Red. Ułan Majorat 1984, podob. K 17 Lub 217.

Ruch s ł o ń c a w z o r e m d l a d z i a ł a n i a ludzi . Droga S. po niebie, określana jako ruch g ó r ą , k o ł e m , k r ę g i e m , stanowi wyjściowy człon paraleli w pieśniachobrzędowych: Kołem, kołem slonecko idzie, nasa młoda do ślubu jadzie 61, Ej kołem, kołem słoneczko chodzi, a na tym polu zbożyczko rodzi 51, oraz miłosnych 77. Wedle S. sąorientowane działania weselników 68, 70. Sama obecność słońca jest wzorem i gwarantem miłości 100.

Ruch S. ku górze jest naśladowany w wiosennych praktykach ochronnych, np. przy poświęcaniu bydła i koni, wykonywanych rano, aby „wszystko tak jak słońce szło do góry" K 51 Sa-Kr 73.

Kierunek z a s ł o ń c e m należy zachować przy niektórych pracach gospodarskich, atakże obrzędowych i magicznych. Np. wesele idzie lub jedzie za słońcem, w krąg, tak jak słońce chodzi, żeby młodym sie wszystko dobrze wiodło tak jak tymu słońcu po niebie Etnl1989 Bilg 101, por. w pieśni 70. Orkę i siew zaczyna się o wschodzie słońca w kierunku nazachód LSE 1963/122; inaczej mogło dojść do „sprzeciwienia się" zboża, jego zmiany wkostrzebę, mietlę Gaj Rozw 98. Kierunku za słońcem przestrzegają też w trakciemagicznego okadzania ziołami osób, zwierząt i przedmiotów Baz Tatr 84, obsypywania płonącego budynku solą św. Agaty Etnl 1989 Bilg 133, kupowania bydła K 49 Sa-Kr 100;wedle słonka, tj. od wschodu na zachód - na Podhalu w Boże Narodzenie kropiono bydło,aby się mnożyło Baz Tatr 89 i 134. Podział majątku na Podlasiu odbywał się zgodnie zruchem S. - najstarszemu synowi dawano działkę położoną najbardziej na wschód, kolejnym

dzieciom jak słońce szło Red. Ulan Majorat 1992. Budynki mieszkalne lokalizowano tak, abyściana frontowa biegła od wschodu na zachód Kai Lim 18.

Kierunek na opak, tj. przeciwny ruchowi S., zachowują w momencie czyjejś śmierci:ziele lebiody zanoszą do najbliższej chałupy na opak od S. Wisła 1902/361. Kierunek naopak zachowywany jest również przy zamawaniu róży Kot Zn 187, K 51 Sa-Kr 17, płaczek Kot Zn 190, uroków K 51 Sa-Kr 23, robaków u bydląt K 17 Lub 157, magicznym okadzaniukoszary na Podhalu Baz Tatr 170 i 179.

■ Gra s ł o ń c a. W niektóre dni w roku - według rozpowszechnionych wierzeń

124 ________________________ SŁOŃCE - eksplikacja

SŁOŃCE - cksplikncja

125



- S. zachowuje się w sposób specjalny: g r a o wschodzie na W i e l k a n o c czap Mat 65; igra naZwiastowanie Drab Pódl 98 grą na Św. Piotra i Pawia Wisła 1901/80, Wisła 1903/692; igra na różnekolory, jak tęcza, chodzi jak przepiórka na Św. Jana Drab Pódl 98. Z Górnego Śląska pochodziinformacja o obrzędzie odbywanym po nocy świętojańskiej, w czasie którego dwadzieścia czterydziewczęta rozkładały o świcie na białym obrusie specjalne pieczywo, tańczyły i śpiewały: Graj,

słońce, graj, otóż tu masz twoje słończęta Ziemia 1930/214 [dane z Pracowni SGP PAN w Krakowie); ska C Z e W dzień B o ż e go N a r o d z e n i a Szyf Miw 81, Mosz Kul 2/450, na Zwiastowanie Drab Pódl P», na Wielkanoc Szyf MiW 58, Wisła 1892/650, ZWAK 1878/126, Grodź L^cz 74, Drab Pódl 98; skaka

w kółko o wschodzie w dniu św. Trójcy Wisła 1904/104. Wg danych z Lubelszczyzny i Pomorza w dzień

Bożego Narodzenia S. kuca z radości ciesząc się z narodzenia Pana Jezusa Bart Lub 34, t a ń c z yMosz Kul 2/450; na Wielkanoc tańczy Drab Podi 98 i wschodzi podskakując, bo baranek cieszy się zezmartwychwstania Chrystusa Wisła 1892/650. W dniu św. Trójcy, gdy trzykrotnie chowa się za góry,tańczy i kła n 1 a się Stwórcy Swięt Nadr 113, Wit Baj 145, ZWAK 1887/3; tańcuje nad zachodem naśw. Jana Drab Pódl 98, na św. Piotra i Pawła Wisła 1903/692; kłania się w sobotę przed dniem Św.Trójcy rano i wieczorem przybierając żółtą, czerwoną i zieloną barwę i< 48 Ta-Rz 258. W Poznańskiemznane jest też wierzenie odnoszące się do codziennego zachodzenia S.: zanim zajdzie, zatrzymuje się i

pochyla, jakby kłaniało się ziemi na dobranoc K 15 Poz 4; k ą p i e s i e w Boże Narodzenie Bart Lub34, w niedzielę 63, w czasie wesela 64. ■ Ś wi e c e n i e . Słonecko świyciło, dobrze ludziom było,rosła w polu gleba, ni mioł kto jeść chleba stoin żyw 287; porównywane do kosmicznej żarówki 136; w

przysł. Wszędzie słońce jednako świeci NKPP słońce 36; Chociaż ja uboga z ubogiego domu tak mi słonko świeci, jak i bogatemu, stoin żyw 452, war.: Sad Podh 37; w sensie uogólnionym: 'komuś jestdobrze, można żyć szczęśliwie', świeci komuś s zew Niech 449, także 74. W przysł. Me wszystkim

jednako słońce świeci NKPP słońce 18; świeci na kogoś, nad kimś Sad Podh 37. Kole V OĆe Sych SGKasz 5/84.

S. lśni własnym blaskiem - w przysł. 27; jaśnieje 44B; Słońce, miesiąc są jaśniejsze, uczcić świętochcą dzisiejsze [Zmartwychwstania] 48d; migoce 89.

S. z ło ci , ozłaca ziemię 137, pszeniczkę Pig Wyb 154, gaj TN Jacnia 1964; zbiera perły/korale [=wysusza rosę] 2, 40, 45; zbiera gwiazdy 2.

W sobotę, która jest uważana za dzień Matki Boskiej i tzw. siewcki dzień, słońce zwykle świecichociaż przez chwilę, ponieważ w t ym dniu „sieroty suszą swoje koszulki" K 45 Gór 495, podob. K 51 Sa-Kr 2, TN Krasiczyn 1985, Wisła 1889/508; dzieje się tak od czasu, gdy Matka Boska prała pieluszki Chrystusa TN Motycz 1986. Wedle innych wierzeń, wsobotę musi być trochę słońca, aby wysuszyć płaszcz Matki Boskiej, mokry od łez dusz pozostającychw czyśćcu Kul wiei 3/509; przysł. W sobotę musi być zawsze choć trochę słońca NKPP sobota 4.

S. przyświeca trzy godziny dłużej na prośbę Matki Boskiej w czasie bitwy Sobieskiego z Tirkami(lub Piłsudskiego z Moskalami) 101.

Przekleństwa i złorzeczenia (głównie kierowane pod adresem niewiernych kochanków) Zęby tobiebyło słońce nie świeciło! 74c; A bodajś już słońca nic ogląd&ł K 22 Łeez u; Żebyś nie ujrzał promienia

od słońca Pies śi 2/596. Miejsca, których słońce n i e oś w i e c a i nie ogrzewa (grób, kamień, góra,las, woda) są martwe 11.1, tam się wypę-

dza choroby 34 i „odwraca wiatr" Pel Dem 56. W leczeniu (ukąszenia pszczoły lub osy, bolaków

pojawiających się za uszami oraz wymion krów chorych na żółwia ) używa się ziemi, gliny i kamienia,

które nie widziały słońca Bieg Lecz 111 i 184, K 7 Krak 166. Dziewczynę zmarłą, za życia

nieszczęśliwie zakochaną, grzebie się w grobie, gdzie deszcz nie doleje 1 słońce me doświeci

(dogrzeje) 93. S. ga ś n i e przy końcu świata 109; S. ć m i s i ę, c h o r u j e ZWAK 1892/254, Wisła 1898/135,

w bajce nie świeci trzy dni przekłute przez czarnoksiężnicę H8a; wedle wierzeń ćmi się (lub zachodzikrwawo), gdy patrzy na zabitą żmiję K 19 Kieł 202, K 34 chel 175; w pieśni: S. cmi się i ziemia

zapada, kiedy dziewczyna żegna się z panieństwem K 18 Kiei 98. Wedle relacji z 1828 roku w

Żywieckiem, gdy słońce zaczynało ćmić się, wynoszono cebrzyki z wodą obawiając się paskudy PigWyb 268. Utrata światła przez S. przeżywana jest jako zapowiedź końca świata, -^zaćmienie słońca. n S. g r z e j e 80, ogrzewa ziemię, świat 131, 142, starca 20; wygrzewa gąsionki z jajek muszych

Mosz Kul 2/438; przygrzewa 21; p 1 e c z e TN Jacnia 1964, Nyr Kar 97; przypieka Kuc Mlp 35, prażyBąk Kramsk 74, parzy K 6 Krak 100; p a l i : przysł. Choć pali słońce, bierz z sobą opończę Wit Baj290, bije NKPP opończa i; w zag. pali bez płomieni, bez ognia 4; w złorzeczeniu: Bodaj cię słońce

spaliło 74c; Na święty Bartłomień [24.VIII] srorice żywy płomień NKPP Bartłomiej św. 20. Przysł.

Kiedy w kwietniu słonko grzeje, tedy chłop nie zubożeje Wit Baj 300; topi, liże lód i śnieg 8. W pieśni S. goiące, gorejące, jarzące, rażące symbolizuje żywioł mę s k i , zapład-niający: A w

lecie w lecie słońce gorące, pasła dziewczyna wołki na łące 81, podob. 84; od S. dziewczyna może

ogorzeć 83, jej wianek zwiędnąć 59 albo zblednąć tak, jak dziewczyna od kochanka 84. Towarzyszy

zakochanym: pomaga w wyborze ukochanej 79, potwierdza uczucia 86, jest orędownikiem kochanka94.

Jest ź r ó d ł e m ż y c i a : Bez słońca nie ma życia TN Krasiczyn 1985; w poezji chłopskiej S.

jest wiązane ze zbożem i chlebem, np. u Sitkowskiego 133, jest jarzące 142. S. o c z y s z c z a i u z d r a w i a : wypala wszystko, co złe siedzi na drogach Baz Tatr 182; S.

wyciąga zimnicę K 7 Krak 16.1, S. zabija wszelkie choroby TN Gorajec 1984, wygrzewa choroby i

wraca zdrowie Sych SGKasz 5/86, K 15 Poz 142. W przysł. Gdzie słońce nie chodzi, tam chodzi

dochtór NKPP doktor 18. S. jest przywoływane w formułach zamówień przeciw chorobom .12, 33. ■ S. jako po s t a ć żywa w bajkach z Krakowskiego jest przedstawiane jako mę ż c z y z n a ,

posiada dom i gospodarstwo, gdzie gospodaruje słoneczkowa siostra. S. żywi się miodem 1 is; w bajkach z Poznańskiego mieszka wraz ze swoją matką w cudownym pałacu na wysokiej górze K 14Poz 367, K 15 Poz 222; w opowiadaniach występuje jako świadek zbrodni 124; w bajce lubelskiej S.wymierza sprawiedliwość krzywdzicielowi ubogiego chłopa 121.

" S. przeżywa jak człowiek: r a d u j e s i ę Wisła 1900/468; weseli się na Zwiastowanie DrabPódl 98; raduje się w dniu Wielkiej Nocy Mosz Kul 2/451; cieszy z narodzenia Jezusa Bart Lub 34;

c h w a l i Boga 48a; p ł a c z e nad grobem Jezusa 47, nob i niedolą ludzi noa, w Dzień Zaduszny

Etnl 1989 Bilg 107; d z i w u j e s ię piękności Jezusa 48c i urodzie Maryi IOR , w pieśni: obziera się(n a ogródeczek) panny K 48 Ta-Rz 328, K 44 Gór 385 i ogląda się na pannę ZWAK 1886/307; przedzachodem (najczęściej w sobotę) pochyla się jakby kłaniało się ziemi na dobrą noc Kul Wiel 3/509, K 15 Poz 4. W pew-

126 SŁOŃCE eksplikacja SŁOŃCE eksplikacja

127



126 SŁOŃCE eksplikacja SŁOŃCE eksplikacja 127

nych sytuacjach sm u c i się, płacze i g n i e w a : jest smutne, gdy chłopak nie śpi z ukochaną albodziewczyna z ukochanym 73; płacze po śmierci Chrystusa 47.

• S ł o ń c e a wąż (ż m i j a ) . S. i wąż (żmija) pozostają w bezpośrednim związku, którego istota jest ujmowana różnie.

W Małopolsce (i innych stronach Polski) rozpowszechniona jest wiara w picie słońca przez żmiję.Mówi się, że gdy żmija patrzy na S., może wypić jego blask Mosz Kul 2/453, jego siłę Dzik Klech127, dlatego ciało zabitej żmiji należy zagrzebać w ziemi, inaczej S. będzie chorowało, ćmiło się ZWAK

I881/152, K 34 Chel 175, zachodziło krwawo K 19 Kieł 202, rozgniewa się Mosz Kul 2/453, zajdzie

krwawo, wystąpią grady i deszcze Baz Tatr 99 i 189. S. kłania się temu, kto pochowa nieżywego wężaSim Wierz 261. Wedle wierzeń wąż (także żmija i jaszczurka) nie zakopany w ciągu dnia kończy życie

po Zachodzie S. K 17 Lub 147, Szyf MiW 137, Baz Tatr 101, ZWAK 1881/132, 152, 172, Sych SGKasz 5/84 - wedle niektórych - o tej porze właśnie odżywa K 42 Maz 316.

Wg podania z Kieleckiego „wąż, którego przez siedrń lat nie widział żaden człowiek ani żadnezwierzę, przemienia się w żmiję (jazie) oskrzydloną z siedmiu głowami. Taka żmija pojawiła się razu

pewnego i latała w powietrzu, nareszcie opaliło jej słońce skrzydła, upadła i zginęła, bo Pan Bóg niedopuścił, by nadal ludzi kąsała" ZWAK 1881/181 (przedruk: K 19 Kieł 201).

0 Rozmowy ze s ł o ń c e m . W pieśniach do S. zwracają się pasterze lub żniwiarze z prośbą, byszybciej zachodziło za las, bór, zielone dęby 50, 52, 53, rozmawia z nim zakochana dziewczyna 76 imłoda mężatka żegnająca dom rodzinny K 28 Maz 229. W pieśni zaduszkowej, do S. (także do nieba,miesiąca, gwiazd, wody, obłoków, gór, lasów) zwracają się dusze zmarłych, których Pan Jezus nie chce

przyjąć 112. W pieśni dziadowskiej umierający żegna słońce, kwiaty i świat szeroki Nyr Kar 277. P r z y s i ę g i na sł o ń c e w Wielkopolsce wschodniej przy transakcji kupna--sprzedaży polegały na obracaniu się sprzedawcy do S. na dowód potwierdzonej umowy Kul wiel 3/224. Zaklęcie: Niech nigdy jasności nie oglądam słońca K 6 Krak 418 jest odmianką przytoczonych złorzeczeń 74c.Zaklęcie na S. w pieśni miłosnej 100.

Formuła odpędzenia chmur i deszczu: Pokaz-ze się słonecko, Dam ci białe ja-jecko! 32.

M o d l i t w y powitalne do wschodzącego słońca. Gdy słońce zaczynało wychodzić, klękali nawschód słońca i robili znak krzyża świętego na sobie TN Dereźnia 1984, odmawiając przy tym pa cierzlub inną modlitwę TN Krasiczyn 1985, por i< 48 Ta-Rz 43; kto miał wiarę, kład sie na krzyż przed

Panem Jezusem, kłaniali sie i pokłony bili TN Krasiczyn 1985, por. Mosz Kul 2/440, 516. WWielkopolsce i Małopolsce zachowały się ślady specjalnych powitań wschodzącego słońca: Zawitaj,

powitaj, jasność boska, która cały świat oświecasz i mnie człowieka grzesznego Mosz Kul 2/441[Małopolska]; Witam cię, słońce, na dzień dzisiejszy, żebym mógł ten dzień szczęśliwie przepracowaćKul wiei 3/507 lub Witaj nam, witaj, słonecko różane, witaj, skarbie niebieski, co przyświeeds nam,

biednym ludziom na ziemi. Jakześ ty piękne 1 blyscące, prosto od Boga posiane. Pokwdlony niek bydzie za ciebie Jezus Chrystus Mosz Kul 2/441 [żywieckiej. Motyw ten wprowadza kielecka poetkaludowa 142, podob. 134. Modlitwa pożegnalna na Kaszubach brzmi: Słuneśko, pąkują ce, żesme tak

śćąsleóe skuńćele ten jeń - po jej wypowiedzeniu znakiem krzyża żegnano S., siebie, pola i zagrodęSych SGKasz 5/84.

4 Ślady kultu S. (szczególnie wyraźne wobec S. wschodzącego i zachodzącego) są też widoczne wzakazach wskazywania na słońce palcem (60 to grzech; by nie wykłuć mu oczu) ZWAK 1878/16, ZWAK

1892/253, K 34 chel 157, przeklinania w jego obecności, stawania tylem, oddawania moczu,wyrzucania śmieci w jego stronę, a nawet patrzenia Mosz Kul 2/440. Uważa się, że od S. dziecko możeoślepnąć i dostać piegów K 15 Poz 124; tylko czarownica, ciota, może bezkarnie patrzeć na słońce Kulwiel 3/449 i 508. Ślady kultu S. widoczne są też w nazywaniu go okiem Boga oraz w symbolice S.(zob. symbolika).

Pozostałością pogańskiego święta ku czci S. (oraz wody i miłości) jest znana do dziś (obecnie jużtylko w funkcji zabawowej) sobótka (na Podlasiu kupalnocka), zwyczaj palenia ognia w wigilię

przesilenia słonecznego, tj. 23 czerwca, tańczenia i puszczania wianków Kul Wiel 3/320, Etn Pol2/H3-H6, ->ogień sobótkowy.

00 A Fraz. jak słońce na niebie 'rzecz oczywista' NKPP jasny 4 oraz przysł. Igła przez końca, niebo przez słońca nie warte spomnienid ZWAK 1883/102, war.: NKPP igła 5 - utrwalają językowo związek S.z ->niebem. W bajkach i wierszach lokalizowane w pałacu niebieskim 118, niebieskim dworze 142, wodległej chałupie 128.

Wedle położenia S. na niebie wyznacza się czas w cyklu dobowym i rocznym, por. przyst.Gwiazdy i słońce to najlepszy zegar NKPP gwiazda6. S. dzieli dobę, wyznaczaczas pracy i odpoczynku136; por. przysl. Spij o miesiącu, a rób o słońcu 17. Wyróżniane miejsca graniczne drogi S. po niebieto wschód, południe i zachód. Wschód i zachód jako odcinki czasu mają moc magiczną, -►wschódsłońca, ->zachód słońca.

Kalendarz ludowo-chrześcijański jest nie tyle agrarny, co solarny, bo daty głównych świąt w roku,z Bożym Narodzeniem i Wielkanocą na czele, wyznaczone w nim zostały według przesileńsłonecznych stom sioń 77-78. Formuły lokalizujące S. mają równocześnie znaczenie czasowe: S. wysoko znaczy tyle co 'już/jeszczedzień, czas pracy' 66, 71, a S. nisko - 'zbliża się wieczór, czas odpoczynku' 66, 72; podobnie: S. nachłopa, na człowieka Etnl 1989 Biłg 109, Bąk Kramsk 74, na setme /łopóv nesok Sych SGKasz 5/86,na topól, na dwa topole Bąk Kramsk 74. Od momentu, gdy S. skłoniło się nisko nad ziemią, liczono

początek wieczoru Gaj Rozw 64. S. jest powsz. traktowane jako niedostępne dla człowieka: Seroko,daleko słonecko na niebie, a ja jesce dalej, Jasieńku, od ciebie K 27 Maz 276. Tylko w tekstachżartobliwych przedstawia się sytuacje nierealne: jak w satyrycznej rymowance W Biłgoraju słońcekijem popychają Pęk Bilg 233, w bajce - umaczanie pędzla w S. 127; w anegdocie zmęczony robotąŻyd macha czapką, żeby S. zachodziło prędzej Etnl 1989 Bilg 108; podob. w zwrocie frazeologicznym

porwać się z motyką na słońce NKPP motyka 3, nadto war.: Wit Baj 310, ZWAK 1878/177. Formuła przy wsadzaniu chleba: Rośnij chlebie jak słonko na niebie znaczy 'wysoko' 37.

♦ Na podstawie wyglądu S. przepowiada się przyszłe zdarzenia. Czerwono świecące S. (przez trzydni) K 48 Ta-Rz 258 (lub w Nowy Rok) Sim Wierz 235 jest zapowiedzią w o j e n , śmierci lub głoduK 48 Ta-Rz 258. Brak Ś. w dniu ślubu oznacza smutne życie małżonków Si m wierz 235.

Pomyślność w gospodarstwie określa się na podstawie wyglądu S. i jego obecności (lub braku) w

określone dni roku. U r o d z a j n y rok będzie, jeżeli S. świeci w Boże Narodzenie: Godnie święta

128 SŁOŃCE - eksplikacja

SŁOŃCE d lik j 129



SŁOŃCE eksplikacja SŁOŃCE duplikacja 129

jasne, to stodoły ciasne, a jak ciemne, to stodoły przestrzenne Gaj Rozw 37. Podobnie sądzi się o dniu Nowego Roku ZWAK 1882/161; Gdy w Palmową Niedzielę słońce świeci, będą pełne stodoły, beczki i sieci NKPP Niedziela Palmowa 3; Kiedy w kwietniu słonko grzeje, rolnik nie Zubożeje NKPP kwiecień 8, nadto war.: Wit Baj 300, ZWAK 1882/168. Zyto lub len urodzą się jeżeli S. ukaże się w dzień Nowego Roku Wisła 1892/648, świeci (wczesnymrankiem lub jasno) w dniu Matki Boskiej Gromnicznej (2.II) LSE 1963/126, ZWAK 1882/164. Winoobficie zrodzi się, kiedy słońce świeci w dniu św. Urbana (16.IV i 25.V) NKPP Urban św. 2, nadtowar.: ZWAK 1882/171 lub w dniu Wniebowzięcia Panny Maryi (15.VIII); ze świeceniem S. w tymdniu wiązana jest także przepowiednia przeciwna: W Wniebowzięcie Panny Marii słońce jasne,będzie wino godnie kwaśne NKPP Matka Boska Zielna 2, nadto war.: ZWAK 1882/175.

Z a r a z ę na owce zapowiada S. świecące w dniu Matki Boskiej Gromnicznej, por. przysł.:Owczarz w owczarni woli widzieć wilka, jak słońce w dzień gromnicy, chociażby chwil kilka 19. Zarazęna zasiewy zapowiada deszcz padający wtedy, gdy świeci S. ZWAK 1878/135.

D e s z c z będzie jeżeli (na wiosnę lub w lecie) obok S. ukaże się słonecznica K 48 Ta-Rz 259, LL1961/4-6/84, laurka Etnl 1989 Bilg 116, promienny krąg Kul wiel 3/523, lub gdy S. jest blade LL1963/2-3/95; ulewa: Na Marka (25.IV) gdy słońce dogrzewa, zwykle potem ulewa NKPP Marek św. io;

b u r z a : Słońce mocno przypieka na burzę NKPP sionce u, war.: ZWAK 1882/195; niepogoda:Gdy święty Piotr.z Pawłem (29.VI) płaczą, ludzie przez tydzień słońca nie zobaczą, NKPP Piotra i Pawia#w i, war.: ZWAK 1882/173; zima potrwa dłużej: Gdy jasne słońce w dzień Gromnicy (2.II) będzie,więcej niż przedtem śniegu spadnie Wszędzie NKPP Matka Boska Gromniczna 6 i 7, nadto war.: ZWAK 1882/164.

W S. postrzegane w ścisłym związku z n i e b e m (jest jasne i święte) bywa w przysł. 20 i w pieśni używane zamiennie z nim: Nie chodź we wianecku, kiedyś nie dziewecka, Skarze cie Pan Jezus z jasnego słonecka ZWAK 1888/141 (por. fraz. jak grom z jasnego nieba). S. występuje w ekwiwalencji zksiężycem 112 oraz Bart Lub 188, K 7 Krak 17; ze z ł o t e m (symbole boskości, królewskości) 119,

por. formuły: S. ze złota Wista 1891/628, S. ozłaca ziemię 137 - oraz z o g n i e m (grzeje, pali, piecze)4, 74c. W bajce wymiennie mówi się o S. i C h r y s t u s i e H8b.

•i1 S. jest symbolem ży c i a , d o b r o b y t u : w przysł. 23; p r a w d y - w przysł. Słońcaworkiem nie zasłonisz NKPP słońce 19, war.: LL 1957/3/43; Nie mów przeciw słońcu NKPP słońce 17;s z c z ę ś c i a: życie pełne słońca, nieraz burz Kur Opól 159, zob. też 21; wol n oś c i : Ojczyźnie

zaświeci słońce świr Pies 277; d os k on a ło ś ci : f raz. widzieć plamy na słońcu 'szukać wady wczymś, co jest dobre' oraz przysł. Kto bliźniego nienawidzi, ten i w słońcu plamy widzi 16.

S. jako symbol Ch r y s t u s a : w kolędach 46 i pieśni wielkopostnej 49. Biblijny motywniewiasty ubranej w S. (Ap 12,1) czyli Matki Boskiej (ewent. Kościoła) noszącej w sobie Chrystusa,znany jest w pieśniach religijnych 106 (niektóre z nich funkcjonują wtórnie jako kolędy życzące

śpiewane pannom). W gadce lubelskiej trzy słońca to „trzy osoby boskie": Maryja, Józef, Jezus BartLub 188. Metaforycznie słońce, słoneczko mówi się o człowieku: w pieśniach żołnierskich S.utożsamiane jest z ma t k ą ; w kołysance — z dz i ec ki em : Uśnij mi córeczko. Ty moje słoneczkoKot Las 194; w pieśniach miłosnych jest zestawiane z uk o c h a n ą / u k o c h a n y m 62, 84.

W ludowym zdobnictwie jako symbol S. pojawia się kolo, także rozwinięte w r o z e t ę , np. na podlaskim korowaju K 28 Maz 142, Etnl 1988 Bacz 82, Etnl 1988 Polin 180, białostockich pisankachPSL 1965/2/107, pomorskich i podhalańskich przedmiotach drewnianych PSL 1956/3/173, toruńskich

piernikach PSL 1957/2/98, biłgorajskich i kurpiowskich szczytach domów PSL 1959/1 -2/159, PSL1901/4/207, na stragarzach izb Wisła 1902/376, deskach drukarskich z Lubelszczyzny PSL

1949/9-10/273 itp; por. podane wyżej pieśniowe formuły o chodzeniu S. kołem. Najważniejsze życiodajne funkcje S. znajdują symboliczny wyraz w jajku i wężu. J aj ko

symbolizuje S. jako zarodek i źródło życia, podobne kształtem i barwą do S.; częste w zamówieniach

32 zaklinających deszcz i przyzywających S.; w krakowskiej bajce chłop wypytuje S., gdzie kura znosi jajka 120A; związek S. z jajkiem jest utrwalony w zdobieniu pisanek wielkanocnych motywem promienistego S. Etnl 1989 Niew 64 65. W ą ż przypominający kształtem promień S. (promień S. jestrysowany linią falistą), wiąże się ze S. poprzez swoje znaczenie elementu męskiego,falliczno--zapładniającego, zob. wyżej S. a wąż (żmija).

Symbolami słońca są też: dąb — w zag. 1; sporad. inne drzewa; koń - zag. 12; do konia porównujesię S. w wierszach 135; p i e s e k - zag. 8c; b i e d r o n k a -w wierzeniach, praktykach itowarzyszących im rymowankach typu Biedronko, biedronko, pójdź do Pana Jezusa po sionko,nazywana na Śląsku słoneczkiem 35; w kolędzie lubelskiej dzik (wieprz), który spod jodły wykopujezłotą bryłę (słońce) 41; ptak - zag. Jest tam ranny ptak biały, Co obudzą świat cały MAAE 1903/286;

g o ł ą b - w pieśni żniwnej 53; gospodarz - zag. 10; p a n i - zag. SA; p a n n a - zag. 9. ZestawienieS. z panną, wtórnie z Na j ś w i ę t s z ą P a n i e n k ą , jest popularne w pieśniach obrzędowych(weselnych) r>i, 02 oraz modlitewkach :n. W pieśni miłosnej S. i księżyc to d z i e w c z y n a ic h ł o p i e c 80B.

Rośliną związaną ze S. jest s ł o n e c z n i k HO, przysł. Obraca się jak słonecznik za słońcem NKPP słonecznik.

Słońce w s e n n i k u ludowym oznacza ogólnie coś d o b r e g o , z konkretyzacjami: p o g o d n y d z i e ń , z d r o w i e , r a d o ś ć ; S . wysoko na niebie - coś bardzo dobrego. S.wschodzące zapowiada długie życie, S. nad zachodem - krótkie życie lub śmierć w rodzinie. S. oznaczateż o g i e ń i b u r z ę , zaś jasno świecące S. na odwrót - d e S Z C Z Etn l 1994 Nieb 154.

2. 'jasność i ciepło pochodzące od największego światłana niebie'

Względna odrębność tego znaczenia w stosunku do znaczenia podstawowego jest potwierdzona przez wyrażenia przyimkowe za słońca / do słońca / o słońcu (coś zrobić) oraz sposób rozumieniawyrażeń pochodnych: słoneczny 'wypełniony blaskiem słońca', słonecznic się - 'lśnić', rozsłonecznić -'rozjaśnić', rozsłonecznić się - 'rozpromienić się', a także słonecznica - 'promień słoneczny', 'chorobaoczu, światłowstręt'; utrwalają one podstawowy związek S. ze światłem, podobnie jak wyrażenienasłonecznić - 'nagrzać, naświetlić' utrwala związek S. z ciepłem.

Wyrazy bliskoznaczne krzyżujące się znaczeniowo to widok 122 i żar Bieg Lecz 359.

130 ________________________ SŁOŃCE - eksplikacja SŁOŃCE - dokumentacja 131



** S. wchodzi w opozycje na podstawie cechy jasny : ciemny (dzień : noc) z k s i ę ż y c e m - w przysł. Spij o miesiącu - rób o słońcu n.

* Światło S. pochodzi z nieba, w którym uchylona jest furtka, skąd blask pada na słońce K 7 Krak 21 i 28. S. bierze początek z Baranka [=Clirystusa] 107.

O Właściwością S. jest to, że przemieszcza się be z s z e l e s t n i e 3, nie daje się uchwycić 5; wanegdocie o głupcu chłop macha kapeluszem, żeby nagnać widok do chałupy 122, w opowieści onieprawdopodobnym zdarzeniu baba chwyta słońce przetakiem i przykrywa zapaską MAAE 1908/297.Jest najszybsze 11.

00 Za słońca / do słońca coś zrobić znaczy 'póki jest dzień', 55, 56, 96.

3. 'miejsce nasłonecznione' „

Znaczenie 'miejsce nasłonecznione'jest utrwalone w potocznych zwrotach takich, jak: na słońcu(suszyć coś, grzać się, usiąść); po słońcu (chodzić), na słotice (coś/kogoś wynieść) w słońcu (bielić

płótno). T Kolekcje tworzy z wodą: Ôzmarynie mój zielony, cożeś taki rozkrzewiony, na słońcem cie

wystawiła, zimnom wodom podlywała, abyś wyrós w kierz Krzyż Kuj 1/110. <■* S. wchodzi w opozycje na podstawie cechy jasny : ciemny z c i e n i e m 91; ciepły : zimny

z c h ł o d e m 103.

A Na słońcu / w słońcu bieli się płótno, suszy owoce, rośliny itp. powsz., nadto: wedle dawnych przekazów - suszy się pszeniczkę na koinwaj K 49 Sa-K 507, uzyskuje się balsam przeciw czarom K 7Krak 341, maść z węża skuteczną na porost wąsów K 45 Gór 498, lekarstwo na bóle K 7 Krak 172 i

przeciw morowemu powietrzu K 42 Maz 340, liście dębowe potrzebne do czarów K 15 Poz 253. Chodzenie po słońcu z odkrytą głową miało sprowadzać ciężki poród Wisła 1894/583; dziecko

wyniesione na słońce mogło oślepnąć lub pokryć się piegami K 15 Poz 124.

W a r t o ś c i o wa n i e pozytywne jest utrwalone w wyrażeniu koło słoneczne 'miejsce podsłońcem, bezpieczne, radosne': w pieśni z „Herodów": Zażyj wesela w słonecznym kołe, Bóg sienarodził na tym padole Bart Lub 248, war.: Bart Lub 225, 27i, K 24 Maz 88; w pieśni miłosnej:

Rozszerzyło się słoneczne koło, czemuś mi smętna, a me (wesołą) ? K 40 MazP 259.

4. 'pogoda słoneczna'

Znaczenie to potwierdzone jest przez derywat słonecznie- 'jasno, pogodnie' i daje podstawę doużycia wyrazu słońce w szeregowym zestawieniu z pogodą: Kiedy będzie słońce i pogoda 87. Nazwysynonimiczne: upał powsz.; słoneczna spiekota 104.

+ S. tworzy kolekcje z innymi zjawiskami atmosferycznymi. S. i w i a t r sprzyjają miłości: Cichywietrzyk wieje, ciepłe słonko grzeje, A Kasieńka do Jasieńka przez okno się śmieje Kot Rzesz 452,

podob. Pies śl 2/215. S. i d e s z c z: Deszczyk pada, słońce grzeje, do kochanki serce mgleje K I Pies217; S. wraz z bujnym wiatrem występują w czasie wesela sieroty 65; por. wierzenia o zapładniającejfunkcji ->deszczu i -wiatru. W bajkach S. i wiatr funkcjonują jako bracia Lom Baj 73.

Współwystępowanie S. i deszczu sprzyja praktykom czarownic, w popularnej rymowance: Deszczyk kropi, słońce świeci, czarownica masło kleci 21, O sytuacji, kiedy jednocześnie deszcz pada isłońce świeci, mówi się, że wilk się śmieje K 15 Poz 126.

W popularnej bajce S., mróz i wiatr spierają się o to, kto mocniejszy 117; w bajce podlubelskiejwspomagają biednego chłopa 121; z centralnej Polski pochodzi bajka o S., miesiącu, mrozie, wietrze ideszczu, które mieszkają w odległej chacie 128, podob. 116.

«-* S. wchodzi w opozycje na podstawie cechy ciepły : zimny z m r o z e m 116; na podstawie

cechy suchy : mokry z d e s z c z e m 104, 116. ♦ W przepowiedniach bywa zapowiedzią m r o z u : Jak Anioły (2.X) w słońcu ciepłym chadzają,

to potem w zimie mrozy się trzymają NKPP Aniołów św.; pięknej, ciepłej po g o d y : Wawrzyniec(10.VIII) i Bartłomiej(24. VIII) kiedy w słońcu trwają, piękną jesień nam przepowiadają NKPPWawrzyniec św. 24; Ile słońca na Makarego (2.1), tyle ciepła wrześniowego NKPP Makary Sw. 1. S.

jest zapowiadane przez niepogodę: Jeśli w Nawiedzenie (2.VII) nie ma pogody, przez dni czterdzieściwięcej słońca niż wody NKPP Matka Boska Jagodna 7.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI 1 - Drzewo (dąb/topola/jabłoń/lipa/...)/slup w środku wsi/pola [= słońce].Stoi dąb na środku wsi, nad każdu chalupu gałązka wiśsi. (Słońce). TN Bychawka 1962, war.:

MAAE 1908/326; Pośród świata dąb stoi, a do każdej chałupy gałązki wiszą. Folf Zag nr 655; także:W środku pola stoi tompola ... Wisła 1891/567; ... jabłoń ..., ... lipa ..., ... wierzba ... Folf Zag nr 655;Stoi słup na środku wsi ... Cisz Krak 351.

2 - Slońce/zorza zbiera perły/kolczyki/fciucze [= rosę/gwiazdy]. a. Sed Roch, ozsypal groch, miesiąc wiedział, nie powiedział , słońce wstało, pozbiralo.

(Gwiazdy). Folf Zag nr 1234; tamże war.: Roch zasoł groch. (Grad); Święty Roch zasiał groch,księżyc ... (Rosa). ZWAK 1878/181 Ziemia Dobrzyńska; Święty Roch rozsuł groch ... (Rosa). ZWAK 1885/300 Lubelskie.

b. Święta Urszula klucze osula; miesiączek wiedział, a nie powiedział, słońce zaśwstało, klucze zebrało, świętej Urszuli do garści podało. (Rosa). Folf Zag nr 1234; war.: ... perłyrozsula, ... pozbierało. NKPP Urszula św. 7; ... perły rozsula, księżyc ..., słonko ... i w niebie

schowało. (Rosa). LL 1957/3/37, Mich Trąd 125, TN Niezdów 1967, Konop Krak 164; Święta Herełkarosnula perełka, księżyc widział, ..., słońce wstało, pozbierało. MAAE 1908/325; Chodziła porowie, Zgubiła korale, ... LL 1963/2-3/94; por. także wyliczanki dziecięce.

c. Piękna dziewczyna na polu si ę bawiła, Jak się bawiła, kolczyki zgubiła; Księżycwiedział, nie powiedział, Słońce wzeszło, pozbierało. (Zorza, rosa). ZWAK 1878/182.

d. Wyłazi dziadek na skrzynatke I wylał babce serwatkę. Księżyc wiedział, Nie powiedział, Słońce wstało, Wyzbierało. (Rosa). LL 1957/3/37, war.: Folf Zag nr 1235.

3 A - Idzie, nic suśnie; bez wodę idzie, nie pluśnie. (Słońce). Folf Zag nr 1052, war.: tamże. 3 D - a. Zawdy chodzi, cały las obeńdzie, ani l istkiem, ani niczym nie ruszy. (Słońce).

Folf Zag nr 1026. b. Zawdy idzie, a niesporo mu. (Słońce. Zegar). Folf Zag nr 1051. c. Chodzi po lesie, nie smyrze się. Folf Zag nr 1027.

4 - Co się pali bez ognia? (Słońce). Folf Zag nr 1097. Rośnie bez korzeni, pali bez płomieni, ahuczy bez wichru. (Kamień, słońce i woda). Folf Zag nr 1221, podob. w pieśni - K 28 Maz 154.

5 - Co to jest: wymiata, nie wymiata, wynosi, nie wyniesie, jak czas przyńdzie, samo wyńdzie.(Słońce w chałupie). Folf Zag nr 1181, nadto war.: Miecie, miecie, nie wymiecie, niosę,

132 SŁOŃCE - dokumentacja SŁOŃCE dokumentacja 133



j

niosę, nie wyniosę, a ... TN Orchówek 1962; Cego z chałupy nie wymiecie? Cisz Krak 365; zob. też bajki nr 73. 6 - Maluśkie, okrągluśkie, całemu światu miłe. (Słońce). Foif Zag nr 911.7 — Wiedno biegnie, wiedno goni, nie dopędzysz go w sto koni. Chcesz czy me chcesz, swoje broji, a wiedno na

miejscu stoji. (Słuńce). Folf Zag nr 1013.8 A - Leciał ptak bez pierza na drzewo, będące bez liścia, przyszła pani bez ust i zjadła tego ptaka. {Śnieg i

słońce). Folf Zag nr 145.8 B - Chto może nóbarżyj lizać, choć ni mó jęzeka? (Sluńce, bo zliżc nówtksze zwale śniegu i lodu). Folf Zag nr

295. 8 C — Mój dziadek za drzwiami, piesek zaszczeknie, dziadek ucieknie. (Sopel lodu. Słońce zaświeci i sopel

upadnie). Folf Zag nr 563.9 - Stoi panna we dworze, a jej warkocz w komorze. (Słońce). Folf Zag nr 516.

10 - Pole niewymierzone, bydło niezliczone, parobek rogaty, a gospodarz bogaty. (Niebo, gwiazdy, księżyc i słońce). Folf Zag nr 863, war.: -+księżyc.

11 - [W pomorskiej wersji bajki o mądrej dziewczynie dwaj chłopi muszą powiedzieć sędziemu, co jestnajsłodsze, najtłuściejsze i najszybsze. Jeden z nich za radą córki odpowiada, że najsłodsze - spanie, najtłuściejsza -ziemia, najszybsze - słońce.] Krz PDL nr 875.

12 - Ślepy koń, ale wrotami patrzy. Folf Zag nr 93; tamże war.: Łysy kóń bez wrota ... 13 - Co wyżej lasu, ozdoba całego świata. Folf Zag nr 642.14 - Jedno peda: „Leżmy", drugi peda: „Bieżmy", trzecie peda: „ Chrabąszczajmy" '. (Słońce, wiatr i gałęzie).

Folf Zag nr 886.

PRZYSŁOWIA 15 - Nim sionko wzejdzie, rosa oczy wyje. NKPP rosa 1, nadto war.: Wit ISaj 308, Wisła 1891/247, ZWAK

1892/185, ->TOSa.16 - I na słońcu są plamy (skazy). NKPP słońce 5, nadto war.: Sych SGKasz 5/84; Kto bliźniego nienawidzi, ten

i w słońcu plamy widzi. NKPP bliźni 3, nadto war.: Wit Daj 300; Plamy są i na słońcu. K 8 Krak 264; por. też fraz

Plamy w słońcu szukać 'szukać dziury w całym'. NKPP słońce 21.17 - Spij o miesiącu, - rób o słońcu. NKPP dzień 11, nadto war.: Wit Baj 313.18 - Stroni jak nietoperz od słońca. Wisła 1899/4, war.: Nietoperz w słońce nie patrzy. NKPP nietoperz 3, por.

też Słońca nie doleci nigdy z cienia sowa. NKPP słońce 27; Sowa nie lubi słońca (dnia, światła). NKPP sowa 12.19 - Owczarz w owczarni woli widzieć wilka, jak słońce w dzień gromnicy, chociażby chwil kilka. NKPP Matka

Boska Gromniczna 36, nadto war.: K 39 Pom 270, ZWAK 1882/164; podob. Kul Wiel 2/207. 20 - Od dnia dwudziestego marca słońce zagrzewa nawet starca. NKPP marzec 36; tamże war.: ... niebo ... 21 - / kapłon zapieje, kiedy słońce przygrzeje. NKPP kapłon 1; tamże war.: ... szczęście dogrzeje.

22 - Nic nowego pod słońcem. NKPP nowe 10; tamże war.: ... na świecie; nadto war : Nie ma nic na świecie pod słońcem stałego. K 6 Krak 425; Dziewica tak piękna, jakiej dziś nie masz pod słońcem. K 14 Poz 38; Najgłupsze stworzenie pod słońcem. K 24 Maz 195.

23 - Będzie i przed naszymi wrotami słońce. NKPP słońce 1, war.: Za mojo stodoło słońce wzejdzie. TN Gorajec1984.

24 - Gaśnie księżyc przed słońcem. NKPP księżyc 2.25 - Zachodzące słońce zazdrości wschodzącemu księżycowi. NKPP słońce 37.26 - Nie widzała sowa słońca, ogorzała od miesiąca. NKPP widzieć 21; war. tamże: ... dupa ...; ... oczy ...; ...

sroka ...; ... baba ...; ... gęba ... 27 - Słoniszko je jak żęci: lśni blaskę własnym, ksężec zds jak kunszt: zewi sę póżćczonym. NKPP słońce 24, podob. Etnl 1989 Biłg 111, TN Banachy 1984.

28 - Tęskna nocka bez miesiączka, dzionek bez słoneczka. NKPP noc 16.29 - Żartować sobie z miesiąca, kiedy słońce świeci. NKPP słońce 39.

MODLITWY I MODLITEWKI 30 - „Litania o błogosławieństwo Boże dla urodzajów polnych" odmawiana w czasie

konnej procesji wielkanocnej w Pietrowicach Wielkich w diec. opolskiej: Boże, za któregorozkazem grzejące słońce wschodzi i zachodzi, który pragnącą ziemię rosą i deszczem posilasz,który łąki trawą przyodziewasz, który zbożu na polu róść dajesz, który ptactwo powietrznekarmisz, który kwiaty polne przyozdabiasz - zmiłuj się nad nami. Miłosierny Boże, od wszego złego, od głodu, moru, ognia i wojny, od piorunów i gradu, od zniewagi darów i dobrodziejstwTwoich - zachowaj nas, Panic. Udziel nam deszczu i pogody, błogosław wysiane nasiona, dajłąkom i polom urodzajność, zachowaj nas i domy nasze od błyskawicy i nie dopuść, by ktośod niej zginął, daj ufność dziecięcą w opatrzność Twoją, ratuj nas od doczesnej i wiecznej

zguby Ciebie prosimy, wysłuchaj nas, Panie.Siw Blog 18. 31 Modlitewka odmawiana przy rannym pacierzu: W niedzielę rano słoneczko wschodzi,

Najświętsza Panienka swojego Synka za rączkę wodzi. Kot Zn 61, 118, 120; war.: ... gdy ... po ziemi chodzi ... Kot Zn 119; ... po niebie chodzi ... Święt Nadr 255, ZWAK 1885/50; ... słonie ... poniebie chodzi ... ZWAK 1880/87, ta sama formuła jako incipit pieśni weselnych, zob. nr 61, 63.

ZAMÓWIENIA, ZAKLĘCIA I RYMOWANKI DZIECIĘCE 32 - Pokaż się słoneczko, dam ci białe jajeczko. Formuła odpędzenia chmur i deszczu: Pokaz-ze się slonecko, Dam ci białe jajecko! Położę cię na dębie, Roztocą

cię gołębie. Położę cię na gr usce, Roztocą cię chrabąsce. Położę cię na śli wie, Roztocą cię scęśliwie. ZWAK 1879/57, podob. Mosz Kul 2/444; war.: Świeć się, świeć słoneczko! Dam ci jajeczko, Jak kureczka zniesie Na dębowym lesie.Weźmij jajo do raju. Niech się dusze radują. Bieg Koleb 173; Zaświeć-ze mi slonecko, dam ci białe jajecko, Położę cina skrzyni, wezmą ci Węgrzyni, Położę ci na łące, wezmą ci zające, Położę ci na dębie, wezmą ci je gołębie, Polozę cina grusce, wezmą ci je chrabósce. Położę ci na śliwie, dadzą ci je scęśliwie. K 19 Kieł 197.

33 - Wychodzi slonecko zza góry, Wychodźcie suchoty zza skóry. Udz Krak 102, Wisła 1896/706, ZWAK 1879/55; war.: Słoneczko za górę - a ty gurdzielu marsz w dziurę! K 35 Przem 240.

34 - W miejsce, gcizie nie świeci słońce ani księżyc, wysyła się c horoby.a. [Zamawianie róży:] Oj, różyczko, różyczko! ... Wychodź! Idź na góry, Na lasy!Gdzie słoneczko nie doświeci, Ptaszek nie doleci. Zgiń! Przepadnij na wieczne niewczasy! LL 1973/3/59.

b. [Zamówienie od ukąszenia węża:] W imię Ojca i Syna itd. Wąż, wąż, wąż!Szkaradne imię, Szkaradne plemię, [któreś wypuścił! Idź pod kamień, Idź do wody, Idź gdzie słońce nie świeci I miesiąc nie dochodzi, W imię Ojca itd. Bieg Lecz 110, podob. Bieg Lecz 45[zam. reumatyzmu], podob. w prakt ykach przy bólu zębów K 31 Pok 237 i przy zamawianiu brodawek Bieg Lecz 123.

c. [Zamawianie gośćca:] Uciekaj, ty bólu przeklęty! Tam gdzie słońce nie dogrzeje,Gdzie wiatr nie dowieje, Gdzie kogut nie dopieje, Gdzie pies nie doszczeka, ... Na bory, nalasy, Na suche korzenie, Zęby cię nie znało żadne ludzkie plemię! Kot Zn 239.

35 - Biedronka ma iść do Pana Jezusa po sionko. Biedronko, biedronko, pójdź do Pana Jezusa po słonko. ZWAK 1881/107 Krakowskie, war.: K 42 Maz 349;

Biedronko! Uproś u Boga dla mnie o słoneczko. K 45 Gór 499; na Śląsku też o biedronce: Slonecko, slonecko, Leć do nieba, Przynieś nam jutro pogodę albo desc. Sim

Wierz 235. 36 - Deszczyk kropi, słońce świeci, czarownica masło kleci. NKPP czarownica 1, war.: Sych SGKasz 1/158, K

8 Krak 252, K 48 Ta-Rz 275, Wit Baj 292; Deszczyk pada, słońce świeci, Baba Jaga łapie dzieci. Red. TomaszówLub. 1960-1966; Zaszło słońce, ksiyżyc świeci, ... Krzyż Kuj 1/269, podob. Wisła 1897/118.

37 - [Formuła wypowiadana przez kobiety przy wsadzaniu chleba do pieca:] Rośnij, chlebie, jak sionko naniebie, bo dzieci jeść chcą. Dwór Maz 225, war.: Wisła 1889/495.

38 - [Z zamówienia choroby świętego Walentego:] Niech mie już nie szarpią wszelkie natury, Niech mnie nieciskają z ziemie do góry. Niech będzie słońce świeciło my wesoło,

135




A niech księżyc mnie oświeca także. Gwiazdy niech my pomagają, A ziemia święto niech rnie nie tyro. Kot Zn 324. 39 - Niebo, słońce, miesiąc, gwiazdy, Święta Trójca i Matka Boża - wzywane

na pomoc przy zamawianiu chorób. a. [Zamówienie od róży:] Jasna nieba, jasna słońca, jasień miesiąc i jasne gwiazdy,

i święta Trójca, i Matka Boża, stań do pomocy, jak we dnie, tak i w nocy. Or L 1934/91. b. Zaklinam cię gościu na słońce i księżyc, na Przemienienie Pańskie - na sąd

ostateczny. Bieg Lecz 48. 40 - Szedł chłop przez pole i zgubił korale. Słońce wstało, pozbierało, Księżyc wiedział,

nie powiedział: raz dwa trzy, wychodź ty! Pis Wyl 116, por. zagadki nr 2.

KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE 41 - Dzik wykopuje złotą bryłę [= słońce?] spod jedliny. Cóz te wieprzocki robić będo? Tam pod jedlino ryły będo. Ryły, ryły i wyryły, i wyryły złote bryły. Dzież my to

złoto podziejamy? Do złotnika zaniesiemy. Uleją nam złoty kielich, złoty kielich, złotą flaszkę. Któż tam kielichom pijał będzie? Sam Pan Jezus po kolandzie. Bart Lub 86; war.: ... Ji napotkał dzikie świnie, co to mu ryły pod jedlinu. Ji wyryły złote bryły ... Bart Lub 87, war.: tamże.

42 - Księżyc, gwiazdy, słońce, zorza, planety, ... witają małego Jezusa. Hej nam hej! Witają go [małego Jezusa] i bydlęta ... Gwiazda go wita i słońce, planety, miesiąc i gońce, ...

Witają go narodowie ze wschodu słońca królowie. K 5 Krak 251; podob. Idzie panna ozdobiona, ... W miesiąc, słońceustrojona, ... Witają go i bydlęta!... Witają go narodowie, ... Ze wschodu słońca królowie. ZWAK 1880/104.

43 - Słońce i miesiąc służą Jezusowi. Ju pochwalme króla teho, Dziś w Betleem narodzoneho, ... Jemu służi słońce, miesąc, We dnie, w noci nie

przestając. K 39 Pom 371. 44 A - Pasterzom wydaje się, że słońce świeci, gdy Jezus się rodzi. Dnia jednego o północy, gdym zasnął w ciężkiej niemocy, nie wim czy na jawie, czy mi sie śniło, że wedle mej

budy słońce świeciło. TN Niemirówek 1979.

44 B - Niebo jaśnieje jako słońce. Dlaczego dzisiaj wśród nocy dnieje ji jako słońce niebo jaśnieje? TN Wola Husińska 1978, war.: TN Ułów

1979, TN Niemirówek 1979. 45 — Słońce, księżyc, deszcz - jako Trzej Królowie. Tam u wody u studzianej, szczodry wieczór, dobry wieczór! Trzej Królowie przyjechali, ... I tak sobie imia dali ...

Jednemu było jasne slunejko ... drugiemu było cichy dyszczeńko ... a trzeciemu jasny księżyczeńko ... Słuneńko mówi:wstanę jo w lecie rano ... i obsuszc ludziom siano. ... Dyszczeńko mówi: wstanę jo w lecie rano ... i obrosze ludzion siano. ... Miesiunczek mówi: wstanę jo o północy, ... oświecę jo góry, lasy. ... I jurmany, powoziany, ... Co przewożą srybro, złoto ... Na ołtarzyki, na złote kielichy. ... A chto niemi będzie pijoł? ... Sum Pan Jezus z aniołami... i Maryja zdziewicami, szczodry wieczór, dobry wieczór. EtnI 1989 Bilg 131.

46 A - Lulajże przyjemna oczom gwiazdeczko, Lulaj najśliczniejsze świata słoneczko.Miód Pas 93.

46 B - Królowie biegną do ciemnej szopy, ... czołem biją jasnemu, pod ciała cieniem słońcu utajonemu. Słońce przedwieczne, przez Twe zjawienie, które się żarzysz nam na zbawienie, zapal, zapal, zapal, zapal zmrożone i w cieniu zimnej nocy serca zgaszone. K 5Krak 250.

PIEŚNI WIELKOPOSTNE I WIELKANOCNE 47 - Słońce, księżyc, gwiazdy, ... płaczą nad grobem Jezusa. Płacz jasne słońce, płacz koło miesięczne, zalejcie gwiazdy światła swoje wdzięczne ... nad grobem króla

niebieskiej stolice. [Także: promienie z nieba, obłoki, chmury dżdżyste, pioruny, błyskawice.] K 20 Rad 102, war.: TN

Łubcze 1978.

48 Księżyc, słońce, gwiazdy a. chwalą Boga, b. czynią pokłon, c. dziwują się piękności Jezusa, d. chcą uczcić święto wielkanocne.

a. Słońce, miesiąc, wszystkie gwiazdy, rok, godziny, moment każdy; dzień i noc niechajCię [Boże] chwalą, serce miłością zapalą. K 22 Łęcz 34.

b. Jcdynowtadny Rządco nad rządcami, któremu niebo swemi obrotami, słońce,miesiąc, gwiazdy czynią pokłon zawzdy jako Panu swojemu. K 39 Pom 234.

C. Nieskończona, najśliczniejsza, Jezu miłości, niepojętej i prawdziwej, źródło słodkości. Słońce, miesiąci z gwiazdami, ... piękności się twej dziwują, lecz nie pojmują.K 28

Maz 90. d. Gdy Chrystus zmartwychwstaje, wszystkim radość wielką daje. Alleluja. Słońce, miesiąc są

jaśniejsze, uczcić święto chcą dzisiejsze. K 22 Lecz 30. 49 - [Chrystus mówi do Matki:] Twarz mojo widzisz słońcu podobną, zobaczysz pięściami

zbito ji niepodobną. TN Wola Chomejowa 1988. PIEŚNI ŻNIWNE I DOŻYNKOWE

50 - Za las słonko, za las, za zielony borek, hej, panie uokunomie daj nam podwieczorek.

TN Piotrków 1953, war.: TN Rachanie 1978. 51 - Ej kołem, kołem słoneczko chodzi, a na tym polu zbożyczko rodzi. Plon niesiem, plon, ze wszystkich stron.

Ol Pódl 129.

52 - Zachodź, słońce, zachodź, Żeli masz zachodzić, Bo mię nóżki bolą Za bydełkiem chodzić. ZWAK 1886/308,war.: ZWAK 1880/229, Stoin Żyw 47, Święt Nadr 263; ... po tem polu chodzić. LL 1960/1/17; ... za modry oblocek, aboć mnie od psenicki mocno {juz) boli bocek. K 26 Maz 323; ... po pokoju chodzić. K 57 RuśC 320; ... za wysokowieżo, bo moja matusia gotujom wiecerzo. Stoin Żyw 47; ... ku boru, ... chodzić po tym polu. MAAE 1898/92.

53 - Słonko pływa po niebie jak siwy/biały gołąbek.

Żebyś ty, słunejku, na wyrobku bylu, tu byś ty, slonejku, prędku zachodziło. Ali ty, słunejku, nie wis, co wyrobyk, pływas sy po niebi jak si wyj gołąbyk. TN Lubcze 1983; war,: ... kiej biały gołąbccek. K 19 Kieł 18.

54 - Słoneczko zachodzi, zimna rosa pada, a nas nastawnicek na konika siada. Ol Pódl 119; war.: Już słonko ...,a nasz młody nastawońka ... Ol Pódl 120.

55 - Za jasnego słoneczka dożęła żyta dzieweczka. Dozynaj żytka, dozynaj, Pana Jezusa wspominaj. Dozynala go dziwecka, tak za jasnego slunecka. K 24 Maz 204;

war.: ... do ... K 16 Lub 127; Pótyl my się krążyli, jas my owies skońcyli. Dożena go dziewecka za jasnygo slonecka.Gaj Rozw 114; Krążyliśmy, krążyli, już my żytka dożęli. Dożęła ... K 24 Maz 203; ... w upale .. . K 40 MazP 97, war.: K 16

Lub 126 i 128, TN Niezdów 1977, Chód Śp 219; Oj, będziemy się krążyli, krążyli, kiedyśmy żytka dożęli, dożęli. Oj,dożęła go ..., oj za ... TN Tuszów 1988; Będziemy się krążyli, bośmy żytko wyżnyłi, ej, wyżnyła go ..., za ... TN Rechta1978; Dopóly'śmy się krążyli, aze'śmy psenickę skońcyli. Dozęna jeji ... K 20 Rad 129; Hej będziemy się cieszyli,cieszyli, bośmy już pszeniczhe wyżęli, wyżęli. Oj wyżęła jo ..., ej za ... TN Wólka Husińska 1980; Oj takeś-my sięnakrążyli oj da j-aześmy - oziminki dozęni. Oj dozęna ... K 20 Rad 127.

56 - Do/za słońca wyrżnął żyto dozorca. A nasz paneńko dobry był, wyrżnął zyteńko, nas nie bił. A nasz paneńko dozorca, wyrżnął żyteńko do słońca. K

16 Lub 127; war.: A pan ókomon dobry dozorca, dozeniśmy żytka jesce za ... K 26 Maz 89; Dobregośmy mieli dozorcę

dozaliśmy żytka za ... K 26 Maz 91; Nasz jegomość dozorca wyżął żytko za słońca. K 33 Chel 168; Pótyśmy siękrążyli, aześmy pszenicki dożęli. Dobry pisarz, dozorca, zząn(l) pszenickę za słońca. K 2 San 168. 57 - Rolnik-żniwiarz wygląda kochanego słoneczka. Tu rolnik bezradny, patrzy wciąż po niebie: Słoneczko kochane, kiedy ujrzę ciebie? TN Wólka Husińska 1980.




j j

PRZEMOWY WESELNE 58 - Noc bez księżyca, dzień bez słońca, miody bez przyjaciółki - smutne.

Jak smutna noc bez księżyca, a dzień bez słońca, tak tćż i ty, wielebny mtody-panie, smutny jesteś bez przyjaciółki.K 10 Poz 285.

59 - Bo wianek ci zwiędnie prędko od wiatru i słońca, a mąż ci będzie życzliwy bez miary i końca. Gaj Rozw189.

60 - Słońcem, księżycem i gwiazdami Bóg przyozdobił świat. Kiedy to Pan Bóg stworzył świat, tak przioźdobil fiyrmament: słońcem, miesiącem i gwiazdami.Kur

Opól 49, podob. K 39 Pom 113, Kup Pol 10, Lud 1906/167. PIEŚNI WESELNE

61 - Kręgiem/kołem/górą słoneczko idzie/wschodzi/... panna młoda do ślubu jedzie / za stół idzie. a. Kręgiem słoneczko Zza gór idzie, Z ukłonem Kasię Za stół wiedzie. Hol Wes 104. b. Kołem, kołem słoneczko jidzie, nasza Maniusia do ślubu jidzie. TN Karmanowice

1977, war.: Krzyż Kuj 1/85; ... Młoda do ślubu jadzie. K 27 Maz 200, war : LL 1961/4-6/65, TNKrasew 1988; Górą, górą ... Krzyż Kuj 1/85, war.: K 28 Maz 171, K 26 Maz 18 1, K 16 Lub 222, TN

Bychawka 1977, TN Karczmiska 1977, TN Gołąb 1988; ... chodzi, ... dziewcyna, nasa nadobna, ...odchodzi. K 26 Maz 105.

C Kołam słonajko chodzi, ji Kasia sie przechodzi. TN Piotrków 1953; podob. W niedzieli rano słonejkowschodzi, młoda Kasiunia po chałupi chodzi. TN Łubcze 1983.

62 - Wychodzi słoneczko z wysokiej góry, Wygląda ma miła z nowej komory. Pici Ś! 2/347. 63 — W niedziele raniusiejko, kąpało sie słonejko. Marysia go łapała, sama w morzejko wpadała. Prosiła

ratunejku: - Ratuj mie tatusieńku! - Już ja cie nie zratujc, bo mama nie zgrontuje, bo morze szeroczeńkie, do tego głęboczeńkie. TN Nedeżów 1977.

64 - A u Chmełki na góreńce, Oj, kąpało sie tam słońce, Oj, kąpało sie, kąpało, Dwa dołeńki wody miało,Wichtusia ich napłakała, Bo sie do ślubu zbierała. MAAE 1908/95.

65 - Można bo to poznać siroteńki wesele, słonecko przygrzewa, bujny wiaterek wieje. TN Górki 1977.

66 - W konie, drużyna, w konie, bo już miziutko słonie. TN Bychawka 1962, war.: TN Piotrków 1953; W konie

swatkowie ... bo wysoczeńko słonie. K 16 Lub 164; podob. Oj zaprzągajcie konie ... TN Stara Wieś 1978; W konie,karbowniku, w konie, bo już wysoko jest słonie. Gaj Rozw 117.

67 - Korowaj był u słońca i księżyca. Oj gdzieżeś bywał święty korowaju? ... Oj bywał ci ja U kręgu miesiąca, Oj bywał ci ja U jasnego słońca. Hol

Wes 138. 68 - "O juz slunecko, juz muzyka, zabiroj sie Mantu do cepyka, juz słunecko w rogu stola, siadoj, siadoj Maniu

moja. TN Dobre 1977. 69 - Najświętsza Panienka jest proszona przez pannę młodą o podwyższenie słońca.

Marysiu moja, spójrz w okienecko cyli wysoko na niebie słonecko. Najświętsa Panienko, podwyz-ze go jesce, bomi się jesce - od matule pójść nie chce. K 20 Rad 217.

70 - Upadaj [Marysiu], upadaj w stronę za słońcem, niech cię błogosławi mamusia z ojcem.TN Krasew 1988.

PIEŚNI MIŁOSNE 71 - Dziewczyna spogląda na słoneczko, czy wysoko jeszcze. Wyszła na poleczko, Robić jej się nie chce, I wejrzała na słoneczko, Wysoko jest jeszcze. Rog Śląsk 81, war.:

Pies Śl 2/458; Na poleczko zaszła ... Sob Wielk 175; Na poleczko poszła ... Sob Lubus 56, Krzyż Kuj 1/226; Na poleczko zaszła, ..., Jeno zagląda ... Wysoko jeszcze. Picś .Śl 1/14, Rog Śląsk 80; Przyjdę na poleczko, Robić mi...,

spojzdrzę ... li jeszcze. Rog Śląsk 226; Wyjdziem na półeczko, robić nam ..., popatrzym ... cy wysoko jbsce. K 40 Mazp405; Wyjdę na polerko, robić sie mi nie chce, spojrzę na słonecko, cy wysoko jesce. K 40 MazP 405; Jida na półeczko. Spojrzą na słoneczko: Słoneczko wysoczko, Do matki daleczko. Stef WarmPś 1/29; Posła na

policko, ..., Poglódd ... Jag wysoko jesce. Dąk Gręb 63; Posła na polecko, ... ci jesce. Pies Śl 2/14; Zaszła na poleczko... PicS Śl 2/635; Wyńdę na poliszko, , zaśpiwam se jeszcze; spojrzę na slonyszko, wysoko my jeszcze. K 3 Kuj 261;Wysâ na górecke, robić sie ji nie kce, pozird na sionko, wysoko jes jesce. 7.WAK IRR6/130; Szła dziewczyna kołomłyna ... Gaj Rozw 88, war.: Stoin Żyw 208-210; Szła dziewczyna koło młyna, ... ji spogląda ..., jak wysoko jeszcze.TN Żmijowiska 1988; Szła dziewczyna kolo młyna ..., spoglądała ... czy wysoko jeszcze. TN Kielczewice Górne 1977; Idzie do ogrodu ... Święt Nadr 215. 72 - Słońce nisko, wieczór blisko.

a. Puść mie, waspan, puść mic, bo juz słońce nisko, a do domu nie jest blisko. K 39Pom 162; war ... niziuśko; słońce nisko, a do domu i mamy daleczko. K 12 Poz 157; Niech miewospon puści, Niech mi rąk nie ściska, Słońce nisko, wiecór blisko, Do dóm mi sie mięsko. Lom Śląsk 172.

b. Już wieczorek blisko, juz słoneczko nisko, Już się rozejdziemy moje towarzysko. Gaj Rozw 112.

c. Poszła Marysia - do ogródeczka, jako koralik stalą. Sloneńko nisko ~ wieczorek blisko, gdzie ja będę nocowała? K 33 Chel 330.

d. Oj Janku, Janku, Janku dla Boga, słoneczko nisko, daleka droga. Gaj Rozw 80, war.:

Krzyż Kuj 1/228, 229; Nie "oddam jag"ód na litość Buoga ... LL 1964/1-2/52. e. Możesz sie mi przydać, Słońce nisko, nocka blisko, Mogymy społu spać. Pies Śl 2/451.

73 - Słońce smutno wschodzi i zachodzi, smutna jest dziewczyna/chłopiec.Smutno słoneczko wschodziło i smutno zachodziło. Smutna i jeszcze smutniejsza Ta nocka

dzisiejsza, Którą spędziłam z kochankiem swym. Kot Zn 410; war.: ... która ja nie spałem Z kochanko

SWO. TN Dąbrówka 1967, podob. TN Księżomierz 1984. 74 A - Słońce jednemu świeci, drugiemu zachodzi za chmurę.

a. Komu słońce świeci, dla mnie zawsze smutne, komu losy stałe, a mnie są okrutne. K 6 Krak 128.

b. Jednym słońce świeci i zapada w góry, a mnie nieszczęśliwej zachodzi za chmu

ry. K 44 Gór 341; war. ... wschodzi i wybija w górę - a mnie nieszczęsnemu ... K 6 Krak 427;

Wschodzi słońce, wschodzi 1 wzbija się w górę. Dla mnie tylko jednej Chowa się za chmurę.

Her Kai 2/148; Komu słońce świeci, zbija się i w górę, mmc tylko jednemu kryje się za chmurę.

Lom Śląsk 409. 74 B Dodaj ci słońce nie świeciło!

Zęby tobie było Słońce nie świeciło! Kiedyś mnie ty wziąść nie chciała. Rog Śląsk 204; war.: Oj bodaj ci hultaju... K 25 Maz 169, TN Poniatowa 1987; da ... Bogdaj ci, chlopcyno, ... K 48 Ta-Rz 92, Lom Śląsk 387, ZWAK 1878/108; Bogdoj ci jasne słoneczko ... K 48 Ta-Rz 317; Bodaj ci, Jasicku, ... Stoin Żyw 289; Zęby lobie było słońcenie świeciło! Pies Śl 1/270; Zęby ciebie Janku nie nosiła ziemia. Ziemia TUP nosiła, słonko nie świeciło, żeby ciebie Janku na świecie nie było. TN Białobrzegi 1988; podob. Bodajże cię Jasiu słoneczko spaliło! Pici Śl 1/428; Bodejciebie, Jasiu, Słoneczko spaliło. Pies Śl 2/755.

75 - O moje słonecko, świećże mi wysoczko. Oj, bo ja jeszcze mam do matki daleczko. K 40 MazP 428.

76 I - Słoneczko nie zachodź jeszcze, bo mój kochanek daleko. Słonecko, słonecko, Nie zachodź mi jesce, Bo ten mój kochanek Daleko we świecie. Pies Śl 1/521; war Ty, jasne

słoneczko ... a ho mój Janeczek, a bo mój kochany na jynnej wsi jeszcze. Krzyż Kuj 1/231; ... Jest w .dalekiej drodze.Pies Śl 2/737; Nie zach^ódź czerw"one słoneczko ..., a bo mój ..., a bo mój jedyny daleko ode wsi. LL 1965/4/22.

7G II Słoneczko, możesz zachodzić, bo mój kochanek przyszedł. Słonecko. słonecko, Juz mozes zachodzić, Bo ten mój kochanek, Juz do wsi przychodzi. Pies Śl 1/521, war : Pies

Śl 2/737; Już możesz zachodzić, czerwone słoneczko, a bo mój ..., a bo mój jedyny ... dochodzi. LL 1965/4/22. 77 Kołem, kolein sloniuscko chodzi, juz jest nad zachodem, piele Marysia drobną

ruteckę tam za nowym ogrodem. K 2fi Maz 240.

138 SŁOŃCE - dokumentacja

SŁOŃCE dokumentacja

139



78 - Słońce siada, rosa pada. Słońce siada, rosa pada, po drobnej leszczynie, kochajże mnie, mój Jasui[ku], szczerze, [nie zdradliwie]. K 41

Maz 192; war.: ... a nie zdradzaj, kochaj dworzaninie. K 22 Lccz lor,; ... po białej drzewinie ... ZWAK 1886/291, podob. MAAB 1908/170.

79 — / spojrzał ci po słoneczku, ujrzał pannę w okicneczku. Ach, mój Boże, dajźe mi ją,tę dziewczynę, tę jedyną. K 40 MazP 320; Oj spor-zioł na słonecko, da spor-ziol i na niebo ...K 25 Maz 187.

80 A - Miesiąc świeci, słońce grzeje, do dziewczyny/kochania serce mdleje. Miesiąc świeci, słońce grzeje, do dziewczyny serce mdleje. K 39 Pom 117, K 48 Ta liz 162;

war.: ... do kochania ... K 39 Pom 117, K 26 Maz 232, K 41 Maz 78, Pies Śl 1/490, ZWAK 1882/114; ... do kochania

serce śnieje. Stef WarmPś 3/28; Słońce świeci a nie grzeje, Do kochania serce mdleje. Rog Śląsk 152; Słońce świecia nie grzeje, serce mi od żalu mgleje. K 12 Poz 105; Słońce świeci a nie grzeje, moje serce roztopnieje. K 40 MazP241; Księżyc świeci, ...do kochania serce mdleje. Piat Krak 190; Świeci miesiąc, ... do kochania ... K 39 Pom 448, por. Biel Kasz nr 325C, D; Słonko świeci, wiater wieje, do kochania ... Biel Kasz nr 377B.

80 B - Słoneczko mi zaszło, miesiącka nie widać, Wyszyłam chusteczkę, nie mam komu jej dać. Pies Śl 2/657,war.: Pies Śl 1/484, podob. Pies Śl 1/425, Stoin Żyw 220.

81 - W lecie słońce gorące/jarzące/rażące, dziewczyna pasie wołki/byśki/gęsi na łące.

a. A w lecie w lecie słońce gorące, pasła dziewczyna wołki na łące [powtarzający sięincipit pieśni miłosnej, który zapowiada sytuację spotkania]. K 6 Krak 106, war: K 16 Lub 258,K 6 Krak 107, K 44 Gór 146, K 45 Gór 231, Święt Nadr 165; Oj lalo lalo ... pasterka ... K 25 Maz 11; Ej lecie, lecie ... K 26 Maz 215; A słońce słońce bardzo ... K 18 Kieł 132; Oj lecie lecie ... K 21Rad 4; Oj słońce słońce słońce ... K 2 San 135; ... Ło śwantam Jonie ... pasła Karlinka bylki nałonce. Stef WarmPś 1/174-175; ... byśki ... K 41 Maz 49, K 40 MazP 564; ... Oj lato lato gorące, ... gąski ... K 12 Poz 176; Świeci, świeci ..., pasta Kasia gęsi ... K 12 Poz 176, TN Karczmiska 1980.

b. W niedzielę rano słońce jarzące ... Kot Zn 297, war.: ZWAK 1891/148; Ach! sionce, słońce, słońce rażące ... ZWAK 1886/258.

82 - Poczekaj, Jasiu, w gęstej krzewinie, jaż nas gorące słońce ominie. K 12 Poz 199; war.: Siądźmy sobieStasiu przy tej dolinie, niechaj ... K 26 Maz 261; Siądźmyż Józieńku ...niech ... K 27 Maz 303; Usiądziem Józiu ...niech ... K 28 Maz 269, war.: K 16 Lub 284, Chód Śp 193.

83 - A moja Marysia w nocy przyjechała, bala się słonecka, by nie ogorzała. Bała sie słonecka, bała sięchmurecki, by jej nie omokly na głowie wstązecki. K 18 Kieł 120, war ZWAK 1886/125.

84 - Zblod mi wionek, zblod mi, jo sobie tyz zbladła, wionek uod słonecka, jo "od k"ocha-necka. Sad Podh 143, podob. K 16 Lub 213.

85 - Dzisioj słonce zojdzie, jutro rano wejdzie: Już ci moja matuchna do mnie nie przydzie. Stef WarmPś 1/82,war.: LL 1959/3-4/73.

86 - Bóg dał ci, dał zdrowie, żebyś moją była, słonko ci to powie, ześ ty moja miła. K 44 Gór 236.

87 - Kiedy będzie słońce i pogoda, przyjdź Jasiu do mego ogroda. Kiej będzie słońce, pogoda, Pójdzie, Jasiu, do mego ogroda. Rog Śląsk 168, war.: K 16 Lub 259, Konop Krak

127, Pies Śl 1/227; A jak ..., przyjdź ... TN Gielczew 1978; O jeno będzie słońce i pogoda, przyjdziesz Jasiu do mniedo ... K 12 Poz 4.

88 - Przez zielony dąb przeleciał gołąb. Usiadł na ganeczku na złotym słoneczku, roztoczył ogon. Kot Rzesz264, war.: Stoin Żyw 133.

89 - W komórecce wysoce tam się słońce migoce, tam Marysia siadała, zloty warkoc cesała. K 20 Rad 213.

90 — Czy cię [dziewczyno] słońce pali/piecze, czy się wiatru/ deszczu boisz?Czego ty dziewczyno pod jaworem stoisz? Czy cię słońce piecze, czy się deszczu boisz?

Oles Lub 11; war.: Dlaczego ... pali ... wiatru ... K 48 Ta-Rz 150; Oj cemuz ..., oj cy cię słońce pali, da cy sięwiatru bois. K 2 San 216, TN R ogatka 1978.

91 - Ciesyło mie słonko, ciesyła mie ziemia, ale mie dziewcina zawiedła do cienia. SadPodh 147.

92 Stary tak jak kłoda, a zimny jak woda. młody jak piórecko, grzeje jak słonecko. K 27

Maz 318, podob Rog Śląsk 190, ZWAK 1R85/264. 93 Słońce, nie dogrzeje złożonego w grobie.

a. A gdy mie już złożą w tym głębokim grobie, deszcz mie nie doleje, słońce nie

dogrzeje w tym głębokim dole. Stoin Żyw 233, podob Stoin Żyw 323-324, PieS Śl 1/359, podob.

motyw w opow. K 51 Sa-Kr 198. b. Schowali ją pod ziemię, słońce jej nie przygrzeje. K 28 Maz 295.

94 Ach widzisz, kochanie, to słońce na niebie, tak mi jest niemiłe, me życie bez ciebie.

K 12 Maz 1.19. war : K 13 Poz 175, Rog Śląsk 127, Pies Śl 1/381. 95 A Gdzie słońce, tain kochanie. W której stronic słonie, tam kochanie moje. TN Gielczew 1977, war.: TN Łubcze 1983, podob. Pies Śl 1/318; W

tej stronie gdzie słonic, tam sporzieć muszę, o nic nie dbam kiedy ja mam, co kocham nad duszę. K 2 San 234. 95 D Miła ta strona, gdzie słońce, milsza ta, gdzie Jasieńko/luba. Mila mi ta strona, dzic sloneńko schodzi, jeszcze mie ta milsza, dzie Jasieńko chodzi. Mila mie ta strona, dzic

stoneńko siada, jeszcze mie ta milsza, dzie Jasieńko gada. TN Zawałów 1966; Mila mi ta strona, w której słońcewschodzi, jeszcze mi ta milsza gdzie ma luba chodzi. K 6 Krak 418.

95 C W tej stronic gdzie słonie kryje jasność swoją, tam kochankę zostawiłem, tam i miłość moją. K 2 San 234.

96 - Dziewczyna żałuje, że nie chodziła za słoneczka do dom. Ach Boże, mój Boże, na mój głupi rozum, Iżech nie chodziła za słoneczka do dom. Jenoch jo chodziła po

miesiączku w nocy, Ej, odwodzilić mnie smolarscy parobcy. Pies Śl 2/657, podob. Piel Śl 1/483, 501 i 535, Pies Śl2/656.

97 - Jak ty pójdziesz do ołtarza, Zgaśnie t obie twoja zarza; Zgaśnie zarza i słoneczko,

Płakać będziesz, kochaneczko. Rog Śląsk 92, podob. Pies Śl 1/425, 447, Pies Śl 2/671. 98 - Co dzień słońce świeci, co noc mi esiąc wschodzi, a mej szczęśliwości chwila nie

nadchodzi. K 6 Krak 427, war.: Piat Krak 325. 99 - Zeszedł księżyc, przyszła chwila, Słońce zza gór wyszło. Nic opuszczę cię, dziewczyno,

Choćbyś zginąć przyszło. Kot Rzesz 333; war : Księżyc zeszedł, wysła chmura, ... Kot Rzesz 373;

... zeszła chwila, ...Kot Rzesz 372. 100 - Tak jak jest słońce, miesiąc, gwiazdy - tak jest miłość chłopca i dziew

czyny. a. Jasne gwiazdy, jasny miesiąc, najjaśniejsze słońce, - pójdęć ja z tobą Walusia,

choć na świata końce. K 22 Lecz 64. b. Chybaby nic uy"o słońca i miesiąca, Żebym se nie wybraudziewcyny z tysiąca.

ZWAK 1891/77, 105 Ropczyckie; war.: Musiałoby nie być na świecie ... K 6 Krak 388-389, Piat Krak

14, Kot Rzesz 473, Pies Śl 1/127. PIEŚNI HISTORYCZNE

101 - Słońce świeci bołiaterowi dłużej trzy godziny z woli Najświętszej

Panienki. O, Najświętsza Panienko, jakże mam wojować, Kiedy już słońce zachodzi, późno się szykować. A mówiłam ja dociebie, że z mojej pr zyczyny Będzie ci słońce świeciło dłużej trzy godziny. Świr Pies 133, liczne war.: Krzyż Kuj 1/188,TN Sąsiadka 1966, TN Kol. Stara Wieś 1976, TN Konopnica 1979, TN Bochotnica 1988, TN Rachanie 1978, StoinŻyw 15, LL 1962/4-6/94, Kot Zn 446, Nyr Kar 62. Wersje prozą: Czap Mat 66, Cisz Krak 15, Red. Jelna 1984, Hajd Nie 208, z: Wisła 1887/145 z Krakowskiego, TN Gorajec 1984 [o Piłsudskim i Moskalach, „cudzie nad Wisłą"].

PRZYŚPIEWKI ŻARTODLIWE 102 - Słońce podarkiem bożym, który żywi. Słonecko, karcemka, dwa podarki Boże, bez tych zyć krakowiak na świecie nie może. Słoneczko go żywi,

karcemka go bawi, niech za to, cię Boże! cłowiek błogosławi. K 5 Krak 167, war Wit Baj 220, LI, 1959/5-6/97.

140 __________________ SŁOŃCE - dokumentacja SŁOŃCE dokumentacja 141



PIEŚNI ZAWODOWE 103 — Młynarz nie wyłazi na słońce, siedzi w chłodzie. Nimasz-ci to jak młynarzom, bo na słońce nie wyłażą; tylko siedzą sobie w chłodzie, każą na się robić wodzie. K

13 Poz 125, war,: Kam Pom 30, Stef WarmPś 3/97, K 40 MazP 558; A komóż tak ..., na słoneczko ... jeno leżą sobiew kłodzie rozkazują ... K 18 Kici 187, LSK inei /61 .

104 - Piechota maszeruje i w deszcz i w słoneczną spiekotę. a. Błoto, deszcz, czy słoneczna spiekota, Zawsze słychać miarowy, równy krok. To

maszeruje szara piechota. Na ustach śpiew, pogodna twarz, wesoły wzrok. Szew Niech -i!), war.:Szew Niech 317; Słota, ... wszędzie ... ta polska piechota, ... śmiech, rumiana ... TN Rcchta 1978.

b. Czy to deszcz, czy słoneczna spiekota, my do szkoły ciągle musimy iść, maszerując

jako ta piechota, na ustach śmiech, w sercu ból wciąż nieść. TN Kol Galęzów 1978. 105 - Miesiąc - ojcem, słońce - matką, gwiazdy - braćmi, zorze siostramiżołnierza.

Jak na niebie miesiąc jasny wzejdzie, żołnierzowi rodnym ojcem będzie ... Jak na niebie jasne słońce wzejdzie, żołnierzowi rodna matka będzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejdą, żołnierzowi rodni bracia będą ... Jak naniebie jasne żarzy wzejdą, żołnierzowi rodne siostry będą. K 18 Kieł 182.

PIEŚNI MARYJNE 106 — Maryja ozdobiona słońcem, księżycem, gwiazdami. [O Matce Boskiej] Z dwunostu gżozdów Koruna na gloże, Łodżano też w słońce, Kszćnzyc pod nogamy. Stef

WarmPś 89. 107 - Góry Syońskie, domie wiecznej chwały, gminy Aniołów, czyliście widziały, jak nowa gwiazda biegła,

gdzie baranek, z którego słońce bierze swój zaranek. K 33 Che! 114. 108 A - Służą Tobie [Maryi] Aniołowie, Świecia t Apostołowie; dziwują się Twej ślicz-ności, Twej urodzie,

spaniałości. Samo się słońce dziwuje, swej jasności ustępuje, boś Ty Panną nad pannami, klejnot nieoszacowany. K 10 Poz 217.

108 B - O Maryja, Matko Boża, niech Ci świeci w maju zorza, Słońce, miesioc, wszystkie gwiazdy, Niech zobaczy cłowiek każdy. LL 1957/2/20.

PIEŚNI DZIADOWSKIE 109 - Gdy z Antychrystem człek się zbrata, Nastąpi wkrótce koniec świata - ... Z nieba deszcz krwawy padać

będzie, Ciemności wnet zalegną wszędzie: Pogasną gwiazdy, słońce zgaśnie. Nyr Kar 354. 110 - Miesiąc, słońce, gwiazdy, niebo a. płaczą nad niedolą ludzi, b. boleją z Chrystusem.

a. Posłuchajcie, proszę, pilnie, jak niebo plącze usilnie; miesiąc, słońce i z gwiazdami płacze, lituje nad nami. K 19 Kieł 141; war.: ... pilno, jak plącze niebo usilno. Słońce, miesiąc... usilnie płaczą nad nami. K 48 Ta-Ftz 209.

b. Wysławiajmy Chrysta Pana, który starł śmierć i szatana, Alleluja, alleluja! Z tymbolały, słońce, miesiąc, i stworzenia z Stwórcą cierpiąc. K 22 Lecz 30.

111 - Bóg sposobi świat i zdobi go słońcem, księżycem, gwiazdami i planetami. W tej wieży dał [poganin, Diaskorus, ojciec św. Barbary] wymalować, Bogi swoje wyrysować, Słońce, księżyc z

planetami, Rozmaitymi gwiazdami. Od tych [Św. Barbara] oczy odwróciła, Ku niebu okiem patrzyła, Jako ten świat oświecają, Jasnością swą napełniają. Myśli, kto ten świat sposobił, I gwiazdami przyozdobi, Kto nim rządzi i sprawuje, I kto nad nimi panuje. Nyr Kar 128.

PIEŚNI ZADUSZKOWE 112 - Księżyc, słońce, gwiazdy, woda, obłoki, góry, lasy nie chcą przyjąć

grzesznych dusz. Dusze wstali, zapłakał i, na slu ]ńce [w cd.: ... na miesiąc ..., do Matki Boski ...] zawołali: Słuńce, słu3ńce pr szimni

t i nas, bo Pan Jezus nie chce mjec nas. Biel Kasz nr 35; war.: ... niebo

..., ... słońce. .... .. księżyc ..., ... gwiazdy ..., ... wodę ..., ... obłoki ..., ... góry ..,, ... lasy ... ZWAK 1R80/S8.

PIEŚNI SIEROCE 113 Na zelon im smętarzeczku będę spala, jak w łóżeczku, mój Boże. Gdze mie słonko

nic dogrzeje, ani wiaterek nie dowjeje, mój Buoże. Miel Kasz nr 171A, war.: tamże. PIEŚNI ŻARTOBLIWE

114 - Babować słońcu złoto ji gwiazdki niebu kraść, pardon, trza być jidiotą, pardon, trza

z byka spaść, to robi sic jmaczej. TN Szyszki 1978.

DAŚNIE 115 - Siłacz wydobywa słońce, księżyc i gwiazdę razem z trzema pannami

z podziemnego świata. [„Starzec z mosiężną brodą" więzi w podziemnych pokojach trzy panny, z których jedna ma „na ścianie" słońce,

druga księżyc, trzecia gwiazdę. Siłacz Dydak, który moc zawdzięcza temu, że ssał mleko matki przez 7 lat spuszczasię jamą w podziemia, zabija starca i wyciąga panny na świat, wydaje je za mąż, oddaje im ich światła.] K 14 Poz94-99.

DA.1KI 116 - [Mężczyzna wybrał się na poszukiwanie ognia.] Wyszedłszy ón mąż na śnieg, ujrzał

blisko w lesie jakieś ognisko i skierował się ku niemu. Tu ujrzał kolo ognia trzech ludzi (a bylito: Bóg najwyższy, św. Piotr i św. Paweł) i prosi ich o trochę węgli żarzących. ... a oni pytają:«A lubicie ta mróz?)) - (tJużcić, jak P. Bóg da - mówi chłop - to trza przyjąć, wszystko tołaska Boża)). - «A deszcz?)) - nJużcie i to dobre, bo orzeźwia ziemię i czyści ją.)) - {(A wiatr?)) - «//fi, i to sic przyda, bo osusza ziemię i czyści powietrze, i młyny obraca)). - «A słońce?)) - <(//a, sionecko wszystko naju daje, wszystko dojrzewa, ciesy s i ę) ) . K 42 Maz 492.

117 Wiatr jest najmocniejszy, bo mróz bez wiatru nie umrozi, a słońce niespali, kiedy jest wiatr.

Zbiegli się w jedno miejsce w polu, gdzie spotkali dziewkę: mróz, słońce i wiatr. Dziewka powiedziała, ze wiatr najładniejszy. Mróz się gniewał, i rzekł do dziewki: u ja cię przemrożę)). Wiatr odpowiedział: «nie bój się dzieweczko, ja ta nie będę)). Słońce powiada: <ija cię spałę)). Wiatr powiada: anie bój się dzieweczko, bo ja tam będę)). Mróz bezwiatru nie umrozi; słońce nic spali, kiedy jest wiatr. K 19 Kie] 219, por. Krz PBL nr 276, nadto war.: K 42 Maz416-417, Etnl 1989 Bilg 131, Etnl 1994 Hart 164, zol) też zagadki nr 5.

118 - Słońce mieszkające w niebieskim pałacu jeździ powozem po niebie. a. Jeden król (są słowa podżylego wieśniaka), miał wojować, a tu naraz - cosik się trefiło (zdarzyło), ze

słońca bez trzy dni nic było. Król zawołał swego najstarszego od wojska i peda mu: „Idźże mi ano, jak kieby poseł odemnie do słońca, spytaj się, za co ono nie świeci trzeci dzień?' 1 l }oseł królewski wsiadł na orła co duchu (prędko) poleciał do słońca, ale go nie zastał w doma, ino jego siostrę. Jak przybył poseł, siedziała słoneczkowa siostra sama ikiej opedzial wszyćko, ona rzekła do niego: „Zaczkaj królewski posłańcze, jak słoneczko przyjdzie, bo jeszcze dzisiak (dzisiaj) nie śniadał, to ci da odprawę; tylko się schowaj i wleź za piec, a nie wyglądaj, nie patrz mu się w gębę, bo cioczy wypali." Wlazł poseł za piec i widział jak ona przygotowała bratu ceber miodu praśnego i kopyść do jedzenia(zamiast (yifct) położyła. Wkrótce, przyszedł słoneczko i peda do niej: „Hę, siostro! kto tu jest?" - Ona na to:

„pierwej śniadaj bracie." Dopieroż wziął kopyść i na stojączku (stojąc) zjadł słoneczko ceber miodu, co aż nic nicostało. Poseł, co mu było duszno na zapiecku, ruszać się począł. Więc słoneczko raz jeszcze pytał się: „Siostro, hę gadaj, kto tu jest?" Ona mówi: „Słuchaj, braciszku, taką rzecz: przyleciał do ciebie poseł królewski na orle,dowiedzieć się, czemu już trzeci dzień nie świecisz." Słoneczko odrzekło: „powiedz mu siostro, ze jakem jechał przezmorza, jedna złośliwa carnoksiężnica, przebiła mnie dyjamentową spilką, wpadłem w morze, i dopokądem się niewydobył na wierzch z uwziątku przeszkodnicy, nie mogłem świecić." Poczem zaprząglo

14 2 SŁOŃCE - dokumentac ja

SŁOŃCE dokumentac ja 143



s łoneczko chmury do wozu i p o jecha ło da le j , a pose ł wróc i ł z tą odpowiedz ią na or le do k ró la .K 7 Krak 28 .

b. Słońce [= Chrystus] ma pałac ze złota. Słońce ma pałac ze złota, stąd Chrystus wyjeżdżacodziennie, trzy srebrne konie ciągną złoty i dyamen towy powóz, objeżdża nimi po niebiosachcały świat i z góry spogląda na ziemię, nocą kąpie się z Aniołami w księżycu. Lud 1898/114 .

11 9 - Kró lewna chce sza t ze s łońca . [Królewnie ojciec narzuca się z miłością, ona zaś dla zyskania na czasie wysuwa żądania]

Niech mi ojciec ubranie, konie, powóz i wszystko ze słońca sprawi. Czego [k ró lewna] zadnia, to iod króla otrzymała. ... Dąb się otworzył, ona ubrała się w suknię ze słońca, wzięta powóz i konie ze słońca i pojechała do kościoła ... ZWAK 1878/H9-1S1, zob. war.: Krz PUL nr 5101).

12 0 A — [Chłop idz ie spy tać s łoneczko , gdz ie mu s ię kura n ies ie . ] On idzie, a slónrcko

woła na n iego: ((Nie chodź haw (tu ) , bo juz n ie dońdz ies , bo haw gorąco , bobyś s ir spa ly ł . Ale ja wiem po co ty idzies. Kura co nosi na kalenicy, tamok m d juz dwie kopy jaj, to sc idź zbierz.1i ... Cisz Krak 152 .

12 0 B - [Syn rybaka szuka Zło te j Doliny .] On sobie pomyślał, jak buty zobaczył żelazne, zeto cosik źle wypadło, więc poszedł do słoneczka, jeżeli ono nie widziało, gdzie Złota Dolina.Słoneczko powiedziało, że nie wie, kaj Złota Dolina. Poszedł do wiatra ... K -12 Maz 454 .

12 0 C - [Boh a te r py ta s łońce i ks iężyc , gdz ie może zna leźć żonę .] Krz PBL nr 400 . 12 1 - [Wia tr , mróz i s łońce pomaga ją b iednemu ch łopu , k tó ry pożycza ko le jno od boga tego

bra ta : mąkę , ka rto fle i pożywien ie d la dz iec i . Mąkę rozwiewa mu wia tr , za co wynagradza go jednak obrusikiem - sługusikiem kradz ionym nas tępn ie p rzez bogacza . Podobny los spo tyka kozę złotodójkę, otrzymaną od mrozu za zmrożen ie ka rto fl i . Os ta teczn ie k rzywdę b iednegowyrównuje s łońce , k tó re po uszkodzeniu pożywienia obdarowuje b iedaka k i jami, a te b i jąchc iwego bra ta , k tó ry mus i oddać p rzywłaszczone sob ie cudowne przedmio ty .] E tn I 1994 Bart164-166 .

12 2 - Głup iec nagan ia kape luszem s łońce do cha łupy . Chłop pos tawił cha łupę . An i okna , n icego . I macha kape luszem, i macha , nagan ia widok do

cha łupy , s łońce. Ten gada: Co w y rob ic ie? No , pos tawiłem cha łupę i c iemno , i s luńcc nagan iam.Tu wziun mu okna powyrzynal, to i gada tak będzie dopiruś widno. TN Jacnia 1964, podob. TN RuryBonifraterskie 1960, EtnI 1994 Bart 167, K 8 Krak 221, Krz PB L nr 1245.

12 3 - Promień s łońca podark iem, za k tó ry o jc iec bezwiedn ie zaprzeda ł córkę . Krz PBL nr 425C.

12 4 - S łońce /ks iężyc/d rzewo świadk iem i mśc ic ie lem zbrodn i . Zbrodnia rz zab ija podróżnego , k tó ry p rzed śmie rc ią zapowiada mordercy , że s łońce

(księżyc, drzew o etc.) jako jedy ny św iadek zbro dni kied yś go pomści. K rz PBL nr 960, nadto war.:Lom Ba j 123-126 .

12 5 - W szyscy święc i spuszczają s ię po p rom ien iach s łońca na z iemię , by po właśc iwychmie jscach porozmieszczać dusze pokutu jące , poczym powraca ją do n ieba ; Bóg us tanawia naich pamią tkę świę to . Krz PBL nr 2477 .

12 6 - Syn w ys łany w świa t dowiadu je s ię od ks iężyca , d laczego s łońcewschodz i i zachodz i .

[Wdowa wysy ła syna , by dowiedz ia ł s ię o p rzyczynach wschodu i zachodu s łońca . Synodna jdu je w le s ie cha łupę , gdz ie mieszka „pan m ies iączek" z m a tką .] Miesiącek ... wzescy: „Dyćna to wschodzi slonecko, coby te ludziska wstajali do roboty, a na to zachodzi, coby miarcyli,kiej ligać na spocynek". Z W A K 1 8 9 2 /8 4 .

12 7 - Malarz, zganiony za obraz słońca, prosi, by ganiący go król umaczał pędzel Ws łońcu . Krz PBL nr 1712 .

12 8 - Pokorna sierota chwali słońce, miesiąc, mróz, wiatr i deszcz i dostaje nagrodę; pyszna córka macochy - gani i zostaje ukarana.

[Pas ie rb ica wygnana z domu przez macochę , p rzychodz i do cha łupk i , w k tó re j s ą : s łońce ,miesiąc, mróz, wiatr i deszcz. Zapytana przez nich, który jest najładniejszy, odpowiada, żewszyscy są ładn i . Nas tępnym razem macocha w ysy ła swoją córkę , k tó ra na to samo py tan ie

mówi:] Eh , w syscy -śc ie br zydk i mróz nazwala s iwy , wicher nazwala świs tak , desclórny ,

miesiąc krzywy i blady i tylko słońce jesce dosyć ładne. K 21 Rad 190, zob. war.: Krz PBL nr 480B. R E L A C J E P O T O C Z N E 1 Z A P IS Y W IE R Z E Ń

129 Ks iężyc synem s łońca . A księżyc, śliczny miesiączek, to syn słońca, które, gdy śpi i odpoczywa po ciężkiej

całodziennej pracy, zostawia go nam, aby człowiek nie był napastowanym od strachów nocnych.

W i s ł a 1 8 90 / 11 0 . 130 Nie należy siać przy dwóch światłach (słońcu i księżycu): a. zboża;

b. pszenicy; c. pszenicy i tatarki; d. lnu. a. Nic siano zboża, gdy na niebie były dwa światła: słońce i księżyc, bo się zboże„ześllici" (zaśnicci). Wit Baj 154, podob. Lud 1897/141, Or L 1936/150, Szyf Trąd 43, Gaj Rozw 97; podob. Jak jest na przykład jesicnio, jest dwa świateł my nazywamy, czyli księżyc i s łońcew dzień, no to sie nic siało pszenicy, ze będzie sic zaśnicać, że nie będzie dorodna, to już tak, żeby siać, zeby nic łapało światło jedno drugiego. EtnI 1989 Bilg 111 .

b. Nie siać pszenicy kiedy dwa światła są na niebie, to jest słońce i księżyc, żeby niemurzyła czyli śniedzią się nie pokrywała. K 3 Kuj 93, K 51 Sa-K r 73, Or L 1935/158; podob. Niena leży s iać pszen icy p rzy dwóch świa t łach razem ( t j . gdy ks iężyc w dz ień świec i) , bo s ię n ieurodz i . Więc s iać t rzeba a lbo przy ks iężycu (w nocy), a lbo gdy ten zaszed ł równo ze dn iem.K 3 Kuj 93; Gospodarz nie sieje pszenicy, gdy świeci słońce i księżyc, bo się będzie pszenicaświec i ła (będzie rzadka). ZWAK 1886/106 .

c. Przy siewie pszenicy i tatarki należało zwrócić uwagę, aby na niebie nie było dwóchświateł równocześnie (tzn. słońca i księżyca, czyli w okresie nowiu), „bo wtedy pszenicę przypadała bardzo śnić, a tatarkę przypalało'. Gaj Rozw 97 .

d. Jak lny siali, to jak było słonce ji miesiąc na niebie w dzień, to już nie siali, bo

mówio, że sie wyśnici ... pszenica, ... bo takie czarne kioski były. Ni było ziarna ... To tomówio, ze jak dwa świateł było na niebie, s łonce ô, ji miesiąc, to już ludzie to uważali. EtnI

1989 Bilg 111. 131 Słońce - wie lka świa t łość od Doga dana . Słońce to wiadomo, ze to jest światłość wielga, od Boga nam dana, że uona nas ugrzewa, ji

z iemia rodzi pod słońcem ji dobrze jest. EtnI 1989 Bilg 100, podob. Czap Mat 54, TN Krasiczyn 1985, Baz Tatr 138.

13 2 Jak Pan Bóg s tworzy ł z iemie i powiedz ia ł: Zrob imy świa t łość . P ierwsza świa t łośćbyła największa, było słonko. Druga światłość była mniejsza, był księżyc. A trzecia światłość, powiedzia ł Bóg , gwiazdy . I nazwał wszys tk ie gwiazdami. Ni by ło an i j imionów, że ta by ła taka ,to taka, no wszystki jidnakowy imia - gwiazdy. Czap Mat 96 .

P IS A N A P O E Z J A C H Ł O P S K A 13 3 - Wśród zbóż lipcowych / z łoconych / dźwiękiem kosy / pieśii ożywa. / Słońce toczy /

ogromny bochen chleba, / świętość trudzi, / potem spływa. / ... / wracają żeńcy / z kłosemwłożonym w serce . / - Ch łop n ie s ie s łońce / na ramien iu . [W, S itkowski] Ad Zło te 232 .

13 4 - Twoją matkę spo tykam la tem, / O świc ie chodz i miedzami / w koron ie z s ie rpn iowe j

rosy / pośród pszenic złotych. / ... / Przed ołtarzem pól / uklęknie w stronę słońca / modląc się pokorn ie / na różańcu z k łosów. / Z k romką razowego ch leba / w umęczone j d łon i / oczeku jenajdroższego syna. [W. Koczo t] Ad Zło te 109 .

13 5 - A pola twoje / Jak kłos pszenicy: / Złote, / Dzwoniące, / Tarza się po nich, / Jak koń nałące , / W l ipcowe po łudn ie / Ogrom ne s łońce . . . [J . Pocek] Szcz Ant 631 .

13 6 - Sufi t - / nieba kopula, / ściany - / to cztery strony świata. / W nocy księżyc, / a w dzień słońce/ jest mi żarówką / i taka jest / moja chata. [M. S . Karczmarczyk] Szcz Ant 401 .

13 7 - Idę - przede mną widzę słońce/ poranne, jak wstaje/ i pnie się wyżej po niebie, / widzęradość, jak sercu daje. / Polskie słońce, nasze ojczyste / ozlaca ziemię, która jeszcze dymi, / a ja sięgam po nie, / idąc z żywymi. [S . Cybulsk i] Szcz Ant 226 .

13 8 - Zaplakajcie złote zorze, / I ty , jasne słonko boże, / Błonia, gronia, łąk kobierce, - / Już

przestało bić Jej [M. K onopnick ie j] serce. Pig Wyb 155 .

144 ___________________ WSCHÓD SŁOŃCA cksplikacjn WSCHÓD SŁOŃCA cksplikacja 145

http://zbierz.1i/

http://zbierz.1i/



139 - Nikt mnie nic skasuje, chyba Ten na niebie, / Co mi daje sionko i deszczyk w potrzebie. / Tylko jego stonko każe mi wstać z rana, / Oprócz mego nie znam ja innego

pana. Pig Wyb 77. 140 - Hej, we węglu iskra złota / słonecznika spoza plota, / co za słonkiem aktem wodzi,

/ kiedy ono światem chodzi. [E. Michalska] Szcz Ant 536. 141 - Słońce - księżyc - dwaj świetlani bracia, Gwiazdy promienne siostrzyczki. [A.

Zachara-Wnękowa] Szcz Ant 836. 142 - Witam cię, słonko, słonko jarzące / Od ciebie biją promienie gorące / Witam cię słonko, tyś

jest skarb trwały / Ty nam ogrzewasz góry i skały / Witam cię słonko w niebieskim dworze / Ty namogrzewasz ziemie i morze. / Witam cię słonko, iskro niebieska / Ty ogrzewasz całą kulę ziemską GrzegWier 7, podob. Mosz Kul '2/-1 -11, Kul Wid 3/507.

BIBLIOGRAFIA: B artm ińs k i Jerzy, Stonce, [w:] SLSJ, 1980, s. 205-230; Chev Dic 1/2M 223; DeVriesDic369, 447-448, Duf SNT 569-570; Duf STB 315-317, 958-963; For Sym 92-97; Gamlv Ind 684; GieyMit 127-137; H e c k o w a K. W., Pod znakiem świętego słońca. Dawne wierzenia śląskie, Wrocław 196 1; HerdLek 146-147; IvTop Slav 133-137; Kop SMit 1076-1077; KopSSym 387-390; Kup Pol 17-24; Kup WiM 9; Lur Slow217-219; Łow Rei 92-99; Ł u k a Leon Jan, Wierzenia pogańskie na Pomorzu Wschodnim w starożytności i wewczesnym średniowieczu, Gdańsk 1973, s. 20-29; Mif Tok 1/461- 462; Mosz Kul 2/21-22, 433-454; N i e b r z e g o w s k a Sta nisława, Konotacja semantyczna słońca w polszczyźnie ludowej, praca magisterskanapisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Ni e b r z e g o w s k a Stanisława, Słońce raduje się - metafora czy mit?„Akcent" 1986 nr 4, s. 37-39; P i 1 i c h J., Po słuńca wschodzie czyli o porach dnia w pewnej gwarze, „Poradnik Językowy" 1951 z. 3, s. 22-24; Sad lo w s k a Jadwiga, Semantyka i składnia wyrazów słońce, księżyc, gwiazdy wkulturze ludowej i wybranych utworach literackich, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1979; SKS1Lec 358; SSSł 462-463; S t o m m a Ludwik, Słońce rodzi się 13 grudnia, Warszawa 1981; T o 1 s t a j a SvetlanaMichajlovna, Solnce igraet, [w:] Slavjan$kij i balkanskij folklor, Moskva 1986, s. 8-11; Wórt IIofT 8/31-74, 87-88;Z d z i e s z y ń s k a A nna, Analiza semantyczna nazw słońce i księżyc w polszczyźnie ludowej, praca magisterskanapisana w ZJP UMCS, Lublin 1984.

-►GWIAZDY, KSIĘŻYC, NIEBO, ŚWIAT, WSCHÓD SŁOŃCA, ZACHÓD SŁOŃCA, ZAĆMIENIESŁOŃCA.

Jerzy Bart miński, Stanisława Niebrzegowska

WSCHÓD SŁOŃCA

Wstęp. Eksplikacja: 1. 'czas, gdy robi się jasno': Nazwy. Emocje. Przepowiednie. Działania o wschodziesłońca. Symbole. 2. 'miejsce, gdzie słońce pokazuje się rano': Rodzaje wschodu. Wschód jako kierunek orientującydziałania.

Dokumentacja: Kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne. Pieśni sobótkowe. Przemowy weselne. Pieśnimiłosne i weselne. Pieśni żołnierskie i rekruckie. Relacje potoczne. Bibliografia.

W ludowej wizji świata czas i przestrzeń są ze sobą ściśle związane: wyrażenia wschód, zachód, północ, południe nazywają zarówno momenty czasu, jak miejsca (strony świata). To integralneujmowanie rzeczywistości ma odbicie w charakteryzowaniu jednostek czasu i przestrzeni za pomocą

tych samych przymiotników: krótki wschód, mały wschód; słońce wysoko, słońce nisko itp. W naszymopisie odróżnimy jednak znaczenia czasowe i przestrzenne zarówno wschodu i zachodu.

W obu wyróżnionych znaczeniach wschód i zachód tworzą opozycję w ramach zamkniętegomodelu czterech stron -oświata i momentów granicznych dnia i nocy.

i

1. 'czas, gdy robi się jasno i słońce pokazuje się na niebie; początek dnia'

= Powszechnie używana nazwa: wschód, podobnie jak rzadka wychód, oparta jest na obserwacjiruchu S.; mówi się też słońce wstaje, wytacza się z morza, -♦stonce 1; moment poprzedzający W.S. jestnazywany od jasności, blasku: świt (związany etymologią z wyrazami świat, światło), brzask; w

powszechnym użyciu są wyrażenia bezpodmiotowe: świta, rozjaśnia się, rozwidnia się, lokalnie teżrozbryżdża się i bryzga, np. w pieśni Skoro zaświtało i na dzień bryznęło K 16 Lub 302, rozbrzyzgllje Karl SCI' 5/38 z Wielkopolski.

• W.S. budzi emocje p o z y t y w n e , rozpoczyna czas działania 4-6, 9. Typowy początek pieśniludowej: W niedzielę rano słoneczko wschodzi przyporządkowuje początek akcji przedstawionej wutworze początkowi tygodnia (niedziela) i dnia (rano) 4, 5.

*► Na podstawie charakterystyki W.S. przepowiada się p o g o d ę na najbliższy dzień, a wszczególne dni roku - także u r o d z a j e i przyszłe zd a r z e n i a .

Jeśli W.S. jest czerwony będzie w i a t r Wisła 1900/464, podob. ZWAK 1882/194, wojna TN Gorajec 1984, TN Smólsko Duże 1984, Sim Wierz 235, bitwa 7.

P o go d a będzie, gdy ładne kolo słońca zza góry wychodzi TN Krasiczyn 1985 lub gdy podczasW.S. z lasów idzie mgła ZWAK 1882/199. De s z c z będzie, jeśli słońce wschodzi blade lub bardzo

jasne ZWAK 1882/195, małe kółko słońca wschodzi wysoko TN Krasiczyn 1985, S. o6ziern się K 48Ta-Rz 259, nad wschodzącym słońcem jest chmura ZWAK 1889/77. U r o d z a j n y rok będzie, jeżeliwe wtorek mięsopustny słońce pięknie wschodzi albo w dzień Zwiastowania przed W.S. jest pięknie,

jasno ZWAK 1882/165, 167. ■ oo Czas W.S., a szczególnie przed wschodem - jako graniczny - uważano za sprzyjający

działaniom m a g i c z n y m i czarodziejskim. (a) Czas przed W.S. jest porą d z i a ł a n i a r u s ał ek Peł Dem 95, zmór GrodzLęcz

69, a przede wszystkim c z a r o w n i c . Czarownice wyprawiają się wtedy na pastwiska,łąki i miedze, w miejsca, gdzie pasie się bydło, zbierają ślady krów, łajna, rosęi zioła, w ten sposób odbierają krowom mleko i powodują ich c horoby 13. Najbardziejtypowymi dniami ich działania są: wigilia św. Wojciecha wit Baj 280, dzień ZielonychŚwiątek K 15 POZ 112, Kul Wiel 3/450, Bożego Ciała K 34 chel 153, ZWAK 1886/89, JanaChrzciciela ZWAK 1879/33, Wniebowstąpienia Pańskiego K 34 Cheł 153.

(b) Równocześnie przed W.S. można o d p ę d z i ć lub unieszkodliwić (np. spalić

K 15 Poz 299) c zarownicę ZWAK 1881/120, MAAE 1908/46, odczynić zadane przez nią urokiLSE 1961/98, zapobiec odbieraniu mleka krowom ŁSE 1961/98, Dek sier 161. Najskuteczniej

można przeciwdziałać czarownicom przed W.S. w wigilię św. Jana. Zebrane w tymczasie zioła sprawiają, iż czarownica traci swoją moc K 18 Kieł 51. W czasie tym możnateż uniemożliwić czyjeś złe działania, np. odzyskać stratę ZWAK 1887/33, podob. Etnl 1989Biłg 105-106, odpędzić chmury K 51 Sa-Kr 56.

(c) O wschodzie, a zwłaszcza przed W.S. le c z y się i za m a w i a c h o r ob y,które pozostają w mitologicznym związku z charakterystykami słońca. Są to przedewszystkim ch o r o b y oczu K 51 Sa-Kr 54, wit Baj 274 (min. kurza ślepota i zapalenieoczu K 7 Krak 152, 153) oraz choroby s k ó r n e: kurzajki Kul wiel 3/418, bwdawki MAAE

146 WSCHÓD SŁOŃCA - eksplikacja

WSCHÓD SŁOŃCA eksplikacja 147



1908/48, Wrzody K 51 Sa-Kr 54, liszaje K 42 Maz 333, K 7 Krak 154, ZWAK 1878/138, ZWAK 1889/70, łuszczkęKot Zn 197.

W tym czasie leczy się i zamawia inne choroby, takie jak róża 11, ognipiór K 42 Maz 331, Żółtaczka K 39 Pom 265, K 34 Chel 211, krwotok ZWAK 1879/47, potrzask TN Krasiczyn 1985, reumatyzm Kul wid 3/419, kłucie wewnętrzne ZWAK 1879/48, kaszel K 15 Poz 153,wycieńczenie K 42 Maz 337, koklusz LL 1976/1/45, ia6A:a K 7 Krak 154, choroba św. Wita Kot Zn 322, płacznice U dzieci LL 1976/1/46, TN Niezdów 1966, febra K 42 Maz 325, K 51 Sa-Kr 15, Fed Żar 266,

ZWAK 1879/48, przeziębienie TN Łukowa 1984, kołtun TN Znmch 1984, ból Zębów Pęk Bilg 236, wytycz (tj. wywichnięcia stawów) K 34 chel 111, 205.

Leczenie bądź zamawianie chorób jest najbardziej skuteczne o W.S. w określone dni roku,zwłaszcza w Wielki Piątek i Wielką Sobotę. Przed W.S. w W i e l k i Piątek (lub dowolny piątek)skutecznie można leczyć febrę K 3 Kuj 96, kołtun Kul wiel 2/393, Kul Wiel 3/427, krosty ZWAK

1879/16, ZWAK 1886/96, ŁSE 1961/205, bolaki oraz wszelkiego rodzaju guzy ZWAK 1879/46, ZWAK

1885/24. Czas przed W.S. w Wielki Piątek sprzyja zabezpieczaniu przed chorobami skóry,zapewnieniu urody i zdrowia na caty rok. Aby uchronić ciało przed chorobami skóry, dobrze jest wtym dniu odbyć k ą p i e l w wodzie w rzece, potoku, sadzawce, rowie, studni l2a lub w wodziezaczerpniętej w tym czasie i przyniesionej do domu K 42 Maz 331, ZWAK 1879/46, Gaj Rozw 54.Woda zaczerpnięta w tym czasie ze źródła i wniesiona do nowego domu (wraz z chlebem i solą)zapewnia dobrobyt ŁSE 1963/113.

Zdrowie na cały rok zapewnia również mycie w rzece przed W.S. (lub woda przyniesiona do

domu) w Wielki Piątek i2a, podob. Kul Wiel 3/57, Baz Tatr 93, Wielką Sobotę 12b, także K 42 Maz 411, W Wielką Niedzielę K 39 Pom 384, Sych SGKasz 2/86, Szyf MiW 56, Or L 1933/44 lub w dniu św. Jana K 23 Kai 97, Karw Dobrz 204. Sądzi się także, że kąpiele przed

W.S. zapewniały nie tylko zdrowie, lecz urodę - pod warunkiem, że uczyniono to w NiedzielęPalmową Kul Wiel 3/85, w Wielki Piątek Kot Podg 82, Gaj Rozw 54 albo w dniu św. Trójcy Wit Baj145.

Na likwidację p i e g ó w skuteczny wpływ ma mieć kąpiel przed W.S. TN Banachy 1984,zwłaszcza w noc świętojańską K 15 Poz 154. Równie skuteczne na piegi są jaja czajki znalezione przedW.S. w wigilię św. Wojciecha MAAE 1908/48. Niektórzy są przekonani, że mycie w wodzie źródlanejczerpanej przed W.S. zapewnia długie i piękne włosy K 7 Krak 143. Efekt podobny daje skropieniewłosów o W.S. wodą, w której mokła skóra żmii Fed żar 272. Siłę zapewnia zabicie kruka i zjedzenie

jego serca przed W.S. w Wielki Piątek MAAE 1908/49. Ochronę przed żmijami zapewnia nacieraniesłoniną nóg przed W.S. w Wielką Niedzielę Dek sier 47.

(d) Przed W.S. (i w czasie wschodu) można l e c z y ć (zamawiać) c h o r o b y z w i e r z ą t : Żółwia ZWAK 1879/30, ZWAK 1885/48, ŁSE 1961/99, Żabę Baz Tatr 185, robaki K 3 Kuj 97, K 17 Lub 156, K 21 nad 171, choroby oczu K 34 Chel 207, czarniankę u owiec Fed Żar 240. Przed W.S. w środy i/lub w soboty można wyleczyć też kurdziel K 35 Przem 238, K 51 Sa-Kr 24,

Baz Tatr 185-186, a W Wielki Piątek przed W.S. paskudnika Święt Nadr 107. Wykonuje się też wtedy praktyki pł o d n o ś c i o w e i o c h r o n n e : można spowodować, iżkrowy będą płodne ZWAK 1881/H7 i nie będą padały LL 1975/2/45. Jeśli przed W.S. w dniu św.Wojciecha okadzi się krowy, będą one mleczne i mleko się nie psuje Wit Baj 146, a krów nie będzieodymało ZWAK 1882/300.

(e) Przed W.S. w konkretne dni roku można za b e z p i e c z y ć uprawy i zbiory

przed zniszczeniem. Gospodarze robią to najczęściej w Poniedziałek Wielkanocny, w drugi dzieńZielonych Świątek, w dniu Św. Agaty skraplając miedze swoich gruntów wodą święconą K 48 Ta-Rz79, Or L 1928/190. Aby na polach nie powstawały szkody czynione przez ptactwo, robaki i inną

gadzinę, należy zaklinać je przed W.S. ZWAK 1881/15H 1 178,

Uprawy zabezpieczane są zwykle przed W.S.: przed gradem, ulewą i zarazą - w tydzień po BożymCiele K 15 Poz 128, Wielki Piątek ZWAK 1879/M, W piątek oktabny i dniu św. Jana Chrzciciela K 48Ta-Rz 81, ZWAK 1882/221. Przed W.S. można spowodować, iż na polu nie będzie zielska, zwłaszcza

ostu ZWAK 1879/7; można tego dokonać w Wigilię Bożego Narodzenia, św. Szczepana ŁSE 1963/97,ZWAK 1879/14 oraz w wigilię ścięcia św. Jana Chrzciciela ZWAK 1879/9.

Niektóre czynności wykonane przed W.S. mogą przynieść u r o d z a j . Aby ozimi-nowe żyto byłodorodne, przed W.S. w dniu ścięcia Jana Chrzciciela, należy rzucić w rolę chociaż kilka jego ziarenek ZWAK 1879/8. Proso dobrze rośnie, jeśli będzie zasiane przed W.S. LL 1976/1/45, pszenica - gdy jestsiana przed W.S. w dniu św. Walentego K 42 Maz 105. Kapusty nie nawiedza żadne robactwo, jeślizostanie dotknięta miotłą przed W.S. ZWAK 1882/231, a zrodzi się obficie po okopaniu w tym czasie wwigilię św. Jana ZWAK 1879/11. Marchew dobrze się urodzi, jeśli w Zielone Świątki przed W.S.tarzano się na zagonie Kul Wiel 3/526. Drzewa będą dobrze owocowały po obwiązaniu ich słomą

przed W.S. w Wigilię Bart Lub 30, ŁSE 1961/90, w Boże Narodzenie ZWAK 1886/221, w dniu św.Szczepana ZWAK 1882/209 albo w Nowy Rok ŁSE 1961/90. Aby konie nie były nawiedzane przezzmory o W.S. w wigilię św. Jana pławi się je w bieżącej wodzie ŁSE 1962/110.

(f) Czas W.S. sprzyja zapewnieniu sobie sz c z ę ś c i a w p o l o wa n i u . Można je

zdobyć przelewając przed W.S. rurki strzelby źródlaną wodą lub przepłukując strzelbęw Wielki Piątek w krzyżowych wodach Kot San 172 i 186.

(g) W.S. w dniu św. Jana (24.VI) wyznacza czas m i ł o ś c i 2. Przed W.S.

uprawiana jest magia miłosna - pozyskiwanie konkurentów K 57 R UŚC 1263 i miłości

dziewczyny K 19 Kieł 201, wisla 1902/798. (h) Przed W.S. z b i e r a się z i o ł a czarodziejskie i lecznicze, takie jak: kozłki, koszyczki, ziele

św. Jana, Panny Maryi włoski, rutę, nasięźrał i inne. Zebrane o tej porze zachowują swoją moc K 7Krak 126, 193 i 315. Zioła pomagające w leczeniu zbierane są w pierwszy piątek światła Baz Tatr 156,zapewniające szczęście w handlu ziele targownika powinno być zerwane przed W.S. w wigilię św.Jana Fed żar 273.

(i) Przed W.S. nie n a l e ż y wykonywać pewnych czynności: wylewać wody po kąpieli dzieckaKul Wiel 3/413, K 7 Krak 136, ZWAK 1887/30, przynosić pieluch, które zostały na dworze z

poprzedniego dnia K 12 Maz 393, pożyczać ognia K 23 Kai 66.

(j) Przed W.S. można zobaczyć złotą kaczkę Jaz Spis 361, a przed W.S. na Wielkanoc i przeddniem św. Marka po ugotowaniu węża białego i potarciu nim oczu wychodzące z ziemi skarby K 45Gór 498, Sim Gad 21.

(k) Przed W.S. można wyprosić łaski u Najświętszej Panny Plut Glog 134. *& W.S. jest symbolem p o c z ą t k u , m 1 od oś ci 6a, c.

14 8 W S C H Ó D S Ł O Ń C A - d o k u m e nta c ja

W S C H Ó D S Ł O Ń C A d o k u m e n ta c ja 149



2 . 'mie jsce , gdz ie s łońce pokazu je s ię rano na n ieb ie ; s trona świa ta p rzec iws tawna do zachodu '

• W mie jscu , gdz ie wschodz i s łońce świat się zaczyna: starzy, to nazywali środek ziemi tu,

gdz ie mies zka ją . A tam s ie św ia t zaczyna , gdz ie wschodz i s łonko , a lx i s ie świa t kończy , gdz ie

zachodz i s łonko . A tam da le j , to s ie n ic me w idz i , tam juz świa ta n ie m a . TN Kras iczyn 1985 . W pieśn iach wschód ( i zachód) t rak tu je s ię jako mie jsce ba rdzo od leg łe 8 . ■U Mały , k ró tk i , z imowy wschód: Czem kró ts ze dn ie , to so mnie js ze wschody ,

a my tak nazywamy mały Wschód TN Gora jec 1984 , podob . Bąk Kramsk 74 , Mosz Kul 2 /21 ; W.S. p rzy z imo wym przes i len iu na s tron ie po łudn iowo-wschodnie j nazywano małym wschodem

Kai Lim 18 . Średn i wschód- mie jsce , gdz ie S . wschodz i w czas ie wiosennego i je s iennego

zrównania dn ia z nocą , Ka i Lim 18 ; śr edn i wschód to je s t mies iąc "od kwie tn ia do c zerwca TN

Gora jec 1984 . Duży (wie lk i) lu b le tn i wschód wie lk i wschód to już racze j c zerwiec lub l ip iec ,

s ierpień, bo to so noce bardzo małe; jim dzień jest krótszy to sie mówi krótsze wschody, a jim

dzień jest dłuższy, to długie wschody TN Gorajec 1984, podob. Bąk Kramsk 74, Or L 1938/160, Stom Słoń 88 z Chełmskiego i Lubelszczyny.

• K i e r u n e k o r i e n t u j ą c y dz i a ł a n i a. Wyrażen ie wschodmować 'kierować się,

o rien tować s ię według wschodu s łońca ' , no towane w Słowniku Wileńsk im, wskazu je na

u trwa len ie i rangę przes trzennego rozumien ia W.S. W czas ie spożywania pokarmów zwracano

s ię w k ie runku wschodnim, a po zakończen iu pos i łku , żegnano s ię znak iem krzyża św. K 48

Ta-Rz 48 . Kłosami w k ie runku jak wschodzi słonko kładzie się pierwszą garść zżętego zboża

Drab Pódl 60 , loka lizu je okna budynków gospodarczych MAAE 1908/57 . Zmarłych g rzebano

nogami do zachodu , a twarzą do s łońca , aby mogli on i pa trzeć na świa t ło s łoneczne. Kie runek

ku W.S. je s t też zachowywany przy s tawian iu o ł ta rzy w kośc io łach Kul wie i 3 /189 , wieszan iu

obrazka Matk i Bosk ie j nad młodymi w czas ie ucz ty wese lne j PS L 1983/1-2 /85 . W k ie runku

wschodu ( i zachodu) k ładz ie s ię og ień w wieczór św. Jana K 24 Maz 350; pochody z ogn iem w

wig il ię św. Jana idą od wschodu ŁSE 1962/139 . Ku W.S. wychodz i s ię p rzy zażegnywaniu

uroków K 51 Sa -Kr 20 , gośćca K 48 Ta-Rz 292 , jak również po to , by sprawić , aby owce

dawały dużo mleka Baz Tatr 130.

Formuła Trze j Kró lowie ze wschodu s łońca wys tępu je częs to w ko lędach 1 , nad to : ZWAK

1880/104, ZWAK 1884/65, Lud 1913/42 oraz w przemowach weselnych 3, podob. K 1 0 Poz 322; na

W.S. [ tzn . da leko] Rus in i zagnali Polaków 8 , podob Bąk Gręb 47 , LL 1961/4-6 /e i .

DOKUMENTACJA

K O L Ę D Y B O Ż O N A R O D Z E N IO W E I N O W O R O C Z N E 1

- Gwiazda prowadz i T rzech Kró li od wscfiodu s łońca . a. Kró lowie jadą , korony k ładą , a skąd , a skąd? Od wschodu s łońca s zuka ją końca

zbawienie swoje. Biel Kasz nr 15B ; tamże war.: ... z wjelgo parado, a dokąd? Od wschodu słcPnca, s zuka ją kó^nca zbawjen ia . podob . Miód Pas 110 .

b. Od wschodu s łońca Trze j Kró lowie jadą , naszemu Panu narodzonemu darunk ik ładą . TN Kras iczyn 1984 .

c. Witają go [Jezusa] narodowie ze wschodu słońca królowie. K 5 Krak 252, war.: M iódPa»74 .

P IE Ś N I S O B Ó T K O W E 2 - Świę tego Jana ran ius ieńko zes ło s luneńko jaśn ius ieńko , uoj to to . I nad "ogrodem

s to ja ło , nasu Marys ie dwóch chc ia ło , "o j to to . TN Puławy 1988 . P R Z E M O W Y W E S E L N E

3 - Ja ida jak n iegdyś Trzech Kró lowie pr zy jecha li z e schodu s łońca , a gwiazda ich prowadz i ła aż na to mie jsce , gdz ie s ię Pan Jezus narodz i ł . Kur Opól 52 .

P IE Ś N I M IŁ O S N E I W E S E L N E 4 - W niedz ie lą rano / z tamte j s trony boru / za Cies zynem s łońce wschodz i ,

miły / Jas ieńko /kochanecek /żo łn ie r zyk /kapra l/o f icer po koszarach f do d z iewczynychodz i .

a. He j , w n iedz ie le rano s lonecko wschodz i , juz c i mój miły pod p iórk iem chodz i .K -14 Gór 290 ; war. : W niedzielę rano, gdy słonecko w schodzi, od niej Jasieńko z pióreckiemwychodzi. TN K arczmiska 1980; ... Ten mój kochanccck Wędrować musi. Pies Śl 1/289; ... młody żolnierzyczek po koszarach chodzi. Stoin Żyw 71; Rano, rano, raneczko, skoro wejdzie słoneczko. Już słoneczko wychodzi, gdy mój luby przychodzi. Bie l Kasz n r 295 , war. : tamże .

b. Z tamtej strony boru tam slonecko wschodzi, naucył sie młody kapral do dziewcynychodzić K 44 Gór 369 , Za Cieszynem słońce wschodzi, Oficer konia wywodzi. Piei Śl 2/757.

5 - (Rano/z dwora) s łońce wschodz i/un /c / iodz i , dz iewczyna chodz i /pr zechodz i /wychodz i /wodz i kon ia .

a. Słoneczko wschodzi, dziewczyna chodzi jak różowy kwiat, oczki zapłakała, rączki załamała, zmienił jej s ię świat. K 42 M az 41 , war. : K 1 P ies 8 .

b. Rano , rano , ran iuśko , k iedy wschodz i s łoneczko . Re j , k ie s łoneczko wychodz i , mamila se pr zechodz i . K 4 5 G ó r 2 6 .

c. W niedz ie lę rano , rano s lone jko wschodz i , o j je s zcze ran i , młoda Kas iun ia chodz i .

TN Wólka Rusińska 1980 weselna; ... już slonejko wschodzi, młoda Kasiunia już po chalupi chodzi.TN Ja rczów 1978 .

d. Wczas raniuśko słońce wschodzi, Ma miluśka konie wodzi. Rog Śląsk 100, podob. PiesŚl 2 /408 , 661 , 735 i 752 .

e. A w niedzielę rano, Niż słoneczko wschodzi, Już ta tw oja kochaneczka Po og rodziechodzi. Rog Śląsk 230, war.: Ster WarmPś 41, Piel Śl 1/470, 503, Pies Śl 2/634, nadto Biel Kasz nr 365D.

f. Jasne s lonecko z dwora wychodz i , ma ko leżanka na ś lub wychodz i . Sto in Żyw 336 . 6 - S łońce wschodz i komuś , n ie mnie .

a. Jednym słońce wschodzi i wybija w górę, a mnie nieszczęsnemu zachodzi za chmurę.

K 6 Krak 427 . b. Słońce wschodz i , a ja p łaczę , Mom ent każdy c zyn i trwogę . Pies Ś l 1 /371 . c. Słońce wschodz i różowiu tko , mien i s ię ko lorem, mnie młodemu życ ie miłe , pók im

kawalerem. Pia t Krak 99 . P IE Ś N I Ż O Ł N IE R S K IE I R E K R U C K IE

7 - Hej, za Wisłą pod Kraśniekiem zeszło słonce krwawo. Oficery krzyczą na nas: dalej

ch łopcy , żwawo! LL 1973/4-5 /34 , podob . S to in Żyw 18 , MA AE 1908/199 .8 - Już zabra li ch łopców z Po lsk i Ach , jak różowe kwia tk i Jak zabra li , tak pognali Hen , tam

na wschód s łoneczka . Kot Las 171 .9 - O d wschodu/wychodu s łońca zaczyna s ię wojna .

a. Mi trzeji, mi brac'a, we swjat wędrowali, od wschodu "od słońca, wojina zakładali.

K a m P o m 2 2 0 . b. Drahóny, wojacy, to są herscy chłopcy; Od wychodu słońca wojnę zaczynają. Piei

Ś l 2 /382 .

150 _________________ WSCHÓD SŁOŃCA - dokumentacja ZACHÓD SŁOŃCA eksplikacja ________________________ 151.



RELACJE POTOCZNE 10 — Przed wschodem słońca leczy się przestrach.

a. Wodę po umyciu przestraszonego wylewa się przed wschodem słońcana rozstajne drogi.

[Jeżeli dziecko przestraszyło się] to matka brała - koszulkę z tego dziecka, ji to dziecko umyta tamwodo, ji później brała w naczynie te wodę, ji wynosiła przed wschodem słońca na drogi krzyżowe.

Później brała wodę ze źródełka, przynosiła piasek, ostry taki, ziarnisty ji to grzała na blasze, ji temokłady, parowanie robili, ji to było skuteczne. TN Smółsko Duże 1984. Podobnie o odczynianiuuroków nad przestraszonym dzieckiem: To trzeba było robić przed wschodem słońca. Ji jeszcze tąwodę z dzbana to wynosi [ojciec] na takie tak jak mówio rozstajne drogi. I też te wodę trzeba byłowylewać przed wschodem słońca, ji raczej żeby nikt tego nie zobaczył. TN Dereźnia 1984.

b. Wosk odlewa się przed wschodem słońca / po zachodzie słońca sześćlub dziewięć razy. Tam jak dziecko jest przestraszone, to zaleca tam ta, że przed wschodem słońca żeby łam czy sześć

razy czy dziewińć razy, żeby nieparzyście ten wosk odlewa. A innym znótu po zachodzie słońca. Ze przecież jak słońce jest to nie wolno. TN Dereźnia 1984.

11 - Przed wschodem i zachodem słońca pali się różę. Palenie róży dokonuje się przed wschodem i zachodem słońca. Spalanie należy powtarzać S-S razy

jeśli choroba jest zaawansowano. Etn] 1989 Bilg 105, podob. K 39 Pom 390, Mac ChDobrz 36, Red.Zamch 1984, K 46 Ka-S 469.

12 - Obmycie ciała wodą z rzeki przed wschodem słońca w Wielki riątok /Wielką Sobotę pomaga zdrowiu.

a. [W Wielki Piątek przed wschodem słońca] po wodę sie chodzi do rzeki. Tak zębynikt nie widział, a późnij już kiedy, o której porze dnia każdy wstanie, to już sie wtedy myje

Po prostu ona utrzymuje czystość ciała, mówio, że czyraków nie wyrzuca, kto sie w takiejWodzie Umyje. TN Łukowa 1984, podob. Kul Wiel 3/413, Red. Sarzyna 1984, K 43 Śl 23, Baz Tatr 140,ZWAK 1886/96, ŁSE 1961/205.

b. Przed wschodem słońca, to zawsze w Wielko Sobotę, leciało sie do rzeki. ...nabierało sie wodę, obmywało sie to wodo wszystkich. Dziadzio to zawsze przynosił do domu,

a nawet nie do rzeki, bo jak dzie rzeki nie ma to ze studni brali wodę, ji że to miało być pomocne. Dla zdrowia. TN Krasiczyn 1985, podob. TN Smólsko Duże 1984. 13 - Przed wschodem słońca czarownica zbiera „pożytek". U nas to kobiety najwięcy kiedyś mówili, że jim sie mleko psuje. To taka kobieta co jo nazywali

czarownicom, to "ona przed wschodem słońca wychodziła, zbierała tam jakieś ślady krów ... Tam jakieś kwiatki zbierała na łąkach, to'mówili, że "ona czaruje, przed schodem słońca jidzie zbira, a teraz już "o tem sie nie mówi, nawet sie nie wierzy w takie cuda. Etnl 1989 Bilg 103, podob. K 46 Ka-S 483, K 17 Lub 110, Pęk Bilg 236, K 34 Chel 153, TN Cholowice 1985, K 48 Ta-Rz 273, ŁSE 1962/139, MAAE1908/138, ZWAK 1886/90.

BIBLIOGRAFIA: Kup WiM 10-11; Wort HofT 8/76-87.

-►SŁOŃCE, ŚWIAT, ŚWIATŁO, ZACHÓD SŁOŃCA.


ZACHÓD SŁOŃCA

Eknplłkneja: 1. 'czas, gdy robi się ciemno': Nazwy Emocje. Przepowiednie. Działania o zachodzie słońca. ZakazySymbolika. 2. 'miejsce, gdzie słońce zn ik a wieczorem z nieba': Rodzaje zachodu. Zachód jako kierunek orientującydziałania Przepowiednie.

Dokumentacja Pieśni żniwne i dożynkowe. Pieśni weselne Pieśni miłosne. Przyśpiewki żartobliwe. Pieśni powstańcze i rekruckie Kołysanki Bibliografia

1. 'czas, gdy słońce znika z nieba i robi się ciemno; koniec dnia'

= Nazwy Z.S.: zachód, słońce zachodzi, rzadziej zapadu/e, zapada Dej Kieł 1983/185 (w

staropolszczyźnie był i zapad 'zachód' w znaczeniu zarówno czasowym, jak przestrzennym) oparte są

na obserwacji ruchu S. Nazwy czasu przed Z.S.: zmierzch, zmierzchać się - i momentu następującego po Z.S.: zrnrok,

mroczyć się, ściemniać się, szara godzina, szarówka - nawiązują znaczeniowo do ciemności, ubywania

światła. • Z.S. budzi emocje n e g a t y w n e : Zachodzi słoneczko poza lasy, już mnie tu na

Gródku nic me cieszy 71. ♦ Na podstawie wyglądu zachodzącego S. przepowiada się p r z y s z ł e z d a r z e

nia i po g o d ę . Pewne znaki (np. przelot wron, gawronów lub kawek, wycie psów)

po zachodzie S. zapowiadają ś m i e r ć ludzi K 17 Lub 130 i 145. Jeśli S. zachodzi czerwono i/lub za chmurę TN Krasiczyn 1985, ZWAK 1882/194, TN Wiązownica

1988, Czap Mat 76 - będzie d es z c z; to samo zapowiada pianie pawia po Z.S. OrL 1926/m.Czerwono zachodzące słońce jest też zapowiedzią w i a t r u K 17 Lub 74, Czap Mat 65, TN Wiązownica 1988, Gaj Rozw 136, ZWAK 1882/195, LL 1964/3/41, LL 1961/4-6/84, ZWAK

1878/135, W isła 1901/80 - lub U p a ł Ó W (w lecie) TN Krasiczyn 1985 i

m T O Z U (w zimie) Red Ulan Majorat 1984. Na mróz wskazują też słupy koło S. K 17 Lub 74, ZWAK 1882/194,195. S ł o t a będzie jeżeli słońce zachodzi żółto ZWAK 1882/194, dłuższa słota, gdy przy Z.S. jestwielka zorza ZWAK 1882/195; grzmoty wystąpią, jeśli przy zachodzącym słońcu jest tęcza ZWAK

1882/196; ciepłe burze - jeśli przy Z.S. powstaną czerwone pasmugi przed i poza słońcem ZWAK

1882/195. Dobra p o g o d a będzie, gdy

słońce czysto Zachodzi(bez chmur) TN Cholowice 1985, podob. Czap Mat 65, ZWAK 1878/135, 1882/194, zachodzi bystro LL 1961/4-6/84, różowo K 48 Ta-Rz 259, gdy kury długo chodzą po Z.S. Lud 1897/83.

■ oo Moment Z.S. jest sygnałem k o ń c z e n i a pr acy Bart Lub 19, K 49 Sa-Kr 93, także i-5.

Stanowi też tło zdarzeń miłosnych 7-8, także K 42 Maz 52, Pirf śl 2/705 i ob r z ę d o w y c h 6,

->ogień sobótkowy. Moment zachodu i po Z.S. jest uważany - podobnie jak moment wschodu (i przed wschodem)

zagraniczny, wiązano z nim liczne działania m a g i c z n e . (a) Czas po Z.S. jest porą działania d i a b ł a K 17 Lub 102, Grodź Łęcz 26, 49, Baz Tatr 105 i

d e m o n ó w wodny c h: panny wodnej Lud 1965/253, rusałek K 52 Br-Poi 120, boginek

152 ZACHÓD SŁOŃCA - cksplikacja ZACHÓD SŁOŃCA cksplikac ja 153



j p j

piorących bieliznę w rzece Wisla 1887/71, Pel Dem 95, mamun K 51 Sa-Kr 30, topielmka (topielca) -stąd zakaz kąpieli po Z.S. wisia 1897/118. Po zachodzie (i o zachodzie) słońca pokazują się d u s z ez m a r ł y c h K 15 Poz 211. W związku z tym, istnieje przekonanie, że podczas Z.S. nie należy spać,gdyż dusze zmarłych, chętnie zabierają ze sobą napotkane dusze żywych, które opuściły ciało

pogrążonego we śnie. Mówi się wtedy, że dusze zachodzą wraz ze słońcem Mosz Kul 2/446. Czas poZ.S. jest przede wszystkim porą działania c z a r o w n i c ZWAK 1882/202, które zabierają wtedymleko krowom i robią masło TN Krasiczyn 1985, a po Z.S. w wigilię św. Jana zbierają kwiat z żytaWisła 1887/58. Czarownica odbierze mleko krowom lub krowy mniej go będą dawały, jeśli zostaną na

pastwisku ZWAK 1881/119, będą dojone po Z.S. lub mloko zostanie przeniesione przez rzekę ZWAK

1881/119, Baz Tatr 188. Po Z.S. można s z k o d z i ć innym: powodować stratę wzroku Bieg Lecz 13, uśpiewać swego

wroga Sych SGKasz 5/109. O zachodzie słońca można przekazać komuś tajemną wiedzę Bieg Lecz 360.

(b) Po Z.S. można p r z e c i w d z i a ł a ć praktykom czarownic Baz Tatr 150, zabezpieczyć się przed złymi duchami K 9 Poz 142.

(c) Po Z.S. w wigilię św. Jana Chrzciciela kobiety zb i e r a j ą z i o ł a : czarcie żebro, odczynę,czyściec, laseczki Pana Jezusa K 9 Poz 143. Na Kaszubach istnieje w tym czasie zakaz zbierania ziół,aby nie spotkać kreśniąt, które w tym czasie zbierają zioła dla siebie Sych SGKasz 2/80.

(d) W momencie Z.S. można wedle wierzeń skutecznie le c z y ć (zamawiać) c h o r o b y ludziK 42 Maz 314: placznice u dzieci Wisła 1889/5U, LL 1976/1/44, uraz 'zapalenie oczu' K 3 Kuj 95, a pozachodzie - takie, jak: kurzą ślepotę K 7 Krak 153, jęczmień na oku Bieg Lecz 146, łuszczkę Kot Zn 186 i 197, różę MAAE 1908/142, K 46 Ka-S 469, ognipiór K 42

Maz 331, siekiernicę Kot Zn 189, liszaje K 42 Maz 333, przestracll TN Dereźnia 1984, Suchoty Or L 1935/157,

febrę K 42 Maz 325, bóle głowy K 46 Ka-S 473. (e) Po Z.S. leczy się i zamawia c h o ro b y z w i e r z ą t K 5 i Sa-Kr 24: robaki u bydła

K 42 Maz 346, K 17 Lub 156, B ieg Lecz 51, ZWAK 1879/57, Żółwia ZWAK 1885/48, a także zapobiega Chorobom

owiec Baz Tatr 136.

Z a k a z y . Po Z.S. nie należy wykonywać pewnych czynności, bo mogą mieć negatywne skutki, m.in. r o b i ć W p o l u TN Ulan Majorat 1984, siać zboża Red. Ulan Majorat 1984, siać marchwi, bo będzie rapciasta Gaj Rozw 100, siać grochu i fasoli Kul Wiel 3/526,zabierać jajek od kur, bo przestaną się one nieść ZWAK 1881/146.

Po Z.S. nie należy niczego zaczynać i niczego po ż y c z a ć , bo umniejsza to dobytek właścicielowi Kul Wiel 3/215, Sim Wierz 270. Nie należy pożyczać ani s p r z e d a w a ć : mleka, bo krowy (owce) mleko stracą K 15 Poz 125, K 34 Chel 168, K 48 Ta-Rz 285, TN Krasiczyn 1985, K 51

Sa-Kr 68, Baz Tatr 188, będą go miały mniej ZWAK 1886/99, mleko będzie się psuło ZWAK 1881/119, krowa się

zeschnie ZWAK 1879/26, kupujący lub pożyczający mleko może je krowie zabrać ŁSE 1963/H7,czarownica zaczaruje krowę ZWAK 1892/256, odbierze krowie mleko TN Krasiczyn 1985. Powszechnewśród górali jest przekonanie, że czarownice przemieniają się w obce osoby i szkodzą pożyczającymim mleko ludziom oraz ich zwierzętom Baz Tatr 84. Po Z.S. z tych samych przyczyn nie pożycza się inie sprzedaje innych wyrobów z mleka: żentycy BaaTatr 188, masła K 15 Poz 125, Baz Tatr 188,

śmietany ZWAK 1881/119, jajek, sera, nabiału w ogóle Kul Wiel 2/175, Baz Tatr 188, ZWAK 1889/161.

Po Z.S. nie należy p o ż y c z a ć też: o g n i a wisla 1890/100, bo konie nie będą się darzyćZWAK 1885/40, grozi to nieszczęściem dla pożyczającego, dla szałasu i stada Baz Tatr 84 i 188, dzieciw nocy nie będą mogły zasnąć K 31 Pok 150. Po urodzeniu dziecka do dziewięciu tygodni matka zdomu po Z.S. ognia nie wydaje, chroniąc w ten sposób niemowlę przed płaczem K 57 Rusc 1266.Ognia nie pożycza po Z.S. przede wszystkim ten, kto ma pasiekę K 57 R UŚC 1270, ->ogień. Innezakazy związane z czasem po Z.S. to zakaz pożyczania je d z e n i a , zwłaszcza so l i , c h l e b a

lub sitka wisla 1890/100, bo oślepną konie, a nawet cały dobytek ZWAK 1879/26, Lud 1924/59,k a p u s t y kiszonej, bo się zepsuje ZWAK 1892/256, kwasku na rozczyn chleba, bo chleb z

pozostałego w domu nie uda się K 51 Sa- Kr 69. O tej porze browarnicy nie pożyczają też drożdży, bo piwo się psuje K 42 Maz 399. Nie należy też oddawać pożyczonego wcześniej mięsa, bo świnie wyzdychają TN Łukowa 1984.

Po Z.S. nie należy wykonywać czynności związanych z utrzymywaniem c z y s t o ś ci: zamiataćizby ZWAK 1889/69 i w y r z u c a ć ś m i e c i K 33 Chel 111, Baz Tatr 188, ŁSE 1970/173, bo sięszczęście lub dostatek z domu wymiecie wisla 1889/494. Po Z.S. nie należy też w y l e w a ć zgarnków wody ZWAK 1879/27, pomyj, bo się szczęście wyleje K 42 Maz 398, prać bielizny K 33 Chel111. Po Z.S. na szczególne niebezpieczeństwo miały być narażone d z i e c i , stąd liczne zakazy.Sądzono, że aby zabezpieczyć dziecko przed zamianą, porwaniem, nocnicamt, morzyskiem, płaczem

po Z.S. nie należy prać i SUSZyĆ pieluszek Kul MiW 419, Szyf MiW 83, TN Krasiczyn 1985, K 7 Krak 141, Pel Dem 150.

Nie należy też s u s z y ć odzieży dziecka ŁSE 1963/137, przynosić suszących się pieluch jeśli zostałyna sznurku po Z.S. - należy je przynieść do domu dopiero po wschodzie słońca następnego dnia,inaczej dziecko będzie płakało K 42 Maz 393. Nie należy też: zdejmować bielizny z plota, bo bieda

przeniesie się do domu Wisla 1902/414, no s i ć wody na kąpiel dziecka, a po kąpieli dziecka wylewaćwody K 42 Maz 393, K 21 Rad 147, K 7 Krak 136, ŁSE 1963/144, bo do dziecka może się coś

przyplątać ŁSE 1963/138, bo dziecko nie będzie spało ZWAK 1892/259. Niemowlę należy kąpać przedZ.S., aby zabezpieczyć je od strzygi K 15 Poz 24. Po Z.S. słońca nie należy również opuszczać

pomieszczenia, w którym znajduje się dziecko Pel Dem 150. Po Z.S. nie należy jeść święconki K 35 Przem 44, 60 to źle działa na wzrok TN Ulan

Majorat 1984. Po Z.S. nie należy też: otwierać okien, szczuć psami K 33 Chel 111, dawać jałmużny ZWAK

1889/161. Nie należy też hopać, bo może to sprowadzić jakieś licho ZWAK 1885/65, hałasować -zwłaszcza od Z.S. w Wigilię Bożego Narodzenia do Nowego Roku - bo wtedy Pan Jezus po kolędziechodzi ŁSE 1961/8O. Od Z.S. w Boże Narodzenie do Nowego Roku w tzw. młodziankowe (święte)

wieczory nie należy pracować. Jest to czas, kiedy należy Panu Jezusowi dziękować K 28 Maz 74, Red.Ulan Majorat 1984. Po Z.S. nie należy zaglądać do pasieki K 48 Ta-Rz 55, bo się robaki zakocą Kot San 225. W tym

czasie nie należy nawet mówić o pszczołach, bo jest to grzechem K 48 Ta-Rz 289. Nie należy teżmówić o ptakach lub o znalezionym gnieździe, ani też zaglądać do gniazd, gdzie znajdują się jaja lub

pisklęta, bo zjedzą je mrówki K 42 Maz 405, ZWAK 1878/130, ZWAK 1887/40.

154 ____________________ ZA CH ÓD S ŁO ŃC A - doku men tacja

Z A C H Ó D S Ł O Ń C A d o k u m en ta cj a

155



•i 1 Symbolizu je k o n i e c : spo tkan ia 70 , pan ieńs twa 6 , uczuć kochanków 7L.

2. 'miejsce, gdzie słońce znika z nieba wieczorem; strona świataprzeciwstawna do wschodu'

• Z.S. (podobnie jak i wschód) jest traktowany jako miejsce bardzo odlegle -

położone tam, gdzie świat się kończy TN Kras iczyn 1985 . Formuły p ieśn iowe na zachód

słoneczka, na zachodzie słońca znaczą tyle co 'daleko' 13. Słońce nad zachodem, na

zachodzie jest sygnałem końca dnia i pracy, początku wieczoru 70, także Piat Krak 654.

W tym czasie spotykają się kochankowie 7E, H , 8, także K 42 Maz 51, Pies śl 2/705. ■U - Mały zachód - mie jsce , gdz ie s łońce zachodz i w z imie Ka i Lim 21 , podob . Bąk Kramsk

74 . Średni zachód - miejsce, gdzie słońce zachodzi w czasie wiosennego i jesiennego zrównania

dnia z nocą Kai Lim 18. Duży, wielki, letni zachód - tam, gdzie słońce zachodzi latem, od

czerwca do sierpnia, kiedy no ce są krótkie Bąk Kramsk 74, Kai L im 2 2.

• K i e r u n e k o r i e n t u j ą c y d z i a ł a n i a . C ia ło z m ar łe go k ła dz ie s ię g ło w ą

w k ie runku zachodnim K 49 Sa -Kr 537 [ też odwro tn ie , -»wschód s łońca ]. Na zachód słoneczka patrzy dziewczyna oczekując swojego kochaneczka 7C, siada gołąb lu b

gawron, który informuje dziewczynę, że chłopak już do niej jedzie 9; na Z.S. udaje się chłopak,

bo tam jest jego dzieweczka Pies śl 1/11. • Gdy salamandra pełza ku zachodow i, bliska slota ZWA K I 88 i/ i6 3. Ś m i e r ć

królów i wielkich panów nastąpi, gdy w nocy Bożego Narodzenia wieje wiatr od

zachodu ZWA K 1882/184 .

DOKUMENTACJA

PIEŚNI ŻNIWNE I DOŻYNKOWE 1 - Słońce zachodzi, żniwiarze chcą kończyć pracę. Oj zasło s łońce zaslo Za las, za "obręce, Oj puscaj nas karbowy, Bo nas bolom ręce. LL

1957/2/41; war.: Da i zaszło słońce zaszło da i jeszcze trochę świci da i puść że nas do domu da i ły karbowy łysy. K 1 Pies 420; A slóńce już zaszło, już nad chmurom wisi, a puście nas do dom,nasz włodarzu łysy. Krzyż Kuj 1 /194 , war. : S te f WarmPś 1 /182 ; Zachodzi słoneczko za la skalinowy, puszczaj nas do domu, nasz karbowy nowy . TN Os trówki 1953 .

2 — Słonecko sie chowa, juz jest za cmentarzem, rozuąc-ze nas Boże z nasym gospodarzem... juz jest za sośniną, ro zuąc ze nas Boże z nasą gospodynią. ZWAK 1886/129 .

Z - A już s lonuszko kryje sia za las, a mnie mlodziuchnej do domu już czas. A już słonuszko za las skryło sia, a ja mlodziuchna narobiła sia. Ol Pódl 122 .

4 - Słóneck"o zachuodzi, za wiyrch zapaduje, Ta m°oja mamicka w iecerzo g uotuje. Mika Oraw60, war. : MAAE 1898/92 .

5 - Juz słonecko downo zasło, trzeba będzie spać, a bo jutro raniusinko trzeba będzie wstać.

Sto in Żyw 176 .

PIEŚNI W E S E L N E 6 - Słońce zachodzi (w rogu pieca), panna młoda wdziewa czepiec / siada do

czepca I za stół stąpa. a. Już s łoneczko zachodzi, a zdyjmże wianeczek, wdziejże czepeczek, bo ci się tak godzi.

Chód Śp 83.

b. Zaszło słonko w rogu pieca, Siadaj Zosiuniu do czepca. TN Zawieprzyce 1974, war.:

K 24 M az 258 , K 20 I lad 187 i 193 . c. Słoneczko zachodzi, miesiączek ziaje, Marysia płacze, za stół stąpaje. Chód Sp 99 .

P IE Ś N I M IŁ O S N E 7 - Słońce zachodzi (księżyc wschodzi) - dziewczyna/chłopiec tęsknią / szukają miłości /

zalecają się. 7 A - Słoneczko zaszło i s ię zaćmiło, Za góry, lasy się skryło. Będę ja szukać kochanka mego,

Czy go tam kędy nie było. Pies Śl 2/662, war.: Pies Śl 1/485. 7 B - Słoneczko zaszło, miesiączek świyci, Pódź mie, ma miła, pódź odprowadzić. Pies Śl

2/750, war : Pies Śl 2/663, 753; Miesiączek zaszel, słoneczko śweci, Stań, mie ma miła, odprowadzić!.ZWAK 1885/270 Śląsk Cieszyński, podob Pies Śl 1/425, Pies Śl 2/663, 750, 753.

7 C Spoglądały ocka na zachód słonecka, Bo sie spodziewały stamtąd kochanecka.Spoglądały ocka, skąd słonecko schodzi, Bo sie z tamty strony kochanecek, godzi. Świę t Nadr 268, war.: Lom Śląsk 408.

7 D - Słoneczko zachodzi, miesiączek wychodzi, tobie się, frajerko, zalecać nie godzi. K 44 Gór 280.

7 E - Zaszło słońce, wzeszed miesiąc, jak młyńskie kolo; wyjdzi dziewczyno, wyjdzi jedyna, przemów do mnie słowo. K 28 Maz 223; war.: Zańdzij słońce, wzeńdzi miesiąc, i gwiozdy w około;

wyńdzi wyńdzi kochaneczko ... K 4 Kuj 23 . 7 F - Na zielonej łące Zakwitają pącze, Tam moje kochanie, Gdzie zachodzi słońce. Z W A K

1886/323. 7 G - Za oną góreczką zaszło tam słoneczko, gdzie ja się rozstawom ze swą kochaneczka.

K 40 MazP 231. 7 H - Zaslo słonko, zasło za obłok (najwyzsy), za dunaj najglębsy. Mój najmiłsy w drodze,

seść par koni wiedzie, a na siódmym jedzie. K 40 MazP 194 . 7 I - Zachodzi słoneczko poza lasy, Już m ne tu na Gródku nic nie cieszy. Pies Śl 2/526, war.: Pies

Śl 1/420, Piel Śl 2/525, Rog Śląsk 108, Lom Śląsk 328; Zachodzi słoneczko w góry, lasy. Bardzo smutne przyszły na mnie czasy. Pies Śl 2/272.

7 3- Słonecko zachodzi, miesiącek wychodzi, powiedz m i, dziewcyno, kto ku tobie chodzi? StoinŻyw 220, w ar : Pies Śl 2/715; ... mój synaczek inną wodzi. Pies Śl 1/425.

7 K - Zachodzi słonecko ku lasowi, nie dajze gębusi dworakowi. K 6 Krak 123, war.: K 6 Krak

179, Pies Śl 2/675. 7 L - Ej, jak słoneczko zachodziło, Dziewczę wołki potraciło, W olszynie. Pies Śl 1/206. 7 Ł - Daremne twe żałowanie, miły młodzieńcze. Miłość wasza uszła jak dzień, gdy Zajdzie

słońce. Pies Śl 1/183, war.: Pies Śl 1/186, Rog Śląsk 107. 7 M - Zachodzi słonecko za las kalinowy, zimna rosa pada na sadek wiśniowy. K 6 Krak 123,

war.: TN Puławy 1988, Pies Śl 1/111 i 507, Konop Krak 4, Gaj Rozw 86, Święt Nadr 261, ZWAK 1891/140, K 57

RuSC 938. 7 N - Za górami, za lasami. Tam słoneczko schodzi, Nauczuł sie młody ułan Do dziewczyny

chodzić. MAAE 1908/181 . 7 O - A puść me pan, puść me, niech my (mi) rąk nie ściska; już słoneczko nad zachodem, do

domu nt e blisko. K 4 Kuj 33, war.: TN Jacnia 1965.8 - (W lecie/w wieczór) słońce (piecze/kołem chodzi) na d zachodem, dziewczyna pasie

wołki/byszki / wije wianki / piele ruteczkę/lenek / stoi w polu za ogrodem / ... a. Oj leci, leci słońce za zachodem, pasła dziewczyna wołki za ogrodem. K 16 Lub 261 ,

war.: TN Kawęczyn 1964; ... a moja najmilsza wije wianki na wągrodzie - ogrodzie. K 40 MazP 209. b. Oj, wieczór, wieczór, s łońce nad zachodem, piele Kasieńka lenek za ogrodem. Ol

Pódl 31, ... s tojala dzewczyna w polu za ogrodem. LL 1958/1-2 /77 ; Oj, psiecze, psiecze Słonkonad zachodam, Zbzierała tam dziiwcza Ziele nad logrodam. Stef WarmPś 2/5, w ar.: K 26 Maz240, K 40 MazP 210, Biel Kasz nr 58 (tamże dalsze warianty).

c. Oj, słońce, słońce bardzo nad zachodem; pasła dziewczyna byszki nad jeziorem.K 40 M azP 210; war: S tu iec i s łońce, świeci nizko nad zachodem, Plącze dziewczyna nad swoim

156 _________________ ZAĆMIENIE SŁOŃCA - eksplikacja

ZAĆMIENIE SŁOŃCA eksplikac ja 157



zawodem. ZWAK 1878/50; Kołem, kołem słoniuscko chodzi, juz jest nad zachodem, piele Marysia drobną rutecke tam za nowym ogrodem. K 26 Mai 240, nadto war: Hiel Ka»z nr 343.

9 — Gołąb/gawron siada/rozkłada skrzydła na zachód słoneczka. Przeleciał gołąb przez wysoki dąb, na wprost okiencczka, na zachód słoneczka, roztożyl skrzydła.

Piat Krak 184; war.: Przeleciał gawron przez wysoki dom. Na zachód slonrcka, prosto okienecka,roztocył ogon. K 6 Krak 113.

PRZYŚPIEWKI ŻARTOBLIWE 10 - Słonecko zachodzi za wysokie wierzby, tym starym panicom wyleciały zęby. K 13 Kieł

48; war.: ... za wysokie dęby, Zaleskim dziewczętom wyleciały zęby. MAMO 1908/105, war.: K 22Łęcz 191, K 25 Maz 203.

PIEŚNI POWSTAŃCZE I REKRUCKIE 11 - Już zachodzi czerwone słoneczko za zielonym borem, ubodzy wojacy, śląscy wojownicy, idą

na bój krv>awy. Lud 1975/153.12 - Turek pan, Turek pan, te tureckie pany, Od zachodu słońca wojnę ozpoceny. Święt Nadr 228.13 - Na zachód słoneczka wyglądają rekruci/Polacy...

a. Wyglądali rekruciki na zachód slonecka: cy nie ujrzą, nie obacą, choć z Płońska ptasecka. K 27 Maz 339, war.: TN Kawęczyn 1964; Wygnali rekrutów ... ni uwidzisz, ni usłyszysz polskiego "ptasecka. TN Noworablów 1988.

b. Zagnali Polacenki za to Carne Morze, stamtąd żaden Polaceniek powrócić niemoże. I staneni Polacenki na zachód slonecka, obacyli, jak leciała z Polski kukawecka. K 41Maz 484.

KOŁYSANKI 14 - Oj, lulaj, lulaj, zachodzi słoneczko, zamknij już oczka i zaśnij córeczko. Ol Pódl 93.

BIBLIOGRAFIA: K a m o c k i Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastujące wojnę światową,Or L 1926/154; Kup WiM 10-11; Wórt Hoff 8/76-87.

-►SŁOŃCE, WSCHÓD SŁOŃCA.

Jerzy Bartmiriski, Stanisława Niebrzegowska

pomierzchnionic, spor. też zmierz ciniienie Kup WiM 12 oraz zatarcie słońca Kup Pol 26.

B Przyczyną Z.S. wedle najstarszych wierzeń miała być walka smoka ze S. Wisła 1916/129;zabicie węża lub innego płaza i pozostawienie go na S. ZWAK 1892/253; pożarcie S. Mosz Kul 2/463,np. przez wilkołaka Lud 1896/327; czary wiedźm i czarowników Kup WiM 11, podob. Mosz Ku!2/463; wedle przekonań nowszych: zderzenie S. z górą Or L 1938/160, zajście księżyca na S. TN

Gorajcc 1984, gniew Boga K 17 Lub 70, Kup Pol 24. B W czasie Z.S. z nieba na ziemię spada trucizna albo zaraza, która jest czarna jak smolą i czuć ją

strasznie Kul Wiel 3/509, sim wierz 235, Wisła 1900/464, Kup Pol 24. Skutkiem Z.S. jest zatrucie

wody Wisi a 1900/464, straszne choroby (zwłaszcza u ludzi Or L 1938/160), także bydła i trzody Wisła

1900/464. • Aby zabezpieczyć się przed skutkami Z.S. i uchronić wodę od zatrucia należy:

Zakryć albo zamknąć Studnię Kul Wiel 3/509, Wisła 1900/464, TN Ulan Majorat 1984, Or L 1931/15,

Wisła 1889/502. ♦ Z.S. jest traktowane jako zapowiedź w oj n y Kup Pol 24, g ł o d u , c h o r ó b ,

klęsk żywiołowych (np. pożaru, powodzi) Kup WiM 11, ko ń c a ś wi a t a : Jak zaćmienie było takie nachodzi słonko coraz ciemniej, to wszystki ucikajo dó domu. Boto był wielki stwch, że to uono najdzie i zyjdzie, a to już się zdawało, że już o! Koniec

świata! Sondnyj dzień. I każden już sie modlił, "o, że to już Pan Bóg ma zejść na ten świat i już będzie sądzić wszystkich. Czap Mat 64, podob. Kup Pol 24, sądu ostatecznego:„Wierzono, że trzydniowe zaćmienie słońca poprzedzi koniec świata. Zaraz potem

pojawi się «Lucyper» na piekielnym wozie i zacznie swój objazd dookoła ziemi" Kul Wiel 3/509. BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/244-245; De Vries Dic 157, Herd Lek 181-182; Kop SMit 1077;K a m o c k i Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastujące wojnę światową, Or L 1926/154; Kup Pol24-26; Kup WiM 11-12; Mosz Kul 2/460-463; Wórt Hoff 2/1509-1526.

-+SŁOŃCE, ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA. Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska

ZAĆMIENIE SŁOŃCA

W polskiej kulturze ludowej zaćmienie słońca wiązano głównie z czarami wiedźm, działaniamismoków, pozostawianiem na słońcu zabitego węża oraz walką słońca z księżycem. Często było onouważane za oznakę gniewu Boga i zapowiedź końca świata.

W st a r o ż y t n o ś c i zaćmienie słońca (podobnie jak księżyca) traktowano jako wynik czarówczarownic, atak ze strony demonów i potworów Kop SMit 1077.

W kulturze s ł o w i a ń s k i e j bardziej rozbudowane i obrosłe mitologią były wierzenia na temat-►zaćmienia księżyca.

= Nazwy uwydatniają skutki Z.S., tj. utratę światła: zaćmienie, zaciemnienie, słonko się zaciemnia, zaciemnienie dnia, na Warmii i Mazurach: pomierzch,

KSIĘŻYC eksplikacja 159



KSIĘŻYC

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Fazy księżyca. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie Wygląd iwłaściwości. Części. Ilość. Przemiany księżyca, zakazy i zalecenia. Czynności: świecenie, ruch. Księżyc jako postaćżywa, przeżywająca. Rozmowy z księżycem. Działania sprawcze i praktyki ochronne. Obiekt szacunku i kultu.Księżyc a pies. Lokalizacja. Co jest na księżycu? Co się dzieje, kiedy księżyc świeci? Przepowiednie. Ekwiwalencje.Symbolika, sennik.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Przepowiednie pogody (rymowane). Zamówienia i zaklęcia. Rymowankii wyliczanki dziecięce. Kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne. Widowiska herodowe. Pieśni wielkopostne iwielkanocne. Pieśni żniwne i dożynkowe. Przemowy weselne. Pieśni i przyśpiewki weselne. Pieśni i przyśpiewkizalotne i miłosne. Pieśni zbójnickie,1 żołnierskie i partyzanckie. Pieśni żartobliwe i refleksyjne. Ballady. Pieśnimaryjne. Pieśni sieroce. Pieśni dziadowskie. Pieśni zaduszkowe. Listy miłosne. Baśnie. Bajki. Podania. Opowieściwierzeniowe. Anegdoty. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.

Obraz księżyca jest w polskiej tradycji ludowej zdominowany przez cechę cyklicznejzmienności; księżyc symbolizuje ideę wiecznego powrotu, nieśmiertelnego trwania. Rytm zmianksiężyca jest wiązany z rytmem życia całej przyrody (dało to podstawę dla rozbudowanych

przepowiedni pogody oraz zakazów i zaleceń wykonywania określonych czynności przy

poszczególnych fazach księżyca) oraz z rytmem życia człowieka (w obu razach mówi się o młodości,pełni i starości). W polskiej kulturze i języku ogólnym jest postrzegany głównie jako odległy odziemi i jej spraw, por. fraz. księżycowy facet 'marzycielski, bujający w obłokach'; niedostępny (Mamajątek, ale na księżycu), wiązany z miłością i kobietą (miesiączka), zaś w kulturze i językuludowym - jako bliski człowiekowi składnik „globalnej wioski", współczujący z zakochanymi iprzywoływany na świadka w różnych etapach obrzędu weselnego. W folklorze wschodniopol-skim(pieśni weselne i powinszowania noworoczne) jest wiązany z mężczyzną, podczas gdy młodadziewczyna - ze słońcem (choć częściej jest na odwrót, por. słońce)

Wewczesnych kulturach księżyc był czczony jako bóg lub - częściej — bogini, np. u Greków jako Selene, matka życia, opiekunka porodów, siostra słońca, Heliosa; u Rzymian jako Luna HerdLek 78.

W tradycji biblijnej księżyc przedstawiano rzeczowo, jako światło stworzone przez Bogado odmierzania czasu Rdz i, 14 i władania nocą Ps 136, 9. Dzień nowiu był dla Izraelitów okazjąskładania ofiar Lb 28, 11-15. Wedle przepowiedni zaćmienie księżyca (podobnie jak słońca) będzie

zapowiedzią końca świata Mk 13, 24. W pierwotnym c h r z e ś c i j a ń s t wi e walczono z kultem księżyca jako pozostałością

pogańską, ale od Orygenesa asymilowano też obraz księżyca jako symbol zmar-twychwstawaniaczłowieka i Kościoła oraz przykład świecenia blaskiem odbitym od światła słońca-Chrystusa For Sym 99. Od średniowiecza symbolika księżyca jest wiązana z kultem maryjnym, Matkę Boską

przedstawia się jako niewiastę apokaliptyczną z księżycem pod stopami Lur Slow 104.

W tradycji językowej i n d o e u r o p e j s k i e j księżyc jest postrzegany (nazywany) w aspekciedwóch podstawowych funkcji: mierzenia i świecenia Gamlv Ind 684-685.

W kulturze da w n y c h S ł o w i a n wykonywanie określonych prac wiązano z fazamiksiężyca sssi 2/554. Księżyc funkcjonował w parze ze słońcem, tworząc zespół elementów

przeciwstawnych i zarazem dopełniających się: księżyc wiązany z nocą, ziemią, wodą i śmiercią,słońce z dniem, niebem, ogniem i życiem IvTop siav 137. W folklorze słowiańskim słońce i księżyc sąukazywane jako bracia, brat i siostra lub mąż i żona. Księżyc jest wiązany ze światem pozagrobowym.Słowiański system liczenia czasu opierał się na cyklach księżyca (miesiące, tygodnie), a w cyklu

dziennym i rocznym na ruchu słońca Slav Mir 245-248. = Dwie podstawowe nazwy: miesiąc (ogólnosłowiańska i indoeuropejska) i .księżyc (specyficznie

polska), które w polszczyźnie ogólnej dzielą między siebie znaczenia 'okresu czasu liczącego około 30dni' i 'światła niebieskiego zmieniającego swój wygląd w okresie około 29 dni', w gwarach i folklorze

polskim są - w odniesieniu do 'światła niebieskiego' - synonimami, zróżnicowanymi stylistycznie naskali starszy / nowszy, książkowy / potoczny.

Starsza, wciąż żywotna w gwarach na oznaczenie satelity Ziemi nazwa miesiąc, jest związana zwyrazami miara, mierzyć- „bo wedle księżyca czas mierzyły ludy" Briic SB 334 - i wyprowadzana zie. 'mes ('mens), 'me- „mierzyć" Vas ES 2/609. Miesięcznik to ludowa nazwa choroby wywołanej przezK. oraz lunatyka Kul wiel 3/413.

Innowacyjna polska nazwa księżyc dosłownie znaczy „młody ksiądz, syn księcia". WedługBrucknera księdzem w relacji do księżyca było słońce jako światło większe (w średniowiecznychtekstach magnus dominus „wielki pan") Briic SE 277, Kup Pol 27, podob. SkSi Lec 201; Moszyński

zwrócił uwagę, że wyraz księżyc stosowano u nas pierwotnie tylko do nowiu, co dobrze tłumaczyużycie przyrostka -ic oznaczającego cechę 'młodości' Mosz Kul 2/458, Si SE 3/277, podob.Budziszewska 1990/223. Warianty morfologiczne nazwy: na Kaszubach (w pieśni) ksawiec 90, wŁowickiem sporad. księżak Kup Pol 29 (prawdopodobnie przeniesienie z nazwy mieszkańca regionu).

Nazwa księżyc zachowuje też na Warmii i Mazurach oraz na Kaszubach stpol. znaczenie 'okresuczasu', np. dwa kstężtce temu biło Szyr MiW 143, Kup wiM 39. W niektórych okolicach odróżnia sięznaczeniowo wyrazy miesiąc (w znaczeniu czasowym) i miesiączek ('światło niebieskie') Kup Poi 29.

Formy zdrobniałe używane głównie w pieśniach (choć nie tylko): miesiączek powsz.,

miesiączeńko 43, 45b, miesiączyczek 55a; księżyczek 4ia, 45a, 50c, 7id, 96a; księżyczeńko 42. W formułach powitalnych nazywany niebieskim dziedzicem, niebieskim królewiczem, synem

Dawida, -mów. Synonimy ekspresywne K. uwydatniają cechy Wyglądu: rogacz Piat Krak 582 (w pieśni); łysy K 48 Ta-Rz 317 (za: Wisła 1890/152 z żargonu złodziejskiego); trzyszcz-b/yszcz Dzik Klech 41, błyszczaty Mosz Kul 2/649; Klara Kup Pol 31 (z łac.clara 'jasna'), gómol 'bezrogi księżyc' Maj śląsk 128.

Żartobliwe nazwy opisowe: nocne słońce 112; kawalerskie słońce Kup Pol 31 od Zgorzelca, Ostrołęki, Kazimierzy Wlk , Niska, kawalerskie sionko, słońce kawalerów Kup Pol, 31, Płat Krak 582;

zdrajca miłości, ZWodziciel Kup Pol 31; podglądacz TN Gorajec 1984; słomiany wróżbita Piat Krak 581; Twardowski Kup Pol 31; werdebus (z pieśni,

160 KSIĘŻYC - eksplikacja KSIĘŻYC eksplikacja IGI



z niem.) Piat Krak 580; rzadko oko Boga oświecające świat w nocy K 34 Chel 254, tak jak słońce wdzień.

■fr Nazwy nadrzędne: powsz. świat/o np. K 3 Kuj 93, Etnl 1989 Bil* 111; nowsze: planeta K 15Poz 5 i planeta Kup Pol 29, Czap Mat 102. W bajkach przedstawiany jako postać żywa 93-96, 103,106.

■U Nazwy podrzędne odnoszą się do wyróżnianych faz k s i ę ż y c a, nazywanych w gwarachmałopolskich i sieradzko-łęczyckićh zapożyczonym z języka naukowego wyrazem kwadra Kup Pol35, bądź jego repliką rodzimą ćwierć Kup Pol 35. K. ma cztery kwadry Dej Kieł 1977/285. W

zasadzie jednak podział na fazy K. jest w tradycji ludowej - podobnie jak w ogólnej polszczyźnie potocznej - inny niż w języku naukowym. W zbadanym

przez nas materiale wyróżniane są trzy podstawowe fazy K.: początkowa- kiedy K. pojawia się i rośnie: -mów, środkowa - kiedy K. osiąga ksztal koła i świeci najjaśniej:-ypełnia, i końcowa - kiedy K. zanika: -^wiotek, oraz trzy fazy pośrednie: -*półpełnia, -^księżyc po

pełni i -tpuste dni. Na Warmii i Mazurach (i nie tylko) cały okres dzieli się ogólnie na dwie części:okres wzrostu, gdy K. jest na młodzie, i okres ubywania, gdy K. jest na starze Szyf Miw 142.

+ Podstawową kolekcję tworzy K. ze sł o ń c e m i g w i a z d a m i ; zwykle wymienia się je wstałej, znaczącej kolejności: słońce, K., gwiazdy. Do tych trzech, a często tylko dwóch rodzajówświateł niebieskich, w różnych gatunkach folkloru przyłącza się różne dalsze elementy, tworzącniekiedy rozbudowane zespoły.

W bajkach kojarzy się K. i słońce traktowane jako para ludzi: żona i m ą ż Lom Baj 73, war.: Lud1896/327; dwaj b r a c i a Wisła 1916/137, których siostrami są gwiazdy 109; wyjątkowo jako

oj c i e c i s y n 106. W pieśniach i przemowach weselnych na wschodzie Polski K. jest panemmłodym, słońce panną młodą Drab Pódl 38. Na słońce i K. powołują się zakochani 6ia, 62F; wkolędach K. razem ze słońcem służy nowonarodzonemu Jezusowi 40. W zamówieniach chorobywysyła się w miejsce, gdzie nie świeci słońce i nie dochodzi K. 30. Jako elementy współtworzące

pogodę słońce i K. bywają też dalej łączone z d e s z c z e m 42, 94, m r o z e m i w i a t r e m94, 95A.

W pieśniach: słońcem, K. i gwiazdami (ewent. też planetami) ozdobił Bóg niebo i świat 52, 87, podob. Lud 1906/167, Kup Pol io, przyozdobił też nimi postać Matki Boskiej 83, której służą i świecąrazem z zorzą 84, podob.: K 26 Maz 95, Maj Motycz 27; chwalą one Boga razem z niebem, dniem inocą 49, witają nowonarodzonego Jezusa razem z narodami i bydlętami 39, płaczą nad grobem Jezusarazem z obłokami, piorunami, niebem 48, z całym stworzeniem 86b, płaczą nad niedolą ludzi razem zniebem 86a. Słońce (zorza), K. i gwiazdy są rodziną dla żołnierza 76 i sieroty 85. Przywołuje się je na

pomoc przy zamawianiu chorób 28, 31. W baśni poznańskiej demoniczny starzec chce je, przypisanedo trzech panien, uwięzić w podziemiu 92. Na Podlasiu obrazami słońca, K. i gwiazd

Zdobi się korowaj PSL 1966/2/127-128, Etnl 1988 Bacz 82, Etnl 1988 Polin 180. Częściej K. występuje razem z gwiazdami 61, 67, 71, 78 i między gwiazdami 1, 3, 45, 55, 65, 90;K. i gwiazda to chłopiec i dziewczyna 58, K. i gwiazdy są świadkami ich miłości 70, 91. Chłopiec

przysięga na K. i gwiazdy 66. K. z gwiazdami jest wyprawką dla nowonarodzonego Dzieciątka TN

Tuszów 1988; K., gwiazdy i cały świat służą dziewczynie 44, kochankom Nyr Kar 250, ZWAK

1880/174; K. i Gwiazda Wieczorna razem wschodzą i Zachodzą Glad Wiedz 73, 134.

K. i jasne zorze świecą chłopakowi, gdy się żeni K 28 Maz 151. K. i chłodny wiatr towarzyszą

rozłączeniu się młodej pary 56h. Pewne kolekcje z K. są szkodliwe lu b niepożądane. Przy dwóch światłach, K. i słońcu, nie należy

siać zboża, pszenicy, gryki (tatarki), lnu 107. W zamówieniach magicznych jako bmci, którzy nigdy sięnie zejdą (ich spotkanie przyniosłoby chorobę) wymienia się: K. na niebie, rybę w wodzie, robaka wdrzewie, dąb w boru I na niwie, kamień na morzu 29.

*-* K jest stawiany w opozycjach ze słońcem, gwiazdami i ziemią: ze s ł o ń c e m na zasadziekontrastu dzień : noc 18, 53, 7ie , iooa, i ogólniejszego jasny : ciemny (jaśniejszy : ciemniejszy; światło

własne : światło odbite) 13, 17; fraz. żartować sobie z miesiąca, kiedy słońce świeci NKPP słońce 39; w baśni uroda córki macochy gaśnie przy Kasmej jak światło miesięczne przy słońcu K 14 Poz 30; a takżeopozycji pochodnych: wschód : zachód 63, praca : odpoczynek 14; ciepły : zimny (grzeje i wysusza/nie grzeje, nie wysusza) 12, 3c; z g w i a z d a m i - na zasadzie stopniowalności przeciwieństwa jasny: ciemny 19, por. też przysł. Nie dbam o gwiazdy, kiedy księżyc świeci 19 - główną podstawąkontrastowania K. i gwiazd jest jednak liczba, opozycja jeden : wiele 67A, D; z z i e m i ą - nazasadzie cech: daleko : blisko 24, 47 oraz martwy : żywy Czap Mat 102.

x (a) Podobnie jak słońce, gwiazdy i cały świat K. jest nazywany dziełem Boga, np. Baz Tatr 138,Kur Opól 49, ale niedokończonym, pozostającym pod wpływem „złego" Kai Lim 19. Legenda z ZiemiDobrzyńskiej łączy powstanie K. z diabłem, który chcąc zrobić słońce skradł Bogu kawałek słońca i zniego utworzył się księżyc K 42 Maz 362, ZWAK 1878/126, por Fisch Lud 155. Wedle opowieścikrakowskiej to „Matka Boska dla chwały Pana Jezusa postanowiła słońce i księżyc" l< 7 Krak 29,odstępuje K. Św. Jerzemu l04Cb.

(b) W bajkach: suknia z miesiąca; powóz z miesiąca ZWAK 1878/150; ubranie z miesiącem (bije odniego luna) K 42 Maz 493. ® O Wygląd K. związany jest z jego p r z e mi an a mi. Np. w żartobliwej współczesnej pieśni

ludowej (noszącej cechy autorskiej kompilacji) dziewczyna-zniwiarka rozmawiająca z K., mówi doniego, że raz jesteś jak człowiek, drugi raz jak kiszka Piat Krak 581. Najwyraźniej postrzegane icharakteryzowane są trzy fazy, ->nów, -spełnia i ->wiotek.

K. jest j a s n y 31a, 41, 42, 43, 61d, 76, też we fraz. jasny jak miesiąc/księżyc na niebie NKPP

jasny fi; K. jest jaśniejszy w dniu Zmartwychwstania, bo wtedy czci święto wielkanocne 49d; w pieśniach: gołębica jasna jak promyk księżyca K 57 R UŚC 603, 605, jaśniejsza nad blask księżyca K 42Maz 61; Maryja jaśniejsza niż miesiąc ZWAK 1879/60; błyszczący 9713; blady - fraz. blady jak księżyc

NKPP blady 7; jest blady, bo w nocy nie śpi 9, 97A; ma blade promienie 64. W bajce córka macochynazywa K. krzywym i bladym 94, daje białe światło, wygląda jak ser 105; s r e b r n y LL1961/4-6/87; jagbi ze śrybra Nitsch Tek 253 pow. gniewski; w gadce coś jak księżyc daje srebrnyodblask K 8 Krak 59; złoty 56h, 73.

Wedle wierzeń krakowskich K. utworzony jest ze srebra, dlatego ma połysk białawy wisla1891/628; albo z materiału podobnego do próchna świecącego w nocy Kai Lim 20.

Uwydatnia się o k r ą g ł o ś ć K . : koło miesięczne 48, krąg miesiąca 54, toczy się jak koło 8,wschodzi jak młyńskie koło 63Aa; por. fraz. ktoś mo gzycht ['twarz', z niem. Gesicht] jak miesiónczek wkole NKPP księżyc 4d; K. jest jak placek iosc. W zagadkach

162 _____________________ KSIĘŻYC - eksplikacja KSIĘŻYC - eksplikacja 163



porównywany jest do bochna chleba, główki kapusty i, w przysłowiu do rybiego oka: Księżyc patrzy jak rybie oko NKPP księżyc 10 (to porównanie wyraża dodatkowo cechę'martwoty', 'bezduszności'). W pieśniach weselnych - korowaj jak miesiąc szyroki Hol Wes20, 81; w poezji chłopskiej olbrzymi m.

W sposób wartościujący K. jest określany jako ś l i c z n y lub p i ę k n y . W pieśniachmaryjnych Ma t k a Bo sk a jest śliczna jak księżyc K 23 Kai 253, K 19 Kieł 134, nad księżyc piękniejsza K 23 Kai 252, 253, świetniejsza K 23 Kai 244, stoi w piękności księżyca K 11 Poz72, K 10 Poz 226. W przysł. o dz i e w c z y n i e : Choćbyś była jako miesiąc, bez posagu za

mąż nie chodź NKPP posag 3; w tekstach obrzędowych do K. porówuje się pannę młodą: jak miesiąc piękna Kur Opól 123; także szaty K 3 Kuj 130, Sim GŚląsk 16, suknia świetna jak miesiąc wój Klech 169; ozdoby oraz atrybuty władzy: komna kieby miesiąc z gwiazdami K

8 Krak 108. Inne cechy K. to: czysty 32; wesoły I05a; cichy 97A; martwy Etnl 1989 Bilg 111. Wygląd K. jest najszczegółowiej uwzględniany w przepowiedniach pogody: K. w kole,

w lisiej czapie, w uszach, w chmurkach itp. - zob. przepowiednie. K. w różnych gatunkach jest przedstawiany jako istota żywa, zob. dalej K. jako postać

żywa.

~fc Części K. to: tarcza 104G; promień (promienie) TN Zamch 1984, K 2 Kuj 109, K 31Pok 210, Wój Klech 81, K 15 Poz 14; promyk 82a, rogi 3, 97B; w pieśni A u miesiąca dwa rogi, a U Jasieńka dwa braci K 28 Maz 152, war.: Lud 1903/226. Metaf. K. ma twarz K 14 Poz 238, Wój Klech 81; w żart. rymowance dupę 38; w bajkach ma ciało ludzkie 95.

A Zanotowano wierzenie, że są dwa księżyce - jeden świeci na jednej polowie ziemi,drugi - na drugiej Lud 1896/162; trzy księżyce ujrzał zbójca, który chciał zabić Jezusa,Maryję i Józefa uciekających do Egiptu 88, 102. W bajkach krakowskich mowa odwunastu braciach miesiącach (każdego miesiąca przyświeca inny) 103.

• Najsilniej postrzegana i językowo utrwalona jest cecha zmienności K.: fraz. ktośodmienia się jak miesiąc NKPP odmienić się i, podob. NKPP pan isi. W poznańskiej bajcematka K. wciąż musi mu od nowa szyć ubranie, bo K. stale zmienia wymiary i wygląd 96.W przekazach wierzeniowych tłumaczy się, że K. zmienia się co miesiąc, bo od czasuzabicia Abla przez Kaina „Bóg każe K. co miesiąc iść do piekła i tam się przetapiać nanowo" Lud 1896/327, a siły piekielne próbują rozdrapać K. i zagrzebać w ziemi Kai Lim19. W ciągu roku K. odmienia się dwanaście razy Or L 1938/160, por. 103. W ciągu roku K.robi po niebie taką samą drogę jak słońce, przesuwając się z małego wschodu i małego zachodu na wielki wschód i wielki zachód Kai Lim 21. W zimie księżyc jest wyżej na niebie,w lecie - słońce wyżej TN Banachy 1984.

O ros nący m K. mówi się, że księżyc j księżyca przybywa Mac chDobrz 35, Kup Pol 54, przybiera, dobiera Kup WiM 17, Kup Pol 54; powiększa się, zwiększa się, większy się robi KupPol 54; rośnie 33, 96, Kup Pol 54, Sych SGKasz 2/281; rośnie do pełni Baz Tatr 84, narasta KupPol 55; przyjmuje, przyima, do pełni / pod pełnię idzie, podchodzi, przychodzi Kup Pol 55, Kup

WiM 17, 18, Or L 1938/160; dopełnia się Kup WiM 18, Kup Pol 55. O ub y w a n i u K. mówi się, że księżyc / księżyca ubywa 96b, Kup roi 55, Or L

1938/160; odima, odejmuje, ujmuje Kup Pol 56, Kup WiM is; księżyc uchodzi, K. schodziKup WiM 18; schodzi z pełni Kup Pol 50. O tej fazie mówi się też, że K. malutki jest KupPol 50; K. maleje, upada, ucieka, niknie, zostaje (się) Kup Pol 50, 55, 56; kończy się 96b,

Kup Pol 50; zmniejsza się, pomniejsza się, umniejsza się, zummejsza się Kup Pol 56; jest nawychynowiu KuP Pol 50; z pełnego idzie Kup WiM 18, Kup Pol 55; odbywa, odbiera, ubiera KupWiM 17, is, Kup Pol 55; cofa się, ginie Kup Pol 50, 51, 56, Kup WiM 18; już je po pole Kup Pol46, z pełni, z pełna Kup Pol 46, po pełni Kup Pol 46, Szyf Trąd 41. Inne określenia tej fazy to:księżyc zachodzi Kup Pol 50; K. na zachodzie Kup Pol 50; K. na schodzie Kup Pol 51, MacChDobrz 35; schód K. Kup Pol 51, 56; K. na starze Kup Pol 56; K. no starych dniach Kup Poi50; K. jidze na emą Sych SGKasz 2/281; miesiącek sie będzie ćmił Kuc Mlp 40.

Z a k a z y i z a l e c e n i a . Z przybywaniem i ubywaniem K. ma związek w po-

tocznym rozumieniu wz r o s t i z a n i k wszystkiego w całej przyrodzie Fisch Lud 162. Ztego względu dobrze jest wykonywać pewne czynności przy rosnącym lub malejącymświetle K., innych zaś należy wtedy zaniechać.

Sądzi się, że gdy K. przybywa wszystko dobrze rośnie i będzie rodzić się obficie KulMiW 435. Z tego względu należy wtedy siać i sadzić - zwłaszcza groch Or L 1935/158, zbożeKup Pol 39, Kul MiW 435, pszenicę Or L 1935/158 - gdyż rośliny będą rosły wraz z przybywającym K. Szyf Trąd 43, Szyf MiW 144. Gdy się K. dopełnia, dobrze jest takżeścinać drzewa Lud 1976/145 i strzyc włosy Or L 1935/158.

Gdy K. ubywa dobrze jest: czyścić domy z robactwa i kurzu K 23 Kai 79, sim wierz 235,niszczyć chwasty, owady Sim wierz 235, ścierać plamy Szyf Trąd 43, Kul MiW 435. Wtedynajlepiej rozpoczynać leczenie sim wierz 235, zamawiać choroby Bieg Lecz 37, Kul MiW435, np. pozbywać się kurzajek Bieg Lecz 127 i wypędzać tzw. zimnych ludzi [choroby]Bieg Lecz 185, nacierać lub nagrzewać guzy, wole Or L 1928/60. W tym czasie dobrze jesttakże leczyć bydło Kul Miw 435. W godzinach zostających pod rządem K. nie szczęści sięw małżeństwie, w pożyczaniu pieniędzy i w sprawach, które wymagają trwałości K3l Pok 31; nie należy zawierać małżeństw po pełni, bo razem z ubywającym K. może ubyć miłośći szczęście sim wierz 235.

■ Ś w i e c e n i e K. jest inne niż słońca, stąd mówi się nie tylko o ś w i e t l e 81 iblasku K. 81A, 82b, ale i p o ś w i a c i e 82a; charakterystyczne wyrażenia to blady księżyc9, blady promień 64, mdławy promyk K. 82a. Dobitnie tę różnice są oddawane przez przysłowia: Gaśnie księżyc przed słońcem 13, Słoniszko je jak żece [życie]: łsni blaskęwłasnym, ksężec zas jak kunszt: żewi sę pózeczonym 17, Od promieni księżyca nie dojrzeje grono winne 20 - oraz formuły potoczne Etnl 1989 Bilg 111 i pieśniowe księżyc świeci, a nie grzeje 62F. O świetle K. mówi się, że jest pożyczane od słońca Piat Krak 579, Etnl 1989Bilg 111, że księżyc świeci blaskiem słonecznym TN Łazory 1984, odbitym Kai Lim 20.

W pieśniach K. ś w i e c i jasno, pięknie, szeroko; wysoko, z nieba, prosto przez obłoki; po drodze, przez pole, przez ciemny las; prosto w okno, przez okno, do komory ... - łącząc

zwykle swoim światłem n i e b o z do m e m d z i e w c z y n y 55-57, 62A-H, 67C, D,69B, 71, 91; w pieśniach lirycznych przeważnie świeci/przyświeca m ł o d y m iz a k o c h a n y m 56i, 62A-H, 64, 67A, B, 69A, 72, 95, 77,79,80, 82c; przy świetle K. zbliżająsię do siebie zakochani 62; w pieśniach oddających realia czasów pańszczyźnianych, świeciidącym do żniwa dziewczętom-imunan;czfcom 50; w zam. - oświeca chorego 28; świeci jakby "oczami patrzył TN Zamch 1984; K. świeci się 7id.

Brak światła, ^zaćmienie K., jest nieszczęściem. W zamówieniach tam, gdzie nie świecisłońce ani K., wypędza się choroby 30, 3ic.

164 ________________________ KSIĘŻYC - eksplikacja

KSIĘŻYC - eksplikacja ______________________________ 165



Co się dzieje przy świetle księżyca zob. czas. Ruch. K. WS eh O dzi 15, 59, 62Gc, 63Ad, 63D, wy c h o d z i 6 3A b, 1 \1 , t O C Z l J Si ę

po niebie s, 111, w ę d r u j e 73, o d p ł y w a 74, c h o w a się 10,75, z a c h o d z i 75. Wgtradycyjnego przekonania Ziemia jest okrągła, lecz stoi w miejscu, a dookoła niej krąży cały świat,który też jest okrągły, gwiazdy, Słońce, Księżyc LSE 1984/143; notowano jednak i przekonanie

przeciwne, że to „Ziemia wykonuje obroty wokół własnej osi, a Słońce lub Księżyc stoją w miejscu"ŁSE 1984/142.

■ Ks i ę ż y c jako po s t a ć ż y w a . W bajkach śląskich, poznańskich i małopolskich K. mam a t k ę , która prowadzi mu gospodarstwo i rozmawia z odwiedzającymi jego mieszkanie ludźmi 94,

95. W bajce lubelskiej spiera się / swarzy się ze słońcem, kto daje lepsze światło Etnl 1989 Bilg 111, podob. Piat Krak 579. W krakowskich opowieściach wierzeniowych mowa o dwunastu bmciaclimiesiączkach, którzy mieszkają w dalekiej chacie 103. Podobnie jak słońce, K. ma rodziców ZWAK

1887/3 Olkusz. W bajce chłop przedstawia diabłu K. jako swego brata 93. W biłgorajskiej kolędzieżyczącej słońce, K. i deszcz to Trzej Królowie 42 .

V W pieśniach K. wraz innymi światłami niebieskimi czuje i przeżywa: uczestniczy z całyświatem w chwale Boga: wita małego Jezusa 39, służy Jezusowi 40, a w kolędzie życzącej - takżedziewczynie i chłopcu 44; chwali Boga 49a, b, dziwuje się piękności Jezusa 49c, płacze/boleje wraz zesłońcem, gwiazdami i in. nad grobem Jezusa 48, 86b i nad niedolą ludzi 86a; czci święto wielkanocne49d, nie chce przyjąć grzesznych dusz potępionych przez Jezusa 89.

K. widzi/zna cierpnienia zakochanych 64, 70b, i partyzantów 73; wie o zakochanych 70b, 77 i pomaga im 64; smuci się nad panną Krzyż Kuj 1/111 i wychodzi smutny zza chmury, gdy dziewczynaumiera LL 1972/2/60 - ale też (w nowszych pieśniach) zazdmści kochankom, gdy się do siebie zalecająPiat Krak 580, 582, gdy jest cienki kocha panienki, a gdy grubszy, drwi z nich i śmieje się Piat Krak

581. K. patrzy spoza chmury Nyr Kar 199; w zagadce i rymowance księżyc wiedział - nie powiedział orosie (nie wysuszył rosy) 12, 36.

0 Rozmowy z ks i ę ż y c e m . W pieśniach miłosnych i weselnych K. jest rozmówcą zakochanychi weselników, zwłaszcza jest adresatem wypowiedzi zawierających prośby o pomoc. Do K. zwracająsię i przywołują go - prosząc, by im przyświecał - za k o c h a n i , którzy idą do siebie i chcą byćrazem 62A, B, 77. Dziewczyna prosi, by K. nie świecił niewiernemu kochankowi Rog śląsk 103,chłopak - by nie świecił niewiernej kochance stoin żyw 258. Do K. zwracają się w różnych momentachobrzędu uc z e s t n i c y w e s e l a , dla którego K. jest wzorem, miernikiem czasu i świadkiem 56f, g, i, 1.

K. jest proszony, by świecił idącym w nocy do żniwa dziewczętom-iniwiareM-kom 50. Przywołujągo zbójnicy jadący na zbój 11. Do K. (także gwiazd, żywiołów przyrody) zwraca się chory lubzamawiacz o zabranie choroby 31, 32. Dusze zmarłych proszą K., aby je przyjął, bo Pan Jezus ich niechce 89. W bajkach z personifikowanym K. rozmawia sierota 94, 95, podob. 103; K. Jest świadkiem imścicielem zbrodni 99.

Rozbudowane formuły powitalne kierowane do K. nowego, ślad archaicznego kultu K., podane pod hasłem ->nów, funkcjonują do dziś w pisanej poezji chłopskiej 110.

Obrazem piętnowanego kulturowo zachowania jest szczekanie (psa, wtórnie człowieka) na księżyc

/ na słońce / na Pana Boga. ogpol. fraz. szczeka na księżyc znaczy 'obmawia, mówi oszczerstwa' 21. D Działania sprawcze K. są w wierzeniach i tekstach folkloru bogato udokumentowane. Uważa się, że K. ma wpływ na pobudzanie uczuć m i ł o s n y c h (o czym była mowa wyżej),

por. LSE 1962/7; przy świetle K. wszyscy chcą się żenić Piat Krak 579, przy czym wyrażenie fraz.kawaler księżyca znaczy 'niewierny kochanek' Nyr Kar 239.

Wedle wierzeń światło K. budzi i ożywia z m a r ł y c h K 15 Poz 14, Szyf Miw 1/44, Kul MiW 435-436, demony Sim Wierz 237, Upiory Lud 1956/553, wiedźmy K 31 Pok 210, ożywia

istoty wodne [wodników, wodnice, topielice i topielców) K 15 Poz 14, Kul Wiel 3/442; nie należyzbliżać się, a zwłaszcza dotykać wody w rzece lub stawie, bo „oświetlona przez K. ciągnie ku sobie" K

15 Poz 5. Światło K. ma wpływ na ludzi dorosłych i dzieci Szyf Trąd 43, Etnl 1989 Bilg 116, 117, Czap Mat

107, TN Krasiczyn 1985. Jeśli przejdzie przez człowieka, zwłaszcza dziecko, może Wywołać: 1 U n a t y Z III K 17 Kub 69, Etnl 1989 Bilg 117, TN Banachy 1984, Wit Baj 68, TN Krasiczyn 1985,

ZWAK 1889/67; C ll O r O b y Wisla 1916/85, K 48 Ta-Rz 302, Szyf MiW 83J chorobę miesięcznika (tj. niechęć do jedzenia i picia, wymioty, otwarte oczy podczas snu) Kul Wiel 3/413; tzw. łunnika Czap Mat 107; płacz K 34 Che! 162; konwulsje Szyf Trąd 44, Szyf MiW 144; rozwolnienie K 48 Ta-Rz 302 i zielone odchody ZWAK 1892/258; kalectwo K 45 Gór 495.

P r a k t y k i o c h r o n n e . Aby zabezpieczyć dzieci przed szkodliwym światłem miesiąca należy:zasłonić okno K 34 che! 162, Etnl 1989 Bilg 117, wisla 1916/85; zasłonić łóżko TN Banachy 1984;zawinąć dziecko w chusteczkę, żeby K. nie naświetlał jego twarzy Etnl 1989 Bilg 117; nie kłaśćdziecka koło okna, bo K. może wyciągnąć dziecko przez okno TN Krasiczyn 1985; spać w miejscu, do

którego nie dochodzą promienie K. K 17 Lub 69, K 45 Gór 495.

Dobrą ochroną przed światłem K. jest postawienie na oknie naczynia z wodą Kul Wiel 3/413, Szyf Trąd 44, Szyf MiW 144, Wit Baj 68, Wisla 1902/414 lub położenie na oknie skórki chleba wisla 1902/414, rozsypanie prosa i zrobienie śladów, po których musiałby przejść K.Czap Mat 108. Kobieta ciężarna nie powinna chodzić po księżycu z odkrytą głową, gdyż to sprowadzaciężki poród Wisla 1894/583. Należy także zakryć wodę, na którą świeci K., gdyż kto ją wypije, staje

się lunatykiem sim Wierz 237. Jeśli promienie K. „dotknęły dziecko", należy przenieść je nad studniąwisla 1916/85 Kieleckie. Chory powinien chronić się przed światłem K., aby choroba się nie

wkorzeniała Czap Mat 109. ♦ K. był i poniekąd jeszcze dziś jest otaczany sz a c u n k i e m Kot Podg87. Szczególnie zwracało uwagę pojawienie się na niebie nowego K., do którego zwracano się zespecjalnymi formułami powitalnymi, -mów. Ślady kultu K. zachowały się w zakazach przeklinania w

jego obecności oraz wskazywania nań palcem K 34 chel 157, Sim Wierz 237, Wisla 1900/55 Myślenice. Uważano to Za grzech ZWAK 1892/254; Wskazywanie

palcem na K. mogłoby spowodować śmierć rodziców K 42 Maz 402, sztywność palców sssi 2/554,moczenie nocne Sim wierz 237, wypadanie z rąk i tłuczenie się różnych przedmiotów, jak garnki, miski, szklanki, jajka Wisla 1897/118 Radzymin, Sim Wierz 237, Or L 1928/58. Wedle wierzeń opolskich, jeśli dziewczyna chce wyjść za mąż, musi ukłonić się K.trzykrotnie i wymówić imię tego, którego kocha sim wierz 236. W lubelskiej pieśni

166 ____________________ KSIĘŻYC - eksplikacja

KSIĘŻYC - eksplikacja

167



weselnej młoda ma patrzeć oczkiem do miesiączka, by otrzymać błogosławieństwo od Matki Boskiejoies Lub 40.

Pozostałościami kultu K. są pr z y s i ę g i na K., por. fraz. przysięgać na księżyc, na gwiazdy Kot Rzesz 318, 372; złorzeczenia, np. żebyś nie widział księżyca, zaklęcia typu jak pragnę księżyc oglądaćSzyf Trąd 44. Chłopiec przysięga dziewczynie na miesiąc i gwiazdy 66, zapewnia, że kochadziewczynę nad gwiazdy, nad księżyc, nad słońce Folk Łodz 65.

• K s i ę ż y c a p i es. W specjalnym stosunku dystansu wobec K. stawiany jest pies, jak świadczy

fraz. ktoś szczęko jak pies na miesiónczek NKPP szczekać 7c, podob. NKPP pies 25ib, por. ogpol.Wolno psu i na Pana Doga szczekać (nikt nie uniknie obmowy) s SFr pies 76, ewent. Wyje jak pies namiesiónczek NKPP wyć i, pot. raczej wyje jak pies do księżyca 'głośno, przeraźliwie' ogpol. przysłowie

Psy wyją, a księżyc świeci s SFr pies 72 oraz bliskie mu przysł. Wolno psu na miesiąc szczekać 21,oznaczają sytuację obmowy nieskutecznej ze względu na dystans dzielący obie strony. Wycie psów doK. jest tłumaczone jako zapowiedź: n i e s z c z ę ś c i a Etnl 1989 Dilg 115; śmierci TN Krasiczyn1985; pożaru TN Zamch 1984; wojny K 17 Lub 130. Jeśli psy wyją gromadnie, będzie kataklizm Etnl1989 Biig 115.

A (a) K. na n i e b i e powsz., ale i w n i e b i e 45c, 93a; w raju ser; toczy się po niebie 8; wzagadce metaf. jest na wielgiej łące 3a, na polu i2c, na środku wsi 4 [tj. na niebie]; ponad chmurejką43. W formule niemożliwości: Musiało by nie być na niebie miesiąca, żebym se nie wziena chłopaka ztysiąca 6ia.

W pieśniowych porównaniach: jak K. m i ę d z y g w i a z d a m i - tak gospodarz /gazda międzykopami 45a, żniwiarze (kolędnicy) pomiędzy snopami 45b, ukochana między dziewczętami 65, panna

między kawalerami 45c, panna młoda / dziewczyna między druhnami/pannami 55, panna zdzieciątkami 45d, Jezus między bydlętami 45e, dusza w raju między braćmi i siostrami 90.

K. jest w y s o k o 56c, 62D, 72: wysoko na niebie miesiącek przybity Sad Podh 129, K 6 Krak 144, K 28 Maz 250, Lom śląsk 274; w górze LL 1960/2-3/49. K. jest d a l e k o , w miejscuniedostępnym dla człowieka, do czego nawiązują frazeologizmy: porwoł sie z kopaczkom namiesiónczek NKPP motyka 3f; głupi jak stąd na księżyc NKPP głupi 64; Czy spadłeś z księżyca? NKPP

padać 3 oraz zagadki u. W pieśniach miłosnych i weselnych K. lokalizowany jest nad miejscem akcji i oświetla je 56, 62A,

B, E, G, H, 72. W pieśniach religijnych K. jest pod nogami Maryi 83. Jako postać bajkowa K. mieszka w domu 95, w chałupie 94, a dwunastu braci miesiączków - w odległejchacie i03a na ziemi io3t>. W poznańskiej baśni słońce, K. i gwiazda, uwięzione w podziemnych

pokojach zostają przez bohatera wydobyte na świat 92. W anegdocie głupcy widzą K. w studni i05a, b,d, a zwierzęta - w rzece l05c. Co jest na k s i ę ż y c u ? W wierzeniach i opowieściach wierzeniowych

K. jest miejscem p o k u t y lub na g r o d y Kuch Pol 9, 10, Fisch Lud 162. Powszechnie opowiadasię, że na K. znajdują się l u d z i e u k a r a n i za pracę w święto lub za kradzież 104B: chłoprozrzucający gnój 97B, chłop pańszczyźniak 97A, dwaj skłóceni bracia / Kain i Abel 104D,Twardowski lub jego synowie 104E. Wedle wierzenia opolskiego na K. stare panny po śmierci paląogień śmiel Opól 76; w Sieradzkiem wierzy się, że tęcza może „uchwycić i unieść do jasnego księżycadziewczynę, co swawolnie i bezmyślnie

przeigrała kilkanaście wiosen" Kuch Pol 10, podob Lud 192 6/ 45. Zapisano wierzenie, żeczarownice (czarnoksiężnicy) zawieszają na K. i gwiazdach człowieka zamienionego W kozła Wisła 1900/465.

W bajkach mówi się o mieszkającym na K. kowalu niebieskim 93b, w opowieściachwierzeniowych - o s k r z y p k u lub Św. J e r z y m grającym na lutni lub skrzypcach 104C, atakże o prządce, która przędzie nici babiego lata lub Sybilli szyjącej koszulę (gdy skończy szycie,nastąpi koniec świata) 104F, o obliczu króla Władysława Warneńczyka 104G, bliżej nieokreślonych

postaciach ludzkich 104A, górze 104H. Sporad. wymienia się: Adama i Ewę, Judasza Fisch Lud 162.

Przysłowie Organista widzi organy na księżycu 25 wyraża krytyczną myśl, że każdy dostrzega tamto, co mu najbliższe.

00 K. wyznacza porę s n u, słońce - pracy: w przysł. Spij o miesiącu, a rób o słońcu 14; fraz. ktoś pracuje za słońca 1 za miesiąca NKPP pracować 52, Wisła 1896/624, znaczy 'pracuje bez umiaru, bezustanku', ale kiedyś sie d uo miesiącka zęno na tłukę przy muzyce Nitsch Tek 120. Świecenie K. w nocy

jest podstawą zagadki: W dzeń sę chowó i spi, a kiede sę cemno robi, to se pokazeje 10; w przysł.Tęskna nocka bez miesiączka, dzionek bez słoneczka NKPP noc 16.

W pieśniach weselnych Polski środkowej i wschodniej w stałej relacji do K. toczy się akcjaw e s e l n a : dzielenie korowaja, oczepiny, wianowanie i in. 56. W pieśniach miłosnych i balladach K.i jego światło stanowią tło zdarzeń mi ł o s n y c h : kochankowie przywołują się, spotykają, zalecają irozstają 62, 63, 7lc, 81, umierają 8iB. Fraz. nałowić ryb o miesiącu znaczy 'romansować' NKPP ryba48, war.: Wit Baj 305.

Wtedy, gdy K. świeci, pokazują się w postaci widm d u s z e z m a r ł y c h : kochanków 82a, c;samobójczyni 82b; ludzi pokutujących ioia, m.in. króla Sobieskiego, który wyjeżdża na koniu z toni

jeziora loi c, rycerzy polskich i szwedzkich, którzy wstają z grobu i walczą do północy ioi b. Mawtedy miejsce „procesja dusz" Lud 1982/144, podob. LL 1958/1/33, K 15 Poz 211, 317-318, Grodź Łęcz 41, Kuk Pow 188, 207, K 55 RuśK 439.

Przy świetle K. działają siły n i e c z y s t e : diabły K 14 Poz 143, Grodź Łęcz 107, Kot Podg48,Mosz Kul 2/648; czarownice Wój Klech 163, upiory i wiedźmy K 31 Pok 213; czarownice tańczą zdiabłami K 7 Krak 98, zbierają zioła Etnl 1989 Biig 103, masło klecą 35; diabeł przeczyszcza pieniądzeSzyf Miw 102. W tym czasie borowy Palma próbuje zabić diabła na porębie Dek sier 104; chłopiecwidzi w lusterku piekło z czarownicami K 8 Krak 131.

Gdy K. świeci pojawiają się d e m o n y wodne - utopiec 100, także: Pel Dem 87, sim Gad 65, 82, 83, Sim Wierz 243, 244, Sim ŚlOpol 125, 138, Kot Podg 52, Baz Tatr 91, Lud 1982/123, ZWAK 1885/62, ZWAK 1886/112; topielnik K 35 Przem 233, topielec (który zaspokaja głód bladym

promieniem K.) K 15 Poz 14, Pel Dem 83; wilije czyli „dziewice zm a r łe " (wiły) K 15 Poz 64, Mosz Ku 1 2/649, rusałki K 15 Poz 195, Mosz Kul 2/649, boginki Pel Dem 95, bogunki K 42 Maz 388, dziwożony przędące len Mosz Kul 2/648; zraoraPel Dem 155, gnieciuch Kot Podg 45,

strzygoń K 7 Krak 63, strach podobny do kota zwany hurbósz (hurboź), który dusi człowieka K 51Sa-Kr 31; śmierć Kon WiM 59; zwodzijos Dek sier 35; tajemnicze postaci Dek Sier 106, K 45 Gór 520, K 7 Krak 58, LL 1959/1-2/91; ptak Ze złotą koroną na głowie Dek Sier 120, kaczor Dek

Sier 134. Gdy K. świeci, mają miejsce - wedle opowieści wierzeniowych - niezwykłe zdarzenia. Żabka

przemienia się w prześliczną kobietę i< 42 Maz 483, sadzi się lub zbiera

168 KSIĘŻYC eksplikacja KSIĘŻYC dokumentacja 169



diabelskie grzyby śmiei opól 18, 21, odbywa się wyprawę po tajemnicze skarby Dek sier 55, 283.Można wtedy także pozyskać wzajemność uczuć K 31 i'ok 218; nauczyć sztuki czarowania Baz Tatr 126, unieszkodliwić czarownicę sim Wier?. 27i i czarowników zwanych ślepotnikami Baz Tatr 113; naKurpiach myśliwi zabezpieczają strzelby przed czarownicami K 42 Maz 374.

W kolędach, gdy miesiąc oświeca dolinę, pasterze otrzymują nowinę o narodzeniu Jezusa Bart Lub152; a kiedy miesiąc świeci gdy ['jak'] biała lelija, Najświętsza Panna Jezusa powija K 49 Sa-Kr 181.W okolicach Pińczowa w Wielki Czwartek z pojawieniem się K. na niebie rozpoczynano procesję

pasyjną K 19 Kieł 188.

♦ P o g o d a będzie dobra, jeżeli K. ma rogi ku górze TN Zamch 1984, podob. Szyf MiW 143, Szyf Trąd 43, Etnl 1989 Bilg 116, Kup Pol 39, ZWAK 1882/196, Or L 1938/160, LL 1966/2 3/69, LL 1976/1/46; jeżeli jest jasny, cały Etnl 1989 Bil g 116, bez korony Or L 1928/196; sporad. też na pogodęto pochylony, mówio z roga to pogoda Kup Pol 39; także: jest w kok, w lisiej CZapie ZWAK 1878/134, 135, ZWAK 1882/196.

Będzie n i e p o g o d a , jeśli rogi K. są zwrócone ku dołowi Szyf Mi w 143, LL 1966/2-3/69, LL1976/1/46; nad K. lub wokół niego jest korona Wisła 1900/464.

Będzie d e s z c z , jeżeli K. jest okolony koroną Or L 1928/196, obwódką TN Munina 1988, Kup WiM 19; laurką Etnl 1989 Bilg 116; mgiełką TN Krasiczyn 1985, Wisła 1889/502; kołem LL 1964/3/41, Kup WiM 18, 19, K. jest w czepku Or L 1928/196; koło jest nad księżycem Bąk Kramsk 75. Wedle przysl. Miesiączek w kole za trzy dni woda w dole 26, podob. Etnl 1989 Bilg 116, ZWAK 1882/196; Księżyc w lisiej czapie - będzie deszcz NKPP księżyc 15, podob Szyf Trąd 43, Bąk Kramsk 75, Kup WiM 19, Kul Wiel 3/523, LL 1963/2-3/96, Mac ChDobrz 35. Podobnie mówi się o wyglądzie K. na słotę, w i a t r i b u r z ę ZWAK 1878/134, ZWAK 1882/195,

196, Kup WiM 19, Szyf MiW 155, Czap Mat 104, mrÓZ Czap Mat 104, Or L 1928/197 oraz Śnieg Kup WiM 18, Etnl 1989 Bilg 116. W przysł. Odął się jak księżyc na słotę NKPP nadąć się 26; ubrał się wczapkę na słotę ZWAK 1882/196. Deszcz będzie także, gdy rogi K. są ku dołowi, bo

Z nich dece TN Zamch 1984, Szyf Trąd 43, Szyf MiW 143, Or L 1938/160, Kul MiW 435. W przysł. Gdy księżyc w Pannie, a grzmoty, pięćdziesiąt dni pluszcza sloty 27.

W zimie będzie mróz, jeśli K. ma rogi do góry, Kup Pol 39, ś n i e g - jeżeli rogiem w dół KupPol 39.

Zmianę pogody zapowiadają koła i słupy przy K. (zwłaszcza jasne) LL 1964/3/41, Szyf MiW 144, K 34 Chel 255, Szyf Trąd 43, K. zaćmiony Etnl 1989 Bilg 116, podob. TN Zamch 1984, kudłaty TN

Munina 1988.

W K. wymienia się ze s ł o ń c e m we fraz. porwać się z motyką na słońce/księżyc NKPP motyka3,w zag. 4, w przysł. 21; w pieśni 89; z Panem B o g i e m w przysł. Wolno psu na miesiąc szczekać21; zg w i a z d a m i i innymi elementami kosmosu (które nie chcą przyjąć grzesznych dusz) 89. K. ik o g u t wymieniają się w wycinankach PSL 1957/1/33 Hajnówka i krzyżach zdobiących szczyty

domów PSL 1961/4/207. •J* K. w kulturze ludowej polskiej zachowuje uniwersalną symbolikę opartą na jego cyklicznej

zmienności od fazy „młodości" do „starości", obrazuje rytm ż y c i a , narodziny, dojrzewanie i śmierć,która jednak nie jest nigdy ostatecznym kresem, jest zapowiedzią nowego początku. Ostatecznie K.symbolizuje ideę „ w i e c z n e g o p o w r o t u " i n i e ś m i e r t e l n o ś c i Tom Drz 125.

Jakkolwiek w najgłębszej warstwie wierzeniowej K. „zawiera oba elementy -

męski i żeński, j est niebieskim hermafrodytą" Tom Drz 127, Lud 1896/327, to w pieśniach i bajkach zPolski wschodniej K. jest obrazem k a w a l e r a 58, 59, mężczyzny 95. W obrzędzie weselnym naPodlasiu słonko to młoda, a księżyc to młody Drab Pódl 38. Trzy K. - obrazem Św. R o d z i n y102.

W zdobnictwie ludowym umownym znakiem K. jest n i e p e ł n e koło, p ó ł k s i ę ż y c PSL1957/1/28 Podhale, Lud 1927/114, PSL 1957/1/8 Kraków; Żelazne półksiężyce w ludowym kowalstwie znane są też jako znak wiary mahometańskiej LL 1961/4-6/108 Kurpie.Wycinanki sieradzkie i opoczyńskie zdobiono k ó ł e c z k a m i nazywanymi księżycami PSL

1952/1-6/54. Zastępniki K. funkcjonujące w zagadkach to: dąb 4, koło 8, 48, łysy /s iwy w ó ł / k o ń 2,

łysy/rogaty p a s t e r z / p a r o b e k 3, łysy d z i a d 5, p a n n a 6, ś w i e c a 7, bochenc h l e b a / k a p u s t a ] .

S e n n i k . K. w snach zapowiada coś niedobrego; młodym - korzystne spotkanie, pannie -

przybycie ka w a l e r a , kobiecie - c i ą ż ę Etnl 1994 Nieb 152.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI 1 — Księżyc między gwiazdami jak chleb/kapusta między grochem. Między polnym grochem leży chleba bochen. (Księżyc między gwiazdami). TN Jacnia 1964, war.:

Folf Zag nr 837, nadto: ZWAK 1886/140, ZWAK 1837/128, MAAE 1908/320, LL 1959/5-6/30, LL 1960/2-3/81,TN Łuszczów 1961, TN Gorajec 1984; Pomiędzy grochem główka kapusty. ZWAK 1882/14.

2 - Księżyc - jak (łysy/siwy) wół / (łysy) koń. Łysy wól przez wrota patrzy. (Księżyc). Folf Zag nr 135; tamże war.: Siwy wól ..., Łysy koń ...; nadto

war : ZWAK 1885/300, ZWAK 1887/128. 3 - Księżyc pasterzem/parobkiem, gwiazdy/chmury - owcami/bydłem.

a. Na wielgiej łące owieczek tysiące, a pośród łąki rozstajne drogi, a pasterz łysy,czasem ma rogi. (Gwiazdy i księżyc). Folf Zag nr 678, podob. Folf Zag nr 114, tamże war.

b. Jaki pasterz mó nówicyj owców? (Miesąc - pasterz, owce - gwiózde). Folf Zag nr 390. c. Ziemia szyroko, "owcy daleko, a pastyrz rogaty. (A to - niebo, gwiazdy i księżyc.

Księżyc rugaty to je pastuch.) TN Jacnia 1964; war.: Pole niewymierzone, bydło niezliczone, parobek rogaty, a gospodarz bogaty. (Niebo, gwiazdy, księżyc i słońce). Folf Zag nr 863.

d. Chto mó nówiksze baranki? (Miesąc z chmurama).Folf Zag nr 77. 4 - Stoi dąb na środku wsi, do każdy chałupy konar wisi. (Księżyc). Folf Zag nr 655; częściej o

słońcu.5 - Łysy dziad, ślepa babka, szalony zięć i plaska matka. (Księżyc, noc, wiatr i ziemia).

ZWAK 1885/300. 6 - Stoi panna w ciemnicy, szyje bez igły bez nici, A uszyła taki kwiat, co na cały świat. (Księżyc).

Folf Zag nr 512.7 - Co to za świeca: nikt jej nie zapala, całą noc przyświeca? (Księżyc). Folf Zag nr 840; war.:zagadki w pieśni: Co świeci bez jasnej świecy? ... Miesiąc świeci bez jasnej świecy. K 28 Maz 154.

8 - Jakie kolo w nocy po niebie się toczy? (Księżyc). Sim Fol 151.9 - Czemu miesąc je wiedno blady? (Bo on nigde w noce nie spi). Folf Zag nr 15.10 - W dzen się chowó i spi, a kiede sę cemno robi, to sę pokazeje. (Miesąc). Folf Zag nr 1032.11 - Wielo powrozów be trzeba belo, żebe to do miesąca i gwiózdów sygło? (Jeden powróz, ale on

be muszół hec dosc długi.) Folf Zag nr 1273.

170 ___________________ KSIĘŻYC dokumentacja

KSIĘŻYC dokumentacja

171



12 - Księżyc/mtesśfjc wiedział, nie powiedział ... = księżyc nio zbiera pereł/korali/kolczyków/kluczy [= rosy/gwiazd].

a. Sed Roch, ozsypał groch, miesiąc wiedział, nie powiedział, słońce wstało, pozbirało.(Gwiazdy). Folf Zag nr 1234; tamże war.: ... a rechlij nie zebról, jaz belo widno. (Gwiozde); Roch zasoł groch. (Grad); Święty Roch, zasiał groch, księżyc ... (Rosa). ZWAK 1878/181; Swęty Roch,- rozsuł groch ... (Rosa). ZWAK 1885/300.

b. Święta Urszula klucze osuła; miesiączek wiedział, a nie powiedział, słońce zaśwstało, klucze zebrało, świętej Urszuli do garści podało. (Rosa). Folf Zag nr 1234; war.: ... perłyrozsuła, ... pozbierało. NKPP Urszula św. 7a; ... perły rozsula, księżyc ..., słonko ... i w niebie schowało. (Rosa). LL 1957/3/37; ... perły ..., miesiąc, ... pozbierało. (Rosa). Mich Trąd 125, TN

Niezdów 1967, nadto war.: Konop Krak 164; Święta Herelka rosnula perełka, księżyc widział, ..., słońce wstało, pozbierało. MAAE 1908/325; Chodziła po rowie, Zgubiła korole, ... LL 1963/2-3/94; por. także wyliczanki dziecięce.

c. Piękna dziewczyna na polu się bawiła, Jak się bawiła, kolczyki zgubiła; Księżycwiedział, nie powiedział, Słońce wzeszło, pozbierało. (Zorza, rosa). ZWAK 1878/182.

d. Wylazł dziadek na skrzynatke I wylał babce ser watkę. Księżyc wiedział, Nie powiedział, Słońce wstało, Wyzbierało. (Rosa).LL 1957/3/37, war.: Folf Zag nr 1235.

PRZYSŁOWIA 13 - Gaśnie księżyc przed słońcem. NKPP księżyc 2. 14 - Spij O miesiącu, - rób o słońcu. NKPP dzień lic, nadto war.: Wit Daj 313. 15 - Zachodzące słońce zazdrości wschodzącemu księżycowi. NKPP słońce 37.16 - Me widziała sowa słońca, ogorzała od miesiąca. NKPP widzieć 21; tamże war.: ... dupa

...; ... oczy ...; ... sroka ...; ... baba ...; ... gęba ... 17 - Słoniszko je jak żece: lśni blaskę własnym, ksężec zas jak kunszt: żewi sę pózeczonym.

NKPP słońce 24, podob. Etnl 1989 Bilg 111, TN Banachy 1984. 18 - Tęskna nocka bez miesiączka, dzionek bez słoneczka. NKPP noc 16.

19 - a. Drobne gwiazdy giną od księżyca. NKPP gwiazdy 5.

b. Nie dbam o gwiazdy, kiedy księżyc świeci. NKPP gwiazda 11. c. Żartować sobie z miesiąca, kiedy słońce świeci. NKPP słońce 39. 20 - Od promieni księżyca nie dojrzeje gr ono winne. NKPP księżyc 16.21 - Wolno psu na miesiąc szczekać. NKPP pies 251b; war.: Toć i pies na miesiąc szczeka. NKPP pies 251; ... i

na słońce ... na Pana Boga. Red. Kruhel Mały 1990.22 - Mosz gładki lica, wzdychej do ksiynżyca. NKPP lice 4.23 - Księżyca zębami nie ukąsisz. NKPP księżyc 11.24 - Cóż jo bydym pytać łaski na miesiónczku, kiedy jo móm prawo na ziymi. NKPP laska 2.

25 - Organista widzi organy na księżycu. NKPP organista 7.

PRZEPOWIEDNIE POGODY (RYMOWANE) 26 - Miesiączek w kole, za trzy dni woda w dole. NKPP księżyc 15.27 - Gdy księżyc w Pannie a grzmoty, pięćdziesiąt dni pluszcza sloty. NKPP Panna (gwiazdozbiór).

ZAMÓWIENIA I ZAKLĘCIA 28 - [Z zamówienia choroby świętego Walentego:] Niech mie już nie szarpią wszelkie natury, Niech mnie nie

ciskają z ziemie do góry. Niech będzie słońce świcilo my wesoło, A niech księżyc mnie oświeca także. Gwiazdy niechmy pomagajo, A ziemia święto niech mie nie tyro. Kot Zn 324.

29 - Braćmi księżyca są: a. ryba, robak; b. dąb, kamień. a. Z „pacierza do św. Mikołaja": Ryba w wodzie, Robak w drzewie, Miesiączek na niebie ... Jak mi się zejdą

tych czterech [tak, SN] braciszków na moim obejściu, Panic Jezusie!

Raczże mnie bronić od wilka leśnego, od psa wściekłego, od człowieka złego. Kot Zn 86, podob. w zaklęciu od bólu

zębów —►nów. b. Mazurzy w Prusiech tak zamawiają ból zębów: Bożą mocą, Pana Jezusa pomocą! Dąb w boru, kamień w

morzu, księżyc na niebie, ze póki ci trzej bracia mocni się pospołu nie zejdą, lak długo mię zęby niccłl nic bolą. BiegLecz 162; war. z Jurkowszczyzny pow, zwiahelski: Lekarka wyprowadza chorą lub chorego na podwórze, gdy jestksiężyc, stają naprzeciw, żegnają się, i tak znachorka przemawia: Księżycu, księżycu, jaki ty mi miły i luby, Bolą Marusię (imię chorej) chrzczoną zęby. Na głuchej niwie stoi suchy dąb, Jak on rozwinie się, z księżycem zejdzie się naobiad. Zaczną jeść, pić, zaczną o Marusi rozmawiać, Niech wtedy i zęby ją zaczną boleć. Wisła 1900/459.

30 - W miejsce, gdzie nie świeci słońce ani księżyc, wysyła się choroby.[Zamówienie od ukąszenia węża:] IV imię Ojca i Syna itd. Wąz, wąż, wąż! Szkaradne

imię, Szkaradne plemię, Któreś wypuścił ... Idź pod kamień, Idź do wody, Idź gdzie słońce nie świeci I miesiąc medochodzi, W imię Ojca itd. Bieg Lecz 109-110, war.: Bieg Lecz 45 [zam. reumatyzmu], 123 [zam. brodawek], K 31Pok 237 [przy bólu zębów],

31 - Niebo, słońce, miesiąc, gwiazdy, święta Trójca i Matka Boża - wzywane

na pomoc przy zamawianiu chorób. a. [Zamówienie od róży:] Jasna nieba, jasna słońca, jasień miesiąc i jasne gwiazdy,

i święta Trójca, i Matka Boża, stań do pomocy, jak we dnie, tak i w nocy. Or L 1934/91. b. Zaklinam cię gośćcu na słońce i księżyc, na Przemienienie Pańskie - na sąd

ostateczny itd. Bieg Lecz 48. c. [Zamówienie łuszczki:] Jesteś, miesiączku, na niebie, Zbirasz trzy z dziewięciu

łuszczek do siebie. Weźże z tego chrzczonego Miłowanego Franka. Bo to jest Najświętszej Panny gołeczka, Najświętszej Panny krewka. Jeśliś księżycowa, idź do księżyca! Kot Zn 186,war.: LL 1973/3/50.

32 - [Pozbywanie się brodawek:] Zaznaczają pomiotła w pomyjach w wigilię Bożego Narodzenia, posmarują

niem rękę natrą popiołem, wyjdą na dwór i do miesiąca (księżyca) wystawiwszy rękę, mówią: Zęby moja ręka była

taka czysta, jak ty miesiącu czysty! Bieg Lecz 126.33 - Rośniesz księżycu, niech i ja rosnę. Szyf Trąd 44.34 - Siadam na oknie do księżyca, Zęby mi masła nie odebrała czarownica. Kot Las 105.

RYMOWANKI I WYLICZANKI DZIECIĘCE 35 - Zaszło słońce, ksiyżyc świeci, czarownica masło klyci. Krzyż Kuj 1/269; war.: Deszczyk kropi, słońce

Świeci, ... NKPP czarownica 1, podob. Sych SGKasz 1/158, K 8 Krak 252, K 48 Ta-Rz 275, Wit Baj 292, podob. w

wierzeniach zob. Wisła 1897/118.36 - Szedł chłop przez pole i zgubił korale. Słońce wstało, pozbierało, Księżyc wiedział, nie powiedział, raz dwa

trzy, wychodź ty! Pis Wył 108 (por. zagadki nr 12).

37 - Bielka, Strielka, sobaka, pies, Gotowa rakieta na księżyc jest. Kto chce jechać Iunochodem, Musi zabraćchleba z miodem. Tibi, tibi, ajka, Powiedziała Łajka. Sim Fol 55; war.: ... Kto chce jechać, niech nie pcha się, Niechwykupi bilet w kasie. Sim Fol 54; ... Łajka pies, ... Rosja ją tam wystała, By sygnały nadała. ... Mówi do was Łajka.Sim Fol 55.

38 - Dudek siedział na dachu, Liczył gwiazdy przez lupę, Wtem się księżyc obrócił I pokazał mu dupę. Sim Fol

65.

KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE 39 - Księżyc, gwiazdy, słońce, zorza, planety/... witają małego Jezusa. Hej nam hej! Witają go [małego Jezusa] i bydlęta, ... Gwiazda go wita i słońce, planety, miesiąc i gońce, ...

Witają go narodowie ze wschodu słońca królowie. K 5 Krak 251-252; podob. Idzie panna ozdobiona, ... W miesiąc, słońce ustrojona, ... Witają go [Jezusa] słońce, gwiazdy, ... Witają go zorza, ..., Witają go miesiąc, słońce, ... Witają go i bydlęta! ... Witają go narodowie, ... Ze wschodu słońca królowie. ZWAK 1880/104.

40 - Słońce i miesiąc, służą Jezusowi.

172 KSIĘŻYC - dokumentacja

KSIĘŻYC - dokumentacja 173



Ju pochwalme króla teho, Dziś w Betleem narodzonelw, ... Jemu slużi stonce, micsąc, We dnie, wnoci nie przestając. K 39 Pom 371.

41 - Księżyc jest podgłówniczkiem/powijaczkiemdla małego Jezusa. a. Stalą nam się dnia dzisiejszego nowina, że Panna Czysta porodziła Syna, ach lelija.

... A z czegu żeś podgłówniczek miała, Maryja? Miałam podgłówniczck, ten jasny księzyczek,ach lelija. TN Tuszów 1988.

b. Jest na niebie miesiąc jasny, będzie powijaczck krasny, Panno Maryja. K 49Sa-Kr 151.

42 — Księżyc, słonce, deszcz - jako Trzej Królowie. Tam u wody u studzianej, szczodry wieczór, dobry wieczór! Trzej Królowie przyjechali, ... I tak

sobie imia dali ... Jednemu było jasne słunejko ... drugiemu było cichy dyszczeńko ... a trzeciemu jasny

księżyczeńko ... Słuneńko mówi: wstanę jo w lecie rano ... i obsuszc ludziom siano. ... Dyszczeńkomówi: wstanę jo w lecie rano ... i obrosze ludziom siano. ... Miesiunczek mówi: wstanę jo o północy, ...oświce jo góry, lasy. ... I furmany, powodziany, ... Co przewożą srybro, złoto. ... Na ołtarzyki, na złotekielichy. . . . A chto niemi będzie pijoł? ... Sum Pan Jezus z aniołami... i Maryja z dziewicami, szczodrywieczór, dobry wieczór. Btnl 1989 Dilg 131.

43 - To nie jasny miesiączejko ponad chmurejką, to kawaler - wojowniczek. Ponad lasejkiem czarna chmurejką, ponad to chmurejko jasny miesiączejko. Nie byi

to miesiączek - Jasio wojowniczek, wywojował sobie sto złotych jabłuszek. TNGorajec--Zastawie 1984.

44 - Księżyc, gwiazdy, cały świat świecą/służą a. dziewczynie b. chłopcu. a. Chodzi Jadziunia po pokojiku, róży kwiat, ... służy (świeci) jej księżyc, slużo (świeco)

jej gwiazdy, cały świat. Bart Lub 114. b. Chodzi Stasiunio ..., świeci mu księżyc, służo mu panny, cały świat. Bart Lub 134.

45 —Jak księżyc/mtesitje między/pomiędzy/ z gwiazdami, tak: a. gospodarz/gazda między kopami; b. żniwiarze (kolędnicy) pomiędzy snopami; c. panna między/z kawalerami; d. panna z dzieciątkami; e. Jezus między bydlętami.

a. Żebyście gospodarzu stali między kopami, jak miesiąc między gwiazdami. Kot Las

136; war.: ... chodzili pomiędzy snopami, kopami, ... Kot Las 130, podob.: Bart Lub 91, Kot Las123, 129, 135, 137, Lud 1905/161, K 5 Krak 236, Święt Nadr 71; ... a w polu żeby stół snop przy snopie, kopa przy kopie, a gazda ... LL 1957/4/53; Zęby stal snop przy snopie, kopa przy kopie,a gospodarz ..., jak księżyc ... Bart Lub 69; ... jakby księzycek ... ZWAK 1885/12.

b. Będziem sie krążyli pomiędzy snopami, jak ten miesiączejko pomiędzy gwiazdami.Bart Lub 90, war.: Ad Zam 54; Będziemy siadali między pólkopkami. Jak księżyc na niebie między

gwiazdeczkami. Kot Rzesz 295. c. Ty sie zabaw z nami, Jak księżyc z gwiazdami, ... Jak księżyc w niebie z gwiazdami.

Kot Rzesz 137-138; war.: Będzie się bawiła - dziś z nami, jak ... między ... Kot Rzesz 152; Byś... tańczyła dziś z nami, Jako miesiączek z gwiazdkami. Kot Rzesz 220; ... zaśpiewaj ładnie ...dziś z nami, Jak księżyc między ... Kot Rzesz 157; Zatańcujemy wokoło, Ty dziś z nami, jak ...między ... Kot Rzesz 160; Byś się weseliła Iz nami Jako ... z ... Kot Rzesz 220.

d. Będą tu chodziły panny z dzieciątkami, Jakoby miesiącek między gwiazdeckami.Lud 1905/161.

e. Hej, lelija! W lichej szopie leży, Nagi, bez odzieży, ... Między bydlętami, Jak księżyc z gwiazdami - Hej, lelija! Kot Rzesz 149.

WIDOWISKA HERODOWE 46 - Księżyc i gwiazda na płaszczu Heroda mają go chronić. [Herod do Śmierci:] Jakbyś mnie mogła z tego świata zgładzić, kiedy księżyc i gwiazda przy mym

lewym boku. (Takie znaki są na lewej stronie płaszcza Heroda i znaki te mają go chronić). TN Niemirówek 1980, war.: TN Zielone z Przejmą 1979.

47 - Ludzie będo latać jak ptaszek, a na planecie wyrośnie krzaczek. Poleco na ksienzyc,aby ho tam zmierzyć, a na Ziemi narodzi sie miody król i wtenczas zniknie ludzki ból. BartLub 284 [żartobliwa kwestia Żyda].

PIEŚNI WIELKOPOSTNE I WIELKANOCNE 48 - Słońce, księżyc, gwiazdy/... płaczą nad grobem Jezusa. Płacz jasne słońce, płacz kolo miesięczne, zalejcie gwiazdy światła swoje wdzięczne. ... Nad

grobem króla niebieskiej stolice. [Także: promienie z nieba, obłoki, chmury dżdżyste, pioruny,błyskawice]. K 20 Rad 102, war.: TN Lubcze 1978, K 19 Kieł 141.

49 - Księżyc, słońce, gwiazdy a. chwalą Boga, b. czynią pokłon, c. dziwują się piękności Jezusa, d. c/icrj uczcić święto wielkanocne.

a. Słońce, miesiąc, wszystkie gwiazdy, rok, godziny, moment każdy; dzień i noc niechajCię [Boże] chwalą, serce miłością zapalą. K 22 Lccz 34.

b. Jcdynowladny Rządco nad rządcami, któremu niebo swemi obrotami, słońce,miesiąc, gwiazdy czynią pokłon zawżdy jako Panu swojemu. K 39 Pom 234. c. Nieskończona, najśliczniejsza, Jezu miłości, niepojętej i prawdziwej, źródło słod

kości. Słońce, miesiąc i z gwiazdami, ... piękności si ę twej dziwują, lecz nie pojmują. K 28Maz 90.

d. Gdy zaś Chrystus zmartwychwstaje, wszystkim radość wielką daje, alleluja. Słońce,miesiąc są jaśniejsze, uczcić święto chcą dzisiejsze. K 22 Łęcz 30.

PIEŚNI ŻNIWNE I DOŻYNKOWE 50 - Księżyc/miestrjc jest proszony, by świecił idącym do/od żniwa dziewczę

tom / żniwiareczkom. a. Zaświeć-że, miesiącu, we cztery ogniwa, prądnickim dziewczętom, co idą do żniwa.

A smorzowskim nie świeć, bo tego niegodne, bo cie obmówiły, miesiączku nadobny. K 6 Krak 377; war.: ... moim żenczareczkom, Jak pójdą od żniwa. ZWAK 1886/308; Świeże mi, miesiączku,na ..., dla mojej dziewczyny, jak idzie od ... Chód Śp 186; Świeci miesiąc, świeci na ..., Nasym

zniwiareckom co idą od żniwa. Or L 1927/170 okolice Kielc.

b. Swicćże mi, miesiączku, na nowej stodole, moim żenczareczkom, Jak pójdą przez pole. ZWAK 1886/308. c. Księżyczku kochany, tak bym prosiła zaświeć mi, chwileczkę bym żniwa skończyła.

Piat Krak 579, war.: [A Koczwara] Szcz Ant 412; por. Złamałabym sierpik, miesiącek mi zycył,dziękuję miesiącku, coś mi ładnie świecił. K 6 Krak 469.

51 Jak miesiączek nad gwiazdami, tak kopeczki nad kopami. Było żyteńko i nie masz, stoją kopeczki jak las. Stoją kopeczki nad kopami, jak miesiączek nad

gwiazdami. Chód Śp 219. PRZEMOWY WESELNE

52 - Słońcem, księżycem i gwiazdami Bóg przyozdobił świat. Kiedy to Pan Bóg stworzył świat, tak prziozdobił fiyrmament: słońcem, miesiącem i gwiazdami.

Kur Opól 49. 53 - Noc bez księżyca, dzień bez słońca, młody bez przyjaciółki - smutne. Jak smutna noc bez księżyca, a dzień bez słońca, tak też i ty, wielebny młody panie, smutny jesteś

bez przyjaciółki. K 10 Poz 285.

PIEŚNI I PRZYŚPIEWKI WESELNE 54 - Korowaj był u słońca i księżyca. Oj, gdzieżeś bywał, Święty korowaju ... Oj, bywał ci ja U kręga miesiąca, Oj, bywał ci ja U

jasnego słońca. Hol Wes 138. 55 - Jak księżyc/miesiąc między/z gwiazdami, tak panna młoda / dziewczyna

między dr u ii nami/pannami. a. Idzie (Kaśka do kościoła) między pannami jako księżyc najśliczniejszy między gwiazdami. K

40 MazP 233; war.: Jak jechała do kościoła ..., wyglądała jak ten księżyc między ... K 12 Poz 66; ...mniedzy przydonkamy, A lón myśli, ze to mnieszióndz Mniedzy gżozdeckamy. Stef WarmPś 1/96; ... jakomiesiąc ... Krzyż Kuj 1/213, K 20 Rad 191, K 46 Ka-S 188; ... między panioma, jako miesiąc ... K 40 MazP234, K 22 Lecz 67; Klękła ona przed ontarzem ..., jako miesiąc ... K 23 Kai 172; Ona klęcy przed ołtarzem między druhnami, jako miesiąc ... K 24

174____________________________ KSIĘŻYC - d okumentacja KSIĘŻYC - dokumentacja 175



Maz 269, war.: K 46 Ka-S 23, Lom Śląsk 298; / uklękła na kościele między druhnami, mnie sie zdaje, ze to miesiąc ...K 27 Maz 156; Siadła sobie grzecna panna w ławkach z druhnami, najśliczniejszy mój miesiączek w świetle z gwiazdami. K 16 Lub 265, war : K 16 Lub 424; Ona siedzi w pierwszej ławce między pannami, jako miesiąc ... K 12Poz 68; Ona siedzi w lawulecce miedzy swachnickami. A on myślał, ze to miesiąc ... K 40 MazP 236; / usiadła Kasiuleńka między paniami, i świeciła jako miesiąc ... K 40 MazP 235; / usiadła [kochaneczka] sobie w ławkachmiędzy pannami jako miesiąc ... K 46 Ka-S 24; / usiadła za ławkami, między pannami, jak ten miesiąc ... K 27 Maz268; Stoi ona [Marysia] przy ołtarzu między paniami, a świeci sie jako miesiąc ... K 22 Lecz 66; Una stoi na pocziymu miyndzy drużbami, Jako miesziąc o północy ... Pies Śl 1/379; Jużci ona panią, panią, między paniami,najślicniejsy miesiącycek ... K 18 Kieł 144; "adnie ji ta, uadnie, między panienkami, Eżli miesiąckowi ... ZWAK 1891/116 Ropczyckie.

b. Świeci miesiąc świeci między gwiazdeczkami, Najmilsza mi S. między panienkami. Lom Śląsk 389; war.:... między niewiastami. Lom Śląsk 398; ... a moja Marysia między dziewcętami. K 19 Kieł 175, zob. nadto war.: BielKasz nr 309.

56 - Przy miesiączku - toczy sie akcja weselna: dzielenie korowaja, oczepiny, wianowanie i in. a. Świeci miesiącek na rogu pieca, zabieraj-ze się moja, Marysiu do cepca. K 20 Rad

232; war.: Oj, świć miesiącku, oj świć nade drzwiami, ... Młodo Marysiu, siadoj z nami. ChmLub 37.

b. Słoneczko zachodzi, miesiączek ziaje, Marysia płacze, za stół stąpaje. Chód Śp 99. c. Wysoko miesiącek, jesce wyży kosy, Weźze Kasiu grzebień, rozcesaj mi włosy.

ZWAK 1888/137. d. Świeci miesiącek na rogu stoła, bierz się Marysiu, bierz się do zawoja. K 26 Maz 186. e. A w tym kole, mój miesiącku, w tym kole, potocyła swój wianecek po stole. K 27

Maz 182. f. Swjeć miesjączku z raju, naszemu korowaju, żeb było widniusieńko, krajać go

drobniusieńko.Etnl 1988 Polin 178. g. Kalina nad wodami, świeć, miesiączku nad nami. Świeć, miesiączku, masz komu,

idzie Marysia do domu. K 49 Sa-Kr 487. h. Swiyci na niebie miesiącek zloty, chłodny wiatr duha, a tam słowicek na rozlącynie młodej parze śpiywa.

Stoin Żyw 236.

i. Świeże mi, miesiączku, rożkiem do kumory, będę rachowała za wianek taliary. TN Korczów 1984. j. Świeci ta miesiącek wedle okienecka kieby młyńskie kolo, przerzec-ze Hanusiu, prze-rzec-ze jedyna, aby

jedno słowo. K 23 Kai 129. k. Świeci miesiąc, świeci od mura do mura, nasza panna młoda podobna do szczura. LL 1960/2-3/53; war.:

... od płota do plota, nasza panna młoda podobna do kota. LL 1960/2-3/53; ... na ćtery ogniska, Juz się ozenieła mojatowarzyska. Or L 1927/170.

1. Zaświeć ze, miesiącku, na tej łysej górze, bo nas pan mody kocią nogę gryzie. K 6 Krak 54. 57 - Świeci miesiąc, gwiazdy a. pomagają, b. mu nie dadzą - panna/chłopiec

jest prowadzona/-y do ślubu / do domu. a. Świeci miesiąc, świeci, pomogo mu gwiozda, Juz się ta rodzina rozlatuje z gniozda.

Lud 1908/388. b. Świeci miesiąc świeci, gwiazdy mu nie' dadzą, bo już Pannę młodą do ślubu

prowadzą. Płat Krak 420; war.: ... gwiazdy mu się zdadzą, siedmiu parobecków dziewcynę prowadzą. K 6 Krak 474, Święt Nadr 265; Świeciłby miesiącek ... Same mnie dziewcęta do domodprowadzą. K 19 Kieł 175; ... Same mię koniki do dom zaprowadzą. ZWAK 1880/175.

58 - Księżyc i gwiazda - to chłopiec i dziewczyna. Jedzie Jasio do Kasieńki, Jak ten mi esiąc do gwiazdeńki I pyta się ojca s wego: Co gadać u dzieweńki. Hol Wes

91.

59 - To nie miesiąc wschodzi, to miły dokoła okien chodzi. Myślałaś, Kasińku, ze to miesiąc zeszed, A to ci Jasińko kolo okna przeszed. MAAE 1908/76; war.: Ej

powiedziałaś, moja mamuniu, że to miesiunczek schodzi, a tu Jasieńko, mój nadobnińki, dokoła okin chodzi. TNBychawka 1962; Powiedziałaś, Maniu, że ..., a to twój Jasieńko ... Oles Lub 131.

60 - Chłopiec ma przyjść do dziewczyny o miesiączku. Obejrzę się - słońce wschodzi, Maciek do mnie nie przychodzi. Kazałam mu: o miesiączku przychodź do mnie,

mój tysiączku, to ja ci dam podarunek, wyzłocony ten pierścionek. Chód Śp 130. PIEŚNI 1 PRZYŚPIEWKI ZALOTNE I MIŁOSNE

61 - Tak jak jest niebo, słońce, miesiąc, gwiazdy - tak jest miłość chłopca i dziewczyny.

a. Chybaby me byuo suońca i miesiąca, Żebym se nie wybrau dziewcyny z tysiąca.ZWAK 1891/77, 105 Ropczyckie; war.: Musiałoby nie być na świecie miesiączka ... K 6 Krak 388-389;... byś nie wybrała ... chłopca z tysiąca. Kot Rzesz 473; ... na niebie miesiąca, żeby ja nie dostał Za dziolchą tysiąca. Pies Śl 1/127; Musiałoby nie być na niebie miesiąca, żebym se nie wzienachłopaka z tysiąca. Płat Krak 14.

b. Gdybym ciebie miał opuścić, musiałoby niebo spaść; a gwiazdy by się łyskały

i miesiąc by świat porzucił. K 40 MazP 246. c. Zęby nie miesiącyk, nie gwiazdy na niebie, t obym nie potrafił, dziewczyno, do

ciebie. K 28 Maz 238 d. Jasne gwiazdy, jasny miesiąc, najjaśniejsze słońce, pójdęć ja z tobą Walusiu, choć

na świata końce. K 22 Lecz 64. 62 A - Zaświeć mi / świeć, mi esiączku/księżycu - zakochani idą do siebie /

wyglądają siebie [chcą być razem].

a. Zaświeć mi, miesiącku seroko po drodze, Niech ja sie napatrzę kochankowy chodzę. Zaświeć mi, miesiącku, prosto bez obłoki, Mojemu miłemu, idzie bez potoki. Zaświeć mi, mie siącku, między gwiazdeckami, ja najhudobniejsa między dziwcętami. Zaświeć mi , miesiącku,oknem do kómore, Niech ja se wybiere od matki ubiory. ZWAK 1888/187, podob.: Stoin Żyw 446,Kot Rzesz 396; war.: ... Na rogu kościoła, Powiedz mi, ma miła, Jeśli będziesz moja. Pies Śl 2/97, podob. Stoin Żyw 122, Rog Śląsk 169, Pies Śl 1/109, Pies Śl 2/96; Świyć-ze ..., prosto bez "obłoki,cobyk jo se przesed prosto bez potoki. Sad Podh 126; ... szczytem do komory, niech ja se wybiorędo karczmy przybory. K 44 Gór 231, Stoin Żyw 446. ... w rogu komoreczki, aż ja usznuruję swoje poduszeczki. Chód Śp 275; ... prosto w spiskie turnie, i temu dziywcęciu, co se idzie ku mnie.Sad Podh 106; ... bo mi świycka zgasła, idę do Aniośka, juz mie nocka zasła. Stoin Żyw 225.

b. Swicćże mi, miesiączku, nad moim przełazem, Poczekaj mnie, Kasiu, pójdziewa serazem. Oles Lub 77; ... na nowej stodole, dla mojej dziewczyny, jak idzie bez pole. Chód Śp 186;... jasny miesiączku, jako młynowe koło, Oj, wyjdźże tu, wyjdź, moja dziewczyno, przemówdo mnie choć słowo. Ol Pódl 25; ... bez wysoki plot, czekej na mnie, ma kochanko, Jeszcze jeden rok. Pies Śl 1/308, 143; ... prosto w okienecko, niechże ja pościelę lubemu lózecko. K 6Krak 456, war.: K 1 Picś 370 podob.: K 40 MazP 153, K 6 Krak 457, ZWAK 1885/242.

c. Świeć, miesiączku, świeć mi pięknie Do dnia samego; Widziałam tam myśliw-

czyczka Bardzo szwarnego. Rog Śląsk 31, war.: Pies Śl 1/465, 466. d. Świeć, księżycu, w okno moje, wyjrzyj Kasiu serce moje. TN Huta 1966. e. Swiećże mi, miesiączku, wysoczko, Świeć mi, miesiączku, świećże mi jaśnie, Aże

mi moja kochaneczka nic zaśnie. Pies Śl 1/278, war.: Pies Śl 1/317, 344. f. Świeć mi, miesiączku, Świeć mi jasno Na ten nowy dwór; Nie powisz ty, Ma

miluśko, Iż ja szelma twój. Rog Śląsk 162, war.: Pies Śl 1/298. g. Śwtyć, miesiącku, świyć na niebie, ale wiedz komu, mojij najmilsyj dziywcynie,

uoknym do domu. Stoin Żyw 134.

176 KSIĘŻYC - dokumentacja KSIĘŻYC dokumentacja 177



62 B - Świeć, miesiączku, świeć, bo ja idę/jadę do swój miłej. a. Świeć, miesiączku, świeć przez to poleczko, bo ja idę do mej l uby pod okicncczko.

Piat Krak 82; ... mi jasno ... boć ja muszę Do swej milej ... Pies Śl 1/298, Rog .Śląsk 162; ... naniebie, ale wysoko, a bo do mojej dziewczyny droga daleka. Biel Kasz nr 350.

b. Świeć, miesiączku, świeć mi pięknie, Pojadę ja do milej, co mi rzeknie. Rog Śląsk 101, Pies Śl 1/304, 315, 317.

c. Świeć, miesiączku, świeć, przez ten ciemny las, bo ja idę do swej luby juz ostatniraz. Piat Krak 82, war.: TN Ostrówki 1953; ... księżycu ... Piat Krak 51; ... po stojączku bez ten gęsty las, ... ku mej milej ... LL 1958/2-3/72; ... jadę do swojej luby już ostatni raz. TN Sułów1978; ... mi jasno Przez ten czarny las; Odprowadź mnie, Ma miluśko, Już ostatni raz. Pies Śl

1/298, Rog Śląsk 162; ... świeć wysoko ... do swej najmilszej ... TN Wielkolas 1980. d. Świeć, miesiączku, świeć, przez to oranie, bo ja idę do swej luby na pożegnanie.Piat Krak 51; ... wisoko, swjec przez calc noc, ... jadę od mojej lubej ... Kam Pom 99, podob. PiatKrak 51, Stoin Żyw 134, Pies Śl 2/257, Lom Śląsk 309.

62 C - Świeci miesiąc na niebie - puść mnie, panno/ dzieweczko/ dr-użko, do siebie. ,

Świeci miesiąc na niebie, puść mnie panno do siebie. K 6 Krak 203, Pies Śl 2/227, war.: Biel Kasz nr 341; ...miesiączek ..., Puść mie, dziyweczko, ku sebie. Pies Śl 2/229; ... panienko ... K 18 Kieł 123; ... dziewczyno ... K 39Pom 166; ... dziewczę ... Pies Śl 2/228, Stoin Żyw 134, Pies Śl 1/203, LL 1960/4-5/43, MAAE 1908/192 Kielnarowa;... dziócho ... Lom Śląsk 176, ZWAK 1886/270; ... do ciebie. Rog Śląsk 226, Pies Śl 1/94, K 22 Łęcz 116, Krzyż Kuj1/219, K 27 Maz 293, ZWAK 1878/63, 70 Mazowsze, K 6 Krak 203, K 44 Gór 270-271, 362, 366; ... Wpuśćze mnie,dziewecko, do siebie. Piel Śl 1/199; ... Otwórz mi, panienko, do siebie. Lom Śląsk 175; ... puść mnie, drużko, do siebie. Piat Krak 424; ... nie przytulaj mnie do siebie. Kot Zn 407.

62 D — Księżyc/mtestfjc świeci wysoko, kiedy chłopiec jedzie/idzie do/od swojej dziewczyny/fcoc/iama swego. Jagem jechał do dziewcyny swoi, miesiąc świecia! wysoko. K 26 Maz 247, war.: Biel Kasz nr 304, Krzyż Kuj

1/197, K 28 Maz 249-250, Ol Pódl 27; ..., do swojej jedynej ... Hol YWs 132; ... do swojej najmilszej, ... TN Dobre1977; ... wieczorym do ciebie ... Krzyż Kuj 1/198; ... do ciebie, Marysiu, ... Kot Zn 383; ... do kochania mygo ... SobWielk 167; ... do swej Kasi ... Rog Śląsk 91, Pies Śl 1/437. Kiedym ja sedl do mej namilsej, ... K 40 MazP 527; ...

księżyc ... LL 1960/4-5/56; ... do swoji Maryny, świecił księżyc ... K 18 Kieł 139; Kiedy ja bieg do swego kochania ... K 27 Maz 280; Kiedym ja byl u swojej dziewczyny, ... K 26 Maz 247, ZWAK 1878/68; Jak ja byłem u swojej dziewcyny,był ... K 28 Maz 250; Kiedy ja byl u swojej dziewczyny, u swojej jedyny, ... K 41 Maz 469, war.: Gąs Mazur 101; Kiedy ja był u swoji małuśkij, ... K 18 Kieł 138; Kiedym ja byl u swoji Antolki, ... K 25 Maz 57; Kiedy ja stal u swojikochanki, ... K 18 Kieł 139; Jakem jechał od swojej dziewczyny, Miesiąc świecił wysoko. Kot Rzesz 312, war.: K 27Maz 279, K 48 Ta-Rz 147, K 22 Łęcz 103, Krzyż Kuj 1/198, Gaj Rozw 232; ... kochanki, ... K 25 Maz 57, Sob Wielk 168, 169, Sob Lubus 16, K 27 Maz 280, Stoin Żyw 237; ... od swojej Maryni, świeci! ... K 27 Maz 279; ..., od swojej jedynyj, ... TN Osowno 1980. Kiedym ja sed od moji dziewcyny, miesiąc świecił wysoko. K fi Krak 144, Rog Śląsk 90,Pies Śl 1/437; Jak ja szedem ... K 28 Maz 250; I\iedym ja sed od swoji dziewcyny, ... K 46 Ka-S 177; ... se szed od swoji dziewcyny Od swoji jedyny, ... ZWAK 1891/108; Kiedy jo szed lod moji kochanki, ... Stef WarmPś 2/14; ... od mej kochaneczki, ... na niebie. Pies Śl 1/433; Gdym ja chodził do dziewczyny, ... Stoin Żyw 238; Kiedym ja był pod twoim okienkiem, ... K 41 Maz 468; Kiej ja stanął pod twym okieneczkiem, ... Pies Śl 1/434; Kiedy ja był u swojejmiluśki, ... ZWAK 1880/213; Jak ja pójdę do tej swojej miłej, Świeć, miesiączku, wysoko, Moja miła będzie spoglądała, Jakech uszel daleko. Pies Śl 1/435; ... bez rozbarskie pole, ... A jo byda za nim spoglądała, Jak on ujdziedaleko. Pies Śl 1/290; Kiedy jo szel bez kamieńskie pola, ... Pies Śl 1/314; Wyjechałem w pole orać ... Święt Nadr 310.

62 E — Świeci miesiąc w okno moje, już odjeżdża(m) serce/dziewczę moje. Swjec-i mjesąc w uokno muoje, już uodjażdżam, dżewcza moje. Biel Kasz nr 390, war.: tamże, nadto war.: Kam

Pom 217, K 40 MazP 241, LL 1964/1-2/49, 66; ... Już odjeżdża serce mojr. Kur

Opol 165; .. maszeruje serce moje. K 57 RuśC 1145, K 45 Gór 477-478; ... nie dowierzaj ... Pies Śl 1/280. 62 F - Miesiąc świeci, słońce grzeje, do dziewczyny/kochania serce mdleje.

a. Miesiąc świeci, słońce grzeje, do dziewczyny serce mdleje. K 39 Pom 117, K 48 Ta-Rz162; war.: ... do kochania ... K 39 Pom 117, 224, K 26 Maz 232, K 41 Maz 78, Piel Śl 1/490, ZWAK 1882/114; ... do kochania serce śnieje. Stef WarmPś 3/28; I\sięzyc świeci, ... Piat Krak 190; Świecimiesiąc, ... K 39 Pom 448, por. Biel Kasz nr 297.

b. Świeci miesiąc, a nie grzeje, do kochania serce mglcje. K 12 Poz 22, war.: Stef WarmPi3/44, K 4 Kuj 16, 77, K 41 Maz 165, K 44 Góry 288 289, Stoin Żyw 239, Lom Śląsk 311; ... Bez kochania... K 4 Kuj 254; ... Dla ciebie me serce ... K 40 MazP 240; ... we mnie serce roztopnieje. K 40

MazP 240; ... już odjeżdża serce moje. Chód Śp 192. c. Zawsze mi wystawiasz podchlebne nadzieje, Jak miesiąc, co świeci, a nigdy nie

grzeje. Lom Śląsk 404. 62 G - Świeci miesiąc/księżyc, dziewczyna przywołuje chłopca.

a. Świeci miesiąc, ... Pędzie dziś pogoda, Przyjedź, Jasiu, Do mego ogroda. Hol Wes 112. b. Świci miesiunc, świci, w Warszawie na ganku, Granatowy ubiór na mojom

kochanku. TN Dęba 1964, war.: TN Dobre 1977, podob. Rog Śląsk 143. c. Cemużeś nie przyszed, jak miesiącek zeszed, Byybyś sie zabawiuu i do domu poszed.

ZWAK 1891/112 Ropczyckie; war.: ... pogadać, pośmać śe, potem byłbyś poseł. MAAE 1898/85Podhale, Sad Podli 117; ... wyseł, byłbyś se posiedział ... K 44 Gór 371; ... cterym nocki nie spała, tylko na cię cekała. K 26 Maz 328, K 42 Maz 216-217, TN Niezdów 1967; ... byłabym ci dalacerwonych jablusek. Stoin Żyw 227.

d. Za stodolu pasta bydło, rozłożyła motowidło: Chodźta, chlopoki, kryńcić nici, póki jasno księżyc świci. TN Wymysłów 1980; war.: ... motać nici, bo tak ładnie ... Krzyż Kuj 1/150,... bo miesiócek ... Bąk Gręb 78, Święt Nadr 250, ... miesiąc ... K 19 Kieł 50.

62 H — Świeci miesiąc, chłopiec zaleca się dziewczynie. a. Świeci mi miesiączek na rogu kościoła, fôwiedz mi, ma miła, Jeśli będziesz moja.

Pies Śl 2/96, war.: Lom Śląsk 314, Pies Śl 1/111. b. Świeci miesiączek w okienku, Puść mnie do siebie, I\asieńko! ZWAK 1878/71

Mazowsze. 63 A - Zaszło słońce, wzeszedł miesiąc (t gwiazdy) - chłopiec zaleca się

dziewczynie. a. Zaszło słońce, wzeszed miesiąc jak młyńskie kolo; Wyjdzi dziewczyno, - wyjdzi

jedyna, przemów do mnie słowo. K 28 Maz 223; war.: Zańdzij słońce, wzeńdzi miesiąc, i gwiozdyw około, wyńdzi kochaneczko, przemów ... K 4 Kuj 23.

b. Slonecko zachodzi, miesiącek wychodzi, powiedz mi, dziewcyno, kto ku t obie chodzi.Stoin Żyw 220, war.: Pies Śl 2/715; ... mój syneczek inną wodzi. Pies Śl 1/425.

c. Słoneczko zaszło, miesiączek świyci, pódź mie, ma mił a, pódź odprowadzić. PiesŚl 2/750, war.: Pies Śl 2/663, 753; Miesiączek zaszeł, słoneczko śweci, Stań, mie ma mił a,odprowadzici. ZWAK 1885/270, podob. Pies Śl 1/425, 2/663, 750, 753.

d. Co dzień słońce świeci, co noc miesiąc wschodzi, a mej szczęśliwości chwila nienadchodzi. K 6 Krak 426-427, war.: Piat Krak 325.

63 B - Księżyc wschodzi, chłopiec przyrzeka, że nie opuści dziewczyny. Zeszedł księżyc, przyszła chwila, Słońce zza gór wyszło. Nie opuszczę cię, dziewczyno, Choćbyś zginąć przyszło.

Kot Rzesz 333; war.: Księżyc zeszedł, wysla chmura, ... Kot Rzesz 373; ... zeszła chwila, ...Kot Rzesz 372. 63 C - Słoneczko zachodzi, miesiączek wychodzi, tobie się, frajerko, zalecać nie godzi. K 44 Gór 280.64 - Księżyc pośrednikiem między kochankami. Księżycu, co się po ścianach tu błąkasz przed memi oczyma, odwróć twe blade promienie, mego kochanka tu nie

ma. Odwróć twe blade promienie do okien kochanka mego, zanieś mu moje westchnienie, że ja tu nudzę bez niego. K 36 Wol 143; war.: Miesiączku, ty na tym niebie, Świeć mi przed ... Ty znasz te moje cierpienia, Mego miłego tu niema. Pies Śl 2/533.

178 ______________________ KSIĘŻYC - dokumentac

ja KSIĘŻYC - dokumentacja _____________________________ 179

65 — Jak księżyc/miesiąc między gwiazdami, tak ukochana między dziewczę

tami. Swiyci mi miesiącek miyndzy gwiozdeckami Najladniyjso muoja miyndzy dziyweckami Mika

Pies Śl 2/543, Lom Śląsk 398, Mika Oraw 51-52, ZWAK 1878/111, Stoin Żyw 224, ZWAK 1880/230, Chód

Śp 186, 274. b Ś i i i i ś i i d b i d h d óż i k h i ki d



Swiyci mi miesiącek miyndzy gwiozdeckami, Najladniyjso m oja miyndzy dziyweckami. MikaOraw 51, war.: K 19 Kici 175; ... ja najuboższa między sirotami. Chód Śp 186, podob. K 25 Maz 19,

por. pieśni weselne. 66 - Chłopiec przysięga na księżyc i gwiazdy. A boś ty mi raz przysięga! Na księżyc, na gwiazdy? Do to na taką przysięgę Uwierzyłby każdy. Kot

Rzesz 372; war.: A ja tobie podprzysięglem Na ... Kot Rzesz 318; Mam ja na świadectwo Miesiączek i gwiazdy ... Piel Śl 2/577.

67 A - Tobie świeci miesiąc, a mnie świecą gwiazdy. Tobie świeci miesiąc, a mnie świecą gwiazdy, ciebie kocha jeden, a rwne kocfia każdy. K 6 Krak

395, war.: ZWAK 1884/274, Chód Śp 186, Sad Podh 100, Piat Krak 299; ... a mnie lubi każdy. ZWAK 1888/146;... ciebie kocha jedna, a mnie kocha każdy. K 6 Krak 483, LL 1960/2-3/78; ... Zem ja nieszczęśliwy, Tomi przyzna każdy. Pies Śl 1/394.

67 B - Przyświecał nam nieraz księżyc 1 gwiazdy także szeptały: „Nie wierz, dziewczyno, tym słowom, Bo on ci będzie niestały." Nyr Kar 250.

67 C — Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają / i gwiazdy jarzące. a. Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają, jeszcze moje oczki kochania me znają.

K 21 Rad 136, war.: Sob Lubus 24, K 6 Krak 429, TN Huta 1966, ZWAK 1891/110; ... Niedobrzy ciludzie, Co na mnie gadają. ZWAK 1891/82; ... Niescęśni ci ludzie, co "o mnie gadają. ZWAK 1891/84; ... Choć urody nie mam, chłopcy mię kochają. Lud 1903/226; ... majutku ..., ... ChmLub 59; Świecił mi miesiącek, gwiazdy pomagały, Jesce moje ocka kochania nie znały. ZWAK 1888/181.

b. świeci miesiąc, świeci i gwiazdy jarzące, Ciebie kocho jeden, a mnie dwa tysiące.Or L 1927/170.

67 D - Świeci miesiąc (świeci), koło niego gwiazdy - wielu kocha jednądziewczynę.

Świeci miesiąc, świeci, wkoło niego gwiazdy, ciebie kocha jeden, a mnie kocha każdy. Sob Lubus24, war.: MAAE 1898/85; ... Gdzie ja się obrócę, to mnie kocha każdy. K 6 Krak 429, LL 1960/2-3/63; ...koło niego, oj, jakże ja tęsknię do Jasieńka mego. Piat Krak 157, podob K 42 Maz 72, K 6 Krak 483,ZWAK 1878/111, ZWAK 1886/311, Chód Śp 186.

68 — Do miesiąca wędruje gwiazda, do chłopca - dziewczyna. Wędruje, wędruje, gwiazda do miesiąca, i ja powędruję do swego tysiąca. Ol Pódl 23, war.: PiatKrak 411.

69 A - świeci miesiączek, chmury zasłaniają - ludzie zabraniają młodymmiłości.

Ej, świeci mnie miesiącek, chmury zasłaniają, ej, chciałoby mnie dziewczę, ludzie rozmawiają, hu,ha! K 45 Gór 470; war.: Świeciłby ..., Chciałbyk do dziewcyny, ludzie zabraniajo. LL 1957/1/45,

podob. Sad Podh 128. 69 B - Świeci miesiąc, świeci, koło niego chmura - kawaler ciura. Swici miesiąc, świci, kolo niego chmura, bieda tez to bieda, ki z Wojtka jest ciura. Stoin Żyw 421;

... ej, ciężko to na sercu, jak kawaliyr ciura. Sad Podh 115. 70 - Miesiąc i gwiazdy - świadkami miłości.

a. Mam ja na świadectwo miesiącek i gwiazdy, o jakeś me kochał nockę i dzień każdy.K 6 Krak 147.

b. Widzi miesiąc, widzą gwiazdy, Wieloch nocy nie spala, Jeno na cię pod okienkiem Szczerem sercem czekała. Rog Śląsk 110, Pies Śl 1/406; war.: Wie to ..., wiedzą ..., Jak ja na twąszczerą miłość W myślach moc budowała. Rog Śląsk 110, Pies Śl 1/424.

71 — Świeci miesiąc/miesiączek, (świeci) ...

a. świeci miesiąc, świeci, Wedle niego kolo, Gdzie ja się obrócę, Wszędzie mi wesoło. Pies Śl1/123, war.: Stef WarmPś 1/58, Wisła 1899/539, LL 1964/1-2/65, Krzyż Kuj 1/141, Sob Lubus 24; ..., a jy, wszytidzieć mi dziewczyna. Krzyż Kuj 1/141; ... wkoło jego kolo, ... K 42 Maz 227; ... Z nikim mi nie jest tak, jak Z tobą wesoło. Lom Śląsk 383, podob. K 22 Łęcz 57, K 40 MazP 465,

b. Świeci miesiąc, świeci, drobne gwiazdy wschodzą, cóż mnie po kochaniu, kiedyludzie szkodzą. K 6 Krak 429, war.: Pies Śl 1/395, podob. Święt Nadr 271, TN Latyczyn 1979.

c. Pięknie to jest wędrować, Gdy jest w polu kwiecie; Jeszcze piękniejszej miłować, Jak miesiączek Świeci. Pies Śl 2/131, war.: ZWAK 1885/207, podob. Stoin Żyw 252, TN Rechta 1978/79.

d. Z tamte strony rzycki świeci się księżycek, który ładny chlopok, będzie mój mężycek.K 44 Gór 312, war.: ZWAK 1886/270, podob. Pies Śl 1/392, K 20 Rad 222.

e. Ach Boże, mój Boże, na mój głupi rozum, Jżech nie chodziła za słoneczka do dom. Jenoch jo chodziła po miesiączku w nocy, Ej, odwodzihć mnie smolarscy parobcy. Pies Śl 2/657,war.: Pies Śl 1/487, 501 i 535, Pies Śl 2/656.

PIEŚNI ZBÓJNICKIE, ŻOŁNIERSKIE I PARTYZANCKIE 72 - Hej, zaświyć mi, miesióncku, ej, na syrokij drodze, ej, żebym sie naucyl, ej tyj zbójeckij

chodzę. Sad Podh 46, war.: MAAE 1898/96; ... wysoko, nie nisko, bo jo jadę na zbój, daleko, nieblisko. Sad Podh 48.

73 - Wędrował księżyc złoty, napotkał ciemny las, w lesie kulomioty, a przy nich widział nas. TN Rechta 1978.

74 - Smutna rzeka, księżyc w dal odpłynął, Srebrne gwiazdy spadły w ciemną toń; śpij,dziecino, śpij żołnierski synu, Już niedługo obudzimy broń. Świr Pies 401; war.: ... księżyc poniej pływa ... Świr Pies 402, 403, por. też Szew Niech 329, 461.

75 - Księżyc zaszedł już za lasem, We wsi gdzieś szczekają psy, A nie pomyśl sobie czasem, Ze doinnej spieszno mi. Szew Niech 344, war.: Świr Pies 354; ... schował się za chmury, W porcie gdzieśmuzyka brzmi ... Świr Pies 356.

76 — Miesiąc - ojcem, słońce — matką, gwiazdy - braćmi, zorze - siostramiżołnierza.

Jak na niebie miesiąc jasny wzejdzie, żołnierzowi rodnym ojcem będzie ... Jak na niebie jasne słońce wzejdzie, żołnierzowi rodna matka będzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejdą, żołnierzowi

rodni bracia będą ... Jak na niebie jasne żarzy wzejdą, żołnierzowi rodne siostry będą. K 18 Kieł 182. PIEŚNI ŻARTOBLIWE I REFLEKSYJNE

77 - Świeć, miesiączku, świeć, Ale wiedz komu, Idą ci tam dwie dzieweczki Z karczmy dodomu. Pies Śl 1/143; war.: ... tym rozbarskim pacholikom, Gdy idą do domu. Pies Śl 1/308, podob. LL 1958/2-3/72.

78 - Dwunastego października wyszła Łajka ze sputnika. Polska wszystkich wyprzedziła jiTwardowskiego wystrzeliła. A Twardowski chłop morowy, zajął księżyc do połowy. TN Dobre1977.

79 - Księżyc/gwiazdy przestały mi świecić. a. Świecił mi miesiącek, świeciły mi gwiazdy, teraz mi nie świeci, cuduje się każdy.

K 44 Gór 352. b. Komu miesiąc świeci, a mnie jest zakryty, komu los dogadza, a mnie nieużyty.

K 6 Krak 428. 80 - Zaświeć mi, miesiączku, między lasy. Już mie w tym Ustroniu nic nie cieszy. Pies Śl

1/291, podob. K 45 Gór 198. BALLADY

81 A - Przy świetle/blasku księżyca kochankowie spotykają się. W cichym chłodzie wieczora przy świetle księżyca, idą brzegiem jeziora młodzian i dziewczyna.

Stoin Żyw 112; war.: Raz pewnego wieczoru przy blasku ..., szli nad ... chłopiec i dziewica. Piat Krak 105.

81 B - Przy świetle, księżyca nieszczęśliwi kochankowie topią się. a. f jeszcze raz dziewczyna ku domu spojrzała, i przy świetle księżyca rodziców żegnała. Stoin

Żyw 113. I

180 ______________________ KSIĘŻYC - dokumentacja

KSIĘŻYC - dokumentacja 181



b. Jest przez las ścieżeczka, szła sobie dzieweczka; drobnym krokiem kroczyła, księżycowa nocbyła, gdy się utopić szła. TN Kolonia Galęzów 1979.

82 — Przy świetle/ poświacie/blasku księżyca pojawiają się: a. duszo zmarłychkochanków; b. zjawa samobójczyni, c. zmarła dziewczyna odwiedza kochanka.

a. Gdzie się ich [kochanków] wznosi mogiła, rosną dwie brzozy płaczące ... Tam, przy księżyca poświacie dwa gołąbków przyłatywa, siada jak siostra przy bracie, dziobkamisię poglaskiwa. Widziano także na jawie, jak ten gołąb, gołębica, w niebo wzlatują w postawiemdławej jak promyk księżyca. K 57 RuśC 605.

b. Usnył Jasiu na murawie, śniło mu się jak na jawie: przyleciała gołębica, znikła przy blasku księżyca [umarła jego narzeczona] stoin Żyw 217, war.: Stoin żyw 215, 216, Pawi Mer 150, TN Jacnia 1964, TN Wymysłów 1980.

c. A gdy było o północy, o dwunastej godzinie, Przyszła milka k' milaczkowi, stanęłau pościele. Miesiączek im krośnie świecił na tą daleką cestę, A oni się miłowali jako żynich z niewiastą. Przyszedłam ja cię odwiedzić, a z sobą do grobu wziąść! Pies Śl 2/67.

PIEŚNI MARYJNE 83 - Maryja ozdobiona słońcem, księżycem, gwiazdami.

Z dwunastu gżozdów Koruna na głoże, Łodżano też w słońce, Kszenżyc pod nogamy. Stef WarmPś2/89.

84-0 Maryja, Matko Boża, niech Ci świeci w maju zorza, Słońce, mtesioc, wszystkie gwiazdy, Niech zobacy cłowiek każdy. LL 1957/2/20.

PIEŚNI SIEROCE 85 - Miesiąc - bratem, zorza - matką, gwiazdy - siostrami sieroty. Matka mi zorza, Miesiąc mi jest miłym bratem, Gwiazdy szlązkie siostrami memi, 1 dosyć na tym.

ZWAK 1878/100.

PIEŚNI DZIADOWSKIE 86 - Miesiąc, słońce, gwiazdy, niebo a. plączą nad niedolą ludzi, b. boleją

z Chrystusem. a. Posłuchajcie, proszę, pilnie, jak niebo plącze usilnie; miesiąc, słoiice i z gwiazdami

plącze, lituje nad nami. K 19 Kieł 141, war.: K 48 Ta-Rz 209. b. Wysławiajmy Chrysta Pana, który starł śmierć i szatana, Alleluja, alleluja! Z tym

bolały, słońce, miesiąc, i stworzenia z Stwórcą cierpiąc. K 22 Łęcz 30. 87 — Bóg sposobi świat i zdobi go słońcem, księżycem, gwiazdami i planetami.W tej wieży dał [poganin, Diaskorus, ojciec św. Barbary] wymalować, Bogi swoje

wyrysować, Słońce, księżyc z planetami, Rozmaitymi gwiazdami. Od tych [Św. Barbara] oczyodwróciła, Ku niebu okiem patrzyła, Jako ten świat oświecają, Jasnością swą napełniają. Myśli, ktoten świat sposobił, I gwiazdami przyozdobi, Kto nim rządzi i sprawuje, I kto nad nimi panuje. Nyr Kar 128.

88 - Święta Rodzina postrzegana jako trzy miesiące. Usiedli se pod drzewem, dziecię zagrzewali, przytulając do siebie, w rączki mu chuchali. A

wtenczas zbójca idzie, ujrzał trzy miesiące, bardzo się uradował, myślał, ze tysiące. K 19 Kie] 137;war. prozatorski wątku wprowadza trzy słońca. Bart Lub 188, por. opowieści wierz, nr 102.

PIEŚNI ZADUSZKOWE 89 - Księżyc, słońce, gwiazdy, woda, obłoki, góry, lasy nie chcą przyjąć grze

sznych dusz. Idą, idą, duse płakające, Swemi rękami lamujące. ((Miesiąc, miesiąc [wcześniej wymienia się:niebo, dalej: gwiazdy, wodę, obłoki, góry, lasy], przyjmijze nas, Bo się J ezus zaparł się nósli. A kiedywas nie przyjmiemy, Bo od Boga przykaż mamy. ZWAK 1880/88; war.: Biel Kasz nr 35B: słońce,miesiąc.

90 - Jak księżyc między gwiazdami, tak dusza w raju między braćmi i siostrami. Ga [gdy] do raja przebiezimo [anioł 7, grzeszną duszą], wejtrzójd raja posadzyma, miza [między]

bratc, miza sostrarni, jako ksawiec [księżyc] miza gwiazdami. Biel Kasz nr 67B. LISTY MIŁOSNE 91. Bo jak miesiąc świeci około północy,

ciebie przestać kochać nie jest w mojej mocy. LL 1972/1/55; podob. Bo jak miesiąc świeci i na niebie gwiazdy, tak ja myślę o tobie, myślę ja w dzień każdy. LL 1972/1/53.

BAŚNIE 92 - Siłacz wydobywa słońce, księżyc i gwiazdę razem z trzema pannami

z podziemnego świata. [„Starzec z mosiężną brodą" więzi w podziemnych pokojach trzy panny, z których jedna ma „naścianie" słońce, druga księżyc, trzecia gwiazdę. Siłacz Dydak, który moc zawdzięcza temu, że ssałmleko matki przez 7 lat spuszcza się jamą w podziemia, zabija starca i wyciąga panny na świat, wydaje

je za mąż, oddaje im i ch światła.] K 14 Poz 94-99. DAJKI

93 - Chłop przedstawia diabłu księżyc a. jako swego brata g(w)oździarza, b. jako miejsce, gdzie pracuje jego brat.

a. [Chłop mówi do diabla:] Jak ja ją [zaporę] cisnę, to ty już ij więcy nie dostaniesz,bo widzisz, że ten co jest w niebie, miesiąc, to jest mój brat, a ón jest goździarzem; - to jak

ja ją cisnę, to ón ją weźnie na goździe (pociąć na gwoździe), to ij ty już nie dostaniesz. K 3Kuj 179, war.: Sim ŚlOpol 76.

b. Chłop, który pożyczył od diabła pieniądze, wpatruje się w chmurę (księżyc) powiadając, że tam jego stryj (brat, ojciec), kowal niebieski, który przedmioty żelazne pochwyci. Diabeł wyrzuca chłopa w powietrze, ten zaś z wyrzuceniem diabla czeka na stryjana księżycu. Krz PBL nr 1060.

94 - Pokorna sierota chwali słońce, miesiąc, mróz, wiatr i deszcz i dostajenagrodę; pyszna córka macochy - gani i zostaje ukarana. [Pasierbica wygnana z domu przez macochę, przychodzi do chałupki, w której są: słońce, miesiąc,

mróz, wiatr i deszcz. Zapytana przez nich, który jest najładniejszy, odpowiada, że wszyscy są ładni. Następnym razem macocha wysiała swoją córkę, która na to samo pytanie mówi:] Eh, wsyscy-ściebrzydki ~ mróz nazwala siwy, wicher nazwała świstak, desc lórny, miesiąc krzywy i blady, i tylko

słońce jesce dosyć ładne. K 21 Rad 190, war.: ZWAK 1885/66-67 Kieleckie, podob. Krz PBL nr 480B. 95 A - Dziewczyna poszukująca siedmiu braci zamienionych w kruki trafia

do domu księżyca (w cd. mrozu, wiatru) i prosi o pomoc. [Dziewczyna udaje się na poszukiwanie braci zamienionych w kruki. Trafia do chałupy i prosi o

nocleg.] A tam była tylko taka stara babusia. Ta babusia powiedd: moje dziecko, cię nie mogęnocować, bo mój syn jest miesiącem, i bardzo zly, toby cie tu rozdar(l). [Dziewczyna jednak zostaje iodzywa się do miesiąca:] ... Kiedyś ty jes miesiąc, przecięć miesiąc w każde miejsce zaświci, to byś ty

powinien wiedzieć, gdzie moji bracia som. A ón powied: że ón też ni może w każde miejsce zaświecić,bo gdy zamkną drzwi i okna, okienice, to już tam świcie ni może. [W cd. dziewczyna odwiedza dommrozu i wiatru.] K 14 Poz 19, por. Krz PBL nr 451.

95 B - Syn wysłany w świat rozmawia w domu księżyca z panem miesiączkiem o słońcu. [Wdowa wysyła syna, by dowiedział się przyczyny wschodu i zachodu słońca. Syn odnajduje w

lesie chałupę, gdzie mieszka pan miesiączek z matką. Matka pomaga przybyszowi.] „Kiej mój syn psyjdzie do chałupy, to cie zabije, bo "on jako miesiącek żywych nie ścierpi. Skryjze sie do ty kumory, abeze dzwi szyćko "od mego sie dowieś." Wnetki zajzał do chałupy i syn, robi, robi nozdzami i pocuł

zaraz żywego cłowieka w doma i pyta sie matusi, co u ni robi żywa krew? Matka mu na to: Byl hawciek żywy i zmyk psed tobo! Pon miesiącek "uspokojil

xvaiiyz, x ^ uoKuineiitacja

KSIĘŻYC - dokumentacja 1.KJKJ

i idd d u bj d l d i ił i ćd i i i Ki j d b djdd i d ił i dł

Ś



sie, zasidd do uobjadu, zar za stu ludzi, a pił za pięćdziesięciu. Kiej sc dobze podjdd i podpił, psysiadłado niego mać, pogłaskała syndcka pod brodę i pyta go sic, dlaczego słonko zachodzi i wschodzi?

Miesiącek na to wzescy: „Dyć na to wschodzi słonecko, coby te ludziska w stajali do roboty, a na to zachodzi, coby miarcyli kiej ligać na spocynck." ZWAK 1892/84.

96 - Swoje wymiary i wygląd zmieniają: a. księżyc, b. razom z księżycomkrólewski starzec.

a. Matka księżyca wiele od swego syna księżycowego doznała przykrości. Chciał onbowiem mieć kożuch od zimna. Gdy mu uszyła duży, księżyczck zmalał, i kożuch byl mu zadługi; gdy mu go ścięła, młodzieniaszek nagle urósł i przykryć się nic mógł; matka wciążmusiała obkrawać i doszłukowywać. K 15 Poz 4, podob. Kul Wiel 3/510.

b. [Kowal, który pracował u króla, zjawia się po zapłatę.] Jak przyszli do króla, to ten

król taki był siwiutki z długą białą brodą, taki staruszek jak grzybek, bo to było na skończeniemiesiąca, jak księżyca ubywało; a on na nowiu zawsze był młodziutki, a na skończeniumiesiąca, jak się miesiączek kończył, to się w takiego staruszka-grzybka obracał. Hajd Nie 112.

97 A - Szlachcic Twardowski na kogucie wyprawia się na księżyc, skądwypędza go widłami chłop.

[Twardowski] dla spokoju i wytchnienia dosiadł w lipcową noc jarzębiatcgo kokota i wy-prawił sięwprost na blady, cichy miesiączek, który byl wtedy akurat na nowiu. Na świecie zapadł półmrok i

panowała wielka cisza. ... był już w pobliżu wystającego rogu miesiączka, więc chwycił się go i próbował wleźć na niego. Ale, niestety, było to już niemożliwe, gdyż tam przebywał na pokucie chłop pańszczyźniak, który z pogardą i podejrzliwością patrzał na panów gnębicieli. Gdy tylko zobaczył opasłego szlachcica ... złapał widły i z całą siłą uderzył go w głowę. Twardowski głośno jęknął i z

głuchym krzykiem poleciał jak kamień w ciemną otchłań świata. Razem z nim ponoć odpadł też kawał księżyca. Dek Sier 83-84, komentarze 58 i 59 nas. 287-288, war.: Etnl 1989 Bilg 114-115.

97 B - Pijany chłop podróżuje na księżyc na skrzydłach orła. [Pijany Bartosz spotyka diabła i prosi go, aby go przewiózł na drugą stronę rzeki; pojawia się orzeł

i unosi go w powietrze.] „Oto księżyc niedaleko; musisz się na moment za róg uchwycić, aż sobietrochę wytchnę". Nie chciałem na to przystać, bo mi się wcale nie podobało, że mam dyndać i nogamiw powietrzu przebierać jak wisielec; a do tego mam garścią chwytać za ten sierp błyszczący. Leczwiele ten z siebie zrobi, co musi; albowiem dolatując właśnie do samego miesiąca, tak się gwałtownieotrząsnął, żem mimowolnie uchwycił za róg księżyca i zawisnąłem w powietrzu. ... Gdym go ...

pożegnał, obróciłem oczy moje na miesiąc, szukając zkąd jakiej pomocy: aż tu potężne chłopisko gnój zkupy rozrzuca. [Bartosz próbuje wdać się w pogawędkę z chłopem.] Lecz ten niegodziwy mruk od

gnoju ... podniósłszy swoje widły do góry, gruchnął z całej siły w róg, za który się trzymałem. Róg sięnaturalnie ukrychnął, a ja trzymając go w ręku, het znowu w podróż z powrotem. ... [Lecąc na ziemięspotyka sznur dzikich gęsi.] „A zkąd to", zapytał [gąsior], „i dokąd tak spiesznie"? „Lecę sobie na

ziemię z miesiąca" odrzekłem ... K 14 Poz 145-147, podob. Kul Wiel 3/509. 98 - Skarb zostawiony pod opieką księżyca/diabla. Bogacz zakopuje skarb, załatwia się na nim i poleca go pod opiekę księżycowi (diabłu): który

może pozwolić go odkopać temu tylko, kto zje ekskrement. Krz PBL nr 693. 99 - Słońce/księży c/drzewo świadkiem i mścicielem zbrodni. Zbrodniarz zabija podróżnego, który przed śmiercią zapowiada mordercy, że słońce (księżyc,

drzewo etc.) jako jedyny świadek zbrodni kiedyś go pomści. Krz PBL nr 960. 100 — Przy świetle księżyca wychodzi z wody utopek, który szyje buty / kradnie

groch. a. Dziadek nasi to zawsze powiadali, że jak słońce jest w dzień, a w nocy miesiącek

świeci, to utopek wyłazi ze stawu i szyje trzewiki, bo on też mo kobieta i dzieci i musi wszystkorobić, co by ta gospodarka szła. No i raz zaś w dzień było fajne słońce, a w nocy miesiącek

świecie! i dziadek nasz nos zawołali: - Dzieci, jak chcecie widzieć utopka, to migiem za mną.Sim ŚlOpol 138, podob. Sim ŚlOpol 138, S im Gad 82.

b. [Co noc ktoś rozrzuca dziadkowi na łące siano] ... za chmurami ukazał siemiesiączek. Co noc z wody jakiś synek wylozł, wypiął sie na kopka siana i zaczął wrzeszczeć.

- Świeć Róg, szyja but, jak uszyją, poda furt. ... Jak wom ten starzyk stanęli i tym kijem poświęconym zdzielili, to myślol borok, iż go Pan Bóg piere. Upuścił wom but i wrzasnął: - Świeciłbyś a nie biłbyś. SimGad 65, podob. ZWAK 1886/113, ZWAK 1887/17, Lud 1982/123 Lacko, por. Krz PBL nr 4061.

c. Niedaleko wody mioł Janos z Krośnice Niżne pikny groch, na flory chodziuł topielec. Zastrzyg sie nań Janos z palicom, skruł się w grochu i ceko, a miesioncek świciul. Lo północy przysel topielec i largo groch, a gado do miesioncka: Gignij (zaświeć), Rozieńku, gignij, będzie mi grochłobrywać widnij. Baz Tatr 91.

PODANIA 101 - Przy świotlo księżyca można spotkać/zobaczyć: a. pokutujące dusze;

b. widma rycerzy; c. widmo króla Sobieskiego. a. Ludzie mówią, ze tam [koło krzyża przy drodze] strasy. Dwa razy spotykałemtam postać ludzkimi klęcąco, która się modliła. To było w miesiądzu styczniu. Mroźno było,księżyc świeci ładnie, była godzina dwunasta. Przęsłem, ale nie oglądałem sie. Może to był duch, który coś potrzebuje, modlitwę na wybawinia. LL 1960/1/48.

b. W każdą rocznicę bitwy, której dnia i miesiąca dobrze nie wiedzą, wstają oba wojska[polskie i szwedzkie] z grobów i walczą aż do północy. ... Nawet jeśli noc księżycowa, widaćuganiających się za sobą rycerzy. Gdy kur zapieje, wszystko znika aż do przyszłego roku. Hajd Nie 194-195.

c. [Król Sobieski za namową królowej sprzedał ludzi chanowi tatarskiemu. Żałującswego czynu, wskoczył na koniu w jezioro.] Za to co nocy, zwłaszcza kiedy księżyc świeci,wyjeżdża na koniu, ... a kiedy kur zapieje, wraca na dno odbywać długą pokutę. Hajd Nie212-213.

OPOWIEŚCI WIERZENIOWE 102 - Trzy księżyce na niebie znakiem ocalenia dla Świętej Rodziny. Podczas ucieczki do Jegiptu Maryja, Józef, Jezus stanęli w lesie i mieli być przez zbójców zabici;

zbój ujrzał trzy księżyce na niebie i puścił ich na wolność. K 7 Krak 17, por. pieśni dziadowskie nr 88. 103 - Dwunastu braci miestączfcóio/księżyców mieszka w odległej chacie.

a. Niektórzy ... opowiadają, że jest 12 braci miesiączków tak niby jak słoneczko żyjących. Mieszkają oni w odległej od wsi chacie - i kto do nich trafi przypadkiem, a ognia zażąda, (jakto czasem wypadnie w drodze o zimowej porze) a wszystkich razem braci z góry po imieniu wywoła - to mu dadzą tyle srebrnych pieniędzy, że nie udźwignie. K 7 Krak 30,nadto war : Krz PBL nr 480B.

b. Opowiadano też, że jest dwunastu braci księżyców, nazywanych w gwarze ludowej((miesiączkami)). Imionami ich miały być nazwy miesięcy. Według opowiadań starych ludzimieli oni mieszkać na ziemi, gdzie stale palą duże ognisko i z niego biorą kolejno żarzącą sięgłownię, która nie śmie się palić płomieniem i świecą nią na nocnym niebie. Kai Lim 19.

104 - Na księżycu widać: A. bliżej nieokreślone postacie ludzkie, B. ludzi,ukaranych za pracę w święto / za kradzież, C. skrzypka/św. Jerzego grającegona skrzypcach/harfie/lutni, D. obraz dwóch braci skłóconych / Kaina i Abla,E. Twardowskiego / synów Twardowskiego, F. szwaczkę Sybillę, G. króla Władysława Warneńczyka, H. górę.

104 A - Jak sie patrzy na księżyc, so takie plamy na księżycu. Takie cienie w podobie kształtówdwóch jakisić ludzi takich, jak sie za ręce trzymajo. Etnl 1989 Bilg 114.

104 B - a. Wieśniacy powszechnie mniemają, że plamy na księżycu i słońcu wyobrażają chłopa i jego żonę, gnój rozrzucających, których Pan Jezus tam przeniósł za karę, że poszli w niedzielę podczasnabożeństwa gnój rozrzucać. K 14 Poz 146; To cienie chłopa i baby. ... Za karę tam siedzą ... że

pracowali w sam dzień Matki Boskiej Zagrzewnej. On w polu gnój rozrzucał, ona w chałupie masłorobiła. Dek Sier 82.

b. Plama na księżycu ma wyobrażać człowieka, który w niedzielę roztrząsał nawóz. Za karęmusi dotychczas roztrząsać nawóz na księżycu. Widły też są widoczne. Wisła 1894/723,

184 ______ KSIĘŻYC - dokumentacja KSIĘŻYC dokumentacja 185



podob. K 15 Poz 5, Kul Wiel 3/509, K 3 Kuj 91, Wisła 1900/464, K 17 Lub 69, Wisła 1904/104, Kuch Pol 10,Fisch Lud 162, Lud 1926/45; Jest to chtop (dwaj bracia), który pracował w Boże Narodzenie. ZWAK 1885/66Kieleckie, Wisła 1904/79, Lud 1896/327, pracował w święto Lud 1926/45, Kup Pol 44, Bąk Kramsk 81, Szyf Trąd44, Krz PBL nr 1150.

c. Ta bjatka tam chlib psiece, bo w śfento psiekla, to teraz za karę tam tak to robji.Szyf Trąd 45, podob. Kup Pol 44, Kul MiW 436; To bjalka tam masło robzi. Szyf'Prąd 44, podob. KupPol 44, Bąk Kramsk 81, W isła 1900/464, Wisła 1904/79 Jędrzejów; kobieta została umieszczona naksiężycu i tam dalej pracuje na kołowrotku za karę, że w niedzielę przędła. Kul Wid 3/509.

d. Na miesiącku jest clowiek, chtóry za życio ukrod wiązkę grochówki. Za korę dźwigote wiązkę po śmierci na plecach. Jak sie dobrze na miesiącek przypatrzeć, to widać, jak idzie

skrzywiony i wiązkę niesie na plecach. Wisła 1898/138; jest tam taki chtop, to pęk chrustu na plecach, ma z gałęzi, to ton łam ponoć za karę poszed. Szyf Trąd 44, podob Kup Po! 44, KulMiW 436.

e. Ten chłop, co tam jest, to łon w woli orze. Szyf Trąd 44, podob Kup Pol 44, KulMiW 436.

104 C - a. Na miesiączku (księżycu) jest skrzypek, który ciągle gra. Gdyby się kto w miesiączek wpatrzył, askrzypkowi wtenczas pękła struna, to człowiekowi oko w yskoczy; dlatego też nie wolno się wpatrywać w miesiączek.ZWAK 1886/108 Ropczyckie; plamy na księżycu tworzą jakoby obraz człowieka grającego na harfie. Kul Wiel3/510.

b. Na księżycu znajduje się św. Jerzy, który tam gra na skrzypcach. ZWAK 1887/3 pow.olkuski, podob. Kup Pol 44, K 19 Kieł 196, K 48 Ta-Rz 258, K 7 Krak 29, Udz Krak 92, Wisła 1893/113;[Sw. Jerzy obronił dziewicę przed pożarciem pr zez smoka] Odtąd św. Jerzy mieszka namiesiączku [który, jako swoją własność odstąpiła mu M atka Boska], i ku czci Boskiej gra nalutni. Można go widzieć osobliwie na widku (na pełni) jak gra, przy stoliczku siedzący, tylkoniedobrze jest w to patzyć; bo jakby św. Jerzemu nagle pękła struna w lutni, toby narazie(wówczas) patrząc do miesiączka mógł oślepnąć; lepiej unikać t ego i przestrzegać dzieci małe,Żeby tego nie robiły. K 7 Krak 29-30, podob. Kuch Pol 10, 13, Lud 1926/48, Lud 1908/69, Kai Lim 20,

Fisch Lud 162, Dzik Klech 209, Krz PBL nr 1150A. c. Gdy sie święty Jerzy dostoł do nieba, bardzo był ciekawy, jak tez to pieron wyglądo.

Tdoł mu Pon Jezus, że zobocył ucho pierunowe, a ono było tak jasne, ze ze strachu święty Jirzy skocył i wpod do miesiącka i tam juz został. Od tego casu tam mu bardzo smutno, więclobie na skrzypeckach przygrywa. Gdyby sie chto zbyt długo w miesiącek wpatrywoł, loby siestrona od skrzypek świętemu Jerzemu urwała i patrzący ociemniałby. Wisła 1898/137, podob.Kuch Pol 14, Lud 1908/68 Nowy Targ, Lud 1926/49, ZWAK 1886/108, Or L 1938/160.

104 D - a. A na księżycu to je postać ludzka z lego przypadku: W Boże Narodzenie poszło dwa braci trzość słomędla bydła, i rozjedłi sie bardzeńko, że jich ociec wygnał do tyj roboty, i zaczeny sie bić widiami, tak jeden drugiego przebił i podrzucił w gore widłami, a on zaleciał aże do księżyca i tam juże ostanie do dnia sodnego. Wisła 1903/96.

b. [Brat postanowił zabić brata.]Gdy obaj przyjechali po snopy, uderzył widłamistarszego brata i zabił go. Bóg wnet zniweczył całe zbrodniarza gospodarstwo, a samego wtrącił

żywcem do piekła. Aby zaś ludziom widok tej wielkij zbrodni ciągle przypominał i odwodził ich od podobnej, sam swoją ręką na księżycu obraz pomieniony nakreślił. ... Księżyc stał sięmiejscem kary i pokuty. Lud 1926/45, podob. Kuch Pol 10, Wisła 1902/441, Lud 1926/45, Krz PBLnr 1150.

c. No, dawno, to starzy ludzie to twierdzili, że to Kain zabił Abla, to tam chodziłoo te ofiarę ... potem Kain nie miał miejsca, za to, żebrata zabił i tak niektórzy mówili, żeo, widać Kaina, jak dobija Abla. Etnl 1989 Bilg 114, podob. TN Zamch 1984, TN Krasiczyn 1985; Naksiężycu widać, jak Kain trzyma na widiach Abla, brata swego, którnego zabił, a nogi i ręcema roztapyrzone. Wisła 1901/80, podob. K 34 Cheł 254; Kain z palką nad leżącym Ablem. ZWAK 1889/77, podob. Lud 1895/171.

104 E — a. A tak gadajo, że na księżycu, że to Twardowski. To wiem, że "oczy, nos, tak jakby głowa człowieka.Etnl 1989 Bilg 115, podob. TN Łazory 1984, TN Smólsko Duże 1984, TN Banachy 1984, TN Krasiczyn 1985, KupPol 44. W bocheńskiem powiecie lud zamiast Kaina i Abla, mieści na księżycu czarownika Twardowskiego. Szatanmusiał go tam porzucić, chociaż do

pieklą miał być porwany Twardowski bowiem począł śpiewać godzinki, a śpiewaniem tern osłabił moc złego ducha. Na księżycu Twardowski pokutować będzie do sądnego dnia. Lud 1895/171, podob. Lud 1926/49-50, Kai Lim 20,Kuch Pol 14, Fisch Lud 162, Wisła 1891/628, Etnl 1989 Bilg 115.

b. Na księżycu widać tam dwóch ... braciów jest. Przeklęte oni, obydwaj, jeden z drugim siedzo. To mówio, ze syny Pana Twardowskiego. Czap Mat 109-110.

104 F - Na księżycu siedzi prządka albo szwaczka, która tka śnieżnobiałe cienkie nici, spadające przy końcu latana ziemię. Kuch Pol 11, podob. Lud 1926/46; W Polsce i na Morawach mniemają, iż na księżycu siedzi (Sybilla)Sibelija, szyjąc koszule. Każdego dnia zrobi jeden ścieg; gdy ukończy szycie, nastanie sądny dzień. Kuch Pol 11, podob. Lud 1926/46.

104 G Jest podanie w Wielkopolsce, że gdy w sławnej klęsce pod Warną (r. 1444) Antychryst ciała poległych

Turków wskrzeszał obracając ich twarze ku światłu księżyca, wróżbici polscy ujrzeć mieli oblicze poległego królaWładysława, którego ciało zniknęło w czasie rzezi, na tarczy księżyca, a rycerze polscy wiedząc, że król z góry nanich patrzy, odemścić go chcieli i cudów waleczności dokazywali. K 15 Poz 4-5, podob. Hajd Nie 206-207, Lud1926/46, Kuch Pol 11, Fisch Lud 162.

104 H - Księżycowa góra, bo zawse je taki umlaskany, ucesany, gładko, tak sie na niemwszystko świeci, jak księżycowa góra sie świeci. Mówią, ze na księżycu jest taka góra i ta góra świeci sie od księżyca, od t y jasności. Wisła 1896/726, podob. Czap Mat 110.

ANEGDOTY 105 - Miesiąc/ser rzekomo utopiony w studni.

a. Dziewczyna czerpała w wieczór wodę ze studni i zobaczyła księżyc w wodzie. Narobiła krzyku, że miesiąc się utopii i nie będzie już im świecił w nocy. Zbiegli się sąsiedzi, patrzą - miesiąc w studni! Spuszczają mu tedy wiadro na ratunek. Wtym dźwignia od wiadrauderzyła dziewczynę w brodę tam mocno, że w tej chwili ujrzała miesiąc i gwiazdy nabłękicie. Uradowana krzyknęła, że miesiąc już wyratowany. Stojący obok spojrzeli na niebo:rzeczywiście miesiąc świeci wesoły; uradowani jego ocaleniem powrócili do domów. Wisła1901/484.

b. Głupcy spostrzegają w studni odbicie księżyca, zabijają krowę, sądząc, że wypiłago z wodą, albo spuszczają się, by wydobyć go. Krz PBL nr 1335.

c. Lis je skradziony placek na brzegu rzeki, zapytany przez wilka o pochodzeniezdobyczy, radzi mu, by pił wodę, to z nią wypije również placek, tj. odbijający się w niejksiężyc. Krz PBL nr 11, podob. K 8 Krak 234, Cisz Krak 309-310.

d. Ziecór niesiąc śweciul i pośli po wodę. I niesiąc śweciul tak, ze w studni było białoi móhili, co to ser je w studni. LL 1959/3-4/78.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ 106 - Księżyc - synem słońca. A księżyc, śliczny miesiączek, to s yn słońca, które, gdy śpi i odpoczywa po ciężkiej całodziennej pracy, zostawia

go nam, aby człowiek nie był napastowanym od strachów nocnych. Wisła 1890/110. 107 - Nie należy siać przy dwóch światłach (słońcu i księżycu): a. zboża;

b. pszenicy; c. pszenicy i tatarki, d. lnu. a. Nie siano zboża, gdy na niebie były dwa światła: słońce i księżyc, bo się zboże

„ześnici". Wit Baj 154, podob. Lud 1897/141, Or L 1936/150, Szyf Trąd 43, Gaj Rozw 97; Jak jest na

przykład jesienio, jest dwa świateł my nazywamy, czyli księżyc i słońce w dzień, no to sienie siało pszenicy, że będzie sie zaśnicać, że nie będzie dorodne, to już tak, żeby siać, żebynie łapało światło jedno drugiego. Etnl 1989 Bil g 111.

b. Nie siać pszenicy kiedy dwa światła są na niebie, to jest słońce i księżyc, żeby niemurzyła czyli śniedzią się nie pokrywała. K 3 Kuj 93, podob K 51 Sa-Kr 73, Or L 1935/158; Nienależy siać pszenicy przy dwóch światłach razem (tj. gdy księżyc w dzień świeci), bo się nieurodzi. Więc siać trzeba albo prz y księżycu (w nocy), albo gdy ten zaszedł równo ze dniem.

186 _______________________ KSIĘŻYC - dokumentacja

NÓW cksplikacja 187



K 3 Kuj 93-94; Gospodarz nie sieje pszenicy, gdy świeci stonce i księżyc, bo się będzie pszenicaświeciła (będzie rzadka). ZWAK 1886/106.

c. Przy siewie pszenicy i tatarki należało zwrócić uwagę, aby na niebie nie byto dwóchświateł równocześnie (tzn. słońca i księżyca, c zyli w okresie nowiu), „bo wtedy pszenicę

przypadała bardzo śnić, a tatarkę przypalało". Gaj Rozw 97. d. Jak lny siali, to jak było sionce ji miesiąc na niebie w dzień, to już nie siali, bo

mówio, że sie wyśnici ... pszenica, ... bo takie czarne kioski były. Ni było ziarna ... To tomówio, że jak dwa świateł było na niebie, słonce "o, ji miesiąc, to już ludzie to uważali. Etnl1989 Bilg Ul.

108 - Po promieniach księżyca opowiadają, iż widziano wysoko wyłażących lunatyków

czyli ludzi przez sen chodzących, którzy wtenczas sami nie wiedzą co czynią. ... mówią, żeaby tylko promień księżycowy uderzył na lunatyka, natychmiast on się podnosi i bezczynnie biega. Mówią, że widziano jak lunatyk po promieniu księżyca wylazł na szczyt lub na wieżękościoła. Przesądy te na tyle wpływają na uprzedzone umysły matek, że starannie ochraniająmałe śpiące dzieci, aby na nich promienie księżyca nie dochodziły. K 17 Lub 69.

PISANA POEZJA CHŁOPSKA 109 - Słońce i księżyc - dwaj świetlani bracia, Gwiazdy - promienne siostrzyczki. [A.

Zacharowa-Wnękowa] Szcz Ant 836.110 - Witam cię, witam, miesiączku drogi / Góry i ścieżki oświetlasz ubogim. / Witam cię, witam,

miesiączku trwały / Ty nam oświetlasz pola i skały. / Witam cię, witam, miesiączku miły / Ty oświetlaszwszystkie mogiły. Grzeg Wier 21.

111 - rosy świecą nad równiną / i księżyc wychodzi olbrzymi / toczy się kolcm po niebie / ziarnkaliczy / uśmiechnięty marzy o chlebie ... [S. Cebulski] Szcz Ant 234

112 - Czekają na szczęście / z chłopcami chodzące, / miłe im zanieście, / milsze nocne słońce. [S.Chojnowski] Szcz Ant 255.

113 - Sufit - / to nieba kopula, / ściany - / to cztery strony świata. / W nocy księżyc, / a w dzień

słońce /jest mi żarówką / i taka je st moja chata. [M. S. Karczmarczyk] Szcz Ant 401.BIBLIOGRAFIA: B o j a r k ó w n a E., Przyczynki do „mitologii" księżycowej, „Wiadomości Ludoznawcze", R.3, 1934, z. 1, s . 2 6-27 ; B u d z i s z e w s k a W and a, Dwie kultowe nazwy księżyca u Słowian, [w:] JOS, s.2 2 3 - 2 3 0 ; B a b i n i c z - W i t u c k a J . , Wiedza ludowa i wierzenia o księżycu, czyli tradycyjny i współczesnylunearyzm (na marginesie badań kultury duchowej Lubelszczyzny), [w:] Z zagadnień kultury ludowej, Lublin 1981, s.50-62; B r o z o v i c D., Klassifikacija nazuanij luny v jazykach Europy, [w:] OLA, Mat. i issledouanija 1984, s.9-23; Chev Dic 3/154-162; De Vries Dic 326-328, 369, Duf SNT 358; Duf STB 315-317; For Sym 97-101; GamlvInd 684; Giey Mit 138-140; Ilerd Lek 78; IvTop Slav 133-137; Ka m o l a Maria, Konotacja semantyczna nazwksiężyca w polszczyźnie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Kop SMit 559-560; KopSSym 179-181; K u c h t a Jan, Polskie podania ludowe o człowieku na księżycu, Lwów 1927, [ts. w:] Lud1926/38-51; Kup Pol 27-58; Kup WiM 12-19; Lur Slow 103-104; Łow Rei 119-121; Mif Tok 2/78-80; Mosz Kul2/22-27, 54-56, 454—465; P er c za k Kazimierz, Kalendarz lunarny Słowian na tle porównawczym, Lud1976/101-125; R ze pe c k i Stanis ław, Wierzenia i przesądy księżycowe z Chojna i okolicy w powiecie szamotulskim, „Wiadomości Ludoznawcze", R. 3, 1934, z. 1, s. 23-26; SKSI Lec 201; SSŚl 554; S t a w o ż, Księżyc i gwiazdy, Lud 1904/94; Szyf MiW 142-145; Szyf Trąd 40-49, 77, 86; Tom Drz 77, 105-106, 115, 123-129;W o j t a r o w i c z o w a L u d w i k a , Wierzenia, przesądy i zwyczaje związane z księżycem w okolicach Nieświeża,Stolpc i Iwieńca, „Wiadomości Ludoznawcze", R. 3, 1934, z. 1, s. 5-23; Wórt HofF 6/477-537, 543-545, 7/247-263,1 0/23 6-23 7; Z d z i e s z y ń s k a A nna, Analiza semantyczna nazw słońce i księżyc w polszczyźnie ludowej, pracamagisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1980; Ż y r a n i k Bogdan, Mity księżycowe, „WiadomościLudoznawcze", R. 1, 1932, z. 1, s. 40-44, z. 2, s. 49-63.

-►GWIAZDY, KSIĘŻYC PO PEŁNI, NIEBO, NÓW, PEŁNIA, PÓŁPEŁNIA, PUSTE DNI, SŁOŃCE,WIOTEK, ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA.


NÓW

Wstęp Eksplikncjn Nazwy. Opozycje Wygląd. Części- Atrybuty przedmiotowe. Praktyki witania. Zalecenia izakazy. Tlo czasowe zdarzeń Przepowiednie.

Dokumentacja Zagadki Przysłowia Przepowiednie. Formuły powitalne. Zaklęcia. Pieśni. Bibliografia

Księżyc w pierwszej, wstępującej fazie - jako młody, rozpoczynający swój wzrost aż do

osiągnięcia pełni i równocześnie wpływający na wzrost roślin, na kondycję zwierząt i ludzi - jest wkulturze ludowej traktowany z sympatią i nadzieją. Witano go specjalnymi formułami przypisując

królewskie atrybuty (korona, berło) i prosząc o zdrowie i pomyślność. = Nazwa nów jest notowana najpowszechniej, np. w Kup Pol 32, Zar ssioł 77, Kar!

SGP 6/121, Kuc Mlp 40, Szym SDom 4/659, Kul Wiel 3/510. Liczne ludowe nazwy N. utrwalają cechy (a) młodości, (b) nowości, (c) początko-wości wobec

kolejnych faz, (d) częściowości wobec całego księżyca, (e) kształtu. (a) Prawdopodobnie pierwotnie tylko do N. odnosiła się nazwa księżyc, używana

w rytualnych powitaniach Mosz Kul 2/458, si SE 3/277, Budziszewska 1990/224, urobiona odstpol. księdza 'księcia, pana' przyrostkiem -ic tworzącym nazwy istot m ł o d y c h ,

jak panic od pan itp.; dużym „panem" był „stary" księżyc. W formułach powitalnych

i magicznych na Lubelszczyźnie N. bywa do dziś nazywany niebieskim królewiczem Babinicz-Witucka 1981/54, niebieskim dziedzicem 8b, synem Dawida Red Ulan Majorat 1984. W gwarach w północno-wschodniej Polsce, funkcjonują: derywat młodzik Kup Pol 34-35 i 57 izestawienia: młody pan Kup Pol 34, młody księżyc Kup Pol 34, Kup WiM 14, młody miesiąc Kup WiM14, Kup Pol 34 i 57, młody miesiączek Kup Pol 34, oraz księżyc/miesiąc na młodzie Kup Pol 34, 57 i 58, Kup WiM 14 i 18, Szyf Trąd 41, Szyf MiW 160, Kul MiW 435,

Wisła 1889/88, na miodem Kup Pol 34, miesiąc na młodziku Kup Pol 34, K 17 Lub 70, W przypadku, gdy „stary" księżyc nazywa się tradycyjnie miesiącem, N. otrzymujenazwy zdrobniałe miesiączek, księzyczek Kup Pol 29, 38 i 43, Dej Kieł 1978/237.

(b) Nazwa nów jest dziś ogólnopolska i znana wszystkim gwarom 1; z członem now- funkcjonująderywaty: nowia Etnl 1989 Bilg 114; nowik Kup Pol 32 (od Nowego Sącza); i zestawienia: nowy panKup Pol 34 (na Warmii i Mazurach), nowy księżyc Kup Pol 33, Kup WiM 15, K 17 Lub 70, nowyksięzyczek Kup Pol 33, Kup WiM 15; nowy miesiąc Kup WiM 15, Kup Pol 33, wisla 1898/136, nowy

miesiączek Kup Pol 33, Zar ssioł 77, Wit Baj 127, wisla 1898/136, Or L 1938/160; takżeksiężyc/miesiąc w nowiu, na nowie Kup Pol 33, Etnl 1989 Bilg 112, oraz - po nowiu/nowie - ostatnietam, gdzie nów oznacza fazę niewidoczności księżyca (w pow. kolbuszowskim i lubelskim) Kup Pol33.

(c) W południowej Polsce uwydatnia się 'p o c z ą t k o w o ś ć', to, że N. należy do wstępnej fazycyklu księżycowego: pierwsza ćwierć, pierwsza ćwiartka, pierwszy sierp, pierwsza skrajka Kup WiM15; pierwsza kwadra, pierwsza kwatera Kup

188 NÓW - eksplikacja NÓW - eksplikacja 189



Pol 41. To samo bywa komunikowane w sposób opisowy: nastał misioc, księżyc nastaje Kup Pol 32,księżyc wschodzi K 15 POZ 5.

(d) Nazwy podkreślające, że N. jest ' c z ę ś c i ą ' księżyca, to północno-wschodnie: krajka, skrajka, skrajeczka Kup Pol 36 i 57, Kup WiM 15, krawka, skrawka Kup Pol 37. Notowano, że N. jestćwiercią/ćwiartką miesiączka/księżyca Kup Pol 35, 57, Kup WiM 15.

(e) Cechę 'k s z t a ł t u ' utrwalają nazwy przeniesione z nazw narzędzi gospodarskich, takie jak:sierp (księżyca, miesiączka) (na terenie całej Polski z wyjątkiem Kaszub) Kup Pol 35, 36 i 57, sierpek (w Małopolsce, na Mazowszu, Warmii i Mazurach) Kup Pol 36, Kup WiM 15, sierpik Kup Pol 36,

Kup WiM 15, Sierpka Kup Pol 36 i 57, KupWiM 15; kosa (na Kaszubach), kosak i kosaczek (na Śląsku), kąsek miesiączka (w pow. prudnickim),bicyk (w gwarze podegrodzkiej) Kup Pol 37; nadto okrążek (w pow. białostockim), obrączka (w pow.Sierpc), pałączek (w pow. kozienieckim), róg (w pow. brzeskim), rożek (na Podhalu), rogal (w pow.Piaseczno), rogalik (w pow. Gostyń, Iłża, Mielec) Kup Poi 37.

** N. wchodzi w opozycje: młody : stary z -* wio tkie m 3, część : całość z -»pe łn ią 2, 6.

® Wygląd księżyca na nowiu utrwalony jest w podanych nazwach uwydatniających podobieństwodo przedmiotów wąskich i zaokrąglonych - sierpa, kosy, bicza, rogu, obrączki - czy też cząstki czegoś(por. nazwy: (c), (d)), które to nazwy bywają dodatkowo rozwijane epitetami: cieniutki sierp ptni 1989Bilg 113, wąziutki sierp Kup Pol 32, wąski sierp Kup Pol 33. Podkreśla się jego małość: mały sierpKup Pol 32, maleńkt sierpek Kup Pol 32, TN Krasiczyn 1985, maleńki delikatny Sierp TN Krasiczyn 1985, maleńki księżyc TN Krasiczyn1985.

■&■ Wyodrębniane są takie części księżyca na nowiu, jak rogi 5, u oraz Kup Pol 36 i 38, Or L1935/128, NKPP księżyc 5 i kobiałka Kup Pol 38, pąp 5b, ważne przy przepowiedniach pogody.

• A t r y b u t y p r z e d mi o t o we księżyca na nowiu mają - w formułach powitalnych - charakter kr ó l e ws k i : korona, wieniec i berło 8.

♦ v Licznie zapisywane p r a k t y k i w i t a n i a nowego K. miały formę specjalnych gestów oraz formuł słownych. Zachowały się w nich ślady kultu księżyca.Samo ujrzenie N. uważa się za oznakę pomyślności Kul Wiel 3/510. Na widok N. kobietyżegnają się i mówią modlitwy TN Lazory 1984, kłaniają się trzy razy i po cichu wypowiadają życzenia sim wierz 236. Wedle wierzenia kaszubskiego, jeśli ktoś pokłoni się

przed N. trzykrotnie licząc do trzech, spełni się to, czego pragnie Mosz Kul 2/456. Do N. przemawiano wypowiadając specjalne formuły powitalne, powitalno-życzące, po-witalno-życząco-proszące, czasem dodatkowo wzbogacane o wyrażenia przejęte z modlitw chrześcijańskich, np. - Dobry wieczór, miesiączku nowy NKPP księżyc 17; - Witajksiężycu na nowie, tobie kuruna, fortuna, mie zdrowie Etnl 1989 Bilg 112; - Witaj księ

życu nowy, żeby nas nie bolały ręce, nogi, brzuchy, głowy, tobie ziemia i fortuna, nomniebo i koruna, na wschodzie, na nowie, daj nom, Jezu, zdrowie. Etnl 1989 Bilg 112.

Witając nowy księżyc proszono go o zdrowie, fortunę, szczęście, żeby nie bolała głowa i zęby 8.

Z kolei N. życzono koivny: niebieskiej, na/w niebie, z gwiazd 9d, złotej 9g; berła i korony, czci ikorony, wieńca i korony 811, jasnego świecenia Kup Pol 39, światła, czci i chwały sil, także - ziemi i

fortuny Etnl 1989 Bilg 112. Do księżyca na nowiu, zobaczonego po raz pierwszy, zwracały się panny: Księżycu nowy, Synu Dawida, daj mi znać, z kim mam przed ołtarzem stać- w nocy miał się przyśnićkawaler Red. Ulan Majorat 1984. W formułach tych N. jest nazywany królewiczem, niebieskimdziedzicem sn, Synem Dawida Red. Ulan Majorat 1984. Łączy się N. z atrybutami władcy i prosi o to,co pozostaje w gestii istoty wszechmocnej: zdrowie, szczęście, fortuna.

• Z a l e c e n i a . W powszechnych wierzeniach fazie wzrostu księżyca odpowiada odnawianie,

odradzanie się, odmładzanie, zdrowienie i podnoszenie wzwyż Baz Tatr 84; dotyczy to zwłaszczanajstarszych znanych zbóż takich, jak jęczmień i proso, tradycyjnych roślin jak ogórki i kapusta (codaje wskazówkę o wieku tych wierzeń).

Z tego powodu, wierzy się, dobrze jest w tym czasie wykonać niektóre czynności gospodarskie, polowe, magiczne lub lecznicze, niektórych zaś lepiej zaniechać. I tak, w zakresie prac polowych iczynności gospodarskich dobrze jest na N.: (a) r o z p o c z ą ć niektóre pr a c e : siać sim Wierz 235,Kup Pol 39, siać rośliny rosnące na powierzchni ziemi NKPP siew 6; siać jęczmień, bo wyrośnieczysty i duży Or L 1936/iso, zacząć siew prosa K 9 Poz 100, siać ogórki, bo urosną i dobrze się udadząKup Pol 39; sadzić kapustę -bo będzie twarda i nie popsuje się w beczce Or L 1935/158; kapustę kisić,

bo będzie trzymać się dobrze Baz Tatr 85; dobrze jest także sadzić Wisła 1900/465, sadzić roślinyokopowe Kul wiel 3/510; sadzić lub szczepić drzewka, bo przyjmują się i w górę idą sim wierz 235,Kup Pol 39; szczepić kwiaty Czap Mat 106; także - zbierać plony sim wierz 235; (b) bydło wganiać donowych obór, wtedy dobrze się będzie wiodło w gospodarstwie Etnl 1989 Bilg 113, strzyc owce, bowełna mocniej i szybciej rośnie Kul Wiel 3/511, Baz Tatr 84, „zostawiać" cielęta wisla 1900/465.

W zakresie m e d y c y n y 1 u d o w ej: na N. dobrze jest zbierać zioła lecznicze Kul wiel 3/510;leczyć gościec K 48 Ta-Rz 294, leczyć brodawki Lud 1912/185, sporządzić maść od liszajów Or L1934/91; leczyć choroby skórne Pęk Bilg 236.

W zakresie m a g i i b i a ł e j : dobrze jest zrywać majeranek, aby po odpowiednim zastosowaniu pozyskać czyjąś wzajemność K 42 Maz 395. Dla zjednania sobie czyjejś miłości dobrze jest daną osobęwołać po imieniu przez trzy dni Wisla 1902/798. M a g i a c z a r n a : (w pierwszy czwartek ponowiu) dziewczęta mogą znaleźć ziele, które „szkodzi płci męskiej" wisla I887/101, „podłożyć"chorobę Bieg Lecz 12; „sprowadzić" na kogoś ból głowy Baz Tatr 153; sprawić, że ktoś straci wzrok Bieg Lecz 13. Na nowiu guślarze siewierscy zadają kołtun Bieg Lecz 10, czarownica suszy liście dębu,zatyka je w ścianę, życzy gospodarzowi i jego dzieciom, aby uschły tak, jak te liście Bieg Lecz 11. Wtym czasie również skrzywdzona przez czarownicę kobieta może jej „wet za wet" oddać Baz Tatr 97.

Na nowiu dobrze jest również wykonać różne inne czynności rozpoczynające, np.: urządzać wesela

Sim wierz 235; odstawić dziecko od piersi, wtedy będzie ładne K 42 Maz 394; obcinać włosy, a będądobrze rosły Czap Mat 106; wchodzić do nowych mieszkań, bo wtedy będzie się dobrze wiodło Etnl1989 Bilg 113. Warto również liczyć pieniądze, potrząsać mieszkiem czy kiesą, bo spowoduje to

pomnożenie zasobów i szczęścia K 7 Krak 194, zwłaszcza w danym miesiącu Sim Wiera 236, Red.Kruhel Mały 1992. N. wywiera

190 NÓW ~ eksplikacja

NÓW - dokumentacja 191



ogromny wpływ na ludzi. Kto wtedy (tj. na młodziku) przychodzi na świat, ten cale życie pozostajemłody Lud 1896/327.

Z a k a z y . Znane są jednak również wierzenia przeciwne do omówionych. Sądzi się, że w czasie N. jest źle zaczynać pewne prace, czy nawet zaczynać cokolwiek Lud 1896/327. I tak:

W zakresie prac p o l o w y c h i czynności gospodarskich: w czasie N. należy zaniechać siewuWit Baj 154, TN Krasiczyn 1985, bo zboże zarośnie chabrami ŁSE 1963/H7, na polu nie będzie się nicrodziło Etnl 1989 Dilg 113. Jako że N. wstrzymuje dojrzewanie, należy zaniechać siewu zboża K 15Poz 129, siewu ogrodowizn K 17 Lub 70, siewu gryki K 42 Maz 405. Nów jest złym czasem dla siewu

jęczmienia i pszenicy: jęczmień posiany w tym czasie ma twarde ziarno or L 1935/158, a pszenica -

dużo odmłódek Or L 1935/158. Na N. nie należy również ścinać słomy i siana, bo bydło nie będzie tego jadło K 9 Poz 100. Znany jest również zakaz siewu grochu, który posiany na N. odmładza się K 15 Poz 129, K 17 Lub 70 i 168, ZWAK 1879/9 lub jest twardy do gotowania Or L 1935/158. Nie należy także sadzić ziemniaków or L 1935/158. W czasie N. należy zaniechać wyrzucania obornika zestajni Lud 1912/199 i wywożenia gnoju K 48 Ta-Rz 282 - na takim nawozie zboże będzie się odnawiaćZWAK 1879/7, będzie nieurodzaj na siedem lat K 57 R UŚC 1268, Lud 1898/419, bo plon będzie lichyWit Baj 154. W fazie tej nie należy orać wit Baj 154, bo chwasty będą się odnawiały Or L 1935/128,ŁSE 1961/23 oraz rozpoczynać sianokosów ZWAK 1885/35.

W zakresie czynności go s p o d a r s k i c h : w czasie N. niedobrze jest nasadzać kury, bo będą piskliwe lub będzie mało kureczek TN Krasiczyn 1985. Nie należy również odsądzać cielaków K 48Ta-Rz 53. N. jest złym czasem dla rozpoczynania budowy wisla 1902/416, bo dom będzie miał dużo

pluskiew Baz Tatr 85. W zakresie me d y c y n y l u d o we j : na N. nie należy stosować żadnej kuracji, bo choroba

będzie się zawsze odnawiać K 17 Lub 70. Istnieje również przekonanie, że choroba, która rozpoczynasię na N., w miarę powiększania się księżyca wzmaga się Wisla 1894/136. Z kolei, gdy ktoś skaleczysię na młodziku, rana będzie się jątrzyła i zagoi się dopiero na pełni Lud 1896/327.

Na nowiu nie należy również wypiekać talek Wisla 1901/179 i pożyczać przyodziewy, borozchoruje się gospodyni albo dziewka Lud 1924/74.

Pewne czynności jeśli wykona się w pierwszy piątek po nowiu, wtedy będą miały pozytywnenastępstwa: aby krowy dawały dużo mleka dobrze jest kadzić je przestępem, bławatami, mirą i

jałowcem ZWAK 1882/241, ZWAK 1886/222. Po N. księżyca pewnych czynności nie należy już wykonywać. Pierwszego dnia po nowiu nie

należy zwłaszcza rozpoczynać orki i siewu, bo zboże będzie kwitło nie wydając plonu Lud 1912/214. Zaprzeczeniem przytoczonych wierzeń jest nowsza opinia, że nie należy przywiązywać wagi do

tego, w jakiej fazie księżyca pewne czynności się wykonuje: „Nie uważaj, kiedy pełnia a kiedy nów,ale kiedy się da, wtedy rób" Kai Lim 20.

00 Tło c z a s o w e zdarzeń. N. jest porą działania c z aro wn ic Kul Miw 433, Szyf Trąd 44, Szyf

Miw 144, ŁSE 1963/124. Czarownice wtedy mają największą władzę i mogą sprowadzić na ludziciężkie choroby K 48 Ta-Rz 272, robić ludziom psoty ŁSE 1962/128, odbierać mleko krowom Lud1931/45. Na N. o północy, aby nabrać mocy, czarownica

chodzi na krzyżówki i rzuca szmaty za siebie Szyr Mi\v 160. Jeśli ktoś chce sprawdzić, która z kobiet jest czarownicą, musi podczas N. patrzeć przez otwór po sęku z deski trumiennej lub ze środkowegookna nowej kaplicy mającej od frontu trzy okna K 15 Poz 108. Podczas nowiu księżyca o północy naŁysej Górze zbierają się czarownice i czarownicy i odbywają biesiady K 20 Rad 265, K 21 Rad 223.

Na każdym nowiu księżyca w ogrodzie zaczarowanym na szczycie Łysicy odprawiane są „godydiabelskie" ZWAK 1879/33.

N. jest także dogodną porą dla działalności de m o n ó w i dusz zm a r ł y c h . Na nowiu

księżyca 6 upiory K 15 Lub 196, zbierają się na Łysej Górze lub rozstajnych drogach K 51 Sa-K 33, a zkażdym nowiem (aż do „siódmego roku") przybierają inną postać K 31 Pok 206. ♦ Z wyglądu i położenia księżyca na nowiu przepowiada się po g od ę. Dobrą pogodę zapowiada

księżyc zwrócony rogami do góry, a kobiałką do dołu Kup Pol 38. W przysłowiu: Jak miesiączek ponowiu ma różki do góry - pogoda, a jak na dół -deszcz 5. Taką pogodę zapowiada również księżyc,który ma rogi wyraziste K 17 Lub 69. Gdy księżyc rogami jest skierowany do dołu, będzie d e s z c z

Etnl 1989 Bilg 113, Or L 1935/128, pogoda niepewna K 17 Lub 69. Księżyc mętny, taki, któregorogów nie widać, zapowiada niepogodę Czap Mat 104.

Wiele osób wierzy, że kiedy na drugi dzień po nowiu lub po pełni deszcz lub slota się zacznie, tocałą kwadrę padać będzie, i przeciwnie, pogodny ten dzień sprowadzi pogodę K 17 Lub lis. Gwiazda

blisko rogów K. zapowiada ś m i e r ć monarchy K 17 Lub 70.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI 1 - Księżyc na nowiu - jak rogaty parobek/pasterz.

Ziemia szyroko, łowcy daleko, a pastyrz rogaty. {A t o - niebo, gwiazdy i księżyc. Księżyc rugaty to je pastuch). TN Jacnia 1964; war.: Pole niewymierzone, bydło niezliczone, parobek rogaty, a gospodarz bogaty. {Niebo, gwiazdy, księżyc 1 słońce). Folf Zag nr 863.

PRZYSŁOWIA 2 - Stanąwszy miesiąc w pełni dalej nie rozrasta, nie wie, co pełnia, zawsze na nowiu niewiasta.

NKPP niewiasta 20d.3 - Boże, dej zdrowie, jak na wietku, tak i na nowie. NKPP zdrowie 2e.4 - Im księżyc rogatszy, tym mniej światła daje. NKPP księżyc 3.

PRZEPOWIEDNIE 5 - a. Jak miesiączek po nowiu ma różki do góry - pogoda, a jak na dół - deszcz. NKPP

księżyc 5; nadto war.: Na pogodę to ma [księżyc] rogi zagięte na gore, a na desc to lopuscone Szyf MiW 143, podob. Or L 1938/160, LL 1966/2-3/69, LL 1976/1/46, Kup Pol 39 Łowicz, Zamość, Mielec,

Myślenice, Mosz Kul 2/55; ZWAK 1882/3/196, TN Banachy 1984, TN Zamch 1984. b. Z róga pece, z papa ceće, Z roga ceće, z papa peće. Kup Pol 40 Kaszuby. 6 - Siejba na nowiu - na górze; po pełni - na dole najpewniejsza. NKPP siew 6.7 - Gdy Gody przypadają na nowiu, twardy rok w pogotowiu. NKPP Boże Narodzenie 9b.

FORMUŁY POWITALNE 8 - Witaj miesiączku / księżycu nowy / niebieski dziedzicu / królewiczu, I. żeby

nas/mnie nie bolały głowy/zęby/krzyże/kości/kolana; II. tobie niebieska korona,nam zdrowie i fortuna.

192 NÓW - dokumentacja PEŁNIA - eksplikacja 193

I N k i ż i i i ć ł i Wi i i ió k d b l i



I. Nowy księżyc powinno się witać słowami: Witom cie, miesiónczku nowy, od bolynio zębów i głowy. Or L 1928/58; war.: ..., Od bolenia kolan i kości, Zachowa] nas w Hożej miłości.Sim Wierz 236; ... me na śćeśće ji na zdróvje, tob'e na jasne śfecyńe, a me na duśne zbavjćńe.Kup Pol 39; Witojcie, ... Na szczęście, na zdrowie, Na błogosławieństwo. Sim Wierz 236; Witaj,księżycu nowy, niech nas nie bolą głowy! K 17 Lub 70, podob.: K 48 Ta-Rz 258, Udz Krak 92, Wisła1898/136, Fisch Lud 162, TN Wiązownica 1988, NKPP księżyc 17; Witaj, ... na scęście i na zdrowie.

Byłeś w Rzymie? Był! Widziałeś zmarłego? Widzioł! Bolały go zęby? Nic, me bolały! Dejze Boże, zęby mnie tez nie bolały! Sim Wierz 236. O mój księzycyku nowy, Dajżc też nam, żebynas też Nie bolały ręce, nogi, ani głowy. Or L 1936/150; A witajże, ... iefct/ nas nie boleli głowy,ani krzyże, będziemy robili scyrze. Wisła 1902/623; Miesiączku nowy, Tobie ku pełni, A mniena zdrowie. Sim Wierz 236.

II. Witajże, księżycu, niebieski dziedzicu, tobie niebieska korona, nam szczęście, zdrowiei fortuna. K 42 Maz 402; war.: ..., w Niebie korona, a na ziemi fortóna i szczęście! Będzie towróżbą dla ubogiego, że posiądzie dostatki; dla kawalera lub panny, że się dobrze ożeni itp.K 15 Poz 5; Witam cię, witam miesiącu, ... Tobie światło, z gwiazd korona, a mnie zdrowiei fortuna. Witam cię, witam, miesiącu nowy, żeby nas nie bolały głowy. Zdrowaś Mar yaitd. K 22 Łęcz 183; Witaj, witaj, królewiczu, Niebieski dziedzicu, Tobie berło i korona, A mnie zdrowie i fortuna. Temu, kto tak księżyc powita, darzyć się będzie w domu jak najlepiej przezcały miesiąc. Lud 1905/81; Zawitaj, miesiączku nowy, Aby nas nie bolały głowy; Tobie na niebiekorona - A nam zdrowie i Fortuna. Lud 1896/226; Witom cie, miesiączku nowy, Od bolenia

zębów, ócz i głowy, Ciebie szczęście i korona, A mie zdrowie i ochrona. Sim Wierz 236; Abysię zabezpieczyć przed bólem głowy, radzą guślarze koło północy na nowiu miesiąca wyjśćw pole, kłaniać się księżycowi i wymawiać następujące słowa: Witaj-ze, witaj-ze, miesiącunowy, aby nas nie bolały brzuchy i głowy. Tobie ceść i korona, a nam scęście i fortuna.K 19 Kieł 209, ts. Bieg Lecz 193; Podczas nowiu mówią Polacy w Galicji wschodniej: Miesiącunowy! Zęby nas nie bolały głowy! albo: Miesiącowi złota korona, A mnie szczęście i fortona;

Miesiącowi cześć i chwała, A mnie zdrowie! Wisła 1900/468; Zawitaj miesiączku nowy, Aby nas

nie bolały głowy; Tobie na niebie korona - A nam zdrowie i Fortuna. Inaczej ból głowy nieodstępuje człowieka przez miesiąc. Lud 1896/226, podob. Kup Pol 38; Miesiączku nowy, bądźżemi wesoły, tobie wieniec, korona, a mnie zdrowie, obrona. Etnl 1989 Bilg 112.

ZAKLĘCIA 9 - (Na pozbycie się brodawek:) W górach nad Łomnicą, radzą: jadąc podczas nowiu

na świni, przemawiać: Miesiącu (księżycu)! daj mi jajeczka, A ja ci dam brodaweczki! BiegLecz 127.

10 - Zaklęcie od bólu zębów wypowiadane na nowiu: Jest na niebie księżyc, jest w jeziorzekenień, jest na boru dumb; kiedy te trzy bracia gdziekolwiek sie znejdo, tedy niech mie boli(zumb). K 40 MazP 51, podob. w „pacierzu do św. Mikołaja" -^księżyc 29a.

PIEŚNI 11 - A u miesiąca dwa rogi, a u Jasieńka dwa braci. K 28 Maz 152, war.: Lud 1903/226

Lubelskie.

BIBLIOGRAFIA: B u d z i s z e w s k a Wanda , Dwie kultowe nazwy księżyca u Słowian, [w:] JOS, s. 223—230;Babi n i c z - W i t u c k a J., Wiedza ludowa i wierzenia o księżycu, czyli tradycyjny i współczesny lunearyzm (namarginesie badań kultury duchowej Lubelszczyzny), [w:] Z zagadnień kultury ludowej, Lublin 1981, s. 50-62; Duf SNT 432; K am o 1 a Maria, Konotacja semantyczna nazw księżyca w polszczyźnie ludowej, praca magisterskanapisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Kup Pol 32-40, 54-55; Kup WiM 14-15, 17-18; Ł a s k a Bronisława, Powitanie księżyca na nowiu, Lud 1905/81; N i e b r z e go w s k a Stanisława, Nów w polskiej kulturze ludowej i gwarach, „Etnołingwistyka" t. 5, ». 73-82. -łKSIĘŻYC, KSIĘŻYC PO PEŁNI, PEŁNIA, PÓŁPEŁNIA, PUSTE DNI, WIOTEK.


PÓŁPEŁNIA

= Nazwy K. w fazie przybywania między nowiem a pełnią podkreślają rozumienie tej fazy w relacji do -łpeini, co

dobrze oddają powszechne na terenie całej Polski nazwy z morfemem pół-: półpełnia, półpełnie, połowa miesiąca

Kup Pol 41, Kup WiM 16; pół księżyca, połowa księżyca, pół miesiąca (miesiączka) (na terenie Polski

południowej) Kup Pol 40, Kup WiM 15 i 16; półksiężyc Kup Pol 40; połówka Kul Miw 435; połówka księżyca,księżyc na połowie, księżyc w połowie Kup Pol 40 i 41, Kup WiM 16; spor. półkole, dopół Kup Pol 41 (tu należy też

niepełnia Kup Pol 4i) - a jeszcze lepiej, bo z uwydatnieniem kierunku zmian K. - nazwy z przedrostkiem pod-: podpełtlia Kup Pol 41, Mosz Kul 2/24; pod peinfą SzyfTrad 41, Kul MiW 435.

Część nazw ujmuje P. w relacji szerszej, do całego cyklu miesięcznego: pierwsza kwadra (kwarta, kwatera,

kwarta/) Kup Pol 35, 40, 41, Kup WiM 16, Szyf Trąd 41; jedna kwadra Kup Poi 40. W dawnym pow. ostródzkim i

oleckim pierwsza część, pierwsza dzieł Kup WiM 16; pierwsza faza Kup Pol 36. Jeżeli nazwa pierwsza kwadra

oznacza nów, wówczas P. zwie się druga kwadra Kup Pol 40 i 41. Zapisano wierzenia, że w czasie P. dobrze jest: zawierać małżeństwa, bo będą szczęśliwe Lud 1895/131; leczyć

suchoty Or L 1935/157, siać K 7 Krak 138, zaś nie należy: kopać rowów, bo wkrótce zarosną, wrzucać pierza w

pierzyny i poduszki, bo pierze nie „obumrze" K 7 Krak 194.

BIBLIOGRAFIA: Kup Pol 40-41, 54-55; Kup WiM 15-18.

-t-KSIĘŻYC, KSIĘŻYC PO PEŁNI, NÓW, PEŁNIA, PUSTE DNI, WIOTEK. J.B..S.N.

PEŁNIA

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcja. Opozycje. Wygląd. Wpływ na człowieka i jego otoczenie. Praktykiochronne. Zalecenia. Zakazy. Pełnia - czasem działania. Przepowiednie. Symbolika, sennik.

Dokumentacja: Przysłowia. Pieśni weselne. Opowieści wierzeniowe. R elacje potoczne. Bibliografia.

Księżyc w fazie najlepszej widoczności jest postrzegany potocznie w sposób pozytywny jako miara doskonalej

okrągłości, całości, osiągnięcia stanu szczytowego i założonego celu, czego życzy się także działaniom człowieka;

zarazem przypisuje mu się niszczący wpływ na l udzi i traktuje z obawą.

= Nazwą powszechną na całym terenie Polski jest pełnia Karl SGP 4/70, Kup Pol 42, i zestawienia:

księżyc/miesiąc w pełni Szym SDom 5/760, Kup Pol 42, Kup WiM 16, Zar ssiol 85 - także - księżyc na pełni Kup Pol

42, Kup WiM 16 analogicznie do form księżyc

194 PEŁNIA eksplikacja

PEŁNIA - eksplikacja 195



na młodzie, na starze. Wszędzie w Poiscc pojawiają się opisowe zestawienia z przymiotnikami pełny,cały, okrągły: ogpol. pełny (pełen) księżyc/miesiąc (miesiączek) Kup Pol 43, Kup wiM 16; całyksiężyc/miesiąc Kup Pol 43, Kup wiM 16. Sporad. okrągły miesiąc Kup WiM 16, kręgły miesiąc KupPol 44; koło (w pow. Myślenice) Kup Pol 44. Swoistą podstawę nazewniczą ma widek (wKrakowskiem) K 7 Krak 30, od efektu świecenia. Tam, gdzie nazwa miesiączek oznacza 'nów' (np. wdawnym pow. Kazimierza Wielka), 'pełnię' oznacza się nazwą miesiąc Kup Pol 43.

+ Miesiąc w pełni i ja sne z o r z e - świecą całą noc, gdy chłopak się żeni 5.

*■> P. wchodzi w opozycje: z- ^ n o w i e m na zasadzie relacji: całość : część (-»nów 6, K 57Ruśc 1268) oraz duży : mały K 57 R UŚC 1268; z -miiolłiemna zasadzie relacji: silny : słaby 2.

® K. w pełni jest: j a s n y powsz., o k r ą g ł y 7 , we frazeologizmach: jak księżyc w pełni NKPP

księżyc 4, mo gymbe jak miesiónczek w pełni NKPP księżyc 4d; łysy - we fraz. łysy jak miesiąc w pełni NKPP księżyc 4c; przypomina oko, np. w porów. fraz. Księżyc W pełni jak rybie oko NKPP księżyc 10, także K 17 Lub 70.

Jak wszystkie światła niebieskie jest uznawany za p i ę k n y : do K. w pełni porównuje się w pieśniach Matkę Boską: Pięknaś, jak w pełni księżyc, świecisz człowiekowi Kai Lim 19, podob. Stef WarmPś 2/89.

Na K. w pełni można dostrzec p l a m y podobne do kształtów ludzi, którzy trzymają się za ręceEtnl 1989 Bilg 114. Niektórzy sądzą, że jest to grający (na skrzypcach lub lutni) św. Jerzy K 7 Krak 30, Udz Krak 92, Kup Pol 44; inni twierdzą, że jest to Twardowski, który siedzi na K. TN Krasiczyn1985, pali fajkę, robi masło Kup Pol 44, diabeł trzyma ciało Twardowskiego na widłach Kup Pol 44,ciało Twardowskiego jest zawieszone ną K. do dnia sądu ostatecznego Wój Klech 139, siem Pod 153,

K 5 Krak 338. Według innych wierzeń plamy na K. to Kain i Abel 6, także TN Krasiczyn 1985,mężczyzna lub kobieta, którzy przebywają na K. za karę, bo pracowali w święto Szyf Miw 145. Zakarę muszą tam pracować - chłop nosi na plecach chrust, roztrząsa gnój lub orze wołami, baba zaś

piecze chleb Szyf Miw 145, Kup Pol 44, ->księżyc. ■ Wp ł y w na c z ł o w i e k a i je g o o t oc z en ie. Powszechne jest wierzenie, że K. w pełni

s z k o d z i ludziom, szczególnie działa na dzieci: pełnia podchodzi od głowy do nóg, a ten, przez kogo przejdzie, staje się łunnikiem Czap Mat 107 i 109 lub może dostać drgawek Kul Miw 436. K. w pełnimoże sprawić, że ludzie „chodzą po nocy" wisia 1900/465, bo na pełni K. ciągnie człowieka w góręwisia 1900/465, może „podnieść" umarłego z grobu i spowodować, że wędruje on po świecie Kul Miw436, Szyf MiW 144, K 42 Maz 386, Tom Dra 129. „Słabości" zadawnione, pod pełnią pomnażają się iwzbudzają mocniejsze cierpienia K 17 Lub 70; choroba rozpoczęta na pełni kończy się śmiercią lub

przeciwnie - wyzdrowieniem, jeżeli człowiek chory przetrwa nów Wisia 1894/136.

Pełnia dawała ur o d z a j g r z y b ó w , a jak pełnia już zniknęła to i grzyby Etnl 1989 Bilg 114.

• P r a k t y k i oc h r o n n e . Należy chronić dzieci przed światłem K. w pełni

TN Krasiczyn 19S5, np. stawiając naczynie z wodą, aby promienie K. skąpały się w niej i utraciły moc

Kul Miw 419. Z a l e c e n i a . Fazie pełni K. odpowiada w świecie człowieka i w jego otoczeniu -wedle

dawnego, wciąż żywego przekonania - naturalny pęd do pełni, np. Baz Tatr 84, a więc wszelkie p o m n a ż a n i e , w z r o s t i wzmacnianie się, w tym także chorób i nieszczęść. Wierzy się, że to,co rozpoczęte przed i w czasie pełni, będzie się pieniło i Wypełniało Mosz Kul 2/4CO.

Przed pełnią i w czasie pełni dobrze jest: z a c z y n a ć p r a c e Szyf Trąd 45; orać pole, bo

uchroni się je od chwastów LSE 1961/23; siać K 7 Krak 138, bo zboże będzie mieć pełne ktosy Kup Pol 42, podob. Or L 1935/158, K 9 Poz IOO, TN Krasiczyn 1985, Mosz Kul 2/460 i 461, siać groch K 15 Poz 129; groch i bób, żeby w strączkach było ich pełno K 48 Ta-Rz 51 i282; proso K 9 Poz 100; wedle przysł.: Siejba na nowiu - na górze; po pełni -na dole najpewniejsza,

NKPP siew 6; sadzić lub przesadzać rośliny, wtedy dobrze rosną i dają dobry plon Mosz Kul 2/460 i461; sadzić ziemniaki, a będzie ich pełno K 48 Ta-Rz 282, będą duże Fed żar 280, Or L 1935/158;sadzić kwiaty TN Wiązownica 1988 i przesadzać róże, bo będą miały pełno kwiatów MAAE 1908/137;nasadzać kury na jajka Wisła 1898/63, bo będzie ich pełno Kup Pol 42; rozpoczynać sianokosy ZWAK

1885/35, wówczas trawa schnie K 7 Krak 194; ścinać drzewa do budowy, bo są zdrowe Lud 1976/145,K 7 Krak 194, stawiać budynki, aby były szczęśliwe ZWAK 1879/24; robić „zakładziny chałupy",wprowadzać się do nowego domu Wisła 1902/380; dokonać zakupu inwentarza, ponieważ zwierzę

było wówczas pełne i do chowu właściwe Kul Wiel 3/212, Fisch Lud 152, Mosz Kul 462; dopędzac krowy lub świnie, to będzie świnia miała dużo prosiąt Czap Mat 107; odsądzać cielaki od krów, to

wtedy cielę będzie pełne i dobrze się chowa Kul Wiel 2/152, K 48 Ta-Rz 53; zastawiać sieci isamolówki, to będą zawsze pełne Mosz Kul 2/462, Lud 1933/34; kopać rowy, wtedy są głębsze,większe i suchsze K 7 Krak 194.

Po P. - gdy silą K. słabnie - dobrze jest siać jęczmień, bo ziarno będzie miękkie Lud 1905/194; siaćlen i moczyć go w wodzie Bit śląsk 294; zaorać nawóz wywieziony na pole Bit śląsk 280; czyścić

plamy, bo wtedy będą malały wraz z malejącym K. Szyf Trąd 43. W czasie P. dobrze jest ob c i n a ć w ł o s y , bo będą gęsto rosły Wisła 1898/63, 1900/465;

mówi się wówczas: To co widzę -- odbieraj. To co ścinam - dodawaj. Sim Wierz 236.

Jest to dogodny czas do p o z b y w a n i a s i ę b r o d a w e k : wg wierzenia z Mazur, aby się pozbyć brodawek patrząc na K. w pełni mówiono: Tam (wskazując na księżyc) coś jest, a tu (dotykając brodawki) nic nie ma Bieg Lecz 126. Są wtedy wykonywane czynności zmierzające do rozłączenia,rozdziału K 7 Krak 194.

W czasie P. najłatwiej pozyskać czyjąś w z a j e m n o ś ć w mi ł ośc i Baz Tatr 154, spowodować

nabycie płodności K 8 Krak 63. Pełnia K. jest dobrym czasem dla zawierania m a ł ż e ń s t w , znaczy to obfitość

rosnącego szczęścia Szyf MiW 86, Kul MiW 420, K 28 Maz 151 i 152, K 7 Krak 194. Także jeśli dziecko przyjdzie na świat w czasie pełni, będzie przy „pełnym rozumie" ŁSE 1963/127, będziesprytne Or L 1928/155 i szczęśliwe Fisch Lud 162. Jeśli sieje w tym czasie „odłączy od piersi, będzietłuste K 42 Maz 394 lub pełne na twarzy Mosz Kul 2/462, Lud 1896/225.

Z a k a z y . W czasie pełni nie n a l e ż y : leczyć chorób gośćcowych K 48 Ta-Rz 294; siać pszenicy - w przysł. Nigdy nie siej pszenicy w pełni, bo ci się śmeciem wypełni

196 PEŁNIA - dokumentacja KSIĘŻYC PO PEŁNI - eksplikacja 197

i i k i b k i j i i j i l

Ś



NKPP pszenica 15; siać koniczyny, bo krowy na niej pasione spuszyłyby się Wit Baj 154. Nie należytakże wywozić gnoju, bo zasiew lub wysad na nim się nie uda i< 48 Ta-Rz 282; szczepić drzewowocowych, bo będą tylko kwitły obficie, a owocu nie wydadzą MAAE 1908/137; nasadzać drobiu, bonic się nie wylęgnie MAAE 1908/137, bo kurczęta poduszą się w skorupkach Wit Baj 153, Nitsch Tek 181; zaczynać budowy Fed żar 280; „odłączać" dziecka od piersi, bo będzie ono miało „uroczne oczy"LSE 1963/114 oraz „spać z białką" Kup Pol 45. W tym c zasie kobiety ciężarne nie powinny wychodzićz domu, aby „ogień nie padł na dziecko" Kul Wiel 3/97.

00 Według opowieści wierzeniowych i legend P. jest czasem działania c z a r o w nic, demonów,

istot fantastycznych. W czasie pełni czarownice zbierają zioła na łąkach Etnl 1989 Bilg 103, wylatująna Łysą Górę K 17 Lub 109, gdzie odbywają sabaty Kul wiel 3/511. W czasie pełni wiły opuszczająnurty Wisły i gromadzą się w swojej świątyni, aby zadecydować o spuszczeniu na ziemię deszczu lubrozpędzeniu chmur K 20 Rad 261. Według podań szczecińskich „postać ludzka w bieli" szuka rycerza,który jadąc do swej zalotnicy utonął w bagnie LL 1960/4-5/31; według legend z Poznańskiego w tymczasie pokazuje się czarna postać młodzieńca Dek sier 116; topielec wpatruje się w księżyc Udz Krak 94, a w miejscu zapadniętego zamku można słyszeć muzykę i dzwony Szyf Miw 141. W czasie P.uczeń Twardowskiego odkopuje trumnę z ciałem mistrza siem Pod 155, Lud 1898/262, gazda spotykaMatkę Boską K 45 Góry 520. W czasie P. wypiekano chleb ku czci demonów domowych Pei Dem 26.

♦ P. w Boże Narodzenie zapowiada rok u r o d z a j n y 1, 2, łagodną zimę 3; z P. w czerwcu - b u r z ę : Pełnia czerwcowa - burza gotowa, NKPP czerwiec ie; P. na początku miesiąca - miesiącobfity w chleb i do s t a t e k Wisła 1894/136. P o g o d ę lub de s z c z przepowiadano także z czasu

po P.: kiedy na drugi dzień po P. deszcz lub słota się zacznie, to całą kwadrę padać będzie, jeśli pogoda- pogodny dzień sprowadzi pogodę K 17Lub 118. Siejba na nowiu - na górze, po pełni - na dole

najpewniejsza NKPP siew 6. *& P. jest symbolem stanu doskonałego, osiągnięcia celu, miarą c a ł o ś c i , p i ę k n a , dostatku

1,2. S en nik. Jeśli śni się K. w pełni, to jest bardzo d o b r y sen, coś sie sp e ł n i Etnl 1989 Bilg 117.

DOKUMENTACJA

PRZYSŁOWIA 1 - Gdy się Chrystus przed pełnią rodzi, - w następny rok urodzaj dogodzi. ZWAK 1882/183.2 - Jak Gody pod pełnią, to rok urodny, a jak na wiotku to rok głodny. NKPP Boże Narodzenie 9c;

podob. w wierzeniach z Sieradzkiego: „Także zwracają uwagę wieśniacy na zmiany księżyca na początku miesiąca. Pełnia jest zwiastunem, że miesiąc będzie obfity w chleb i dostatek. Wisła1894/136.

3 - Gdy na pełni księżyca Gody przypadają, łagodną resztę zimy z tego wysnuwają. NKPP Boże Narodzenie 8; podob. Im bliżej Boże Narodzenie ku nowiowi przypadnie, tern twardszy rok ma potemnastąpić; jeżeli zaś na pełni lub schodzie przypadnie, tern łagodniejsza. ZWAK 1882/184.

4 - Stanąwszy miesiąc w pełni dalej nie rozrasta, nie wie co pełnia, zawsze na nowiu niewiasta. NKPP niewiasta 20d.

PIEŚNI WESELNE 5 - Jak ja mlodziuchny żenił się, wtenczas miesiączek spełnił się, a jasne zorze, najja-

śniejse przez całą nockę świeciły. K 28 Maz 151; war.: Jakem się żenił młody, Miesiąc pełnił się wtedy; Gwiazdy niebo zasiały, Jasne zorze gorzały. Lud 1903/226.

OPOWIEŚCI WIERZENIOWE 6 - No, dawno, to starzy ludzie to twierdzili, że to Kain zabił Abla, to tam chodziło o te

ofiarę, bo Abel składał lepsze snopy, a Kain gorsze, więc J\ain sie rozgniewał, zabił Abla. Nawet twierdzo niektórzy, że lud Cyganów wywodzi się od Kaina, dlatego, że potem Kain niemiał miejsca, za to, ze brata zabił i tak niektórzy mówili, że o, widać [na księżycu] Kaina,

jak dobija Abla. To tak starzy ludzie mówili, a właściwie to twierdzono, ze góry jakieś so czycoście, czy lodowe, czy takie i te góry majo swoje cienia i ony odbijajo w świetle, takie zacięgitakie so jak nieokreślone postacie. Etnl 1989 Bilg 114.

RELACJE POTOCZNE 7 - No, jak nastaje początek miesiąca to jest taki cieniutki sierp taki. I j ak różkami do

góry, to niby na pogodę - ma być. A późni już - jak jest różkami do dołu, to już ni ma pogody,mówio, że na deszcz. I coraz sie zwiększa, coraz więcy, więcy go jest. Późni połowa jest, późni

już cały jak ~ już okrągły cały. Jak sie tak nieraz popatrzy dobrze, no to po prostu tak świeci, jakby "oczami patrzył, nie? Tak nieraz widać jak jasno tak jest, nie? ... No pełny księżyc ... Już w tej pełni - to uon już późni bladzi, i już niży - zachodzi, już niży, tak już ni idzie do góry, nie świeci tak. Etnl 1989 Bilg 113.

BIBLIOGRAFIA: K a m o I a Maria, Konotacja semantyczna nazw księżyca w polszczyźnie ludowej, pracamagisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Kup Pol 42-45; Kup WiM 16.-

-►KSIĘŻYC, KSIĘŻYC PO PEŁNI, NÓW, PÓLPELNIA, PUSTE DNI, WIOTEK.


KSIĘŻYC PO PEŁNI

= K. w fazie ustępującej, między pełnią a wiotkiem ma nazwy, które odnoszą się do początkowegookresu „ubywania" K.: po pełni Kup Pol 46, Mosz Kul 2/25, po pole, z pełni, z pełna, z pełnia Kup Pol46. Wszystkie nazwy związane ze „starzeniem się" K. mogą odnosić się do całego okresu „ubywania"aż do momentu jego niewidoczności na niebie: stary księżyc, stary miesiąc, na starym miesiącu, starymiesiączek Kup Pol 46, na Warmii i Mazurach, także Suwalszczyźnie - na starze, w pow. piskim na

starym, sporad. na tym terenie wystąpiły także nazwy starzyk i staryk Kup Pol 47, także Kup Pol mapa

nr 3. Widoczna po pełni połowa K. w gwarach często nazywana jest podobnie jak -*półpełnia: są tom.in. nazwy następujące: pół księżyca/miesiąca, połówka księżyca/miesiąca, połowa miesiączka, na

południu Polski - pół miesiączka; także: ostatnia połowa, półksiężyc, półmiesiączek, półkole, sporad. pół pcini i w połowie Kup Pol 45. Na terenie wschodniej Polski i w woj. zachodnich występują nazwynawiązujące do analogicznych w gwarach ukraińskich i białoruskich: sierp, sierpek

198 WIOTEK - eksplikacja WIO TEK - eksplikacja

199

j i t j dd j K ł i ł i ł i t tk K WiM 16 17



Wieloznaczną nazwą jest notowany w Krakowskiem wiotek, wietek, który może oznaczać zarówno'okres po pełni do całkowitej niewidoczności' albo też 'ostatnią fazę K., sierp po pełni' Kup Poi 47,-^wiotek.

Nazwy przejęte z terminologii fachowej to: druga kwadra, trzecia kwadra, trzy kwadry, kwadra,na ternie całej Polski ostatnia kwadra Kup Poi 45, Kup WiM 17. Spo-rad. na określenie K. w tej fazie,występują nazwy łacińskiego pochodzenia - druga kwarta, trzecia kwarta, trzeci kwartał, trzeciakwatera, trzecia kwandra, (w pow. olsztyńskim) druga kwatera, (w pow. piskim) ostatnia kwatera ikwaterka Kup Pol 45, Kup WiM 17, w pow. szczycieńskim i nidzickim - na ostatku Kup WiM 17. Na

Mazurach do nazw określających połowę K. po pełni należą: druga część i działka księżyca Kup

-

Pol45. Jeśli ta faza oznacza cały malejący po pełni K., mówi się wówczas, że to juz dwa tygodnie do

zniknięcia Kup Pol 47.

BIBLIOGRAFIA: Kup Pol 45-49, 55-56; Kup WiM 16-18. -►KSIĘŻYC,

NÓW, PEŁNIA, PÓŁPEŁNIA, PUSTE DNI, WIOTEK.

J.B., S.N.

WIOTEK

Księżyc w ostatniej fazie zanikania jest potocznie traktowany jako słaby i stary.

= Nazwa wiotek/wietek znana tylko w gwarach na południu Polski wiąże się etymologicznie zwyrazem wiotki 'slaby, miękki, stary', który idąc dalej pozostaje w związku pokrewieństwa z łac. vetus'stary', litew. uetusas Vas ES 1/307. Ten sam rdzeń występuje w czasowniku wiotczeć, zwiotczały, zktórego wtórnie rozwinęły się wietrzeć, zwietrzały. Oznacza K. w ciągu trzech dni przed fazą pustychdni Lud 1976/145, niekiedy jednak wietek oznacza dłuższy okres od pełni do całkowitejniewidoczności, który zwykle trwa dwa tygodnie Kup Poi 47, podob. Baz Tatr 84. Ludowe nazwy K. wostatniej fazie utrwalają cechy (a) starości, (b) końcowości, (c) kształtu.

(a) Na s t a r o ś ć K. wskazuje nazwa wiotek, wietek, rzadzej wiotcczek, księżyc na wioteczku(występująca na południu Polski Kup Pol 47, Or L 1938/160, Karl SGP 6/121, na wietku Kai Lim 20,odpowiadająca ogpol. wiotki 'miękki, słaby, stary', oraz mająca tę samą semantycznie podstawęnazewniczą warmijsko-mazurska nazwa starzyk, staryk Kup Pol 47, mapa nr 3, księżyc na starze Kul

Miw 435.(b) To, że W. należy do końcowej fazy cyklu księżycowego uwydatniają nazwy: kwadra/ ćwierć

(ćwiartka) ostatnia Kup Pol 49, Kup WiM 17, wisla 1889/88, czwarta (czasem - trzecia, gdy liczy siętylko fazę początkową, środkową i końcową) Kup Pol 49; mówi się, że K. kończy się, ginie Kup Pol50, rzadziej fazę tę nazywa się po prostu ostatek, koniec księżyca/miesiąca Kup Pol 50.

Niekiedy następuje daleko idące uproszczenie podziału faz księżycowych na wstę-

pującą i zstępującą, co oddają nazwy: K. po pełni, po połowie, z.pełni, na ostatku Kup WiM 16, 17oraz omówienia: schodzi z pełni, schodzi, zachodzi, (jest) na zachodzie, zmniejsza się, (jest) nawychynowiu, na starych dniach K up Pol 50.

(c) Trzeci typ nazw utrwala cechy wyglądu: skrajka, skrawek, rogal, rożek, pazurek, krążek, kosak, sierp, sierpek, sierpik Kup Pol 50, 51; jest tylko rożek z tego księżyca, no to można go porównać dorogalika TN Gorajec 1984.

«-» W. wchodzi w opozycje: stary : miody z - > n o w i e m , utrwaloną przede wszystkim wnazwach, zachowaniu ludzi i in.; por. też przysł. Boże, dej zdrowie, jak na wietku, tak i na nowie NKPP

zdrowie 2e; słaby : silny z - s p e ł n i ą , utrwaloną w przypisywanym im wpływie na ludzi, roślinyitd ., por. też przysł.: Jak Gody pod pełnią, to rok umdny, a jak na wiotku, to rok głodny NKPP Boże

Narodzenie 9c. ® Wygląd K. w tej fazie utrwalają nazwy dotyczące zmniejszania się K., wiotczenia, starzenia się

oraz podobieństwa do skrajki, sierpka, rogalika; przypomina dużą literę „C" Kup Pol 49. ■ K. w tej fazie ma mieć wpływ na ludzi, rośliny, zwierzęta itd. po m n i e j s z a jący, osłabiający.

Dziecko urodzone na wiotku jest nikłe i cierpi na ból zębów Baz Tatr 84; cielę jest słabe i prędko ginie

Baz Tatr 84. Z a l e c e n i a . Z tego powodu, wierzy się, dobrze jest w tym czasie orać ściernie, wtedy trawa

nie odrasta Or L 1935/158, siać i sadzić karpiele, wtedy są miękkie Or L 1935/128, 158; siać groch i bób, żeby były miękkie K 48 Ta-Rz 51 i 282; zacząć doić krowy, wtedy będą miękkie do dojenia BazTatr 84; odstawiać jałówkę od matki K 48 Ta-Rz 53; dom, który zaczęto budować w tym czasie nie

będzie miał pluskiew Baz Tatr 85. Choroby zamawiane w tym czasie znikną razem z K. Mosz Kul2/461.

Z a k a z y . Na wietku nie należy: siać owsa, bo będzie miał małe ziarna Or L 1935/158; wywozićgnoju, bo zasiew lub wysad na polu się nie uda K 48 Ta-Rz 282; sadzić kapusty, bo będzie gniła na

polu, a w beczce będzie miękka Or L 1935/158; kłaść kapusty do beczek, bo będzie się psuć Baz Tatr 85; gośćcarze nie leczą chorób K 48 Ta-Rz 294. Nie należy także dokonywać zakupów, aniwykonywać prac zarobkowych Baz Tatr 84.

♦ Jeżeli ostatnia kwadra grudnia jest wilgotna i bez mrozów, to każdy miesiąc będzie miał takąż pogodę podczas ostatniej kwadry ZWAK 1882/185. Fakt ten oddaje dobrze przysłowie: Jak Gody pod pełnią, to rok urodny, a jak na wiotku to rok głodny NKPP Boże Narodzenie 9c.

BIBLIOGRAFIA: B u d z i s z e w s k a Wanda , Dwie kultowe nazwy księżyca u Słowian,[w:] JOS, s.227-231; Kup Pol 49-51, 55-56; Kup WiM 16-18.

-►KSIĘŻYC, KSIĘŻYC PO PEŁNI, NÓW, PEŁNIA, PÓŁPEŁNIA, PUSTE DNI.


200 _________ PUSTE DNI - eksplikacja ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA - eksplikacja 201

t k i k bi t K 7 K k 119 W t i k j i t kż



PUSTE DNI

— Nazwy czasu, gdy księżyc jest niewidoczny, po wiotku, przed nowiem utrwalają cechę (a)'braku' K. i spowodowanych tym brakiem (b) 'ciemności'; (c) także interpretują ten czas jako'przemianę K.'.

(a) Na Mazowszu i w Małopolsce czas niewidoczności K. to: puste dni Kup Pol 53 i 57, Szyf Trąd42, Szyf Miw 143; pustkowe dni Kup Pol 47; puste noce, pustkowie, próżnia księżyca Kup Poi 53;

próżne dni Kup Poi 47, 53 i 57; noc bez księżyca/ miesiąca Kup Pol 53; dni, w których nie mamiesiączka Or L 193R/160; nie ma księżyca/miesiąca Kup Pol 52, 53 i 57, Kup WiM 14;

bezksiężycowa noc, bezksiężycowe noce (na Podhalu) Kup Poi 53.(b) Ciemnica, ciemność, ciemnota (na Warmii i Mazurach) Kup WiM 14; ciemna noc, ciemne

noce, ciemne dni (dnie), ciemne wieczory Kup Pol 53; ciemna noc Kup WiM 14; noc bez światła KupPol 53 i 57, miesiąc/księżyc nic świeci Kup Pol 53 i 57, Kup WiM 13; ciemny księżyc, zaciemnionyksiężyc Kup WiM 13.

(c) Przemiana miesiąca Kup Pol 53; zmiana miesiąca Kup Pol 53; rozmiana Kup Pol 53; księżycna zmianie, księżyc na zmianach, księżyc na rozmianach KupPol 53 i 57.

Okres niewidoczności K. na terenie całej Polski bywa też nazywany nowiem, największezgęszczenie tej nazwy w omawianym znaczeniu występuje na Śląsku oraz w południowo-wschodniejMałopolsce Kup Pol 51, 52 i 57, Kup WiM 13, Or L 1938/160, Szyf Trąd 41, Kul MiW 435.

W miejscowościach, gdzie nów oznacza 'K. w pierwszej widocznej fazie', czas niewidoczności K.na niebie bywa nazywany: przed nowiem, dni przed nowiem, przednów Kup Pol 52. Sporad. czas,kiedy K. jest niewidoczny określany jest (w Krakowskiem) nowy czwartek K 7 Krak 30.

Z a k a z y, z a l e c e n i a . W czasie P.D. nie należy siać (zwłaszcza jęczmień i a ZWAK 1879/9), bo się nie urodzi Kup Pol 54, nasadzać kur, bo będą próżne jajka i nie będzie kurczaków Kup Poi 54.

00 P.D. trwają trzy dni Kup WiM 13, Kup Pol 52, Mosz Kul 2/26, około czterech dni Or L1938/160. Jest to czas, gdy cała twarz księżyca jest ciemna Kup Pol 52, K. jeszcze nie wzeszet Kup Pol53, K. jeszcze nie świeci Kup Pol 53, jeszcze go nie widać, bo K. świeci wówczas w Ameryce Kup Poi53.

W czasie P.D. mają miejsce wszelkie czary i uwziątki złych K 7 Krak 30. O północy na Łysej Górzezbierają się czarownice z czarownikami i odbywają biesiady K 7 Krak 95, czarownice ucztują zdiabłami i uczą się różnych sztuczek szkodzenia ludziom Udz Krak 96. Podczas P.D. w zaczarowanymogrodzie na szczycie Łysicy odprawiane są „gołdy diabelskie" ZWAK 1879/33, a czarownice iczarownicy chodzą do lokalnego diabła pod krzak rokitowy z prośbą, aby im podał sposoby szybkiego

pomnożenia dobytku i nabiału K 7 Krak 78. W czasie P.D. czarownica ma moc i po „powietrzu jeździ"K 7 Krak 99, może odebrać mleko krowom, kozom, owcom, kotom, królikom,

myszom, szczurom, a nawet karmiącym kobietom K 7 Krak 119. W tym czasie pokazują się także

upiory K 1 Krak 290. Puste dni to pora bez nocnego światła - w tym czasie święty Jerzy odpoczywa i dlatego furta do

nieba jest zamknięta - wtedy czarownice mogą wyrządzać ludziom Szkody K 7 Krak 30, Udz Krak 92.

BIBLIOGRAFIA: Kup Pol 51-54; Kup WiM 13-14; Tom Dra 126-127

-+KSIĘŻYC, NÓW, WIOTEK. Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska

ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA

W polskiej kulturze ludowej zaćmienie księżyca było wiązane z działaniem czarownic, smoków,walką księżyca ze słońcem, i uważane za oznakę gniewu Boga i zapowiedź końca świata.

W s t a r o ż y t n o ś c i zaćmienia księżyca i słońca traktowano jako wynik czarów czarowniclub napaść demonów i potworów Kop SMit 1077. Również w kulturze s ł o w i a ń s k i e j zaćmienieksiężyca tłumaczono mitycznie, tym, że (1) księżyc jest zjadany przez św. Eliasza (wierzenia serbskie ichorwackie) lub Boga (bułgarskie); (2) jest zjadany przez wilki, wilkołaki; (3) brak księżyca na niebie

- tym, że czarownice ściągają go na ziemię i doją; (4) księżyc opija się krwią ludzką, co zdarza się wczasie krwawych bitew (białoruskie) Mosz Kul 2/463-465.

+ Zaćmienie księżyca łączone jest w wierzeniach ze zjawiskami zapowiadającymi dzień SąduBożego: góra o górę będzie uderzać, gwiazdy polecą, księżyc i słońce się zaćmią ZWAK 1886/184 - a werotykach z sytuacją końca miłości: gdy chłopak opuści dziewczynę niebo spadnie, gwiazdy będą sięłyskały i księżyc się zaćmi K 40 MazP 245.

El Przyczyny: g n i e w Boga, który zsyła klęski k ar z ąc za grzechy K 17 Lub 70; walka K. zes m o k i e m Wisła 1916/ 129; połykanie K. przez smoka lub węża Szyf Trąd 41, Lud 1899/54;walka słońca z księżycem Lud 1896/327; K. jest zabijany przez swojego brata - słońce Wisła1917/137; K. opija się krwią ludzką Mosz Kul 2/463; zderza się z górą Or L 1938/160; K. zasiania sięczymś ciemnym Or L 1938/160; K. jest zasłaniany przez inną planetę lub chmury ŁSE 1984/143; częśćK. gaśnie pod wpływem złego powietrza i pogody LSE 1984/143.

K. i słońce to mężczyzna i kobieta, którzy zakrywają sobie oczy, by nie widzieć naszych złości iwówczas przychodzi zaćmienie Lud 1896/327.

O Z.K. jest czarne jak smolą i czuć je strasznie Bieg Lecz 2. U Złe opanowuje miejsca, gdzie pada Z.K. Bieg Lecz 2; Z.K. sprawia, że powietrze jest zaraźliwe

Fed Żar 301; Z.K. jest niebezpieczne dla ludzi i zwierząt sim wierz 237, Wisła

202 ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA - eksplikac

ja

1900/464; wywołuje choroby Bieg Lecz 2, Wisła 1900/464, choroby u bydła Or i, 1938/160;



y j y g y y powoduje śmierć ludzi i bydła Bieg Lecz 2.

P r a k t y k i o c h r o n n e . Należy zakryć studnię, aby nie nastąpiło skażenie wodyBieg Lecz 2, K 15 Poz 125, Wisła 1900/464; nie wyganiać bydła na pastwiska, aby uchronić jeod zarazy K 15 Poz 125.

♦ Z.K. zapowiada n i e s z c z ę ś c i a i nieurodzaje K 17 Lub 70, Lud 1903/65; choroby bydła i ludzi K 17 Lub 70; mór, głód i wojnę Fisch Lud 162. Po Z.K. przyjdzie ko n i e c Ś w i a t a Lud 1896/327.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/244-245; De Vries Dic 157; Herd Lek 181-182; Kop SMit 1077;

N i e b r z e g o w s k a Sta nisława, Ludowe wyobrażenia o zaćmieniu księżyca, „Twórczość Ludowa" 1992, nr 1-2,s. 36-38; Wort HofT 2/1509-1526.

-►KSIĘŻYC, ZAĆMIENIE SŁOŃCA


GWIAZDY

Wstęp. Ekspliknrja: Nazwy. Kategoryzacje. Rodzaje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd. Części.Gwiazda a los człowieka. Ilość. Czynności; ruch, świecenie, właściwości, patrzenie, mowa, pomoc w miłości,adoracja Boga. Przeżycia. Działania sprawcze. Obiekt. Czas. Lokalizacja. Przepowiednie. Symbolika, sennik.

Dokumentacja Zagadki. Przysłowia. Zamówienia i zaklęcia. Wyliczanki dziecięce. Kolędy bożonarodzeniowe inoworoczne Widowiska herodowe. Pieśni wielkopostne i wielkanocne. Pieśni andrzejkowe. Pieśni żniwne idożynkowe. Przemowy weselne. Pieśni weselne. Pieśni i przyśpiewki miłosne i zalotne. Pieśni zbójnickie, żołnierskiei partyzanckie. Pieśni maryjne. Pieśni sieroce. Pieśni dziadowskie. Pieśni zaduszkowe. Relacje potoczne i zapisywierzeń. Opisy praktyk. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.

Polskie ludowe wyobrażenia gwiazd pozostają w zgodzie z tradycją europejską isłowiańską, zwłaszcza jeśli idzie o ich symbolikę czystości, piękna wolności i szczęściaoraz niepoliczalnego mnóstwa. Gwiazdy są ozdobami nieba jak kwiaty ozdobami ziemi.Równocześnie wykazują wrażliwość na cierpienie, wiążą się z losami ludzi i towarzysząnarodzinom i śmierci człowieka. Towarzyszą zakochanym.

Powstanie gwiazdozbiorów wiązane jest ze zdarzeniami gospodarskimi i religijnymi. Nie odróżnia się gwiazd i planet.

Ludy s t a r o ż y t n e traktowały gwiazdy jako istoty obdarzone rozumem, troszczącesię o świat i nie zbrukane złem. Uważano je za otwory w sklepieniu niebieskim: wwierzeniach jakuckich były to okna świata, w indyjskich i słowiańskich - oczy Boga, nieba,w fińskich - części skorupek jaja kosmicznego, u Samojedów - korzenie drzew, które rosnąw „wierzchnim" niebie lub jeziora w najniższym z siedmiu pięter nieba. Szeroki zasięgmiało wierzenie, że gwiazdy to dusze zmarłych Mif Tok l/ne, Chev Dic 2/285. WS t a r y m T e s t a m e n c i e wielość gwiazd symbolizuje potomstwo Abrahama HerdLek 49, Lur Slow 64.

W kulturze ch r z e ś c i j a ń s k i e j symbolika gwiazd łączy się z ideą Boga. W językureligijnym słowo gwiazda zastępuje niebo. Sztuka hieratyczna za pomocą rozgwieżdżonegonieba ukazuje chwałę Pana i jego świętych. W starochrześcijańskiej sztuce nagrobnej iepigrafice gwiazdy były symbolem wiecznej szczęśliwości Lur Slow 65. Gwiazdy naciemnym niebie są traktowane jako duchowe światło przenikające i rozpraszająceciemności nocy Herd Lek 49, znak przyjścia na świat Mesjasza i nadejścia nowego

Królestwa Chrystusowego, ->Gwiazda Betlejemska. Są nieodłącznym atrybutem Maryi - Niepokalanej Dziewicy, przedstawianej z koroną gwiazd na głowie Herd Lek 49,->Jutrzenka, ->zorza. W sensie moralnym gwiazdy interpretowano także jako „światłowiary" For Sym 103. Zaćmienia gwiazd i ich spadanie na ziemię uznawano za zapowiedźkońca świata Duf SNT 285.

W kulturze s ł o w i a ń s k i e j gwiazdy nie odgrywały takiej roli jak słońce i księżyc.W wierzeniach słowiańskich odnajdujemy pierwotne animistyczne wyobrażenia ogwiazdacłi jako przeniesionych na niebo istotach boskich i ludzkich, zwierzętach

204 _______________________ GWIAZDY - oksplikacja

GWIAZDY ('ksplikacja 205

oraz narzędziach gospodarskich ssst 2/iso Mif Tok l/ns >Baby * Baran ^Kosiarze +Sito

G. to d u s z e ludzi zmarłych cnotliwych i sprawiedliwych K 34 Chel 255; małych dzieci, które



oraz narzędziach gospodarskich ssst 2/iso, Mif Tok l/ns, ->Baby, -* Baran, - Kosiarze, -+Sito,-*Wielki Wóz. Część wierzeń nawiązuje do przedchrześcijańskich wyobrażeń o życiupozagrobowym, ->Droga Mleczna.

Szczególną rolę Słowianie przypisywali Gwieździe Północnej i Jutrzence. Pierwsza z nichuważana była za oś sklepienia niebieskiego, miejsce zawieszenia nieba, pępek świata, -^GwiazdaPółnocna. W Jutrzence (Gwieździe Porannej) widziano siostrę Słońca, w Gwieździe Wieczornej -siostrę Księżyca SKSI Lec 133. Ślady kultu gwiazd zachowały się w oddawaniu czci Jutrzence,

podobnie jak wschodzącemu -^słońcu, czy nowemu księżycowi, ->nów, -^Jutrzenka, -^GwiazdaWieczorna.

Rozpowszechnione było wierzenie, że gwiazdy pojawiają się na niebie w chwili narodzinczłowieka i spadają w momencie jego śmierci. Stąd traktowanie gwiazd jako symbolu ludzkiego losu.W gwiazdach spadających dopatrywano się też postaci demonicznych, zwanych Żmijami sssi 2/I82,Mosz Kul 2/467, -+gwiazda spadająca.

W języku ogólnopolskim słowo gwiazda występuje w podstawowym znaczeniu (l) 'jedno zmałych świateł niebieskich widocznych nocą', z czego rozwinęły się znaczenia (2) 'ideału, którykomuś przyświeca', (3) 'losu, zwłaszcza szczęśliwego' i (4) 'człowieka, który osiągnął sukces w swojejdziedzinie'; oznacza też (5) 'przedmioty przypominające kształtem lub blaskiem to światło niebieskie,a więc (a) ozdoby choinkowe zawieszane na szczycie drzewka bożonarodzeniowego; (b) 'kolorowylampion noszony przez kolędników'); (c) 'krzyżowanie dróg', (d) 'piastę koła', (e) pewien sposóbukładania snopków', (f) 'znamię na głowie konia lub krowy'; (g) 'order'.

Zdrobniała gwiazdka to nie tylko (1) 'mała gwiazda', ale też (2) 'wigilia i święta BożegoNarodzenia', (3) 'podarunek wigilijny'; gwiazdor - (1) 'kolędnik - chłopiec lub kawaler chodzący z

gwiazdą w okresie Świąt Bożego Narodzenia'; (2) - 'osoba przynosząca prezenty „gwiazdkowe",niekiedy utożsamiana ze św. Mikołajem', współcześnie też (3) 'ktoś wybitny w swojej dziedzinie,zwłaszcza artystycznej', z czego dalej - gwiazdorski, gwiazdorstwo; przymiotnik gwiaździsty znaczy'pełen gwiazd, złożony z gwiazd, mający kształt gwiazdy' a także 'promienny, świetlisty', gwiezdny-'promienisty', gwiazdowaty 'zbliżony kształtem do gwiazdy'; gwiazdozbiór 'grupa gwiazd o wspólnejnazwie'. Zdrobnienia wyższego stopnia: gwiazdeczka, gwiaz-deńka (wsch. Polska). Dawna

polszczyzna znała też swojską nazwę astronomii - przez długi czas nie odróżnianej od astrologii - gwiaździarstwo/gwiazdarstwo i odpowiednio gwiaździarz 'astronom, astrolog', gwiaździarski 'astronomiczny, astrologiczny', gwiazdarnia 'obserwatorium astronomiczne'.

= Nazwa gwiazda wskazuje na związek przedmiotu ze światłem, blaskiem, jasnością Gamlv ind685, co potwierdza stprus. swaigstan 'światło' i litew. gaidrits 'jasny', gaisas 'łuna' oraz

pokrewieństwo nazwy gwiazda z wyrazami świat, kwiat st SE 1/384, podob. Briic SE 165. WgPetersona, słów. znezda zawiera w swej podstawie cechę srebrnej barwy, podob. oset.<Evz\st/<zvzest<e 'srebro' Vas ES 2/86, czego jednak nie akceptuje Sławski SI SE 1/385.

it G. (także słońce i księżyc) to światła Lud 1900/66; światłości 64, światła niebieskie Czap Mat61; światła boże Kai Lim 22; światła życia ludzkiego udz Krak 91; świetlane kule Wisła 1900/465;

pochodnie trzymane przez aniołów Lud 1952/343, K 34 Chel 255; lampki 68; otwory w niebie, przezktóre światło widać 65, 73.

G. to d u s z e ludzi zmarłych cnotliwych i sprawiedliwych K 34 Chel 255; małych dzieci, które przyświecają swym rodzicom na ziemi Lud 1896/163; liczby i znaki uczynione przez Boga Ojca przyobliczaniu ludzi na ziemi Lud 1895/170; zabawki świętych K 7 Krak 31.

•U Wśród G. wyróżniane są pojedyncze gwiazdy oraz ich cale zespoły. Tym gwiazdom igwiazdozbiorom, które mają najbogatsze charakterystyki w polskim folklorze, poświęcono dalej osobneartykuły (odsyła do nich strzałka przed na zwą). Do pojedynczych gwiazd należą: Bliźnięta (Bliźniaczki)'Kastor i Polluks' Lud 1895/172; Dziady (Dziadki) 'prawdopodobnie Iliady', wyróżniane opozycyjniedo -+Bab Kup Pol 109; -»Gwiazda Betlejemska 'Kapella w gwiazdozbiorze Woźnicy lub Wenus'; -+Gwiazda Kłosu Pszenicznego 'Spica'; Gwiazda Matki Boskiej Bolesnej 'Wega w gwiazdozbiorze Lutni'Kai Lim 27; Gwiazda św. Jana 'Altair w gwiazdozbiorze Orła' Kai Lim 2n; Gwiazda św. Łukasza

Ewangelisty 'Arktur w gwiazdozbiorze Wolarza' Kai Lim 27; Gwiazda św. Marka 'Regulus', Gwiazdyśw. Piotra i Pawła 'Alfa i Beta w gwiazdozbiorze Perseusza' Kai Lim 28; Gwiazda św. Szczepana'Syriusz w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa' Kai Lim 29-30; Gwiazdki Młodzianków 'gwiazdygwiazdozbioru Wielkiego Psa i Gołębia' Kai Lim 30; -+ Gwiazda Północna 'Gwiazda Polarna';Gwiazdy Trzech Króii 'Kastor i Polluks w gwiazdozbiorze Bliźniąt oraz Porcion w gwiazdozbiorzeMałego Psa' Kai Lim 30; -^Jutrzenka 'Wenus', -+ Gwiazda Wieczorna; -^kometa, Kurna Gwiazda K 39 Pom 487; Niewiasty 'gwiazdy w grupie Delfina' Kai Lim 28; Piesek (^>Bahy); Psia gwiazda'Syriusz' K 24 Maz 186; -±Sito 'gwiazdy Włosów Bereniki'; Trzy Marie 'trzy gwiazdy Strzały' Kai Lim28; Zakonnica; ->zorza.

Na Kaszubach wyróżniane są G. zwane śmieszkami, które mrugają do ludzi jakby się śmiały oraz

złe G., zwane złośnicami, które się nie uśmiechają. Śmieszki są gwiazdami dobrych ludzi, złośnice -

złych Sych SGKasz 1/388. Synonimem złej gwiazdy jest planeta K 48 Ta-Rz 279. Zespoły G. postrzegane jako cale gwiazdozbiory to: ->Baby 'Plejady'; ->Baran 'gwiazdozbiór Barana'; Domek Matki Boskiej (DzwoneJc Loretański, Domek Loretański, Domek Nazareński)'Cefeusz' Kai Lim 27; --Droga Mleczna 'Galaktyka'; Gwiazdy Męki Pańskiej: Młotki, Sznury, Siekiery,Włócznie, Drabina, Słup i -»Krzyż Święty, Kleszcze Kup Pol 110; ->Koio św. Katarzyny 'Korona';Korona Matki Boskiej 'Korona Północy' Kai Lim 27; Koronka 'Wolarz' Kai Lim 27; -»Kosiarze'Orion'; Krzyż św. Jana 'Krzyż Południa' Wisła 1901/80; Lucyper 'gwiazdozbiór Smoka' Kai Lim 28;->Maly Wóz 'Mała Niedźwiedzica'; ->OdbieraczJci; Pług i Brona św. Izydora Kup Pol 110;-+Sznurelc z guzami 'gwiazdozbiór Węża = Serpens' lub 'Smoka = Draco'; ->Waga; Warsztat św.

Józefa ; -^Wielki Wóz 'Wielka Niedźwiedzica'; Woźnica 'gwiazdozbiór Aurigi' Kup Pol 108. Gwiazdy i gwiazdozbiory otrzymują w tradycji ludowej podwójną interpretację: r e l i g i j n ą

i g o s p o d a r s k ą , znajdującą swój wyraz w nazwach. Są gwiazdy i gwiazdozbiory łączone z narodzinami („scena bożonarodzeniowa") i śmiercią

Chrystusa („scena pasyjna"), oraz gwiazdy i gwiazdozbiory łączone ze świętymi. Scenę bo ż o n ar od

z e n i o w ą odwzorowują: Gwiazda Betlejemska, Stajenka Betlejemska (inna nazwa Kosiarzy),Gwiazdy Trzech Króli, Sito (którym Trzej Królo-

206 GWIAZDY eksplikacja GWIAZDY eksplikacja 207

wie sypali koniom owies), Baran i Kureczka (inna nazwa Bab). Te ostatnie są według przekazów

księżycem i świętą ziemią są przywoływane w zamówieniu 7 8 Sierocie zorza księżyc i G zastępują



wie sypali koniom owies), Baran i Kureczka (inna nazwa Bab). Te ostatnie są według przekazów podarowane przez pasterza Wojciecha Dzieciątku. Niekiedy z tą „sceną" łączona jest Gwiazda św.Szczepana, która świeci w okresie Hożego Narodzenia.

„Scenę p a s y j n ą " tworzą gwiazdy związane z Męką Pańską: są to tiarzędzia męki: Młotki,Sznury, Siekiery, Włócznie, Kleszcze, Drabina, Słup, do którego Żydzi przywiązali Pana Jezusa, KrzyżŚwięty, na którym był ukrzyżowany Chrystus. Inne gwiazdy przedstawiają uczestników tej sceny:Gwiazda Matki Boskiej Bolesnej, Niewiasty, płaczące nad męką Chrystusa. Wyróżniane są równieżTrzy Marie, które w dniu Zmartwychwstania szły namaścić ciało Chrystusa.

Część gwiazd i gwiazdozbiorów posiada w swej nazwie imiona a p o s t o ł ó w , ś w i ę t y c h i

m ę c z e n n i k ó w : Gwiazdy św. Piotra i Pawła, Giviazda św. Jana, Gwiazda Św. Łukasza Ewangelisty, Gwiazda Św. Marka, Gwiazda św. Szczepana, Gwiazdki Młodzianków, Koło św. Katrzyny, Krzyż św. Jana.

Inne nazwy religijne wiązane są np. z Są d e m O s t a t e c z n y m (Lucyper, Waga). Najwięcej jednak nazw gwiazd i gwiazdozbiorów poświęconych zostało M a t c e B o s k i e j , której imięzostało utrwalone w nazwie: Domek Matki Boskiej, Korona Matki Boskiej. Z Matką Boską wiązane sąrównież inne gwiazdy, nie mające w nazwie Jej imienia: Gwiazda Kłosu Pszenicznego, Jutrzenka,Sznuir.k z guzami, zorza.

Część nazw (głównie gwiazdozbiorów), świadczy o icłi łącznym traktowaniu jako pewnej całości, będącej odwzorowaniem chłopskiego g o s p o d a r s t w a : Kosiarze, Droga Mleczna, Wóz, Baby,wiązane przy tym w ciąg zdarzeń przekazywanych w formie opowieści wierzeniowych: za Kosiarzami

po drodze (Drodze Mlecznej) jedzie furman (Woźnica) wozem (Wielkim Wozem), ma cztery konie „wlejcu, w poprzek, zadek i dyszel u wozu, widać to dobrze jak on ciągle kołami w tył cofa, bo muniesporo jechać." K 7 Krak 32. Wcześniej furman woził po niebie św. Jerzego (św. Eliasza), a potemsiano potrzebne dla nowonarodzonego Jezusa, które Kosiarze koszą, a Baby grabiami zgrabią(Odbieraczki odbiorą) K 7 Krak 32.

Niekiedy nazwy o charakterze religijnym - łączą się z „gospodarskimi", np. w nazwach takich, jak: Warsztat św. Józefa, Pług i Brona św. Izydora; nazwy czysto gospodarskie mogą otrzymywaćinterpretacje religijne, np. Wielki Wóz, Baby, Droga Mleczna.

+ W kolędach życzących, pieśniach weselnych i miłosnych G. tworzą stały kompleks zk s i ę ż y c e m : G . s ą kolo miesiąca SIB-D; miesiąc jest między G. 15,20,21,41. W poezjichłopskiej sł o ńc e , k s i ę ż y c i G . - t o brat i siostry 12. G. wraz ze słońcem, księżycem,

pl a n e t a m i K 5 Krak 251, słońcem, miesiącem, z o r z ą , b y d l ę t a m i 13 w kolędach witają Dzieciątko; ze słońcem (i miesiącem) zdobią Matkę Boską K 5 Krak 251, za: Miód Pas 74, podob. 56,57; z księżycem są wyprawką dla nowonarodzonego Dzieciątka 12; ze słońcem i księżycem służąMatce Boskiej K 26 Max 95, także Maj Mo-tycz 27 (i innymi składnikami świata) oddają pokłon Panu,chwalą Boga, dziwują się piękności Jezusa, czczą święto wielkanocne 18.

Wraz z n i e b e m , słońcem, księżycem płaczą w chwili śmierci Chrystusa 17; ze słońcem iksiężycem płaczą nad ludźmi w momencie Sądu Ostatecznego so; gasnące G., deszcz krwawy,ciemności, gasnące słońce wystąpią przy końcu świata 59; ze słońcem,

księżycem i świętą ziemią są przywoływane w zamówieniu 7, 8. Sierocie zorza, księżyc i G. zastępująmatkę, brata i siostry 58; dla żołnierza miesiąc jest ojcem, słońce matką, G. braćmi, zorze siostrami 55.

Z księżycem i c a ł y m ś w i a t e m świecą dziewczynie 14; z księżycem świecą kochankom

51; z ciemną chmureczką i jabloneczką stanowią tło dla wyboru, jakiego dokonuje panna K 44 Góry73.

*■* G. wchodzą w opozycje: z -4 k s i ę ż y c e rn na zasadzie jeden : wiele 51 A; na zasadzieciemniejszy : jaśniejszy ze -> s ł o ń c e m 36; w przysł. Gwiazdy gasną przy słońcu NKPP gwiazda 5;

Nie dbaj o gwiazdy, kiedy słońce świeci 6 i z księżycem: Drobne gwiazdy giną od księżyca 6.

x G. od początku świata 64 z woli Bożej chodzą nad ziemią K 7 Krak 34 - Bóg o z d o b i ł niminiebo tak jak kwiatami ozdobił ziemię 23, podob. K 39 Pom 113, K 10 Poz 306, Krzyż Kuj i/87, CzapMat 54, po potopie świata K 7 Krak 32. G. zapalają się od światła niebieskiego K 7 Krak 21 i 31, Dzik Klech 141 . W G . zmieniły się krople łez Jezusa płaczącego nad światem Hart Lub 367; powstały z

planety, która podzieliła się na szczątki TN Banachy 1984. W noc wigilijną G. posyła żołnierzomMatka Boska Bart Lub 332; w dzień Zaduszny anioł wyjmuje je z worka i zapala na grobie sierotyWisła 1901/487.

W powszechnych wierzeniach, G. pojawiają się na niebie wraz z u r o d z e niem c z ł o w i e k a66, 67, por. Mosz Kul 2/467; wtedy to Opatrzność K 17 Lub 71 lub aniołowie zapalają G. człowiekana niebie Kai Lim 16, wiążąc z nią ludzkie życie Lud 1898/414. Stąd każdy człowiek ma SWOJą G. 66, 67, także Kul Wiel 3/512, Wisła 1898/138, Udz Krak 91, Lud

1900/65, 1907/203, K 48 Ta-Rz 259, K 17 Lub 71, K 34 Chel 155, która towarzyszy IDU jak Anioł Stróż wisla 1900/466. Swoją G. ma również Chrystus Bart Lub 343, ->Gwiazda Betlejemska.Według przekazu z Krakowskiego na niebie świecą jedynie gwiazdy ludzi pobożnych, które z chwilą

ich śmierci nie spadają z nieba K 7 Krak 32. ® Ba r w a . G. są j o s n e 8, 10, 12, 301, 36c, 44, 55, jasne jak ogień Etnl 1989 Bilg 117;

żó łt e, z ł o t e K 36 Wol 144; s r e b r n e (na co wskazuje także jedna z etymologii słowa gwiazda)54, n; modre TN Zemborzyce 1978; czerwone to G. męczenników Kai Lim 29-30; jarzące 5icb.

G. są j a s n e \ c i e m n e Etnl 1989 Bilg 117; jedne świecą jaśniej, a drugie mdłym światłemmigocą Udz Krak 91. Cnotliwemu (dobremu) człowiekowi gwiazda świeci jasno, grzesznikowi - ledwie błyszczy Wisla 1898/138, podob. K 48 Ta-Rz 259, Lud 1900/65,Lud 1907/203; ciemna G. - oznaką smutku 42a. Z wyglądu G. ludzie określają, czy jest to G. człowiekazdrowego, chorego, bogatego czy biednego Szyf MiW 148. Gdy człowiek jest chory, biedny lub źlemu się powodzi, gwiazdy świecą mdło lub blado, jeśli człowiek jest zdrowy i szczęśliwy, jego G.świeci jasno Udz Krak 91; sielnie śfeco G. silnych gospodarzom Szyf Trąd 52. Najjaśniejsze są G.ludzi pobożnych K 7 Krak 32. Jeśli G. świeci jasno, to znak, że człowiek będzie długo żył, jeśli G.zachmurzy się - wkrótce umrze Lud 1907/203. G. ludzi sprawiedliwych powiększają się i świecą naniebie także po ich śmierci Kai Lim 22. G. „niecnotliwych" ciemnieją i kopcą się, G. przeciętnychludzi nie błyszczą zbyt mocno; dopalają się przy końcu życia człowieka, a ich resztki spadają naziemię, ->gwiazda spadająca.

W i e l k o ś ć . G. są duże i mole TN Krasiczyn 1985, Udz Krak 91 - powiększają się wraz zewzrostem człowieka: małe są gwiazdami dzieci, duże - ludzi starszych wisla 1898/138,

208 GWIAZDY - eksplikacja GWIAZDY eksplikacja 209

podob. Udz Krak 91, okazalsze są gwiazdami apostołów Kai Lim 29, a największe - świętych Kai Lim

246; g a s n ą 48b, 59, gdy dziewczyna traci kochanka ZWAK 1888/181, fraz. gwiazda jego gaśnie, tzn



p , ą g p , j ę ę y22. Na Kaszubach o jednej gwieździe (prawdopodobnie mowa o komecie) mówią, że je tak duża, zeona całe ves może pfekrec Sych SGKasz 1/388.

Najczęściej G. są określane jako d r o b n e 52; cecha ta jest założona w zagadkach 1-2. Nad G. czyściejsza jest Maryja K 23 Kai 252, śliczmepza - panna młoda Kur Opól 123. w G. ma ramiona, promienie powsz., różki TN Dereznia 1984, rogi TN Łukowa 1981. W pieśni

weselnej i bajce mają także oczy 27, twarz waj Klech si.

• G w i a z d a a los c z ło w i ę k a. Związek gwiazd z losem człowieka odzwierciedlają

frazeologizmy: urodzić się pod s z c z ę ś l i w ą gwiazdą (gdy człowiekowi powodzi się dobrze) NKPP gwiazda 14, Mosz Kul 2/466; to już pod taką gwiazdą lub planetą się urodził Karl SGP 4/133;ten co się pod jaką gwiazdą urodził, stosowne dary przyrodzenia odbiera K 17 Lub n. Jeśli komuś wżyciu źle się powodzi, o takim człowieku mówią, że się pod n i e s z c z ę ś l i w ą gwiazdą urodził K I

7 Lub 7i; fraz. ktoś spod ciemnej gwiazdy NKPP gwiazda 13, podob. K 24 Maz 38, Szym SDom 2/287.Gdy człowiek umiera, jego gwiazda s p a d a z nieba na ziemię powsz. Przysł. Gwiazdka z nieba,dusza do nieba NKPP gwiazda 4. Gdy G. spadną, nastąpi koniec świata Pies Pas 1/176. Metaf. fraza jużmoja gwiazdka zniknęła oznacza szczęście, które minęło K 57 R UŚC 1263, -^gwiazda spadająca.

W pieśniach intensywność świecenia G. odpowiada stanom psychicznym kochanków: G.ciemnieje, gdy dziewczyna lub chłopak są smutni 42; G. są braćmi żołnierza K 18 Kieł 182.

A G. jest tyle, ile ludzi na świecie: t y s i ą c e , m ii ion y powsz., krocie Piat Krak 530. Ilość G.zmienia się, gdyż jedni ludzie się rodzą, a drudzy umierają Kai Lim 16. W miarę jak ludzi przybywa,na sklepieniu niebieskim wzrasta liczba gwiazd Kai Lim 22.

Ilość gwiazd jest eksponowana w zagadkach ludowych, w których porównuje się je do - grochu 1,2, owieczek 3a, bydła niezliczonego 3c. W pieśniach ni e p o l i c z a l n o ś ć G. jest wyrażana

poprzez formuły niemożliwości: A widzis, Jasieńku, te gwiazdy na niebie? Jak je porachujes, pójdę ja za ciebie 31, 32, podob 45 i konstrukcje paralelne: Nastawilim kopecek jak na niebie gwiazdeczek 21, podob 44, 46. Niemożliwość policzenia gwiazd oddaje zwrot fraz. liczyć gwiazdy na niebie NKPP

gwiazda 10, co znaczy 'robić coś niemożliwego'. Fraz. jak gwiazd na niebie 'bardzo dUZO powsz. W pieśniach religijnych dwanaście G. zdobi koronę Matki Boskiej powsz (np 56) ■ Ruch. G. w s c h o d z ą 37, 52, 53 i zach od z ą Glad Wiedz 95, Mosz Kul 2/32; eh odzą, idą

wraz ze sklepieniem niebieskim Kai Lim 24, podob. Szyf Miw 148, Szyf Trąd 52. W kolędzie G. siętocą, gdy Jezus się rodzi TN Puszno Godowskie 1983. W pieśniach wędrują, tu ru j ą, przenikają poniebie 35. W zamówieniu łuszczka ma się rozejść jak gwiazdy po niebie ZWAK 1879/54.

Ś w i e c e n i e . G. ś w i e c ą - co utrwalone w nazwie związanej ze świeceniem 10, 14, 301, 331,39, 40, 42, 43, 48b, 5ic, D, 67; świecą mocą boską, odbiciem światła niebieskiego Kai Lim 22;

niemożliwe, by przestały świecić na niebie 22, 49; b ł y s z c z ą v i przysł. Komu księżyc świeci, temu i gwiazdy błyszczą NKPP księżyc 8; m i g o c z ą powsz, iskrzą się 27, zasiewają niebo 29; G. ćmią sięgdy dziewczyna daremnie wypatruje ukochanego K 42 Maz 121, łyskałyby się, gdyby chłopak nazawsze opuścił dziewczynę K 40 MazP

246; g a s n ą 48b, 59, gdy dziewczyna traci kochanka ZWAK 1888/181, fraz. gwiazda jego gaśnie, tznkomuś źle się powodzi lub ktoś kończy życie NKPP gwiazda 3; mogą s p a ś ć pokazane palcem 67,spadają, -^gwiazda spadająca.

G. pomagają (lub nie dają) świecić księżycowi 25. 5ic; świecą dziewczynie/chłopakowi 39, 4o, 43c,51. Życzenie by komuś świeciły / nie świeciły G. 43, jest równoznaczne z życzeniem zdrowia,

powodzenia, życia lub też niepowodzenia, choroby, śmierci. G. świecą, a nie grzeją Wój Klech 81; w leg. G. spadające z nieba zagrzewają wodę, w której król

chce zamrozić św. Dorotę K 26 Maz 342.

W ł a ś c i w o ś c i G. są wyrażone w obiegowych porównaniach. Do G. - ze względu na cechy:błyszczeć, lśnić, świecić - porównywane są oczy 5, także Szew Niech 722 i 734, świr Pies 174 i 367,Stoir, Zyw 131; ze względu na cechę piękna - dziewczyna K 26 Maz 232, K 40 Mazi' 226; pannamłoda Hol Wes 20; dzieci K 57 rtuśC 1295, też przedmioty - jak np. pierścionek K 3 Kuj 130, Kap Baj73; suknia K 8 Krak 57 i 59.

P a t r z e n i e . G. m r u g a j ą Sych SGKasz 1/388; p a t r z ą 27; w i d z ą 3311, 47b;

wytrzeszczają oczy 27. Mowa. G. mówią 47d , s z e p c z ą sm. P o m o c w m i ł o ś c i . G. są świadkami miłości 33, 47, 50, podob. Piat Krak 94, przysięgi

chłopca 38; wiedzą o miłości młodych 47bî. Chłopiec radzi się G., gdy bierze wianek dziewczynie 34;wzywa G. na świadków, aby potwierdziły jego uczucia, pyta, gdzie jest jego ukochana 33. Dziewczyna

prosi G., aby świeciła Jasieńkowi zwłaszcza, gdy do niej jedzie 43. G. służą dziewczynie/chłopcu 14;odprowadzają ją do domu 26. Żona szukająca męża dowiaduje się od gwiazd o drodze Krz PBL nr 425.

Biorą udział w a d o r a c j i Boga, zob. kolekcje. V G. u ś m i e c h a się K 36 Wol 144; .s m u c i nad panną Krzyż Kuj 1/111; G. p ł a c z ą nad

grobem Jezusa 17, nad ludźmi 60, chwalą Boga i8a. □ G. wywierają wpływ na wegetację roślin: groch zasiany w nocy, gdy na niebie jest dużo gwiazd,

obrodzi się obficie Kul wiei 3/512; urok może pochodzić z G. Kot Las 85. ♦ L i c z y ć G. znaczy 'robić coś niewykonalnego', częsty zwrot w życzeniach (garstek jak na

niebie gwiazdek K 23 Ka-s 115, Ja mu życzę tyle dzieci, Co na niebie gwiazdek świeci Kot Rzesz 202)oraz formułach niemożliwości 9, 31, 32, 44-46.

Czarownice kmdną z nieba G. i księżyc wisia 1898/209, 1887/61; wiatry je kryją 33. Za k a z y . Gwiazd nie n a l e ż y l i c z yć i pokazywać palcem, bo pokazana G.

Spadnie 67, podob. K 48 Ta-Rz 259, Sim Wierz 237, Człowiek Umrze Lud 1900/65, Wisła 1900/465; będą ropieć palce Sim wierz 237; umrą rodzice K 42 Maz 402; można Bogu wykłuć oczy Sim Wierz 237, Sim ŚlAntr 16.

oo Gdy zaczyna świecić p i e r w s z a G., rozpoczyna się wieczerza wigilijna 7i; dziewiczywieczór K 28 Maz 148; drużbowie chodzą po wsi i ogrywają druhny K 6 Krak 16, proszą na wesele K 6 Krak 62. Gdy G. świecą na niebie, kochankowie się spotykają 40, 48. Na Trzech Króli nie należy

jeść, aż będą trzy gwiazdy na niebie, aby zęby nie bolały K 7 Krak 175. W przeddzień uroczystegoświęta, gdy wieczorem pojawią się G., należy przerwać pracę, bo święto już się rozpoczęło K 34 Che!156.

210 GWIAZDY eksplikacja GWIAZDY dokumentacja 211

A Położenie G. jest zwykle określane: wokół/koło księżyca 19„51D, także na chłopa od ziemi, na

W sztuce ludowej wzór G. pojawia się w hafcie PSL 1957/4/239, na ubraniach (zwłaszcza



j y ę y „ , p z ,dwu chłopów, na trzy chłopy, na pięciu chłopów, na cztery chłopy ku Wschodowi od głowy Glad Wiedz 96.

W o k r e ś l a n i u m i e j s c a . L u d z i e kierują się w e d ł u g G. Etnl 1989 Dilg 121; G.wskazują chłopakowi/dziewczynie dr o g ę do dziewczyny/chłopaka 40, 48.

W r a c h u b i e c z a su . Na podstawie położenia gwiazd na niebie, określa się CZaS W nocy Szyf MiW 149, K 17 Lub 72, K 46 Ka-S 463, Gaj Rozw 64, Wit Baj 127 i 205, Wisła 1889/495; w przysł. Gwiazdy i słońce to najlepszy zegar NKPP gwiazda 6.

Na G. przebywają dobre dusze K 17 Lub 71, Lud 1898/414; także za karę - chłop, który rozrzucałgnój w sobotę K 3 Kuj 91, człowiek zamieniony w kozła Wisła 1900/465, -* księżyc.

♦ Pogoda będzie, jeżeli: G. błyszczą jarząco K 7 Krak 31, migają Etnl 1989 Bilg 120, świecąrzadko i jasno ZWAK 1882/196; jest ich dużo ZWAK 1886/107, K 17 Lub 71, Etnl 1989 Bilg 116 i 120, TN Rakówka 1984, TN Zamch 1984; S ł O t a: G. kulą się we mgle K 7 Krak 31; na niebie jest mało gwiazd po zachodzie słonka Etnl 1989 Bilg 120; są gęsto nagromadzone i nie świecą

jasno ZWAK 1882/196; deszcz: są nisko TN Krasiczyn 1985; świecą gęsto ZWAK 1891/51; jest mało gwiazd po zachodzie słonka Etn] 1989 Bilg 120 lub w ogóle ich nie widać ZWAK 1882/196;mróz: świecą jasno ZWAK 1878/133; wesoło Sych SGKasz 1/388; jasno migocą NKPP gwiazda 8;iskrzą się wyraźnie Gaj Rozw 136, co znajduje potwierdzenie w pieśni weselnej 48; jest ich dużo, aniebo jest pogodne K 17 Lub 71, TN Rakówka 1984, TN Zamch 1984.

D o b r e plony będą, jeżeli: jest dużo G. na niebie w Wigilię Bożego Narodzenia ZWAK 1879/19,w Boże Narodzenie ZWAK 1887/29, we wszystkie trzy wigilie: Bożego Narodzenia, Nowego Roku,

Trzech Króli ZWAK 1887/146; n i e ś n y rok: w Wigilię Bożego Narodzenia i Sylwestra świeci dużoG. 70 i Nowy Rok wisla 1892/648; w „gwiazdkę" widno świecą Sych SGKasz 1/389; m l e c z n yr o k : w'wieczór wigilijny nie ma G. 69; dużo grzybów: obfitość G. w wieczór wigilijny Bart Lub 27.

Jeśli pasterze rachują G. w Wigilię Bożego Narodzenia, to w lecie znajdują dużo ptasich gniazdZWAK 1891/47.

S z c z ę ś l i w e ż y c i e małżonków zapowiadają jasne G. w czasie ślubu K 28 Maz 152; śmierć -gdy G. blado świeci Szyf Trąd 52; śm i e r ć monarchy: G. blisko rogów księżyca K 17 Lub 70;k lę sk i, c h or ob y, g ł ó d i w oj n a: G. jaśniejąca/jaśniejące W dzień (zwłaSZCZa od Wschodu) K 48 Ta-Rz 259, podob. K 7 Krak 33.

^ G. symbolizuje sz c zę śc ie (gwiazda szczęścia); w pieśniach żołnierskich - wo l n o ś ć(gwiazda wolności) świr Pies 288, Szew Niech 251. W pieśniach religijnych i kolędach, G. (śliczna,wspaniała, morza, morska, niebieska) jest symbolem M a t k i B o s k i e j 10, także K 15 Poz 146, Bart Lub 302, K 20 Rad 293, K 18 Kieł 53, Kur Opól 59, K 48 Ta-Rz

73, LL 1976/4-5/83; D z i e c i ą t k a 11; sporad. św. Stanisława (gwiazda nowa) Lom śląsk 430, K 27Maz 382 i innych świętych. W pieśniach miłosnych i kolędach życzących G. (gwiazdeczka) symbolizuje dziewc z y n ę

(ukochaną) 28, 53, podob. Kot Rzesz 396, K 6 Krak 429, LL 1960/4-5/57, W pieśniach weselnych - dziewczynę (miesiąc - pana młodego) Hol Wes 91; w tekstach gwarowych potocznych izagadkach - oko 5, podob. Sych SGKasz 1/389. Do gwiazd porównuje się oczy 5.

j p j ę , (spodniach) góralskich Lud 1900/177, PSL 1965/4/215, wycinankach PSL 1962/4/228, Lud 1923/115,

pisankach PSL 1956/4-5/227, PSL 1970/1/18, Lud 1898/213, glinianych grzechotkach PSL 1957/1/8,siekierkach Lud 1896/219, szczytach domu PSL 1961/4/207, słupach bram PSL 1962/4/180, korowaju K 28 Maz 142.

G.w s e n n i k u oznaczają coś dobrego, szczęście, we s o ł o ś ć Etnl 1994 Nieb 151-152.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI 1 - Księżyc między gwiazdami jak chleb/kapusta między grochem. Miedzy polnym grochem leży chleba bochen. (Księżyc między gwiazdami). TN Jacnia 1964; war.:

Siedzi bochen między grochem. Folf Zag nr 837 oraz nadto: Wisla 1889/527, ZWAK 1886/140, ZWAK 1887/128, MAAE 1908/320, TN Łuszczów 1962, TN Gorajec 1984; Pomiędzy grochem główka kapusty.ZWAK 1882/14.

2 - Gwiazdy/rosa/grad jak groch zbierany przez słońce. Sed Roch, ozsypal groch, miesiąc wiedział, nie powiedział, słońce wstało, pozbirało. (Gwiazdy).

Folf Zag nr 1234; tamże war.: ... a rechlij nie zebrół, jaż belo widno. (Gwiazdy); Roch zasoł groch.(Grad); Święty Roch zasiał groch, księżyc ... (Rosa). ZWAK 1878/181 Ziemia Dobrzyńska, inne war.:

—►księżyc, słońce, zorza. 3 - Księżyc pasterzem/parobkiem, gwiazdy - owcami/bydłem.

a. Na wielgiej łące owieczek tysiące, a pośród łąki rozstajne drogi, a pasterz łysy,czasem ma rogi. (Gwiazdy i księżyc). Folf Zag nr 678, podob. Folf Zag nr 114, war.: tamże.

b. - Jaki pasterz mó nówincyj owców? (Miesąc - pasterz, owce - gwiózde). Folf Zagnr 390.

c. - Ziemia szyroko, łowcy daleko, a pastyrz rogaty. A to - niebo, gwiazdy i księżyc. Księżyc rugaty to je pastuch. TN Jacnia 1964, war,: Pole niewymierzone, bydło niezliczone, parobek rogaty, a gospodarz bogaty. (Niebo, gwiazdy, księżyc i słońce). Folf Zag nr 863.

4. - Wielo powrozów be trzeba belo, żebe to do miesąca i gwiózdów sygło. (Jeden powróz, ale onbe muszól bec dosc długi). Folf Zag nr 1273.

5 - Dwa okienka małe, Bez szybek a całe, Oba blisko siebie Jak gwiazdki na niebie. (Oczy).LL 1957/3/36, war.: Wit Baj 76.

PRZYSŁOWIA 6 A - Drobne gwiazdy gmą od księżyca. NKPP gwiazda 5. 6B - Nie dbam o gwiazdy, kiedy księżyc świeci. NKPP gwiazda 11; tamże war.: ... dbaj ... słońce ...

ZAMÓWIENIA I ZAKLĘCIA 7 - [Z zamówienia choroby świętego Walentego:] Niech mie już nie szarpią wszelkie natury, Niech

mie nie ciskają z ziemie do góry. Niech będzie słońce świciło my wesoło, A niech księżyc mnie oświecotakże. Gwiazdy niech my pomagajo, A ziemia święto niech mie nie tyro. Kot Zn 324.

8 - [Zamówienie od róży:] Jasna nieba, jasna słońca, jasień miesiąc i jasne gwiazdy, i święta

Trójca, i Matka Boża, stań do pomocy, jak we dnie, tak i w nocy. Or L 1934/91.

WYLICZANKI DZIECIĘCE 9 - Dudek siedział na dachu, Liczył gwiazdy przez lupę, Wtem się księżyc obrócił I pokazał

mu dupę. Sim Fol 65.

KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE 10 - Da między dwiema góreczkoma tam jasna gwiazda zaświeciła. A nie byłaś-to jasna

gwiazda, tylko mi była Matka Boża. ZWAK 1885/11.

212 G W IA Z D Y - d o k u m e n ta cj a G W IA Z D Y d o k u m e n ta c j a

213

11 ~ Lulajże przyjemna oczom gwiazdeczko, Lulaj najślicznicjsze świata słoneczko. Miód Pas

c. Nieskończona, najśliczniejsza, Jezu miłości, niepojętej i prawdziwej, źródło słodkości.



93.12 - Gwiazdy są p ie luszkami d la ma łego Jezusa .Sła ła nam s ię dn ia dz is ie js zego nowina , ż e Panna czys ta porodz i ła Syna , ach le l i ja . A z

czegu żeś p ie lus zk i mia ła , Mary ja? Mia łam ja p ie lus zcczk i z te j jasne j gwiazdeczk i , ach lelija. TNTuszów 1988, podob. K 49 Sa-Kr 151.

13 - Ks iężyc , gwiazdy , s łońce , zorza , p lane ty , . .. wita ją ma łego Jezusa . He j nam he j! Wita ją go [ma łego Jezusa ] i byd lę ta , . . . Gwiazda go wita i s łońce , p lane ty,

miesiąc i gońce, ... Witają go narodowie ze wschodu słońca królowie. K 5 Krak 251 ; podob . : Idzie panna ozdob iona , . . . W mies iąc , słońce ustro jona , . . . Wita ją go [Jezusa] s łońce, gwiazdy,Wita ją go zor za , . . . Wita ją go mies iąc , s łońce , . . . Wita ją go narodowie , . . . Ze wschodu s łońca

kró lowie . Z W A K 1 8 8 0 /1 0 4. 14 - Ks iężyc , gwiazdy , ca ły świa t świecą /s łużą dz iewczynie /ch łopcu . Chodzi Jadziunia po pokojiku, róży kwiat, ... s łuży jej księżyc, służo jej gwiazdy, cały świat.

Bart Lub 114; war.: Chodzi Zosieńka ... świcu jej gwiazdy, chwalu ju ludzie, kawalerowie, ... BartLub 113 .

15 -Jak ks iężyc /mies iąc między gwiazdami, tak : a . gospodarz /gazda międzykopami; b . żn iwia rze (ko lędn icy) pomiędzy snopami; c . panna między /z kawa lerami; d . panna z dzieciątkami; e . J ezus między byd lę tami.

a. Żebyście gospodarzu stali między kopami, jak miesiąc między gwiazdami. Kot Las136; war.: ... chodzili pomiędzy snopami, kopami ... Kot Las 130 , podob . Kot L as 123 , 129 , 135 ,137, Lud 1905/161, Bart Lub 91, K 5 Krak 236, Święt Nadf 71; ... a w polu żeby stal snop przy snopie, kopa przy kopie, a gazda ... LL 1957/4 /53 ; Żeby s ta l snop pr zy snop ie , kopa pr zy kop ie ,a gospoda rz ..., jak księżyc ... Bart Lub 69; ... jakby księzycek ... Z W A K 1 8 8 5 /1 2 .

b. Będz iem s ie k rąży l i pomiędzy snopam i, jak ten mies iącze jko pomiędzy gwiazdami.Bart Lub 90, war.: Ad Zam 54; Będziemy siadali Między pólkopkami, Jak księżyc na niebie M iędzy gwiazdeczkami. Kot Rzesz 295 .

C Ty s ię zabaw z nami, Jak k s ię życ z gwiazdami, . . . Jak k s ię życ w n ieb ie z gwiazdami.Kot Rzesz 138 ; war. : Będzie się bawiła dziś z nami, Jak ... między ... Kot Rzesz 152 ; . . . tańczyładz iś z nami, Jako mies iączek z gwiazdami. Kot Rzesz 220 ; Włóż go [wianek] na g łóweczkę i zaśpiewaj ładnie dziś z nami, Jak księżyc między ... Kot Rzesz 157 ; Za tańcu jemy woko ło . Tydziś z nami, Jak ... między ... Kot Rzesz 160 .

d. Będą tu chodziły panny z dzieciątkami, Jakoby miesiącek między gwiazdeckami.Lud 1905/161 .

e. Hej, lelija! W lichej szopie leży, Nagi bez odzieży, ... Między bydlętami, Jak księżyc z gwiazdami - H e j , le l i ja ! Kot Rzesz 149 .

W I D O W I S K A H E R O D O W E 16 - Ks iężyc i gwiazda na p ła szczu Heroda ma ją go chron ić . [Herod do Ś mie rc i :] Jakbyś mnie mogła z tego świata zgładzić, kiedy księżyc i gwiazda przy

mym lewym boku . (Tak ie znak i są na lewe j s tron ie p ła szcza Heroda i znak i te ma ją go chron ić ) .TN Nie mir ów ek 198 0, war.: TN Zielone z Przejmą 1979.

P IE Ś N I W IE L K O P O S T N E I W IE L K A N O C N E

17 - S łońce , ks iężyc , gwiazdy , . .. p łaczą nad g robem Jezusa . Płacz jasne słońce, płacz koło miesięczne, zalejcie gwiazdy światła swoje wdzięczne. ... Nad grobem króla niebieskiej stolice. [Także : promienie z nieba, obłoki, chmury dżdżyste, pioruny,błyskawice.] K 20 Rad 102 , war. : TN Łubcze 1978 .

18 - Ks iężyc , s łońce , gwiazdy a . chwalą Boga ; b . czyn ią pok łon; c. dz iwują s ię piękności Jezusa.

a. Słońce , mies iąc , wszys tkie gwiazdy , rok , godz iny , moment każdy ; dz ień i noc n iecha jcię [Boże] chwalą , s e rce miłośc ią zapa lą . K 22 Lecz 34 .

b. Jedynowładny Rządco nad r ządcami, k tóremu n iebo swemi obro tami, s łońce ,miesiąc, gwiazdy c zyn ią pok łon zawżdy jako Panu swojemu. K 3 9 P o m 2 3 4 .

j j p ję j p jS łońce , mies iąc i z gwiazdami, n iecha j wszys tko z an io łami p ięknośc i s ię twe j dz iwują , lecz me po jmują . K 2 8 M a z 9 0 .

P IE Ś N I A N D R Z E J K O W E 19 - [Rozpoczyna ją wróżby p ieśn ią do Andrze ja :] E j , mies iączek w górze świec i , Dooko ła

gwiazdy . Kto Jędrze ja ino pozna ł , Umiłował każdy .LL 1960/2-3 /49 . P I E ŚN I Ż N I W N E I D O Ż Y N K O W E

20 - By ło zy teńko i me masz , s to ją kopeczk i , jak las . S to ją kopeczk i nad kopami, jak

mies iączek nad gwiazdami. Chód Śp 219 .21 - Kóp zboża na po lu jak gwiazd na n ieb ie . Nas tawitim kopecek jak na n ieb ie gw iozedecek . Gaj Rozw 114 , war. : A będzie tu kopecek ...

K 5 K rak 236 ko lęda ; Ej stoją za nią kopeczki, jako na niebie gwiazdeczki. K 16 Lub 126 . 22 - Chybaby me by ło Na n ieb ie gwiazdeczek , Gdybyśmy n ie mie l i Za wien iec s tóweczek .

Kot Las 224 . P R Z E M O W Y W E S E L N E

23 A - S łońcem, ks iężycem i gwiazdami Bóg przyozdobi! świa t . a. Kiedy to Pan Bóg s tworzy ! świa t , tak pr z iozdob il f iyrmament: s łońcem, mies iącem

i gwiazdami. Kur Opól 49 . b. Boć Bóg na jkochańszy, na jmilos ie rn ie js zy ozdob ił n iebo i z iemię s łońcem i gwiaz

dami, i różnemi a f fek tami. K 39 Pom 113 . 23 B - Pos tanowił On [Jezus Chrys tus ] f irmament n ieb iesk i n iebo i z iemię ; n iebo ozdob ił

gwiazdami, a z iemię kwia tkami. K 1 0 P o z 306.

P IE Ś N IE W E S E L N E

24 - Jak księżyc/miesiąc między /z gwiazdami, tak panna mloda /dz iewczynamiędzy d ruhnami/pannami.

a. Idzie Kaśka do kościoła między pannami jako księżyc najśliczniejszy między gwiazdami. K 40 M azP 233 ; war. : Jak jechała do kościoła ..., wyglądała jak ten księżyc m iędzy ...K 12 Poz 66; ... mniedzy przydonkamy, A lón myszli, że to mnieszióndz Mniedzy gżozdeczkamy.Stef WarmPś 1/96; ... jako miesiąc ... Krzyż Kuj 213, K 20 Rad 191, K 46 Ka-S 188; ... między pamoma, jako mies iąc . . . K 40 MazP 234 , K 22 Lecz 67 ; Klęk ła ona pr zed on tar zem ..., jakomiesiąc ... K 23 Ka i 172 ; Ona k lęcy pr zed o ł tar zem między druhnami, jako m ies iąc . .. K 24Maz 269 , war. : K 46 K a-S 23 , Lom Śląsk 298 ; / uklękła na kościele między druhnami, mnie sie zdaje, ze to miesiąc ... K 27 Maz 156; Siad ła sob ie gr zecna panna w ławkach z druhnami,najśliczniejszy mój miesiączek w świetle z gwiazdami. K 16 Lub 265 , war. : K 16 Lub 265 ; O na s iedz i w p ie rwsze j ławce między pannami, jako mies iąc na jś l ic zn ie js za . . . K 12 Poz 68 ; O na siedzi w idwulecce miedzy swdchnickdmi. A on myślał, ze to miesiąc ... K 40 MazP 236; / usiadła Kasiułeńka między paniami, i świeciła jako miesiąc ... K 40 M azP 235 ; / usiadła [kochaneczka] sobie w ławkach między pannami jako miesiąc ... K 46 Ka-S 24 ; / usiadła za ławkami, między pannami, jak ten miesiąc ... K 27 Maz 268 ; Sto i ona [Marys ia ] p r zy o ł tar zu m iędzy pan iami, A świeci sie jako miesiąc ... K 22 Łęcz 66 ; Una s to i na pocz iyn iu miyndzy drużbami, Jako

miesz iąc o pó łnocy . . . Pies Ś l 1 /379 ; Jużci ona panią, panią, między paniami, najśiicniejsymiesiącycek ... K 18 Kie ł 144 ; "adnie ji ta, "adnie, między panienkami, Eźli miesiąckowi ...Z W A K 1 8 9 1 /1 1 6 .

b. Świec i mies iąc , świec i między gwiazdeczkami, Najmils za mi S . między pan ienkami. Lom Śląsk 389; war.: ... między niewiastami. Lom Śląsk 398; ... a moja Marysia międzydz iewcę tami. K 19 K ie ł 175 , zob . nad to war. : Bie l Kasz n r 309A, D, E .

25 - Gw iazdy (n ie ) pomagają /da ją świec ić ks iężycowi. a. Świeci miesiąc, świeci, pomogo mu gwiozda, Juz się ta rodzina rozlatuje z gniozda. L ud

1908/388 .

214 _____________________ GWIAZDY dokumentacja ________________________

b. Świeci miesiąc świecia gwiazdy mu nie dadzą, bo już pannę młodą do ślubu prowadzą. Piat

Ś

GWIAZDY dokumentacja

c Mam ja tam w niebie swego anioła co mi gwiazdeczkę z nieba wywoła K 6 Krak

215



Krak 420; war.: ... Sterech parobecków dziewcynę prowadzą. Święt Nadr 265; ... gwiazdy mu się zdadzą, siedmiu parobecków dziewcynę prowadzą. K 6 Krak 474; Świcciulby miesiącek ... Same mniedziewcęta do dom odprowadzą. K 19 Kieł 175; ... Same mnie koniki do dom zaprowadzą. ZWAK 1880/175.

26 - Gwiazdy są druhnami panny młodej. Na niebie gwiazdeczki będą mi drużeczki, to mie odprowadzą od mej mamuleczki. Stoin Żyw 233,

war.: Stoin Żyw 323. 27 - Gwiazdy iskrzą się / wytrzeszczają oczy, kiedy jest mróz. Kożcie otworzyć mamusiu, kożcie otworzyć, bo się gwiazdy wyiskrzyły, chce nos pomrozić. ŁSE

1974/29; war.: ... gwiozdy ocy wytrzescyły, mróz nos chce zmrozić. ŁSE 1974/29. 28 - Jedzie Jasio do Kasieńki, Jak ten miesiąc do gwiazdeńki I pyta się ojca swego Co gadać u

dziweńki. Hol Nasz 91. 29 - Jakem się żenił, Młody miesiąc pełnił się wtedy; Gwiazdy niebo zasiały, Jasne zorze gorzały.

Lud 1903/226.

PIEŚNI I PRZYŚPIEWKI MIŁOSNE I ZALOTNE 30 I - Panna ucieka przed kawalerem i zmienia się w niedosiężną gwiazdę.

A ja się stanę gwiazdką na niebie, Będę świeciła ludziom w potrzebie. ZWAK 1878/38, war.: KamPom 40, K 12 Poz 98, K 4 Kuj 20, K 46 Ka-S 100, Krzyż Kuj 1/221, TN Łubcze 1978, TN Rechta 1978,Kot Rzesz 517, Pies Śl 1/215, Pies Śl 2/241, 243, 246, K 6 Krak 130, Pawi Mer 17, Święt Nadr 193,ZWAK 1878/53; ... Bogu ... K 12 Poz 99; ... t tobie. K 22 Łęcz 102; ... każdemu w potrzebie, Piei Śl1/216; Stanę ja się, stanę malutką gwiazdeczką, ... w lesie nad góreczką. K 48 Ta-Rz 120; ...

panienkom w potrzebie. K 46 Ka-S 94; Ej zrobię ja się gwiazdką na niebie, ... Pies Śl 1/221; Przerzucę ja się gwiazdką ... K 48 Ta-Rz 117; Wzniesę się, wzniesę w gwiazdki na niebie ... K 41 Maz 65, war.:ZWAK 1882/113; Udam ja sie udam gwiazdeńką do nieba, już-ci mi tam waszego kochania nie trzeba.K 16 Lub 269; Ja się obrócę w gwiazdkę na niebie ... K 28 Maz 224; Przedzierzgnę się tą jasną

gwiazdeczką, pójdę do nieba tą prostą drózecką. K 25 Maz 54; Stanę sie stanę ... K 2 San 134, war.:Pies Śl 2/248; Przemienię się gwiazdeczką na niebie, Będę świecić jasno koło ciebie, Pies Śl 1/217,Rog Śląsk 148; Uczynięć ja się gwiazdeczką na niebie, ... z miesiączkiem do ciebie. K 12 Poz 100; Jak ... To ja nie pożre, Jasiu, na ciebie. MAAE 1908/193; ... Będę śpiewać z aniołkami w niebie. Pies Śl1/219; Stanęć ja się tą ... aniołom i tobie, Pies Śl 1/218.

30 II - Chłopak ściąga/uprasza/ sprowadza gwiazdę na ziemię. a. Mam ci ja litość nad ubogimi. Więc zleci gwiazdka z nieba do ziemi. ZWAK 1878/38;

..., spadnie ... K 46 Ka-S 100, war.: ZWAK 1878/54; Ale ja Boga poproszę ładnie, To mie ta gwiazdka na ziemie spadnie. Bart Lub 218; ... Sproszę ja gwiazdy ... Pawi Mer 17, war.: ŚwiętNadr 193; ... Sprowadzę gwiazdkę ... Kot Rzesz 517; ... Zniżę ja gwiazdy bliżej ku ... Pies Śl1/215; A mam ja zwierzchność nad ubogiemi, ze ja tę gwiazdę przygnębię ... K 26 Maz 247;

Dam ja dziadowi taką jałmużnę, co mi wymodli gwiazdę wielmożną. K 22 Łęcz 103; A dam ja babie taką jałmużnę, co mi wyprosi gwiazdę podróżną. K 12 Poz 99; Będę ja dawał ubogimchleba, niech mi uprosą gwiazdeckę z nieba. K 25 Maz 54; Dam ja dziadom chleba, Uproszą mi

gwiazdy ... Pies Śl 1/218 A będę ja dawał dziadkom, babkom chleba, będę Boga prosić, spuści gwiazdkę z nieba. K 48 Ta-Rz 120; A ja dam ubogim chleba, I wyproszą gwiazdeczkę z nieba.Piel Śl 2/248, 246; O damci ja tym żebrakom chleba, Wyproszą mi tę gwiazdeczkę z nieba. Piei

Śl 1/217; Dam ja żebrakom pszennego chleba, To wyproszą tę gwiazdeczkę z nieba. Piei Śl 1/219; A jo napiekym żebrakom chleba, To mi wyproszą gwiazdeczkym z nieba. Pies Śl 2/247; Jo dóm żebrakom krajiczek chleba, Wyrzykają mi gwiazdeczkę z nieba. Pies Śl 2/241; Bende ja dawał takóm jałmużnóm, co my sprowadzóm gwiazdę nieslużnóm. Krzyż Kuj 1/221; Będę ja pościł,dawał jałmużnę, co wyprowadzę gwiazdkę usłużne. ZWAK 1882/113.

b. A będę ja prosić wszechmocnego Boga, by spuścił na ziemię tę gwiazdeńkę z nieba.K 16 Lub 269; A ja będę rzekać w zimie, w lecie, Aż sie gwiazdeczka zbliży ku ziemi. PieS Śl1/221; A mam ja w Bogu taką nadzieję, co se wyproszę gwiazdę na ziemię. K 48 Ta-Rz 118.

c. Mam ja tam w niebie, swego anioła, co mi gwiazdeczkę z nieba wywoła. K 6 Krak 130; ... on mi gwiazdeczkę spuści do sioła. K 2 San 134.

d. A wyjźrzę ja, wyjźrzę miesiąckiem z oblocku i gwiozdę i pannę przygarnę do bocku.K 46 Ka S 94; A ja wijimne szable z p\fod buoku i sobje sęgne gwjazdę z obłoku. Kam Pom 40;

A mam ;n taką strzałę przy boku, Którą dosięgnę gwiazdę w obłoku. Piei Śl 2/244, nadto war.:Biel Kasz nr 410.

31 - Kawaler i panna połączą się, jeśli gwiazdy da się zliczyć/porachować. a. A widzis, Jasieńku, te gwiazdy na niebie? Jak je porachujes, pójdę ja za ciebie. Wolałbym,

dziewcyno, sto lat pokutować, niżeli na niebie gwiazdy porachować. Sto lat pokutuję i wypokutuję, a naniebie gwiazdów nigdy nie zrachuję. K 41 Maz 459, war.: K 26 Maz 243; A widzisz ty durniu ... K 44

Gór 314; Widzisz, ty hultaju ... Gwiazdów nie zrachujesz, wylazą ci oczy, K 48 Ta-Rz 133; ... Jak wszystkie policzysz, to wyjdę za ciebie. Wolałbym ja, wolał po świecie wędrować, Niż wszystkie

gwiazdeczki na niebie rachować. Kot Rzesz 350, war.: TN Ksieżornierz 1984; Widzisz ty chłopaku ... ]ak ich wszystkich zliczysz to pójdę za ciebie. TN Łubcze 1978.

32 - Ile gwiazd na niebie, tyle a. ścieżek do dziewczyny, b. miłości, c. szczęścia. a. Porachu], dziewczyno, gwiozdecki na niebie, ile jo narobi! ściezecek do ciebie. Piat

Krak 335, war.: LL 1957/3/10, Konop Krak 8; Policz ty, Marysiu, te gwiazdy na niebie, tyle onnarobił drużynek do ciebie. ŁSE 1978/76.

b. Widzisz, kochaneczko, Ile gwiazd na niebie? Tyle ja mam, kochaneczko, Miłościdla ciebie. Piei Śl 2/418.

c. A spojrzyj ty, Stachu, na gwiazdy na niebie, tyl'e Bóg ma szczęścia, starczy dlamnie, dla ciebie. Krzyż Kuj 1/242.

33 I - Dziewczyna/chłopiec pyta gwiazdy/astrologów/żeglarzy/mądrych ludzi/astronomów/geometrów/...gdzie jest jej ukochany/ukochana.

a. Gwiazdy moje, gwiazdy, na niebie świecicie, jeżeli wy o mojem kochaniu nie wiecie?K 18 Kieł 108; war.: O wy, moje śliczne gwiazdy, Co ... Powiedzcież mi o mym miłym, Jeźlio nim co wiecie. Piei Śl 1/363; O wy prześliczne ... o kochanku, czy wy o nim ... Piei Śl 1/354, podob. Rog Śląsk 120.

b. Wy mądrzy ludzie, co gwiazdy liczycie, czy o mojim Stasiu nic mi nie powiecie.K 6 Krak 146; Astrologowie, co gwiazdy licycie, cyli wy o moim kochanku nie wiecie? K 6 Krak 145, war.: K 12 Poz 123, Udz Krak 128; ... o mojem kochaniu nie wiecie? K 57 RuśC 1143; A wy,astronomowie ... Święt Nadr 221; / wy {tez), żeglarze, co gwiazdy licyta, po(w)jedzta mi o niej,bo wy o niej wieta. A wy (tez) g(w)idzdecki, co na niebie śjecitd, pojedztd mi o niej, bo wy

jó jidzita. K 40 MazP 257; / wy metryce ..., powiedzcie wy mnie, kej wy ją widzicie. K 4 Kuj 26; Wiatry, wichry, co gwiazdy kryjecie - jeżeli wy o moim kochaniu nie wiecie? K 44 Gór 380; Wy

ptaszęta niebożęta, co gwiazdy liczycie, czyście Mani nie widzieli, czy o niej ... TN Osowno 1980, podob.K 46 Ka-S 17, K 3 Kuj 307.

33 II - Gwiazdy odpowiadają dziewczynie/chłopcu, gdzie widziały ukochanego/ukochaną.

A widziałyśmy go w sadecku wiśniowym, cese se cubryne (czuprynę) grzebykiem perłowym. K 18Kieł 108; war: Widziały my go pod mostem cembrowym, Zamykali go kluczykiem perłowym. Piei Śl1/354; [podobnie odpowiadają: astrologowie K 6 Krak 145, Konop Krak 117, K 57 RuśC 1143,metryce K 4 Kuj 26, aryklary K 40 Maz 255, wiatry arcyzy K 6 Krak 145, wichry K 44 Gór 380,

ptaszęta niebożętaTN Osowno 1980, żeglarze K 46 Ka-S 17, synagrulowie K 3 Kuj 307]. 34 - Chłopak/Jfcoc/janeczefc/syneczefc radzi się gwiazd, gdy bierze wianek dziewczynie.

Oj, ty Janku mój, coś mi wianek wziął; A kogoś się ty radził ? Dziewczyno, ciebie, gwiazdek naniebie, Jakżem cie odprowadził. Kot Zn 380, war.: TN Dobre 1977; Och ty, Janeczku mój, zabrałeświanek mój, ... TN Ułów 1967; Kochaneczku mój, Wianekeś mi wziął! Kogoś się poradził? Kochankociebie, Gwiazdy ... Jak ciem odprowadził. Rog Śląsk 161, Pies Śl 1/526; Ej, ty syneczku, Już powianeczku. Nacożeś mi go wziął, Kogoś się radził? ... Kochaneczko ciebie. Piei Śl 1/482; Zdradziłeśmnie, zdradził, kogoś się ty radził? Ni gwiazdki na niebie, ni

216 _________________ GWIAZDYdokumentacja

GWIAZDY dokumentacja 217

chustki na chlebie. K 19 Kieł 93; Zdradziłeś mię zdradził, Kogóześ się radził? Gwiazdeczki na niebie I

43 Dziewczyna prosi gwiazdy by (nie) świeciły cłiłopakowi



chustki na chlebie. K 19 Kieł 93; Zdradziłeś mię zdradził, Kogóześ się radził? Gwiazdeczki na niebie I dziewczyno ciebie. ZWAK 1886/287, war.: Kot Rzesz 416, Piat Krak 214.

35 — Gwiazda wędruje/przenika/turuje po'niebie / do miesiąca, dziewczynawędruje/przenika/turujedo matki/chłopaka, chłopak do dziewczyny.

a. Wędrujom, wędrujom gwiazdecki na niebie, I ja ty s wędruje matusiu do ciebie.ZWAK 1888/193.

b. Wędruje, wędruje gwiazdecka po niebie - 1 ja powędruje, Jasieńku, do ciebie. ZWAK 1891/123.

c. Wędruje, wędruje gwiazdeczka po niebie, Oj, JI ja przywędruje, uoj, dziewczynodo ciebie. TN Osowa 1977; war.: Wędrują, wędrują gwiazdeczki na niebie ... Ol Pódl 23; Toruje,toruje ... i ja potorujem ... MAAE 1898/85.

d. Wędruje, wędruje gwiazda do miesiąca i ja powędruję do swego tysiąca. Ol Pódl 23, podob.w pieśni weselnej Piat Krak 411. 36 - Tak jak jest niebo, słońce, miesiąc, gwiazdy tak jest miłość chłopca

i dziewczyny. a. Gdybym ciebie miał opuścić, musiałoby niebo spaść; a gwiazdy by sic łyskały

i miesiąc by świat porzucił. K 40 MazP 246. b. Zęby nie miesiącyk, nie gwiazdy na niebie, tobym nie potrafił, dziewcyno, do ciebie.

K 28 Maz 238. c. Jasne gwiazdy, jasny miesiąc, najjaśniejsze słońce, pójdęć ja z tobą Walusiu, choć

na świata końce. K 22 Łęcz 64. 37 — Zańdzij słońce, wzeńdzi miesiąc, i gwiazdy w około, wyńdzi, wyńdzi kochaneczko, przemów

do mnie słowo. K 4 Kuj 23.38 - Chłopiec przysięga na księżyc i gwiazdy. A boś ty mi raz przysięgał Na księżyc, na gwiazdy? Bo to na taką przysięgę Uwierzyłby każdy. Kot

Rzesz 372; war.: A ja tobie podprzysięgłem Na ... Kot Rzesz 318. 39 — Gwiazda świeci w okieneczko, dziewczyna ściele łóżeczko.

a. Świeć-ze mi gwiazdecko, prosto w okienecko, niech ja se pościele Jasiowe łózecko.Świeć-ze my, gwiazdecko, świeć-ze my w oboje, niech ja se pościele Jasiowe i swoje. LL1960/2-3/78.

b. Zaświeć gwiazdeczko, zaświeć księżycu, Zaświeć w szybki "obie, bo ja już ścielę Jankowi i sobie. TN Karczmiska 1980.

40 - Gwiazda/gwiazdy świeci/świecą na niebie, chłopak idzie/jedzie dodziewczyny lub dziewczyna jedzie do chłopaka / do domu.

a. Świeci gwiazdeczka na niebie, puść mnie, (dziewczyno), do siebie. K 40 MazP 165, war.: K 39 Poz 164, K 40 MazP 153, K 41 Maz 112, ZWAK 1878/47; Świecą mi gwiazdy ... Pies Śl 2/295.

c. - Świeci miesiąc nad stodołą, gwiazda na niebie. Nie zamykaj okieneczka, jadę dociebie. K 22 Łjcz 57; war.: ... nie zagaszaj, Maryś, ̂ ognia, ... Krzyż Kuj 1/146.

d. - Świecą gwiazdki, świecą, na wysokim niebie, gdzie ty Jasiu mieszkasz? Jedziemydo ciebie. Piat Krak 229.

e. Świeci miesiąc, świecą gwiazdy, świecą ale nie każdemu; tylko moji Kasiniecce, colie zabiera do domu. K 25 Maz 217.

41 - Jak księzyc/mieatąc między gwiazdami, tak ukochana między dziewczę- tam-i- J ,

świeci miesiąc, świeci między gwiazdeczkami, Najmilsza mi Helenka między niewiastami. Lom

Śląsk 398; war.: Świeci się miesiącek ..., moja Marysia między dziewcętami. K 19 Kieł 175, podob.Mika Oraw 51; ... ja najuboższa między sierotami. Chód Śp 186. 42 - Ciemna gwiazdeczka świeci na niebie, dziewczyna jest smutna.

a. Ciemna ta gwiazdeczka, co świeci na niebie, smutny mi ten liścik, co piszę dociebie. LL 1972/1/56.

b. Ciemna nocka ciemna, gwiazdeczka na niebie, smutno memu sercu, Jasieńku be zciebie. K 6 Krak 457, war.: Piat Krak 80.

f

43 - Dziewczyna prosi gwiazdy, by (nie) świeciły cłiłopakowi. a. Czy on żyje, czy nie żyje, Świeć mu, gyńazdko, iuitec'.' Bo przy tobie, to i w grobie

Serduszko me będzie bić. Pies Śl 2/521; war.: Oj, czy żyje czy nie żyje ... Kot Rzesz 270. b. -Świećcie gwiazdy w ciemną noc, Świećcie na chodniczki, A ty, miły, śpiesz sie

do mnie, Do twej dzieweczki. Rog Śląsk 157, war.: Pies Śl 1/506. c. Oj bodaj ci, łiultaju, da nic świeciły gwiazdy, oj zwodziłeś dziewcęta, da obiecywałeś

każdej. K 25 Maz 169. 44 - Ile gwiazd na niebie / piasku/krx>pe,ł w morzu / dziur w przetaku, tyle

dziewczyna/chłopak ma miłości/przywiązania/szacunku/ ... dla ukochanego/ukochanej.

Ile piasku w morzu, lic gwiazd na niebie, Tyle mam, kochanku, Miłości do ciebie. Pies Ś! 1/386,war : Rog Śląsk 143, Lom Śląsk 382; Siła ..., tyla ..., tyla mam miłości, kochanie ... K 46 Ka-S 182; ...tyla przywiązania mom mała ... K 12 Poz 226; Ile kropek w morzu, ... Tyle mam szacunku Panienko dlaciebie. Pies Śl 1/309, war.: Rog Śląsk 119; ... dziewczyno dla ciebie. Lom Śląsk 397; Siła kropli wmorzu, jasnych gwiazd na niebie, żadnej tak nie kocham jak dziewcyno ciebie. K 27 Maz 337; Ile

gwiazd na niebie, Ile dziur w przetaku, Tyle jest obłudy w każdziutkim chłopaku. K 6 Krak 454; ... tyle jest obłudy dziewczyno u ciebie. K 6 Krak 454; Wiela gwiazd na niebie, wiela klósia w snopku, Tyla poćciwości w każdziutkim parobku. Święt Nadr 298; Wiele gwiazd ... Tyle tez miesięcy I tyle na świecie Panienek tysięcy. Pies Śl 1/382 i 456, war.: Rog Śląsk 120.

45 - Nie ma tyle gwiazd na niebie, ile razy dziewczyna dała gęby / miałachusteczek.

Nie ma na niebie Tyle gwiazdeczek, Jak mi ma mila Dala gębiczek. Rog Śląsk 147, Pies Śl 1/301,war.: Pies Śl 2/388, ZWAK 1885/179; ... Wiela ma mila miała chusteczek; Pies Śl 1/313.

46 - Choć innych jest jak gwiazd na niebie, on/ona jest niezastąpiony/-a. Żeby was tu było jak gwiazdek na niebie, Nie było, nie będzie, jak Jasieńku ciebie. MAAE

1908/177; war.: Chociażby ich [panienek] Jak tych gwiazd ... Gdy ja nie mam serca Tylko,

panno, ciebie. Rog Śląsk 120. 47 — Miesiąc i gwiazdy (i Pan Bóg) — świadkami miłości / widzą/wiedzą. a. Mam ja na świadectwo miesiącek i gwiazdy, o jakeś me kochał nockę i dzień każdy.

K 6 Krak 147. b. Widzi miesiąc, widzą gwiazdy, ilech nocy nie spała, Wielech nocy nie spała; Jeno

w nocy w oknie na cię Z szczerym sercem czekała. Pies Śl 1/406; war.: ... Jeno na cię pod okienkiem Szczerem ... Rog Śląsk llo; Wie to ... wiedzą ..., jak ja na twą szczerą miłośćw myślach moc budowała. Rog Śląsk 110, war.: Pies Śl 1/424.

c. Wszystkie gwiazdy, co świecicie, I co wysoko widzicie, Choćbym nie miał sercaw sobie, Musiałbym się kochać w tobie. Lom Śląsk 248.

d. Nie mam, nie mam [innej], ino ciebie, świadek Pan Bóg, co jest w niebie i wy gwiazdy mnie powicie, bo wy o tym dobrze wicie. Chód Śp 192.

48 - Miesiąc i gwiazda świecą na niebie - chłopak i dziewczyna spotykają się. a. Świeci miesiónc nad stodołom, gwiazda na niebie, nie zagaszaj Maryś ̂ ognia, jadę

dó ciebie. Krzyż Kuj 1/146, war.: K 22 Łęcz 57. b. Przyjadę ja Marysiu przyjadę do ciebie, oj da jak mi zaświeci gwiazdeczka na

niebie. Zaświeciła gwiazdecka i zgasła, a mojego Jasienia ciemna nocka zasła. K 2 San 227. 49 - Tak, jak gwiazdy są na niebie, tak chłopiec nie przestanie chodzić do

dziewczyny / dostanie chusteczkę od dziewczyny / dostanie za dziołchą króweczkę. a. Chybaby nie było gwiazdecek na niebie, Zęby ja nie chodził dziewcyno do ciebie.

ZWAK 1888/188. b. Chibaby nie było Na niebie gwiazdeczki, Żebym od dziewczyny Nie dostał chusteczki.

Her Kai 2/134. c. Nie musiałoby być Na niebie gwiazdeczki, żeby ja nie dostał Za dziołchą króweczki.

Pies Śl 1/127.

218 GWIAZDY - dokumentacja GWIAZDY - dokumentacja 219

Ś



50 - Gwiazdy są świadkami, że dziewczyna traci wianek [= dziewictwo]. Nie powiem luba, nie powiem droga, świadkami są gwiazdeczki, tylko upłynie parę miesięcy, trza

będzie kolebeczki. TN Częstoborowice 1980; Jasiuleńku mój, tyś mi wianek wziął, świadkami są gwiazdeczki, a jak upłynie dziewięć miesięcy, potrzeba ... TN Szyszki 1978.

51 A - Tobie świeci jeden miesiąc/słońce, a mnie świecą liczne gwiazdy.Tobie świeci miesiąc, a mnie świecą gwiazdy, ciebie kocha jeden, a mnie kocha każdy.

K 6 Krak 395, war.: ZWAK 1884/274, Chód Śp 186, Konop Krak 8, Sad Podh 100; ... jedna ... Pies Śl2/321; ... ciebie kocha jedna, a mnie kocha każdy. K 6 Krak 483; ... Zem ja nieszczęśliwy, To mi

przyzna każdy. Piej Śl 1/394; ... świeco ji gwiazdy, gdzie ja sie "obrócą, tam mnie k"ocha każdy. LL

1960/2-3/63;Svyćylo mi słońce, śvyćyly i gvazdy, Tob'e kocha jedyn, a ... MAAE 1898/89. 51 B - Przyświecał nam nieraz księżyc i gwiazdy także szeptały: «/Vie wierz, dziewczyno, tymsłowom, Bo on ci będzie niestały.)) Nyr Kar 250.

51 C - Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają / i gwiazdy jarzące. a. Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają, jeszcze moje oczki kochania nie znają.

K 21 Rad 136, war.: Sob Lubus 24, K 6 Krak 429, TN Huta 1966, Lud 1900/153, ZWAK 1888/181, ZWAK 1891/110; ... Niescęśni ci ludzie, co "o mnie gadają. ZWAK 1891/84; ... Choć urody me mam,chłopcy mię kochają. Lud 1903/226.

b. Świeci miesiąc świeci i gwiazdy jarzące, Ciebie kocho jeden, a mnie dwa tysiące.Or L 1927/170.

c. Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają: Choć urody nie mam, chłopcy mie,kochają. Święt Nadr 271.

51 D — świeci miesiąc (świeci), koło niego gwiazdy - wielu kocha jednądziewczynę.

a. Świeci miesiąc, świeci, wkoło niego gwiazdy, ciebie kocha jeden, a mnie kochakażdy. Sob Lubus 24, war.: K 6 Krak 483, Chód Śp 186, MAAE 1898/85, ZWAK 1886/311; ... Ciebiekocha jedna, ... ZWAK 1878/111; ... gdzie ja się obrócę, to mnie kocha każdy. K 6 Krak 429,

LL 1960/2-3/63; ... naokoło gziazdy, coz ja komu zinna, ze mnie kocha każdy. K 42 Maz 72; ... gwiazdy, koło niego, oj, jakże ja tęsknię do Jasieńka'mego. Piat Krak 157. b. Świeci miesiąc, świeci i gwidzdecek kila, Do mojej dziewcyny opętana mila. ZWAK

1880/174. C. Świeci miesiączek między gwiazdami, kiedyś chodził do mnie co dzień, dzisiaj czasami. TN

Wólka Husińska 1980. d. Świeci miesiąc, świeci, wedle niego gwiazda, serdecznie żałuję, żem kochała błazna.

Chód Śp 274. e. Świyci mi miesiącek, świyco mi i gwiozdy, Mom jo se dziywcyne, zowidzi jej k"ozdy.

Mika Oraw 51. 52 - Świeci miesiąc, świeci, drobne gwiazdy wschodzą, cóż mnie po kochaniu, kiedy ludzie

Szkodzą. K 6 Krak 429, war.: Pies Śl 1/395. 53 - Myślałeś Jasinku, że to gwiazda zeszła, A to Kasineczka koło okna przeszła. MAAE 1908/76.

PIEŚNI ZBÓJNICKIE, ŻOŁNIERSKIE I PARTYZANCKIE 54 - Smutna rzeka, księżyc w dal odpłynął, srebrne gwiazdy spadły w ciemną toń, gdzieś po

lasach, gdzieś po polach mglistych, Czujnie drzemie zakopana broń. świr Piel 401, tamże war.: Świr Piel 402-403, por. też Szew Niech 329.

55 - Miesiąc - ojcem, słońce - matką, gwiazdy - braćmi, zorze - siostrami żołnierza. Jak na niebie miesiąc jasny wzejdzie, żołnierzowi rodnym ojcem będzie ... Jak na niebie jasne

słońce wzejdzie, żołnierzowi rodna matka będzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejdą, żołnierzowi rodni bracia będą ... Jak na niebie jasne żarzy wzejdą, żołnierzowi rodne siostry będą. K 18 Kieł 182,

por. nr 58.

PIEŚNI MARYJNE 56 - Maryja ozdobiona słońcem, księżycem, gwiazdami. [O Matce Boskiej:] Z dwunastu gżozdów Koruna na głoże, Lodżano też w słońce, Ksżenżyc

pod nogatny. Stef WarmPs 2/89. 57-0 Maryja, Matko Boża, Niech Ci świeci w maju zorza, Słońce, miesioc, wszystkie gwiazdy,

Niech zobacy cłowiek każdy. LL 1957/2/20. PIEŚNI SIEROCE

58 - Miesiąc. - bratem, zorza - matką, gwiazdy - siostrami sieroty. Matka mi zorza, Miesiąc mi jest miłym bratem, Gwiazdy szląskie siostrami memi, I dosyć na tym.

ZWAK 1R78/100, por. nr 55. PIEŚNI DZIADOWSKIE

59 - Gdy z Antychrystem człek się zbrata, Nastąpi wkrótce koniec świata - ... Z niebadeszcz krwawy padać będzie, Ciemności wnet zalegną wszędzie: Pogasną gwiazdy, słońce

zgaśnie. Nyr Kar 1/354. 60 - Miesiąc, słońce, gwiazdy, niebo płaczą/litują się nad niedolą ludzi.

Posłuchajcie, proszę, pilnie, jak niebo plącze usilnie: miesiąc, słońce i z gwiazdami płacze, lituje nad nami. K 19 Kieł 141, war.: K 48 Ta-Rz 209.

61 - Bóg sposobi świat i zdobi go słońcem, księżycem, gwiazdami i planetami.W tej wieży dał [poganin, Diaskorus, ojciec św. Barbary] wymalować, Bogi

swoje wyrysować, Słońce, księżyc z planetami, Rozmaitymi gwiazdami. Od tych [Św. Barbara] oczyodwróciła, Ku niebu okiem patrzyła, Jako ten świat oświecają, Jasnością swą napełniają. Myśli, ktoten świat sposobił, I gwiazdami przyozdobił, Kto nim rządzi i sprawuje, I kto nad nimi panuje. Nyr Kar

128. PIEŚNI ZADUSZKOWE

62 - Księżyc, słońce, gwiazdy, woda, obłoki, góry, lasy nie chcą przyjąć grzesznych dusz.

Idą, idą, dusze płakające, Swemi rękami lamające. Słońce, słońce [w cd. też: księżyc, gwiazdy,woda, obłoki, góry, lasy] przyjmijcie nas, Bo Jezus zaparł się nas. ZWAK 1880/88, war.: Biel Kasz nr 35B.

63 - Jak księżyc między gwiazdami, tak dusza w raju między braćmi i siostrami.

Ga [gdy] do raja przebiez-imo [anioł z grzeszną duszą], wejtrzójd raja posadzyma, miza [między]brale, miza sostrami, jako ksawiec [księżyc] miza gwiazdami. Biel Kasz nr 67B.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ 64 - Gwiazdy wzięli sie od początku stworzenia świata. Jak Pan Bóg stworzył ziemie

i powiedział: Zrobimy światłość. Pierwsza światłość była największa, było słonko. Druga

światłość była mniejsza, był księżyc. A trzecia światłość, powiedział Bóg, gwiazdy. I nazwał wszystkie gwiazdami. Ni było ani jimionów, że ta była taka, to ta, no wszystki jidnakowyimia - gwiazdy. Czap Mat 96.

65 - Gwiazdy to otwory w niebie. Niebo to jest zaziesone nad ziemnio i ma takie dury co śfatło zidać, to gziazdi. Szyf MiW 148,

podob. Szyf Trąd 53, Kul MiW 435, Mosz Kul 2/17. 66 - Każdy człowiek ma swoją gwiazdę. Mówio, że jak sie człowiek rodzi, to już i gwiazdkę ma dla siebie. Etnl 1989 Bilg 118, podob. Sych

SKasz 1/388, Kup WiM 20, Szyf MiW 148, Kul WiM 437, TN Łukowa 1984, Red. Jelna 1984, TN Zamch1984, TN Krasiczyn 1985, K 7 Krak 31, Udz Krak 91, MAAE 1908/132, Wisła 1889/495, Wisła 1900/465,ZWAK 1878/128, ZWAK 1885/32, ZWAK 1887/31, Lud 1896/277, Or L 1938/161.

220 GWIAZDY - dokumentacja JUTRZENKA cksplikacja

221

67 - Gwiazd nie należy pokazywać palcem.

Każdi ma gziozde widno co się śfeci ale nie wolno pokazać na gziazdc bo łona się zatrzensie i

Luka Leon Jan, Wierzenia pogańskie na Pomorzu Wschodnim w starożytności i we wczesnym Średniowieczu, Gdańsk



Każdi ma gziozde widno co się śfeci, ale nie wolno pokazać na gziazdc, bo łona się zatrzensie imoże spaść. Szyf Trąd 52, podob. Sych SKasz 1/388, Kul MiW 437, Szyf MiW M8, ZWAK 1887/31,ZWAK 1878/128.

68 -Az gwiazdami to je tak: Pan Bóg se naładował tyle lampków, ile ma być ludzi na świecie. I so takie święte (= święci), naznaczone do tego, że jak sie człowiek rodzi, to oninoliwają masła do tyj łapki, co mu je naznaczona, i człowiek poty żyje, pocht (= póki) siemasło nie wypali. A późni to te łapkę, jak już je sucha, to święte ciskajo na ziemie. Wisła1903/96; podob. Śmierć strąca z nieba lampki - gwiazdy znaczące ludzkie życie. Krz PHI. nr 332.

69 - Jak w wilję nie ma gwiazd, to będzie mleczny rok, krowy mleka dużo dadzą. Wisła1901/183, podob. LSE 1961/88, LSE 1965/30, Bart Lub 26-27, K 5 Krak 195, Udz Krak 37.

70 - Jeżeli w wieczór wigilijny jest dużo gwiazd na niebie, to kury będą się dobrze niosły.Wisła 1895/493, podob. LSE 1961/88, LSE 1965/30, Szyf MiW 34, Bart Lub 26, Pęk Bilg 238, Etnl 1989Bilg 120, Gaj Rozw 35, Udz Krak 37, Wisła 1901/183, Wisła 1902/370, ZWAK 1879/26, ZWAK 1892/265,Or L 1926/136, Or L 1934/149. Podobna przepowiednia dotyczy Sylwestra Kul MiW 415 i NowegoRoku Kul MiW 648.

OPISY PRAKTYK 71 - Do wieczerzy wigilijnej zasiadało się, gdy na niebie zapaliła się pierwsza gwiazda.

Bart Lub 25, podob. Kul Wid 3/25, K 9 Poz 116, K 10 Poz 58, Folk Łodz 91, K 23 Kał 52, K 24 Maz71, K 26 Maz 53, K 27 Maz 110, K 5 Krak 195, K 16 Lub 48, 100, K 48 Ta-Rz 62, K 35 Przem 14, TNKrasiczyn 1985, Kał Lim 29, Gaj Rozw 30, Wes Śląsk 202, Plut Glog 2/137, Udz Krak 35, Wisła 1902/370,1904/526, ŁSE 1961/83, ZWAK 1878/20, ZWAK 1879/14, ZWAK 1885/4, Wit Baj 139, Or L 1934/148,Or L 1934/150, Or L 1935/149, Or L 1938/156.

PISANA POEZJA CHŁOPSKA 72 - Słońce i księżyc - dwaj świetlani bracia, / Gwiazdy - promienne siostrzyczki. [A.

Zachara-Wnękowa] Szcz Ant 836.73 - Jesteś matką, wielką, ogromną. / Obecna jesteś. / W podziurawionym gwiazdami niebie, / Na

rozłożystym talerzu widnokręgu, / Pod i nad nami. [K. Maurer] Wer Ojcz 230.74 - Stoi noc / na skraju wsi / i parasol wznosi, / a na niebie / srebrny kapłan / mszały / gwiazdom

głosi, / Wielki Wóz / robotnic pełen /, w Mleczną Drogę / skręcił. / Kapłan modły / kończył świtem / iwieś rosą / święcił. [W. Sitkowski] Ad Złote 237.

75 - Rozświeciły się srebrem gwiazdy / na słupach ulicznych / z nieboskłonu / czarnego sklepienianieba /zeszły do naszych mieszkań. [S. Choj nowski] Szcz Ant 249.

76 — w polach wśród złotych pszenic i ostów / w łąkach gdzie kwitną białe stokrotki / fruwają jak pliszki ciepłą wiosną /prostych wierszy płomienne zwrotki / ... a kiedy wieczór ciepły nadchodzi / z sakwą pełną srebra błękitu / z każdej płomienna gwiazda się rodzi / by świecić nocą pszenicom żytom.Poc Poez 440.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/80-82, 283-290; C h o d u k i e w i c z Jadwiga, Gwiazda, [w:] SLSJ, Wro-cław 1980, s. 74-79; De Vries Dic 369, 440-441; Duf SNT 285-286; Duf STB 315-317; For Sym 101-104;Gamlv Ind 685-686; Gład Wiedz; Herd Lek 49; Ka m o c k i Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastu-

jące wojnę Światową, Or L 1926/154; Ko l b u s z o ws k i Edmund, Gwiazdy i grzyby w wierzeniachludu, Lud 1895/168-178; Kop SMit 348-350; Kop SSym 105-108; Kup Astr 1958/5/233-246; Kup Astr 1959/6-7/290-303; Kup Met; Kup Pol 59-64, 108-113; Kup WiM 19-29; Lur Slow 64-65;

p g y y1973, s. 20-29; Mif Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/465̂ 167; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 147-166; Sa d ł o w s k a Jadwiga, Semantyka i składnia wyrazów stonce,księżyc, gwiazda w kulturze ludowej i wybranych utworach literackich, praca magisterska napisana w ZJP UMCS,Lublin 1979; Sn a r s k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyinie ludowej, pracamagisterska napisana w Zakładzie Języka Polskiego UMCS, Lublin 1985; SKSI Lec 133; SSSI 180-181; S t a w o ż,Księżyc i gwiazdy, Lud 1904/94; Szyf MiW 147-152; Szyf Trąd 51-62; W ort Iloff 8/458-468, 9/596-689, 762-782,10/335.

-»BABY, BARAN, DROGA MLECZNA, GWIAZDA BETLEJEMSKA, GWIAZDA KLOSU PSZENICZNEGO,GWIAZDA PÓŁNOCNA, OWIAZDA SPADAJĄCA, GWIAZDA WIECZORNA, JUTRZENKA, KOLO SWKATARZYNY, KOMETA, KOSIARZE, KRZYŻ ŚW., KSIĘŻYC, MAŁY WÓZ, NIEBO, OniUEKACZKI,SITO, SŁOŃCE, SZNUREK Z GUZAMI, WAGA, WIELKI WÓZ, ZORZA

Stanisława Niebrzegowska

JUTRZENKA

Wenus poranna

Wstęp Eksplikacja: Nazwy Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje. Wygląd. Właściwości. Czynności; ruch,świecenie, funkcje Działania sprawcze. Jutrzenka jako obiekt kultu. Lokalizacja. Czas. Przepowiednie. Symbolika.

Dokumentacja: Przepowiednie. Kolędy bożonarodzeniowe. Pieśni weselne. Pieśni maryjne. Pieśni pasterskie.Pieśni żołnierskie. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.

Poranna gwiazda najlepiej widoczna przed wschodem słońca, wyróżniana spośród gwiazd jako

najjaśniejsza, jest w tradycji ludowej zapowiedzią początku dnia oraz symbolem nadziei i piękna;

wiązana z Matką Boską jako tą, która poprzedza i „przynosi" słońce - Chrystusa. W wielu mitologiach ś w i a t a Jutrzenka to bogini świtu - siostra, matka, żona

słońca Kop SSym 133. W mitologii i n d y j s k i e j Jutrzenka (Uszas) 'Brzask' - siostra Nocy, pojawia się na wschodzie

(ubrana w światło) i rozrzuca swoje różowe szaty. Podobna do krowy, ukazującej wymiona, odkrywa i pokazuje swoje piersi. Wypuszcza swe promienie jak bydło, otwiera bramy nieba, gdy krowy (obłokiświtu i promienie) wyrywają się z zamknięcia. Jako matka bydła wyjeżdża w wozie zaprzężonym wrude krowy, byki lub konie. Po całodziennej wędrówce Brzask staje się Zmierzchem, siostrą Nocy Jak Ind 25-26, -^Gwiazda Wieczorna.

W mitologii g r e c k i e j - Eos, siostra Heliosa (słońca) i Selene (księżyca), rozpraszająca mrokinocy. Ukazywała się na niebie zanim brat Helios wyruszył w całodzienną wędrówkę Piet Grec 168.

Dziećmi Eos były bóstwa uosabiające gwiazdy oraz najważniejsze wiatry Piet Grec 172. Jej łzy to poranna rosa, którą zbiera słońce Kop

SSym 134. W tradycji c h r z e ś c i j a ń s k i e j Jutrzenką bywa nazywana Matka Boska, ona bowiem przyniosła ludzkości Słońce-Chrystusa Kop SSym 134, Herd Lek 60, Duf SNT 286. W ApokalipsieChrystus jest nazywany „gwiazdą świecącą", poranną - jak ona wschodząc rano rozlewa swój blask nacały świat, tak i Chrystus przybywając na świat rozjaśnił ciemności For sym 103, Lur siow 80.

222 ___________________ JUTRZENKA - eksplikacja

JUTRZENKA eksplikacja _

____________________ 223

W językach sł o w i a ń s k i c h poranna Wenus - siostra Słońca SKSI Lec 133 -bywad (1) 'bl k ś i tł ' (bł Z i Z k Z k k Zi ć

*•* J. pozostaje w opozycji z G w i a z d ą W i e c z o r n ą ze względu na czas



nazywana od: (1) zorzy- 'blasku, światła' (błrus. Zarnica, Zaranka, ros. Zorka, ukr. Zirnyća, bułg. Zornica, Zora, serb.-chorw. Zorjanca, słoweń. Zornica); (2) jutra czyli poranka(kasz. Porenica, pol. Jutrzenka, Jutrznia, ros. Utremca, bułg Utrenica); (3) dnia (ukr. wChełmskiem i na pol. Wołyniu - Dynnyća, ros. Dennica, bułg. Dennica, Dynnica,serb.-chorw. Danica, słoweń. Danica, czes. Dennice; w literaturze polskiej -Gwiazda Dniowa, Gwiazda Dzienna Kup Pol 74); (4) świtu (ukr. Svitivka) Mosz Kul 2/28.

W języku po l sk i m słowo jutrzenka (podob. jutrznia 'pierwsza część modlitwy brewiarzowej, odmawianej przed wschodem słońca') etymologicznie wiązane z jutro 'rano',

posiada dwa znaczenia: (1) 'planeta Wenus widoczna nad horyzontem przed wschodemsłońca; Gwiazda Poranna'; (2) 'jasność poprzedzająca ukazanie się słońca na horyzoncie;świt, świtanie, zorza poranna'. W dawnej polszczyźnie wyraz jutrzenka był zwykleodnoszony do 'świtu, blasku przed wschodem słońca' sstp Urb 3/205. Fraz. jutrzenkawolności (częsty w pieśniach patriotycznych i wojskowych) to 'zapowiedź wolności'.

W gwarach polskich Jutrzenka to przede wszystkim nazwa Wenus w jej rannej postaci.Ta sama Wenus świecąca wieczorem otrzymuje nazwę -»Gwiazdy Wieczornej.

= Oprócz powszechnej nazwy Jutrzenka, fukcjonują inne utworzone na bazie tegosamego rdzenia: Jutrznia Giad wiedz 68, 125, 194, Kul wiei 3/511, Jutrzejka, Jutrznicka, Jutrznionka Glad Wiedz 68; Jutrznica Sych SGKasz 2/114. Większość nazw nawiązuje doczasu rannego świecenia tej gwiazdy i blasku, jaki wraz z nią się pojawia: Ranna Jutrzenka8f, 10, podob. Kai Lim 32; Gwiazda Poranna sZyf Trąd 49, TN Łukowa 1984, Glad Wiedz 70,129, Poranna Kul Miw 436; Poranica, Porenica Glad Wiedz 70; Porannica Kul Wiel 3/5il;

Gwiazda Porankowa 23; Ranna Gwiazda Kup wiM 24, Glad Wiedz 7o; Rańsza GwiazdaKup WiM 24; Zaranna Gwiazda at, Kup WiM 24, Kai Lim 32; Zarankowa Gwiazda, ZreńszaGwiazda Kup WiM 24; Świtalna Gwiazda Kup Pol 76; Zorza Glad Wiedz 69, 125; Zorza Ranna, Zorza Poranna Glad Wiedz 69; Zorka Glad Wiedz 69; Zornica Glad Wiedz 69, KarlSGP 6/409; Zornica Ranna Glad Wiedz 69; Zorniczka Glad Wiedz 69, 125, Kul Miw 436;Wrzesinka (najlepiej widoczna jest we wrześniu) Kup WiM 23; Wenera (Wenus) Szyf Trąd 50, Szyf Mi w 146; Weniusz Czap Mat 78.

Wiele nazw odnosi się do jej po ł o ż e n i a : Jutrzenka Wschodnia Glad wiedz 69; Północna Jutrzenka Glad wiedz 132; Gwiazda Węgierska [jeśli nie ma jej w Polsce, świeciWęgrom] Glad Wiedz 70, 194; w y g l ą d u : kasz. Świetłąca Gwiazda, Jarsko GwiazdaGlad Wiedz 70; Gwiazda Jasności Kup Poi 76 ; cz as u w yp ę d z a n i a byd ła: PasterkaKup WiM 24.

Inne nazwy to: Pierworadka TN Gorajec 1984; Gwiazda Najświętsza (ma związek z

Matką Boską) Sych SGKasz 1/388; Zwiastunka Kup Poi 8i; Zowitrzniejszo Gwiazda GladWiedz 70; metaf. Gwiazda Morza ii.

it Jutrzenka jest traktowana jako gwiazda świecąca rano i wieczorem lub jedynie ranoMosz Kul 2/27, Szyf Miw 145, uważana za gwiazdę Matki Boskiej, a nawet jej oko 21. + J.wraz z G w i a z d ą Wiecz o r k o wą (-+Gwiazda Wieczorna) i Gwiazdą Północkową(->Gwiazda Północna) zdobią koronę Matki Boskiej 23.

świecenia: Jutrzenka wschodzi przed wschodem słońca / świeci rano, Gwiazda Wieczornaświeci z wieczora j do północy 26.

® J. jest j a s n a powsz , bardzo jasno świeci 18, Glad wiedz 195; najjaśniejsza zgwiazd 8, bo jest n a j ś w i ę t s z a Sych SGKasz 1/388; ma światło białawe, drżące iiskrzące 24; większa od innych gwiazd 18.

O Cechą szczególną J. jest to, że jako pierwsza z gwiazd świeci zawsze Panu Bogu Red.Rakówkn 1984; jest określana mianem c ud o w n ejGaj Rozw 30 lub s z c z ę ś l i w e j gwiazdy

20. Jest ś l i c zn a jak księżyc i lśniąca 8c. ■ Ruch. w s c h o d z i 5, 8e; w y c h o d z i , w staje Glad wiedz 133; p o k a z u j e s i ę19, powstaje 8c; ś w i t a 8e, 13; idzie przed słońcem również i w dzień, ale nie zawszemożna ją dostrzec Kai Lim 32; przychodzi do nas i5c; znika z nieba (po Bożym Narodzeniu) 2, 16, 19, Glad Wiedz 129.

Ś w i e c e n i e . J. b ł y s k a 7; b ł y s z c z y i2a, ś w i e c i 2, 8c, e, 10, 14, 15, Glad Wiedz131, podob. Glad wiedz 196; świeci jak słońce 8c; świeci najdłużej ze wszystkich gwiazdKup WiM 23, szczególnie jasno świeci w adwencie Glad Wiedz 129; J. świeci siedem latnad Polską, siedem nad Węgrami 20. W lecie ga ś n i e kolo południa Glad Wiedz 133, jako ostatnia z gwiazd Szym SDom 351 zmienia się co trzy lata, tzn. Jutrzenka na wiosnęstaje się Gwiazdą Wieczorną 25.

F u n k c j e . J. z d o b i k o r o n ę Matki Boskiej 23. Jest to gwiazda, która pierwsza prowadziła ludzi do stajenki Wisla 1900/464, wskazywała Trzem Królom drogę doBetlejem 16, 19, podob. TN Księżpol 1984, -*Gwiazda Betlejemska.

□ J. ma wpływ na ziemię 24, na urodzaje Szyf Trąd 50, przynosi ludziom dobrą nowinę3.

♦ J. od dawna otaczano c z c i ą . Ukazywanie się jej na niebie witano słowami „Witaj, jutrzenko, najjaśniejsza panienko" 22. Na jej widok (rano i wieczorem) chłopi odkrywaligłowy, żegnali się albo odmawiali pacierze Mosz Kul 2/465.

Niewidoczność ,!. na niebie była tłumaczona na różne sposoby: to bogienki (boginki) zabierają ją do innych krajów Glad Wiedz 130, kradną ją czarownice Mosz Kul 2/652, CyganyGlad wiedz 131 lub Ruskie (aby jej nie ukradli, należy świecić lampkę) TN Konopnica 1978.

A Lokalizacja: Na wschodzie, np. 6, Glad Wiedz 194, 196. 00 Na charakterystyczny czas świecenia wskazuje nazwa Jutrzenka pochodząca od

jutro, tzn. 'rano' SI SE 1/596. (a) J. pojawia sięran o 8, I5e, podob. Kup WiM 23, Glad wiedz 190, 193; nad ranem OrL

1938/161; wita ranek Szyf Miw 146, Szyf Trąd 50; J. poprzedza brzask Gaj Rozw 64; pojawia się po północy, do dnia, nade świtem, o świcie Glad Wiedz 133, 189; przed wejściem słońca 8, Etnl 1989 Bilg 118, TN Krasiczyn 1985, Glad Wiedz 133.

(b) J. pokazuje się na wiosnę Glad Wiedz 192. Świeci od końca listopada do TrzechKróli 16, podob Giad wiedz 189; podczas adwentu, w okresie Bożego Narodzenia GladWiedz 129, 192; od grudnia do maja Glad wiedz 184.

Najbardziej widoczna na niebie jest w wigilię Bożego Narodzenia Red. Rakówka 1984, świeci bowiem od czasu, kiedy się Pan Jezus narodził Gaj Rozw 30.

224 JUTRZENKA - dokumentacja JUTRZENKA - dokumentacja _______________ 225

J. nie każdego roku Świeci Glad Wiedz 131, podob. Szyf Trąd 50, Szyf MiW 146, Glad Wiedz

185 189 Jeśli jej nie widać to znak że świeci na innym lądzie np w Turcji Glad Wiedz 130 Lata w

PIEŚNI MARYJNE



185, 189. Jeśli jej nie widać, to znak, że świeci na innym lądzie, np. w Turcji Glad Wiedz 130. Lata, wktórych świeci nad danym krajem, są szczególnie dobre Szyf Trąd 53, pomyślne Kul Miw 436, MoszKul 2/465, urodzajne Kai Lim 32. J. świeci cały rok tam, gdzie ksiądz wcześniej odprawi jutrznię(pasterkę) 20, podob Glad wiedz 131. Niekiedy świeci nawet nad tym samym krajem trzy lata GajRozw 30, cztery lata Czap Mat 78, siedem lat 20.

Położenia zajmowane przez J. na niebie są podstawą do określania czasu wit Baj 127, K 46 Ka-S 463.

J. Zwiastuje ranek Sych SGKasz 2/114, Szyf Trąd 52, G lad Wiedz 184-185, 189, 190, 191, 193-194, koniec nocy Kul Wiel 3/511 i nadejście dnia 18. Jeśli jest najwyżej na niebie Glad Wiedz 195 lub

południowym zachodzie Glad Wiedz 184 - wskazuje północ. Gdy J. schodzi na dół - zbliża się dzieńGlad wiedz 183.

♦ Przepowiednie pór roku: J. zwiastuje nadchodzącą jesień Glad Wiedz 19S; wschód J. zapowiadazbliżanie się wiosny Glad Wiedz 184, 188, 196; jeśli świeci jaśniej - zbiera się na lato, jeśli natomiast

jest we mgle - zima potrwa długo Glad Wiedz 183; d o b r e g o roku: J. świeci 15; dóbr y c h u ro d zaj ó w: J. jasna w wigilię Bożego Narodzenia 1, J. świeci długo przed Godami 2; z d r o w i a : J. świeci

przed Bożym Narodzeniem 14. & W pieśniach religijnych J. symbolizuje M a r y j ę 4, 8, 10, 22, św. Stanisława Kostkę 9; w

pieśniach weselnych - p a n n ę m ł o d ą 5-7, w zestawieniu fraz. jutrzenka wolności oznacza nowy p o c z ą t e k i na d z i e j ę , w relacjach potocznych - zbliżający się dzień 17, 18.

Jest symbolem m ł o d o ś c i i p i ę k n a Mosz Kul 2/27. Jest także znakiem narodzeniaChrystusa Kup Pol 81.

DOKUMENTACJAPRZEPOWIEDNIE

1 - Wilija piękna, jutrzenka jasna - będzie stodoła ciasna. Wit Baj 315; war.: ... za ciasna. TN Huta1966; ... a jutrznia ... ZWAK 1882/182, Wes Śląsk 216; Na Adama pięknie, jutrzenka jasna, będziestodoła ciasna. NKPP Adam i Ewa 4.

2 - Gdy jutrzenka przed Gody długo świeci, chleba mają dosyć boże dzieci; gdy zniknie gdzieś W zasłonie, nastąpią lata plone. NKPP Boże Narodzenie 6, nadto: ZWAK 1882/182.

KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE 3 - Na wschodzie, na wschodzie jutrzenka zeszła I dobrą nowinę ludziom przyniesla. Kot Rzesz

453.^4 - Śliczna Panienka jako jutrzenka zrodziła syna, piękna nowina. Bart Lub 142; war : ... dobra

nowina. K 5 Krak 200, 358.

PIEŚNI WESELNE 5 - Już dzień zajaśniał, jutrzenka wschodzi, już nam wstała śliczna Maryś, po podwórzu chodzi.

Chód Śp 75. 6 - Witaj, drużyno, od Boga nam przysłana, witajże i ty, jutrzenko kochana. Chód Śp 77. 7 - Gdy tylko zabłyśnie jutrzenka na niebie, niejedną panienkę zwabicie do siebie. Piat Krak 328.

8 - Jutrzenka to Maryja. a. Zawitaj, ranna jutrzenko, tyś grzechów naszych lekarką. K 17 Lub 12.

b. Witaj czysta Panienko, najjaśniejsza Jutrzenko, witaj święta, wniebowzięta, nie pokalana. K 22 Lecz 172.

c. Witaj, jutrzenko, rano powstająca! Śliczna jak księżyc, jak słońce świecąca. Ty świecisz mile światu - Częstochowie, gdzie czołem biją świata monarchowie. K 19 Kieł 134;war.: ... z rana ..., lśniąca. TN Nedeżów 1977.

d. Świta jutrzenka, Maryja zrodzona, wynika źródło, co ożywia ziemię, leczy od chorób z grzechu ludzkie plemię. K 33 Chel 156.

e. Przed Słońca wejściem, ta Jutrzenka wschodzi i już świecić zaczyna. Głowę już smoka jej narodzenie kruszy i daje światu zbawienie. K 28 Maz 349.

f. Gwiazdo Zaranna, Ranna Jutrzenko, Niepokalana Mario Panienko. Kai Lim 26. g. Zawitaj, Pani świata, Niebieska Królowa, witaj, Panno nad Panny, gwiazdo

porankowa. K 23 Kai 251 [z tekstu Godzinek o niepokalanym poczęciu Najświętszej Maryi Panny, powsz.,zob. np. modlitewnik Jestem z wami, Warszawa 1990, s. 379].

9 - Nowa jutrzenko kraju sarmackiego, drogi klejnocie narodu naszego. K 27 Maz 382; war.:... Królestwa Polskiego. l/)m Śląsk 430.

10 - Ranna jutrzenka świecąca, Pani nasza kochająca W Okulicach zajaśniała, by nas z Bogiem pojednała. Nyr Kar 1 54.

PIEŚNI PASTERSKIE 11 Kiedy będziesz wyganiała, Moja kochanecko, Nie zapominaj, zaśpiewaj: Witaj

jutrzinecko! Lom Śląsk 361; war : A jak ... moja panieneczko, spojrzyj w niebo i zaśpiewaj ... Nie tyle-li jutrzeneczko, ale Gwiazdo morza, śpiewam z rana do wieczora, aż zagasną zorza.ZWAK 1884/95.

PIEŚNI ŻOŁNIERSKIE 12 - Światło jutrzenki zapowiedzią wolności.

a. Jutrzenka zabłysła na samym wschodzie, Wojsko polskie kościuszkowskie Na pomocnam idzie. Świr Piel 193.

b. Ojczyzno droga ... Lecz dzisiaj Ciebie Wróg się już lęka, Już Ci na niebie Świeci jutrzenka. LL 1980/1-3/112.

13 - Skoro zaświta jutrzenka z rana, żywo wjarusi, stawajc'eż tu! Kam Pom 293. RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ

14 - Jeżeli jutrzenka świeci przed Bożym Narodzeniem - to ludzie są zdrowi i silni, jeżeli nie - toodwrotnie. Glad Wiedz 130.

15 - Jutrzenka świeci, będzie dobry rok.a. Jak jutrzenka świeci - to dobre czasy. Glad Wiedz 130.

b. Gdi łona śjeci, a nie zawdi w kazdi rok, to rok będzie dobri. Szyf Trąd 53.C. Jak jutrzenka do nas przyszła - dobry rok, cieszyli się. Glad Wiedz 130. d. Jutrzenka jak świeci 3 dni, to będzie urodzajny rok. Glad Wiedz 130.

e. Nad którym krajem jutrzenka świeci co rana, tam będzie dobry rok. ZWAK 1886/108. 16 - Jutrzenka jest to gwiazda, która świeciła trzem królom w drodze do Betlejem. Znika po świętach Bożego Narodzenia po doprowadzeniu trzech króli do stajenki. Glad Wiedz 129.

17 - W języku ludowym to ona jest uważana za zbliżający się dzień, a w języku znów kościelnym todo tej gwiazdy, do Jutrzenki, porównujo Matkę Boske, że tak jest blisko ludzkości, ze ciągle jest. Etnl1989 Bilg 118.

18 - A jeżeli chodzi o nadejście dnia, no to najlepiej poznamy sie po Jutrzence, gwiazda, którawcześniej wschodzi, bardzo jasno świeci, jest większa od innych gwiazd. Etnl 1989 Bilg 121.

19 - Jutrzenką nazywają także tę gwiazdę, która świeci nad ranem w grudniu. Wierzą, że jest t o tasama gwiazda, która świeciła Trzem Królom w drodze do Betleem. Gwiazda ta

226 _______________ GWIAZDA WIECZORNA - eksplikacja GWIAZDA WIECZORNA eksplikacja 227

pokazuje się około ostatniego listopada, a niknie po świętach Bożego Narodzenia, czyli po

doprowadzeniu Trzech Króli do stajenki Or L 1938/161

W wielu mitologiach ś w i a t a Gwiazda Wieczorna jest postrzegana jako zabijająca i spychająca

d i d hł ń ł ń k k ł k j j i b ł d i d SS



doprowadzeniu Trzech Króli do stajenki. Or L 1938/161. 20 - Są także szczęśliwe gwiazdy, co urodzajność pól i darzenie się dobytku zwiastują ludziom. ...

Zowią ją chłopi Jutrzenką. Ma ona świecić przez siedem lat nad Polską, a przez siedem nad Węgrami,a zabłyska pierwej nad tym z tych dwóch krajów, w którym pierwej ksiądz mszę odprawi pasterską. K 48 Ta-Rz 258.

21 - Do wyłącznie polskiej tradycji adwentowej należy odprawianie Mszy wotywnych «przyświetle jutrzenki)). Wierzono, że jutrzenka jest okiem M. Boskiej i to stanowiło właściwie jedynymotyw tak wczesnego odprawiania rorat. Bart Lub 15.

22 - Gdzieniegdzie w Polsce pozdrawiano ją rankiem słowami: «Witaj, jutrzenko, najjaśniejsza panienko)), co pozostaje w niewątpliwym związku z uznawaniem obchodzącej nas gwiazdy przezkościół za symbol Najświętszej Marji Panny (w litanji i w pieśniach). Mosz Kul 2/465.

23 - Wiele jest gwiazd inszych znowu, co sobą koronę Matki Boskiej zdobią, a między tymi najważniejsze: gwiazda porankowa Jutrzenką zwana, gwiazda wieczorkowa co ją przy zachodziewidać - gwiazda pólnockowa, co zawdziusieńko w jednem miejscu stoji, nigdy nie zachodzi. K 7 Krak 32.

24 - W niniejszym roku [1864] Planeta Wenus największy ma wptyw wywierać na ziemię. Planetaten odznacza się światłem bialem, jasnem, iskrzącem i drżącem, znany zwykle pod nazwiskiemJutrzenki. Oprócz Słońca i Księżyca najwięcej jest widzialny. Kalendarz berdyczowski gospodarski1864, s. 5.

25- Ta [Jutrzenka] co teraz jest ranną, to na wiosnę będzie wieczorną. A wieczorna, której teraz nie widać, to na jesień, może zimą, będzie ranna. To tak one co trzy lata zmieniają się: albo obierazem widać, albo tylko jedną, a druga nie. Ta co teraz chodzi rano, to za trzy lata tam będziewieczorem. Glad Wiedz 125 pow. Krosno.

26 - Jutrzenka wieczorna świeci do północy, a ranna wschodzi przed wschodem słońca. Glad Wiedz191, podob. Glad Wiedz 133, 195, Szyf MiW 146.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 1/142-143; De Vries Dic 441; Glad Wiedz 68-71, 124-138, 176-179; Herd Lek 60; KopSMit 445; Kop SSym 133-134; Kup Astr 1959/6-7/294-297; Kup Pol 71-76; Kup WiM 24; Lur Slow 79-80; Mif Tok 1/116; Mosz Kul 2/27-28, 465-466; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym językowym obrazieświata, [w: ] JOS,s . 152-155; S n a r s k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyźnieludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Szyf MiW 145-147; Szyf Trąd 49-51, 52, 77, 80;Wort Hoff 7/183-214, 9/17-20.

-►GWIAZDY, GWIAZDA BETLEJEMSKA, GWIAZDA WIECZORNA, ZORZA.


GWIAZDA WIECZORNA

Wenus wieczorna

Wstęp. Eksplikacja; Nazwy. Kolekcje. Opozycje. Wygląd. Czynności: ruch, świecenie, funkcje. Obiekt. Czas.Znak sakralny. Przepowiednie.

Dokumentacja: Pieśni miłosne. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej Gwiazda Wieczorna jest opiekunką bydła i dzikich zwierząt, którymwskazuje drogę i wyznacza czas żerowania. W sposób stały występuje w kolekcji z księżycem: razemz nim wschodzi, porusza się i znika z nieba stając się -►Jutrzenką.

w podziemną odchłań słońce. Jako staruszka opłakuje je i przebacza całodzienne przygody Kop SSym

133. W mitologi i i n d y j s k i e j Jutrzenka jest Brzaskiem, Gwiazda Wieczorna -Zmierzchem. Po

dziennej wędrówce Brzask (-łJutrzenka) staje się Zmierzchem, siostrą Nocy, odzianej w czarną szatęJak ind 26.

W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j Gwiazda Wieczorna jako zapowiadająca nadejście nocy, bywa traktowana jako symbol Lucyfera Herd Lek 49.

W mit ologii s ł o w i a ń s k i e j Gwiazda Wieczorna to siostra lub narzeczona księżyca SKSl

Lec 133. = Poza nazwami: Gwiazda Wieczorna Szyf MiW 146, Szyf Trąd 49, 52, Kul MiW 436, Kup WiM

23, Glad Wiedz 72, 134, Plut Dzierż 5i, Wieczornica, Wieczorniczka, Wieczorowa Gwiazda Kup WiM

23, Gwiazda na odwieczerz Glad wiedz 72, Gwiazda Wieczorkowa 8, w odniesieniu do Wenuswieczornej używane są nazwy takie, jak dla Wenus porannej: Zorza, Zorniczka (Zornicka), ZornicaGlad wiedz 75; Zorniczka Wieczorna Kup wiM 23, Wenera 2, a nawet Jutrzenka, JutrzenkaWieczorna, -►Jutrzenka.

Obok nazwy podstawowej, motywowanej c z a s e m świecenia G.W. - wieczór, po zachodziesłońca: Gwiazda Zachodowa Glad Wiedz 76 lub Zachodnia Kup WiM 23 (także nie notowana wgwarach, lecz poświadczona w słownikach Mrocznica Lin SJP 3/m); pojawianiem się we wrześniu -Wrzesinka Kup WiM 23; świeceniem wcześniej niż inne gwiazdy - Gwiazda Pirszo Glad wiedz 76;używane są nazwy, które łączą się z jej f u n k ej ą - przyświecania z w i e r zę tom (zwłaszcza dzikim)

budzącym się wieczorem do wodopoju i żerowania: Gwiazdeczka Zwierzęca 1, Zwierzęca Gwiazda4-5, 9, podob Kup WiM 23; Zwierzącka Gwiazda, Zwierzowa, Zwierzyna, Zwierzynka Glad Wiedz 71, 73; Zwierzonka 2, 9, podob. Glad W iedz 71, Kup W iM 23; Zwierza Gwiazda Szyf Mi w 146, Kul MiW 436, Szyf Trąd 50; Zwierska Gwiazda Szyf MiW 146,Szyf Trąd 50; Zwiernica, Zwiernicka Glad wiedz 71; Gwiazda Zającowa (Zająca), Wilcza Gwiazda 7,Gwiazda Wołu Glad wiedz 71, Bydlęca Gwiazda Kup WiM 23. Jest też kojarzona z wyznaczaniem

początku szabatu - Żydowska Gwiazda Glad Wiedz 76.

U m i e j s c o w i e n i e w sposób stały obok księżyca zostało utrwalone w nazwach: Gwiazda Księżyca, Miesiączkowa, Służebnica Księżyca 10, podob. Glad Wiedz 73, Towarzyszka Księżyca Gladwiedz 73

G.W. bywa nazywana także Węgierską Gwiazdeczką (bo jeśli nie świeci w Polsce, to świeciWęgrom), Wierną, Wiełką Gwiazdą (jest większa od innych gwiazd) Glad Wiedz 76.

+ G.W. występuje w kolekcji z -> k s i ę ż y c e m : znajduje się przed miesiącem / przy miesiącu,razem z nim wschodzi, idzie po niebie i zachodzi Glad wiedz 73, 134.

*+ Tworzy opozycje z J u t r z e n k ą ze względu na czas świecenia: wieczór : rano 3, 11. ® G.W. jest wi ę k s z a od innych gwiazd Glad Wiedz 76, por. nazwę Wielka Gwiazda.

228 ______________ GWIAZDA WIECZORNA - dokumentacja GWIAZDA PÓŁNOCNA - eksplikacja 229

■ Ruch. G.W. w s t a j e 4,9; u k a z u j e s i ę 6; cho d zi, idzie przy miesiączku I przed miesiącem

Glad Wiedz 73, jak księżyc Glad Wiedz 134, Szyf Trąd 50, Szyf MiW 146, Kul

nazywają też tu i owdzie ((służebnicą miesiąca)) albo wprost (podobnie jak lud małoruski) ((gwiazdą

miesiąca)) czy ((księżyca)). Mosz Kul 2/28.



Glad Wiedz 73, jak księżyc Glad Wiedz 134, Szyf Trąd 50, Szyf MiW 146, Kul MiW 436, przed światłem (księżyca) 5; z n i ż a s i ę (po północy) Glad Wiedz 190; gdy gin ie, wtedy

bydło kładzie się Kup wiM 23. Ś w i e c e n i e . G . W . ś w i e c i powsz., np. 6-7, 11; świeci chłopakowi 1, zwierzętom w nocy

Sych SGKasz 1/388, Glad Wiedz 72, dzikim zwierzętom 9, m. in. wilkowi 7. F u n k c j e . G . W . k i e r u j e / t o r u je d r o g ę księżycowi 5, 10; pro wad zi ptaki do ciepłych

krajów Sych SGKasz 1/388; bez G.W. zwierzęta i ptaki nigdzie nie trafią Sych SGKasz 1/388; zdobikoronę Matki Boskiej 8.

G.W. zmienia sie co trzy lata, tzn. G.W. staje się -i Jutrzenką Glad Wiedz 125. ♦ Jest otaczana c z c i ą : Na widok G.W. chłopi odkrywali głowy, żegnali się,

odmawiali pacierze, a nawet wypowiadali specjalne formuły powitalne M osz Kul 2/465. 00 Jako pierwsza pokazuje się w i e c z o r e m (por. nazwy) powsz. Świeci przy

zachodzie 6, 8, po zachodzie słońca Kup WiM 23, pod wieczór, z wieczora 6-7, wieczoremGlad Wiedz 72-73, 195, w nocy 6, do północy 6, ii. G.W. pokazuje się w sierpniu i znika W kwietniu Glad Wiedz 191. Według G.W. określa się CZaS W nocy Glad Wiedz 68, 194.

• Znak s a k r a l n y . Moment ukazania się G.W. na niebie w Wigilię Bożego Narodzenia jest sygnałem do rozpoczęcia wieczerzy wigilijnej powsz., ->gwiazda. GdyG.W. pojawia się na niebie, Żydzi ropoczynają szabat Glad Wiedz 76.

^ G.W. przepowiada zbliżanie się zimy Glad Wiedz 129, 186; Gdy G.W. świeci jasno jak księżyc,to będzie dobrze się darziło 2.

DOKUMENTACJA PIEŚNI MIŁOSNE

1 - Oświecitać mi gwiozdecka zwierzęca, Ta moja kochanecka z innemi wykręca. LoraŚląsk 296.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ 2 - To ta Wenera, zwierzonka, to ważna dla ludzi, to tak jasno świeci jak księżyc, to będzie dobrze

się darzilo. Szyf MiW 146.3 - Zwierzonka świeci z wieczora, a do dnia jutrznia. Glad Wiedz 133, podob. Szyf Trąd 50.4 - Zwierzęca gwiazda, bo jak ta gwiazda wstaje, to zwierzęta się podnoszą i wychodzą. Glad

Wiedz 72.5 - Zwierzynco gwiazda idzie przed światłem (księżyca) i drogę mu kieruje. Glad Wiedz 73.6 - Mówi się zatem o Wenus wieczornej, że świeci wieczór, z wieczora, do północy albo widać ją

przy zachodzie, pierwsza ukazuje się pod wieczór na niebie itp. Glad Wiedz 133.7 - Wilcza gwiazda - mówią, że wilkowi tylko z wieczora świeci. Glad Wiedz 72.8 - Wiele jest gwiazd inszych znowu, co sobą koronę Matki Boskiej zdobią, a między tymi

najważniejsze: gwiazda porankowa jutrzenką zwana, gwiazda wieczorkowa co ją przy zachodzie widaći - gwiazda północkowa co zawdziusieńko w jednem miejscu stoji, nigdy nie zachodzi. K 7 Krak 32.

9 - W prawie całej rdzennej Polsce i w pewnej części Czechosłowacji zwie się [Wenus] ((gwiazdązwierzęcą)) (pol. zwierzęca gwiazda, zwierzonka itp., czes. zvffetnice), bowiem, jak powiada lud,świeci ona «dla (dzikich) zwierząt)): «jak ta gwiazda wstaje, to zwierze się podnoszą i wychodzą)).Mosz Kul 2/28.

10 - Wieczorną Wenus łączą jakieś ściślejsze stosunki z księżycem; tak na.przykład lud polski mówi o niej, że «idzie przed światłem (to znaczy przed księżycem) i drogę mu kieruje));

ą )) y (( ę y ))11 - Jutrzenka wieczorna świeci do północy, a ranna wschodzi przed wschodem słońca. Glad Wiedz

191, podob. Glad Wiedz 73, Kup WiM 23.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 441; Glad Wiedz 71-76, 124-138, 176-179; Herd Lek 49; Kop SMit 348;Kup Astr 1959/6-7/294-295, 297-300; Kup Pol 71-72, 76-82; Kup WiM 23-24; Szyf Trąd 49-51, 52, 77,80.

-+GWIAZDY, JUTRZENKA, KSIIJŻYC, ZORZA


GWIAZDA PÓŁNOCNA

Gwiazda Polarna

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Wygląd. Pochodzenie. Czynności i pozycja na niebie.Dokumentacja: Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.

Gwiazda Północna jest największą i najjaśniejszą z gwiazd -^Małego Wozu. Stoi zawsze w jednymmiejscu i wyznacza kierunek północny. W astronomii ludowej poświęcona Matce Boskiej 3, zdobi jejkoronę 4.

W wielu mi t o l o g i a c h ś w i a t a Gwiazda Północna była uważana za oś kosmicznego kola,wokół której obraca się sklepienie niebieskie Herd Lek 120, a nawet cały wszechświat Kop SSym 108,

bramę niebios, najwyższy szczyt góry świata Herd Lek 49, drzwi do nieba lub dziurę niebieską ChevDic 2/287. Bywa nazywana pępkiem nieba, a odpowiednio do niej wyznacza się też pępek ziemi MoszKul 1/20. W wierzeniach e u r o p e j s k i c h i az j a t y c k i c h była traktowana jako wierzchołek nieruchomego słupa lub gwoździa, na którym opiera się niebo. Lapończycy nazywali ją gwoździem

północy, Samojedzi - gwoździem nieba, Czukczowie - gwóźdź-gwiazdąMosz Kul 1/18. Według wierzeń s ł o w i a ń s k i c h (np. rosyjskich) Gwiazda Północna to jedna z gwiazd wozu

- wokół niej „chodzą na uwięzi" inne gwiazdy przedstawiające woła, konia lub łosia Mosz Kul 1/38,->Wielki Wóz, ->Mały Wóz.

= Na terenie Polski powszechne są nazwy dwuczłonowe związane z wyznaczaniem przez tęgwiazdę ki e r u n k u północnego: Gwiazda Północna Glad Wiedz 62, Szyf WiM 151, Szyf Trąd 57,Kup WiM 23, Kup Pol 69, Kul MiW 437; Gwiazda Fcihlockowa 4, Glad Wiedz 65, Kup WiM 22; Gwiazda na północy Glad Wiedz 62; sporad. Gwiazda Północy, Północ Kup Pol 69 iGwiazda Polarna Glad Wiedz 67, Kup WiM 2:3, Polarska Gwiazda, Polarowa Gwiazda Kup WiM 22; w skróceniu - (na Podhalu) Polarka (por. czes. i słów. poldrka Kup Pol 69),sporad. polargwiazda Kup Pol 22 i 23, zorza polarna 5, z czego wtórnie popularna gwiazda Kup Pol

69. Na traktowanie G.P. jako osi ś w i a t a , wskazują nazwy Osiowa Gwiazda Glad wiedz 63, KupPol 70; Gwiazda Biegunowa Kup Pol 70; na powiązanie tej gwiazdy z -yMalym Wozem - nazwyDyszlowa Gwiazda i Mały Wóz Glad Wiedz 63, Kup Pol 71, natomiast na jej funkcję przewodniczki -Gwiazda Morza Kai Lim 18, Gwiazda Morska Kai Lim 26, Przewodnicz/ca, Pozornica (dać pozór 'uważać na coś') Glad Wiedz 63.

Sporadycznie notowano nazwy: Słonecznica Kup Pol 70, Swiecidło, Ogień, Gwiazda Kuchnia GladWiedz 63.

© G.P. jest identyfikowana jako jedna z gwiazd —> Małego Wozu, która najjaśniej świeci

230 ______________ GWIAZDA BETLEJEMSKA eksplikacja GWIAZDA DETLEJEMSKA dokumentacja ______________________ 231

wśród gwiazd Wisła 1900/468. Jest j a s n a , d u ż a , w i e l g aKup Pol 70. Cechy te znalazły

odbicie w cytowanych nazwach - Swiacidło, Ogień, Gwiazda Kuchnia Glad Wiedz 63.

Króli i zatrzymała się nad stajenką, w której było Dziecię. Jako że była większa i jaśniejsza od innych

gwiazd utożsamiano ją z ->kometą.



X G.P. to wg wierzeń przemieniony oj c i e c , którego dziećmi są gwiazdy mniejsze gwiazdyWiBla 1900/468, -łWielki Wóz.

■ A G.P. nigdy n i e za eh o dz i 4, Glad Wiedz 65; s t o i w jednym miejscu 2, 4 i 5. Jest ni e r u c h o m a ; stanowi wierzchołek słupa (gwoździa), który podtrzymuje sklepienie

niebieskie 1, 6, Kul MiW 437, wokół niej kręci się cały świat Glad Wiedz 65. Jest osią całej kuliziemskiej 2 i przewodniczką żeglarzy 3.

Według G.P. wyznacza się kierunek północny, co zostało utrwalone w jej nazwach Szyf Trąd 57.

DOKUMENTACJA

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ 1 - Niebo to na slupsie się trzimo, to ten slup jest gdzie gziozda północna; gziozda polarna to

śródifata. Szyf WiM 152, podob. Szyf Trąd 57, Kul MiW 437, Glad Wiedz 64.2 - Północna gwiazda, to ona stoji na miejscu. Ta północna gwiazda to nazywa sie oś całej kuli

ziemskiej. A jakby coś dla niej uszkodzone było, to by przepadła cala kulia ziemska i ziemia, tak wszystko to przepadło. Czap Mat 57.

3 - Gwiazda Polarna, wokół której jak wokół osi obraca się sklepienie niebieskiew astronomii ludowej poświęcona została od dawna Matce Boskiej. Uzasadniano to tym,że Bogarodzica jest dla dusz ludzkich drogowskazem do nieba i przewodniczką, podobnie jak gwiazda biegunowa jest przewodniczką dla żeglarzy. Kai Lim 26.

4 - Wiele jest gwiazd inszych znowu, co sobą koronę Matki Boskiej zdobią, a między tyminajważniejsze: gwiazda porankowa jutrzenką zwana, gwiazda wieczorkowa, co ją przy zachodzie widaći - gwiazda północkowa co zawdziusieńko w jednem miejscu stop, nigdy nie zachodzi. K 7 Krak 32.

5 - Gwiazdę polarną nazywają zorza polarna. Wiedzą, że jest to gwiazda, która zawsze stoi na jednym miejscu wysoko nad nami, nie zmieniając nigdy położenia. Or L 1938/161.

6 - Sklepienie to [niebieskie] wyobrażano sobie jako banię kulistą, obracającą się stalerównomiernie od wschodu ku zachodowi wokół kryształowej, a więc niewidzialnej osi, której jedenkoniec miał być wsparty w miejscu, gdzie świeci Gwiazda Polarna. Kai Lim 16.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/287-288; Glad Wiedz 60-67; Herd Lek 49; Kop SMit 348; Kup Astr 1959/6-7/290; Kup Pol 69-71; Kup WiM 22-23; Szyf Trąd 57; Tom Drz 72-73, 84.

-►GWIAZDY, MAŁY WÓZ, WIELKI WÓZ, ZORZA PÓŁNOCNA


GWIAZDA BETLEJEMSKA

Kapella w gwiazdozbiorze Woźnicy lub Wenus

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Pochodzenie. Wygląd. Właściwości. Czynności: świecenie,ruch, wskazywanie drogi. Lokalizacja. Symbolika. Dokumentacja: Pastorałki i kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne. Widowiska herodowe. Przemowy

weselne. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.

W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j Gwiazda Betlejemska uznawanajest za znak narodzeniaChrystusa i symbol zbawienia Duf SNT 286. Gwiazda ta prowadziła Trzech

g ją ą

= OprÓCZ nazwy Gwiazda Betlejemska Kai Lim 29, TN Rakówka 1984, TN Krasiczyn 1985 (częściej gwiazda 1-18, 20) funkcjonują inne, wiążące ją z Jezusem: Gwiazda Jezusa (Jezusowa)Kai Lim 30; Gwiazda Chrystusowa 19, podob. Or L 1934/120; Gwiazda Mesjasza Red Jelna 1985;

Gwiazda zbawienia 9. Bywa utożsamiana z -łJutrzenką Kai Lim 29. + GB. wraz z Gwiazdami Trzech Króli, Stajenką Betlejemską, Pasterzem Wojciechem, Baranem i

Kurcczką traktowana jest jako część s c e n y b o ż o n a r o d z e n i o wej Kai Lim 30, ->gwiazda; ze

słońcem, miesiącem i planetami witają Jezusa 14. * Aniołowie wytoczyli ją na niebo, gdy Jezus się narodził 19; w kolędzie: Anioł z północy światło z

nieba toczy, -vświatło. ® G.B. jest b i a ł a 12, j a s n a 2, 3a-b, 4a; jaśniejsza od innych gwiazd 19; największa,

świeciła najmocniej z gwiazd TN Krasiczyn 1985. O Jest to gwiazda w e s o ł a 4h; piękna 15; śliczna 3c; nadzwyczajna 4i; najświętsza 4h. ■ Ś w i e c e n i e . G.B. zaczęła świecić gdy Jezus narodził się 2,3a-c, 6. G.B. miga światłem 16;

go re Jezusowi 1, b ł y s z c z y 9 , l ś n i i m r u g a do ludzi 8. W sensie metafizycznym rozświecaciemności 7, cały świat 2 czyli zwiastuje nadejście Mesjasza, Królestwa Chrystusowego; gaśnie, gdyTrzej Królowie przychodzą do Heroda 20.

Ruch. G.B. chyli się ku ziemi i wytycza drogę aniołom, którzy zstępują z nieba na ziemię 15; rusza po niebie 10, idzie 4g, bieży 10, płynie 12.

G.B. w s k a z u j e d r o g ę do Betlejem Trzem Królom 4a-c, 4e-i, 6, 8-10, 17, 18, 20, 21 i

pasterzom u, 19 oraz Świętej Rodzinie w czasie ucieczki do Egiptu Bart Lub 188. Ukazuje się ponownie, gdy królowie ruszają w dalszą drogę 20, gdy dochodzą do Betlejem G.B. staje nad Betlejem

4g, 12, 13. A G.B. znajduje się nad Maryją / przy Maryi 2, Or L 1934/119, nad szopą/koło szopy 3cî, K 35

Przem 25, nad Betlejem 3b, na wschodzie 5, 8-9, 17, w obłoku 1. •I* G.B. zwiastuje cud cudów czyli narodziny M e sj as z a 9, 17, uważana jest za znak

z b a w i e n i a , wiecznego wesela 7, 9, 12.

DOKUMENTACJA

PASTORAŁKI I KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE 1 - Gore gwiazda Jezusowi w obłoku, Józef stary z Panienecką przy boku. K 5 Krak 199;

war.: ... z Panną asystują ... Miód Pas 60; ... Józef z Panną asystują przy boku. TN Klocówka 1979.

2 - Stała się nam nowina - Maryja porodziła Syna. Porodziła i umyła - Jasna gwiazda nad Niąbyła. Taka gwiazda jasna była, Ze cały świat rozświecila. Kot Zn 372.3 - (Jasna/śliczna) gwiazda świeci na niebie/nad Betlejem/ nad szopą/koło szopy (gospodarza),

Maryja rodzi Jezusa.a. Zaświeciła jasna gwiazda na niebie, Porodziła Panna Syna u siebie - lelija! Kot Rzesz 147.

232 ____________ GWIAZDA BETLEJEMSKA dokumentacja GWIAZDA KŁOSU PSZENICZNEGO cksplikacja 233

b. Nad Betlejem jasna gwiazda świeciła, gdy Panna Maryja Dzicciątcjko zrodziła. K 35

Przem 22; war.: ... Jasna gwiazda nad Betlejem ..., Kiej Maryja swego Syna powiła. Kot Rzesz 518;

b. - I^ójdźmyz prosto, mój Janeczku, do szopy, gdzie nam gwiazda drogę ściele w te tropy. TN

Aleksandrów 1978 war : Bart Lub 176 K 5 Krak 243



g j j yj g y p Jasna gwiazda zaświeciła, Panna Maryja Syna porodziła. Kot Rzesz 273.

C. Wstaje chłopek w nocy o samej północy, A nad jego sopą Słicna gwiazda świeci. iiSlicna gwiazdo, skądeś sie tu wzięła? Jesceś nad tą sopą Razu nie świeciła)) - Jescem ani razu tułaj nie świeciła. Najświętsa Panienka Syna porodziła. Konop Krak 97, war K 5 Krak 236; Wyszed chłopek nadwór prawie o ..., nie widział tej gwiazdy, co świeci tej nocy. Świeci ona, świeci, świeci jak lilija,

Najświętsza Panienka Jezusa powija. K 49 Sa-Kr 182, podob. K 49 Sa-Kr 179; Wyszed ten gospodarz... jasna ... Świeci ona świeci jak biała lelija, tam Najświętsza Panna Syna opowija. Bart Lub 139; A

gdy łogrodowy Ło północy wyszed, Nad jego szopo Jasna gżozda szweczy. Stef WarmPś 1/209; Wysed chałupnieck na dwór ... nad jego szopą ... Nicraz-cm wychodził na dwór o północy, a jesce 'm nie

widział takij ślicnyj gwiazdy. Teraz ślicna gwiazda jaśnie oświeciła ... K 22 Lecz 21. d. Kole onej szopy śliczna gwiazda świeci, dziwują sic starzy, dziwują się dzieci. A jeszcze-ćtam nigdy gwiazda nie świeciła, Przenajświętsza Panna Syna porodziła. K 12 Poz 310.

4 - Gwiazda prowadzi Trzech Króli (od wschodu) (do Betlejem / do Jezusa). a. Poszli byli Trzech Fi'rólowie - po świecie, oświecała im jasna gwiazdeczka - na

niebie. ZWAK 1885/16. b. Trzej Królowie od wschodu, Gdy gwiazdę ujrzeli, Zaraz do Betleem Czym prędzy

bieżeli. ZWAK 1884/65. C. Trzej Królowie, monarchowie, od wschodu przybyli - Za gwiazdą śpieszyli. Kot Rzesz 382. d. Trzej Królowie z krajów świata jechali, O jasną gwiazdę nad Betlejem pytali. Kot

Rzesz 518. e. Królowie jadą przez pole, Gwiazdę widzą w świetnem kole. Hej nam hej! J\tóra im

drogę wskazuje, I do Betleem kieruje. Miód Pas 70. f. Gwiazda sie pojawiła, co królów prowadziła, prowadząc im świeciła, gdzie Panna

Z Synem była. Bart Lub 180. g. Mędrcy króla pożegnali, Za gwiazdą się udali, I{tóra szła, jako poczęta, Az nad

Betlejem stanęła. Or L 1934/120. h. Ze Wschodu królowie serdecznie radzi, Najświętsza wesoła gwiazda prowadzi. K 26 Maz

71. i. Gwiazda śliczna nadzwyczajna przyprowadziła Trzech Królów od wschodu kraju, która

świeciła Na uczczenie Tego Boga, Którego niewdzięczność sroha Heroda szuka. K 35 Przem 24. 5 - Gwiazda zaświtała nowa na wschodzie, wstawaj zapadły w cieniach narodzie. K 5 Krak 250,

war.: Miód Pas 63.6 — Bóg sie rodzi, gwiazda wschodzi, Trzej Królowie od wschodu, tu z darami, ofiarami, każdy

swego narodu. K 11 Poz 39, war.: TN Zielone z Przejmą 1979. 7 - Głos wdzięczny z nieba wychodzi, gwiazdkę k ' nam nową wywodzi, która rozświeca ciemności i

odkrywa nasze złości. K 22 Łęcz 18.8 - Gwiazdka na wschodzie tam jasno lśni ji mruga na nas, byśmy tam śli, gdzie jako zorza

Dziecina Boża na świat cały rzuca blask. TN Gorajec 1978, war.: TN Zaboreczne 1979.9 - Jakaż to gwiazda błyszczy na wschodzie, gwiazda nowego jimienia, mędrcy wolajo: - Ciesz sie

narodzie, to gwiazda twego zbawienia. Biegno królowie za jej promieniem, a za królami tłum ludu, bo jim ta gwiazda świeci zbawieniem, bo jim zwiastuje cud cudów. TN Rachanie 1978, war.: TNTrzeciaków 1980.

10 - Rusza po niebie świecąca gwiazda, idzie za wodzem gromadna jazda: Bieży, bieży, bieży,bieży, a w tropy za nią królowie biegną do ciemnej szopy. Krak 250, war.: Miód Pas 64.

11 - Gwiazda prowadzi ludzi do szopy.

a. Nie masz ci nie masz nad tą gwiazdeczkę, co mnie prowadzi prosto w szojyeczkę. TN Róża 1979,war.: TN Zielone z Przejmą 1979, Bart Lub 173, Miód Pas 109.

Aleksandrów 1978, war.: Bart Lub 176, K 5 Krak 243. 12 - Biała gwiazda plynyla, gdzieś nad szopką stanyla rozjaśnienie serdeczne i wesele wieczne.

TN Łazory 1984, war.: Bart Lub 304.13 - [Kuba] widzi gwiazdę, że stanęła, jasność wielka ogarnęła Betlejem. K 27 Maz 118.14 - Gwiazda, księżyc, słońce, ... witają małego Jezusa.

Hej nam hej! Witają go [małego Jezusa] ... Gwiazda go wita i słońce, planety, miesiąc i gońce. ...Witają go narodowic ze wschodu słońca królowie. K 5 Krak 251, war.: Miód Pas 74, ZWAK 1880/104.

15 - Patrzcie, patrzcie do góry, braciszkowie mili, jaka piękna gwiazda do ziemi sie chyli ianiołów chóry wstępujo na ziemie, śpiewając głosem cudnym, Bóg sic rodzi w Betlejem. TN Podklasztor

1979. 16 - Patrzcie jak tam gwiazda światłem swoim miga, j)ewnie dla uczczenia Pana swego Ściga. TNJacnia 1979.

WIDOWISKA HERODOWE 17 - Gdzie jest nowonarodzony król żydowski? Ujrzeliśmy jego gwiazdę na wschodzie,

przybyliśmy oddać mu pokłon. Bart Lub 343.

PRZEMOWY WESELNE 18 - Ja ida jak niegdyś Trzech Królowie przyjechali ze schodu słońca, a gwiazda ich

prowadziła aż na to miejsce, gdzie się Pan Jezus narodził. Tak i ja ida za t akom że gwiazdomi tyż mie przyprowadziła az tu w to miejsce. Kur Opól 52.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ 19 - Gwiazda Chrystusowa poczęła świecić od dnia Zwiastowania, ale ludziom nie była widoczna.

Gdy Zbawiciel na świat przyszedł, wytoczyli ją aniołowie na niebo. Że była jaśniejszą od innychznacznie, przeto dostrzegli ją pastuszkowie i św. Trzej Królowie - i poszli pokłonić się dzieciątku

Jezus. Lud 1895/170.20 - [Trzech Króli do Betlejem] ta gwiazda prowadziła. Tam dzieś zmylili drogę, ale późnij znowudzieś sie ukazała. No zmylili wtenczas, jak do Jezusa dojechali, no to wtenczas miała gwiazda zgasnąć inie wiedzieli, gdzie jechać, to Heroda sie pytali, a późnij jak wyjechali dalij, no to znowu sie miałaukazać. TN Banachy 1984.

21 - [Gwiazda Betlejemska] nie była zawsze widoczna, tylko wtedy Trzej Królowie ujrzeli take gwiazdę, bo oni nie znali drogi do Betlejem i gwiazda ich ta prowadziła właśnie. TN Rakówka 1984, podob. TN Łukowa 1984, Czap Mat 100, TN Krasiczyn 1985.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/289; Kop SMit 348; K r e i n er Jerzy, Gwiazda Betlejemska w oczach astronoma,[w:] Z kolędą przez wieki. Kolędy w Polsce i w krajach słowiańskich, pod red. Tadeusza Budrewicza, StanisławaKoziary, Jana Okonia, Tarnów 1996, s. 29-32; Mosz Kul 2/17-21.

-►GWIAZDY, JUTRZENKA, KOMETA, ŚWIATŁO, ZORZA.


GWIAZDA KŁOSU PSZENICZNEGO Spica

Według wierzeń zapowiada ona nadejście maja, który niesie rolnikom nadzieję urodzaju. Wostatnim dniu kwietnia rolnicy wyglądają Gwiazdy Kłosu Pszenicznego, marząc o tak dorodnej

pszenicy, jaką ona im przypomina. Legenda mówi, że kiedyś źdźbła pszenicy miały ziarna od ziemi dokońca kłosu, ludzie nie szanowali jednak

234 GWIAZDA SPADAJĄCA - eksplikacja

SPADAJĄCA GWIAZDA dokumentacja ______________________ 235

zboża, pszenica marnowała się, a oni narzekali na urodzaj. Wówczas Bóg rozgniewał się i zesłał suszę,grad i nawałnice które niszczyły zboże Matka Boska zlitowała się nad ludźmi i prosiła Boga by

Gorące lato nastąpi, jeśli gwiazdy spadają w lutym K 42 Maz 391.

^ W powszechnym przekonaniu, gdy gwiazda spada, leci, jest to znak, że u m a r ł



grad i nawałnice, które niszczyły zboże. Matka Boska zlitowała się nad ludźmi i prosiła Boga, byodwrócił klęskę. Bóg usłuchał prośby Maryi i pozostawił taki kłos, jaki Ona dłonią objęła. Na kłosie

pozostało światło tego spojrzenia, którem Bóg ludziom przebaczył - i jaśnieje po dziś dzień wśród nieba gwiazdeczka « Gwiazda Kłosa* Zorza 1901/19465-466, war.: Lud 1895/173.


GWIAZDA SPADAJĄCA

meteor

Eksplikacja: Nazwy. Spadanie jako czyszczenie się gwiazd. Postać. Czas spadania. Zalecenia. Zakazy.Przepowiednie. Symbolika, sennik. Spadla gwiazda.

Dokumentacja: Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.

s Gwiazdy spadające 5, 7, 9 ze względu na ich nasilenie w okresie sierpnia, w dniu św. Wawrzyńca(10.VIII) nazywane są też łzami św. Wawrzyńca K 15 Poz 224.

B Spadanie gwiazd jest wynikiem c z y s z c z e n i a się gwiazd 3,4,8-9, odchodzenia gwiazd naodpowiednie miejsce, bo już odsłużyły swoje Sych SGKasz 1/388; -vgwiazdy. G.S. według wierzeń sąrezultatem pęknięcia sklepienia niebieskiego, gdy na niebie powstają „ogniste rysy" Mosz Kul 2/17,

jak w momencie -^błyskawicy. W wierszu współczesnego poety ludowego śladem „rozdarcia" nieba

jest -+Droga Mleczna, przez którą gwiazdy spadają na ziemię 12. • Po st ać . G.S. przyjmują d u s z e l u d z k i e , zwłaszcza dusze pogrzebanych

bez chrztu dzieci 10, podob. K 34 chel 255, Pei Dem 49; są siedzibą dusz pokutujących Wisła1896/57. Jest to diabeł zepchnięty przez anioła 5; Żmij Szy! MiW 153; wicher, który spadaLud 1902/58; demony powietrzne Pel Dem 48; duch powietrzny wój Klech 279.

00 Najwięcej gwiazd spada w s i e r p n i u , koło ś w. W a w r z y ńc a (10.VIII) 3. W pieśni G.S.wyznaczają czas końca świata, podobnie jak zaćmienie słońca 1 księżyca ZWAK 1886/184.

• Z a l e c e n i a . W czasie spadania gwiazd dobrze jest pomyśleć życzenie, możeono się spełnić Kup WiM 20, podob. Szym SDom 2/287. W momencie, gdy gwiazda spadanależy: przeżegnać się (co oczyszcza grzeszną duszę z win) K 34 chel 255; odmówić

pacierz Sych SGKasz 1/388, np. „Wieczne odpoczywanie" lub „Zdrowaś Maryja" K 7 Krak 31, Udz Krak 91, Wisła 1902/441; odmówić modlitwę za konających i zmarłych Kai Lim 22.

Kobiety „chrzczą" G.S. Mosz Kul 2/683 i nadają im imiona 10. Jednym ze sposobów uratowaniaG.S. (= duszy) jest rzucenie w górę płatka płóciennego Pei Dem 49.

Z a k a z y . Gdy gwiazda spada, nie należy na nią patrzeć, bo można wkrótce umrzeć Lud1907/203, zwiastuje ona bowiem śmierć temu, kto ją widział Lud 1900/65.

• Spadanie gwiazd jest zapowiedzią morowej z a r a z y K 42 Maz 343, krwawego boju Mosz Kul 2/467, śm i e r c i wisla 1901/80, Or L 1926/154; ogólnie to - złowrogi znak niebieski wista 1889/495.

W powszechnym przekonaniu, gdy gwiazda spada, leci, jest to znak, że u m a r ł Człowiek 1, 6-7, 13-15, podob. Kup WiM 20.

W s e n n i k u S.G. oznaczają coś niedobrego Etnl 1994 Nieb 151, śm i e r ć K 42 Maz 233, K 57 RuśC 607, Etn! 1994 Nieb 151, Śmierć dziecka K 7 Krak 178.

Spadła gwiazda 'meteoryt'

Obok nazwy spad/a gwiazr/Jca s używa si<; wyrażeń niodopały gwiazd 7 lub

kamienic, które spadły z nieba 2, -ł-kamień. Na niektórych obszarach Polski za knoty S.G. uważane sąwodorosty ZWAK 1882/218 Tarnopol. S.G. wyglądają jak mniejsze lub większe bryłki 8, jak galareta 9.W miejscu, gdzie spadła gwiazda, powstaje tłusta, galaretowata masa K 46 Ka-s 462, podobna dołojowej świeczki K 7 Krak 31. Są też podobne do kamyków: wodniste i przypominające żółtozabarwioną polewkę lub wnętrze kurzego jajka Mosz Kul 2/40. Włosy posmarowane masą powstałą zeS.G. wyrastają bardzo długie 9.

S.G. znaleziona w dniu Matki Boskiej Zielnej na Kalwarii stanowi cenny skarb dla tego, kto ją

znajdzie 11.

DOKUMENTACJA

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ 1 - Mówili kiedyś, ze każdy czlouiiek ma swojo gwiazdę. Jak meteoryt leciał, to że już człowiek ten

umar, że gwiazda spadla jego. Etnl 1987 Bilg 118, podob. Or L 1938/161, Kul Wiel 3/512.

2 - Spad jakiś kamień z nieba, no a teraz mówio, że jakiś meteoryt czy tam co. TNKrasiczyn 1985. 3 - Spadanie gwiazd - zresztą często mylone ze spadaniem meteorów - nazywano na całym terenie

czyszczeniem: gwiazdi się cziszczo, no spadajo [tzn.] przecz iszczajo się koło Śfentego Wawrzinca.Szyf MiW 148, podob. Szyf Trąd 52, Kul MiW 437, Lud 1952/343, Or L 1938/161.

4 - [Gwiazda spadająca czyści się, a dusza ludzka zostaje zbawiona, gdy łza św. Wawrzyńcaupadnie na gwiazdę. Gwiazdy, które „pociemniały do szczętu", spadają do szklanej bani Piotrowej, wktórej palą się „roztopione żary".] Lud 1895/171.

5 - Gwiazda spadająca, jest to dyabel, zepchnięty przez anioła, dlatego też na gwiazdy spadające patrzeć niebezpiecznie, gdyż dyabel spadłszy na ziemię, może się do człowieka przyplątać. Lud1896/163.

6 - Kiedy meteor świecący spada z powietrza ku ziemi, mówią: «że spadła gwiazda, ktoś umarłoalbo że «ktoś umrze». K 17 Lub 71.

7 - Meteory uważano za spadające gwiazdy, czy niedopaly gwiazd, które aniołowiezrzucali z chwilą śmierci ludzi reprezentowanych przez te gwiazdy. Kai Lim 22.

8 - Ruch meteorów informatorzy utożsamiali z ruchem gwiazd, tak zwanym czyszczeniem się i

spadaniem, a to, że ludzie znajdują czasem na polach mniejsze czy większe bryłki spadłych meteorów,nic tu nie przeszkadza. Na całym bowiem badanym terenie nazywa się je spadłom gziazdko. Szyf MiW153, podob. Kup WiM 20.

9 - Gwiazdy spadające uważają za oznakę czyszczenia się gwiazd. W miejscu, na które gwiazdaspadła, pozostaje masa galaretowata, wypalająca trawę. Włosy nią posmarowane, wyrastają bardzodługie. MAAE 1908/132, podob. ZWAK 1886/94, Wisla 1889/437, Wisla 502.

10 - Trafia się, że dziecko umiera bez chrztu; to duszyczce (zdrobniale od «dusza») takiegodziecięcia wolno latać po świecie szukając, kto by je ochrzcił. Więc gdy kto zobaczy taką duszę,

236 ___________________ KOMETA - eksplikacja KOMETA dokumentacja 237

czyli niechrzczeńca (meteor), to powinien go ochrzcić wymawiając imiona męskie i żeńskie K 42 Maz

393, podob. Mosz Kul 2/467. 11 [Ok ł ś i t M tki B ki j Zi l j (tj 15 i i ) d K l i d b d

sporad. na Śląsku i Ziemi Chełmińskiej gwiazda z miotłą 7 i 8, Sych SGKasz 1/388; w pd. Małopolsce,na Podlasiu i woj. zachodnich miotła Kup Pol 66. Sporad. na obszarze Polski notowano też nazwy:



11 - [Około święta Matki Boskiej Zielnej (tj. 15 sierpnia) nad Kalwarią spada bardzodużo gwiazd. Gwiazdę taką może znaleźć jedynie uczestnik odpustowej uroczystości; tylko onmoże ją dojrzeć w czasie, gdy spadnie na ziemię. Gwiazda znaleziona w pobliżu cudownegomiejsca, stanowi ogromny skarb dla tego, który ją posiada, o ile nie zdradzi tego nikomu]Lud 1908/300.

PISANA POEZJA CHŁOPSKA 12 - lubię chodzić na łąki złote/ w wieczory jasne/ ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny pękniętego

nieba - / wieczność kapie/ wielkimi kroplami/ sosnom na piersi/ światom na głowy/ ludzie mówią:

gwiazdy spadają/ uczeni meteory/ a my poeci że to wieczność kapie/ otulona w ostatni/ blask zorzy PocPoez 197.13 - nie wiem która jest moja gwiazda / nie wiem do której się modlić / bij w chwili śmierci w

serce nie spadla / jak / spada w gniazdo / ptak polny Poc Poez 458.14 - Serce zabije rytmem ostatnim / drzewo zakwitnie kwiatem białym / niebo przeszyje błyskawica

/ gwiazda spadnie na nieboskłonie / - moment końca życia człowieka. [S Chojnowski] Szcz Ant 253. 15 - Z pierwotku sio sie mi letko śmiele - / wiecorem świeciły gwiozd kerdele. / Przyślą noremnica

w niebie ugór, / pozrucała gwiozde jedne, dragom. / Licylak ik - zol mi było kozdej - / nie zapolicłowiek spadłej gwiozdy ... [H. Nowobielska] Szcz Ant 561.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 6, 441; G a w e I e k Franciszek, Dwie legendy z Kalwaryi: 1) Gwiazdy spadające znieba; 2) Cudowny kamyczek, Lud 1908/300; Kop SMit 348; Kup WiM20-22; N i e b r z e - g o w s k a Stanisława, Każdy człowiek ma swoją gwiazdę..., „Twórczość Ludowa", 1994, nr 3-4 s, 7-10; Szyf MiW 152-153; SzyfTrąd 52,63; Wort Hoff 6/217-228, 8/470-476.

-►BŁYSKAWICA, DROGA MLECZNA, GWIAZDY, KAMIEŃ, NIEBO.


KOMETA

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy i kategoryzacje. Wygląd. Pochodzenie. Czynności. Przepowiednie.Dokumentacja: Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej - podobnie jak w wielu innych kulturach - pojawienie się komet byłouznawane za znak wojen, nieszczęść, a nawet końca świata

W plastyce ch r z e ś c i j a ń s k i e j w kształcie komety była przedstawiana Gwiazda Betlejemska Herd Lek 67, Kop sśym 156, ->Gwiazda Betlejemska.

=

ft Kometa jest rodzajem gwiazdy i, 2. Obok ogpol. nazwy kometa, kometka (zapożyczonej poprzez łac. z greki, kóme 'włosy', kometes 'mający długie włosy' Vas ES 2/302, si SE 2/282), sporad.makometa, moneta, na Śląsku, Warmii i Mazurach w r.m. komet, występują inne: w Wielkopolsce,Małopolsce, Podlasiu i Sieradzko--Łęczyńskim, sporad. na Śląsku i Ziemi Chełmińskiej gwiazda zogonem 1, TN Krasiczyn 1985, ZWAK 1878/131, Kul MiW 438, K 7 Krak 33, MAAE 1908/132, Szyf MiW 153; gwiazda

z ogonem jak drapka Szyf MiW 153; sporad. gwiazda ogoniastaWisła 1891/628; kwościca (tj.chwościca od chwost 'ogon') 2-3; ogon Kup pol 66; W pd. Małopolsce,

pomietło, wiecha Kup Pol 66, wicha Lud 1907/211; gwiazda z wiechą Sych SGKasz 1/388; gwiazda z grzywą Kup Pol 68, gwiazda z kitą Kup Pol 67; gwiazda z rózgą (z rózgami), gwiazda z ognistymwarkoczem 7; gwiazda z warkoczem, palma, miecz Kup Pol 66; gwiazda z mieczem 5; gwiazda złańcuchem, z pawim piórem, z pawim ogonem, łisia gwiazda, rakietowa gwiazda, gwiazda marsz,

świetlna gwiazda Kup Pol 67; sporad'. gwiazda ognista, Ogniowa Kup Pol 68.

® K.ma kolor b l a d y l u b c z e r wo n y Lud 1907/203; porównywana jest do miotły, rózgi,

miecza, warkocza, co zostało utrwalone w nazwach. Zwraca się uwagę na jej ogon 3, 4, 11, który K.wlecze za sobą. Ogon K. jest duży, żółty Etn! 1989 Bilg 119 i ognisty TN Krasiczyn 1985; dodany tejgwieździe przez Pana Jezusa w celu smagania ludzi K 7 Krak 33.

X K. zsyła Pan Bóg jako ostrzeżenie Wisła 1891/628 lub karę za grzechy 9 i 10. ■ K. gdy spadnie, może s p a l i ć / z a p a l i ć c ałą ziemię 1, 10, wywrócić ją i przykryć sobą

10. Swoimi ogonami K. ś c i n a j ą ludzi 5, biją i smagają K 7 Krak 33; ogonem (miotłą)z a m i a t a j ą cały świat (niebo) 2, 8.

♦ Pojawienie się K. traktowane jest jako lichy znak Sych SGKasz 1/388, Wisła 1889/495,zapowiada bowiem w o j n ę 6, 7, 11, Kul MiW 438, ZWAK 1878/131, ZWAK 1886/108, Or L 1928/156, TN Krasiczyn 1985, n i e s z c z ę ś c i e Szyf MiW 153; Z ar a Z ę Bar ŚrodP 236, su sz ę 6, n i e u r o d z a j e lub klęski w gospodarstwie 6, K 7 Krak 33, Bar ŚrodP 236, plagi K 7 Krak 33, g ł Ó d 6 i 7, K 48 Ta-Rz 259, n ę d z ę K 46 Ka-S 462, Lud

1900/65, c h o r o b y K 7 Krak 33, Wisła 1889/495, p o m ó r bydła i ludzi 2, 6, 7, 11, ni e s z c z ę ś c i a Kul MiW 438, MAAE 1908/132, Szyf MiW 153, Szym SDom 3/408; smutne losy kraju Wisła 1889/495, a nawet k o n i e c ś wiat a 1, 2, 4, 8-10.

Niektórzy twierdzą, że K. blada zwiastuje pomór, czerwona - urodzaje na zboże Lud 1907/203, jeśli ma ogon zwrócony ku górze, zapowiada plagę na ludzi, jeśli na dół, będą to rózgi na zwierzętaKup Pol 68.

DOKUMENTACJA

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ 1 - [Gdy kometa pokaże się na niebie] To wróżyli, no że może być koniec świata wtedy. I właśnie

ów starzy ludzie to mówili, że właśnie taka gwiazda z ogonem spadnie, wtedy spali cało ziemie i juz. TNKrasiczyn 1985.

2 - Przecie kie ci tako gwiazda, kwościca, uniży sie ku ziymi i zamiecie ogonem, to syścik ludzimoże na wieki wywrócić i hnet po ludzkim zywobyciu na ziymi. Mieś Pog 64.

3 - Skąd sie wzina, to sie wziyna jednego wiecora na niebie, niewysoko nad gronicami tako setno gwiozda, co miała długaśny kwost, jako nie przymiyrzający mietla brzezowo. Bez tyn kwost nazwali jom ludzie kwościcom, tom gwiozde. Mieś Pog 64.

4 - Jes hań na niebie kwościca, co wielgim kwostem co wiecora niebo zamiato, kie zamiecie po ziymi, to wte chlaśnie wos i nos i pódemy syćki jednom drogom. Mieś Pog 67.

5 - Czasem za grzechy ludzkie zsyła Pan Bóg gwiazdę z mieczem (kometę), gwiazdę jak miotła.Tym mieczem ścina ona ludzi, więc ludzie mrą bardzo. Wisła 1898/139.

6 - Komety, szczególniej z ogonami, a jak oni mówią z miotłą, zawsze u nich stanowią wróżbęzłych następnych lal, jak np. wojny, suszy, nieurodzaju, głodu, pomoru na bydło

238 WIELKI WÓZ eksplikacja WIELKI WÓZ eksplikacja _______________ '239

i ludzi. K 17 Lub 72, podob. K 46 Ka-S 462, K 7 Krak 33, Dar ŚrodP 236, Lud 1900/65, Lud 1907/203, Kai Lim 33. 7 - Komety czyli gwiazdy z grzywą, rózgą, miotłą lub warkoczem ognistym, uważa gmin zawsze za

i d i j i żki ł d l b Gd j d k l d i k i bł j B t d

Według wierzeń rosyjskich cały gwiazdozbiór ma przedstawiać wołu, konia lub łosiachodzącego na uwięzi wokół osi świata Mosz Kul 2/38, ->Gwiazda Północna.



przepowiednie wojen, ciężkiego głodu lub pomoru. Gdy jednak ludzie ukorzą i szczerze błagają Boga, natedyodwraca się nieszczęście. Lud 1895/171, podob. Wisła 1889/502, Wisła 1891/628, Wisła 1900/644.

8 - Jedna z informatorek widziała około 30 lat temu gwiazdę z miotłą. Pamięta, że jak gwiazda ta ukazała się, toludzie bardzo się bali i modlili, gdyż wierzyli, że gwiazda to zamiata miotłą cały świat, a jak przeleci, to nastaniekoniec świata. Or L 1938/161.

9 - Kometa, jak się ukaże, strach ogarnia ludzi; mówią że ziemia przewrócić się może do góry nogami i koniec będzie świata; ujrzawszy ją, ludzie modlą się i płaczą; za grzechy ludzkie Bóg ją też zsyła. Wisła 1900/464.

10 - Komety czem są? nie wiadomo; są one zwykle zwiastunami wielkich klęsk na ziemi, zsyłanemi przezBoga na upomnienie ludzi do pokuty. Kometa może zapalić całą ziemię, wywrócić ją i przykryć ją sobą. K 34 Chel

255, podob. Mieś Pog 64.11 - Gwiazdy z ogonem (komety) zwiastują błyskawice, grzmoty i pioruny, ona zaś sama przepowiednią pomoru, głodu lub wojny. K 48 Ta-Rz 259.

BIBLIOGRAFIA: B i r k e n m a j e r Józef, Ten czy ta kometa, JP XIV, 1929, s. 154-155; Chev Dic 2/73; De VriesDic 109; Herd Lek 67; Kup Astr 1959/6-7/291-294; Kup Pol 69-71; Kup WiM 22-23; N i e b r z e g o w s k aStanisława, Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 155-156; Nu z i k o w s k a Helena, Kometa r. 1812 w Muszynie, Lud 1909/67-69; Szyf MiW 152-153; Szyf Trąd 62—64; U ł a s z y n Henryk, Orodzaju rzeczowników kometa i planeta, JP 1930, nr 15, 8. 54-56; W e i n t r a u b Witold, Ten i ta kometa, JP1929, nr 14, s. 178; WSrt Hoff 5/89-170.

-łGWIAZDY, GWIAZDA BETLEJEMSKA.


WIELKI WÓZ

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Ilość gwiazd. Części. Czynności. Obiekt. Czas imiejsce. Przepowiednie.

Dokumentacja: Opowieści wierzeniowe i bajki. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska.Bibliografia

Polski ludowy językowo-kulturowy obraz Wielkiego Wozu wpisuje się (wraz z Ko- siarzami, Babami, Małym Wozem, Drogą Mleczną) w widzenie niebajako chłopskiegogospodarstwa.

W mitologii g r e c k i e j Wielka Niedźwiedzica to kapłanka Artemidy - Kallisto, przemieniona przez Artemidę w niedźwiedzicę, a przez Zeusa przeniesiona na niebo Grav Mit 87, Mif Tok 1/U7.

W mitologii c h i ń s k i e j siedem gwiazd Wielkiej Niedźwiedzicy odpowiada siedmiuotworom ludzkiego ciała i siedmiu otworom w sercu Chev Dic 3/344.

W kulturze sł o w i a ń s k i e j Wielki Wóz to grupa gwiazd widoczna cały rok na północnej części nieba, potocznie postrzegana jako wóz, jego koła i złamany dyszel,rzadziej także jako wół, wilk lub niedźwiedź. Wyróżniane (np. przez Serbów i Chorwatów)gwiazdy w tym zbiorze to oprócz wołów także oracz i/lub pasterz.

chodzącego na uwięzi wokół osi świata Mosz Kul 2/38, Gwiazda Północna. Słowiańskie nazwy tego gwiazdozbioru (podobnie jak germańskie i romańskie) odnoszą

się przede wszystkim do wozu i woźnicy: pol. wóz, wasąg, furmany; błrus. kol'asa; ukr.viz; ros. voz, woźnica; bułg. kola; serb. i chorw. kola, furmani. Dodatkowo u Serbów iChorwatów funkcjonują także odnoszące się do wołów, u Bułgarów do niedźwiedzia(mećka) oraz zbójów (chajduci), a w pd. Białorusi do czerpaka, miarki (karec) Mosz Kul 1/38.

=

Ogpol. nazwa Wielki Wóz Etnl 1989 ni i s 119, Kup Astr 2:19, 241, nawiązująca do w y g l ą d u ma nazwy synonimiczne: Wóz Kul MiW 437, Kup Astr 239, Szyf MiW 147, 151, Kup WiM 25, Glad Wiedz 53, Wisła 1900/468,

TN Krasiczyn 1985; Duży Wóz, Srogi 'wielki' WÓZ, Wózek, Wbzik, Wozisko, Duże Wozisko Kup WiM 25, Kup Astr 239, KaJasa Kup Pol 83,Kareta, Kareta z Dyszlem, Wasag Gład Wiedz 55, Wóz z Dyszla Kup Astr 239, Kup WiM25, Woz z DyszJem Glad Wiedz 55, Wóz z Krzywym Dyszlem Glad wiedz 55, Kup Astr 239, Maćków Wóz z Krzywym Dyszlem, Wóz ze Złamanym Dyszlem, Dy-siel, Dysiel Złamany Glad wiedz 55; utworzone od mi e j s c a występowania W.W.: Wóz na NiebieGlad wiedz 55, Niebieski Wóz Kup WiM 25, Kup Astr 240, Wóz na Północy I PółnocnyWóz Glad Wiedz 55 ; an t r op om or f i cz ne : Furman Glad Wiedz 53, Sych SGKasz 1/288, Kup Astr 239; Duży Furman Kup Ast r 240; Z O O m o r f i c z n e : Niedźwiedź

Kul MiW 437, Kup WiM 25, Kup Astr 240, Glad Wiedz 53, 59; Duży, Wielki Niedźwiedź, Niedźwiedzica Kup Astr 240, Glad Wiedz 59, Wielka Niedźwiedzica Lud1898/414; związane z wi e r z e n i a m i : Wózek Antychrysta, Lucypera 9; inne: Mleczny

Wóz (jako wynik kontaminacji nazw Mały, Wielki Wóz i Mleczna Droga) Kup WiM 25,Kup Astr 239; Wóz, co ciągnie przy koniowi, Furmański Wóz (połączenie nazw Wóz iFurman) Glad Wiedz 55.

+ W.W. i K o s i a r z e razem zachodzą w zimie Glad Wiedz 183, gdy ukazują się nazachodzie, zwiastują lato Glad Wiedz 190.

<-> W. W. wchodzi w opozycje wielkości z -* M ał yrn Wo z e m i czasu świecenia z -* K o s i a r z a mi i -> B a b a m i.

X Według legend pochodzenie W.W. na niebie jest rezultatem kary: zaniepójście dokościoła w święto Bożego Narodzenia 2-3 Bóg przeniósł woźnicę z końmi i wozem międzygwiazdy; ukarał furmana za jego za pychę 4; przeniósł między gwiazdy syna, który wiózłswoją matkę-grzesznicę do piekła 5; na rozkaz Pana Jezusa Michał Archanioł zrzucił wózLucypera z nieba 9. Według innych wierzeń W. W. to król i jego sześcioro dzieci,umieszczeni na niebie przez Boga, gdy wóz im się złamał i.

.*• W W.W. wyróżnia się: c z t e r y gwiazdy Etnl 1989 Bilg 119, piąć gwiazd Kup Astr 241, Glad Wiedz 51, SZeŚĆ Kup Astr 241, S I e d e m TN Krasiczyn 1985, Gład Wiedz 51, OSiem lub dwanaście gwiazd Gład Wiedz 51.

ińr Cztery gwiazdy to koła wozu, następne trzy to d y s z e l 2, 6, który jest złamany lub skrzywiony 6-8. Jest on zwrócony w stronę wschodnią, a tylne koła wozu w stronęzachodnią 2. Koła tworzą układ trapezowaty: W.W. zadnie koła ma syrzyj, u przodkawązyj, dwa konie na przedzie, woźnica na samym przodku Glad Wiedz 51. Jedno z kół jestwytrącone Kup Astr 240, naderwane 2, 4. Niekiedy wyodrębnia się konia

240 WIELKI WÓZ dokumentacja MAŁY WÓZ eksplikacja _______ ___________ 241

(jednego lub dwa), woźnica (furman) Glad Wiedz 51, Kup Astr 241 i mały jeździec [gwiazda ta leży

nad trzecią gwiazdą dyszla] Glad Wiedz 57.

potępiać i sądzić rodziców. Syn pędząc ku piekłu uderzył dyszlem o róg pierwszej bramy i złamał go w

polowie. Potem zawstydzony przez anioła puścił konie i odbywaszy wraz z matką pokutę dostąpił



ą g ą y ]

■ W.W. i d z i e od wschodu ku zachodowi i niejako cofa się tylnymi kolami W kierunku ruchu 2, podob. Glad Wiedz 119, Wisła 1898/138.

♦ Michał Archanioł na rozkaz Pana Jezusa zrzucił W.W. z nieba i złamał mudyszel 9; na W.W. jeździł św. J e r z y K 7 Krak 29, św . E l i a s z Etnl 1989 nilg 122.

00 A W.W. widoczny jest nad horyzontem cały rok, lecz chodzi jedynie północną Częścią nieba, na południe nie przychodzi Glad Wiedz 118, podob TN Krasiczyn1985. Utrwalają to nazwy: Północny Wóz, Wóz na północy.

Sporad. twierdzi się, że W.W. jest na śrvdku świata i kręci się na jednym miejscu Glad Wiedz 118; jeździ po -»Drodze Mlecznej 10.

Po W.W. poznają Czas W nocy Etnl 1989 Bilg 120, Szyr MiW 151, Glad Wiedz 121, 152, 153, 183, 185, Kai Lim 41 i nad ranem Glad Wiedz 152; określają kierunek Etnl lssn niiR 121, Kup Astr 241, ZwłaSZCZa północny Glad Wiedz 154, 194.

Wieczorem W.W. jest na zachodzie Glad Wiedz 196, do północy obraca się na północ Glad Wiedz188; o północy jest na północy Glad wiedz 196; po północy wykręca się na wschód Glad Wiedz 121, 188, Kai Lim 41.

♦ W przysł. Jak widać Wóz, to siedlaku gotuj wóz, zbieraj z pola Glad Wiedz 197;gdy w lecie widać W.W. na zachodzie, będzie d e s z c z Glad Wiedz 196.

DOKUMENTACJA

OPOWIEŚCI WIERZENIOWE I BAJKI 1 - Wielka Niedźwiedzica, a właściwie jak lud nazywa «Wóz» powstał w taki sposób: Na wielkim

wozie wiózł król swoją dziatwę i chciał ją zawieźć do nieba; w drodze, juz za chmurami, wóz się złamał i dzieci rozsypał, ale Bóg nie puścił ich już na ziemię 1 w postaci gwiazd umieścił na niebie; razemwszystkich dzieci było sześcioro, a ojciec siódmy. Wisła 1900/468.

2 - Najbardziej wpada ludziom w oko Wielki Wóz na niebie, który wprawdzie posuwa się(pozornie) po niebie tak, jak wszystkie inne gwiazdy, od wschodu ku zachodowi, ale kola tylne mazwrócone w stronę zachodnią, a dyszel w stronę wschodnią, posuwa się też tylnemi kołami naprzód,nie zaś dyszlem. Dlaczego cofa się tak, wyjaśnia następująca bajka. Jechoł parobek we święto Bożego

Narodzenia ze Żydami. W drodze zawodził kołem o piekło 1 musioł w tył cofać. Pon Bóg lak go ukoroł, że ni móg dalej naprzód jechać, ani też cofać sic daleko w tył. I przeniós go na niebo, gdzie do dziśdnia cofo się w tył. Wisła 1898/138.

3 - Furman (Woźnica) - gwiazda Wóz. O niej prawi, iż jakiś niezbożny woźnica jechał gdzieś wsam dzień Bożego Narodzenia, zamiast iść do kościoła. I dlatego wóz mu się rozleciał i międzyzłowrogie przeniesiony gwiazdy. K 48 Ta-Rz 258.

4 - [Kiedyś na świecie było pełno zbójców. Pewien furman jeździł z mlekiem do miasta. By! on

bardzo pewny siebie. Chwalił się, że nie boi się jechać przez las, w którym są zbójcy. Może jechaćnawet przez piekło. Gdy podjechał pod piekło, zawadził o bramę tylnym kołem, koło oderwało się, amleko rozlało się. Pan Bóg ukarał furmana za jego pychę i przeniósł go na niebo, żeby ludziewiedzieli, iż Pan Bóg brzydzi się pychą. Od tego czasu widać jego wóz na niebie z naderwanymkołem, a furmana koło dyszla jak poi konie. Panu Bogu żal było rozlanego mleka i też przeniósł je naniebo. Jest to mleczna droga.] Sych SGKasz 1/288.

5 - Lud ruski i polski zna Wóz ze złamanym dyszlem - wskazuje jako taki konstelacyą Wielkiej Niedźwiedzicy. [Na wozie tym bogobojny syn wiózł swoją matkę, wielką grzesznicę do pieklą.Chrystys Pan postał anioła, aby zatrzyma! syna i pouczył, że dziecku nie przystoi

p y y p p y y ą p ę ąpzbawienia.] Lud 1895/175, inne war. zob. Krz PBL nr 2457.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ 6 - Cztery gwiazdy tak jak Wóz jak ma kola, a trzy jest w przodzie tak, jak dyszel. No to nazywają

Wóz. To jest przeważnie na północy. TN Krasiczyn 1985, podob. Szyf MiW 151, Kup WiM 25, Kup Astr 241, Glad Wiedz 51, 55, 57, 119, TN Danachy 1984.

7-/1 jak jest Wóz dajmy na to, to ma cztery gwiazdy rozstawione i złamany dyszel. To sie nazywaWielki Wóz, bo jest i Wóz Mały. Etnl 1989 Bilg 119, podob. TN Krasiczyn 1985.

8 - Wielki Wóz śtyry gwiazdy kola, a trzy taki rządecek to dysiel zlomany. Glad Wiedz 51, podob.

Kup Astr 241. 9 - [Wielki Wóz] jest to wózek Antychrysta albo też Lucypera, którego Michał Archanioł na

rozkaz Pana Jezusa zrzucił z nieba i złamał mu dyszel. Glad Wiedz 58, podob. Glad Wiedz 55.

PISANA POEZJA CHŁOPSKA 10 - Stoi noc / na skraju wsi / i parasol wznosi, / a na niebie / srebrny kapłan / mszały

/ gwiazdom głosi, / Wielki Wóz / robotnic pełen / w Drogę Mleczną / skręcił. / Kapłanmodły / kończył świtem / i wieś rosą / święcił. [W. Sitkowski] Ad Złote 237.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 3/343-345; Glad Wiedz 118-123, 176-179; Kop SMit 349; Kup Astr 1958/5/239-241;Kup Pol 82-87; Kup WiM 24-25; Mif Tok 1/116-118; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 157-159; S n a r s k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyźme ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Szyf Trąd 56-57; Wort HofT9/679-684.

-+BABY, DROGA MLECZNA, GWIAZDY, KOSIARZE, MAŁY WÓZ, NIEBO.


MAŁY WÓZ

Mały Wóz jest postrzegany w łączności z Wielkim Wozem i ujmowany w ramach „scenygospodarskiej" razem z Drogą Mleczną, Kosiarzami, Babami, Odbieraczkami.

= Oprócz nazwy Mały Wóz Glad wiedz 60, Kup Astr 241, na obszarze Polski występują inne: Wóz;(na Pomorzu, Kujawach i w Poznańskiem) Wózik, Wózek, Mały Wozik, Mały Wózik Kup WiM 26, KupPol 88, MaJeriJci Wóz Kup WiM 26, Kup Pol 87, Mniejszy Wóz Kup Pol 87, Mały Furman, sporad.

Mała Fura, Biedka (od bida 'wóz o dwóch kółkach') Kup Astr 242, Kup Pol 88, Niedźwiedź, Mały Niedźwiedź, Mała NiedźwiedzicaGlad Wiedz 60, Kup Pol 88, Kup WiM 26.

® Ze względu na wielkość M.W. jest porównywany do -^Wielkiego Wozu -mówi się, że M.W. jestdo kartofli, a duży do siana Kup Pol 87. Wśród jego części wymienia się cztery kółka i dyszel KupWiM 25, który skierowany jest w górę Kup Astr 241. Najbardziej widoczną i najjaśniejszą z gwiazdM.W. jest ->Gwiazda Północna Kup WiM 25. Dzięki tej gwieździe, znajdującej się zawsze w tymsamym miejscu, M.W. jest łatwo rozpoznawalny na niebie. Wśród gwiazd MW., w Krakowskiemwyodrębniają również Warsztat św. Józefa Lud 1895/173 i 174.

242 _______________________ KOSIARZE - eksplikacja KOSIARZE eksplikacja 243

A M.W. znajduje się zawsze n a północy Kup Pol 87, nad Wielkim Wozem Glad Wiedz 60.

BIBLIOGRAFIA: Glad Wiedz 60-67; Kup Astr 1958/5/239-241; Kup Pol 87-88; Kup WiM 25-26- Mif Tok

Trójca Święta - w pow. raciborskim Glad Wiedz 49; Trzy Jutrzenki - w pow. gorlickim; Trzy gwiazdy

w kupie - w pow. Wieliczka Glad wiedz 49. I G d ś W ń l b ś h Gl d Wi d 50 S k



BIBLIOGRAFIA: Glad Wiedz 60 67; Kup Astr 1958/5/239 241; Kup Pol 87 88; Kup WiM 25 26 Mif Tok 1/116-118.

-►GWIAZDY, GWIAZDA PÓŁNOCNA, WIELKI WÓZ.


KOSIARZE Pas Oriona; Orion

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Pochodzenie. Wygląd. Ilość gwiazd. Czynności: ruch, świecenie.Miejsce i czas. Przepowiednie.

Dokumentacja: Przysłowia. Legendy. Relacje potoczne. Bibliografia

W polskiej kulturze ludowej Orion jest postrzegany jako grupa trzech lub sześciu gwiazd przypominających kosę lub koszących mężczyzn i współtworzy „gospodarski" obraz nieba (z Wielkimi Małym Wozem, Drogą Mleczną, Babami, Odbieraczkami).

W t r a d y c y j n y c h kulturach gwiazdozbiór Oriona jest łączony z pewnymi wydarzeniamimitycznymi lub zajęciami gospodarskimi. W mitologii g r e c k i e j Orion był myśliwym ugodzonymza zalecanie się do Plejad (-^Baby) strzałą Artemidy i przez nią przemieniony w konstelację Grav Mit140. Wedle innych wersji mitu, Orion zrodził się z moczu i dlatego „konstelacja Oriona przynosi

deszcz zarówno wtedy, gdy wschodzi, jak i wtedy, gdy zachodzi".Grav

Mit

141.

W kulturze sł o w i a ń s k i e j Orion był postrzegany w stałym układzie z Plejadami: razem idą po niebie, na wiosnę razem przestają świecić, a po upływie określonego czasu znów pokazują się nawschodzie Mosz Kul 2/34.

Najpowszechniejsza na terenie Słowiańszczyzny dla pasa Oriona (lub nawet całego Oriona) nazwazostała utworzona od nazwy kosy lub kosiarzy: Kosiarze (Białoruś, centralne Karpaty, Słowenia),

Kośniki (rdzenna Polska), Kosy (Czechy, pd-zach. Polska), Kosari (Ukraina, pd. Białoruś, Rosja). USerbów i Chorwatów funkcjonują nazwy śćapi, śtdpi, śtapci, śtapovi utworzone od śtap, śtapac 'kij,kijek, prątek', w Bułgarii - nazwa „radło": rdlo, orało, ralica, rolnica MoszKul 2/37-38.

= Nazwy najczęściej spotykane w Polsce mają podstawę socjomorficzną i odsyłają do realiówwiejskich: n a r z ę d z i (ze względu na kształt i funkcje): Kosa; w Małopolsce i na Górnym Śląsku

Kosy Kup Poi mapa nr 8, Glad Wiedz 42; Sierp w pow. łęczyckim, Kosok w pow. raciborskim GladWiedz 41-43, Kup WiM 27; ludzi używających tych narzędzi, ustawionych w szeregu: Kosiarze,

Kosarze Glad wiedz 34 - wsch. i centralna Polska; Kośniki- na Warmii i Mazurach, Mazowszu, wSuwalskiem i pn. części Lubelszczyzny Kup Poi mapa nr 8, Kup Astr 234; Kosce, Koścowie, Koścy -w niektórych okolicach Karpat, pd-wsch. Śląska i w woj. białostockim Glad Wiedz 43; Kosiorki KupWiM 27, Kosyniery Glad Wiedz 34; do 1 i c z b y g w i a z d najbardziej widocznych w tymgwiazdozbiorze: Trzej Królowie (Mędrcy), Trójca - w pow. gorlickim;

Inne nazwy to: Panny, Gwiazdy św. Wawrzyńca lub św. Wojciecha Glad Wiedz 50, Stajenka

Betlejemska Kai Lim 30-31. + K. i W i e l k i Wóz zachodzą razem w zimie Glad Wiedz 183; gdy ukazują się na zachodzie,

zwiastują lato Glad wiedz 190. * Św. Izydor dopomagający ludziom w czasie klęski wraz z kosiarzami zamienia się w konstelację

2. Jest to drąg, którym Lucy per chciał uderzyć Pana Boga, a który przy uderzeniu w skałę zamienił sięw kosę Gal star 43.

® Swoim układem przypominają k o s ę 5 , 6 lub rząd k o s i a r z y 4, podob. Mosz Kul 2/37,

j e d y n k ę f>, laskę Glad Wiedz 188. A Najczęściej dostrzega się t r z y gwiazdy (co zostało utrwalone w nazwach) 7,

Kup Astr 233, Kup WiM 26, Glad Wiedz 42-43, 48, 185, Mosz Kul 2/37; niekiedy Wymienia Się trzy gwiazdy na kosę i trzy na kosisko Kup Astr 233; dwie kosy Red. Sarzyna 1984, trzy gwiazdy drugiej

kosy są mniejsze i ciemniejsze od pierwszych Mosz Kul 2/36. ■ Ruch. K. w s c h o d z ą , p o k a z u j ą s i ę jesienią Glad wiedz 98, 191, 195-196, a zachodzą

na Wojciecha, na wiosnę Glad wiedz 98, 185, 191, 195. K. idą krokiem jak gęsi Mosz Kul 2/31, zaraz za slunkiem Szyf Trąd 55 czyli od wschodu ku zachodowi Glad wiedz 106; górą chodzą w grudniu i

styczniu Glad Wiedz 107, Mosz Kul 2/33, idą ku dołowi, gdy zbliża się wiosna Szyf Miw 150, Szyf

Trąd 55. Ś wi e c e n i e . W jesieni K. ś w i e c ącałą noc Glad Wiedz 191; najbardziej i najdłużej

widoczne są w zimie Kup Astr 233. A 00 K. zmieniają miejsce na niebie, przemieszczając się ze wschodu na zachód, zawsze idą za

-*Babami, za nimi z kolei idą -»Odbieraczki. W pieśni weselnej umieszczane wyżej'niż księżyc:Wysoko miesiącek, jesce wyży kosy, Weźze Kasiu grzebień, rozcesaj mi włosy, ZWAK 1888/137.

Według pojawiania się K. na niebie, zajmowanego położenia, a następnie znikania, powszechnieokreślano czas w c i ą g u d o b y oraz porę r o k u Szyf Trąd 54 i 55, Glad Wiedz 157, 158, 185, 189,191, 194. Wskazują północ - gdy są w górze, na środku nieba lub najwyżej na niebie Glad Wiedz 184,190, 195, gdy są na dwa chłopy nad stodołą Kul MiW 437, także gdy (w zimie) znajdują się na

południu Glad wiedz 185, 189, 192; godzinę trzecią - gdy w zimie są wysoko na niebie Glad wiedz191; czwartą - są na chłopa Szyf MiW 149, na południu 3; piątą - są nisko nad ziemią Szyf MiW 149;ósmą - są na wschodzie Glad Wiedz 192; dwunastą - są na północy Glad Wiedz 192. •

Jeśli idzie o cykl roczny, najczęściej mówi się, że gwiazdy te w lecie są zupełnie niewidoczneGlad wiedz 98, 184, 185, 188-191, 194-196, Or L 1938/161; pojawiają się na niebie pod koniec lata lub jesienią Glad Wiedz 102, 185, 189, 190, 192, 196, Kup Astr 233, Or L 1938/161;

na św. Jakuba wychodzi jedna laska Kos (gdy wyjdzie druga, zbliża się zima) Glad Wiedz 102, 188. W połowie marca ukazują się na niebie o dwunastej w południe Kai Lim 39; w czerwcu - o szóstej ranoKai Lim 39; w jesieni - z wieczora Glad wiedz 107, 191, przed północą Kai Lim 38; w polowiewrześnia - o północy Kai Lim 39; tydzień po Jadwidze (16.X) wschodzą o w pół do szóstej wieczoremKai Lim 38; miesiąc przed Godami pokazują się około ósmej wieczór Glad Wiedz 153; w zimie

pokazują się z wieczora Glad

244 __________________________ KOSIARZE - dokumentacja ODDIERACZKI - eksplikacja 245



Wiedz 191, Kai Lim 39. Idą ku wschodowi, gdy zbliża się zima, ku zachodowi - gdy ma nastąpić lato Glad Wiedz 189 i 190.

4* Przepowiednie oparte były na widoczności K. Wczesną w i o s n ę i ciepło zapowiada zachód K. w dniu św.

Wojciecha (23.IV) - w przysł. IA. To samo przewidywano z zachodzenia K. w dniu (lub w wigilię) św. Andrzeja

(30.XI) ID. Na podstawie czasu ich zachodzenia w dniu św. Wojciecha, w Krakowskiem przepowiadają także, jaki będzie

cały rok: jeżeli po północy w tym dniu zajdą wcześniej, będzie rok s u c h y , jeżeli później, będzie m o k r y K 7 Krak 33.

DOKUMENTACJA

PRZYSŁOWIA IA - Nie zejdzie ciepła na ziemię rosa, póki się z słońcem nie zetknie kosa. K 48 Ta-Rz 259; war.: Nie będzie

cieplej rosy, dopóki na Św. Wojciecha (23.IV) nie zajdą wieczór kosy. Glad Wiedz 110; ... pokiela nie zajdą naWojciecha kosy. Mosz Kul 2/34; ... dopóki nie zejdą wieczór kosy Glad Wiedz 158; ... na mrok k"ośi. Kuc Mlp 40; Jak zachodzą na zmrok kosy - to się spodziewaj cieplej rosy. Glad Wiedz 110; podob. Dopóty nie będzie wiosny, dopókinic zejdą na zmierzchu kosy. Glad Wiedz 110; Jak rano zejdą trzy kosy, to się ludzie spodziewają cieplej rosy. GladWiedz 195.

IB - Jak na św. Jędrzeja (30.XI) wejdzie kosa - to na Wojciecha ciepła rosa. Glad Wiedz 184; war.: Jeżeli kosy zajdą wczas wieczór w dzień św. Jędrzeja, będzie wczesna wiosna. K 7 Krak 33; podob. Jak dzień przed Andrzejem zajdą kosy - to będzie wczesna wiosna, a jak po Andrzeju - to późna. Glad Wiedz 188.

LEGENDY

2 - [Gdy na ziemi panował wielki „pomór" po wojnie i umierali zwłaszcza ludzie starzy,wówczas, św. Izydor - rolnik i oracz - porzucił swoje brony i pług i razem z dwoma innymirobotnikami bezpłatnie stanął do kośby. Posilali s ię oni chlebem anielskim przynoszonym przez aniołów. Pracujący kosiarze cudem boskim zostali przeniesieni między gwiazdy. Również brona i pług św. Izydora znajduje się na niebie. Pług zagłębiony jest w niwę niebieskątak, jak na ziemi tkwił jedną częścią w skibie. Gdy niebo przybliży się do ziemi, będzie onwidoczny.] Lud 1895/172, ts. Krz PBL nr 2458.

RELACJE POTOCZNE 3 - Ja nawet tak pamiętam, jak moja mama opowiadali - nie było zegara ... I oni sie znali na gwiazdach, czyli

Kosiarze tak zwane były. I były Kosiarze na południu, tu prosto świeciły, to znak byl, że jest godzina czwarta po pólnocku. Etnl 1989 Dilg 121.

4 - [A dlaczego te gwiazdy nazywały się Kosiarze? ] A bo takie te gwiazdy jakoś tam szli, tak jak Kosiarze, tak uo takie były, rzęda jakiegoś były. Ji noni zawsze sic znali ten mój ojciec na tych gwiazdach. To "oni gadali ... ta i ta godzina, już Kosiarze, gadajo, so. Etnl 1989 Bilg 119.

5 - No Kosiarze, bo to j uż wygląd kosy. Od tego nazwa powstała Kosiarze. Red Gorajec 1984.

6 - To tak samo wyglądajo jakby te gwiazdy so tak ułożone, prawda? Tak, w formie kosy, znowu, tak jak jedynki,o! Takie po niebie. TN Krasiczyn 1985.

7 - No, Kosiarze. To so tak równo te Kosiarze, widać takie gwiazdy trzy większe, i to widać, to nazywają Kosiarze. TN Krasiczyn 1985.

BIBLIOGRAFIA; Glad Wiedz 93-117, 160-176; Grav Mit 139-142; Kup Astr 1958/5/233-237; Kup Pol 88-94; KupWiM 26-27; Mif Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/29-38; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 157; Sn a r s k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyźnie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Szyf Trąd 53-55, 80; Wort Iloff 9/684-686.

-+BABY, GWIAZDY, NIEBO, ODB1ERACZKI, WIELKI WÓZ.


ODBIERACZKI

Miecz Oriona

Odbieraczki są łączone z Kosiarzami w „scenę gospodarską" nieba, którą współtworzą też: Droga Mleczna,

Wielki i Mały Wóz, Baby.

s Na obszarze Polski poza nazwą Odbieraczki Szyf Trąd 54, Kul MiW 437, Kup Astr 233 i 234 funkcjonują liczne nazwy synonimiczne, związanych z ludowym wyobrażeniem

->nieba jako w i e l k i e g o p o 1 a, na którym pracują „niebiescy żeńcy": po męskich„kosiarzach", idą kobiety „odbierające" zboże, „grabiące" kłosy i pomagające koszą

cym mężczyznom - Grabarki Szyf Trąd 54, Szyf MiW 149; w Ostródzkiem - Grabiarki Kup WiM 26, Kup Astr 233, Glad Wiedz 35 i 36, Grabiarce Kup WiM 26, Kup Astr 233; W pOW. żywieckim - Grabcze Glad Wiedz 35; Zbieraczki, Podbieraczki, Podbieracze Kup WiM 26, Kup Astr 233, Ubieraczki

Glad wiedz 35 i 36; w Żywieckiem Żniwiarki Kup Astr 234 i Znaczki Kup Pol 89; Zastępcę Kup Astr 233; Niesiarze Glad wiedz 35; Pomocniki,

Pumocnice zy Śniadaniem Kup Astr 234, Kucharki ze Śniadaniem Glad wiedz 35, Kup Pol 90.

•*• ® O. to ( rz y (lub dwie) gwiazdy Glad Wiedz 35, Szyf Trąd 54, Kup WiM 26, Kup Astr 233, które świecą rz ę d e m obok siebie Glad wiedz 35.

A O. zawsze znajdują się za K o s i a r z a m i Glad wiedz 35 i 36, Kup WiM 26, Kup Astr 233 i 234. W

porównaniu jednak z Kosiarzami są one mniejszej wielkości Kul MiW 437. O gwiazdach tych mówi się (na co

wskazują także nazwy: Niesiarze, Pumocnice zy Śniadaniem, Kucharki ze Śniadaniem), że przynoszą one Kosiarzom

śniadanie Glad Wiedz 35 i 36.

W pow. sandomierskim za O. wyróżnia się gwiazdę zwaną Pieskiem Glad Wiedz 35. -►BABY, GWIAZDY, KOSIARZE, NIEBO.


246 __________________________ BABY - eksplikacja BABY eksplikacja 247

BABY

Wiedz 24 pow Wadowice. Nazwy te wiązane są z widzeniem -mieba jako wielkiej łąki, koszonej

przez -^Kosiarzy, za którymi idą Baby 4. Rzadziej Babom nadawano nazwy Grabiarki, Grabiarze,



BABY

Plejady

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Pochodzenie. Wygląd. Ilość. Czynności: ruch, świecenie.Lokalizacja i czas. Wykorzystanie w rachubie czasu i określaniu stron świata. Przepowiednie. Dokumentacja:Legendy. Podania. Bibliografia

W polskiej kulturze ludowej Plejady są postrzegane jako grupa siedmiu gwiazd, z których jedna

świeci jaśniej niż pozostałe. Ich powstanie legendy wiążą z zamianą grupy kobiet w gwiazdy za karę(lub w nagrodę) przez Chrystusa.

Według mitologii g r e c k i e j Plejady były siedmioma córkami Atlasa, które po popełnieniusamobójstwa (na wieść o śmierci sióstr Hyad), Zeus umieścił na niebie w postaci gwiazd. Wedługinnej wersji mitu Plejady byty kochankami bogów. Jedna z nich, Merope, zostawszy żoną Syzyfa,wstydziła się związku ze śmiertelnikiem i dlatego dziś świeci słabiej na niebie Tok Mif 2/317, KopSMit 886. Wraz z matką Plejady stanowiły obiekt pożądania Oriona, który przez pięć lat ścigał je,dopóki nie przemieniły się w gołębie (grec. pleiddes), widoczne na niebie jako konstelacja Tok Mif 2/317. Nazwa Plejad bywa wywodzona także od grec. plew 'płynę statkiem' i wiązana z czasem ichświecenia na niebie, tj. od połowy maja do końca października, w porze dobrej do Żeglugi Kemp Slnd 341, Grav Mit 142.

W wierzeniach I n d i a n Ameryki Północnej Plejady to tańczące święte, wedługAb or y g e n ó w australijskich - młode święte dziewczęta, dla La p o ń c z y k ó w -grupawierzących. W P o l i n e z j i i P e r u uważano, że ta właśnie grupa gwiazd patronuje rolnictwu,

bowiem jej pojawienie się wiosną na niebie oznacza początek roku wegetacyjnego chev Dic 4/29. W kulturze s ł o w i a ń s k i e j Plejady były wyróżniane jako grupa gwiazd, widoczna na niebie

od jesieni do wiosny Mosz Kul 2/34. Mają one bardzo różne nazwy: Baby, Babki (Czechy, Łużyce,rdzenna Polska), Kura, Kwoka, Kwoczka (niekiedy rozszerzone przez dodanie określenia - z kurczętami- Czechy, Słowacja, pd. Polska, polsko-ruskie pogranicze, Ukraina, rdzenna Bułgaria i Macedonia),Sito, Rzeszoto (Białoruś) oraz Vołosozary, Visozary, Stożary, Sozar (Rosja), Stożari, Vlasi, Vlasci(Bułgaria), Vlastovice (Słowenia) Mosz Kul 2/35-36.

Według wierzeń bułgarskich, okres niewidoczności Kwoki na niebie był wiązany zwysiadywanim przez nią jaj Mosz Kul 2/468. Po fazie niewidoczności Kwoka strząsa z siebie puch irobactwo na Ziemię, powodując tym samym choroby owiec, bydła i koni; dlatego należało wtedyukryć swoje zwierzęta domowe pod dachem Mosz Kul 2/179.

W języku polskim metaforycznie plejada oznacza grupę ludzi wybitnych, wyróżniających się wokreślonej dziedzinie (Plejada aleksandryjska, Plejada karolińska) SJP Saym 2/689, SJP Dor 6/462-163.

= Najbardziej rozpowszechnione na obszarze Polski są nazwy o podstawie

s o c j o m o r f i c z n e j - Baby, Babki, znane w całej środkowej i zachodniej części kraju Karl SGP 1/28, Szym SDom 22, Bąk Kramsk 92, K 8 Krak 303; sporad. też Baba Glad

Zbieracze Kup Astr 239, utożsamiając je prawdopodobnie z -*Odbieraczkami. Nazwy o podstawie z o o m o r f i c z n e j częste na południowym wschodzie Polski (pod

wpływem gwar ukraińskich) i Górnym Śląsku to: Kurki Glad wiedz 24, podob. Karl SGP 2/529, Kwoczki Glad wiedz 3o; Kokoszki Or L 1938/160; Kurczęta, Kurczątka Glad wiedz 24-25, 30.Przeważa jednak nazwa w l.p., co jest dowodem wyróżniania jednej, największej gwiazdy zbioru: KuraGlad wiedz 19, 24, Kura (Kurka, Kwoka) Z kurczętami Karl SGP 2/546, Kup Astr 237, Glad Wiedz 19, 24-25, 31; Kwoka Kai Lim 37, Glad Wiedz 24-25, 30,

189, Mosz Kul 2/35; Kwoczka Mosz Kul 2/35; Kaczka Kup Astr 239. Do w y g l ą d u B. - bez szczególowszej charakterystyki - nawiązują też nazwy Gromadki Szyf WiM 150, podob. Szyf Trąd 55, Kupka i Kupki Glad Wiedz 30-31, także Sito Glad Wiedz 19, 28, 30,

Sitko Glad Wiedz lg, 28. Nazwa ostatnia (powszechna także na Białorusi) wiąże się prawdopodobnie zwierzeniami o ->gwiazdach jako otworach, przez które widać światło niebieskie Glad Wiedz 28.

Inne nazwy z motywacją mniej przejrzystą to: Panny, Babie Bajki, Spital, Wózek Dusz, Młodziki Glad Wiedz 29-30, Siedem Braci, Plejady Kup WiM 27-28.

it B. to gwiazdozbiór 1, gwiazdy Or L 1938/160, K 7 Krak 32. + B. tworzą kolekcje z K o s i a r z a m i i s ł o ń c e m , bo idą razem w czerwcu Glad wiedz 185;

razem zachodzą na św. Wojciecha (23.IV) Glad wiedz 185. x Pochodzenie B. legendy etiologiczne wiążą: (a) z karą: Chrystus umieścił na niebie grono kobiet,

które zapytane o drogę, nie wskazały mu jej i; (b) z n a g r o d ą: za obdarowanie chlebem Chrystus

umieścił na niebie piekarkę i jej sześć córek: największa z gwiazd to kura, mniejsze kurczęta 2; (c) zda re m: jest to kura podarowana Dzieciątku 3, podobnie jak -» Baran; (d) z p r z y g o d ą : Baby towysypane z wozu przez furmana kobiety, które teraz muszą chodzić pieszo Sych SGKasz i/io.

® U k ł a d g w i a z d . B. to k Up a (kupka) Kup Astr 237, Szyf WiM 150, Szyf Trąd 55; gwiazdy w kupie Or L 1938/160, Kup Astr 237, Szyf WiM 150, Szyr Trąd 55; skupienie gwiazd KupAstr 239; g r o m a d a (gromadka) małych gwiazd Or L 1938/160, podob. Glad Wiedz 31, Kup Astr 237, Kup WiM 27, Szyr Trąd 55 z jedną większą na przodzie Glad Wiedz 31. Jedna z gwiazd jest duża,a przy niej takie drobne Etnl 1989 Bilg 119, Kup Astr 237; kępka gwiazd Red. Jelna 1984.

Według niektórych przekazów, m a ł e i d r o b n e gwiazdy to kurczęta, a największa z nich -

kura Glad wiedz 31. Wygląd B. został utrwalony w nazwach (zob. wyżej). B. to gwiazdy małe Or L1938/160.

A Ilość gwiazd składających się na zbiór nie jest dokładnie ustalona. Mówi się, że jest ich duŻO naokoło siebie TN Krasiczyn 1985; pięć Glad Wiedz 31, 196, Kup Astr 237; SZeŚĆ Or L 1938/160,

Glad Wiedz 31; siedem 11, Glad Wiedz 31, Szyf Trąd 55, Or L 1938/160, Z których jedna jest najjaśniejsza Kup Astr 237; więcej niż siedem Kup Astr 237; osiem Glad wiedz 31; dziewięćKup Astr 237; od sześciu do dziesięciu Kai Lim 37; z dziesięć w jednej gromadce, więcej jak dziesięćKup Astr 237; jedenaście Szyf Trąd 55, Kul MiW 437; a nawet - piętnaście Kup Astr 237.

248 BADY eksplikacja BABY - dokumentacja 249



■ R u c h. B. przypisuje się w tradycji ludowej właściwość poruszania się po niebie, choć spotykasię też opinie, że B. nigdy nie zmieniają swego położenia Glad wiedz 98, zawsze stoją na środku niebaOr L 1938/I6i; językowo utrwalony jest jednak pogląd przeciwny, że B. zmieniają swe położenie wciągu nocy Glad wiedz 190: ido drogo, którą słonko robzi Szyf Trąd 56, Glad Wiedz 193, tj. zewschodu na zachód Szyf wiM 150, Glad Wiedz 194, Kai Lim 38| c h o d z ą kupami K 7 Krak 32. B. w s c h o d z ą Sych SGKasz 1/10, wychodzą Glad Wiedz 189; w jesieni wschodzą o cztery godziny wcześniej niż Kosiarze Kai Lim 38;

z a c h o d z ą , giną, znikają, kończą się, gasną, kryją się Mosz Kul 2/33 zniżają się nad ranem GladWiedz 196.

Św ie ce ni e. Jesienią i w zimie ś w i e c ą całą noc Glad wiedz 189, IUI; mc świecą w lecieGlad Wiedz 189. Jedna z gwiazd (Kwoka) świeci najjaśniej Kup Astr 237. 0 okresie niewidoczności B.na niebie mówi się: nie widać Bab, nie ma ich, nie świecą, kasik pójdą, idą razem ze słońcem, sąniewidoczne Glad wiedz 97.

A 00 B. znajdują się na niebie przed Kosiarzami Szyf WiM 150, Kosiarze pilnują się Babek MoszKul 2/31, Glad wiedz 184; za Kosiarzami 4. Stoją na środku nieba Or L 1938/161. Pokazują się przykońcu czerwca lub na początku lipca Glad Wiedz 104, Kai Lim 39; W sierpniu Glad Wiedz 184, 191, W sierpniu lub We wrześniu Glad Wiedz 104;

jesienią Glad wiedz 185, 188, we wrześniu Glad wiedz 185, 190, w październiku Glad wiedz 190-191;w październiku i listopadzie Glad Wiedz 104. W październiku widać je na wschodzie wieczorem GladWiedz 108. W październiku w tydzień po św. Jadwidze (16.X) B. wschodzą w pół do szóstejwieczorem Kai Lim 38. Jak widać B. to zbliża się zima Glad Wiedz 158. Od listopada do marcawidoczne są całą noc Szyf Trąd 56.

B. (wraz z Kosiarzami) znikają z nieba na św. Wojciecha (23.IV) Glad Wiedz 185, W marCU Glad Wiedz 185, 190, W kwietniu Glad Wiedz 191; na wiosnę Glad Wiedz 191, 196, Szyf WiM 150; znikają po św. Piotrze (29.VI) Glad wiedz 185. Znikają na łato Glad wiedz 185, 189-190: wmaju, czerwcu i lipcu B. są niewidoczne Glad wiedz 101, 184, bo wschodzą i zachodzą ze słońcemGlad wiedz 101.

+ W y k o r z y s t a n i e w r a c h u b i e c z a s u i o k r e ś l a n i u s t r o n ś wi a ta .Regularne pojawianie się i znikanie B. z nieba stało się podstawą obliczania czasu. Jesienią B. znajdująsię na wschodzie słońca Glad Wiedz 190. W grudniu wczesnym wieczorem świecą na

północno-wschodniej części nieba Glad wiedz 194, na południowo--wschodniej części nieba Gladwiedz 192, na wschodzie Glad wiedz 191, 195, są w połowie nieba Glad Wiedz 195, na pięciu chłopówod ziemi Glad Wiedz 190; o północy świecą na południu Glad Wiedz 192, 194, 196, na środku niebaGlad wiedz 106, 190-191, 193, są wysoko Glad Wiedz 152, 184, 190,196; nad ranem świecą na

zachodniej stronie nieba Glad wiedz 194, na zachodzie Glad Wiedz 191, 193, 195-196, są na trzechchłopów od ziemi Glad wiedz 190. ♦ Przepowiednie: wi os n y: Baby w zorze zachodzą Glad Wiedz 157; zimy: zachodzą

pochmurno, wilgotną zimę znaczą; jeżeli pogodno zapadają, pogodną zimę, ale przykrą w mrozieobiecują ZWAK 1882/196. Porzekadło gospodarskie: trzeba żyto siać, bo gromadki zeszli z nieba Szyf Trąd 56.

DOKUMENTACJA

LEGENDY 1 - Baby to kobiety, które nie odpowiedziały Chrystusowi na pytanie o drogę.

Na niebie także są Baby. Chrystus chodził po świecie; przed chatą siedziały kobiety (baby) i gawędząc zabawiały się ploteczkami o sąsiadach. Bóg zbliżył się do gromadki i zapytał o drogę; zajęte swą gawędą, nie odpowiedziały Chrystusowi. Syn Bóg zapytał się raz, drugi, do piątego razu, ale onewcale na to nic. zwracały uwagi i wciąż z sobą rozmawiały. Zniecierpliwiony Chrystus, bo mu się

śpieszyło, za karę cale grono kobiet umieścił na niebie i nazwał gwiazdozbiór ten Babami. Wisła1900/468.

2 - Baby to piekarka z sześcioma córkami, które poczęstowały Chrystusachlebem.

O początku Plejad taka gadka: Chrystus przechodząc koło piekarza, posłał ucznia swego po dar chleba, piekarz odmówił go, piekarka zaś z sześcioma córkami dala mu go tajemnie, i za to

przeniesioną jest na niebiosa, piekarz zaś zamieniony w kukułkę, i tak długo, jak kuka czy kuje ona zwiosną (od Tiburtii do Johannis), widzialnemi są i Plejady na niebie. K 7 Krak 197.

3 - Kwoczka z kurczętami to dar pastuszka dla nowonarodzonego Jezusa. Pows7.echnie też znaną jest pomiędzy wieśniakami gromada gwiazd, którą nazywają Kwoczka z

kurczętami. U Rusinów nazywa się Kuryczka. Ma to być podarunek od pastuszka ofiarowany przy Narodzeniu Pańskim - następnie kwoczkę umieszczono pomiędzy gwiazdami na pamiątkę. Lud1895/175.

PODANIA 4 - Baby za kosiarzami grabią siano niebieskie dla mającego się narodzić

Jezusa. Tak było: najprzód poszły baby z grabiami, silą tego, zaczęły pogwarkę (rozmowę), jak zwyczajnieniewiasty - co uszły dalej, cejco gadać do siebie. Niedaleko szli kosiarze z kosami na ramiączku i nicnie mówiąc, wyminęli baby, ze ostały za niemi cedźkaj w tyle. Za kosiarzami jedzie furman wozem, ma

Ą konie w lejcu, w przoprzek, zadek i dyszel u wozu, widać to dobrze jak on ciągle kolami w tyl cofa, bomu niesporo jechać. - Ten furman woził po niebie św. Jerzego - a terez dostał nakaz, żeby zwieźć siano,które kosiarze skoszą, a baby grabiami zgrabią, bo to sianko niebieskie, potrzebne będzie w Boże

Narodzenie dla nowo urodzonego Pana Jezusa. K 7 Krak 32, podob. Udz Krak 92.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 4/28-29; Glad Wiedz 93-117, 160-176; Grav Mit 141-142, 151, 195, 348, 420; KupAstr 1958/5/237-239; Kup Pol 94-101; Kup WiM 27-28; Mif Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/29-38; N i e b r z e g o w s k a Stanis ława, Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 156-157; S n a r sk a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyźnie ludowej, praca magisterska napisana w ZJPUMCS, Lublin 1985; Szyr Trąd 55-56, 77, 80; Wort HofT 9/686-689.

-►GWIAZDY, KOSIARZE. Stanisława Niebrzegowska

250 WAGA - eksplikacja BARAN eksplikacja 251

http://23.iv/

http://23.iv/



KRZYŻ ŚWIĘTY

Łabędź

Grupa gwiazd zwana Krzyżem Świętym, nad którą znajdują się Niewiasty i Gwiazda św. Jana, należy do gwiazd pasyjnych; przy tej grupie Droga Mleczna rozwidla się na dwaszlaki Kai Lim 31. Do tej figury zalicza się pięć gwiazd drugiej wielkości, wierząc, że jest

ich znacznie więcej, lecz będą widoczne wtedy, gdy Syn Boży zasiądzie, aby sądzić ludzi ikrzyż ten weźmie do ręki jako berło Kai Lim :ii, 37-38. Czarownicy i „zatraceńcy" figurykrzyża z ziemi nie widzą Lud 1895/176.

-►GWIAZDY.

S.N.

KOŁO ŚWIĘTEJ KATARZYNY

Korona Północy

Według legendy w koło to została wpleciona św. Katarzyna i stoczona ze skalistej góry.W czasie spadania z góry dzwona się popsuły tworząc odstępy (= szczerby). Najjaśniej Koło św. Katarzyny świeci w listopadzie, w miesiącu, w którym męczenniczka weszła do nieba

Lud 1895/173. -►GWIAZDY.

S.N.

WAGA

Grupa gwiazd przypominająca wagę; na jej szlakach ważone są dobre i złe uczynki pośmierci. Według podania, bardzo bogaty człowiek wiózł na wozie bochenki chleba. Wdrodze na targ spotkał go dziad i prosił o jałmużnę, ale nic od bogacza nie otrzymał. Droga była wyboista i jeden z bochenków spadł z wozu, bogaczowi nie chciało się jednak zejść, by podnieść chleb. Powiedział więc dziadowi, abywyciągnął sobie z błota ten chleb. Pośmierci, w chwili „obrachunku" ze św. Michałem, gdy bogacz nie miał co położyć na wagę,nadszedł ów dziad niosąc chleb, nie zabłocony, lecz świecący i położył go na wadze, dzięki

czemu bogacz dostąpił zbawienia Lud 1895/174.

BIBLIOGRAFIA: Kop SMit 349; Kop SSym 444.

-►GWIAZDY.

S.N.

SZNUREK Z GUZAMI

gwiazdozbiór Węża lub Smoka

Sznurek z guzami znany jest w Krakowskiem, Lubelskiem i Sandomierskiem. Wedługlegendy, Matka św. Piotra zesłana do piekła za grzechy, gdy dowiedziała się, że jej syn jestklucznikiem do nieba, zaczęła prosić go o wybawienie. Św. Piotr wstawił się za matką u

Boga, wyprosił dla niej laskę i rzucił sznur, na którym zrobił węzły, aby mogła się po nichłatwiej wspiąć. Inne dusze czepiały się matki Św. Piotra, by wraz z nią dostąpić zbawienia.Ona oburzyła się, a szamocąc się i strząsając dusze przerwała sznur i wpadła jeszcze głębiejw ogień piekielny, skąd żaden glos nie dochodzi. Przerwana część sznura wisi nadal naniebie i widać go z guzami świecącymi

niby gwiazdy Lud 1895/176, nadto war.: Kra PBL nr 804.

-►GWIAZDY, OGIEŃ PIEKIELNY.

S.N.

SITO

gwiazdy Włosów Bereniki

Sito pochodzi od Trzech Króli. Sypali oni sitem owies koniom, a następnie zostawili jePanu Jezusowi wraz z darami, które do niego włożyli. Sitem posługiwała się Matka Boska,a po wniebowzięciu zawiesiła je między gwiazdami. Wcześniej Sito było znacznie większe,ale czarci warząc napitek 'pierwszą wódkę', porwali je, aby „odwar" przecedzić. Wówczasczęść sita spaliła się. Św. Marek tłukąc się po piekle odzyskał je z rąk szatańskich i zawiesiłSito na dawnym miejscu Lud 1895/175, ts. Kra PBL nr 2456.

-►BARAN, GWIAZDY

S.N.

BARAN

gwiazdozbiór Barana

Według opowiadań ludowych jest to ten sam baran, którego pasterz Wojciech ofiarował

Dzieciątku. Pan Jezus umieścił podarek na niebie, podobnie jak otrzymaną od pasterzykokoszkę (->Baby) Kai Lim 30.

-►BABY, GWIAZDY, SITO.

S.N.

DROGA MLECZNA eksplikacja 253

DROGA MLECZNA

Cesta GlaH wiedz Ri; Droga z Jeruzalem do Betleem Kup Astr 243; miejsca kultu - Droga do Rzymu

13, podob. Kup Pol 105, Mosz Kul 2/39; gościniec do Rzymu Lud 1900/66; (w centralnej Polsce)

D (G ś i i ) d C h 13 M K l



DROGA MLECZNA

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie. Wygląd. Części. Czynności. Czas. Miejsce Przepowiednie.

Dokumentacja: Legendy. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska. Dibliografia. W polskiej kulturze ludowej Droga Mleczna obrosła licznymi interpretacjami mitologicznymi,

które znalazły swój wyraz w różnorodnych nazwach oraz objaśniających je opowieściachwierzeniowych.

W wyobrażeniach różnych ludów świata Droga Mleczna jest miejscem przejścia ze świataziemskiego do świata boskiego Herd Lek 33. Bywa porównywana do rzeki, drzewa, węża, śladów stóp,rozlanego mleka i haftowanej szaty Mir Tok 1/116-117, chev Dic 1/403. Wierzy się, że jest drogą, poktórej dusze zmarłych odchodzą w postaci ptaków ze świata ziemskiego w zaświaty lub drogą domiejsc świętych chev nic 4/402-403. Jest też traktowana jako dźwigar nieba Chev Dic 4/402 lubszczelina w sklepieniu niebieskim, przez którą widać niebiański ogień Herd Lek 33.

S ł o w i a n i e (na terenie Łużyc, rdzennej Polski, Białorusi, Polesia, Litwy) dają jej nazwy: ptasia, gęsia, żurawia. Inaczej interpretują Drogę Mleczną Słowianie południowi, dla których Droga Mleczna jest usypana słomianą sieczką lub sianem, które miały wypaść z worka niesionego (wiezionego) przez

złodzieja, kuma lub popa. Odpowiadające takiej interpretacji nazwy to: słoweń. kumowa slama, serb. ichorw. kumovska slama, bułg. kumova(-e) slama (seno) lu b popowa{-e) slama [serw). Trzeci typ nazwsłowiańskich wiąże Drogę Mleczną z wielkimi miastami: Droga do Rzymu, Krakowa, Częstochowy,

Poczajowa, Kijowa, Jerozolimy, Droga Batyja Mosz Kul 2/39, Kup Astr 243, Kup Pol 105.

= Najprostsze, jednoczłonowe nazwy polskie - Droga; w Małopolsce i wsch. Mazowszu zPodlasiem: Gościniec Glad Wiedz 77, Kup Astr 243, Mosz Kul 2/39; w pow. łukowskim: Trakt GladWiedz 82 - są zwykle rozwijane w dwuczłonowe zestawienia, tworzone od:

( a ) w y g l ą d u : Droga Mleczna, Biała Droga Glad Wiedz 85; Mleczny Gościniec Glad Wiedz 84; Cesta Mleczna, Mleczny Pas Kup Astr 244; Jaśni Prag GladWiedz 85;

(b) u m i e j s c o w i e n i a : Światło Niebieskie Glad wiedz 85; (wsch. Polska) Gościniec przez/bez niebo Kup Astr 243; Zora po niebie (na niebie) Glad Wiedz 8.5;

(c) celu, którym w szczególności są: mieszkanie Boga i świętych Droga (Gościniec) do nieba(po niebie, przez/bez niebo) Glad wiedz 79, KuP Astr 243 i 244, Kup Pol 103, 106; Droga do raju,

Droga z raju do nieba, Droga do zbawienia, Wrota do nieba, Boże Wrota Glad Wiedz 79, Kup Pol104; miejscowości biblijne - Droga do Egiptu Kup Astr 243, Kup Pol 105; Droga do Jerozolimy 19;

Jeruzalemska

Droga (Gościniec) do Częstochowy13, Mosz Kul 2/39, Szym SDom 152, Glad Wiedz 77, 83, Kup Pol 105; Częstochowska Droga Szym SDom 1/152; Droga na Kalwarię (do Kalwarii) 13, podob Kup Pol 105; (śląsk.) Droga z Częstochowy na

Kalwarię, Droga do Piekar, Droga do św. Anny, Droga do Mogielnicy Glad Wiedz 83, Kup Pol 105; Droga do Gietrzwałdu Szyf Miw 152; Droga ze Skępego do Częstochowy Kup Astr 243, Kup Pol 105;duże miasta - (Warmia) Droga do Olsztina Szyf Miw 152; Gościniec na Warszawę Kup Pol 105, Drogado Warszawy Glad Wiedz 83, Kup Astr 213, z/od Warszawy do Krakowa Kup Astr 243, Kup Pol 105;

Droga do Krakowa Mosz Kul 2/39, Glad Wiedz 83, Krakowski Gościniec 10, 25; Droga do KępcynGlad Wiedz 83, Droga od Budapesztu na Warszawę, Gościniec od Krakowa do Łodzi Kup Pol 105;

(d) mitycznych i domniemanych u ż y t k o w n i k ó w - którymi są ciała niebieskie: Droga Gwiazdowa, Droga Księżycowa, Droga Księżyca Glad Wiedz 85, KupPol 106, Kup Astr 244, (pow. Nowy Larg) Droga Słoneczkowa Glad Wiedz 85; osoby

boskie i święte - Droga Boga Glad Wied?, 8i ; Droga Pana Jezusa Glad Wiedz 8i;(w Żywieckiem) Droga Matki Boskiej, Droga Świętych Kup Astr 244, Kup Pol 104,Glad wiedz 81, Droga św. Jakuba Glad wiedz 81, Kup Pol 104; Gościniec św. Jakuba 24, podob. Glad Wiedz 81, ZWAK 1889/77; Gościniec Św. WawrZyjlCa Glad Wiedz 81,Kup Pol 104; Droga św. Eliasza Kup Pol 104; dusze zmarłych - Droga Umarłych Kup Pol 104,(Małopolska, Lubelskie) Droga Dusz 26, podob. Glad wiedz 81, Droga Dusz Umarłych 22, Droga

Dusz (Pokutujących) Kup Astr 244, Kup Pol 104, Droga Duchów Kup Poi 104, sssi 2/181; Droga Przodków, Bohaterówsssi 2/181; ptaki

i zwierzęta: Droga Ptasia4, podob. Kul MiW 437, Kup Astr 244, Mosz Kul 2/39, SSSI 2/181; Droga Ptasza, Ptasięca Kup Astr 244, Kup Pol 103, Droga dla ptaków Kup Pol 103, Droga GęsiaKup Astr 244, Mosz Kul 2/39, Droga dla dzikich gęsi Kup Astr 244, Żurawia Mosz Kul 2/39, Droga

Zwierzęca, Droga Zwierząt Kup Astr 244, Kup Pol 103; (e) p r z e p o w i e d n i p o g od y : Droga Pogody (na pogodę, do pogody), Droga na deszcz,

Mroźna Droga Glad Wiedz 85;(f) c z a s u : Nocna Droga Glad wiedz ar,; metaf. Wskazówka Czasu Nocnego

Glad Wiedz 85, 196; (g) inne nazwy to Droga Krwawa 29; Pasmuga s; Mgławica, Smura (od 'mgła'

lub 'chmura') Kup Astr 244; Zopyra (Zapyra) (od 'chmura'), Strychy (Strych),Strychy Jasno Czerwone, Strale, Pomoda (od pomloda 'chmurka, biały obłok'),

Pożoga Glad Wiedz 85; Droga Wojenna (jak NapoUin sed na rusk'iego) Kup Pol 107. x Pan Bóg wytyczył D.M. zbuntowanym aniołom i po niej strącił ich do piekła 15; słoneczkowa

matka tamtędy jeździła 1 został znak Glad wiedz 85 pow. Nowy Targ; Matka Boska przeszła po niebie i

został ślad w postaci D.M. 1, Glad Wiedz 81 pow. Wadowice; Furman (->Wielki Wóz) zawadziłkołem wozu o piekło i rozlał mleko, które Bóg przeniósł na niebo Sych SGKasz 288; D.M. na niebie

jest znakiem rzeki, która znajduje Się pod ziemią Glad Wiedz 88.

® D.M. - kojarzona z m l e k i e m i jego bielą (zob. nazwy) -jest opisywana jako jasna wstęgaGlad Wiedz 88, pas (pasmo) gwiazd jasnych 10, 24, b i a ł a 3 (z białego

254 DROGA MLECZNA - eksplikacja DROGA MLECZNA - dokumentacja 255

asfaltu 29), wyraźna 2 - zob. przepowiednie; s z e r o k a 29. W wierszu współczesnego poety

ludowego D.M. to szczelina pękniętego nieba 27. Postrzegana jako dużo, mnóstwo, miliardy małych i

drobnych gwiazd Glad wiedz 88; masa gziozdecek razem Szyf Trąd 51

jedną drogę Glad wiedz 141 lub D.M. jest na krzyż Giad wiedz 88; b u r z ę na trzeci dzień: D.M.widoczna na niebie Glad wiedz 195, wyraźna Glad Wiedz 139; mróz: D.M. widoczna w zimę, bystra,

j j id ć 8; pr e m i a n : D M na niebie l b raźna Giad ied 139; b t ś i i Glad



drobnych gwiazd Glad wiedz 88; masa gziozdecek razem Szyf Trąd 51.

"fc D.M. jest pocięta pośrodku 19. Część D.M. rozwidla się Giad Wiedz 142 tworząc dwie połowy(= dwie drogi) Etni 1989 Biig 120. Według niektórych wierzeń D.M. ma szesnaście rzędów, a ludziedostrzegają jedynie cztery rzędy 12. W D.M. wyróżniane jest ramię zimowe i letnie. Ramię zimowe

biegnie od wschodu na zachód - do Bramy Betlejemskiej (która znajduje się przy największymzwężeniu D.M. 25), między Gwiazdą Betlejemską, Stajenką Betlejemską, Gwiazdami Trzech Króli iGwiazdą św. Szczepana. Ramię to jest nazywane Drogą Betlejemską (lub Drogą Zimową) u. Ramię

letnie D.M. rozwidla się na dwa szlaki przy św. Krzyżu i jest nazywane Drogą Jerozolimską 18,-^gwiazdy.

■ D.M. k r ę c i s ię, gdy jest wiatr 12, 23; D.M. t r a c i s i ę 'znika z nieba' jak wielkich odpustównie ma 13 albo gdy aniołowie nie idą do Częstochowy 20.

00 Na podstawie położenia D.M. na niebie, wnioskuje się o czasie w ciągu doby: D.M. jest naśrodku nieba o północy; na zachodniej stronie nieba - nad ranem; na wschodniej stronie - wieczorem25; wysoko na niebie - w nocy, a nisko nad ziemią nad ranem 4. Jesienią nad ranem D.M. obniża się ku

południowi Giad wiedz 152,187. Zimą od września (rano) do marca (wieczór) część rozgałęziona pasma D.M. nad horyzontem rozwidla się Glad Wiedz 142. Od marca (rano) do września (wieczór) łuk D.M. odwraca się Glad Wiedz 142.

A D.M. wiedzie w dwóch kierunkach Lud 1895/170: od wschodu na zimowy zachód Glad Wiedz 141 i Z północy ku południowi 10, podob. Glad Wiedz 141, Szyf MiW 152, Red. Dereźnia

1984. Jeździ po niej -*Wielki Wóz 28, gwiazdy 29. Wzdłuż D.M. ptactwo leci do ciepłych krajów Kul MiW 437, Glad Wiedz 78, Kup Pol 103, na wyraj i Z niego powraca Mosz Kul 2/39; chodzą nią dzikie gęsi Kup Astr 244. Wierzy się, że jedna połowa D.M. prowadzi do nieba, druga do

piekła (w zatracenie) u, 19, 21, podob. MAAE 1908/132, po nich spieszą dusze zmarłych 19, 20, KupAstr 244 i 245, czyste idą do nieba 26, podob Giad wiedz 79, potępione do piekła wisia 1904/79.

Po D.M. chodzą: mieszkańcy niebiescy Glad wiedz 82; Bóg, Jezus Kup Astr 245; Pan Jezus zkrzyżem Glad wiedz 81; Matka Boska Kup Astr 243, 245, Giad wiedz 81; święci, św. Mikołaj 9, św.Eliasz 16; codziennie idą po niej aniołowie i święci do Częstochowy 20. Po tej Drodze szli Żydzi zMojżeszem do Ziemi Obiecanej Kup Astr 245; Trzej Królowie do Betlejem Glad wiedz 82; MatkaBoska z Jezusem i św. Józefem uciekali do Egiptu Glad Wiedz 81. Po D.M. wstępowali w niebo PanJezus i Matka Boska 21, Glad Wiedz 81; biskupi jeździli do Ojca Świętego Glad wiedz 83; D.M.

jeździła słoneczkowa matka Glad wiedz 85; Twardowski Kup Astr 245. ♦ Dobra p o g o d a będzie jeśli: D.M. jest obecna na niebie K 17 Lub 71, Giad wiedz 139, 184,

189, 192, Kup Astr 245; gwiaździsta, gęsta w lecie 5; bardzo jasna Giad wiedz 139; wyraźna Wisła1902/441; mocno śfeci 6; jest na krzyż Glad wiedz 141; jasna w dzień Jakuba 3 . D ł u ż s z ą po g od ę zapowiada D.M. jasna 3; sus zę : D.M. mocno jasno 7; deszcz: D.M. słabo świeci 6; jest za mgłą 7; d es z c z na drugi dzień - gdy widać

jasno jo widać 8; pr z e m i a n y : D.M. na niebie lub wyraźna Giad wiedz 139; bystro świeci Gladwiedz 196; m l e c z n y rok: D.M. wyraźna w Wigilię Bożego Narodzenia 2.

DOKUMENTACJA

LEGENDY 1 - [Po wniebowstąpieniu Pana Jezusa, Matka Boska została na ziemi i pomagała

biednym ludziom. Chodziła po świecie, często cierpiąc głód i chłód. Wtedy Pan Jezus polecił

Michałowi Archaniołowi utworzenie hufca aniołów-górali i zabranie Matki Boskiej do nieba.Michał Archanioł wybrał się na ziemię z góralami. Aniołowie-górale wiedli Maryję przez góryi skały, a on sam przyświecał wielką księżycową lampą, która mlecznym światłem zalała całyświat między niebem a ziemią. Maryja szła między nimi prawie niewidzialna, jedynie z dalekawidniała blaskiem gwiazdy - Jutrzenki. W czasie drogi aniołowie zbierali do toreb płaskiei drobne kamyczki, a gdy wreszcie stanęli na najwyższym szczycie, a droga do nieba była

jeszcze bardzo długa, zaczęli pod stopy Maryi ciskać kamyczki aż się z nich utworzył bitygościniec. W świetle lampy księżycowej bieliła się ona w oddali jak mleczny pas. Gdy doszlido nieba, wszystkie kamyczki przemieniły się w gwiazdy i do tej pory świeci ten gościniec

pośrodku błękitu - zwany mleczną drogą dlatego, że po niej przeszła Karmicielka Zbawicielaludzkości.] Zorza 1901/33/799.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ 2 - W wigilię Bożego Narodzenia gdy droga mleczna wyraźna, to rok będzie mleczny, a jak gwiazd

dużo, to jaj będzie dużo. Wisła 1900/465, podob. Kup Astr 245, Glad Wiedz 140. 3 - Gdy biała droga na niebie (droga Jakuba, tj. mleczna droga) jasna w dzień Jakuba (25 lipca),

pogoda pewna. ZWAK 1882/174; Droga mleczna, zwana gościńcem św. Jakuba, gdy jest jasna,

zapowiada dłuższą pogodę. ZWAK 1889/77, podob. Mosz Kul 2/50.4 - Droga ptasia, no ta mlecna, to noco jest zidna wisoko, a jak na zranek idzie to nisko nad

ziemnio. Szyf MiW 152.5 - Droga bez niebo jak jest taka gwiaździsta w lecie, gęsta, to tak wyglunda, jakby naprawdę

droga. To jo nazywajo ta droga. To ona wróży na pogodę zawsze. O - mówio -droga bez niebo, będzie pogoda! Etnl 1989 Bil g 120.

6 - Jak mocno śfeci [Droga Mleczna] - pogoda, a słabo będzie deszcz. Szyf MiW 152.7 - Jak mleczno drogę mocno jasno zidać, to będzie susza, a jak za mgłą to pluta. Szyf MiW 152. 8 - Mlecna droga, pasmuga muw'óm, jag mlecna droga jest bystra, jasno jo w'idać to

zapow'adajum mrus. Kup Astr 245.9 - Ml'icno droga, aho gośćeńec tam śfeńći jeźjil'i, śj'enty M'iko]faj. Kup Astr 245.10 - Krakowski gościniec - pasmo gwiazd jasnych i słabszych - ciągnie się od północy ku

południowi. Glad Wiedz 141 pow. Sandomierz.11 - Gościniec szeroki z gwiazd prowadzi od wschodu na zimowy zachód. Glad Wiedz 141 pow.

Białystok.12 - Mówili, że pierwy nie było ty drogi mleczny. Jak wiatr jest, to się tak kręci. Ta mlyczno droga

gwiazd 16 rzędów, a my widzimy Ą rzędy. Glad Wiedz 88 pow. Pszczyna.13 - Droga ta wiedzie do tych wielkich odpustów do Częstochowy, na Kalwarię, do Rzymu; jak tych wielkich odpustów nie ma, to się traci. Glad Wiedz 83 pow. Lubliniec.

14 - Jest to droga przecięta w środku: jedna polowa jej wiedzie do nieba, a druga do piekła. GladWiedz 79 pow. Hrubieszów.

15 - Mlecna droga to je kumuś utorowana, ańoyov'e śe zbuntowafi i Pan Buk im droga wytyćuu 1do p'ekya strąćiy, uńi tą drogą str\t ncerii byl'i do p'ekya i na znak je ta droga. Kup Astr 245, podob.Glad Wiedz 82.

256 DROGA MLECZNA dokumentac ja DROGA MLECZNA dokumentacja _______________________ '^]_

16 - E'jas pśyjeje tom drogom na źem'e i beje trob'iu na sot, on tam jeźji po ty drodze oŚO)fam'i.

K A t 245

/ Świeć się wam światłość wieczna, / Ta droga zwać się Krwawa / powinna, a me mleczna. [T.

Machnowski] Szcz Ant 496



Kup Astr 245. 17 - Jedno ramię tego luku, przechodzące ponad nasz horyzont od wschodu ku zachodowi zimą,

nosiło nazwę «Drogi Betlejemskiej*. Zwano je też ((Drogą Zimową)). Nazwy te zyskało dlatego, że przebiega od Bramy Niebieskiej między Gwiazdą Betlejemską (Kapella) a Stajenką Betlejemską(Orion) i dalej między gwiazdami Trzech Króli (Kastor, Polluks, Porcjon) a Gwiazdą św. Szczepana(Syriusz) ku horyzontowi dość równym szlakiem. Kai Lim 31.

18 - Natomiast drugie jej ramię luku, letnie, zwane ((Drogą Jerozolimską*), wiązano z gwiazdami pasyjnymi... Ramię to rozwidla się przy Świętym Krzyżu na dwa szlaki, biegnące blisko siebie. Kai

Lim 31.19 - Mleczna droga jest pociętą pośrodku, i jedna jej polowa wiedzie do raju, a druga do piekła. WChełmskiem zaś powiadają, że cala droga mleczna wiedzie zmarłych do nieba, a inni że jest to drogado Jerozolimy. K 34 Chel 255.

20 - Mleczną drogą idą do Częstochowy codziennie anieli i święci, ile razy ją tylko widać naniebie; w tych dniach jak jej nie widać, to i aniołowie do Częstochowy nie chodzą. Wisła 1900/465.

21 - Droga mleczna to gościniec do nieba prowadzący. I Zbawiciel szedł nim wstępując w niebo -i Matkę Boską aniołowie wiedli tym gościńcem; zresztą każda dusza wstępuje na niego, gdy z chmur zejdzie. Trzeba jednak wielkiej przezorności do tej pośmiertnej podróży, bo droga rozdziela się w dwakierunki, z tych jeden wiedzie w ((zatracenie)). Lud 1895/170, podob. Lud 1900/66.

22 - Mleczna droga, to droga dusz umarłych, one po niej w kształcie ptaków krążą. Lud 1898/414.23 - Na Śląsku obserwuje się łuk Drogi Mlecznej w związku z przepowiednią pogody: «Jak jest

na krzyż (to znaczy jak widać rozgałęziony łuk Drogi Mlecznej), to na drugi dzień padaD (Bukowieckoło Jabłonkowa). Chcąc przy tym wyjaśnić to zjawisko mówią, że «jak wiatr jest, to nią tak kręci, tąmleczną drogą)) Grzawa, pow. Pszczyna. Glad Wiedz 88.

24 - Szeroka świecąca pręga (mleczna droga), jakby wielki pas widniejący w pogodną noc przez

całe niebo, nazywana jest od dawnych czasów gościńcem św. Jakuba. Or L 1938/160.25 - Gdy krakowski gościniec był na środku nieba, to północ, gdy przechylił się na stronę

zachodnią, to była późna pora, a gdy stal na wschodniej stronie, to było jeszcze wczas (wczesna pora)(Dębiany pow. Sandomierz). Glad Wiedz 193.

26 - Drogą tą schodzą na Ziemię aniołowie z poselstwem do ludzi i przez nią prowadzą do niebadusze ludzi sprawiedliwych, którzy prowadzili życie zgodne z przykazaniami boskimi Stądwprowadzono drugą spotykaną w naszym powiecie [limanowskim] nazwę Galaktyki -«Droga Duszo.Droga ta wiedzie do Bramy Niebieskiej, znajdującej się przy jej największym zwężeniu. Kai Lim 31.

PISANA POEZJA CHŁOPSKA 27 - lubię chodzić na łąki złote / w wieczory jasne / ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny

pękniętego nieba - / wieczność kapie / wielkimi kroplami / sosnom na piersi / światom na głowy / ludzie mówią: gwiazdy spadają / uczeni meteory / a my poeci że to wieczność kapie / otulona w ostatni

/ blask zorzy. Poc Poez 197. 28 - Stoi noc / na skraju wsi / i parasol wznosi, / a na niebie / srebrny kapłan / mszały / gwiazdom

głosi, / Wielki Wóz / robotnic pełen / w Drogę Mleczną / skręcił. / Kapłan modły / kończył świtem / i

wieś rosą / święcił. [W. Sitkowski] Ad Złote 237. 29 - Pośrodku nieba jest droga / szeroka, do szybkiej jazdy, / a na drodze po bokach / przeglądająsię gwiazdy. / Droga z białego asfaltu / niesłusznie nazwana Mleczną, / nocą bez przerwy, gwałtem, / tą drogą gwiazdy jeżdżą. / A jeżdżą jak te szatany, / A w reflektorach pędzą. / Wiele gwiazd jest

pijanych. / Śmierć czyha na krawędzi. / Ech, głupia to zabawa,

Machnowski] Szcz Ant 496.

BIBLIOGRAFIA: Glad Wiedz 77-89,139-143, 176-179; Kup Astr 1958/5/243-245; Kup Pol 102-108; KpM» Mi. Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/39-40; N i e b r z e g o w s k a Stan.s.awa G-mazdy ZZdwym jakowym obL,c iâta, [w:] JOS,s. 159-160; Szyf Trąd 58, 61-62, 77, 80; Wort Hof. 6/367-374.

-+GW1AZDY, NIEBO, WIELKI WÓZ Stanisława Niebrzegowska

ZORZA - eksplikacja ____________________________ 259

+ Razem ze s ł o ń c e m , g w i a z d a m i i m i e s i ą c e m Z. wita Dzieciątko ZWAK

1880/104; Z. i gwiazda wskazują miejsce, gdzie się narodził Jezus Bart Lub 365; z miesiącem igwiazdami tworzą rodzinę sieroty (Z jest matką miesiąc bratem gwiazdy siostrami) 23 rodzinę



ZORZA

Wstęp. Eksplikacja: 1. 'blask na niebie przed wschodem i po zachodzie słońca

1

: Nazwy. Kategoryzacje.Rodzaje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd. Ilość. Czynności. Rozmówca. Lokalizacja. Czas.Przepowiednie. Symbolika. 2. 'Wenus': Nazwy. W ygląd. Czynności. Lokalizacja.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne Pieśni wiosenne Pieśnisobótkowe. Pieśni dożynkowe. Pieśni weselne. Pieśni miłosne i zalotne. Pieśni żołnierskie. Pieśni sieroce. Kołysanki.Zapisy wierzeń i praktyk. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.

Słowo zorza w stpol. też zarza etymologicznie związane jest z nazwami 'blasku, światła' (np.csłow. zorja, zarja 'blask'; ukr. zorja 'gwiazda, zorza'; litew. żei-eti 'lśnić', żara i paźaras 'blask'; ros.

zarja, zarjewo 'luna') oraz 'ognia' (por. stprus. sari 'żar', litew. źarija 'zarzewie') Vas ES 2/81. A.Bruckner łączy też zorzę z 'patrzeniem, spoglądaniem', z polskimi wyrazami wzrok, zerkać, spozieraćBriic SB 651, 656, co jest zgodne z wyobrażeniem -►nieba jako kopuły z dziurami („oknami"), przezktóre widać światło niebieskie i przez które Bóg patrzy na ziemię.

W gwarach słowo zorza znaczy tyle co: (1) 'blask na niebie przed wschodem lub po zachodziesłońca', wtórnie też: 'blask bijący od czegoś' (wtedy często obocznie w l.mn.: zorze świeciły itp. 15)oraz (2) - 'gwiazda, widoczna na niebie rano lub wieczorem', utożsamiana z -ł Jutrzenką lub

-*Gwiazdą Wieczorną; w tym drugim znaczeniu na terenach Polski wschodniej, pod wpływem gwar ukraińskich, funkcjonuje też nazwa zdrobniała Zorka. Zdrobniałe formy: zarzyce 28, zorzyczki 25, 28.

Wyrażenie gwarowe na zarzach znaczy 'w promieniach zachodzącego słońca' ŁSE 1962/124, zorzyć się- 'błyszczeć się, mienić', np. na topieliskach zorzyła się woda Dek Sier 137.

W języku ogólnopolskim zorza występuje głównie w znaczeniu 'zjawiska świetlnego, polegającegona zmianie barw nieba bezpośrednio przed zmrokiem i w czasie jego trwania lub w czasie świtu i

bezpośrednio po nim' SJP Szym 3/1054.

1. 'blask na niebie przed wschodem i po zachodzie słońca'

= Zorza r.ż., zarza 18,; często w l.mn. zorze 15 i in.; także w r.n. - zorze, np. zgaśnie światłe zorze12, l.mn. te zorza le.

fi Z. to światłość, światło z nieba 29, widoczne, gdy Bóg patrzy na ziemię ŁSE 1965/29. Atrybutnieba 20, 29.

•U Z. wyróżniane są ze względu na czas i miejsce pojawiania się: zorza ranna/ po-ranna/porankowa, południowa, i wieczorowa/wieczorna 28, podob. Dek sier 182, -►zorza północna,sporad. zorza węgierska (zlotaworóżowy blask na niebie od strony Węgier) K 48 Ta-Rz 260.

gwiazdami tworzą rodzinę sieroty (Z. jest matką, miesiąc - bratem, gwiazdy - siostrami) 23, rodzinężołnierza (księżyc jest ojcem, słońce - matką, gwiazdy - bracia, zorze - siostrami) 21; jasne zorze imiesiąc świecą chłopakowi, gdy się żeni 15. W ogród spokoju i zorzy wchodzi partyzant poległy w

boju 20. ++ Z. jako światło, jasność jest przeciwieństwem ci e m n o ś c i 7. * Z. idą od s ł o ń c a Kuc Mlp 34, z n i e b a LSE 1965/29. ® J a s n a (jasne ) 11, 15, 16, 21, c z e r w o n a 3, czerwone Z. (gdy Chrystus się rodzi) K 27

Maz 1 IG; k r w a w e - są oznaką śmierci K 10 Poz 375; o g n i s t a 31, z ł o t a (złote) 30,32, światła 12, m a l o w a n a 24; otwarte zorze (czyli otwarte niebo) w momencie narodzin Chrystusa10, dlatego Bóg wszystko widzi LSE 1965/29.

Porównania: dziewczyna jak zorza 17, podob. śmieł Opól 36, tzn. piękna Kur Opól 123, Śliczna K 48 Ta-Rz 195, CUtfna LL 1957/3/33, bieluchna K 28 Maz 272; rumiana LL 1966/2-3/64; wzrok dziewczyny jak poranne zorze K 36 Woł 145. Sliczniejsza K 24 Maz 82, piękniejsza K 17 Lub 6

jak zorze jest żonka; Matka Boska jako zorza K 33 Cheł 155, jaśniejsza niż zorza ZWAK 1879/60;

Dziecina Boża jako zorza 9; szabla jak zorza 19; chłopiec śliczny jak zorze K 12 Poz 238. A W zamawianiu płacznic: Zorze, wyście trzy panny 27, Zorzyczki, zorzyczki, trzy was jest:

porankowa, południowa i wieczorowa 28. ■ Z. ws t a je (wstają), z a c h o d z ą 2; Z. świeci się Rog śląsk 232, Z. świecą się s,

b ł y s k a j ą 4, b ł y s z c z ą 4, 22; goreją 15. Z. płonie 31, pali się świr Piel 296; gaśnie 12, 13, 18.

0 O wschodzie lub zachodzie słońca zwracają się do Z. z prośbą, aby odebrały od dzieckamorzyczki 25, płacznice 26, płaczenie 28; by mężczyzna nie pokochał innej kobiety 27.

A Z. n a n i e b i e 19, 21, 31, w n i e b i e 20, w o k n i e dziewczyny 22. 00 Z. jest rano i w i e cz or em Górn Maib 2/322. O rannej zorzy (podobnie jak o -+wschodzie

słońca) jest czas modlitwy 29. Formuła z wiersza F. Karpińskiego Kiedy ranne wstają zorze jesttypowym początkiem pieśni religijnych, dziadowskich Nyr Kar 266 i żołnierskich Świr Pies 308. GdyZ. wstają, świtają, zaczyna się dzień 4, także ZWAK 1885/241, praca stef WarmPś 1/18I, walka świr Pies 307-308. Do rannej zorzy trwa zabawa żeńców w czasie dożynek 14. Gdy gasną Z. kończy się

praca 12, także LL 1957/2/47, zaczyna zabawa sobótkowa 13, spotykają się kochankowie 30-31. Czasod Z. wieczornej do Z. porannej, podobnie jak od -^zachodu do --wschodu słońca, jest uznawany zam a g i c z n y Dek Sier 77. Można wtedy skurzyć z drzewa pszczoły do ula Kot San 209, powstrzymać

zarazę K 10 Poz 375 lub zabezpieczyć wieś przed nią K 57 R UŚC 1254. ♦ Przepowiednią w i a t r u jest: Z. czerwona w Nowy Rok 3, morągowata 'pstra' z wieczora K 48

Ta-Rz 259; silnego wichru: czerwona Z. wieczorna Mosz Kul 2/52; n i e p o g o d y : czerwona w Nowy Rok 3; obfitych p o ł o w ó w ryb: gdy w czerwcu grzmi, gdzie zorze zachodzą 2; w o j n y: Z.

czerwona na wschodzie w Nowy Rok ZWAK 1882/161.

260 ZORZA - dokumentacja ZORZA dokumentacja 261

Z. są traktowane jako złowrogie znaki niebieskie wisia 1889/495. •^ Jest znakiem sł o ń c a , n i e b a i B o g a 7, 9, 10, 18. W pieśniach weselnych Z. symbolizuje

9 - Gwiazdka na wschodzie tam jasno lśni ji mruga na nas, byśmy tam śli, gdzie jako

zorza Dziecina Róża na świat cały rzuca blask. TN Gorajec 1978, war.: TN Zaboreczne 1979. 10 - A wy pasterze mali gdzieście tę nockę spali? A wy pasterze otwarte zorze; ze snu powstajcie



p a n n ę m ł o d ą Chód śp 77; w pieśniach miłosnych - dziewczynę 01 Pódl 28 i jej u r o d ę (zgaśnietobie twoja zarza is); w pieśniach żołnierskich i kolędach okupacyjnych - w o l n o ś ć (zorza wolności

zaświeci Bart Lub 329, zabłysną wolności zorze świr Pieś 249, zorza wolności się pali świr Pies 296);ogród zorzy to r aj 20.

W zagadce symbolem Z. jest d z i e w c z y n a i.

2. 'Wenus' = Zorza (Ranna, Poranna, Wieczorna), Zorniczka, Zornica Kup wiM 24, Glad Wiedz 75,

(Poranna, Wieczorna) utożsamiana z -+ Jutrzenką, -^Gwiazdą Wieczorną. ® Z. j a s n a 5, 7, 11, z ł o t a 6 wskazuje miejsce narodzenia Jezusa, ->Gwiazda Betlejemska;

presup. czysta - gdyż może być kąpieleczką dla Jezusa 11. ■ Z. w sch o dzi K 33 Cheł 155;

ś w i e c i , k ą p i e się5. A Z. na niebie 11, za morzem, za dworem 5, przy górze 8.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI 1 - Stonce zbiera kolczyki [= rosę], zgubione przez dziewczynę [= zorzę].

Piękna dziewczyna na polu się bawiła, Jak się bawiła, kolczyki zgubiła; księżyc wiedział nie powiedział, Słońce wzeszło, pozbierało. (Zorza, rosa). ZWAK 1878/182, war.: NKPP Urszula Sw 7,-••gwiazdy, -^słońce, -^księżyc, -+rosa.

PRZYSŁOWIA 2 - Czerwiec gdy zagrzmi, gdzie zorze zachodzą, ryby się znacznie i obficie zrodzą. NKPP

czerwiec 1, nadto war.: ZWAK 1882/171.3 - Gdy Nowy Rok nastąpi z czerwoną zorzą, w tym roku niepogody i wiatry się mnożą. NKPP

Nowy Rok 5; podob. Jeżeli w dzień N. Roku zorza czerwono wschodzi, znak częstych niepogod, a jeśli słońce piękne świeci, rok dobry obiecuje. ZWAK 1882/161.

4 - Jak błysną zorze, wstawaj, niebożę. NKPP wstać 3, nadto war.: LL 1957/3/41; Jak błyszczą ...Wit Baj 297.

KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE 5 - Z tamtej strony dwora/morza świeci/kąpie się jasna zora/zorza. Z tamtej strony dwora świeci jasna zora, tam Maryja przybywała z niebieskiego dwora. Bart Lub

165; war.: ... wyglądała śliczna Panna ... TN Dereźnia 1984, TN Korczów 1984; ... wychodziła krasna panna ... TN Księżpol 1984; Z tamtej strony morza kąpała się zorza, wychodzi tam śliczna panna zniebieskiego dworza. TN Korytniki 1984; ... zileni si zorza, ... Pani ... TN Korytniki 1985.

6 - Wszyscy snem twardym leżą uśpieni, sami królowie trzej ocuceni. Rano, rano, rano, rano powstają, złoty blask złotej zorzy mile witają. K 5 Krak 250.7 - Narodził się Chrystus, weselmy się! ... Zorza jasna weszła, weselmy się! A ciemność już

przeszła, radujmy się! Rog Śląsk 208.8 - Przy onej górze świecą się zorze, pasterze się uwijają i na mulłankach grają. K 16 Ka-S 6, war.:

TN Konopnica 1979, TN Michalówka 1980.

10 - A wy pasterze mali, gdzieście tę nockę spali? A wy pasterze, otwarte zorze; ze snu powstajcie Pana witajcie z nieba. K 24 Maz 106.

11 - Porodyła panna Syna, Panna Maryja ... Ta ni mniała kąpieleczki Panna Maryja ... Jest naniebie zora jasna, bedc kąpieleczką krasna, Panno Maryja. K 49 Sa-Kr 151.

PIEŚNI WIOSENNE 12 - Spicwajże skowroncczku, A ja niechże orzę, Ro wnet dla mnie i dla ciebie Zgaśnie

światłe zorze. Ow obłok, co na sklepie Niebieskim się wozi, - Zachowany w nim piorunCiemną śmiercią grozi. Kog Śląsk 201.

PIEŚNI SODÓTKOWE 13 - Jeszcze nie zgasła wieczorowa zorza, już mój wianeczek dopłynął do morza. Chód

Śp 204.

PIEŚNI DOŻYNKOWE 14 - Do rannej zorzy bawią się / tańczą żeńcy podczas dożynek.

a. Me żałuj, panie, swego drygania, a poślej choćby za morze po muzykanta, bo mytu bawić się będziem do rannej zorze. K 41 Maz 21, war.: ZWAK 1882/136.

b. Tańcujcie na dworze Aż do rannej zorze, Aże do świtania, Ale nie bez grania.K 24 Maz 350.

PIEŚNI WESELNE 15 - Jasne zorze świecą/ goreją chłopakowi, gdy się żeni. Jak ja mlodziuchny żenił się, wtenczas miesiączek spełnił się, a jasne zorze, najjaśniejse przez całą

nockę świeciły. K 28 Maz 151; podob. Jakem się żenił młody, Miesiąc pełnił się wtedy; Gwiazdy niebo zasiały, Jasne zorze gorzały. Lud 1903/226.

16 - Jak ci ja spoźre (spojrzę) pod jasną zorzę, pono mój Jasio jedzie, K 2 San 56; war.: Kiedy jo spojrzą pod jasne zorza, Mój najmilejszy jeszcze jedzie, jedzie. Ster WarmPś 3/43.

PIEŚNI MIŁOSNE I ZALOTNE 17 - U młynarza jest Kasia/córka/dziołcha jak zorza. U naszego młynarza, jest tam Kasia jak zorza. K 48 Ta-Rz 159, war.: K 12 Poz 194, K 42 Maz 35, K

48 Ta-Rz 157, K 46 Ka-S 234, ZWAK 1886/288 pow. olkuski, Pies Śl 1/494; U jednego ... tam jest córka ... K 40MazP 551; U Marcina ... Jest tam dziołcha ... Pies Śl 2/685; A wiemcić ja ..., Ma Kasinkę ... Lom Śląsk 165; Wiem ja w lesie ..., Ma Kasinkę ... Lom Śląsk 184; Wiem ja w lesie młynarza, Co ma Kaśkę ... PiesŚl 1/495; A w tym lesie młynorza ... Pies Śl 1/494; W tym mynecku ..., ma-ć ta Kasię ... K 18 Kieł 161.

18 - Zorza/zarza dziewczyny gaśnie, gdy ta wychodzi za mąż. Jak ty pójdziesz do ołtarza, Zgaśnie tobie twoja zarza; Zgaśnie zarza i słoneczko, Płakać będziesz,

kochaneczko. Rog Śląsk 92, war.: Pies Śl 1/447; Jak ja pójdę od ..., Zgaśnie świeczka, zgaśnie zorza, Zgaśnie świeczka ... Zostań z Rogem, kochaneczko. ZWAK 1885/197, Pies Śi 2/671; Jak przyklękniesz..., Zgaśnie z ciebie wszystka zarza, Zgaśnie zarza we słoneczku Wspomnisz sobie, kochancczku, Ize ci

się źle wiedzie. Pies Śl 1/425.

PIEŚNI ŻOŁNIERSKIE 19 - Szabla żołnierza błyszczy/migocze jak zorza. Na wojnę mnie dacie Pod króla, cesarza, Redzie mi się szabla błyskać. Jak na niebie zarza. Rog

Śląsk 5, war.: Pies Śl 1/502; Oddajcie mnie na wojnę, ... błysceć ... zorza. Pies Śl 2/701; A jak ci mięoddas do króla cesarza, będzie mi sie sabla michtać (migotać) ... K 18 Kieł 180.

20 - W niebie jest ogród ciszy i zorzy. Święty Pieter ci niebo otworzy, Spyta: skąd? Z partyzantki jam jest! Wejdziesz w ogród

262 ZORZA dokumentacja ZORZA PÓŁNOCNA eksplikacja ________________________ 263

spokoju i zorzy, Boś jest Polak i walczyłeś fest! Świr Pies 313, war : TN Gorajec 1972; Święty Pioter ci bramęotworzy, spyta kto? ... TN Kol. Galęzów 1979.

21 - Miesiąc - ojcem, słońce - matką, gwiazdy - braćmi, zorze - siostrami

33 - lubię chodzić na ląkt złote / w wieczory jasne / ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny pękniętego nieba - /

wieczność kapie / wielkimi kroplami / sosnom na piersi / światom na głowy / ludzie mówią: gwiazdy spadają / uczeni

meteory / a my poeci że to wieczność kapie / otulona w ostatni / blask zorzy. Poc Poez 197.



ą j , ą, g y ,żołnierza.

Jak na niebie miesiąc jasny wzejdzie, żołnierzowi rodnym ojcem będzie ... Jak na niebie jasne słońce wzejdzie, żołnierzowi rodna matka będzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejdą, żołnierzowi rodni bracia będą ... Jak naniebie jasne żarzy wzejdą, żołnierzowi rodne siostry będą. K 18 Kieł 182.

22 - Przy drodze stoi biały dom, W okienku błyszczą ranne zorze, Tam dziewczę nuci piosnkę swą I ciężko wzdycha: Ach, mój Boże! Świr Pies 351; war : ... Dziewczyna nuci rzewnyton I wzdycha: ach, mo mocny Boże. Świr Pies 350.

PIEŚNI SIEROCE 23 - Zorza matką sieroty. Matka mi zorza, Miesiąc mi jest miłym bratem, Gwiazdy szląskie siostrami memi, ZWAK 1878/100.

KOŁYSANKI 24 - Hej, uśnijże mi, uśnij, I śpij mi do rana, Niechże ci się przyśni Zorza malowana.

Kot Las 195.

ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK 25 - Jeśli dziecko ma morzenie, tj. nie śpi, płacze, jest niespokojne, należy o zachodzie słońca wyjść z nim na

dwór lub podejść do okna i trzykrotnie powiedzieć: « Zorze, zorzyczki, Odejmcie mojemu dziecku morzyczki,Odejmcie od niego płakanie, wzdychanie, A dajcie mu dobre wyspaniem. Wisła 1901/75.

26 - Kiedy małe dziecko, często popłakuje, należy je wieczorem wykąpać, wodę zlać do wiaderka, przetrzymać ją do rana. Rano, przed wschodem słońca, zanieść wodę na skrzyżowanie dróg, tam wylewać wodę i mówić: ((Zorze, zorznice, zabierzcie od dziecka płacznicen. Dziecko przestaje płakać. LL 1976/1/46.

27 - [O wschodzie czarownica chcąc pozyskać miłość mężczyzny do proszącej ją o to kobiety mówiła tesłowa:] Witajcie żarze, wyście trzy panny, idźcież mi do tego Filipa, roztargnicież mu serce, jego żądze, jego trojędziewięć sił, iżby nie mógł ni pić, ni jeść przez niej, iżby nie miał wolej ni do dziewki, ni do wdowy, ni do żadnego stworzenia, jedynie do samej Łucyjej. In ńomine Patris. LL 1972/3/53, podob. K 15 Poz 241.

28 - O zachodzie słońca matka idzie z dzieckiem w pole, mówiąc: „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus", a sama odpowiada: „Na wieki wieków". Następnie z twarzązwróconą do zachodzącego słońca woła: Zorzyczki, zorzyczki, trzy was jest: jedna porankowa,druga południowa, trzecia wieczorowa. Weźcie od mego dziecka płaczenie, oddajcie mu spanie.Was Jag 228; war. średniowieczny: Żarze, zarzyce, trzy siestrzyce. Poszła Matka Boża po morzu

zbirając złote pianki, Potkał ją święty Jan: (( A gdzie idziesz, matuchno?)> ((Idę synaczka swegołęczyca. S. Vrtel-Wierczyński, Średniowieczna poezja polska świecka, Wrocław 1952, s. 92.

29 - Zorza to znak, że chmury się ściągnęły i odpoczywają, a widoczny kawałek światłościróżowej, to światło z chórów anielskich. Ranna zorza pobudzać powinna do modlitwy. Wisła1900/467.

PISANA POEZJA CHŁOPSKA 30 — przy blasku złotej zorzy / jabłuszka rwałam w sadzie / i przez płot kochankowi / podatkiem sypałam w

trawę. Poc Poez 403.

31 - płonie zorza na niebie sinym / pod zorzą kwitną jabłonie / oj całowałem kraśną dziewczynę / gdy gnała gąski przez błonie / ... maki pachniały ognistą zorzą / miłością wierzbowe bazie. Poc Poez 404. 32 - Zapłakajcie, złote zorze, / I ty, jasne słonko boże, / Błonia, gronia, łąk kobierce, -/ Już przestało bić Jej[M.

Konopnickiej] serce. Pig Wyb 155.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 130; Chev Dic 1/142-143; C z e r n i k Stanisław, Trzy zorze dziewicze, Łódź1984, s. 58 62; Kup WiM 28-29; WSrt HofT 1/55-59, 9/13-16.

-►GWIAZDY, GWIAZDA WIECZORNA, JUTRZENKA, KSIĘŻYC, NIEBO, SŁOŃCE,WSCHÓD SŁOŃCA, ZACHÓD SŁOŃCA,ZORZA PÓŁNOCNA.


ZORZA PÓŁNOCNA

Zorza północna to jasność widoczna na północnej części nieba, utożsamiana ze światłem niebieskim, -+światło.

Gdy jest obecna na niebie, należy modlić się dopóki niebo będzie otwarte, gdyż nowy święty zosta! przyjęty do

jednego z siedmiu chórów anielskich K 7 Krak 22. Z.P. ma światło p u r p u r o w e K 1 7 Lub 74; w baśni do niej podobne jest ogniste sklepienie, widziane z

wnętrza ziemi K 14 Poz 135. Jeśli Z.P. wystąpi na niebie, zapowiada woj ny K 46 Ka-s 462, Wisła 1889/502, K 17

Lub 74, n ę d z ę K 46 Ka-S 462, Wisła 1889/502, mór 1 głód K 17 Lub 74.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 30; Wórt HofT 6/1118-1121. -+NIEBO, ŚWIATŁO, ZORZA

S.N.

OGIEŃ eksplikacja 265

OGIEŃ

miejsce zajmuje ogień eschatologiczny, który posiada własności oczyszczające, -łogień czyśćcowy.

Ogień piekła czyni śmierć ostateczną, pali, nie pożerając, ale wyklucza na zawsze regenerację chev Dic

2/310 Duf SNT 449 ->ogień piekielny Ogień jest jednocześnie niebiański boski (->ogien niebieski)



OGIEŃ

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie i przemiany ognia. Władza nadogniem. Własności. Wygląd. Zachowania i działania sprawcze. Lokalizacja i lokalizator. Czas i obiekt: rozpalanieognia, zakazy rozpalania; podtrzymywanie i odnawianie ognia; gaszenie ognia, zakazy gaszenia; duszenie ognia;święcenie ognia; pożyczanie ognia, zakazy pożyczania; darowanie ognia. Szacunek dla ognia. Zastosowanie wsferze bytowej, obrzędowej i leczniczej. Narzędzie. Pr óba ognia. Przepowiednie. Symbolika, sennik.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Formuły witania i żegnania ognia. Zamówienia. Modlitewki Proroctwa.Przekleństwa. Kolędy bożonarodzeniowe i pastorałki. Pieśni sobótkowe. Pieśni zaduszkowe. Pieśni weselne. Pieśnimiłosne. Pieśni żartobliwe. Pieśni dziadowskie. Pieśni o świętych. Ballady. Legendy. Bajki. Opowieści wierzeniowe.Relacje potoczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Bibliografia.

Charakterystyka ognia w kulturze ludowej podobnie jak i innych żywiołów -zwłaszcza wody iziemi - obarczona jest dwuznacznością. W pozytywnym aspekcie ogień dostarczający ciepła jawi się

jako warunek życia i traktowany jest jako oczyszczający i odnawiający. Obdarzany był czcią,szanowany, podtrzymywany rytualnie, łączony ze sferą sakralną. Wygasanie ognia utożsamia się zwygasaniem życia; por. metaforykę domu jako ogniska domowego s SFr 1/581, fraz. założyć, strzecognisko domowe. W polskiej kulturze ludowej ogień to dar od Boga, otaczany czcią i szacunkiem

połączonym z bojaźnią; objęty szeregiem zakazów, także zakazem dzielenia się nim (pożyczania).

Traktowany jak istota żywa, czująca, mówiąca. W domach podtrzymywany z największą troską;gaszony w wyjątkowych sytuacjach, rytualnie w dniu św. Wawrzyńca (10.VIII) (dzień odpoczynkuognia); -t-nowy ogień, ->ogień sobótkowy. Natomiast w aspekcie negatywnym ogień to siła, która pali,

pożera, niszczy, -tpożar. Ludy st a r o ż y t n e czciły bóstwa ognia, np. Agni w Indiach chev Dic 2/309, Atar w Persji, w

starożytnej Grecji i Rzymie bogami związanymi z ogniem była Hestia, Westa, Hefajstos, Wulkan HerdLek 107, Kemp sind 315; w doktrynie hinduskiej Brahma jest identyczny z ogniem. Personifikacje teucieleśniały ogień kultowy i domowy. Ogień wiecznie palący się w domu wyznaczał najświętszemiejsce rodziny, był symbolem życia rodzinnego. Ogień ofiarny identyfikowany był z centrum świataKemp sind 315. W mitologiach pojawiają się różne ujęcia sposobu, w jaki człowiek wszedł w

posiadanie ognia: powtarza się motyw wykradzenia go bogom, np. w mitologii greckiej przezPrometeusza, w innych przez ptaki Mif Tok 2/240. W micie australijskim jest kawałkiem słońca Mif Tok

2/239. W kulturze j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j ogień jest jednym z symboli Boga, Jahwe ukazał się

Mojżeszowi w postaci ognia [krzew gorejący) For Sym 73. Ogniste jeżyki, pod postacią których DuchŚwięty zstąpił na apostołów w dniu Zielonych Świąt, wskazują na dary jakich udzielają: jako języki -dar mówienia we wszystkich językach dla szerzenia wiary; jako ogień (płomień) - światło i płonącyzapal miłości For Sym 75, Duf SNT 449, 450. Równocześnie ogień to znak gniewu i kary Doga. Ważne

2/310, Duf SNT 449, >ogień piekielny. Ogień jest jednocześnie niebiański, boski ( >ogien niebieski), jak i piekielny (->ogień piekielny), szatański (->ogień demoniczny).

W tradycji s t a r o s ł o w i a ń s k i e j łączono kult ognia ziemskiego i ognia niebieskiego,słońca, z imionami dwóch powiązanych ze sobą bóstw, Swaroga i Swarożyca. Swarożyc (dosłownie -'syn Swaroga' albo 'maty Swarog') miał też nazwę Dadźbóg Giey Mit 130 134. Nazwa Swainga iSwarożyca jest wiązana z ind. svar- 'blask, niebo, słońce' Giey Mit 131 .

W ogólnym języku polskim słowo ogień prócz znaczenia podstawowego (1) 'coś, co pali się i spala(pali), świeci i grzeje', znaczy też (2) 'płomień'; (3) 'pożar' (puścić co z ogniem); (4) 'ognisko, stoszapalony' (ognie świętojańskie); (5) 'płonący lub świecący przedmiot (pochodnia, lampa, świeca)';słowo ogień przyjmuje też znaczenia przenośne: 'wojna, zamieszki, pożoga wojenna'; 'gwałtowneuczucie, zapał, namiętność' (ogień gniewu, namiętności, uniesienia); 'rumieniec, wypieki na twarzy'(stanąć w ogniu 'zarumienić się gwałtownie'); 'czerwone znamię na skórze', 'podniesiona temperaturaciała, gorączka'; 'upał, żar'; 'blask; luna'. W gwarach notowane jest nadto znaczenie 'choroba świń;czerwonka' Karl SGP 3/416. Wszystkie te znaczenia są ze sobą powiązane.

Najważniejszym kulturowo derywatem jest ognisko 'stos zapalony po to, by się ogrzać, rozjaśnićciemności, ugotować/upiec jedzenie', które przejmuje najważniejsze dla człowieka funkcje ognia i

pozostaje równocześnie pod kontrolą człowieka. Inne wyrazy p o c h o d n e utrwalają podstawowecechy ognia, np. ognisty 'pałający ogniem, rozżarzony, płomienisty'; 'mający barwę ognia; rudy'(ogniste włosy); 'pełen temperamentu, energii, żarliwy, gorliwy; będący wyrazem takich uczuć'(ogniste oczy, ognista mowa); ogniście 'czerwono, purpurowo', 'namiętnie, żarliwie'; ognica 'robaczek

świętojański' (świeci w nocy); ognicha albo ognik 'gorczyca albo łopian, łopuch' (rośliny o żółtychkwiatacłi); ogniopiór albo ognie pióro, ognik 'choroba skóry, występująca na twarzy i głowie w postaci

pęcłierzyków, krost i strupów'; ognić się 'o ranie: być w stanie zapalnym, nie goić się, jątrzyć'.

= Nazwa ogień ma zasięg ogólnosłowiański i jest wywodzona z praindoeuro-pejskiego rdzeniakontynuowanego np. w stind. Agni- 'ogień', 'bóg ognia', łac. ignis 'ogień', 'niebieskie światło','błyskawica' Gamlv ind 274, Vas ES 3/118. Nazwa ta odnosi się do zjawiska przyrody, któremu nadajesię cechy bóstwa, jak w ind. Agni- 'bóg ognia', ros. car ogon' 'car ogień' i uwydatnia się jego aktywnośćGamlv ind 274.

O sakralizacji O. świadczy nazywanie go świętym ogniem Mosz Kul 2/498, świat/ością Pana i9Aa,Panem, Jezusiń/ciem i9Aa; formy zdrobnień używane w formułach witania i żegnania O., np.: ogienek i9Ab, ogicneczek 20e, ogieniaszek 19B, 20a-c, niekiedy z epitetami: święty i9Ab, siawiony'błogosławiony' 20b, kochany 20d. O. nazywa się również gościem pożądanym i9Aa, na terenachwschodniej Polski - miłym gościem Lud 1908/49, co można porównać z dwuczłonowym imieniem

Radgost, ('rad gostb), które było prawdopodobnie epitetem Swarożyca Giey Mit 129. Nazwa Zygmunt/Zygmant Karl SGP 6/427 pojawiająca się w formułach powitania

266 OGIEŃ - eksplikacja OGIEŃ eksplikacja żbi

i zażegnywania O. (->pożar) indywidualizuje O. i łączy się z postrzeganiem O. jako istoty aktywnej;ma zapewne związek ze słowami zygi || żegi 'długie iskry przy watrze' Karl SGP 6/439, zyga 'bąk

(zabawka), kręcący się, niespokojny człowiek' Vas ES 2/109, zygać/zyzać 'wyciągać na kogo rękę,

Za ś w i ę t y uważa się O. niecony przez tarcie Baz Tatr 143, niecony drewnianymi świdrami,krzesany krzesiwem Kul Wiei 3/524, wywołany uderzeniem pioruna (-+ogień piorunowy, -*ogień

sobótkowy, ->nowy ogień), O. święcony w kościele Kul Wiel 3/524, wznieconypoświęconą hubką 75.



(zabawka), kręcący się, niespokojny człowiek Vas ES 2/109, zygać/zyzać wyciągać na kogo rękę,drażnić go' Karl SGP 6/427, 439, podżegać (1) 'podburzać, judzić kogo przeciw komu, czemu;namawiać kogo do popełnienia przestępstwa', (2) 'podkładać; wzniecać ogień; podpalać' SJP Dor 6/774.

1t O. kategoryzowany jest jako żywioł 'coś żywego': to jest żywioł niszczący i jest dobrodziejstwemdla człowieka, bez którego nie można żyć TN Motycz 1985, TN cholowice 1985; w formule: zaklinamcię straszny żywiole ognia [tu stosowna prośba] K 1 Krak 207. O traktowaniu O. jako istoty żywej zob.niżej.

+ O. jako jeden z praelementów świata funkcjonuje w zespole z -> w o d ą i ~* z i e m i ą 74aoraz - ^ p o w i e t r z e m .

W pieśni zaduszkowej dusza, która szuka swego świata, prosi o przyjęcie kolejno wodę, ogień, ziemię, obłok, piekło, las, drzewa, cmentarz, kościół 40.

O. tworzy zespół z -^płomieniem, -łiskrą, ->dyr mern 9, ->popiołem 10. *•* O. znajduje się w podstawowej opozycji z -v wo d ą ; w przysl. Trudna zgoda z ogniem woda

7A, fraz. w wodzie ognia szukać NKPP szukać 17. Woda jest przeciwstawiana O. jako siła go poskramiająca - Nie zgasi ognia olej, chyba woda NKPP ogień 5b; lecz domowego O. nie wolno niązalewać ZWAK 1886/114. Pochodną jest opozycja O. : lód 32. Opozycja ta jest znoszona wcudownościowych formułach kolędowych: ogień lodowy 32t>, ogieniek śniegowy 32c.

Ze względu na lokalizację i właściwości ogień ziemski przeciwstawiany jest ogniomzaświatowym: -ôgniowi niebieskiemu, -łogniowi piekielnemu, -»ogniowi czyśćcowemu oraz-togniowi demonicznemu.

x O. jest stworzony przez Boga dla wygody człowieka 74, zsyłany na ziemię w postaci -+pioruna,-►ogień piorunowy.

W baśniach częsty motyw z a m i a n y w O. rzucanych za siebie przedmiotów dla stworzenia przeszkody utrudniającej pościg 70; oraz zamiany O., który osądza i wymierza sprawiedliwość, w złotolub gady 60, -zwęglę.

• Władzę nad O. sprawuje Bóg, może go zesłać jako karę, -»ogień niebieski, -►ogień piorunowy,-+pożar. Wedle wierzeń zmniejszyć lub zwiększyć moc O. mogą czarownicy, owczarze, sowizdrzałyCzub Aneg 32, diabeł Jaz Spis 300; także ci, co mają uroczne oczy Czub Aneg 155. Istnieje wierzenie,że O. może opiekować się krasnoludek, taki O. nie szkodzi budynkom Krz PBL nr 504A.

O Podstawowe własności O. to c z y s t o ś ć i ś wi ę t o ś ć . O. „jest samą czystością, bruka się przez zetknięcie ze światem" 81, dlatego w domach na noc stawiano przy O. garnek z wodą, by O.czyścił się Lud 1908/44. Z jego skalaniem związany był zwyczaj corocznego krzesania nowego ogniaoraz wiara w to, że wraz z jego zanieczyszczeniem zmniejsza się jego ochronna, magiczna moc,

-►nowy ogień. O. w kulturze ludowej jest ogniem b o ż y m Czap Mat 122, świętą rzeczą wisla 1898/151, to

świenty ogień, co go wse trza sanować Baz Tatr 83, w formule witającej rozpalany O. określany jesttakże jako dar boży 74c, dar nieba 78, skarbicek boży I9b, światłość Pana i9a.

sobótkowy, nowy ogień), O. święcony w kościele Kul Wiel 3/524, wzniecony poświęconą hubką 75.Pośrednio O. uświęca przedmioty, z którymi ma kontakt Lud 1908/46.

N i e c z y s t y m jest O. niecony przy użyciu siarki Kul wiel 3/525, a także O. kojarzony zistotami demonicznymi, -łogień demoniczny.

O innych cechach: O. jest g o r ą c y 21, 24-25, we fraz. gorący jak ogień NKPP ostry 5. W pieśniach miłość gorętsza niż O., np. Zapomnieć, zapomnieć, ani me zapómnim, Bo moji serdeczko gorętsze niż łogiyń Pies śl 2/417. W pieśni religijnej o Św. Stanisławie: Świeco kochania boskiego!

Ogniu żarliwości! Lom Śląsk 434. ® Najsilniej ustabilizowaną cechą wyglądu O. jest jego c z e r w o n a barwa: stale w

zagadkach 6 i we fraz. czerwony jak ogień NKPP czerwony 19. Tę stereotypową cechę utrwalająznaczenia pochodne, np. 'rumieniec, wypieki na twarzy', 'czerwone znamię na skórze'. W celu zdobyciazaczarowanych ziół pozorowano płonący O. za pomocą czerwonej chusty Wisla 1889/514, Dek Sier 286.

Kolor O. określa się również jako złoty, blady, żółty, niebieskawy, fioletowy, lila TN Krasiczyn1985, TN Motycz 1985, zielony 29, por. ogień demoniczny.

Wi el ko ść . O. może być: duży Czub Aneg 88, srogi K 8 Krak 109, obfity, ogromny, wielki lubmały, wątły, nikły s SFr 1/577. W przysl. Słaby ogień lada wiatr zgasi, a wielki się od wiatru mnoży 17.

O. jako i s t o t a żywa porównywany do panny, dziedzica, krowy, ciołka, roba-ska 6; ma o c z y n,np. w opow. O. mówi 73; j ę z y k , którym lizę np. ściany pieca 6d-f, wisla 1902/418, we fraz. językiognia s SFr 1/577; zę b y , którymi w zag. gryzie /żre /uje jak bąk 4, podob. K 51 Sa-Kr 214,g ł o w ę i r a m i o n a Mosz Kul 2 /502 , a lbonie ma nóg ani rąk 4.

■ Podstawowe zachowania O.: (a) palenie, (b) poruszanie, (c) świecenie, (d) wydawaniespecyficznych dźwięków, ponadto (e) zachowania właściwe istocie żywej.

(a) O. pali się, w zależności od intensywności: powsz. gore, buzuje, pała 16, bucha Gaj Rozw248, wesoło w górę bucha Sim Gad 184; wytryska LL 1974/2/41, Nyr Kar 158; pryska ZWAK 1886/91;tleje IOA. W barokowej kolędzie (formuła łączenia przeciwieństw) krzepnie 30.

(b) O. po r u s z a się: idzie do góry, w górę pała 16, ale gdy stoi mu na przeszkodzie diabełidzie bokiem Czub Aneg 87; wyłazi na najwyższy drąg 4; powinien siedzieć na kominku, nie chodzić do

sąsiada 2od, ->pożar.(c) O. jest źródłem ś w i a 11 a i często występuje jako jego synonim, por. kaszubskie wid Tred

Kasz 44 oraz znaczenia wtórne słowa ogień, np. 'blady odblask czego; łuna'; 'płonący lub świecący przedmiot, np. lampa, świeca, zapałka'. Jako źródło światła: błyszczy K 42 Maz 420, błyska K 3 Kuj155, w por. złoto błyszczy się jak ogień K 17 Lub 153, jak łogiyń błyszczały klejnoty sim Gad 53; świeci

się: w por. świconco, kieby uogieniasek ZWAK 1892/133; jarzy się K 17 Lub 79.

(d) Paleniu się O. towarzyszą określone d ź w i ę k i : O. huczy ZWAK 1886/91, bo złe się w nimodzywa K 33 Chel 75; strzela ZWAK 1879/28, Wisla 1904/103; furczy K 48 Ta-Rz

268 OGIEŃ - eksplikacja OGIEŃ eksplikacja 269

260J SyCZy Wisła 1889/491, Wisła 1896/137; trzeszczy Wisła 1892/396, Wisła 1905/168; trzaska Kot Las 120. (e) 0. w ludowych wyobrażeniach jest ży w y , por. nazywanie żywym ogniem O. nieconego przez

tarcie Lud 1908/44 ale jest to życie swoiste paradoksalne co oddaje dobrze zag Żyję nie żyję ale

w O. podarunków od ukochanej/ukochanego jest znakiem odrzucenia miłości ZWAK 1884/81, LL 196 4/1 -2/ 56. K 10 Poz 271.

Wierzono że należy palić obcięte paznokcie aby kiedyś przy zmartwychwstaniu znalazły się i one



tarcie Lud 1908/44, ale jest to życie swoiste, paradoksalne, co oddaje dobrze zag. Żyję nie żyję, ale pożeram, całe me życie z głodu umieram 3. O. rodzi się 2, umiera 3, zdycha 'gaśnie' Tred Kasz 44.Określenie ostawić ogiń prze zecym oznacza zostawienie ognia na noc, zaś usmircec ogiń to 'zgasićogień na noc' Tred Kasz 44. O. przekazuje życie: jest ojcem dymu 2, Tred Kasz-44; w baśni jest ojcem

bohatera obdarzonego niezwykłą siłą 62. W Chełmskiem odróżniano O. - samicę i samca, nazywającodpowiednio samicę - kóźmychą, kuźmiszką, samca - kozmeciem K 34 Chel 160 (por. ros. kuznec'kowal' Mif Tok 2/21). Dy żyć O. oddycha, musi jeść 4 i pić Mosz Kul 2/501; jest nienasycony 7B.

Musi regenerować swoje siły, więc: śpi por Wisła 1898/IGI , jest układany do snu (= gaszony), budzony (= rozpalany) prośbą o wstanie i witany specjalnymi formułami 19-20; odpoczywa w dniu św.Wawrzyńca 19, 20.

Odczuwa emocje i reaguje na to, jak się go traktuje: z ł o ś c i się, gdy się go gasi 20f; g n i e w a się TN Cholowice 1985, gdy się nim miga ZWAK 1892/253, gdy się go pożycza TN Motycz 1985; s p r z e c i w i a s i ę TN Motycz 1985; mści się za nieuszanowanie Wi»la 1898/150, albo gdy nie postawi mu się na noc garnka z wodą Lud 1908/44; w o j u j e , tzn. wywołuje pożar Wisła 1898/151;i g r a 72.

O. r o z m a w i a TN Motycz 1985; w przekazach wierzeniowych dwa O., z różnych domostw,żalą się na złe traktowanie i postanawiają zemścić się spalając chałupę 72, podob. 73. W szczególnychsytuacjach ogień g a d a pod kominem Dek sier 158. Mowę O. rozumie dziad wędrowny, człowiek obdarzony specjalnymi zdolnościami, niemowlę 73.

n Działania sprawcze: (a) spala, (b) grzeje i parzy, (c) hartuje, rozgrzewa, topi, wysusza.

(a) O. spala: spalanie wiąże się z unicestwieniem, co ilustrują przysłowia i frazeologizmy, np.przysl. Jako ogień wszytko pali, tak zły człowiek żadnego nie chwali NKPP zly 70, fraz. jak w ogieńrzucił 'znikło, przepadło' NKPP ogień 11; pochłania 28. W kolędowej formule cudowności Bóg ogniembywszy - nie spala siana, na którym leży 31.

Wierzono, że O. nie spala przedmiotów świętych, np. drzewa krzyża świętego K 20 Rad 274,obrazu N.Marii Panny i obrazu św. Barbary K 10 Poz 132; przedmiotów symbolizujących czystość, w

pieśniach wianka/cnoty panny 36, 41; w przysł. c noty, nauki 8. Nie przyjmuje grzesznika, podobnie jak ziemia i woda 40, podob. 68; w baśniach nie spala drzewa, które wyrosło z mogiły zabitego 67; wlegendzie - serca chłopaka, który zabił rodziców 59; kogoś przeklina się: Ażeby cie ogień pochłonął 28, zob. też 29. W żart. pieśni O. nie chce kija palić 48.

Rytualne sp a l a n i e symbolicznych przedmiotów. W obrzędzie nowego latka palono śmierć/śmiercichę, tzn. bałwana ze słomy, wyobrażenie zimy Kul Wiel 3/50, 316. W Siedleckiem wWielki Czwartek spala się Judasza 'kukłę ze słomy' Lud 1898/185, podob. na Pogórzu K 44 Gór 93. NaWarmii w dniu Zaduszek palono krzyż misyjny (węgle z niego służyły jako uniwersalne lekarstwo)

Szyf MiW 73. W Wielkopolsce palono słomę, która służyła za podkładkę pod trumnę na wozie pogrzebowym Kul wiel 3/187, bo bydło, któreby ją zjadło, straciłoby zęby ZWAK 1884/281. W pieśniach miłosnych spalenie

Wierzono, że należy palić obcięte paznokcie, aby kiedyś, przy zmartwychwstaniu znalazły się i onetakże i nie potrzeba było szukać ich po świecie nie wiadomo gdzie K 34 Chel 165, podob ZWAK

1878/127, ZWAK 1887/31 - kryla się w tym wiara, że to, co spalone trafia na „drugi świat"; palonoobcięte włosy, by były mocne i długie, także dlatego, że gdyby ptaki zbierały je do gniazd, wszystkiewłosy wyjdą lub będzie bolała głowa K 35 Przem 235, podob. ZWAK 1878/127, ZWAK 1887/31. Takżenależało palić stare łyżki, by nie było w domu biedy K 7 Krak 135.

W O. nie wolno palić: obrazów świętych, boby ręka uschła ZWAK 1892/266. Na Podhalu nie

zużyte sakramentalia, np. wodę święconą, ziele itp. rzuca się w O., by nie psuć świętości Baz Tatr 1R0. Nie wolno w O. palić skorupek z jaj, bo ten, kto to zrobi, będzie miał wrzody na głowie ZWAK 1886/94; zawiązanego powrósła, bo w węźle pokutuje dusza ZWAK 1890/127; starej miotły, bo pszenica

się zasnieci; na Podhalu: kija pasterskiego, bo owce się rozejdą Baz Tatr 187; chraści 'igliwia' ze smrecyny, bo mleko wodmeje Baz Tatr 187; płótna zdjętego z rany, bo rana się zaogni K 42 Maz 334.Do O. nie wolno wkładać przedmiotów mających związek ze śmiercią: słomy spod umarłego, wiór od trumny K 6 Krak 6, Udz Krak 88, czasem po kilku dniach leżenia słomy w rowie pali ją babka siedzącanocą przy zmarłym K 16 Lub 134.

(b) Jako źródło ciepła O. g r z e j e , prosi się go o to podczas rozpalania 19B, w pieśni: "ogienek sie poli, pódźmyz tam, Kasinko, bydziemy sie grzołi stoin Żyw 51, Oj, wezmę ja w skorupecke ognia;rozgrzeję ja jeziorecko do dna K 40 MazP 139; ale w przysl. Cudzy ogień nie grzeje HA. Wuprzyslowionym ostrzeżeniu - O. parzy: Nie dotykaj ognia, tedy się me sparzysz HB, zob. też nc-D.

(c) O. hartuje stal 12; wy s u s z a : por. przysł. Schnie jak od ognia woda NKPP schnąć 4; powoduje, że ze słonej wody rośnie sól: Z wody pochodzi, przez ogień się rodzi, z matką się zobaczy i

umiera (Sól) Folf Zag nr 40.O. wywołuje st r a c h , co utrwala fraz. czegoś jak ognia bać się NKPP ogień 9; jest straszny K 7

Krak 207, ale dla kogoś można chcieć w ogień i wodę skoczyć/pójść NKPP ogień 51.

O wykorzystaniu działań sprawczych, zob. zastosowania. A O. lokalizowany jest: (a) w/na ni e b i e , ->ogień niebieski, -̂ słońce, -+piorun; (b) w

p i e k l e , ->ogień piekielny; (c )w c z y ś ć c u , ->ogień czyśćcowy; (d) na ziem i: w domunajczęściej w piecu, na kominie, 5, 6e, 6h-j, jest zawsze u kowala, w kuźni 34, 56; -►ogień sobótkowy,-»-nowy ogień; i (e) we wnętrzu ziemi, np. Wulkan ... wieczny ogień w wnętrzach swych żarzy K 50Sa-Kr 361.

W pieśniach miłosnych O. żarzy się w s e r c u zakochanego Lom śląsk 398; tłumi się w nim K 28Maz 230; w metaforze pieśniowej O. (= namiętność) rzuca się/wdaje w kulawą/chorą/trzecią nogęchłopca 46.

W O., zgodnie z wierzeniami, żyją lub przebywają d u c h y żywiołowe K 15 Poz 189,opiekuńcze 75; demony, które w baśniach wabią podróżnych do O. wołają o ratunek, a następnienapadają na swą ofiarę K 51 Sa-Kr 251, dusze: Gdy głownia w ten dzień [Zaduszki] lub węgielek z

pieca lub komina wypadnie, mówią, że to dusza je wyrzuciła, lub też sama się w tym ogniu miota K 5Krak 311.

270 OGIEŃ eksplikacja OGIEŃ eksplikacja 271

°o ♦ O. jest obiektem szeregu czynności wykonywanych w ściśle określonym czasie, np.

rozpalania, podtrzymywania, odnawiania, gaszenia, pożyczania, darowania, okazywania szacunku. R l i O N j ś i k j ó ób j j k i k i 32

pierwszy rozpali O., temu zboże będzie się śnieciło ZWAK 1891/49. W Dniu Zmarłych nie palono O.,

ze to sie oddaje cześć zmarłym, żeby ten spokój był w domu TN Motycz 1985. O nie mogła rozpalać położnica przed wywodem ZWAK 1885/55; ten kto na hale przyszedł po



R o z p a l a n i e O. Nazwy tej czynności wskazują na różny sposób jej wykonania: krzesanie 32a,78, farcie 57a, niecenie 32d, klepanie Rog śląsk 53; złożenie Mika Oraw 71; kładzenie Kom Tatr 56,

składanie Rog śląsk 9, MAAE 1898/IOO; zakładanie/nakładanie32b-c, 44; ogólnie zapalanie powsz. Bóg nauczył człowieka niecić O. Mosz Kul 2/714; wierzy się też, że umiejętność tę człowiek

posiadł sam 57. W polskiej kulturze ludowej nie występuje (częsty w wielu mitologiach) motywwykradzenia O. W kolędach Matka Boska / aniołowie / św. Piotr i Paweł / pszczółki, by ogrzać Jezusaw cudowny sposób krzeszą, niecą O. z lodu/kamienia 32.

Wierzono, że diabeł wznieca O. bez użycia rąk K 7 Krak 271, krzesze kopytem LL 1975/1/53, aczarownica krzesze go paznokciem K 7 Krak 95, -łogień demoniczny Duch człowieka, który nie

pojednał się z Bogiem przed śmiercią, rozpala go sobie kolo miejsca swej śmierci Lud 1911/62; w pieśni - O. w domu rozpala nieboszczka, która przychodzi do swoich dzieci Nyr Kar 307. Stara panna po śmierci musi go na miysiónczku połlić Śmiel Opól 76.

Podczas codziennego (porannego) rozpalania O. w domu wykonywano szereg czynnościsakralizujących O. i przestrzeń, w której miał płonąć: żegnano się znakiem krzyża 78, Wit Baj isi, K 17 Lub 79, Baz Tatr 83, żegnano rozpalony O. i9Aa; witano go słowami Niech będzie pochwalony

Jezus Chrystus K 16 Lub 22, Wisła 1916/74, Niech będzie pochwalone światło/święty ogień Mosz Kul2/498 i formułami specjalnych modlitewek 19. Podob. rytualnie witano nowy ogień rozpalany w dniuśw. Wawrzyńca 19B; -vnowy ogień.

O. rozpalano za pomocą: strzałki piorunowej (-^kamień piorunowy) i kawałka metalu TNCholowice 1985, Szyf Miw 157; hubki święconej 75, krzesiwa 1 hubki wierzbowej TN Motycz 1985,

hubki z buku Baz Tatr 83 nazywanej zogiew Hajd Nie 220, krzemienia TN Krasiczyn 1985, krzesiwa,krzemienia i huby albo noża, siekiery i huby Baz Tatr 81, torfu TN Krasiczyn 1985, żelaznej monety zrąbkami na obwodzie Lud 1952/432.

W pieśni miłosnej rozpalenie O. dla ukochanej/ukochanego posiada sens naddany, oznaczaodwzajemnienie miłości: Na holi, na holi ogienek sie poli, naklod go Jasinek ku dziywcyny woli 44.

Rozpalenie w specjalny sposób O. mogło wedle wierzeń sprowadzać czarownice, np. rozpalanoO. w wigilię Bożego Narodzenia ze zbieranych codziennie od dnia św. Łucji (13.XII) do Bożego

Narodzenia gałązek osiki Lud 1937/73, ZWAK 1886/87; odkładano po jednym drewienku, by w dzieńBożego Narodzenia rozpalić z nich O., do którego przystawiano garnek z powązką nabitą szpilkamiwit Baj 281, podob Lud 1926/89, w Kieleckiem kładziono na O. cegłę, którą uderzano sierpem ZWAK

1879/34. Także rozpalano O. za pomocą odkładanych w tym okresie kloczków 'powróseł ze słomy' i guzeczków 'główek koniczyny' ZWAK 1882/301.

W Wigilię nie wolno było O. rozniecać słomą ŁSE 1961/90, O. nie wolno zapalać w domu w pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia ŁSE 1965/31, w pierwszym dniu Wielkanocy - bo rozpleni się

oset i chaber Karw Dobrz 197; w Wielką Niedzielę, kto

O. nie mogła rozpalać położnica przed wywodem ZWAK 1885/55; ten, kto na hale przyszedł pozachodzie słońca nie mógł od O. nic zapalić, bo by szałas się zapalił albo owce wyginęły Baz Tatr 188.

P o d t r z y m y w a n i e O. Powsz. była praktyka podtrzymywania O. w domu przez cały rok. Na Podhalu wierzono, że O. na hali musi się palić przez cały czas obecności tam pasterzy i bydła, botak Duch Sw. rozkazał i tak od lat kazują. Jak się zagasi, to niescyńście jest Baz Tatr 84, podob. BazTatr 88. Zwyczaj corocznego o d n a w i a n i a O. służący wzmożeniu jego dobroczynnych sił,

polegał na zastąpieniu starego ognia - nowym. O. świeżo, uroczyście wzniecony był uważany zasilniejszy i żywotniejszy Mosz Kul 2/506, ->nowy ogień. O. odnawiano w domu przezrozdmuchiwanie żaru TN Motycz 1985. Wierzono, że dmuchany O. przynosi szczęście TN Moniatycze1979. Ciężarnej nie wolno dmuchać na O. Bar środp 312, bo dziecko będzie rozdęte ŁSE 1963/132.

G a s z e n i e O. Wygasanie O. traktowano jak wygasanie życia, dlatego czynność jego gaszenia była zrytualizowana. Gasząc O. żegnano się TN Cholowice 1985, Lud 1908/44, wypowiadano formułęW imię Ojca 1 Syna i Ducha Świętego Czap Mat 119, niekiedy rozbudowywaną, w której m.in.oddawano go pod opiekę św. Wawrzyńca, anioła 20a-c, e. Na Podhalu, gdy jesienią pasterze opuszczalihale żegnano O. i zalewano święconą wodą Baz Tatr 83 lub rosołem z oscypków, bo to przyjente, żewoda poświencona przez sól Baz Tatr 182. Wykonywano również czynności, które chroniły gaszonyO., np. rozgarniano żar na krzyż i przygarniano popiołem, żeby czarownica nie miała dostępu do O. TN

Motycz 1985. Nie gasi O. oliwa/olej, wręcz go wzmaga, por. fraz. do ognia oliwy dolewać NKPP ogień5a. Na całą dobę gaszono go rytualnie w wigilię św. Wawrzyńca (10.V I I I ) K 9 Poz 142, K 3 Kuj 92,

był to dzień odpoczynku dla O., żegnano go wtedy specjalnymi formułami 20a. Stary ogień gaszono

wieczorem w wigilię Trzech Króli (6.1) K 23 Kai 66, Bar ŚrodP 280; ->nowy Ogień. O. należało gasić, gdy w domu był zmarły ŁSE 1965/29, Szyf Miw 91, Kul Miw 425; w Dzień

Zaduszny nie należało palić O., ale wierzono, że gdy w tym dniu wypadnie z pieca głownia, należy O.zgasić święconą wodą K 7 Krak 24.

Na Podhalu wierzono, że wiatr gasi O. na hali, ale gdy mu się posypie mąki i soli święconej przestaje wiać Baz Tatr 88; w baśni wiatr pojawia się w cudowny sposób, by ugasić O. zagrażający bohaterom K 14 Poz 155. W przysł. Słaby ogień łada wiatr zgasi, a wielki się od wiatru mnoży 17.Garncarze wierzyli też, że jeśli żaba, tj. czarownica wskoczy do pieca garncarskiego i zgasi O., to wtakim piecu nie można już go rozpalić zanim nie odmówi się koronki Czub Aneg 88, 94-95.

W baśniach kogut wypija wodę ze studni, a potem wrzucony do O. gasi go i wychodzi z pieca cało71. Baśniowym sposobem ugaszenia O. jest jego zamrożenie. O. może zamrozić Mróz (baśniowy

pomocnik) 65. W pieśniach miłosnych pojawia się motyw prośby o niegaszenie O. - czyli o nie-odrzucanie

miłości 43d, 45. O. zalewano, gdy przyjeżdżali swaci - na znak odmowy 42a i gaszono podczasoczepin 42b.

Zalewać wodą O. domowego nie wolno było, należało go tylko przysypać popiołem

272 ________________________ OGIEŃ eksplikacja OGIEŃ eksplikacja _________________________ 273

80, -*pożar. Nie należało gasić ognia w noc wigilijną, gdyż zmarli członkowie rodziny przyjdą się do

niego ogrzać Red. Lubartów 1995. D u s z e n i e O. O. miał być obiektem działania sił demonicznych, np. dusi go mara/zmora LL

trwał czasem do dziewięciu tygodni Lud isps/419 i dotyczył również połogu K 17 Lub 80,

Lud 1924/73, K 52 Br-Pol 433. Zakaz pożyczania O. był przestrzegany w czasie rozpoczynania corocznych czynności



y y , p g1962/1-2/63, Kul MiW 429, Szyf Miw 120, 122; zmora oskopuje (rozrzuca) ogiń na kominie ZWAK 1887/20.

Ś w i ę c e n i e O. w Wielkim Tygodniu (Wielką Sobotę) - i w inne święta, co miało (i ma) oparciew katolickich praktykach liturgicznych, krzesze się i poświęca słowami następującej modlitwy: „Boże,Ty przez swojego Syna, który jest prawdziwym kamieniem węgielnym, udzieliłeś wiernym ogniaTwojej światłości, poświęć ten nowy ogień wykrzesany z kamienia dla naszego użytku i przez te

święta wielkanocne rozpal w nas pragnienia, abyśmy z czystym sercem mogli dostąpić świątwiekuistej światłości" For Sym 75. Na Warmii zachował się zwyczaj święcenia wody i O. w WielkiPiątek Szyf Miw 56. O. święci się również w okresie Bożego Narodzenia Baz Tatr si, w wigilięTrzech Króli (5.1) K 23 Kai 66, Bar środP 280. O. krzesano tradycyjnie krzesiwem wista 1897/802,Baz Tatr 83; rozpala się go obok kościoła i wrzuca doń tarninę (Pan Jezus nosił cierniową koronę) TN Tyszowce 1985, Gaj Rozw 56, ŁSE 1961/205, Grodź Lecz 73, LSE 1974/65, TN Motycz

1985, głóg Karw Dobrz 195, LSE 1974/65. P o ż y c z a n i e O. Chodzenie po ogień było praktykowane w codziennym życiu wiejskim, stąd

zwrot wpaść/przyjść jak po ogień 'na krótko, spiesząc się NKPP ogień 10. W pieśni motyw chodzeniadziewczyny po O. przyjmuje znaczenie naddane szukania miłości chłopca: W stodole świta biały dzień,

poszła Kasieńka po ogień. Nic tak po ogień chodziła, jak swego Jasia budziła 38; podob. 43. Wynoszenie O. wbrew zasadzie utrwalonej w przysł. Ognia każdemu 1 wody użycz, bo w tym nie

masz szkody I4b - byto objęte z a k a ż e 111. Dotyczyło to zwłaszcza pory po -►zachodzie słońcaWisla I890/100, K 57 Ruśc 1270. Wyniesienie go z domu traktowano jako wynoszenie zeń życia,szczęścia K 17 Lub 80, ŁSE 1963/134. Pożyczenie O. miało grozić śmiercią domowników Lud1924/73, nieszczęściem Baz Tatr 84, tym, że dzieci spać nie będą i będą płakać K 7 Krak 141, K 31Pok 150, Lud 1924/73; konie me darzą się ZWAK 1885/40. Pożyczany O. obraża się, gniewa TN

Motycz 1985. Wierzono też, że Kto za życia ognia pożycza, w piekle oddawać musi I4a. Nie pożyczano O. w dni święte: w niedzielę TN Motycz 1985; w Wigilię (szczególnie kobiecie)

TN Motycz 1985, K 32 Pok 320; bo słonko kwiaty opali Lud 1924/GO; bo przez cały rok grożą rodziniekłótnie i ogień by się kupki nie trzymał Bart Lub 19; bo cały rok trzeba by po niego chodzić ZWAK

1886/215; bo szczęście wyszłoby z domu Kul wi.-i 3/32; w Boże Narodzenie, bo słońce kwiatyopalizwAK 1891/47; bo oddaje się całe powodzenie ZWAK 1891/47; w Wielki Poniedziałek i Piątek K 51 Sa-Kr 69; w Dzień Wniebowstąpienia K 51 Sa-Kr 42, 68, 69; w Przemienienie Pańskie K 51 Sa-Kr 42; w Boże Ciało K si Sa-Kr 42; we wszystkie dni Matki Boskiej K 51 Sa-Kr 69, bo mleko będzie

zaczarowane K 51 Sa-Kr 42.

Nie pożyczano O. w dniu przyjścia na świat istoty żywej, a nawet w okresie jej rozwoju w łoniematki, np. w dniu urodzin dziecka Lud 1924/62, w ciągu trzech dni od urodzenia dziecka, żeby dziecku

szczęścia nie odebrać ŁSE 1953/1.34, podob. Lud 1924/59; gdy przybyło coś z inwentarza, bo cielezawsze głodne by było K 51 Sa Kr es; będzie beczeć późni TN Motycz 1985; bo krowa mleko straci K

17 Lub 79, Lud 1924/63, 73. Zakaz ten

gospodarskich, np. podczas pierwszego wyjścia bydła na pole, bo krowom na wymiona szkodzi K 51Sa-Kr 69; w czasie zasiewu, bo się zboża nie udadzą Wisla 1892/772, Lud 1924/64 lub woły na karkizachorują K 51 Sa-Kr 68 i 69. Zakaz dotyczył przedmiotów, w które nie wolno przekładać

pożyczonego O., np. z rondlem lub rynką nie wolno chodzić po O., bo krety w stodole i chlewie ziemię będą toczyły ZWAK 1885/44 oraz osób, np. wierzy się, że gdy kobieta w ciąży pożycza O. porodzidziecię glinę jedzące K 32 Pok 320. Skarbnikowi górnik może podać O., ale robi to w specjalny

sposób: Trza mu było podać ogień na łopacie, albo w czapce, kiedy prosił. Jakeś tego nie miał ze sobą,trza było lampę zdjąć ze stojaka 1 dać onemu, by odpalił Lig śląsk 139, O. podaje się lampązawieszoną na kilofie ZWAK 1887/21, por. Lig śląsk 93, bo jeśli skarbnik chce od kogoś O., chce muwyrwać rękę Lig śląsk 93.

Za pożyczony O. nie dziękuje się, bo go po śmierci będzie dość 15, ale kto zabiera O. bez pozwolenia domowników nie dziękując, to na tego spada kara Lud 1924/74.

Nie można przekładać O. z watry do szałasu, bo się szałas spali Baz Tatr 188, ani z innego szałasu, bo się oba spalą Baz Tatr 188 lub owce się targają Baz-Tatr 188.

D a r o w a n i e O. W bajkach występuje motyw darowania O., który osądza i wymierzasprawiedliwość, zmieniając się w złoto i rzeczy wartościowe lub paląc i zmieniając się w gady 60. O.darują sierocie bracia-miesiące w zamian za wymienienie ich imion lub odpowiedź na pytanie, który znich najpiękniejszy 60; zbójcy w zamian za gadkę, w której nie ma słowa prawdy 61; zmarły ojciec

prosi syna o przyniesienie na grób O. w zamian za złotą koronę, złote ubranie i strzelbę MAAE

1908/259; w zamian za ogrzanie się przy O. bohater baśniowy otrzymuje w prezencie gwizdek, na

którego głos pojawia się wojsko cisz Krak 185, zaczarowane trzewiczki cisz Krak 185. S z a c u n e k d 1 a O. O. traktuje się jak św i ę t o ś ć , której nie wolno znieważyć, a także jak

żywą istotę, której nie wolno krzywdzić, nie tylko z obawy przed zemstą, ale także z szacunku dla O.Dlatego n i e w o l n o : pluć w O. Bieg Lecz 18, wisla 1898/150, TN Cholowice 1985, Lud 1908/46, bo to grzech Wisla 1891/628, Czap Mat 117, bo to tak, jakby w Pana Jezusa TN Krasiczyn 1985, bo się ogień zagniewa TN Cholowice 1985, bo

plującego O. spali Sych SGKasz 3/300, bo po śmierci każą łizać kamień rozpalony do czerwoności ZWAK 1878/126, bo OprySZCZy Wisla 1890/109, TN Krasiczyn 1985, bo język SprySZCZy Wit

Baj 80 i 151, Baz Tatr 188, albo d. .M SparSZyWieje ZWAK 1892/253, bo ból OCZU jest nieunikniony Wisla 1889/491, bo to niedobrze TN Krasiczyn 1985, może kiedyś pożar

być TN Motycz 1985; Zalewać wodą Wisla 1891/628, Wisla 1898/150, TN Motycz 1985, gorącą wodą ZWAK 1892/253; z a l e w a ć n i e c z y s t o ś c i a m i TN Cholowice 1985 , pomyjami 72, 73b, Wisla 1890/109, Wisla 1893/141, ZWAK 1892/253, brudną Wodą Wit Baj 151; Wymiatać

pomiotłem umoczonym w pomyjach Lud 1908/46. Nie wolno o d d a w a ć m o c z u na O., bo tęczęść ciała spryszczy Wit Baj 151, bo cały oparszywiejesz TN Cholowice 1985, bo sie co złego stanieTN cholowice 1985, podob. Lud 1908/46; s t a w a ć t y ł e m do O. Mosz Kul 2/501, TN Motycz 1985; p r z e k l i n a ć przy O. Baz Tatr 187; d e p t a ć Baz Tatr 188, bo to jest żywe TN Motycz 1985. Nie można też: d r a ż n i ć O. TN Motycz 1985; b a w i ć się O., w

przysł. Ogień nic twój brat, żebyś się z nim bawił I3b, 79, TN Motycz 1985,

274 OGIEŃ - cksplikacja OGIEŃ cksplikacja 275

K 17 Lub 79; igrać z nim, bo igrający będzie w nocy posianie moczył I3a, Wit Daj 80, 284, ZWAK 1892/253, K 46 Ka-S 494, TN Motycz 1985, Śmiel Opól 42, Wisła 1897/350; Ż a r t o w a ć

z O. I3c; migać, bo będzie się gniewał ZWAK 1892/253; w k ł a d a ć doń o s t r y c h

ułożoną w tzw. namioty a następnie zapali, wtedy O. oczyści duszę samobójcy i trafi ona do nieba K 51Sa-Kr 38; podob. gromadzono drewno i palono je w miejscach, gdzie ktoś został zamordowany K 23

Ka 263, ->ogień czyśćcowy. Wierzono, że jeśli znajdzie się coś na drodze, należy to trzy razy



pr z e d m i o t ó w (bo można go skaleczyć), np. kłuć łasko, pałko bo się sprzeciwi TN Motycz 1985;wkładać noża: bo ogień ostry i nóż ostry, to lepiej tego nie łączyć TN Motycz 1985.

♦ Zastosowania: w sferze bytowej, do grzania, gotowania, oświetlenia, w sferze kulturowej, jakośrodek magiczny, leczniczy. Ogień pochodzi od Boga i temu ma takie przywileje, że ma moc i łeczy, i

przeciw złemu on pomaga Baz Tatr 83; wielka jest moc Boża przez ogień K 21 Rad no.

Wierzono, że O. c h r o n i p r z e d z ł y m i mocami: dlatego płonął w domu przez całe święta,analogicznie po urodzeniu dziecka dbano, by do chrztu w izbie, gdzie ono leżało, płonął nieprzerwanie.Zapalenie O. (nawet fajki, papierosa) podczas wyruszania w podróż miało zabezpieczać przed złymi

przygodami, podob. przejście przez matkę idącą z dzieckiem do chrztu przez rozżarzone węgle położone na siekierze Lud 1908/43. Funkcję ochronną przejmowały także przedmioty mające kontakt z()., np. gałązki wyjmowane z poświęconego w Wielką Sobotę O. i zatykane na rogach pola Lud1898/321, ZWAK 1879/14. Obejście z poświęconym O. naokoło izby z ape w n i a 1 o zd r o w i e BazTatr 165. Z ogarków robiono krzyżyki i wbijano je w Wielki Poniedziałek na polu, by zboże siędarzyło ZWAK 1892/261, podob. ZWAK 1882/283. Węgle z poświęconego O. miały chronić przed-^pożarem, -►gradem, obejście z nimi domu wokół - zapewniać szczęście na cały rok Wisła 1897/802,

powodować, że zły duch nie ma przystępu Grodź Łęcz 73; chronić przed cierpieniem LSE 1961/206. Wierzono, że O. n i s z c z y z ł e mo c e. Można było przy jego pomocy zakląć ducha, pisząc

jego imię na karteczce i paląc ją w O. K 7 Krak 207. Palono w nim ropuchy, jako od złego ducha pochodzące, albo <złym duchem będące K 17 Lub 149, podob. ZWAK 1881/161. Wrzucano doń butelkę

ze złapaną zmorą, „która w dymie jako czarna, długa pręga uchodzi kominem" Wój Klech 284.Uważano, że należy palić w nim zwłoki samobójców podejrzanych o chodzenie po śmierci K 51 Sa-Kr 36, 38, 40. O. miał także wypłaszać złe moce, istoty demoniczne, których siedliskiem jest woda,dlatego dzieci kąpano w wodzie, do której przedtem wrzucano rozpalony węgielek, dla dodatkowegozabezpieczenia taką wodę wylewano w O. Karw Dobrz 141. Gwizd, bulgotanie i inne odgłosywydobywające się z garnka podczas gotowania uważano za pisk dusz potępionych przebywających wwodzie; gdy drzewo piszczało w O., mówiono, że to dusza pokutująca odzywa się i litości błaga K 17Lub 124, Czap Mat lis; podob. wił -demon zamieszkujący w wierzbie lub brzozie żałośnie piszczy, gdydrzewo znajduje się w O. K 15 Poz32, ts. Kul Wiel 3/439. O., do którego wrzucono święcone ziołamiał odpędzać płanetników Baz Tatr 86; podobny skutek dawało spalenie ułożonych na krzyż patykówBaz Tatr 87 albo mąki Peł Dem 63 i 73. Odpowiednio użyty O. odpędzał ->deszcz, ->grad, -+burzę,->-wiatr, ->chmury.

O. - wedle rozpowszechnionych wierzeń - ma moc oc z y s z c z a n i a , bowiem oczyszcza

wszystko ZWAK 1878/126. Oczyszcza z grzechu dusze zmarłych K 51 Sa-Kr 38, dusze żyjących, np. przed końcem świata 26. Górale wierzą, że jeśli w miejscu, gdzie ktoś popełnił samobójstwo,zgromadzi się przez okres kilku lat pewną ilość chrustu,

przepuścić przez ogień zanim przyniesie się to do domu Wisła 1902/414, -»ogień sobótkowy. O. ma moc o d m ł a d z a n i a i czynienia pięknym. W baśni za podkucie konia Chrystus

odmładza kowalowi starą żonę, włożywszy ją w O. 66, por. motyw odmładzającej kąpieli we wrzącymmleku K 19 Kieł 236, ZWAK 1886/ns; w wierszowanej legendzie o Św. Dorocie: Dorotka w ogieńwstąpiła, Wyszła piękniejsza niz była 51.

W magii p l o d n o ś c i o w e j : palono kości pozostałe po zjedzeniu święconego mięsa i

rozrzucano popiół po polu ZWAK 1878/21, ZWAK 1887/28. W baśni mnoży się włożone w O. ziarno podarowane biedakowi przez Najświętszą Pannę K 42 Maz 490; w sposób cudowny słup ognistyspadający z nieba rozsypuje się w kłosy, ->ogień niebieski.

W m e d y c y n i e ludowej. Zakładano działanie reguły, że Ogień leczy ogień, truciznę trucizna18 praktykowanej przy leczeniu oparzeń Bieg Lecz 91, zanokcicy Bieg Lecz 29; na ból nóg zalecanochodzenie boso po O. z gałązek tarniny, sosny i ziela, wierząc, że niemoc z nóg ogień święty wyciągnieBieg Lecz 28. W przypadkach traktowania choroby jako istoty żywej straszono ją albo wyganiano zciała za pomocą O., np. wkładano chorego do pieca chlebowego i gdy ten zaczynał krzyczeć, że się

pali, wystraszona febra miała porzucić chorego K 34 Cheł 209. Uważano, że choroby mogą przechodzić na odpowiednio dobrane przedmioty, które następnie palono w O., tak np. leczono: jęczmień poprzez potarcie chorego miejsca ziarnami jęczmienia i spalenie ich 82, mówiono przy tym: Mam jęczmień na oku, a ktoś obcy odpowiadał: Masz gówno, a nie jęczmień wit Baj 272, albo: zjedz jęczmień ZWAK 1887/55, nidzem ci nie zrobiul złego, złaź z oka mojego ZWAK 1889/70, nadto: BiegLecz 22. Leczyć miało samo spalenie ziaren jęczmienia MAAE 1908/141, K 57 RuśC 1255, brodawki -

dotykając grochem i spalając go Bieg Lecz 29. Podobnie leczono febrę K 48 Ta-Rz 302. Kokoszanki,kurzajki, brodawki, - należało rozkrwawić, wytrzeć chlebem i spalić go w O. ZWAK 1878/138. Przyleczeniu kołtuna należało spalić obcięte włosy K 7 Krak 169, ZWAK 1884/297.

Wierzono, że można leczyć przez spalanie rzeczy zostających w kontakcie z chorym Bieg Ucz 29,np. leczono różę (czerwone plamy na skórze) poprzez spalanie nad gromnicą gałeczek Inu/pakuł/konopi, wierząc, że jeden ogień drugi zwalczy TN Motycz 1985, podob. MAAE 1908/142, BiegLecz 130; w ok. Dąbrówna zamawiano różę słowami: Jezus szedł ogrodem koprowym z głownią w ręku1 mówił (do róży): Nie będziesz więcej ogniem pustoszyła, odmawianymi trzy dni z rzędu po zachodziesłońca Bieg Lecz 133. Dymienicę 'wrzód w pachwinie' leczono przez trzykrotne przerzucenie O. przez

zanadrze Wit Baj 271, albo pomiędzy nogami chorego klęczącego na miotle i siekierze wit Baj 75.Podob. leczono z otrzęsienia powstałego w wyniku jazdy lub biegania Bieg Lecz 28. Suchoty leczonohuśtając dzieckiem nad rozpalonym na rozstajnych drogach O. K 39 Pom 389. Wpatrywanie się w

palący O. zalecano przy żółtaczce Wisła 1899/81. W zamówieniach uwku wysyłano go na ogień gorący

21, zalecano także rzucanie szczypty soliraz do ognia, raz do garnka

z wodą Sim Wierz 268; podob. wtrakcie zamówienia płaczki 22. O. wykorzystywano jako n a r z ę d z i e t o r t u r, męczeńskiej ś m i e r c i i pokuty:

276 OGIEŃ eksplikacja OGIEŃ dokumentacja 277

np. kąpiel w O. Św. Doroty 51, chodzenie po O. Jezusa 25, dusz,y grzesznej 2-1, spalenie w ogniu św.Wawrzyńca 52, po O. miał jeździć konno za karę duch nieuczciwego geometry ZWAK 1883/26; zob.też przekleństwa 28-29, -»ogień piekielny, -»ogień czyśćcowy, -►ogień demoniczny. W pieśni

ognisko domowe) życia i szczęścia (zob. wyżej o zakazach pożyczania ognia i sposobach jego

gaszenia). Symbolami O są (w zagadkach): czerwona krowa 6e czerwony ciołeczek 6f czerwony robasek 6g



też przekleństwa 28 29, »ogień piekielny, »ogień czyśćcowy, ►ogień demoniczny. W pieśnimiłosnej: Nie wierz mu, dziewucho, choćby w ogniu gorzał, Bo jak cie uwiedzie, nie będzie cie mu żal 47. Sp a l e n i e wO. jest jednym ze sposobów zadawania śmierci: w baśni teściowa - królowa, każespalić synową K 8 Krak 37; w pieśniach macocha chce spalić pasierbicę 50; a matka - dziecko 10ogień wrzuciła K 22 Lecz 160. Porzucona dziewczyna chcąc doznać oczyszczenia prosi o spalenie 54.Spalenie było karą i jednocześnie narzędziem oc z y s z c z e n i a grzesznika (-»popiół): (a) zamorderstwo dziecka, np. w balladzie: A ty wójtówna - co wolisz, czy tu iv tę wodę - czy w ogień 53, za

urodzenie dziecka przez pannę i za wyrzeczenie się go 55; za zabicie pasierbicy 64; za zabicierodziców i przyjaciela 59; (b) za czary, np. powsz. palono czarownice K 15 POZ 246, 250, 252, 299; Wisła 1887/61, 138, 139, 141 i 173, Lud 1927/72, Kul Wiel 3/451, ZWAK 1879/37, 40, ZWAK 1892/9. Wierzono, że diabeł może uratować czarownicę z O.K 7 Krak 98, dlatego przyczepiano do słupa kartkę z napisem Jezus, Maria, Józef K 15 Poz 250.

P r ó b ą o g n i a , tzn. sprawdzaniem czystości/cnoty było włożenie wianka panny do ognia /

rzucenie na wodę 41. Wedle ludowych proroctw ziemia na końcu świata będzie spalona przez O. 27; por. obraz

Apokalipsy św. Jana Ap 20, 7-10. ♦ Z obserwacji O. przepowiadano: (a) stan p o g o d y: będzie pogoda, jeśli O. dobrze się pali 78, jarzy 7,WAK 1882/199,

K 17 Lub 79; sł ot a, jeśli O. źle się pali 78; w i a t r będzie wiał z tej strony, z której

furczy O. K 48 Ta-Rz 260; śn i e g , jeśli się kurzy K 48 Ta-Rz 260; de s z c z , jeśli O. gaśnieZWAK 1882/199; mróz, gdy czerwony O. w piecu ZWAK 1878/133, gdy kot do O. ogonodwróci K 42 Maz 403; z i m n o , gdy koty pchają się do O. ZWAK 1881/137;

(b) w y d a r z e n i a : np. przybycie go ś c i zapowiada O. strzelający na kominieZWAK 1879/28, gdy pryska, że aż iskry wylatują ZWAK I88S/91, ZWAK 1892/197; będziek ł ó t n i a , gdy O. huczy, trzeszczy K 7 Krak 254, ob m o wa , gdy O. syczy Wisła 1889/491, Wiała 1896/137, Wisła 1900/322; strzela Wisła 1904/103, trzeSZCZlJ Wisła 1892/396, Wisła 1905/168, należy wówczas na O. sypnąć trzy garstki soli, a obmawiającego zaboli język Wisła 1889/491, USta OprySZCZą się Wisła 1896/137, język SprySZCZy Wisła 1892/396, Wisła 1904/103,

podob. Wisła 1905/168; śm i e r ć , gdy O. bucha z komina Gaj Rozw 248. ^ W polskiej kulturze ludowej O. jest symbolem Boga np. w formule powitalnej i9Aa,

J e z us a, np. w kolędzie 31. O. jako obraz mi ł o ś c i pojawia się w pieśniach ludowych. Chodzenie po O., szukanie,

pożyczanie, wynoszenie, gaszenie i zapalanie O. to figury zalecania się i akcji miłosnych 43. O.oznacza też namiętność miłosną, np. w pi eśni: Posiać ci się nie odrzekam, lecz czuwać nie mogę, Zębyci się ogień nie wdał w tę kulawą nogę 46. O miłości mówi się, że rozpala TN Łęka 1979, zapaładuszę zakochanego K 4 Kuj 234, K 16 Lub 150. O. symbolizuje n i e n a w i ś ć i niską namiętność,

por. fraz. ogień gniewu, ogień namiętności, ogień żądzy. Jako podstawa bytu człowieka jest symbolem domu, bezpieczeństwa (por. fraz.

Symbolami O. są (w zagadkach): czerwona krowa 6e, czerwony ciołeczek 6f, czerwony robasek 6g,czerwony dziedzic 6a, panienka w czerwonych sukienkach 6b, czerwony koral 6h.

W s e n n i k u O. zapowiada generalnie coś ni e d ob r e go : złodzieja K i7Lub 119, Etnl 1994 Nieb 152, stratę materialną LL 1964/3/4.1, z ł e g o człowieka, k ł ó t n i ę , myszy, chorobę Etni1994 Nieb 152; nadto ś m i e r ć kogoś z rodziny Czap Mat 120, w i a d o m o ś ć , list TN Krasiczyn1085, nowinę ZWAK 1878/136. Dodatkowo ogień jasny oznacza obmowę, ciemny smutek, mały małąkłótnię, a duży wielką kłótnię Etnl 1994 Nieb 153, ogień z dymem chorobę TN Cholowicc msr,,

złodzieja TN Krasiczyn 1985. O. w śnie może też wg sennika ludowego zapowiadać cośd o b r e g o : słońce K 46 Ka-s 489, pogodę, radość, gOŚcia Etnl 1994 Nieb 152.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI 1 - Dobry gospodórz a lichy gosc. (Ogień). Folf Zag nr 365; por. przysł.: Ogień i woda dobrzy

słudzy, lecz źli gospodarze. ZWAK 1878/176.2 - O.gień i dym jak ojciec i syn. Ojciec się rodzi, a syn po dachu chodzi. (Ogień i dym). Folf Zag nr 580; tamże war.: Jeszcze się

ojciec me narodził, juz syn po dachu chodził. (Ogień i dym), nadto war.: ZWAK 1890/246, Lud1911/81, LI. 1962/1-2/87.

3 - Żyję, "'e żyję, ale pożeram, cale me życic: że z głodu umieram. (Ogień). Folf Zag nr 1194.4 - Ogień nie ma nóg ani refk, a łazi/gryzie/żre/je.

Nie ma nóg, ani rąk, a wylezie na najwyższy drąg. (Ogień). LL 1957/3/37; war.: ... ugryzie, jak bąk; ... Corzy uje, jak bąk; ... A gorzy zre, jak bąk. Cisz Krak 343. 5 - W piecu mnie jest zamykają, a w lesie mi przeszkadzają. Gdy cię dotknę, cierpieć musisz, ale

wodą mnie zadusisz. (Ogień). Folf Zag nr 741.6 - Ogień to czerwony dziedzic / panienka w czerwonych sukienkach / ktoś w czerwonym

gorseciku / czerwona krowa / czerwony ciołeczek / czerwony robasek I czerwone łacisko / ...a. Czerwony dziedzic na żerdzi jedzie. (Ogień na łuczywie). Folf Zag nr 364.

b. Jechała panienka w czerwonych sukienkach, nikt do niej nie dojdzie, jeno swajt majt. (Ogień i ścierka). Folr Zag nr 533.

c. Stoi w kąciku w czerwonym gorseciku. (Ogień). Folf Zag nr 1140. d. Czerwone czarne liże. (Ogień i czeluście). Folf Zag nr 962. e. Czerwona krowa czarne ciele lizy. (Ogień w piecu). Folf Zag nr 107. f. Czerwony ciołeczek sadą górkę liże. (Ogień). Folf Zag nr 83. g. Czerwony robasek ma ze sobą piasek. (Ogień i iskry). Folf Zag nr 198; tamże war.: ...

myli tylkiem piasek. h. Czerwony koral po piecu orał. (Ogień). ZWAK 1878/180. i. Czerwone łacisko w czarnym dupisku. (Ogień). Folf Zag nr 946; tamże war.: Cerwone

uacisko skubie w carnem d...u. j. Bióly bez czerwiony go zapychó, czórny - modrawemu drogę przepychó, zebe czerwiony

modrawym dobrze oddychół. Jak czerwiony łecho nagrzeje, to bruny bez glene nie je. (Bióly - pickórz;czórny - kominiórz; modry - dym; czerwiony - ogiń; bruny - chleb, glena zakale (zakalec)). Folf Zag nr 955.

278 OGIEŃ dokumentacja OGIEŃ dokumentacja 279

PRZYSŁOWIA 7 A - Trudna zgoda: z ogniem woda. NKPP ogień 49; war.: Trudnoć w przyjaźni ma być ogień z

wodą. NKPP ogień 49g; Jako ogień bywa z wodą, tak i stary z żoną młodą. NKPP żona 36. 7 B- Woda,

b. Co wieczór, gdy się ma iść spać, to gospodyni powinna ogieniaszek przeżegnać

temi słowami: W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, Amen; Święty Wawrzeńcze przeblogo~

sławiony, lobie oddaję ogieniaszek sławiony, pod najświętszą twoją opiekę. K 9 Poz 144.



ą g g; g y ą, y ą ą ,ogień i niewiasta nigdy nie powiedzą basta. NKPP niewiasta 55.

7 C - Daleka woda ognia nie gasi. NKPP woda 13.8 - Cnoty/nauki ogień nie spali, nie zabierze woda.

a. Cnota skarb wieczny ... Nie spali ogień, nie zabierze woda, Nad wszystkim inszym panuje przygoda. NKPP cnota 40b, war.: ZWAK 1889/65.

b. Nauki woda nie zabierze, a ogień nie spali. NKPP nauka 33, war.: K 20 Rad 99. 9 A - Jaki ojciec, taki syn; jaki ogiyń, taki dym. NKPP ojciec I3m.

9 B - Nie ma dymu bez ognia. NKPP dym 12. 10 A - Ogień tleje i w popiele. NKPP ogień 38. 10 B - Po ogniu i popiół pozbieraj. NKPP ogień 45.11 A - Cudzy ogień nie grzeje. NKPP cudze 6d. 11 B - Nie dotykaj ognia, tedy się nie sparzysz. NKPP ogień 22; podob. Kto się raz sparzył, ten się

ognia boi; NKPP parzyć 6i. 11 C - Wrzeszczy, jakby go ogniem posypano. NKPP wrzeszczeć 18, nadto war.: Wit Baj 297. 11 D - Daleko od ognia - nie spalisz się. NKPP ogień 2; war.: Nie sparzyć ogień, kto od niego

stroni. Wisła 1897/346. 12 - Stal w ogniu się hartuje. NKPP stal 1.13 - Nie należy igrać/bawić się/żartować z ogniem.

a. Nie igraj z ogniem. NKPP ogień 23; war.: Nie igraj z ogniem, bo popuścisz wodą. NKPP ogień 24.

b. Ogień nie twój brat, żebyś się z nim bawił. NKPP ogień 23. c. Z ogniem i złym człowiekiem żartować nie trzeba. NKPP ogień 23c, nadto war.: ZWAK

1878/178. 14 A - Ognia nie należy pożyczać. Kto za życia ognia pożycza, w piekle oddawać musi. NKPP ogień 17. 14 B - Ognia nie należy odmawiać. Ognia każdemu i wody użycz, bo w tym nie masz szkody. NKPP ogień 41. 15 - Za ogień się nie dziękuje, bo go po śmierci będzie dość. NKPP ogień 53.16 - Tam ciągnie natura, skąd początek dala: kamień ku ziemi leci, ogień wzgórę pala. NKPP

natura 12.17 - Slaby ogień lada wiatr zgasi, a wielki się od wiatru mnoży. NKPP ogień 48.18 - Doktorska to reguła, i najgłupszy przyzna, że ogień leczy ogień, truciznę trucizna. NKPP

trucizna 3b.

FORMUŁY WITANIA I ŻEGNANIA OGNIA 19 A - Witaj ogieńku święty / gościu / Jezusieńku / skarbiczku boży /

Zygmuncie ... a. Jak rozpalom to też przeżegnam ogień i tak mówię: Witoj, gościu pożądany,

Jezusieńku nasz kochany. Witamy Pana naszego i światłość jego. Etnl 1989 Bilg 133. b. [W Żywieckiem wygłasza się modlitwę] do tylko co rozpalonego ognia: Ogieńku

święty, skarbicku boży, nie dejże nas też nigdy zubożyć. Mosz Kul 2/499. c. Ogień nazywa się Zygmunt. Kto wstanie rano i roznieca ogień, powinien go przeżegnać i powitać słowami: witajże, Zygmunciu. ZWAK 1886/114.

19 B - Rozniecali go [po wygaszeniu w wigilię św. Wawrzyńca], zapalając zapałką trzaskisosnowe i olszowe lub z dwojga innego drzewa i mówiąc: W imię Ojca i Syna i Ducha Św., wstań z

Bogiem ogieniaszku, a grzej. K li Poz 44.20 — Ogieniaszku, idź z Bogiem, śpij/ siedź w kominku.

a. W wigilię dnia św. Wawrzyńca ogień wieczorem gaszono mówiąc: W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, idź z Bogiem ogieniaszku, a śpij. K 11 Poz 44.

c. [Wieczorem po kolacji gasi się ogień ze słowami:] W imię Ojca i Syna i DuchaŚwiętego, Amen; śpij tu ogieniaszku z Panem Jezusem i ze wszystkiemi Swiętemi. K 9 Poz 144.

d. [Wieczorem gasi się ogień ze słowami:] Ogieńku kochany, Siedź w kominku, Niechodź do sąsiada, Bom ja tobie rada. Grodź Le.cz 73.

e. [Podczas gaszenia ognia mówi się:] Święty Janiolecku, siedzę na stołecku, przi tern„ogienecku". ZWAK 1892/253, nadto: Wisła 1893/141.

f. Og'mku, og'inku, ń'e bąjkej złi, jis ja ce gaśą, vitro ja ce nazed złożą. Sych

SGKasz 3/300. ZAMÓWIENIA

21 - Uroki! Urocyska!... Zamowiom!... Zakrzykom! Na ogień gorący, Na kamienie gorące, Naludzkie slipie!... Kot Zn 246.

22 - [Zamówienie płaczki:] Idź, czorcie! Idź w ogień wiechy Z tego niewinnego ciała! Idź za lasy, Za góry, Na bagna, Na rozstajne drogi! Nie wracaj tu nigdy, Polom sobie nogi! Niech to kadzeniewyjdzie na pożytek, Ze ustanie ten plac wszystek. W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego! ... Niech sie

stanie wolo Bożo! Kot Zn 190.23 - [Zamówienie łuszczki:] Przyszła święto Jewka Ze siekiramy, Z brzytwamy, ...

Wypolala, Wycinała, ... Łuszczkę, Ogień Z oka Ze wszystkich kotów [kątów]. Kot Zn 285.

MODLITEWKI 24 - Dusza pokutuje na ogniu gorącym. Wyszła duszyczka z ciała - Nie widzą, gdzie się podziała. ... A czemu ty, duszyczko, plączesz 1?

Bom się na matkę zamierzyła. Gorsze moje zamierzenie, Niźli czyje uderzenie. Wiedźcież mnie na ogień gorący, Zęby ze mnie tak krew kapała, Jak mojej matki łzy kapały. Kot Zn 472, war.: Kot Zn 72, 88,

114, 115, 310, 449, 489. 25 - W Wielki Piątek zimno było, Jak Pana Jezusa na mękę wodzono. Wodzono Go przeztarki kolące, Przez ogień gorący. Kot Zn 484, war.: Kot Zn 293.

PROROCTWA 26 - Na rok przed końcem świata, będzie jeździł człowiek z wozem żelaznym, w którym

będzie ogień. Człowiek będzie się ludzi pytał, czy wolą z nim jechać, czy też ma ich wrzucićdo ognia. Kto wybierze pierwsze, pójdzie do piekła; kto drugie, będzie oczyszczony z grzechów

przez ogień i pójdzie do nieba. Wisła 1895/507 Poznańskie. 27 - / teraz tak przewiadujo, że ogniem ta ziemia zniszczona będzie. Tylko ̂ ogniem.

Przyjdzie czas na wszystko. Czap Mat 115.

PRZEKLEŃSTWA 28 - Ażeby cie ogień pochłonął! TH Krasiczyn 1985. 29 - a. Żebyś ty zielonym ogniem spalił się! ZWAK 1891/191.

b. Bodaj cię ognie spiekły! K 28 Maz 31. C. A paliła byś ty sie! TN Krasiczyn 1985.

KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I PASTORAŁKI 30 - Bóg się rodzi, moc truchleje, Pan Niebiosów obnażony. Ogień krzepnie, blask

ciemnieje, ma granice Nieskończony. K 20 Rad 76, war.: Milk Pas 458-460, TN Hutków 1978 [kolędaF. Karpińskiego].

31 - Jezus [= ogień] położony na sianie, nie pali go. Rzecz to dziwniejsza, że Bóg ogniem bywszy, w siano sie ukrył, siana nie spaliwszy. Oj siano siano,

czemu nie gorejesz, czemu przynajmniej Pana nie ogrzejesz. TN Lubcze 1978, war.: TN Michalówka1980, TN Ułów 1967, komentarz w Mosz Kul 2/498.

280 OGIEŃ - dokumentacja OGIEŃ - dokumentacja 281

32 - Maria/aniołowie/ św. Piotr i Paweł/pszr.zółki krzeszą/niecą ogień z lo-du/śniegu/kamienia, by ogrzać Jezusa lub ugotować mu obiad.

a. [Maryja] Z lodu ognia wykrzesała, Pana Jezusa wygrzewała, w pieluszki go powijała

PIEŚNI ZADUSZKOWE 40 - Dusza, która szuka swego świata, prosi las, wodę, ogień, by ją przyjęły.

Gołębica (dusza) juz wylata sukający swego świata Sukający pociesenia i swych grzechów

http://le.cz/

http://le.cz/



g y yg g ji do siebie przytulała. Bart Lub 163; war.: TN Michalówka 1980, TN Konopnica 1979, TN Aleksandrów1978, TN Okale 1986, TN Motycz 1981, TN Motycz 1985, TN Częstoborowice 1980, TN Dereźnia 1981, TN Nasutćw 1979, TN Potoczek 1979, TN Zawada 1965, TN Krasiczyn 1984; nadto war.: Przyszła Maryjaw ciemny las ... Zrobiła sobie wielki czas. Z kamienia ognia ukrzcsala. Pana Jezusa ogrzewała

— Hej, lelija. Kot Rzesz 215; A Maryja uchadzała, w ciemnym lascńku nocowała. Z kamieniaognia wykrzesała, i z lodu drew narąbala. I Pana Jezusa ogrzewała. K 33 Chel 117.

b. Anieli ogień składali, objad gotowali. ... stał i m się ogień lodowy, a płomień

wiatrowy. K 5 Krak 235. c. Ty Piętrze i Pawle, złóż ogień lodowy. ZWAK 1885/15, nadto war.: K 5 Krak 235; Zakładaj Piętrze ogieniek, ogieniek śniegowy. Święt Nadr 75.

d. Jare pcółecki toć jej rade były - Matuchnicce Boży światełko sprawiły - Z loduognia unieciły. Kot Rzesz 498.

33 — Józef daje ognia z fajeczki/ fajerki, by podgrzać Dziecinę. Józefie stareńki, daj "ognia z fajeczki, podegrzejmy tą dziecinę, by mu było cieplij. Bart Lub 164,

war.: TN Dereźnia 1984; nadto: ... weź ognia w fajerkę ... K 49 Sa-Kr 126. 34 - Kowal kuje w kuźni, w której nigdy ogień nie jest gaszony [= symbol

drzewa życia]. A w tej kuz'ni kowal kuje, ... nigdy ogniu nie zgasuje, ... Oj, ty zlolny kowalczyku, ... ukujze

mnie złotny piers'c'ień. EtnI 1992 Pódl 111, war.: Etnl 1992 Pódl 112, por. nr 5fi.

PIEŚNI SOBÓTKOWE 35 - Tam na górze ogień gore, noceł moja, kopie! moja. Na tej górze dwoje drzewa, ... Jedno

drzewo, boże drzewo ... K 28 Maz 92, war.: K 28 Maz 86.36 - Oj sobótka, sobótecka, pójdźze do mnie, dziewusecka. A cyś godna, cy me godna me

uciekaj-ze od ognia. Nie uciekaj-ze od środka, nie spali się twoja cnotka. K 5 Krak 295.37 - Płynie, mój wianeczku, po tej modrej fali, póki się ten ogień świętojański pali. Piat Krak 136.38 - Dziewczyna idzie/chodzi po ogień [= szuka miłości chłopca].

a. W stodole świta biały dzień, poszła Kasieńka po ogień. Nie tak po ogień chodziła, jak swego Jasia budziła. Ol Pódl 115, war.: K 20 Rad 233, Krzyż Kuj 1/214, K 24 Maz 290, K 42Maz 85, K 27 Maz 160, 184 i 239, K 16 Lub 231, Piat Krak 92, ZWAK 1891/152; ... Po ogień chodziła,

Janeczka budziła. TN Jacnia 1965; W niedzielę rano, w biały dzień, Chodziła Kasieńka po ogień.Kot Rzesz 422; ... posła do karcmy po ogień. Oj, nie po ogień chodziła, jeno kochanka budziła.K 40 MazP 204; ... posła do stajni po ogień. Wstań-ze Scepanku, umyj się ... K 24 Maz 183;Wstań-ze Rozyno, bo juz dzień, idź do Antosiaka po ogień. Ona po ogień nie poszła, jeno

Józieńka budzić szła. K 22 Łęcz 77. b. W stodole świta w brogu dzień, poszła Marysia po ogień. Ni ognia szukała, młodego

Iwasia dostała. K 35 Przem 65. 39 - Palenie w ogniu ziół (bylicy, ruty) ochroną: a. przed zabraniem mleka

przez czarownicę, b. przed śniecią pszenicy. a. Niechaj ruta w ogniu trzeszczy, czarownica z złości wrzeszczy. Niech bylicy gałąź

pęka, czarownica próżno stęka. Myśrńa tu przyszły z daleka, popalili zioła święte; nie zabiorą już nam mleka czarownice te przeklęte. Spokojnie nam ogień świeci i zióleczko każde tleje.Oj nie pomrą nasze dzieci, oj nie będzie swaru w doma. K 27 Maz 135, nadto: K 24 Maz 349.

b. [Sobótkowa pieśń, śpiewana w dniu św. Szczepana:] Na mojej grządeczce rosław lecie rutka, Dziś wśród ciężkich mrozów płonie mi sobótka. Dziś mojej pszeniczce sobótkę-mspaliła, Pamiętajże o tern, byś się nie śniecila. Ty, moja sobótko, rzuć płomień w niebiosy,

Na świętego Jana zakwitną tu kłosy. Zieleńże się, zieleń - ty, pszeniczko złota, Przyjdę ja tu znowu, gdy minie sobota. Lud 1898/318.

Gołębica (dusza) juz wylata sukający swego świata. Sukający pociesenia i swych grzechówodpuscenia. ... Ogień, ogień przyjmnij-ze mnie, bo Pan Jezus nie wie o mnie. w ciągu dalszym też: .../ wleciała do ognia sukający ogrzania. O Najświętsa Matko Boska, raluj-ze mnie Cęstochowska. K 23 Kai 12fi, war : Biel Kasz nr 35; por z tekstem roty: Jeżeli nie mówię prawdy, niech mnie mc przyjmie po śmierci ani ogień, ani woda, ani ziemia, ani piekło, ani niebo. K 45 Gór 555.

PIEŚNI WESELNE

41 - Panna/chłopiec wkłada wianek panny do ognia / rzuca go na wodę[= próba ni ewinności]. a. A za dworem siwy kamiń, modra lelija, uwijze mi z ruty wieniec, moja jedyna.

A nie daj go dworakoju, bo go nie godzien, jeźli mnie go w rękę nie dasz, włóż go na ogień. Jeźli w ogniu nie zgorzeje, puść go na wodę, jeźli z wodą nie popłynie, włóż go na głowę. A z gloweczkt do piwniczki, co nie zwiędnieje, mechajże się hultaj dworak z niego nie śmieje.K 27 Maz 253; Nie dajze ich [wianeczków] chłopu na wieś, bo ich niegodzien - zawińze jew te chusteckę, włóż je na ogień. A wyjmij je z ogieniaska, niech nie więdnieją, zanieśze

je do piwnicki, niech ojędrznieją. K 18 Kieł 72; Uwijze go [wianek] w zapaseckę, wlóz go naogień. A weźze go z ogieniaska, niech ci nie tleje, zanieśze go do piwnicy, niech ci rumieje(rumieniejc). K 18 Kieł 100, war.: Biel Kasz nr 40; nadto: A nie daj go [wianka] dworakowi, bo gonie godzien, jeźli mnie go w rękę nie dasz, włóż go na ogień. Jeźli w ogniu nie zgorzeje, puść

go na wodę. K 40 MazP 532; Me dajze go [wianka] chłopcu na wieś, bo go nie godzien, A jak ci ja nie przyjadę, rzuć go na ogień, A jak w ogniu me zgorzeje, puś go na wodę. A jak z wodąnie popłynie, list pisać będę. Święt Nadr 200; Przede wroty - kamień zloty, ślicna lelija, uwij-zemi jeden wianek, panna Zojija. Nie daj-ze go chłopu ze wsi, bo go nie godzien, a skoro ja. nie

przyjadę, wlóz go na ogień. A jak w ogniu nie zgorzeje, puść go na wodę; a jak z wodą nie

popłynie, list pisać bandę. K 26 Maz 212; Kiedy nie das mnie młodemu, włóż go na ogień. K 28 Maz 240.

b. Aleś już ty, dzieweczko, Wianka niegodna. Jach go godna, ... Tyś go niegodzien,Toż go weź z mojej głowy, Włóż go na ogień. Pies Śl 1/467, nadto Rog Śląsk 233; war.: Jest tam

szelma, nie młodzieniec, co mi wziął wieniec. Ale wejźcie mu go, włóżcie go na ogień. Pies Śl2/745.

42 - Gaszenie/zalewanie ognia, a. gdy przyjeżdżają swaci na znak odmowy; b. podczas oczepin.

a. Oj zalej, matko ogień, bo w zaloty jadą, Zalej-ze go, zalej - niechaj jadą dalej!Chyba bym, mateńku, rozumu nie miała, bym przed zalotnikami ogień zalewała. K 16 Lub 227,war.: K 1 Pies 434.

b. Zagaś ogień, zagaś, niechże się nie pali, niechże się matula z córeczką nie chwali.Chód Śp 95.

PIEŚNI MIŁOSNE 43 - Dziewczyna/chłopiec a. chodzi po ogień, b. szuka ognia, pożycza komuś

ogień, c. prosi o wyniesienie ognia, d. gasi/zapala ogień [= kocha i zaleca się]. a. Moja matulu, moja kochana, przeehowajże ten ogień, niechajże nie chodzę do

sąsiada po niego co dzień, bo u sąsiada .. . parobeczek tam gładki, dałam wianeczek, dałamruciany, nie radząc się matki. Chód Śp 126, war.: K 25 Maz 72, K 34 Chel 69; Kazes mu [staremukawalerowi] po wodę, wytknie sobie nogę, kazes mu po ogień, opali se brodę. K 6 Krak 143, 513,war.: Mika Oraw 57, Sad Podh 115.

b. Córulino, dziecię moje, chto w okienko puka? Matulmo najmilejsza, dziewka ognia szuka. K 39 Pom 152; war.: [ognia szuka] kowal ... K 4 Kuj 43; ... sąsiada [sąsiadka] ... K 42 Maz40, K 22 Lecz 124.

282 OGIEŃ dokumentacja OGIEŃ dokumentacja 283

c. Wynieś-ze mi, wynieś, okrzejanko ognia. Nte będę ja tobie ognia wynosiła, będzie

ci na niebie gwiazdecka świeciła. LL 1960/2-3/78.

d. Nie zagaszaj, Maryś, "ognia, jadę dó ciebie, dó ciebie. Jak zagaszę, tak za]Kił'e, "o

ciebie Janku nie stoję Krzyż Kuj 1/146; Ej jak ci ja pojadę da z konikami do dnia ej da

54 - Rozpalcie ogień, ... Z smolnych drew, z smolnych szczyp. Wrzućcie mnie w niego, ... na ten

wstyd. ... Będzie tam ze mnie garsteczka popiołu. I rozsiejcie go ... po polu. Kot Rzesz 253.

55 - Bracia spalają występną siostrę w ogniu.

T i ń l j i t k i l O i l i i ół b j ż



ciebie, Janku, nie stoję. Krzyż Kuj 1/146; Ej, jak ci ja pojadę, da, z konikami do dnia, ej, da,moja dziewcyno, da, nie zagasaj ognia, war.: K 41 Maz 470, TN Rozkopaczew 1982.

44 - Na holi, na holi ogienek sie poli, naklod go Jasinek ku dziywcyny woli. Stoin Żyw 51,war.: Sad Podh 58, Mika Oraw 70, MAAE 1898/100.

45 - Tancerz prosi karczmarkę o niegaszenie ognia w karczmie. Kaczmareczka guodna, ńe zalewaj uogńa, bądzem pic, tańcować caló nocka do dńa. Kam

Pom 243, war.: K 25 Maz 173, K 45 Gór 150, MAAE 1898/98, ZWAK 1890/225. 46 - Ogień wdaje się/dostaje się w kulawą/ chorą/trzecią nogo chłopca [= fal-

lus]. a. Posiać ci się nie odrzekam, lecz czuwać nic mogę, Zęby ci się ogień nic wdał w tę

kulawą nogę. A nie bójże się, dziewczyno, nie bój się ognia, Będę ściskał i przytulał, choćbydo samego dnia. Pies Śl 1/246, war.: K 12 Poz 25, K 4 Kuj 16, Krzyż Kuj 1/198, K 40 MazP 139 i 520,

TN Janowiec 1979, K 18 Kieł 78, K 21 Rad 7, Piat Krak 1 53, ZWAK 1878/ 44-45, ZWAK 1880/243, LL

1961/3/30; Posłać ci się nie wymawiam, Gadać nie mogę, ... Boby ci się ogień dostał W kulawąnogę. Piel Śl 1/342, nadto: K 25 Maz 18, Rog PieS 249.

b. Jak się ogień wrzuci w nogę, poratujes mnie. K 27 Maz 258. c. Nie bój ze się, Kasiu, ognia, ani puchliny, położę ja chorą nogę wedle pierzyny.

K 2 San 131, war.: K 12 Poz 25, K 22 Łęcz 90, K 40 MazP 201, K 21 Rad 6. 47 - Nie wierz mu, dziewucho, choćby w ogniu gorzał, Bo jak cie uwiedzie, nie będzie cie

mu Żal. Pies Śl 1/356, nadto: ZWAK 1885/178, K 40 MazP 252, Pies Śl 2/719. PIEŚNI ŻARTOBLIWE

48 - Woda nie chce ognia lać, ogień nie chce palić kija. Stworzył Pan Bóg grusze, żeby gruszki były, żeby gruszki miała. Stworzył Pan Bóg kozę, żeby

gruszki trzęsła. Koza nie chce gruszek strząsać, gruszki nie'padają ... Stworzył Pan Bóg ogień, żeby pałę palić. Ogień nie chce pały palić, pala nie chce piesa walić, pies nie chce kozy kąsać, ... Stworzył Pan Bóg wodę, żeby ogień zalać. Woda nie chce ognia lać, ogień nie chce pały palić ... TN Krasne1966, war.: Kupiul se Zyd wody, zęby ogień gasić, Woda nie chce gasić, Ogień nie chce kija spalić.MAAE 1908/222; por. motyw bajki łańcuszkowej Krz PBL nr 2030D oraz podob. motyw o babie,która nie może zapędzić prosięcia do chlewika i prosi o pomoc psa; gdy ten odmawia, zwraca się dokija itd. Krz PBL nr 2030.

PIEŚNI DZIADOWSKIE 49 - [Przed Sądem Ostatecznym:] Mówią wciąż, że ciemność przez trzy dni nastanie, Ze

grzesznemu żaden ogień nie ożyje. Nyr Kar 112. 50 - W zbrodnicze ręce sierotkę porwała, I żywcem w ogniu spalić ją chciała. Nyr Kar 299.

PIEŚNI O ŚWIĘTYCH 51 - Św. Dorota wstępuje w ogień i pięknieje. Kazał król ogień napalić, Kocioł ołeju przystawić, Świętą Dorotkę w nim smażyć. Kot Zn 150,

war.: LL 1972/4-5/10, K 22 Łęcz 171, K 26 Maz 342, K 19 Kieł 140, Kot Zn 152; Kazał oleju nawarzyć,

Świętą Dorotę usmażyć. Dorotka w ogień wstąpiła, Wyszła piękniejsza niż była. Kot Zn 151. 52 - Lewito święty oraz męczenniku, sługo Chrystusów, wiary miłośniku, Wawrzyńcze,ogniem dla wiary palony, srodze męczony. K 22 Lecz 177.

BALLADY 53 - Dzieciobójczynię karze się śmiercią przez spalenie w ogniu/utopienio.

A ty wójtówna - co wolisz, czy tu w tę wodę - czy w ogień? A ty wójtówna - co wola, CZy ty popłyniesz -

czy spłoniesz? K 4 Kuj 51, nadto war.: Biel Kasz nr 85.

Tarnowy ogień napalemy, swoje siostrzyckę w nim spalemy. - O nie palcie mnie o północy, o bo jużmnie nikt nie zobacy. Oj jeno palcie na świtaniu, jak panny wołki wygieniają, jak skowroneńkl zaśpiewają. K

16 Lub 292, nadto war.: Biel Kasz nr 90. 56 - Kowal kuje w kuźni, w której nigdy nie jest gaszony ogień [= symbol

drzewa życia]. Na podolu w szczyrcm polu stoi kuźnia na kamieniu. A w tej kuźni kowal kuje, nigdy ognia nie

zgasuje. Ty kowalu, kowalczyku, ukuj ze mi trzech koników. Ukuj że mi bardzo rano, na wojenkę nakazaną.

K 1 Pies 234, war : K 25 Maz 107, K 26 Maz 108 i 276, K 40 MazP 200, Ol Pódl 164, por. nr 34.

LEGENDY 57 - Wzniecenie pierwszego ognia: a. przez tarcie leszczyny; b. krzesanie

kamieni. a. O pochodzeniu ognia powiadają: że wygnany przez ojca syn kupiecki, puściwszy

się na morze został wyrzucony na bezludną wyspę. Gdy tam bez myśli żadnej począł trzećleszczynę o leszczynę, wzniecił on ogień, który się stamtąd rozszerzył po całym świecie. K 34Chel 257-258.

b. Ali on [mądry człowiek] sobi pomyśliał, jakby to ten ogień zdobyć? Znaliaz taki dwa kamieni i miał przy sobi knota takiego z wełny takiej. [Udało mu się wykrzesać pierwszyogień.] Czap Mat 114.

58 - Burśtyn [który powstał podczas potopu z łez ludzkich] ocysca sie w ogniu cy na zazącychwęglach i z tego, co dobre było w ludzioch, wydaje dym psijemny dla nosa i oców, a ze złek reśtek

zostoje na dnie trochę smrodliwych woglów i carnech sadzy. PSL 1973/4/198.59 - [Syn zabił swoich rodziców i swego kołczana, ksiądz wyznaczył mu pokutę] Będzies

zbawiony ... ale jeżeli .się drugi raz na świat narodzis. [W tym celu ksiądz polecił] Idź do lasu, napal

ogień, a jak sie to drzewo będzie dopalać, skoc w niego i spal się na popiół, a jak się spalis, wtenczasodpokutujes i znajdzies matkę i zonę. [Gdy chłopak tak uczynił] zgorzał, tylko serce jego zostało całe pod węglami. K 21 Rad 182.

BAJKI 60 - Ogień osądza i wymierza sprawiedliwość: I. podarowany sierocie/ubogie

mu zamienia się w złoto, rzeczy wartościowe; II. podarowany niegodnej osobiespala ją lub zmienia się w gady.

a. I. [Sierota wysłana przez macochę po ogień, prosi o niego: a) mróz, wiatr i miesiąc, b) dwanaście miesięcy; odpowiada trafnie i grzecznie na zadane pytania i otrzymuje w darze pełną zapaskę ognia, który w domu okazuje się złotem, odzieżą lub rozrzucony po poluzamienia się w budynki. II. Córka macochy, która niegrzecznie odpowiada na zadane pytania,otrzymuje ogień, który ją spala lub zmienia się w kłąb gadów.] Krz PBL nr 480B.

b. [1. Ogień daruje biednemu za grzeczną rozmowę Bóg, św. Piotr i Paweł; ogieńzmienia się w złoto, budynki. II. Bogatego brata, który był niegrzeczny dla wędrowców ogieńspala.] Cisz Krak 136, war.: K 42 Maz 493.

61 - Ogień podarowany za opowiedzenie historii bez słowa prawdy. Krz PBL nr 1922.

62 - Bohatera o nadludzkiej sile poczęła matka zapłodniona przez ogień. Krz PBL nr 301, nadto war.: ZWAK 1878/15 1.

63 - I. Chrystus (i św. Piotr) w zapłatę za nocleg młócą zboże ogniem.II. Chłop chce ich naśladować i wznieca pożar. Krz PBL nr 752A.

64- Zamordowane dziecko (ptak) zrzuca na głowę macochy-zbrodniarki ogień. Krz PBL nr 720.

284 ________________________ OGIEŃ - dokumentacja

65 - Bohater ma nadzwyczajnych pomocników, m.in. człowieka zamrażającego Ogień. Kra PBL

nr 513, nadto war.: K 51 Sa-Kr 214.66 - I. Za podkucie konia Chrystus odmładza kowalowi starą żonę włożywszy ją w ogień. II.

Kowal próbuje odmładzać innych, ale to mu się nie udaje. Krz PBL nr 753; nadto war.: [diabeł

d ł d k l i ż ] TN K 1964

OGIEŃ dokumentacja

c. Prawie święcono ten ogień, że to był wielki dar Boży ten ogień. TN Krasiczyn 1985.

75 - Hubkę - to sie jom gotuje. Jom sie bierze z bukowego drzewa i we wodzie gotuje, a pote susy i

tłuce na mientko, wie sie łatwo ogień hyta. I to ino po malej drobince nosili bacowie w poście - to

opiekunowało kie poświęcili. Hubę sie święciło - bo to „dobry ogień" dawało. ... Wengiel drzewiany

k b dł h l l ń l ć ł b d k

285



odmładza kowalowi żonę] TN Kawęczyn 1964.67 - Ogień nie chce spalić drzewa wyrosłego z grobu zamordowanego, ZWAK

1878/143. ' 68 - Ogień nie chce przyjąć ciała krzywoprzysiężcy. K 45 Gór 555.69 A - Wrzucenie węża w ogień.[Bohater służy u staruszki przez rok, ma zbudować płot i wrzucić wypelzle z niego węże w ogień,

z chwilą wrzucenia w płomienie węża ze złotą koroną, staruszka zmienia się w królewnę.] Kra PBL nr

421. 69 B — Za uratowanie węża z ognia bohater otrzymuje dar rozumienia mowy zwierząt, LL1961/4-6/74.

70 - Ścigany bohater rzuca za siebie przedmioty, które zamieniają się w ogień. Kra PBL nr 314.71 - I. Kogut chce odebrać pożyczone pieniądze. II. Zostaje przez dłużnika skazany na spalenie.

III. Zalewa ogień wodą. Krz PBL nr 715.

OPOWIEŚCI WIERZENIOWE 72 - Dwa ognie rozmawiają o złym traktowaniu przez gospodynię i postana

wiają zemścić się spalając jej chałupę. Ognie rozmawiają między sobą. Nie godzi się pożyczać ognia z innej chałupy. Pewna kobieta

pożyczyła sobie ognia. Na kominie pożyczony ogień zaczął rozmawiać z miejscowym. „Moja gospodyni, mówi pierwszy z nich, co wieczór i poranek oczy mi przemyje, przeżegna." „A moja, mówidrugi, pomyjami mię zachlapie." - „Co jej za to zrobić?" „Trzeba z nią poigrać!" Wziena się chałupa i

spaliła. Opowiadająca uważa tę karę za bardzo słuszną, gdyż ogień powinno się na noc zalewać czystąwodą i „ogarniać". Wisła 1889/307 Łuków, war.: Wisła 1898/151, K 53 Lit 403, K 17 Lub 79, K 33Che! 75, wg Mosz Kul 2/502 motyw zachodnio-i wschodnioslowiański.

73 - Mowę ognia rozumie dziad/niemowlę/... a. Raz jeden człowiek rozumiejący mowę zwierząt, ptaków i ognia podsłuchiwał, jak rozmawiały ze sobą dwa ognie. Czy dobrych masz gospodarzy? - pytał ogień przeniesiony[z innego domu]; ja swoich będę palił - mówił dalej - źle się ze mną obchodzą; gospodynileje wszelkie brudy na pomiołę, a potem nią mię zamiata, dzieciom dozwala ze mną swawolići bić mię. Ze mną inaczej się obchodzą - mówił drugi - i nie mam potrzeby uskarżać się

za to, więc gdy go będziesz palić, zostaw mego gospodarza kolasy, które są twemu pożyczone.Wkrótce spłonął ów dom i wszelkie zabudowania, a kolasy pod powiatką [wiatą, szopą] anitknięte zostały. K 53 Lit 403; [Mowę ognia rozumie też miemowlę.j Wisła 1905/168;

b. Baba żebraczka opowiadała, jako: Raz pewien dziad wędrowny zapowiedział wewsi, że nazajutrz spali się jedna z chat, którą wskazał. Zapytany: z czcgoby to wnosił?Odpowiedział, że siedząc w przyległej chacie przy kominie, ujrzał ogień z owej zagrożonejchaty, przychodzący tam w odwiedziny. Przybyły ogień miał mówić: „jutro spalę moją chatę,bo moja gospodyni źle się ze mną obchodzi, nie żegna mię wieczorem, pomyjami mnie zalewa".

Drugi ogień ... odpowiedział ... „Ja zaś zachowam się spokojnie, bo nie mam się za co żalićani mścić; moja gospodyni codziennie mnie znakiem krzyża św. żegna, pomiotło w czystejmacza wodzie, popiołem pięknie zagarnia". [Następnego dnia wskazana przez dziada chałupaspłonęła.] K 38 Chel 75.

RELACJE POTOCZNE 74 - Bóg stworzył ogień.

a. Ogień? Jest tyż stworzony przez Pana Boga dla człowieka. Pan Bóg stworzył uogień, wodę i ziemie. TN Krasiczyn 1985.

b. Ogień stworzył Pan Bóg dla człowieka, dla jego wygody. TN Motycz 1985.

opiekunuje tyz bydło i owce na holi - temu musi sie stale tamoj ogień palować w sałasie, bo w nim duk mięsko i sytko opiekunuje. Baz Tatr 166.

76 - [O rozpalaniu ognia 23 czerwca:] Bo jak Chrystus przyjmywał chrzest na rzeki Jurdanie, to zejszed Duch w ogniu i słyszę, ze to Syn mój ukochany i jego słuchajcie. To zamiast tego Świętego Ducha to palio ten ogień. Czap Mat 121.

77 - Na Świętego Jana były sobótki, myśmy pletly takie wieńce. U nas jest tutaj przewóz i szło siena środek Sanu, jechało sic na tym promie, i rzucało sie, i w tym wieńcu była świeczka ..., a myśmy

mieli ogień rozpalony na brzegu. TN Krasiczyn 1985.ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK

78 - Nim krzesać ogień zaczną, żegnają się wprzódy. Skoro rozdmuchają iskrę między węglami iskoro już ... łuczywo zapalą, żegnają się także, jak gdyby dla pobłogosławienia szczególnego darunieba, który utrzymuje życie tyla ludzi i zwierząt. Jeżeli rozniecony ogień dobrze się pali, mówią, że

będzie pogoda, w przeciwnym razie słota. K 17 Lub 79.79 - Wieś ma ... wielki szacunek dla ognia, np. gdy w Wielkopolsce dzieci bawią się ogniem,

mówi się: Daj spokój, ogień nie twój brat, żebyś się z nim bawił. Kul Wiel 3/17.80 - Zalewać ognia nie wolno, bo to grzech; chcąc zaś ogień przygasić, należy go tylko przysypać

popiołem. ZWAK 1886/114.81 - Choć ogień jest samą czystością, bruka się przez zetknięcie ze światem i musi się oczyszczać,

a „czyści się" w wodzie: gdy woda wre, to on właśnie, kąpiąc się w niej, wywraca koziołki. Lud1908/44.

82 - [Jęczmień leczono spalaniem jęczmienia lub pocieraniem chorego miejsca ziarnami jęczmienia, które potem wrzucano w ogień.] K 7 Krak 160, podob. K 34 Chel 211, Pęk Bilg 236, TNKrasiczyn 1985, K 52 Br-Pol 441, K 51 Sa-Kr 18, K 31 Pok 163, MAAE 1908/141, ZWAK 1882/261, ZWAK

1885/46, ZWAK 1892/259, Lud 1908/183, Lud 1931/51, ŁSE 1966/110.

BIBLIOGRAFIA: Aian Poet 1/193-194, 204-206, 2/1-51 Briic Mit 238-239; C i s z e w s k i Stanisław, Ognisko.Studyum etnologiczne, Kraków 1903; Chev Dic 2/309-314; De Vries Dic 186-188; Duf SNT 449-450; Duf STB615-620; For Sym 72-76; Gamlv Ind 274; Giey Mit 127-136; Grav Mit 79-80, 133-138; H e c k o w a K.W., Pod znakiem świętego słońca. Dawne wierzenia śląskie, Wrocław 1961; Herd Lek 107-108; IvTop Slav 140-147; IvTopIssł 18, 48, 95-96, 99, 100, 103, 118, 121, 148-149, 158-163, 172, 173, 199, 207, 218, 236, 240, 241; Kemp SInd315, 394; Kop SMit 777; Kop SSym 266-270; K o z i o ł Maria, „Gość w czerwonym płaszczu". Pogańskie ichrześcijańskie elementy w ludowym stereotypie ognia, „Akcent" 1986, nr 26, s. 48-51; L a t e r n e P., Pochodzenie światów, Warszawa 1951; Lur Slow 149-151; Low Rei 218 220, 224- 22 5; f , u k a Leon Jan, Wierzenia pogańskiena Pomorzu Wschodnim w starożytności i uie wczesnym średniowieczu, Gdańsk 1973, s 41-43; Mif Mel 402; Mif Tok 2 /239-240; M l e c z k o Teofi l, Ogień. Wierzenia lu du związane z ogniem, Lud 1904/95; Mosz Kul 2/493 509;R e m i s z e w s k a U rszula, Konotacja semantyczna ognia w polszczySnie ludowej, praca magisterska napisana wZJP UMCS, Lublin 1986; SK S I Lec 272; SSSI 462-463; Slav Mif 284-285; S zy d e I s k i J., Kult ogniskadomowego i przodków, Poznań 1917, s. 45; Tom Drz 28, 40, 58-59, 170; Usp Rus 106-107, 124, 196, 267; W al I i s S, Krzesanic ognia, „Na tropie", R. 2: 1947, nr 4, s. 8; Woź Low 171-174, 218-220, 225; Wórt Hofl 2/1389-1402.

-►DYM, ISKRA, NOWY OGIEŃ, OGIEŃ CZYŚĆCOWY, OGIEŃ DEMONICZNY, OGIEŃ NIEBIESKI,OGIEŃ PIEKIELNY, OGIEŃ PIORUNOWY, OGIEŃ SOBÓTKOWY, PIORUN, PŁOMIEŃ, POPIÓŁ,POŻAR, SŁOŃCE, WĘGLE, WODA, ZACHÓD SŁOŃCA, ŻAR.

Joanna Szadura

286 _________________ OGIEŃ SOBÓTKOWY - eksplikacja

I

OGIEŃ SOBÓTKOWY eksplikac ja 287

OGIEŃ SOBÓTKOWY

00 O.S. najczęściej rozpalano nocą w wigilię św. Jana (23.VI) 76, Etn Pol 2/145, K 27 Maz 133, K 28 Maz 92, K 16 Lub 119, K 20 Rad 116, K 43 Śl 19, K 5 Krak 308 OraZ W dniu Św. Jana (24.VI) 77, K 49 Sa-Kr 267; ponadto rozpalano obrzędowe ognie w innych istotnych momentachobrzędowego cyk lu dorocznego : w okres ie l e t n i e g o i z i mo we g o p r z e s i l e n i a



Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Czas. Miejsce. Rozpalanie i żegnanie. Funkcje magiczne: oczyszczające iochronne. Wróżby.

Dokumentacja —Vogień. Bibliografia.

W polskich ludowych obrzędach sobótkowych dokonało się zespolenie słowiańskiego kultu ogniai wody z kultem świętego Jana Chrzciciela. Za powód rozpalania ogni świętojańskich podaje sięupamiętnienie ochrzczenia Jezusa przez św. Jana 76, pamiątkę dnia narodzin św. Jana PSL1983/3-4/175, lub jego męczeńskiej śmierci Lud 1898/322; śmierci św. Jana Nepomucena, który był

palony i smażony w ogniu K 19 Kieł 195. Ognie rozpalane w Zielone Świątki miałyby upamiętniaćzesłanie Ducha Świętego w postaci języków ognistych Lud 1898/322.

Wzmaganie sil słońca poprzez rozpalanie na ziemi ogni (ognisk) w momentach letniego izimowego przesilenia słonecznego, podczas równonocy jesiennej i wiosennej było praktyką stosowanąw r ó ż n y c h k u l t u r a c h Kop ssym 268. Ognie rozpalano: w czasie głównych świąt rzymskiego

boga słońca - Sola (obchodzonych 24-25.XII); - celtyckiego święta ognia w starożytnej Brytanii iIrlandii obchodzonego w Nowy Rok; 31.X - w wigilię Wszystkich Świętych, późniejsze ang.

Halloween; w wigilię Bożego Narodzenia spalano wielkie kloce na ogniskach, staczano ze wzgórzkoła ogniste (naśladowanie obniżającego się biegu słońca); w noc świętojańską; w kościele katolickim

przyjęto poświęcać ogień przed kościołem w Wielką Sobotę zgodnie z terminem pierwotnego obchodu

narodzin wiosennego słońca Kop ssym 268. W kulturze s ł o w i a ń s k i e j rozpalanie ognia sobótkowego miało na celu wzmaganie siły

słońca w okresie letniego przesilenia, zapewnienie sobie zdrowia na cały rok, zapewnienie płodnościzwierząt gospodarskich oraz upraw; ognie te rozpalano, by uczcić połączone żywioły: niebieski ogień(słońce) i wodę wisla 1916/150.

— Nazwa ogień sobótkowy lub krótko sobótka K 43 śl 19 wiąże się ze zwyczajem rozpalania O.(ognisk) w kolejne soboty od Wielkanocy do Zielonych Świątek, tj. przez siedem sobót Lud 1898/312.Zwyczaj ten jest znany w Polsce do dziś Etn Pol 2/145.

O. rozpalane w wigilię św. Jana Chrzciciela (23.VI) nazywane są ogniami świętojańskimi 37, K 27Maz 133, K 43 śl 19; oraz na zasadzie zwężenia zakresu - nazwami całych obrzędów, którymtowarzyszą: sobótka 36, 39b, 77, Karl SGP 5/186, sobóteczka 36, kupalnocka, kopalnocka,kupalonecka, kopiclnocka, kopernocka, kąpała, kupała, kupalina Karl SGP 2/526, K 28 Maz 92. Nazwa

sobótka występuje na terenie północno-wschodniej Polski, nazwa kupała, kąpała, kupalnocka,

etymologicznie związana z ruskim imieniem św. Jana Chrzciciela: Iwan / Janko Kupała, występuje w pasie wschodniej Polski Etn Poi 2/145. Inne nazwy to: ognie Jcupaine K 5 Krak 308, K 33 Chel 149,na obszarze graniczącym z Białorusią i Ukrainą - palinocka Etn Poi 2/144. Z czasem rozpalania tychO. wiąże się nazwa ognie czerwcowe K 20 Rad 1 te; też ognie byłiezne, tj. takie do których wrzuca siębylicę K 16 Lub 119.

s ł o n e c z n e g o , podczas równonocy jesiennej i wiosennej, a więc: w Wielkim Tygodniu lub w Niedzielę Wielkanocną - w Kieleckiem, Sandomierskiem i Krakowskiem, na Podlasiu Etn Pol 2/145; wkażdą sobotę od Wielkanocy aż do Zielonych Świątek, tj. przez siedem sobót Lud 1898/312; w wigilięlub dzień Zielonych Świąt - na Podlasiu, w Kieleckiem, Sandomierskiem, Krakowskiem,Rzeszowskiern i na Pogórzu Etn Pol 2/145 na pamiątkę zesłania Ducha Świętego w postaci ognistych

języków K 19 Kici 194; w dniu św. Piotra (29.VI) K 49 Sa-Kr 271, 284; w dniu św. Rocha (16.VIII) -

na Kurpiach, Mazowszu Etn Pol 2/145; w okresie świąt Bożego Narodzenia - w Zamojskiem Etn Pol2/145; sporad. w dniu św. Szczepana (26.XII) 39b, Lud 1898/313, np. paliła je na polu dziewczyna zresztek wigilijnej słomy i siana wyniesionych z domu Lud 1898/318. Na Lubelszczyźnie sobótki

palono jesienią, po zbiorach K 17 Lub 100, K 16 Lub 120. A Ogień świętojański (w wigilię św. Jana) rozniecano w miejscach kulturowo

„ważnych": W pobliżu WÓd, strumieni K 27 Maz 135, K 28 Maz 97, K 24 Maz 180, K 52 Br-Pol 124, 125, na wzniesieniach K 49 Sa-Kr 268, na szerokich miedzach między polami Kot Las 228, nadrogach K 49 Sa-Kr 278. W wigilię Zielonych Świątek rozpalano O. przy drogach, rzadziej za wsią

pod krzyżami K 28 Maz 34, 89. W dniu św. Rocha (16.VIII) na drodze przed wsią K 27 Maz 138, na placu przed kościołem PSL 1962/2/93. Na Lubelszczyźnie palono je na polach K 17 Lub 100, K 16 Lub120.

♦ R o z p a l a n i e ognia świętojańskiego. O. świętojański rozpalano w rytualny sposób.Rozpalano go z czterech stron, na cztery rogi, co symbolizowało strony świata i ruch słońca Lud

1898/315. O. ten krzesano deskami Pei Dem 14, przez tarcie drzewa K 24 Maz 347, Lud 1898/315, conazywano żywijm rozpaleniem. Do rozpalenia używano słomy zdartej ze strzechy i zabranymgospodarzom bez ich wiedzy starym płotem K 20 Rad ni, tzw. stopkami, tzn. szczątkami łapci, które

przez rok cały były rzucane na strzechę K 52 Br-Pol 126. Wrzucano do niego zioła takie, jak bylica 39,K 2 San 112, ruta 39, łopucha K 49 Sa-Kr 281, przestęp, mikołajek Kul Wiel 3/527, dziurawiec - ziołalecznicze wspomagające siły magiczne O.; rośliny, których użyła Matka Boska chcąc, aby głowa św.

Jana napowrót do ciała przyrosła PSL 1983/3-4/178. Tańczono wokół O., co symbolizowało ruchsłońca PSL 1985/1/67, 69.

Z e g n a n i e ognia świętojańskiego. O. świętojański żegnano znakiem krzyża, by diabeł nie miałdo niego przystępu i nie zaniósł go na budynki gospodarskie Lud 1898/321, 1899/258. Przeżegnanie O.miało uniemożliwić dostęp do O. czarownicy, która tej nocy miała obowiązek zawiezienia do piekławozu pełnego masła i sera, na którego zrobienie musiała ogrzać kwartę kwaśnego mleka przyogniu świętojańskim wisla 1892/924.

ł Funkcje magiczne: O. sobótkowemu przypisywano własności: (a) oczyszczające i (b) ochronne. (a) Wierzono, że przeskakiwanie ogni kupalnych K 33 Che! 149 oc z y s z c z a Szyf MiW 67.

Uważano, że jest to kąpiel przez ogień dla oczyszczenia z grzechów K 5 Krak

288 OGIEŃ SOBÓTKOWY eksplikac ja NOWY OGIEŃ eksplikacja 289

296, źe tego dnia św. Jan chrzci wodę i przepędza z niej demony czyniąc ją bezpieczną dla kąpieli Lud

1907/91. O. rozpalany w wigilię Zielonych Świątek miał oczyścić bydło i zachować je od zarazy K 5Krak 294. Palenie przez mężczyzn O. w okresie Wielkanocy na polach służyło oczyszczeniu miejsca

już przed wiosennym wyprowadzeniem koni

odbierze mleka ŁSE 1961/207. Zabiegu tego dokonywano w dniu św. Rocha (16.VIII), O. wzniecano pocieraniem np. drąga osicowego [? osikowego - J.B., S.N.] o bal osicowy albo sosnowy K 27 Maz

138, lub palono ciernie (drzewo męki Pańskiej) K 24 Maz 187, słomę z włożonym zielem święconym

w dniu Matki Boskiej Zielnej (15.VIII), O. ten poświęcał ksiądz Grodź Lecz 74. Uważano to za



już przed wiosennym wyprowadzeniem koni Ha pastwiska Gaj Rozw 57.

(b) Wierzono, że palenie O. świętojańskich z a p o b i e g a wzmożonemu w tym dniu działaniuczarownic, ogniska palono, aby w ich ogniu spłonęły czary i czarownice Szyf MiW 67, by nieodbierały krowom mleka 39a. W niektórych okolicach przed 24.VI palono wszystkie miotły Kul Wiei3/66, aby czarownice nie mogły polecieć do piekła.

Rozpalanie O. sobótkowych miało chronić przed ->gradem, co znalazło utrwalenie w przysł. Gdzie sobótki zapalają, tam grady nie przeszkadzają NKPP sobótka 1. Udział w obrzędzie chronił przed bólem głowy: Kto na sobótce nie będzie, główka go boleć wciąż będzie NKPP sobótka 2, a przeskakiwanie przez ogień sobótkowy chroniło przed bólem nóg Lud 1898/316, podob. K 49 Sa-Kr 268. Rozpalenie O. sobótkowych w dniu św. Szczepana (26.XII) chroniło pszenicę przed śniecią 39b.

Rodzajem magii ochronnej było o b n o s z e n i e O. po g r a n i c a c h pól i przepędzanie przez0. lub popiół z ognisk bydła. O. obnoszono po granicach pól, by chronić uprawy przed zarazą,szkodnikami czy gradobiciem, a także by zapewnić im p ł od n o ść . Praktyki takie wykonywano wWielki Poniedziałek lub w Wielką Sobotę ŁSE 1967/294, podob. Lud 1898/320; w wigilię ZielonychŚwiątek, kiedy to obnoszono płonące smolne szczapy lub stare miotły wokół pól z okrzykami: Świeć

się świeć, uciekaj śnieć! albo: Uciekaj kąkolu, bo cię będę smolił! ŁSE 1967/294, war.: Lud 1898/320, atakże: Sobótki! Maju! Raju! K 44 Gór 94, podob. K 48 Ta-Rz 82 czy: Sobótki na Zielone Świątki! Lud1898/320. Robiono to po to, by się ziarno zapaliło, tj. aby ziarenka w kłosach zaczęły twardnieć UdzKrak 56. Rozpalano O. tego dnia, by niedźuńadki (owady) korzeni u zboża nie podgryzały K 19 Kieł191, 194.

O. świętojańskie obnoszono po polach i wokół ogrodów, miały one chronić rośliny od robactwa K 49 Sa-Kr 268; śnieci, gradobicia i złych duchów ŁSE 1962/139, ŁSE 1957/294, Mosz Kul 2/3U; wokół

prosa, by był urodzaj K 19 Kieł 195, K 20 Rad no; wołano przy t ym: Uciekajcie niedźwiadki (owady)w Kubowe ziemniacki lub śpiewano nabożne pieśni Lud 1907/89. Uważano przy tym, by nie

przechodzić przez wodę K 49 Sa-Kr 272. W środkowej Polsce zabezpieczano ziarno przed śniecią oraz zapewniano urodzaj zboża przez

przepalanie (nazywane też kadzeniem) np. prosa podczas wigilii Bożego Narodzenia.Wykorzystywano do tego jeden ze snopów przyniesionych w tym dniu do domu, ziarno przesypywano

przez płonący O. do naczynia stojącego na podłodze Gaj Rozw 98. Ziarna te wykorzystywano dowiosennego siewu Gaj Rozw 99, LL 1966/2-3/69, LL 1976/1/45. W Pinczowskiem proso przepalano

bezpośrednio przed sianiem - przesypywano je nad O. zapalonym z patyków wierzbowych, do któregowkładano rózgę drużby weselnego. Dodatkowo mieszano O. sierpem lub palmą weselną ZWAK

1885/36. Popiół z O. sobótkowego zmieszany z pokrzywą (żegawką) i solą dawano bydłu do żłobu wwigilię Bożego Narodzenia, by na krew nie chorowało K 49 Sa-Kr 269.

Pr z ep ęd z a n o b y d ł o ob ok O. i p r z e z O. rozpalany na d rodze pod Wsią K 27 Maz 138, podob. PSL 1962/2/93 przez dogasające O. Świętojańskie Bar ŚrodP 302 wierząc, że jak przez ogień nie przechycme, to czary się imają LL 1963/4/26, bo to bydło się

przeczyszcza i czainwnice nie mają dostępu Szyf MiW 67, nikt krowom nie

j j ( ), p ę ąskuteczne lekarstwo przeciw zarazie Karw Dobrz 60, K 27 Maz 138, ZWAK 1878/22; także uspokajałoto nie dające się doić krowy PSL 1962/2/93. W Olkuskiem praktyka ta była stosowana w ZieloneŚwiątki, ażeby bydła nogi nie bolały ZWAK 1886/224, ZWAK 1887/30.

Na Huculszczyźnic przepędzano bydło przez żywy ogień rozniecany w wigilię Bożego NarodzeniaWisła 1897/354. Na Podhalu owce przepędzano przez O. w dniu przyjścia na hale Baz Tatr 81.

♦ Przeskakiwanie przez O. świętojańskie traktowano jako wróżbę o wczesnym lub późniejszymmałżeństwie: która dziewczyna łatwo przeskoczy przez O., wyjdzie w ciągu roku za mąż K 4 Kuj 267,K II Poz 44. W Krakowskiem zachował się zwyczaj huśtania i przenoszenia przez chłopców dziewczątnad O. ze słowami: W ostatki oproszona, w śmigus pokropiona, a teraz osuszona została Lud1898/316. Przeskakiwanie przez O. łączono z puszczaniem przez panny na wodę wianków zwstawionymi weń świecami 37, 77, bo bez ognia wianek na nic, nie ma siły TN Motycz 1985, podob.Bart TLub 28, K 27 Maz 133, Karw Dobrz 203.

Wierzono, że kobieta, która nie przychodzi do O. świętojańskich jest czarownicą K 27 Maz 135, podob. jeśli podczas przeskakiwania przez O. wpadła do ogniska K 10 Poz 204. Na Pomorzu zapisanowierzenie, że O. świętojańskie palone są dla czarownic, które niewidoczne tańczą przy ogniskach K 39Pom 69.

DOKUMENTACJA-tOGIEŃ

BIBLIOGRAFIA: Briic Mit 309-310; De k o w s k i Jan Piotr, Obrzędy i zwyczaje świętojańskie w Piotrkowskiem, ŁSE 1962/131-145; Etn Po l 2 /143-146; For Sym 73 ; K a l i n o w s k a - K l o s i e w i c zDanuta, Obrzęd sobótkowy. Taniec w aspekcie ruchu obrotowego, PSL 1985/1/67-75; Kop SMit 759; Kr ć e k Franciszek, Sobótko w Galicji, Lud 1898/308 322; K u b i a k Krzysztof, Dzień narodzin głowy. Przyczynek dobadań nad problematyką świętojańska, PSI, 1983/3 4/175 184; Li s n o w s k i Leon, Sobótka, Wisła 1892/923927; M a t u s i a k Szy mon, Sobótka, Lud 1907/87-97; Toin Drz 195-200; Św i c t e k Jan, Sobótka, Lud1899/256-258; Wórt Holi 4/733 740; Za w i s t o w i c z K., Obrzędy świętojańskie, „Wiedza i Zycie", R. 4, 1929,nr 7.

-+NOWY OGIEŃ, OGIEŃ, SŁOŃCE, WODA.

Maria Kozioł, Joanna Szadura

NOWY OGIEŃ

Nowy ogień to ogień obrzędowy rozpalany tradycyjnymi sposobami przez tarcie. W polskiejkulturze ludowej rozpalanie nowego, żywego ognia miało na celu wzmożenie jego siły. Ogień w tensposób rozpalany był potem podtrzymywany w domach przez cały rok. Rozpalanie ognia przez

pocieranie wiązano w wielu kulturach z seksualnością;

290 NOWY OGIEŃ - eksplikacja OGIEŃ PIORUNOWY - eksplikacja 291

powstawanie, narodziny ognia kojarzono z aktem płciowym mitologicznych istot lub

zwierząt Herd Lek 108. Ogień uzyskany tą techniką był ogniem sakralnym.

W st a ro ż yt n ym Rz ym i e z początkiem nowego roku ( l . I I I) Pontifei Maiimus

rozpalał nowy ogień za pomocą wklęsłego lustra od promieni słonecznych albo przez tarcie

W Karpatach i na Podhalu żywy albo boży ogień rozpalano w dniu przyjścia na halę Baz

Tatr 81. Na hali pirsy ogień trza zapolować samemu w salasie, coby nifto nie widzwl,

wrzucić do niego węgiel, co święcony bel, drzazgę z laski cisowej, co je poświęcona 1cetynki 'igliwie' ze skorusy i smerka Baz Tatr 83.



rozpalał nowy ogień za pomocą wklęsłego lustra od promieni słonecznych albo przez tarcieowocującego drzewa; nigdy żarem wziętym z innego ogniska, gdyż święty ogień musiał być nieskalany For Sym 73.

■ Nazwa żywy ogień Lud 1908/44 wiąże się z techniką otrzymywania ognia poprzez pocieranie (obraz aktu płciowego). O traktowaniu O. jako istoty żywej, -►ogień. Nazwyboży ogień Wisła 1890/245, czysty ogień, pierwszy ogień LSE 1963/113, Baz Tatr 83 i 140

mają charakter nie tylko opisowy, ale i wartościujący. Zdrobnienia: ogieniaszek, ogienek świadczą o pozytywnym stosunku do ognia. *+ N.O. (młody) uważany jest za silny i stawiany w podstawowej opozycji do

s t a r e g o O. pozbawionego siły Mosz Kul 2/506, a jako święty i czysty w opozycji doo g ni a d e mo n i c z n e g o Kul wie] 3/524, ->ogień demoniczny.

O 00 A O. świeżo, uroczyście wzniecony uważano za silniejszy i żywotniejszy MoszKul 2/502. Zwyczaj rozpalania nowego O. wiąże się z wiarą, że O. w ciągu roku traci swąmoc ochronną, zanieczyszcza się, dlatego należy wzmóc jego siłę poprzez tzw. żywerozpalenie. Stary O. był gaszony 10.VIII w wigilię św. Wawrzyńca (patrona ognia), poczym rytualnie rozpalany pod gołym niebem K 23 Kai 103, Wisła 1889/501, wieczorem K 22 Lecz 176, K 24 Maz 187 i przenoszony do domów. Dzień św. Wawrzyńca był dniemodpoczynku O. Jednocześnie jest to dzień, gdy widać najwięcej spadających gwiazd. Wdniu św. Wawrzyńca O. rozpalano przez tarcie specjalnego rodzaju drzewa, np. olszowego,

laskowego lub osikowego wit Baj 149. Był rozpalany tarciem o bont lub belkę w stodole K 3 Kuj 92. W domu nowy ogień rozpalano w dniu Trzech Króli (6.1) powrozem zapalonym od O.

poświęconego w tym dniu w kościele. O. ten utrzymywano w domu przez rok K 23 Kai 66,Bar środP 280, lub do wigilii św. Jana (23.VI) Kul Wiei 3/35. Nowy ogień przez tarcierozniecano także w Wielką Sobotę w obejściu Wisła 1891/432, ->ogień.

W Lubelskiem i Chełmskiem wierzono, że epidemia zarazy, cholery była znakiem, żeO. na tym terenie został zanieczyszczony i nie spełniał swojej ochronnej funkcji, dlategonależało zgasić wszędzie O. i rozniecić nowy ogień przez tarcie drewna o drewno, np. dwudrążków leszczynowych, z których jeden przywiązany był do płotu Wisła 1891/432, podob. Wisła 1897/242, Lud 1908/44. O. potem przenoszono do domów.

W sposób specjalny rozpalano pierwszy O.: w nowym domu wrzucano doń święconezioła ŁSE 1963/113. Pierwszy ogień pod kuchnią w Wielką Niedzielę rozpalano zzeszłorocznych wianeczków z cierni Karw Dobrz 195, krzesano go na hubę Baz Tatr 140.

cetynki g w e ze skorusy i smerka .

BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/257, 2/18; Ci s z e w s k i Stanisław, Wzniecanie ognia za pomocą tarcia, Wisła1899/666 669; De Vries Dic 339; For Sym 73; IvTop Issi 18, 117; IvTop Siav 144; L u b i c z Rafał, Niecenie ognia przez tarcic, Wisła 1891/432-433; Slav Mif 285; Usp Rus 120, 196.

-►GWIAZDY, OGIEŃ

Joanna Szadura

OGIEŃ PIORUNOWY

W polskiej kulturze ludowej ogień wywołany uderzeniem pioruna jako pochodzący znieba jest uznawany za święty, za boskie narzędzie kary lub łaski, ->piorun.

= Ogień piorunowy K 14 Poz 160, TN Choiowice 1985, nazywany inaczej: ogień od pioruna TN Motycz 1985; pożar piorunowy / od pioruna Pel Dem 45, TN Krasiczyn 1985, K 48 Ta-Rz 262;

niebieski Ogień, boży Ogień ZWAK 1887/217, TN Motycz 1985, Baz Tatr 83; boski Ogień K 7 Krak 278. x O.P. traktowany jest jako święty, bo pochodzi od Boga Kul wiel 3/524, TN Motycz

1985, Lud 1908/49. O.P. z dopuszczenia Boskiego wynika i< 17 Lub 78; z rozkazu Boga ZWAK 1890/189, podob. Szyf MiW 156, K 48 Ta-Rz 262, Pel Dem 45. Taki O. Pan JeZUS ZapaliK 17 Lub 153; jest z nieba rzucony TN Choiowice 1985, -^piorun. Inaczej niż u Słowian wschodnich,gdzie O.P. jest znakiem laski Bożej Mosz Kul 2/489, w kulturze polskiej to narzędzie kary Bożej Wisła 1889/491, podob. Kul Wiel 3/520, np. za: odmówienie sierotom chleba K 14Poz 160; za to, że panowie nie troszczyli się o chłopów, tylko o swoje bogactwo Sim Gad 46-47.

■ O.P. żyka 'rozchodzi się, pryska', p r z e c i w i a sie w razie gaszenia Etn! 1989 Biig124; spala K 39 Pora 22, TN Motycz 1985 dobytek ludzi złych i grzesznych ZWAK 1890/189, aleoszczędza człowieka, który ulitował się nad głodnymi dziećmi K 14 Poz 160; nie spalaobrazu Matki Boskiej K 39 Pom 22.

♦ O.P. nie g a s z o n o K 17 Lub 78, 154, TN Motycz 1985, TN Choiowice 1985, K 48 Ta-Rz 262, ZWAK 1890/189, Pel Dem 45, powsz. jest bowiem wierzenie, że ognia od piorunu nie

należy gasić ZWAK 1887/3, podob. Kul Wiel 3/520 i 524, K 3 Kuj 90, K 34 Chel 159, TN Banachy 1984, TNChoiowice 1985, K 7 Krak 136, Mosz Kul 2/489, bo to ciężki grzech Sprzeciwiać Się Woli Boga Wisła 1890/109,

Wisła 1891/628, K 42 Maz 402, K 46 Ka-S 462, Pel Dem 45, ZWAK 1878/125, Lud 1907/88, Lud 1908/46. Obawiano się kar za gaszenie O.P.: bo by piorun samych gaszących zabił ZWAK 1890/189; to miało porazić człowieka TN Motycz 1985; przez bronienie jeszczewięcej zabudowań zapalić się może K 46 Ka-s 462, podob. K 34 Chel 159; O.P. gaszony przeciwia sie Etn! 1989 Bi!g 124. Uważano, że ugasić go nikt nie jest w stanie Wit Baj

292 OGIEŃ NIEBIESKI eksplikac ja OGIEŃ NIEBIESKI dokumentacja 293

152, podob. K 46 Ka-S 462, K 17 Lub 78, K 48 Ta-Rz 262, Pel Dem 45; Wg pieśni piędzć]

UŚtlic jadący po grudzie, prędzej się piwo w chłodnym sklepie skwasi, mz piorunowy ogień kto ugasi K 10Poz 383, podob. TN Krasiczyn 1985. Równolegle utrzymuje się wiara, że jest to możliwe, jeśli d o

odpowiednikiem -►ogniem ziemskim, -►słońcem, -łpiorunem, ->błyskawicą, deszczem ognistym,

slupem ognistym, oraz ->kometą. W ludowych wyobrażeniach Bóg reprezentuje ogień niebieski, jest jego uosobieniem Tom Kos no,

jednocześnie utożsamiano go ze światłością, którą wypełnione jest niebo, -►światło.



g a s z e n i a z a s t o s o w a ć : (a) m 1 e k o: ZWAK 1878/125, ZWAK 1887/217: k o z i e K 15 Poz 181, K 42 Maz 402, K 17 Lub 78, K 48 Ta-Rz 262, ZWAK 1881/139, ZWAK 1892/253; ale „potrzeba przytem, aby na początku pożaru ktoś rozebrany do naga obiegł trzyrazy palący się budynek" K 34 Chel 255; w ok. Nowego Targu gasi się „mlekiem kozy zupełnie białej,któraby ani włoska ciemnego na sobie nie miała" Wisła 1893/115; OW C Z e Lud 1897/143; k W a Ś n e/(zsiadłe)'Kul Wiel 3/521, Lud 1905/214, Etn] 1989Bilg 124, Czap Mat 119, K 52 Br-Pol 31; S ł od k i e Baz Tatr 145; (b) kozi I Ój ZWAK 1892/253Wieliczka.

Wierzenie to - jak można sądzić - ma swe podłoże w starosłowiańskim micie o walce Peruna zWołosem. Atrybutem Peruna był piorun, atrybutami Wołosa (boga bydlęcego) - mleko, sierść i nawóz

bydlęcy, którym np. na Rusi przypisywano zdolność poskramiania O.P. Usp Rus 172, Afan Poet 1/538, 667-668, 687, 716, 2/560.

Nadto moc ugaszenia O.P. mają: (a) o s o b y ś w i ę t e , np. Maria Panna w ObraziePiękoszowskim K 21 Rad 236 oraz ob r a z y i f i g u r y ś w i ę t y c h , ->pożar ; (b)

pr z e d m i o t y p oś wi ęć on e jak: sól, woda, chleb, zioła, ->pożar ; (c) dr u g i pi or un , gdyw to samo miejsce uderzy Pel Dem 45, wierzy się bowiem, że piorun bywa ognisty i wodny, pierwszyzapala, drugi gasi ogień ZWAK 1887/3 pow. olkuski, podob. uważano, że piorun zapala, a grom gasiZWAK 1878/125 ziemia Dobrzyńska, -►piorun, -►kamień piorunowy.

Zabiegiem stosowanym w przypadku pożaru od pioruna było wyprowadzanie ognia w pożądaną

przez siebie stronę za pomocą: (a) przedmiotów poświęconych, np. ob r a z u Św. A g a t y iś wi ę c o n e g o c h l e b a , ->pożar; (b) przedmiotów mających związek z drogą: ustawiają wozy wkierunku, w który ma iść ogień Pel Dem 63.

Przed O.P. c h r o n i ą : Bóg, Jezus, N.M. Panna i święci (szczególnie św. Florian, św. Ag a t a ),-►pożar. W celu odwrócenia gromów i piorunów wystawiano w oknach zapalone gr o m n i c e K 11Poz 143, palono ś wi ę c on e z i o ł a K 11 Poz 147,148, -►dym, -►piorun.

BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/538, 667-668, 687, 716, 2/516, 560; De Vries Dic 466; Kop SSym 269;Usp Rus 71, 116, 124, 131, 172-173, 228.

-►OGIEŃ, PIORUN, POŻAR.

Joanna Szadura

OGIEŃ NIEBIESKI

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy i pochodzenie. Kompleks i kolekcje. Własności Przyczyna.Dokumentacja: Pieśni dziadowskie. Legendy. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.

W kulturze ludowej ogień niebieski jest praogniem, pierwszym z ogni zaświatowych (-»ogień piekielny, -»ogień czyśćcowy), pozostaje w ścisłym związku ze swym

= x Nazwy ogień niebieski i ogień z nieba 7 uwydatnają pochodzenie i mają charakter wartościujący. Synonim świat/ość wskazuje na metafizyczny charakter O., który nie paląc świeci 5,inny charakter ma określenie świat/o niebieskie, od którego pali się -łsłońce.

O.N. „spada" na ziemię w postaci pioruna (nazywanego też ogniem niebieskim) SFr s 1/577,błyskawicy o, deszczu ognistego 1, słupa ognistego 2, 3, komety TN Krasiczyn 1985. O.N. jest wtedy

zapowiedzią bądź n a r z ę d z i e m kary, por. proroctwa o zniszczeniu -►świata przez ogień 8,ognistą planetę K 26 Maz 356, deszcz ognisty 1, por. obraz z Apokalipsy św. Jana Ap 20, 7-10. Wlegendzie O.N. podtrzymuje, a nie niszczy życie 3.

O.N. zesłanego na grzeszników nikt nie jest w stanie ugasić, -►ogień piorunowy. Wierzy się, żeO.N. (= piorun) zabija/ściga zło, które uosabia szatan/czarownica/grzesznik 4, 7, dlatego śmierć lub

pożar od pioruna uważano za karę bożą. + W obrazie Sądu Ostatecznego deszcz ognisty współwystępuje z -+piorunami, -►pożarami,

topieniem obłoków, równaniem dolin i zbijaniem się gór 1. Jako zapowiedź kary bożej na ziemię spada slup ognisty, któremu towarzyszy gwiazda z ogonem, krwawy zachód słońca, jęk ziemi 2.

O O.N. jest ś w i ę t y i w i e c z n y K 7 Krak 28; pali 1, 8, ale nie zawsze spala 3, K 7 Krak 28.

0 Od O.N. pall się ->s!ońce, świecą ->księżyc i -(-gwiazdy. Samo słońce traktowano jako ogień płonący na niebie Mosz Kul 2/440, stąd nazywano je ogniem, ogniskiem K 34

Chel 254, Lud 1896/326, kulą ognistą Etnl 1989 Bilg 100, kręgiem ognistym Kul Wiel 3/508,-►słońce.

DOKUMENTACJA

PIEŚNI DZIADOWSKIE 1 - Ognisty deszcz spadnie na ziemię w dniu Sądu Ostatecznego. Wtenczas przed skończeniem [świata] wielka ufność będzie, jak iz nieba - wognistyj deszcz na cały

świat pójdzie. Wtenczas z nieba i pierony będą bardzo bili, i mniasteczka i klasztorze będą si palili. ...oblaki będą si topili. Wtenczas góra i z górami będzie sie zbijała, a dolina z dolinami będzie sierównała. K 30 Pok 285, war.: K 50 Sa-Kr 341.

LEGENDY 2 - Słup ognisty na niebie [= zapowiedź kary Bożej]. Straszno było wtedy [za rządów młodego Sicińskiego] na świecie, na niebie pokazała się gwiazda z

długim ogonem i jakieś slupy ogniste, słońce zachodziło krwawo, ziemia jęczała głucho. ... Pan Bóg zaczął karać ludzi za ich grzechy. Hajd Nie 242.

3 - Snop zboża w postaci słupa ognistego spada na ziemię w czasie wielkiegogłodu.

Wtem słup ognisty w kształcie wielkiego snopa ukazał się na sklepieniu niebios i tak pędził zhukiem ku ziemi, ... Wreszcie huk się ponowił - wielki snop rozprysł się w milijonowe

294 OGIEŃ CZYŚĆCOWY eksplikacja OGIEŃ CZYŚĆCÓW V dokumentacja 295

snopki, co jak gwiazdy spadające leciały ku ziemi i nie tylko nie uszkodziły nikogo, ale owszem, lud

zgłodniały pokryły cały pełnymi swymi kłosami. Za chwilę znikły ciemności, promienie słoneczne

oświeciły miasto, a lud zdumiony z radością wykrzykiwał „ Chleb z nieba! Chleb z nieba! Chleb!" K 46Ka-S 498.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ

kieby ogień rażący, lecz nic w mm me spłonie K 7 Krak 23, 39, podob. a mc się od niego nie spali, ...

chociaż gorzeje K 1 Krak 23, podob. i< 8 Krak 126. Według wierzeń z Krakowskiego każda dusza wysiaduje w czyśćcu na popiele rozpalonym i coraz

zimniejszym, gdy z grzechów się o c z y s z c z a , diabli wymierzają karę, a aniołowie zapisują, ile kto



RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ 4 - Cioty ginęły zwykle przez wodę lub ogień naniccony przez ludzi. Ale ginąć mogły i od

niebieskiego ognia. K 15 Poz 90.5 - No ogień niebieski, to znowuż te różne objawienia były, co ludzie nieraz i w snach widzo to

raczej to w ogniu, w światłości. TN Motycz 1985.6 - Ogień niebieski to według tego tutaj były uznawane błyskawice. Starzy ludzie mówili, że

błyskawica to już otwiera się niebo. TN Cholowice 1985,

7 - Potem znowu zepsuło się pokolenie ludzkie, różne też insze bywały ukarania Boże i nawet ooieri z nieba złatował na grzeszników. K 7 Krak U.

8-7 teraz tak przywiadujo, że ogniem ta ziemia zniszczona będzie. Tylko "ogniem. Przyjdzieczas na wszystko. Czap Mat 115.

BIBLIOGRAFIA: Kop SMit 778; Tom Drz 29, 58; Tom Kos 110-112.

-̂ BŁYSKAWICA. DESZCZ, GWIAZDY, KSIĘŻYC, KOMETA, NIEBO, OGIEŃ, OGIEŃCZYŚĆCOWY, OGIEŃ PIEKIELNY, OGIEŃ PIORUNOWY, PIORUN, SŁOŃCE

Joanna Szadura

OGIEŃ CZYŚĆCOWY

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy i lokalizacja. Pochodzenie. Opozycje. Działania. Własności.Dokumentacja: Pieśni wielkopostne. Pieśni pogrzebowe. Pieśni dziadowskie. Bibliograf ia.

W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j ogień czyśćcowy to jeden z ogni zaświatowych (-►ogień

niebieski, -rogień piekielny), narzędzie pokuty, przejściowej kary i oczyszczenia.

■ A Nazwy ogień czyśćcowy i, 3, ogień w czyśćcu 2 uwydatniają miejsce jego lokalizacji, a tymsamym funkcję, którą jest oczyszczanie z grzechów dusz przebywających w czyśćcu na pokucie K 3Kuj 177.

X Według wierzeń krakowskich O.C. rozpalany jest od promieni słonecznych K 7 Krak 23 (por.

wyobrażenie czyśćca jako pustyni pełnej spiekoty Wisła 1901/485, obszernego pola, budynku, wktórym każda dusza ma swoją celę K 7 Krak 23, por K 7 Krak 39); spalenie starych mioteł miałobywzmagać O.C. i sprawiać, że dusze w czyścu pozostające więcej cierpieć będą K 7 Krak 91.

«■* O.C. pozostaje w opozycji do -rognia ziemskiego, bo nie spala K 7 Krak 23, 39, do -+ognia

piekielnego, wiecznego, bo trwa tylko określony czas 1-5, oraz do -vognia niebieskiego, który jest

święty i wieczny. O ■ Opisuje się go jako s t r a s z n y , w i e l k i LL 1978/4-6/177, g o r e j ą c y Ah, s u r o w y

5, bardzo o s t r y 4b. O. ten zewsząd p i e c z e 2, pali 4b przebywające w nim dusze 2. Istotną cechą jest to, że n i e sp al a: Słońce tam pali [w czyśćcu]

j y , g y g ę y , y ją ę, p ją,w O.C. wybył 1 co wytrzymał K 7 Krak 23.

Powsz. wierzy się w skuteczność próśb patronów i aniołów stróżów K 7 Krak 23 oraz modlitw owybawienie dusz z O.C. 2-4. Powszechnym dniem modlitwy za dusze przebywające w O.C. jest DzieńZaduszny K 7 Krak 23. W pieśniach pogrzebowych (określanych też jako pieśni do ognia czyśćcowegoTN Krasiczyn 1985) prosi się Jezusa 1, 4 o wybawienie z O.C; także św. Wawrzyńca 5. W lamencieżałobnym Matka Boska podaje grzesznym duszom różaniec w środę i sobotę, by wydostać je z O.C. K 7 Krak 23.

W Krakowskiem zapisano wierzenie, że jeżeli dziecko trzymane do chrztu przeżyje chrzestnychrodziców, modli się za ich dusze, jeżeli umrze, przechodzi za nich jeden raz upały czyśćcowe K 7 Krak 21.

DOKUMENTACJA

PIEŚNI WIELKOPOSTNE 1 - Krzyż okrutny dźwigający, po trzykroć upadający, o Je zu! Przez ten ciężar krzyża

Twego, wezwól z ognia czyśćcowego, o Jezu! TN Lu beze 1978.

PIEŚNI POGRZEBOWE 2 - Słuchaj, żyjący człowiecze, co za "ogiń w czyjścu piecze przybywający, ... Oj, cierpi matka, jak

sie tam pali, ... na syny, córki z płaczym sie żali, ... Bracie i siostro w jednyj wnętrzności, ... kiedy jest afekt wspólny w miłości, ... podaj rynkę miłosierno, ... ugaś gorączkę niezmierno aby z litości, ... AdPies 103 [Grodzisko Dolne woj. rzeszowskie].

3 - Krwawy to glos, smutna nuta jego, któren unika [wynika] z ognia czyścowego. Tak dusze wczyścu smutnie narzekają, które zostają. A podajcież nam szczodrobliwą rękę, wybawiajcie nas z tejokrutnej męki. Co wy nam dzisiaj, my wam zaraz potem, nie odkupi się śreblem ani zlotem. K 49 Sa-Kr 546.

4 - Więzień prosi Jezusa o wybawienie z ognia czyśćcowego.a. Więzień w cyjśćcu zatrzymany prosi na Jezusa rany: ratuj z ognia moje duse, bo

jo barzo cirpić muse, o Jezu! TN Rudzienko 1953. b. Ogień w czyścu bardzo ostry, otoczył mnie płomień bystry, i zesząd mnie ogień

pali, nikt się nade mną me użali. ... Córki, syny nie ratują, bracia, siostry też nie dbają, przyjaciele, inni krewni, nikt o duszy mej nie wspomni, o, Jezu! Mają z pisma ogłoszenie, jak w czyścu pałą płomienie, tam za moment grzechu płonąc, we łzach gorzkich długo tonąc,o, Jezu! Dekret Boski nic przeminie, co mnie dziś, tak wam się stanie, uważaj każdy żyjący,na ogień w czyścu gorejący, o, Jezu! Przez Twą, Jezu, srogą mękę, podaj w c zyścu duszomrękę, wyciągnij je zranionemu, z czyśca rękami swojemi, o, Jezu! Wyprowadź z twej świętejmiłości, do niebieskiej wesołości, niech się cieszę z Tobą, Panem, aż na wieki wieków, Amen,O, Jezu! Etnl t.9 Szym.

PIEŚNI DZIADOWSKIE 5 - [Do św. Wawrzyńca] Wszakżeś Patronem nie tylko żyjących, ale też i dusz w czyścu

zostających. Dodaj ratunku duszom tym czyścowym w ogniu surowym. K 22 Łęcz 177.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 187, 192; D e l u m e a u Jean, Grzech i strach. Poczuciewiny w kulturze Zachodu X1!1-XVII1 w., Warszawa 1994; For Sym 74; Wort Hoff 2/1294-1299.

-+OGIEŃ, OGIEŃ NIEBIESKI, OGIEŃ PIEKIELNY. Maria Kozioł, Joanna Szadura

OGIEŃ PIEKIELNY eksplikacja

OGIEŃ PIEKIELNY

OOIEN PIEKIELNY dokumentacja 297

O Jest W i e c z n y 2, 9, 1 3, 17, K 10 Poz 79, Wisła 1904/79, Wisła 1899/73,216, ZWAK

1889/62; wieczysty 19; siarczysty TN Motycz 1985, pioruński LL 1975/2/48; g ł ę b o c z e ń k i 3; w

ludowych wyobrażeniach piekło mogło mieć kilka poziomów por. 16; też dno beze dna Śmie! Opol 61,i ki l t ń I6

296



Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Opozycje. Lokalizacja. Wygląd. Własności. Działania. Obiekt. Ogień jako narzędzie męki.

Dokumentacja: Przysłowia. Zamówienia. Modlitewki. Widowiska bożonarodzeniowe. Pieśni pogrzebowe.Pieśni miłosne. Pieśni dziadowskie. Ballady. Baśnie. Relacje potoczne. Bibliografia.

W ch r z e ś c i j a ń s k i c h wyobrażeniach piekła ogień jest jego nieodłącznym atrybutem inarzędziem wiecznej męki. Tak jak inne ognie zaświatowe (->ogień czyśćcowy, -+ogień niebieski) posiada specjalne własności; jego dysponentem jest diabeł. Wyobrażenie morza ognia, które ma pochłonąć wszystko, służy też określeniu piekła jako miejsca kary wiecznej i gehenny Duf SNT 270,407, 449, 474.

W s ł o w i a ń s k i e j mitologii chrześcijańskiemu piekłu odpowiadał ad (z grec. ha-ides 'świat podziemny'). Wejście do niego wyobrażano sobie jako paszczęki węża/smoka/robaka dyszącegoogniem Mif Tok 2/266; świat w którym dusze odbywały karę wyobrażano sobie również jako ogniste

jezioro; obydwa te obrazy łączą się. Pogłos tych wierzeń obserwuje się w polskiej kulturzel u d o w e j .

= Ogień piekielny, ogień piekła 12, także w l.mn. ognie piekielne PSL 1956/3/135 Beskidy,nazywany inaczej ogniem czartowskim PSL 1956/3/136, ogniem diabelskim Baz Tatr 95, ogniem

wiecznym 13, 17, ogniem wieczystym 19; metaf. piekielne tonie 16.

+ Razem z s i a r k ą , s m o ł ą , o s t r y m i p r z e d m i o t a m i (brzyt wy, noże) jest narzędziem męki 6, TN Motycz 1985, podob. TN Jacnia 1965, Czap Mat 125, Sim GŚląsk 30, ZWAK

1890/224. ** O.P. wchodzi w podstawowe opozycje piekło : niebo; kara : nagroda 6, 9, 14: w niebie dusze

kwiatki zbierajo i śpiewajo, a w piekle poprzywiązywane są do słupków ognistych MAAE 1908/124.O.P., który nie spala i nie daje światła 19, pozostaje w opozycji do -+ognia niebieskiego, który

jaśnieje. A Wierzy się, że O.P. znajduje się w piekle 1, 17, które jest gdzieś pod ziemią K 7 Krak 38, Wisła

1904/79 (-+podziemie) lub gdzieś na ziemi LL 1975/1/51. O.P. zgodnie z przekonaniami ludowymimożna zobaczyć przez szpary w drodze Bąk śląsk 20. Na Kaszubach wierzono, że widać go w miejscu,gdzie morze się pali 15. Na Podhalu wierzono, że gdzieś (od strony słowackiej) było wejście do piekła,celuść okropna i ś niej śmierdziało okrutnie, i ogień diabelski buchał Baz Tatr 95.

W piekle O.P. pali się pod kotłami, w których gotują/smażą się dusze K 8 Krak 127, Wisła1899/216; pod tyglami z węglami (= duszami) K 42 Maz 479; w piecu ognistym 11,

K 14 Poz 207; pod łożem Madejowym Sim GŚląsk 30, TN Jacnia 1965, Wisła 1889/113. ® Piekło wyobrażano sobie jako miejsce wypełnione ogniem, np. jako ogniste jezioro Czap Mat

125, a granicę między piekłem a czyśćcem jako ognistą rzekę polną wody jak sadze czarne, które płoną ognisto w różnych kolorach K 8 Krak 126, podob K 7 Krak 23.

piekielna toń I6a.

■ Wierzy się, że O.P. pali, p i e c z e , g o r e j e , g ó r z e powsz. Nie spala tylko p a r z y 18;u gar a i; pa l i , a nie żywi K 3 Kuj 286; b u c h a 15, Baz Tatr 95; szumi Kul wiel 3/513; nie dajeś w i a t ł a Wisła 1904/79.

♦ W ludowych wyobrażeniach szafarzem O.P. jest d i a b e ł . Także św. Piotr może

cisnąć grzeszną duszę w ogień 3, por 4. Wedle pieśni z widowisk bożonarodzeniowychgasi go krew z ran Jezusa, krwawe Izy Jezusa 5. W baśniach O. I', p o d t r z y m u j e chłopiec/sierota będący na służbie u diabła K 8 Krak 127. W

Chełmskiem zapisano wierzenie, że gwiazdy spadające to głownie porwane z nieba przez szatana na podsycenie O.P. K 34 cheł 255.

♦ O.P. jest n a r z ę d z i e m mę k i dusz przebywających w piekle PSL 1956/3/135:złej macochy 14, złych dzieci 3, 4, mordercy ojca 13, bogacza 12 i innych grzeszników7, którzy wieki w ogniu piekielnym gorzeć będą MAAE 1908/123. Próby wydostania sięz O.P. są nieudane 16. Grzesznicy smażą się w O.P. Udz Krak 95, PSL 1956/3/136, Wisła1899/73, TN Motycz 1985, Pig Wyb 20; warzą się K 8 Krak 127; pieką 14, TN Motycz 1985; paląsię LL 1975/1/51. Poprzywiązywani są w piekle do słupków ognistych za tę część ciała,którą najwięcej grzeszyły MAAE 1908/124.

W przekleństwach wysyła się w O.P. diabla ZWAK 1889/62, ludzi: ażeby cie ogień piekielny pochłonął TN Motycz 1985; żeby cię wieczny ogień nie ominął TN Krasiczyn 1985; ducha: Bodajś w

ogniste piekła przepadło! K 14 Poz 379. W zamówieniu płaczkę 'płacz u dziecka' wysyła się w ogieńwieczny 2. W modlitwach: zachowaj nas Parne od ognia piekielnego TN Krasiczyn 1985; prosi się owstawienniectwo Matkę Boską 11, w liście niebieskim: Zęby się moja Matka nie modliła, I nieupraszała za wami, Wszyscy byście marnie pogmęłi 1 w piekielny ogień się dostali Kot Zn 459.

DOKUMENTACJA

PRZYSŁOWIA 1 - Jest ci wprawdzie ogień w piekle, ale nic tak tez bardzo ugara [tj. 'pali, piecze'] jak

mówią. NKPP piek ło 9.

ZAMÓWIENIA 2 - [Zamówienie płaczki u dziecka:] Idź, czorcie! Idź w ogień wieczny Z tego niewinnego

ciała! Idź za lasy, Za góry, Na bagna, Na rozstajne drogi! Nie wracaj tu nigdy, Połom sobienogi! LL 1973/3/53.

MODLITEWKI 3 - Pawlcpiotrze, weź te klucze, Idź do raju, otwórz dusze. Tę jedną weź pod boczeńki I ciś w ogień

głęboczeńki! Kot Zn 477.4 - Ino jedna [duszyczka] nie rada była, Co ojca i matkę bita. - „Jcscern ci go nie bijała,

Dopierom Sie powierzała"'. - „Gorse, duso, pomierzenie. Nieśli ojca i matkę uderzenie. Idze duso poogniu, Po cierniu - Po kolącym!" Święt Nadr 255.

298 OGIEŃ PIEKIELNY dokumentacja OGIEŃ DEMONICZNY eksplika cja 299

WIDOWISKA BOŻONARODZENIOWE 5 - Ogień wieczny będzie zalany przez krew / krwawe łzy Jezusa.

Oto krew leją zbawienne rany, Ten ogień wieczny będzie zalany. ŁSE 1965/198; war: Po to krew

toczysz z najświętszej rany, ten ogień ... Bart Lub 255; Otóż krew broczy zbawienne rany, a ... zalany.

B L b 271 S b k ł ś ń B L b 224

łańcuch - leży więc i gryzie go do dziś dnia na dnie morskim tak, ze aż ogień piekielny w tym miejscu

bucha. Wisła 1916/115. 16 - Św. Piotr/ksiądz próbuje wydostać swą matkę z ognia piekielnego: a. za

pomocą trzech szczypiorów, b. po nitce.

a. Matka Piotrowa za życia tylko raz jednemu ubogiemu trzy szczypiorki od cebuli



Bart Lub 271; Spojrzyj na obraz krwawemi łzami, tyn święty ogiń ... Bart Lub 224. PIEŚNI POGRZEBOWE

6 - Idcie-z dobrzy, gdzie dobrota, otworzą się rajskie wrota. A wy gorsi, gdzie lichota,w piekle - ogień, zła robota. Bo ta w piekle siarkę, smolę, nalewają; ścielą, ścielą strasnełozę: miece, brzytwy, ostre noże. K 19 Kieł 147, tamże war., nadto ZWAK 1890/224.

PIEŚNI MIŁOSNE 7 - Godna jo se, godna, piekic!neg uo "ognia, aleś i ty g" odzień - po coś ku mnie chodził. Sad Podh148.

8 - Dy mie uomówiyła ta jedna pr"qh"ownia, Dy una nie minie piekiclncg"o "ognia. Mika Oraw40.

PIEŚNI DZIADOWSKIE 9 - W dniu Sądu Ostatecznego - dobrzy do nieba, źli na ogień wieczny. A kiedy przyńdzie ów dzień ostateczny, dobrzy do nieba, źli na ogień wieczny. Ach jakież to

wtenczas bandzie narzekanie, zambów zgrzytanie. K 4 Kuj 68; war.: ... zli na uodzin wjeczn i. BielKasz nr 69.

10 - W dniu Sądu Ostatecznego diabli dusze grzeszników porwą/wrzucąw ogień piekielny.

Posłuchajcie, proszę was o straszliwym sądzie, Jak Pan Bóg złych, dobrych wraz sądzić zasiądzie... Wtenczas czarci porwą duszę do piekła w ten płomień okrutny. Oj, będzie tam wtenczas płacz inarzekanie Lud 1934-1935/52; war.: Słuchajcie, grześnicy, o straśliwym sądzie, kiedy na tym sądzie

sam Pan Jezus będzie, żywych i umarłych, wszystkich sądzić będzie. ... jakeś zasłużyło, tak ci płacić

będą, kiej carci okrutni na strasny sąd idą. Idą oni, idą, jako źli, okrutni, będą duse wrzucać w tenogień okrutny, będzie tam placu dość i zębów zgrzytania, na ojca, na matkę swego narzekania. K 46Ka-S 329.

11 - Posłuchajcie, proszę, pilno, jak płacze niebo usilno. ... Najświętszej Panny błagajmy. By namdała ubłagać Syna Swego, złych lat doczekać nam nie dała. Postawion tam piec ognisty pójdzie wniego lud nieczysty. K 48 Ta-Rz 209.

12 - Czerwieńce i talary Narobiły tej kary, Zem [bogacz] nie dawał ofiary. Za perły i łańcuchy Krępują mnie złe duchy, Uczą mnie w piekle skruchy. Z aksamitu załeczony(m), W ogień piekławrzucony, Który jest z każdej strony. Nyr Kar 57.

13 - A syn niedobry na śmierć skazany. „O Jezu Chryste ukrzyżowany! Co ja mordował ojca swojego, Oj, już nie ujdę ognia wiecznego". Nyr Kar 164.

BALLADY 14 - Przysłał-ci Pan Jezus dwóch aniołów z nieba, oj wzięni sierotkę prościuchno do

nieba. Przysłał-ci Pan Jezus dwóch czartów z piekła, oj wzięni macochę, by się w ogniu piekła. K 21 Rad 88.

BAŚNIE 15 - [Kapitan okrętowy, któremu źle się wiodło zgodził się oddać duszę diabłu pod

warunkiem, że zawsze będzie miał dobrą bryzę. Kapitan nie chciał dotrzymać umowy. Zaradą przyjaciela postawi! warunki.] Zażądaj od djabła jak najsilniejszego wiatru i wypłyń

zaraz na morze pod wszystkiemi żaglami. Skoro statek twój pocznie biec bardzo chyżo, wyrzućkotew z łańcuchem, długości najmniej 200 metrów, a gdy w rękach pozostanie nie więcej nad dwa ogniwa owego łańcucha przy spuszczaniu go do morza, każ czartowi zatrzymać statek.wołając: „Dyweł stop!" Jeżeli mu się wtedy uda okręt wstrzymać, to sprawa twoja przegrana... djabeł ze złości, że mu się nie udało porwać duszy do pieklą, począł gryźć ów nieszczęsny

a. Matka Piotrowa za życia tylko raz jednemu ubogiemu trzy szczypiorki od cebulidala. Za te trzy szczypiorki miał Piotr święty matkę swoją wyciągnąć z piekielnych toni ...

Zaczął więc najprzód za pierwszy szczypiorek ciągnąć, za który się matka uchwyciła, ale ten się zerwał; tak samo i drugi; na koniec na trzecim już się prawie wydostała, kiedy w tym spostrzegła, że się także kilka dusz kolo niej uwiesiło, a jako była zawsze zawistną kobietą,tak i teraz zawołała: - „A wy przeklęte dusze, a wy potępieńce, a zaraz do pieklą napowrót.

Nie dla was niebo!" Spadły dusze do piekła, ale z nimi i owa niegodziwa kobieta gwoli zawiści.

LL 1957/2/39 [Poznańskie], nadto war.: K 15 Poz 172, Krz PBL nr 804. b. [Sw. Piotr spuścił nitkę do piekła] Ale óna [matka św. Piotra] odezwała sięw gniewie: „Idźcie precz, mnie - to syn u Boga łaskę wyprosił, nie wam!" I otrząsnęła sięmocno, a wtedy nitka urwała się i ona jeszcze głębiej do ogieniaszka spadła. K 17 Lub 208.

c. Ale kiedy już ksiądz wychodził z tą laską [dziewięć razy święconą] ku bramie piekielnej, matka obejrzała się i rzekła: - A wy, dusze potępione, po co się za mną wieszacie? Nie jesteście godne przenieść się tam, gdzie ja s ię przeniosę! - I natychmiast wszystkieduszyczki spadły, a zazdrośnica przepadła się aż na samo dno piekielne. LL 1957/2/38.

RELACJE POTOCZNE 17 - Wieczny ogień, to kiedyś mówili, że w piekle będzie. TN Motycz 1985.18 - [O ogniu piekielnym:] Ten ogień nie pali, tylko parzy. O! Nie pali, bo c złowiek by sie spalił w

nim. TN Chołowice 1985.19 - Piekło to jest po prostu ciemność tam straszna, i gorąco bardzo. Tam jest ogień wieczysty.

TN Krasiczyn 1985.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 187, 247; De l u me a u Jean, Grzech i strach. Poczucie winy tu kulturze Zachodu XIII-XV1II w., Warszawa 1994; For Sym 74; Herd Lek 107-108; Tom Drz 132; Usp Rus 93, 94, 211-216, 218; WrjrtHofT 4/184-257,

-+OGIEŃ, OGIEŃ CZYŚĆCOWY, OGIEŃ NIEBIESKI.

Maria Kozioł, Joanna Szadura

OGIEŃ DEMONICZNY

Wstęp. Eksplikacja: Pochodzenie. Wygląd. Działania. Narzędzie. Lokalizacja. Czas. Obiekt. Dokumentacja:Przysłowia. Pieśni dziadowskie. Ballady. Opowieści wierzeniowe i zapisy wierzeń. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej ognistość/iskrzenie się przypisywano istotom mitycznym, np.demonom sporzącym dobytek Mosz Kul 2/611, ich funkcje i więź z bogactwami zbliżają je dożar-ptaka WTop siav 140-141. Są to: na Warmii i Mazurach kłobuk 6, inaczej chobołd, zły, lataniec 6,Szyf MiW 107, Mosz Atl 2/35, też na Białostocczyźnie latawiec 8, podob. w Kociewskiem,Malborskiem i Ziemi Chełmińsko-Dobrzyńskiej Mosz Atl 2/35; w Wielkopolsce skrzat K 15 Poz 28, naŚląsku diabeł Sim Gad 29, por. Mosz Atl 2/35, na Lubelszczyźnie diabeł 9, Mosz Atl 2/35; demonom

powietrznym, np. Ognistemu Żmijowi, też ognistemu wężowi Pel Dem 54; smokowi K 14 Poz 101, SimGad 185.

300 OGIEŃ DEMONICZNY - eksplikacja OGIEŃ DEMONICZNY eksplikacja 301

x W baśniach i opowiadaniach wierzeniowych d i a b e ł ma pełno ognia w pysku Lud

1982/116, Piat Cechy 8; diabeł prycha/zionie ogniem Kot Podg 58; daje ognia z gęby, pluje ogniem K 14 Poz 6i; O. bucha z gęby/ust diabła/ Boruty 5, podob. sim wierz 255, Pel Dem 107, Piat Cechy 10; Lucyper nieci go Z paSZCZy 2, chucha O. Cisz Krak 254.

Dem 110, czy wiła, czarownicy, upiora, boginek a nawet wodników Mosz Kul 2/615, ślepia potwora

pilnującego zaklętych skarbów ziały ogniem, którego płomienie były całkiem zielone Dek Sier 146. Też smok ma ogniste ślepia Pel Dem 79. Przysługują tym istotom również ogniste atrybuty, np. diabeł ma

ognistą czapeczkę 3



, y ; yp g p y ,

W baśniach częsty jest motyw s m o k a ziejącego ogniem K 14 Poz 101, Sim Gad 185, możliwe jest, że smok suje na zmianę ogniem i mrozem ZWAK 1881/226-227. Na Kaszubach zanotowanowierzenie o smoku, z którego paszczy zionie O. zawierający w sobie złote monety Sych SGKasz5/98-99, ->złoto. Inny bajkowy obraz: Smok pyrskoł logniym i smołom, ogień mu z pyska wybuchał iczorne mrókwie z tego ł ognia śmiel

O pol 80. O. bucha/idzie z pyska, nozdrzy zwierząt pod których postaciami kryje się diabeł, np. czarnego psa, który mioł ozór wywalony, ogień w garle ji zbonek zielony pimęndzy przi sobie susyl Lud1899/366, Piat Cechy 7, z pyska psa pokazującego się o północy Sim Gad 20, 118-121, Sim Wierz 255, Sim ŚlOpol 133, 151, Lig Śląsk 120, ŁSE 1963/109, Wisła 1903/565, Pel Dem 91,

Lud 1911/65; podob. Z pyska CZamegO k o n i a K 15 Poz 198, Sim Gad 144, podob Wisła 1903/564; z nozdrzy K 15 Poz 2ii; diabelskie konie sypią ogień z podków K 8 Krak 152, spod kopytLL 1962/1-2/77; O. sunie przed czarnymi końmi bez łbów śmiel Opól 82; z pyska czarnegob a r a n a Lud 1899/365, Piat Cechy 7, z pyska okrutnego zwierza pilnującego skarbów LL1962/3/41. Też źrebięciu (=diabeł) ogień zieloniaty z kufy buchał Pig Wyb 223.

W baśniach i wierzeniach szeroko rozpowszechniony motyw ognistego p t a k a (kłobuka,raroga), któremu przysługuje szereg atrybutów związanych z O.: ogniste pióra, zianie O., ciągnięcieza sobą ognistego ogona, związek z bogactwem (przynoszenie pieniędzy i ziarna) K 40 MazP 59, K 7Krak 204, por. 9.

C z a r o w n i c a sunie 'zionie' ogniem ZWAK 1881/254, krzesze go paznokciem K 7 Krak 95.O. bucha z ust różnych istot demonicznych np. z ust upiora K 17 Lub 96, zioiu z ust potępieńca ZWAK

1885/61, z ust wstającej z grobu zmarłej (strzygi) K 51 Sa-Kr 169, z ocy i z nosa i z piska strachaZWAK 1880/200.

® Wygląd O.D. zależy od tego, jakim istotom towarzyszy. Np. demona sporzącego dobytek (kłobuka, latawca, chobołda) na Warmii i Mazurach opisuje się jako słup og ni st y 8, ptaka oognistym ogonie łub grzywie, który za sobą prowadzi płomień O. 6, gdy coś niesie swemugospodarzowi wygląda jakby płonął 6, jak miotła ognista Sypiąca iskrami Mosz Kul 2/676, podob. Szyf MiW 113, Ognista drapaka Kul MiW 428, por. 9. Mówi się o nim, że przybiega w ognistej osłonie K 40 MazP 59, jego lot porównywany jest do lotuspadającej gwiazdy Mosz Kul 2/675, -►płomień demoniczny, ->gwiazda spadająca. S k r z a t

pokazuje się z błyszczącymi oczyma i pałającymi ogniem ustami K 15 Poz 28. O g n i s t e g o Ż m i j a na terenach północno-wschodnich opisuje się jako człowieka z parą skrzydeł lub ptaka o

wężowym ogonie Tom Kos 118-119. Podczas swego lotu wygląda jak -►błyskawica. Wierzy się, żegdy leci nocą, świeci się jak O., albo nawet miota z siebie iskry naokół, zapalając snopy, plewy MoszKul 2/612. Widziano go jak przylatywał jako wietrzny wąż z ogniem Pel Dem 53.

Ognistość to jedna z istotnych cech diabelskości i demoniczności. Przejawia się ona nie tylko wmożności ziania nim przez istoty demoniczne, ale również manifestowała się w ich wyglądzie, por.oczy ogniste/świecące/płomienne/czerwone (=pałające ogniem piekielnym) w obrazie diabla Mosz Kul2/615, Kul Wiel 3/448, z ognistymi ślepiami Pet

ognistą czapeczkę 3. W i e l k o ś ć O. towarzyszącego istotom demonicznym interpretowana była jako rodzaj

miernika, np. wielkość ognistego ogona kłobuka zależy od wartości przynoszonych swemugospodarzowi dóbr 6, podob. K 17 Lub 74, K 40 Mazi' 57.

U a r w a 0.1). zależy od tego jakim istotom i zjawiskom towarzyszy, ale też uwarunkowana jestich specyfiką. O., w którym przepalają się pieniądze, jest n i e b i e s k i święt Nadr 105, Dek sier 48,

54-55, sinawy ZWAK 1880/4, niekiedy opisywany jako czerwony Wisła 1904/525. Wierzy się też, że jego kolor zależy od zakopanego metalu Red. Golęcin 1993. O., którym posługuje się diabeł, manajczęściej c z e r w o n ą barwę Mosz Kul 2/615, pojawiają się też relacje, wedle których ma onkolor z i e l o n y : np. ogień zieloniaty Pig Wyb 223, pilnujący skarbów potwór zieje zielonym ogniemDek Sier 146.

■ Działanie O.D., który towarzyszy istotom demonicznym to przede wszystkim palenie się, ale niespalanie. O., w którym czyszczą się pieniądze, nagle pojawia się i równie nagle znika, s k a c z e KonwiM 54, zawsze się przesuwa Lud 1965/267. O. towarzyszący istotom demonicznym p a l i s i ę :Ognisty Chłop zrobił się jak snop słomy, taki srogi, iskry szły i palii się Dob Niem 114; skarb diabelskitli się Dek sier 48, ale nie spala; O. towarzyszący kłobukowi nie szkodzi mu Mosz Kul 2/675, nie palidomu, gdzie przebywa, choć obrażony kłobuk może ukarać człowieka pożarem Mosz Kul 2/675.Ognisty Chłop odprowadzający nocą wędrowców do domu otrząsa obok drzwi iskry, ale nic. me robiPlut Glog 120, jeśli jednak człowiek mu nie podziękował, to się taki ogień zrobił Plut Glog 99, 101,

110, 121, -»pożar. O., w którym przepalają się skarby, nie pozostawia po sobie żadnego śladu na ziemiZWAK 1890/135, ale wierzy się, że podczas każdego takiego „pożaru" skarbu jedna moneta zostaje naziemi 4; na przepalający się skarb należy rzucić, np. część odzieży, a ogień tego co zostanie nańrzucone nie spala 12.

ł Ogień towarzyszący przepalaniu się skarbu jest narzędziem jego oczyszczenia. Są to „ognie prawdziwe", którymi diabeł oczyszcza z rdzy i wilgoci zakopane pieniądze K 17 Lub 74, K 34 chel258. Diabeł/Z?o;u(a miesza wtedy złoto w O. K 7 Krak 62, por. zwroty diabeł skarby pali Kul Wiel3/443, pali się skarb K 40 MazP 80.

A Skarby palą się na polu I2a, na bagnach I2c, K 34 Chel 138, na rozstajach Dek Sier 48, nałąkach Kon WiM 54, w dziupli starego dębu Dek Sier 54 i na cmentarzu LL 1958/2-3/79.

00 Czasem działania istot demonicznych jest noc, ale bywają też okresy/momenty szczególnej ichaktywności, np.: ognistość/iskrzenie się przypisywane jest kłobukowi w momencie powrotu do domu z

łupem Szyf MiW 113, Pel Dem 206, zazwyczaj o północy 6. W czasie suszy, wyschnięcia studni na Śląsku Opolskim spodziewają się nadejścia OgnistegoChłopa 1, też przestrzega się: elito przi świycy lygać idzie, tego Łognisty Chop ze spanio łozbudziśmiel Opól 42.

Skarby wydobywać się mają na powierzchnię ziemi i przepalać wedle relacji ludowych w Kwietną Niedzielę, kolo południa, gdy diabeł jest na ewangelii w kościele

302 OGIEŃ DEMONICZNY - dokumentacja OGIEŃ DEMONICZNY dokumentacja au;j

7a, przed rezurekcją ZWAK 1887/217; kolo św. Jana Lud 1965/269 Kartuzy; co roku od momentuzłożenia w ziemi ZWAK ISSO/4, co trzy lata K 17 Lub 74 albo co sześć, siedem lat K 42 Maz 410, Szyf MiW 132, podob Hajd Nie 260, Dek Sier 146; także W noc przednoworocziią

K 29 Pok 122 Wierzy się też że czyszczą się tyle razy i le było złych uczynków przy nabywaniu ich K

np. czapkę, będzie kopal do pieniędzy tak głęboko, jak sam jest wysoki; kto sukmanę rzucił, będzie

kopal po szyję; a kto zdążył rzucić but, będzie kopal po kolana. K 17 Lub 74.

8 - Latawiec - to slup ognisty, co sunie w powietrzu poniżej księżyca, sypiąc iskry. Wisła 1902/62.

9 - Jeżeli prędko ognik przelatuje, mówią, że komuś diabeł pieniądze niesie, a odznacza się

ognistymogonem K 17 Lub 74



K 29 Pok 122. Wierzy się też, że czyszczą się tyle razy, i le było złych uczynków przy nabywaniu ich K 15 Poz 48, -»płomień demoniczny.

Płonąca beczka tocząca się po drodze ukazała się o dwunastej w południe Sim Gad 132.

♦ By zdobyć diabelski skarb O. nad nim należało przyrzucić/przykryć pierścio-nkiem/czapką/chustką/butem (jakąś częścią odzieży), nożem 1. Wierzono, że w zależności od rodzajurzeczy rzuconej na O. skarb zapada się odpowiednio głęboko 7.

DOKUMENTACJA

PRZYSŁOWIA 1 - Kej dno studnie zaszkrobie, to Lognisty Chop do drzwiyrzi klupie. [Czas suszy jest

okresem częstych pożarów.] Śmiel Opól 41-42. PIEŚNI DZIADOWSKIE

2 - Jak piorun trzasnął, łańcuch zabrzęczał, Wił się Lucypcr, jak wściekły jęczał,Wszystkim złym duchom w piekle złorzeczył, Siarczysty ogień z swej paszczy niecił. Nyr Kar 322.

BALLADY 3 - W niedziele, w niedziele poszła panna na ziele. I przyjechał do nij pan, z piekła

rodem sam szatan. ... Po czem żeś mnie poznała, żeś mnie takim nazwała? Po koniku powronym, i po siodle smolonem. Po uzdecce złocisty, po capecce ognisty. K 25 Mn?, 160, ballada

o dzieciobójczyni porwanej do pieklą, war.: Biel Kasz nr 86. OPOWIEŚCI WIERZENIOWE I ZAPISY WIERZEŃ

4 - Śladem po przepalaniu się pieniędzy jest zlota/srebrna moneta znaleziona W miejSCU palenia się Ognia. Krz PBL nr 8014, nadto war.: ZWAK 1880/4.

5 - Diabłu ogień bucha z pyska. Z pyska mu [diabłu] "ogiń buchoł LL 1962/1-2/76; widzieli, jak mu ogień z gęby buchoł i jak mu

ślepia świeciły. Sim Gad 27. 6 - Kłobuk/chobołd/lataniec[=demon sporzący dobytek] wygląda jak ognista

miotła i sypie iskrami. Kłobuk, gdy coś niesie, leci jak płonąca drapaka lub tylko jego ogon wygląda jakby płonął. Sypie

on iskrami tym więcej, im cięższy niesie łup na ogonie. Szyf MiW 107; Czasem taki ptak leciał, co za sobo prowadził płomnień ognia, to mówili: lataniec. Kon WiM 72; D'iło zidać w noc'i o dwunastej godzinie, że taki szum i ogień, skri takie wpadali przez konin do tego gospodarza. ... tilko kołbuk prziszedł do niego. Szyf MiW 114.

7 - Diabelskie pieniądze przepalają się/płoną w ogniu i można je zdobyćrzucając na nie części ubrania, nóż.

a. [W Kwietną Niedzielę, kiedy diabeł jest na ewangelii w kościele i jego skarbypozostają bez opieki] z wnętrza ziemi coraz więcej dobywając się ku wierzchowi, przepalająsię. Pieniądze takie można sprzątnąć dyabłu ... Jeżeli się więc w Kwietnia Niedzielę podczasczytania ewangelii w kościele; zobaczy w polu płonący ogień, a jest kto odważny, niechczemprędzej spieszy w to miejsce i płomień ten przerzuci pierścionkiem, czapką, chustką,

pasem, bułami lub w ogólności takimi rzeczami, które służą do ubrania. Przez spełnienie tejczynności ma tracić dyabel moc do swych pieniędzy. Święt Nadr 104.

b. Kto śmiały, skarb ten otrzymać może, byle tylko przybiegł na miejsce, a dla poznania w którem miejscu kopać, zostawił tam jakąś część ze swojej odzieży. Kto rzucił

ognistym ogonem. K 17 Lub 74.

BIBLIOGRAFIA: Mosz Kul 2/615, 675; Tom Kos 118-119; Usp Rus 235-237; W6rt Hoff5/29-47.

-►GWIAZDA SPADAJĄCA, OGIEŃ, OGIEŃ PIEKIELNY, POŻAR, PŁOMIEŃ DEMONICZNY,ZŁOTO

Joanna Szadura

PŁOMIEŃ eksplikacja 305

PŁOMIEŃ

płomieni: oddać ro na pastwę płomieni; ginąć w płomieniach 'spalić się żywcem'. Tę samą

równoważność P. i ognia wyraża przysł. Jeden z ogniem, a drugi z płomieniem 'jeden wart drugiego' NKPP ogień 14.

W zag. i pieśniach słońce i cnota goreją bez płomienia 7. W kolędowej formule cudowności obraz



Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Wygląd i właściwości. Czynności. Działania sprawcze. Obiekt

Zastosowanie. Przepowiednie i wróżby. Symbolika, sennik. Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia Kolędy i widowiska bożonarodzeniowe. Pieśni miłosne. BaśnieOpowieści wierzeniowe i zapisy wierzeń. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej płomień, podobnie jak ogień, jest związany z ż yciem, śmiercią i silą,ma moc oczyszczającą, ochronną i niszczącą. W dużym stopniu jest i dentyfikowany z -►ogniem jako

jego podstawowa postać. W tradycji b i b l i j n e j ogień jest plastycznym symbolem Doga, w płomienie wpisywany jest

znak Jahwe, tetragram YHWH Kop ssym 267. W kulturze ch r z e ś c i j a n s k i e j symbolika płomienia łączy się z obrazem Boga i miłości,

ale również grzechu, chciwości, zawiści czy lubieżności. Sztuki plastyczne za pomocą płomieniawydobywającego się z serca, oczu, ust wyrażają zarówno żarliwość uczuć, słów w sensie niezwykłejsiły, jak i przemocy Herd Lek 12-1. Symbolem gorącej miłości są płomienie otaczające Serce Jezusa iIVlaryi, płonące serce jest również atrybutem niektórych świętych For Sym 76. Częstym motywem

malarskim jest obraz Ducha Świętego w postaci ognistych języków Lur slow 150, For Sym 76. W potocznym języku polskim słowo płomień oznacza nie tylko (1) 'czerwony język ogniaunoszący się nad płonącym przedmiotem', lecz także (2) 'rumieniec, wypieki na twarzy'; (3)'gwałtowne uczucie, zapał, namiętność' płomień entuzjazmu, miłości, nienawiści; (4) 'drogi kamień,diament'; (5) 'czerwone znamię na ciele'.

Wyrazy pochodne to: płomieńczyk (1) 'jeden z gatunków jaskra o drobnych żółtych kwiatach iwąskich liściach, Ranunculus flammula '; płomyk (1) 'floks, roślina ozdobna, Phlox'; (2) 'bursztynczerwony'; płomykówka 'gat. sowy, o której mówi się, że zjada świece z ołtarzy; Tyto'; przymiotniki

płomienisty i płomienny znaczą min. 'płonący', 'świetlisty, ś wiecący', 'gorący', 'namiętny'; płomiennie to'żywiołowo, z pasją, gwałtownie', 'jaskrawo, czerwono jak płomień, 'lśniąco, błyszcząco'.

= Płomień, na Pomorzu płoni K 39 Pom 500, Kart SGP 4/139, Sych SGKasz 4/89, ma ten sam psł. pień *pel-, co wyrazy palić, polano, popiół Briic SE 421-422, Vas ES 3/273; zdrobniale płomyk, płomyczek Kot Podg 55, płomyszek, płomieniek Karl SJP 4/261; płomik Sych SGKasz 4/9o; w

zgrubieniach płomienisko 3A; formy ze zmianą rodzaju: płomię Karl SGP 4/139, płomie Karl SGP 4/139, płumię Dek Sier 240 i 327. + Występuje w kolekcji z -tdymem, np. w zag. Ojciec się rodzi, a syn po dachu chodzi. {Dym i

płomień) 2, w przysł. Pospołu te rzeczy chodzą: dym za płomieniem, grzech za lubieżnym pojrzemem5; był płomień i z płomienia dym TN Cholowice 1985; wymienia się z -►ogniem, np. we fraz. stanąć w

płomieniach 'palić się', stać się pastwą

g ją pognia rozpalanego przez aniołów: Oj stał im sie ogień lodowy, a płomień wiatrowy 10, ->ogień. W

proroctwie, przed sądnym dniem krew ludzka potoczy się strumieniami ... zapali się płomieniem, 1 palićbędzie wśród najstraszniejszej WOjny K 7 Krak 27.

• Metaforyzacja miłości i namiętności jako ognia i towarzyszącego mu P. we fraz. miłosne

płomienie, por. z kościelną pieśnią maryjną Ty, coś płomieni innych nie znała, tylko miłością Boską gorzała, spraw, niechaj pożar dom nasz omija K 41 Maz 516.

® O 13 a r w a P. określana głównie jako c z e r w o n a : w zag. czerwony kulas 1, czerwonakrowa 3B, cerwone lelitko 3C, cerwony koral 3D; w porównaniach płomień czerwony jak krew Ligśląsk 78. Barwa utrwalona we fraz.: płomień uderza komuś na twarz znaczy 'ktoś czerwieni się' s SFr 1/692 i w znaczeniach wtórnych: płomień 'czerwone znamię na ciele', płomyk 'czerwony bursztyn'.

Na Śląsku wierzy się, że czerwony jak ki-ew P. płonie w karbidce skarbnika Lig śląsk 78. NaMazowszu, gdy P. palącej się świecy jest błękitny wierzy się, że duch pilnujący spraw ludzkich jest wizbie K 42 Maz 398. P. z ogniska może być niebieskawo--zielony ZWAK 1882/198, węgiel zaś palić sięP. żółto-niebieskawym Lig śląsk 129, a zgodnie z garncarskimi doświadczeniami w zależności odstopnia rozgrzania 1'. najpierw jest czerwony, potem żółty, a na końcu biały Jan śląsk 170.

P. określany powsz. jest jako j a s n y , j a s k r a w y 7; niekiedy - ciemny, np. P. beczkismolnej K 5 Krak 295.

W i e l k o ś ć charakteryzowana przez zdrobnienia i zgrubienia, nadto określenia: wątły SJP Dor 6/509; smgi Kap Baj 72; bujny Kot San 108; fraz. morze płomieni s SFr 1/691. Porównywany do węży ognistych Nyr Kar 286, języków ognistych K 22 Łęcz 33. T e m p e r a t u r a . Fraz. gorący jak płomień s SFr 1/691.

■ Typowe czynności P. to (a) palenie się, (b) świecenie, (c) ruch, (d) wydawaniecharakterystycznych odgłosów oraz (e) wynikające z przypisania mu cech istoty żywej:

(a) P a l e n i e s i ę P. p ł o n i e i g a ś n i e powsz. Aby P. był niegaśliwy górale przy zapalaniu ognia żegnają watrzisko Baz Tatr 83.

(b) Jako źródło ś w i a t ł a P.: b ł y s k a , m i g a , m igocze powsz.; bije ZK ; por. fraz. blask, żar płomienia s SFr 1/691; i znaczenie płomień 'drogi kamień' Lin SJP 4/160.

(c) I', p o r u s z a się: językowo utrwalony jest szybki ruch P., np. we fraz. jak płomień 'szybko,gwałtownie' Karl SJP 4/261, iść płomieniem s SFr 1/691, żywy płomień; charakterystyczne określenia:P. wytryska ZWAK 1882/198; powsz. b u c h a , bucha w górę, wybucha, skacze, szerzy się. W przysł.Gniew do płomienia równy z imienia NKPP gniew 2. Określenia powolności ruchu O.: przyłazi 1;c h o d z i powoli Baz Tatr 83, neutralne: chodzi 2, idzie PSL 1965/2/m.

Typowy kierunek ruchu P. to kierunek góra : dół - P. rośnie e; wychodzi słupem ponad komin Janśląsk no; wznosi się K 2 San 110 i opada K 46 Ka-s 498, pełga 'pełznie po ziemi' SJP Dor 6/509.

306 PŁOMIEŃ eksplikacja PŁOMIEŃ dokumentacja 307

Ruch P. w poziomie: P. idą ku sobie lub nie chcą się zejść, powiewają K 42 Maz 390. Nadto P.mogą nachylać się ZWAK 1885/21, rozszerzać K 48Ta-Rz73. P. ucieka [przygasaj, ale wraca gdy

pokropi się drzewo w palenisku tłuszczem lub wodą Czub Aneg 147. Jest równy lub chwieje się s SFr 1/691-692; drży, jest chybotliwy SJP Dor 6/509.

Jeżeli P. na ognisku „chodzą powoli, to owce dobrze się pasą, jeżeli dzielą się albo skaczą - toznaczy, że stado się rozproszyło, albo owce biegają" Baz Tatr 83.

Z wielkości i kierunku P. w r ó ż o n o o urodzajach, zamążpójściu i śmierci: (a) W r ó ż b y a g r a r n e ; popośnik (wieczerzy wigilijnej) gospodarz rozkładał



; drży, j chybotliwy(d) od gł os y: P. s t r z e l a s s F r 1/692; t r z a s k a K 14 Poz 207; s y c z y (por. węże

Ogniste) S SFr 1/692, Nyr Kar 286. (e) P. podobnie jak ogień jest antropomorfizowany. Jako i s t o t a żywa w y c h y

la się z pieca, by rzucić oczkiem na izbę K 54 R USK 159; gada, gwarzy Red. Lubartów1992; nadto P. obgryza K 14 Poz 258; liże 3B, s SFr i/69'i.

Q P. jako element ognia (a) spala, (b) grzeje i parzy, (c) pełni funkcje ochronne. (a) P. spala: fraz. oddać na pastwę płomieni, stać się pastwą płomieni, stać

w płomieniach, zająć się płomieniem, pójść z płomieniem, ginąć w płomieniach s SFr 1/691 czy płomień pochłania K 51 Sa-Kr 78, ogarnia coś Jan śląsk 170; obejmuje Nyr Kar 157.Wg legendy P. nie przepala włosa, za który Jezus trzyma złodzieja swojej korony K 24 Maz 309.

(b) Podobnie jak ogień P. g r z e j e i p a r z y 8; por. fraz. wił się jak gadzinaw płomieniach NKPP wić się 7, jak płomieniem ogarnięty 'szybko, jak oparzony' KapBaj 68. Wierzy się, że nie szkodzi św. Eliaszowi, który na złotym koniu przez P.

przejeżdżał i nie sparzył sie Etnl 1989 Bilg 122, także św. Szymonowi, który chodził po P. nieskażony K 7 Krak 324. Nie parzy demonicznych istot ogniowych np. skrzatówlatających (kłobuka, latańca) Mosz Kul 2/675, czy salamandry (wierzono, że ogień jest

jej Żywiołem) NKPP salamadra 1. W formule zag. słońce piece/pali bez płomienia 4a, ale w przysł. Na św. Bartłomiej słońce żywy

płomień NKPP Bartimiej św. 20. Na Podhalu wierzono, że noszenie pod językiem kawałka ścierwa zesmoka przytępia gorąco płomieni słonecznych Baz Tatr 102.

(c) Na Podhalu wierzono, że mocno skaczące P. watry c h r o n i ą owce i mleko przed zauroczeniem Baz Tatr 181.

ł W l e c z n i c t w i e ludowym (w celach profilaktycznych) przesuwano pod brodą P. poświęconej gromnicy, aby zabezpieczyć się przed bólem gardła MAAE 1908/H7, -»dym.

P. gromnicy/świecy, szczególnie poświęconej w kościele, posiadał szczególne właściwościo c h r o n n e , np. za pomocą P. gromnicy przyniesionej z kościoła w dniu Matki Boskiej Gromnicznej(2.II) wypalano krzyż na tragarzu środkowym w izbie, aby dom zabezpieczyć przed uderzeniem-^pioruna Udz Krak 48, także na powale lub na górnej futrynie okna ZWAK 1886/89, podob. MAAE

1908/117. W dzień św. Jana (24.VI) P. zapalonej gromnicy gospodynie czyniły znak krzyża nadwiankiem przyczepionym do rogów krowy, by chronić je przed zauroczeniem K 27 Maz 137.

♦ Na podstawie wyglądu i zachowania się P. przepowiadano stan p o g o d y : pogoda będzie jeżeli

z palącego się drzewa na ognisku wytryska płomyk niebieskawo--zielony ZWAK 1882/198, podob. gdyzapalona zapałka zajmie się płomieniem buchającym ZWAK 1882/200, ->pogoda.

Gdy dziewczyna ujrzy iskrę wylatującą z P. to dostanie męża, który będzie ją ogniście kochał K 42Maz 396.

(a) W r ó ż b y a g r a r n e ; popośnik (wieczerzy wigilijnej) gospodarz rozkładałna trzy kupki żarzące się -»węgle, a następnie wróżył kiedy zacznie się siew, gdy węglena pierwszej kupce żarzyły się jasnym P. mówiono, że będzie siew wczesny i dobry Urodzaj Bart Lub 27.

(b) W r ó ż b y m a t r ym o n i a l n e : między pierwszym dniem Bożego Narodzenia a dniem Trzech Króli dziewczęta wykonywały z lnianych pakuł figurki chłopca

i dziewczyny - jeśli po zapaleniu ich P. zbliżały się ku sobie, był to pomyślny znak K 42 Maz 390. (c) Z wielkości P. gromnicy danej umierającemu do ręki wróżono o w y z d r o w i e

niu i ś m i e r c i (niewielki P. znamionował szybki zgon) Kuk Pow 189. Wróżono takżez kierunku pochylania się P. Gdy po namaszczeniu przez księdza P. nachylał się w jegokierunku - chory umrze, gdy w przeciwnym - wyzdrowieje ZWAK 1885/21. Podobniegdy P. świecy zapalonej w Wigilię zwrócony był w kierunku drzwi, wróżył żałobę W domu Bart Lub 28.

Kto w dniu Oczyszczenia Najświętszej Panny (2.II) - ustrzeże P. gromnicy w drodze z kościoła dodomu, temu będzie się szczęściło K 24 Maz 114.

•£ Ga s n ą c y P. symbolizuje śm i e r ć , P. nagle buchający spod komina -znak śmierci kogoś bliskiego Kuk Pow 189; P. świecy gasnący podczas ślubu zapowiada rychłą śmierć jednego zmałżonków Red. Krzywe 1993; w baśniowym motywie śmierć pilnuje P. życia ludzkiego, w miarę, jak

się która [świeca] dopala i zgaśnie to i umiera człowiek 17. W s e n n i k u P. zapowiada, że myszy coś zjedzo Etnl 1994 Nieb 152.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI 1 - Czerwony kulas od Bartosza do nas przylazl. (Płomień). Folf Zag nr 318,2 - Ojciec się rodzi, a syn po dachu chodzi. (Dym i płomień). Folf Zag nr 580, nadto war.: ZWAK

1886/140.3 - Płomień - czerwona krowa / cerwone lelitko / cerwony koral ...

3 A - Bije cyrwone płomienisko w corne rzicisko. (Bije płomień w kocieł). K 45 Gór 557. 3 B -Czerwona krowa czarne ciele liże. (Płomień i czeluście). Wisła 1899/672, war.: K 32 Pok 297.

3 C - Cerwone lelitko bije w carne sitko. (Płomień). MAAE 1908/324. 3 D - Cerwony koral po piecu orał. (Płomień).Wisła 1892/315.4 - Słońce/cnota pali/gore/piecze bez płomienia.

a. Rośnie bez korzeni, pali bez płomieni, a huczy bez wichru. (Kamień, słońce, woda).Folf Zag nr 1221; nadto war : Rośnie bez korzenia, gore bez promienia, a sumi bez wiatru.(Kamień, słońce, woda). ZWAK 1886/143.

b. [W pieśni dziewczęta wypytują przyjmowaną w swoje grono obcą dziewicę:] A tydruhnicko z obcego sioła, odgadnij mnie siedem zagodynkow ... c o piece bez płomienia! K 28Maz 154, war : tamże; [w pieśni sobótkowej:] Oj, poczekaj, doczekaj, nadobna Kasieńko ..., Oj,wiem gadeczkę, zagadnę ci ją ..., Co gore bez płomienia ... ? Cnota gore bez płomienia ChódŚp 208, war.: K 24 Maz 349, -►kamień, -»6lońce, -+woda.

308 PŁOMIEŃ - dokumentacja PŁOMIEŃ DEMONICZNY oksplikacja 309

PRZYSŁOWIA 5 - Pospołu te rzeczy chodzą: dym za płomieniem, grzech za lubieżnym pojrzeniem (dotlenieniem).

NKPP dym 13.

6 - Z małej iskierki często wielki płomień urasta. NKPP iskra 6a.7 - Lepsze światło tlejące niż jaskrawy płomień NKPP światło 1

PŁOMIEŃ DEMONICZNY



7 - Lepsze światło tlejące niż jaskrawy płomień. NKPP światło 1.8 - Nędznik z płomieni chleb chwyta. NKPP nędzarz 3.9 A - Na święty Bartłomiej (24.VIII) już z ręką na płomień. NKPP Bartłomiej św. 18.9 B - Święty Bartłomiej dorzuci drewek na płomień. NKPP Bartłomiej św 2R.

KOLĘDY I WIDOWISKA BOŻONARODZENIOWE 10 - Anieli ogień składali, Objad gotowali... Stal im się ogień lodowy, a płomień wiatrowy. K 5

Krak 235, por. war.: ogień nr 32.11 - Płomienie idą z ust szatana.Oto jestem zwodziciel, stary świata zdraciciel. Mam czarne odzienie, z ust mie idzie płomienie.

Bart Lub 224; war.: Oto szatan zwodziciel, stary świata kusiciel. Ma czerwone odzienie, z ust mu idzie płomienie, jak to sie śmieje wściekle, jakby chodził po piekle. Bart Lub 303.

PIEŚNI MIŁOSNE 12 - Serce zakochanego gore płomieniem.

Moja mamuliczko, podźcie sam, Bo wam moje serce pokażę, Jak ono płomieniem gore I od żaluumiera. Pies Śl 1/395, war.: Pies Śł 2/566.

BAŚNIE 13 - Śmierć pilnuje i gasi płomień świecy [= symbol życia ludzkiego].Śmierć wzięła bańkę z olejem i leje; chłop, chcąc, by więcej nalała, trącił śmierć w łokieć;

olej prysnął na knot i płomień zagasił. Chłop też zaraz żyć przestał. ZWAK 1878/129; war: [śmierćmówi do chłopa] Te świczki, które tu widzisz, są to płomyki żywota ludzkiego; w miarę jak się któradopala ... i zgaśnie to i umiera człowiek. K 8 Krak 137, war.: Krz PBL nr 332.

OPOWIEŚCI WIERZENIOWE I ZAPISY WIERZEŃ 14 - [Muzykant wracał nocą do domu] Idzie ... przy smrecku źrebię uwidziol. ... He, mięły, mocny

Boże! Kie to skocy, kie mu buhnie płomień z kufy, kie nie zacnie rość ... Powiedziol, ze rożki śrybełne,a zęby mosiężne miało, a ogień mu taki ziełonialy z kufy buhał. Pig Wyb 223.

15 - Błękitny /jasnoniebieski płomyk nad ziemią wskazuje miejsce, gdzie są zakopane skarby.a. Błękitny płomyk wzbijający się na roli, nagle i wkrótce niknący, jest wskazówką

miejsca, gdzie skarb leży zakopany. Kto płomyk ten ujrzy, niech zdejmuje szybko but lubtrzewik z lewej nogi i odrzuci go poza siebie. Jeśli tego nie uczyni, skarb się zapadnie. K 40MazP 80; podob. Kto butem rzuci w taki sposób, aby but zdążył polecieć do ziemi, nim zgaśnie

płomie[ń], może pieniądze zdobyć. K 42 Maz 410. b. Skarby zakopane muszą się co sześć lat czyścić; wtedy można widzieć, jak palą się

płomykami jasnoniebieskiemi. Skoro się wypalą, zapadają się znowu głęboko w ziemię. Wisła1892/183.

C. Jeżeli płomień wydobywający się z ziemi od przepalających się skarbów dyabelskich przerzucił pierścionkiem, znajdzie pieniądze w ziemi na palec głęboko, gdy butami, musi kopać po

kolana, gdy pasem, po pas, jeżeli zaś czapką, kapeluszem lub chustką musi kopać na wysokość chłopa.Święt Nadr 105. BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/324; De Vries Dic 192; Herd Lek 124; Kop SSym 267; For Sym 76; Lur Slow 149; Mosz Kul 2/675.

-►DYM, OGIEŃ NIEBIESKI, OGIEŃ SOBÓTKOWY, POŻAR, SŁOŃCE, WĘGLE Joanna Szadura

Eksplikacjn: Lokalizacja. Wygląd. Czynności Narzędzie. Czas. SkutkiDokumentacja ~*plomień.

A P. towarzyszy istotom mitologicznym, np. kłobukowi/latańcowi/skrzatowi. Towarzyszy przepalaniu się diabelskich pieniędzy 15. Wierzy się, że P. bucha z paszczy diabła K 31 Pok so, z ust

mu idzie ii, oczy diabła miotały płomieniste strzały Kap Baj 101; także towarzyszy postaciomzoomorficznym diabla, np. bucha z pyska psa K 28 Maz 370, Baz Tatr 104, konia Baz Tatr lo-i, znozdrzy karego konia K 15 Poz 211, cielęcia Baz Tatr 104; bucha z kufy źrebięcia H, z ust upiora K 17Lub 96. Wierzy się też powsz., że P. zieje z paszczy smoka, a ślepia smoka pilnującego zaklętychskarbów ziały ogniem, którego płomienie były całkiem zielone Dek sier 146.

P. widoczny jest w miejscach działania/ukazania się istot nadprzyrodzonych. P. towarzyszący kłobukowi/latańcowi widoczny w powietrzu, por. Wisła 1899/290, szczególnie w

okolicach domu, -»ogień demoniczny. P. widoczny nad przepalającymi się skarbami Dek Sier 283, jest widoczny na ziemi Wisła

1899/290; „na polu pod gruszką, pod figurą (krzyżem) lub kamieniem" K 46 Ka-S 483, na bezdrożach Kul Wiel 3/443.

® B a r w a . Skarby ukryte w ziemi pozostające pod opieką diabla palą się P. b ł ę k i t n y m I5a, jasnoniebieskim I5b, niebieskawym K 46 Ka-S 483, ŁSE 1962/83, n i e b i e s k i m Wisła 1892/183,

Dek Sier 283, sinym święt Nadr 106, si w y m , w którym się wiły węże K 42 Maz 369. Natomiast gdyP. towarzyszy demonowi/istocie ogniowej i określany jest jako płommeń ognia Kon WiM 72,

porównywany jest do płonącej drapaki/miotły, przysługują mu atrybuty ->ognia (również barwa).Podob. P. towarzyszący diabłu może mieć barwę czerwoną Dek Sier 118.

Zi e l o n y m płomieniem zieją ślepia smoka pilnującego zaklętych skarbów Dek Sier 146, też

płomień zielomaty buchał z kufy źrebięcia (diabla) 14. ■ Działania P. to przede wszystkim ruch. P. l e c ą c y powietr zem towarzyszy ognistemu

demonowi latającemu Wisła 1899/290. P., który w y b i e g a z z i e m i święt Nadr los to znak miejsca, gdzie przepalają się skarby, P.

ten pojawia się nagle i nagle znika 15, Wisła 1892/183, pali się równo i spokojnie ŁSE 1962/83. Byzdobyć skarb należy zanim P. zgaśnie, rzucić na P. jakąś c zęść odzieży lub obuwia 15, K 34 ciiel 259,K 46 Ka-S 483 lub odrzucić od siebie na bok pantofel, kij lub coś z rzeczy, jakie ma się przy sobie K 40 MazP 80.

♦ P. może być narzędziem podpalenia przez obrażonego kłobuka/chobołda/skrzata Mosz Kul 2/675, Szyf MiW 113-114, CZ}' diabla K 31 Pok 90. co Jeśli I', towarzyszy przejmlantu się zaklętych skarbów widoczny jest przede wszystkim nocą,

obok tego notuje się wierzenia o tym, że skarby będące pod opieką diabła wietrzą się ZWAK 1887/31; przesuszają Kul MiW 1/430; przeczyszczają się przez ogień z pleśni i rdzy co sześć lat 15b, K 40 MazPso. co siedem lat K 42 Maz 410 i wydobywają

310 ISKRA eksplikacja ISKRA eksplikacja 311

się w ten sposób nocą na powierzchnię lub ukazują się koło południa w Niedzielę Palmową, gdy diabeł

jest na Ewangelii święt Nadr 105. Także P. pojawia się, gdy skarb jest przypadkowo

wykopany/wydobyty Dek sier 56. B P. towarzyszący istotom mitologicznym wywołuje u ludzi lęk, opisuje się go jako przeraźliwe

talu o metal; (c) we fraz.: oczy sypią iskrami nienawiści Kot San 184; I. lecą z oczu .świr Pieś 408.

S. sypią/miotają istoty demoniczne, własność ta przysługuje szczególnie „istotom ogniowym", np.

kłobukowi (na Warmii i Mazurach kłobukowi/latańcowi), tzn. demonowi w postaci ptaka, który



B P. towarzyszący istotom mitologicznym wywołuje u ludzi lęk, opisuje się go jako przeraźliwe płomię Dek sier us.

DOKUMENTACJA-rPŁOMIEŃ

-►OGIEŃ, OGIEŃ DEMONICZNY, ISKRA, POŻAR.

Joanna Szadura

ISKRA

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie i powstanie. Wygląd. Własności. Ilość. Działania. Działaniasprawcze. Przepowiednie. Symbolika.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Modlitewki. Pieśni. Legendy. Relacje potoczne. Bibliografia.

Iskra jako najmniejsza cząstka ognia i jego „zarodek", ma podobne znaczenie symboliczne jak -łogień.

W języku polskim słowo iskra występuje w podstawowym znaczeniu (i) 'błyszcząca, ulotnacząsteczka ognia, która parzy'; przenośnie też (2) 'człowiek ruchliwy, zwinny, wesoły' oraz (3)

'odrobina', np. iskra nadziei, iskra życia, iskra szczęścia. Wyrazy pochodne to iskierkowaty 'trwający krótko jak iskierka, chwilowy, przelotny'; iskrzysko

'ognisko' śmiei Opoi 107.

■ Nazwa iskra (I.), obocznie skra (S.) pochodzi od tego samego psi. rdzenia *jbsk- II *esk-, który jest podstawą słów jaskrawy, jasny, jaskier i oznacza 'coś jasnego' Vas ES 2/140, Sł SE 1/467, Briic SE193. Nazywana zdrobniale iskrzyną Karl SGP 2/209, iskierką 4, 8, skierką Now Raw 248, PSL1963/2/IOI Kurpie, iskiereczką 10, ii. Na określenie I. lecącej z ogniska na Podhalu używa się nazwyirze, jerzynie Karł SGP 2/255, irzenie Baz Tatr 83; też żegi/zygi 'długie iskry przy watrze' Karł SGP

6/439. Jest najmniejszą cząsteczką ->ognia: ogień pogasiliśmy w całej wsi, że nigdzie ani iskierki nie było

Baz Tatr 82; zwroty pieśniowe iskiereczką ognia 10, 11; ogień trwa w iskierce Lom śląsk 257. X W legendzie o św. Dorocie I. spadają na ziemię z nieba (->ogień niebieski), by uratować ją

przed śmiercią w lodowatej wodzie 14. I. Powstają w wyniku krzesania, tarcia, uderzania: (a) kamienia o kamień (krzemień) 17; szkła o

krzemień: szkłem można drapnąć i krzemień iskry puszcza TN Krasiczyn 1985; noża lub podkowy okrzemień K 54 R USK 208. Mm krzesać zaczną, żegnają się wprzódy (dla pobłogosławieniaszczególnego daru nieba) K 17 Lub 79; (b) metalu o coś twardego: np. podkówek obuwia o podłogę: wtanecku biją iskrami podkowy K 6 Krak 506, por. K 6 Krak 375; w bajce krzesze je podków kami osiołK 32 Pok 269; czy rne-

przynosi swojemu gospodarzowi zboże i bogactwa; S. sypią mu się z ogona Szyf Miw ios, podob. m,113, 114, 153, Kul MiW 428, Pel Dem 206, im więcej zboża ciągnie na ogonie, tym więcej S. sypieSzyf Miw 107, 113; podob. w Wielkopolsce skrzat, skrzatek, lotalica, latawica, sporysz 'demon

przynoszący zboże i pieniądze' wylatuje w nocy w chmurze dymu i pryskających iskier Kul Wiel 3/438, podob. K 15 Poz 27; por. z postaciami Zar-Ptaka i Żmija, ->ogień.

Innym demonom iskrzenie przypisywane jest wyjątkowo, np.: Ognisty Chłop suje iskrami (ma wrękach ognisty świerczek) 18, otrząsają się z nich ogniki (demony) Plut Głóg 105, a rozzłoszczonyodmieniec, tj. dziecko demona podrzucone ludziom na miejsce ich własnego, rozpoznany iskry z siebiewypuszcza Mosz Kul 2/612.

W baśniach z pyska sypie S. latająca żmija K 51 Sa-Kr 130, wierzy się też w istnienie węża,któremu S. pryskają z pyska ZWAK 1881/172 Janów, zioczów.

Wierzy się powsz., że S. sypią się z gęby diabła Wisła 1903/564, i z pysków zwierząt będących jego wcieleniem: bryzgają z pyska czarnego psiska K 17 Lub 234, parskają z nozdrzy białego konia K 31 Pok 91; idą spod kopyt dzikiej świni (= złego ducha) LL 1962/4-6/88; też na miedzy, gdy o północydiabły wożą się wózkami, spod ich kół lecą I. Baz Tatr 1976.

Wierzy się, że czarny kot to zwierzę demoniczne: Kot czarny ma w sobie nieczystą siłę. Wskutek tego od dotknięcia w ciemności wyskakują zeń i skry Wisła 1904/525, mieści w sobie ogień piekielny K 17 Lub 131; podob. sowa sim ślOpol 140.

Z I. powstaje ->ogień, por. przysł. Mała iskierka najwiękse pożary robi 4. ® M a ł o ś ć I. jest cechą wyglądu najsilniej ustabilizowaną: malućka iskierka światełka Kom Tatr

27; stąd znaczenie iskierka 'odrobina': iskierka chleba Karl SGP 2/209, bywa wzbogacane o znaczenie'taka, z której może powstać coś większego': iskra litości Nyr Kar 1 136, 266; iskierka życia Nyr Kar 1 272; iskra nadziei, iskra szczęścia s SFr 1/294, czy w pieśni do św. Stanisława Kostki iskra ognia

zbawiennego, tzn. iskra miłości do Boga 13; we fraz. iskra boża 'talent' s SFr 1/294; w zag. porównywana do równie drobnego piasku 3.

I. porównywane do gwiazd (błyszczenie, duża liczba): np. gwiaździste iskry K 15 Poz 10; słońca:Witam cię słonko, iskro niebieska Grzeg Wier 7, i jego promieni: słońce blask swój ciska, Rzuca iskier

snop Pig Wyb 102. B a r w a określana jako c z e r w o n a 1, 2, 3; w pieśni Konik obrócił, aż spod kopyta czerwona

iskra zatrysla TN Janowiec 1979. I. towarzyszące kłobukowi porównywane są do miotły ognia Szyf MiW 113, palącej drapaki Szyf MiW 113, płonącej drapaki Szyf MiW 107, ognistej drapaki Kul Miw428, ognistego pióropusza Szyf MiW 153.

O Są g o r ą c e PSL 1964/4/287, K 22 Łęcz 171; w pieśni grzeją lodowatą wodę 14. W przysł. I. powodująca pożar jest zła 6.

A O dużej ilości: snop/snopy iskier s SFr 1/294, Lig śląsk 130, Pig Wyb 102; iskrów poleciałocałkę iskrzysko 18; gęste iskry K 5 Krak 112, rzęsiste s SFr 1/294, K 39 Pom 262.

312 ISKRA - eksplikacja ISKRA dokumentacja 313

■ Podstawowe czynności I. to: (a) ruch, (b) świecenie,: (c) palenie się i grzanie. Osobny zespół

stanowią (d) zachowania I. w modlitewkach i bajkach. (a) I. poruszają się: pa da j ąj wypadają z ognia ZWAK 1878/131.K36 Wol 430; z komina

ZWAK 1878/131J Wylat U ją spod blachy Lud 1908/369, Z komina ZWAK 1887/32; lecą Śmie!

Opól 45 l t j Lig śląsk 130; i d 17 id i t TN Krasic n 1985; h d po kotle B T t

ogień) i jako leciały iskry z tego uderzenia to on telo zycył bacowi owiec t krów Baz

Tatr 135. • Kto na św. Jana (24.VI) rzuci jakąś część odzieży na iskierki z zaklętych pieniędzy, objawiających

się tego dnia, odnajdzie te pieniądze, ZWAK 1891/258.



Opól 45, polatują Lig śląsk 130; i d ą 17, idą w powietrze TN Krasiczyn 1985; chodzą po kotle Baz Tatr

83; skaczą K 31 Pok 149; p r y s k a j ą K 3 Kuj 181, ZWAK 1881/172, K 42 Maz 408, Wisła 1903/272; tryskają Bart Lub 363, TN Janowiec 1979; odstrzelają K 17 Lub i3i; spod podkóweczek K 6 Krak 82, K 20 Rad 143, K 32 Pok 269; T O Z S yp U ją S i ę Wisła 1905/168. furają Szyf MiW 113; sypią się 16; s y p i ą s ię z pyska latającej żmii K 51 Sa-Kr 130, z ogona kłobuka Szyf MiW 108,113, wokół skrzatków (demony w postaci ptaszków) K 15 Poz 27; b r y z g a j ą z pyska czarnego psaK 17 Lub 234; pryskają z pyska węża ZWAK 1881/172 i ognistego skrzata (kłobuka) Kul Wiel 3/438.

Na Warmii i Mazurach wierzy się zaś, że I. wpadają przez komin, gdy wraca do domu kłobuk, lataniecSzyf Miw 114, Pel Dem 206.

W porównaniach podkreśla się szybkość, energiczność ruchu I.: kobieta jak iskra: żywa, wszędzie szybko wszystko robiła i już tu była, już tam TN Cholowice 1985; iskra też o 'człowieku ruchliwym,zwinnym, wesołym' s SFr 1/294; w pieśni porównanie o charakterze wartościującym: Mojakochanecka jako iskierecka, nigdy mi nie powie marnego słówecka Sad Podh 111.

(b) I. b ł y s z c z y Kam Pom 295.

(c) I. ż a r z y się Stef WarmPś 2/104, K 34 Chel 160; z a p a l a , np. suchą trawę K 54 RuśK 208; spala 5, 6; w pieśni: Chciałbym jak iskierka świat cały sobą podpalić TN Kraśnik Fabryczny 1982;t l e j e / tli się s SFr 1/294; g a ś n i e 5, 6, Pies śi 2/675. I. p a r z ą PSL 1964/4/287, K 3 Kuj 181;w pieśni rozplecinowej I. padające z płonącego drzewa parzą dziewczynę/ fartuszek/koszulkę, jejkolanka s; w żart. pieśniowej formule niemożliwości I. parzy/pali wodę 12.

(d) W modlitewkach I. jak istota żywa s ł y s zy , b i e g n i e do kościoła, świecez a p a l a 7 .

D I. miotana z krzemienia o d s t r as z a i n is z cz y zło Mosz Kul 2/312, np. przy leczeniu różynajmłodszy z trzech braci krzesze dziewięć razy I. z krzemienia licząc głośno wspak od dziewięciu do

jednego K 39 Pom 388, ->ogień, ->krzemień; na Podhalu podczas robienia sera rozpala się pod nimogień tak, by iskry 1 płomienie mocno skakały, to żaden babroś nie zepsuje mleka ani sem ani niebędzie miał przystępu do Owiec Baz Tatr 181.

I. towarzyszące ognistemu demonowi w postaci ptaka nie zapalają wisla 1904/330; zapalają I.towarzyszące Ognistemu Chłopu: por. Kej las gore - to tyn Lognisty Chop idzie Śmiel Opól 41 iwierzenie o wężu, który I. sypanymi z pyska zapala siano ZWAK 1881/172 Janów, Zloczów.

♦ Na podstawie obserwacji I. przepowiadano przybycie krewnych/gości - gdywypadały/wypryskały z komina/pieca/spod blachy ZWAK 1878/131, ZWAK 1886/91, ZWAK 1887/32, Wisla 1903/272, Lud 1908/369, K 31 Pok 149J gdy rozsypywały się około OgniskaWisla 1905/168, odstrzelały od drewna K 17 Lub 131, pryskały K 42 Maz 408, wylatywały K 7 Krak 254,

padały dałeko wisla 1889/491. Na Podhalu, kolędnik w Boże Narodzenie uderzał kociubą w nalepę (gdzie pali się

Na Pomorzu wierzy się, że I. sypiące się z ogona skrzaka, demona w postaci kota padające naosobę goniącą skrzaka mogą zmieniać się w złoto lub wszy K 39 Pom 262. ^ I. jest w pieśniach symbolem m i ł o ś c i i n a m i ę t n ośc i miłosnej 8. I. jestsymbolizowana przez: czerwoną igłę 1, czerwony czubek kury 2, czerwonego robaszka 3.

DOKUMENTACJAZAGADKI

1 — Ceryóna jigła kómińinam yistfigła/ vif 'igła. (Jiskra). Sych SKoc 2/57.2 - Czarna kura (czerwonym) czubkiem rusza, a skrzydłami bucha. (Chałupa, z której wychodzi

dym, czasem z iskrami). Fol f Z ag nr 180.3 - Czerwony robasek ma ze sobą piasek. (Ogień, iskry). Fol f Z ag nr 198.

PRZYSŁOWIA 4 - Mała iskierka wielki pożar wznieci. NKPP iskra 6, nadto war.: ZWAK 1883/104, Lud 1907/157,

TN Motycz 1985, TN Cholowice 1985, TN Krasiczyn 1985, NKPP początek 14. 5 - Dom spaliwszy, iskra gaśnie. Wisla 1897/348.6 - Zła iskra spali i sama też zgaśnie. NKPP iskra 10.

MODLITEWKI 7 - Iskierka [=dusza] słyszy, biegnie do kościoła, zapala świece, gdy Jezusa

prowadzą na męki. Pan Jezus pod krzyżem stał, Wielkiej męki się bał. Żydowie jadą, pytają się: Jezusie Chrystusie,

gdzie idziesz? Do gospody napić się zimnej wody. Gdy to iskiereczka usłyszała, Do kościoła pobieżała.Kot Zn 475; war.: Jak mnie wzięli Żydzi bić, Ino mi jedna iskiereczka została. Wszystkie kościoły

poobiegała. Kot Zn 419; Ino jedna iskierecka była, Co rano stajała, Do kościoła chodzała, Świece zagorzała. Święt Nadr 254; Iskiereczka ognia do kościółka biegła, Świece zażygała. Kot Zn 419;[Maryja] Z iskiereczka ognia do kościółka biegła. Świece się świeciły, Anieli śpiewali, Pana Jezusa namęki prowadzili. Kot Zn 413.

PIEŚNI 8 — Iskry z płonącej sosny/lipki padają na / parzą dziewczynę. Wysoko sosna gorzała, pod nią ma mila leżała, iskierki na nią padały, przez koszulkę ją parzyły.

Ach, miłemu je było zal, sukmaneczką ją przyodział. K 44 Gór 158; war.: Gorzała lipka, gorzała, Marysia pod nią siedziała, iskierki na nią padały, po główce ci ją parzały, a Jasio się jej użalił,czepeczkiem ci ją przywalił. Wit Baj 177; Pod borem sośnia gorzała, pod nią dziewcyna stojała. Iskryna nią padały, suknie na nij gorzały, jaz do dnia. ... Przyjechał do nij pan młody, prosi o wionek lawendy! K 27 Maz 162; Zgorzała lipka, zgorzała, ... pod nią dziewcyna Iczala. Na nią iskierki

spadały, ... Jasiowe ocka płakały. Stoin Żyw 343, zob. war.: Biel Kasz nr 57. 9 - Gore lipka, gore, iskierki padają, O tobie, syneczku, ludzie rozprawiają. Pies ŚI 2/286. 10 - Iskerecka vogńa śvyćyła śe do dńa, Ta moja Jańelća sto tyśę"cy głodna. MAAE 1898/88;

tamże war.: ... nie tak'ego ja se kochanecka godna. 11 - Iskiereczka ognia, Gałązcczka ziela, Nie będziecie widzieć Mojego wesela. ZWAK 1886/267;

war.: Iskiereczka ognia, gałazeczka chmielu, nie będzie tu żaden na moim weselu. Lom Śląsk 422; ...nikt sie nie doceka mojego wesela K 44 Gór 153, podob. Pies Si 1/132, 483;

314 DYM - eksplikacja DYM eksplikacja 315

... juz my sie d uockali, Dziywcynie weselo. Mika Oraw 36; ... galązeczka z cisu, czekaj mnie,

dziewczyno, aż przyjdę od flisu. Chód Śp 267.

12 - Iskra pali/parzy wodę. Jechałem przez Wistę, Paliłem se fajkę, Upadla mi iskra, Spaliła się Wisła. ZWAK 1880/222

Wieluńskie, war.: TN Jacnia 1964, ZWAK 1880/168 Kieleckie.

W wielu kulturach traktowano go jako przekaźnik ofiar składanych bóstwom/Bogu Lur slow

80-81. Z jego gęstości, koloru, kierunku unoszenia wróżono o pomyślności Mosz Kul 2/392-393.

W kulturze ch r z e ś c i j a ń s k i e j okadzanie dymem kadzidła miało początkowo znaczenieoczyszczające i odstręczające złe moce; kierunek unoszenia się dymu miał wskazywać duszom drogę



LEGENDY 13 - [O Św. Stanisławie Kostce] Miłością pałasz Boga wszechmocnego, Użycz iskierki ognia

zbawiennego. Nie trzeba wodą zalewać miłości; Twój ogień nasze niech pali wnętrzności. LomŚląsk 430.

14 - Iskra spada z nieba i grzeje wodę, w której król kazał umrozić św. Dorotę./ kazał król [Herod] wody zimny nanosić, [kazał kadź wody nawozić), i świętą Dorotę

umrozić. A woda tak uczyniła, co się letnią stanęła. Z nieba skry gorące leciały, święty Dorocie wodę grzały. K 22 Lecz 171.

15 - W raju znajduje się ze złotemi piórami rajski kogut; skoro nadchodzi północ, niebosię wnetki otwiera, iskry spadają, a kogut rajski zaczyna piać. Koguty ziemskie, usłyszawszyto pianie, budzą się, mając obsypane skrzydła iskrami, zaczynają je otrzepywać i jeden nadrugiego wołając, pyta się w te słowa: „Czy byłeś w raju". ZWAK 1883/111.

RELACJE POTOCZNE 16 - Strasznie iskry się sypią, jak strzecha się paliła, to takie iskry byty, że trudno też było na

kilkanaście metrów podejść. TN Motycz 1985.17 - Kamień sie ocierało i przykładało sie szmatkę do tego, i iskrę, kamień o kamień sie tarło.

Iskra szła na szmatkę. TN Krasiczyn 1985.18 - [Ognisty Chłop walczy z wodnikiem Norkiem.] S colkyj mocy przidepnól tego

Łognistego Chopa do ziymie. A iskrów tela polejcialo, colke iskrzysko tego bolo. [Wodnik Norek wgniótł w ziemię Ognistego Chłopa. W tym miejscu powstał dół] A w tym dole tosam sie taki łógyń palól, take gorónco ś niego szło. Kej ból ćmok, to s tego dola take iskry

porzónd lejciały nade Łostrowie i barzoły, take świateleczka małe. I dycki tak bolo. A tyn dól jyni Noroczóny miónować Czortowym Dołym, a te świateleczka kleklimankóma. Śmiel Opól 45.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 433; For Sym 75; Kop SMit 410.

-+OGIEŃ, PŁOMIEŃ, KRZEMIEŃ.

Joanna Szadura

DYM

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie i kolekcje. Wygląd. Właściwości. Czynności. Działaniasprawcze. Lokalizacja. Zastosowania obrzędowe, ochronne i oczyszczające, lecznicze i praktyczne. Zakazy

Przepowiednie i wróżby. Symbolika, sennik. Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Przepowiednie pogody. Zamówienia. Pieśni. Relacje potoczne.Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej dym traktowany jest jako łącznik nieba i ziemi, przypisuje mu sięmożliwość przenoszenia spalanych przedmiotów z tego na tamten świat. Wiąże się go z -►ogniem, atym samym z jego własnościami apotropeicznymi i magicznymi. Jest symbolem ulotności i marności(por. fraz. obrócić w dym), powiązania nieba i ziemi, ducha i materii Kop ssym 79, Herd Lek 37.

oczyszczające i odstręczające złe moce; kierunek unoszenia się dymu miał wskazywać duszom drogęku wieczności, stał się też symbolem wznoszenia do nieba modlitwy, Uwielbienia Boga Lur Slow 80, For Sym 218-219, Herd Lek 60.

W języku polskim słowo dym występuje w podstawowym znaczeniu 'wznoszące się w powietrze w postaci kłębów lub mgiełki drobniutkie cząstki, które powstają przy spalaniu'. Oznacza też 'dommieszkalny', a wtórnie też 'mgłę', 'opary, wyziewy unoszące się nad wodą'.

Wyrazy pochodne to dymnik 'miejsce, gdzie powstaje dym; otwór do odprowadzania dymu';dymnica (i) 'wędzarnia, suszarnia', (2) 'roślina z rodziny makowa-tych, Fumana'; (3) 'zadymkaśnieżna', (4) 'pole z lotnymi, jałowymi piaskami' też (5) 'komin'; dymienica 'nabrzmiałość w

pachwinie'; zadymka 'gęsty śnieg z silnym wiatrem; zamieć, zawieja'; dymka (i) 'drobna cebulawędzona w dymie', (2) 'śliwka wędzona w dymie'; dymek (i) 'zapach, który wydają z siebie ptaki' oraz(2) 'kowal', (3) 'biały kwiatek'; zadymiony 'mający barwę przypominającą kolor dymu, szarawy';dymić/dymić się, zadymić (i) 'napełnić, przesłonić dymem', (2) 'wydzielić dym; buchnąć dymem'.

= Nazwa dym, etymologicznie pokrewna z duć, nadymać, wzdymać, kontynuuje ie. dhu-mo-s'kłębienie się' sPr 5/208, Si SE 1/185, Vas ES 1/558. Nazwy synonimiczne D. z komina/pieca to: naŚląsku smąri, kurz - stąd kurna chata; w północnej Małopolsce, południowo-wschodniej Wielkopolscei na Mazowszu swąd; smród -głównie na północnym wschodzie; sopucJi na Kurpiach; gaz, gazy -sporad. na wschodzie; rzadko czad MAGP 12/2/28; Hania Plut Glog 142.

* T D. powstaje z og n i a i p ł om ie n i : był płomień i z płomienia dym TN Cholowice 1985,także 11, ale pojawia się wcześniej od nich w zag. Ojciec się rodzi, syn po dachu chodzi (Ogień i dym)3; z ogniem tworzy zespół, por. przysł. Nie ma dymu bez ognia 9, por. 10; w pieśni Syczą płomienie,ogniste węże, W płuca się wdziera duszący dym Nyr Kar 2RG. W ulotny, bezwartościowy 1). mogą wogniu z a m i e n i ć się rzeczy cenne, stąd fraz. puścić z dymem 'spalić, zniszczyć coś' NKPP dym 15,

por. Dek Sier 215, 217; pójść/ulecieć/zniknąć z dymem 'spłonąć, spalić' s SFr 1/198, Gaj Rozw 47, tensam fraz. objaśniany też ja ko 'przehulać, roztrwonić' NKPP dym 14; w dym się obrócić 'zginąć, przepaść'S SFr 1/198.

Wierzy się, że z D. uniesionego do nieba powstaje d e s z c z Lud 1903/65; także chmury mogąbrać się z dymu Pet Dem 60, Mosz Kul 2/46; podob. ->obłoki to D. uniesiony do góry i tamzgęszczony K 34 Chel 256. Wierzono, że deszcz można wywołać paląc w ogniu różne zioła, jeśli dym

pójdzie w górę TN Krasiczyn 1985. Porównaj praktyki sprowadzania -t-deszczu. ® S i w y / c i e m n y : w zag. porównuje się go do siwego konia 4, skrzydeł czarnej kury 8,

określany jako bury Lig śląsk 129. Ma postać kłębów, chmur; jest gęsty powsz.

O Na specyficzny z a p a c h wskazują nazwy synonimiczne smąd/swąd, smród MAGP 12/2/26-28,np. inny jest zapach D. z ognisk przy pieczeniu ziemniaków Kot


San 173, inny D. związanego ze złymi mocami (czarownicą, diabłem), np. masło czarownicy czućdymem takim jak kopeć ze smoły K 17 Lub 111, D. palącego się węgla bywa kojarzony z diabelskimi

sztuczkami - taki kieby diabla rozdeptał Lig śląsk 129; smrodliwy dym czyniący powietrze zaraźliwewydobywa się z paszczęki diabła Kap Daj 102. Podobnie w piekle D. jest smrodliwy K 7 Krak 25, K HPoz 213 D z palącego się bursztynu jest psijemny dla nosa i oców PSL 1973/4/198 Zapach D

130, podob K 21 Rad 86. W czasie oczepin robiono w izbie D. z grochowin, żeby drużba i drużka

płakali K 49 Sa-Kr352. Bywał przyczyną chorób oczu Kot Podg83. Fraz. być komu dymem w oczach

znaczy 'przeszkadzać widzieć' NKPP dym 2, co utrwalone w pieśni Dla dymu bardzo tęgiego Nie poznał brat brata swego Nyr Kar 80, por. przysł. 14. Fraz. jak w dym znaczy 'bez wahania, bez namysłu' NKPP

dym 9



Poz 213. D. z palącego się bursztynu jest psijemny dla nosa i oców PSL 1973/4/198. Zapach D.wsiąka./oblatuje ubranie, włosy, czuć nim potrawy wit Baj 115, por 13.

■ R u c h : D . w z n o s i s ię do góry / do nieba / w powietrze, po świecie c h o d z i 3, na dachwylezie 1, do nieba 1, pod niebiosy i d z i e 1, 4, wyjdzie na góię it>, po górze chodzi 3, lezie lc, fruwa6. Może też wisieć 5. D. też rozchodzi się na różne strony ZWAK

1891/52; rozłazi się po ziemi ZWAK 1886/107, ZWAK 1889/77; Ściele się TN Krasiczyn 1985, LL 1964/3/41, ZWAK 1878/133; przylega do ziemi K 31 Pok 157; tłucze/bije się po ziemi TN Zaleś 1991; Snuje się jak mgła Mosz Kul 2/52 nisko po dacliacll Gaj Rozw 135, podob. ZWAK 1882/198, szybuje 15, kurzy się K 31 Pok 157, Nitsch Tek 94. W zależności od intensywności D.: idziekłąbkiem Czap Mat 127, oknami i dźwiami wali Cisz Krak 164, Lud 1910/83, bucha kłębami K 15 Poz 95, ZWAK 1882/198.

Porusza się cicho, bez żadnych odgłosów, por. zag. Widać, jak leci, a nie słychać Folf Zag nr

1167, we fraz. rozwiać się jak dym 'zniknąć, ulotnić się'. K ł ę b i e n i e się D. ma odbicie w etymologii słowa (zob. wyżej) oraz w znaczeniach wtórnych

słowa dym typu: 'kurz, kłęby kurzu, kurz na drodze', por. kasz. d'emńica 'pole z lotnymi jałowymi piaskami' Sych SGKasz 1/197, zadymka śnieżna, kasz. d'emńica 'śnieżyca, zadymka, zawieruchaśnieżna' Sych SGKasz 1/197; lokalnie na Kaszubach o morzu d'erhic 'brukać, zanieczyszczać, brudzić'Sych SGKasz 1/196.

D D. jest łącznikiem między niebem a ziemią, por. typowy kierunek wznoszenie się D.: wyjdzie donieba ib, pod niebiosy idzie 4. Wierzono, że dym idzie do góry na chwałę Bożą TN Krasiczyn 1985,„przenosi obiekty" z tego świata na tamten świat (w tym też do nieba), por. w żartobliwej pieśni: /matkę nam juz spalili, 1 to dobrze ucynili. Sła z dymem do nieba, cegoz jej potrzeba? 17; znane są

praktyki spalania paznokci, włosów - by znalazły się na tamtym świecie i aby ich po śmierci nie szukaćna ziemi, -+ogień, -+świat.

Podobnie w praktykach znachorskich wierzono, że c horoba opuszcza chorego w I) , którym chory jest okadzany i jeśli kogoś ten D. owionie przeniesie na niego chorobę, dlatego przy spalaniu chorób,zamawiający musi uciekać przed D. ZWAK 1892/259, uważa się również, by D. nie doleciał chorego K 48 Ta-Rz 302, -»ogień.

D. dusi: K 34 Chel 209, w bajce oszukiwany mąż rozpalając w piecu zadusił dymem schowanychdo pieca przez żonę kochanków ZWAK 1880/199, war.: ZWAK 1887/262. W innej bajce upominającysię u pana o skradziony kubek kogut, wrzucony do ognia, łyka D. i wypuszczając go potem z siebiewszystkie konie w stajni czadzi tak, ze zdechły Krz PBL nr 715. Wg podania D. dusi bestię podczas

pożaru miasta K 20 Rad 262. Określa się gO jako duszący Nyr Kar 286, TN Motycz 1985, wdzieiującij Się W płuca Nyr Kar 286. Wierzono, że czarownic D. nie dusi, ale połknięty przez nie powoduje, że gdy nie mogą być na

sejmie z czartem bioro gruby dym w gębę, k tóry trzymając, wszystko jak na dłoni widzą K 21 Rad 225. Jest p i e k ą c y i o s t r y s SFr 1 /198 , gryzie w oczy 2, scypie w ocy K 22 Lecz

dym 9. D . b r u d z i : garcyska w kominie okopciałe dymem 18; D. c z e r n i , smoli K 20

Rad 61, Wit Baj 115. W przysł. wymieniane właściwości D. oceniane są jako przykre, nieznośne, szczególnie w

mieszkaniach: Dym, dach dziurawy, zła żona najrychlej wypędzą z domu NKPP żona 23.

A Mimo przekonania, że ciepło wraz z D. ucieka z izby K 20 Rad 61, instalowano kominy, któreznalazły nawet swoje miejsce w pieśniach i wierszach ludowych: Dym kominem chodzi, do góryuchodzi. Powiedz mi Kasieńko, kto do ciebie chodzi? 01 Podl 35; dymem z komina dymi chałupina K 6Krak 507, dym z kominów idzie prosto w niebo Pig Wyb 166.

D. w kurnych chatach uchodził dziurą w powale, którą w razie potrzeby zatykano babą lubonuczką; część D. uchodziła przez otwarte drzwi do sieni i stąd na strych PSL 1961/3/161, PSL 1966/1/28, Wit Baj 114, Lud 1954/702, TN Cholowice 1985, K 16 Lub 59. W chacie D. uchodził przez świnkę K 16 Lub 56, kachłę K 29 Pok 59, dziurę w powale nazywaną teżokiennicą/dymnikiemWit Raj 114.

♦ Ze względu na wiarę w m a g i c z n ą moc D. stosowano go do: (a) rytualnej ochrony ioczyszczania; (b) do leczenia; (c) w celach praktycznych.

(a) O c h r o n n a moc D.: D. w wierzeniach ludowych często przejmuje funkcje obiektów, zktórych powstaje. Wierzono, że D. z palących się ziół święconych, gromnicy, gałązek z procesji

Bożego Ciała (wykorzystuje się je powsz. do zwalczania tego, co związane jest ze sferą złego) maspecjalne właściwości.

Ochrona przed burzą 19. Skutecznym środkiem ochronnym był D. z: gałązek z procesji BożegoCiała Szyf Miw 66, wianków święconych w wotywny czwartek [oktawa Bożego Ciała] Kul Wiel 3/67,K 15 Poz 190, TN Cholowice 1985; w okolicach Konina na Boże Ciało wianki wiła mądra 7, takichziół, jak: rozchodnik, rosiczka, kurze ziele, macierzanka, czarnyszka, łzy matki Boskiej, marchwica,kobylak, żywokost, rumianek, mięta - wianek składał się z dziewięciu lub jedenastu wianuszków -wtedy D. miał siłę Kul Wiel 3/420. Palono wierzbę święconą w kominie, ażeby D. rozpędzał chmuryZWAK 1889/189. Ochrona przed planetnikami to w istocie ochrona przed burzą, gradem, przeganianoich I), z mąki święconej i ziela święconego - planetmki uciekały z chmurami 1 wysypywały gmd 1 dysctam, gdzie tego me robili Baz Tatr 86, podob. Pel Dem 73. Obok tego funkcjonuje przekonanie, że

płanetnicy żywią się D. z mąki wysypanej do ognia podczas wypieku chleba Mosz Kul 2/656. Dla ochrony przed piorunem 19, zapalano gromnicę Pel Dem 64, stawiano ją w oknie, uchylano

nieco kwaterę okna, aby D. wyszedł przez ową szparę na zewnątrz Gaj Rozw 136, jak ten dym sie

rozchodzi, to pomaga TN cholowice 1985, podob. gdy ziele święcone wyleci z dymem z komina,rozegna chmury nad zagrodą i piorun w dom nie trzaśnie Pel Dem 65, podob. Kul Wiel 3/420.Szczególną moc zabezpieczenia przed piorunem miał mieć D. z ziela bylicy i liści dębowych Lud1913/115.


W celu ochrony zboża przed gradem gospodarz zatykał krzyżyki w zboże i palii ze wszystkich

stron pola po garści słomy, aby dym obsiadł całkiem oziminę ŁSE 1967/295. Do ochrony przed diabłem/demonami używano D. z liści dębowych Lud 1913/115. Wierzono

powsz., że diabeł lęka się D. kadzidła kościelnego K 22 Łęcz 272. Gdy pierwszy raz wyprowadzano

bydło na pastwisko okadzano je D z palących się święconych wianków by nikt krowom nie odebrał

1985. Krowy chore i po ocieleniu okadzano D. z kadzidła MAAE 1903/117. Okadzenie owiec sierścią

wilczą powoduje strachanie się owiec Baz Tatr 98. Okadzanie w niektórych obrzędach magicznych ma miejsce o wschodzie lub zachodzie słońca,

rzadziej w południe lub o północy Baz Tatr 84. W d y c h a n i e D zgodnie z przekonaniami jest skuteczne w leczeniu: bólu zęba: D z lulka



bydło na pastwisko, okadzano je D. z palących się święconych wianków, by nikt krowom nie odebrałmleka ŁSE 1961/207, Bar środP 299, Karw Dobrz 60, Kot San 70. Także w noc poprzedzającąWniebowstąpienie Pańskie (gdy czarownice są najbardziej aktywne) gospodynie podkadzały wymionakrów D. ze święconych wianeczków z rozchodnika i terlyczu K 34 chel 154. Gdy krowom czarownicamleko odebrała zalecano kadzenie wymion krowy D. z gromnicy Dek Sier 161, U. z czarciego łajnaDek sier 161, z ziół święconych sim wierz 271, K 15 Poz 283, z białego zieła 'czosnku' K 7 Krak 129.

By przywrócić krowie mleko okadzano też krowy kadzidłem ze skóry łasicy Woź Low 48.

Na Podhalu owce, które przyszły pierwszy raz na hale okadzano D. z ognia z pierwszego palenia, z zielem i smolą na łubku zebraną po drodze ze starych drzew. Dym ze smoły pilnuje, coby owcedobrze sie chowały i nie chorowały Baz Tatr IST; podob. kadzili D. z ziela i ze smoły z dziewięci

smreków Baz Tatr 179. Moc oc z y s z c z a j ą c a D.: wierzono, że D. wykurza zło, nieczystość Mosz Kul 2/313. Gdy na

halę przyjdzie obcy pies (szczególnie siwy lub biały) to po takim psie trza okadzić całom hale, anobarzyj salas i stronge Baz Tatr 98. Na Podhalu baca laskę skorusowom [leszczynową] święconą wwigilię Matki Boskiej okurzał w D. z pierwszego ogniska rozpalanego na hali - gdy nią uderzał oziemię, to wiedzioł, kto mu co robi, a takom gałęziom on piknie złe odpędził Baz Tatr 164.

Funkcję tę prawdopodobnie pełni też okadzanie kadzidłem (na Kurpiach składnikami kadzidła były jagody jałowca i bursztyn) w niektórych obrzędach kościelnych Lud 1952/399; podob. w domach,

gdy miał przyjść ksiądz po kolędzie wykadzano izby D. z jałowca lub mirry TN Motycz 1985, TNKrasiczyn 1985; na Pokuciu gospodarz kadził izbę przed wieczerzą wigilijną K 29 Pok 86. Kadzidłemkadzono w izbach po wyniesieniu Zwłok MAAE 1908/117.

(b) Le c z e n i e : wykorzystanie D. w ludowej medycynie opiera się m.in. na przekonaniu, żewykurza on chorobę Kul wiel 3/420, ale wierzono, że może stać się także ich przyczyną 16.

Przez ok a d z a n i e D. leczono ludzi i zwierzęta. Leczono: katar D. z pióra, rogu z końskichkopyt, kawałka starej skóry K 7 Krak 167; ból zęba - D. ze święconych ziół TN Krasiczyn 1985;choroby oczu - D. z wianeczków WOŹ Low 48; podob. różę K 46 Ka-S 469; ukąszenie przez węża - D.z kminku Kot Las IOO, lub surowym leniem gadzim Baz Tatr ioo; febrę - D. z pręcika leszczyny K 48Ta-Rz 302, D. z rózeg miotły, którą zamiatano cerkiew lub z koszuli, w której nieboszczyk wyzionąłducha K 31 Pok 172; urok zadany dziecku - dymem rózg dziewięciu dziewięć razy kadź K 15 Poz 115,nadto K 43 Śl 71. Kadzidła używano, gdy kogo nagłe zimno porwie, od kołek brzusznych, nagłego

przestrachu, przywidzenia Wisła 1902/363. D. z cetynki cisowej 'igliwia cisowego' zdejmowano urok z

krowy, której odebrano mleko Baz Tatr 162. Po ocieleniu krowę okadzano D. z żółwiowego zielazerwanego przed św. Janem, wierzono, że okadzanie przynosi mleczność krowom i spędza żółwia'nabrzmienie na wymionach' TN Motycz

W d y c h a n i e D. zgodnie z przekonaniami jest skuteczne w leczeniu: bólu zęba: D. z lulkamający „odmienny odór", wyciąga robaki z zęba ZWAK 1882/263; D. z korzenia pokrzywy leczonogruźlicę, szkarlatynę, tyfus LL 1976/3/46; D. z palącego się bursztynu miał pomagać na boleści wchrzodku, pomaga też kobietom na bóle maciczne, podobnie jak wąchanie D. z włosów swoich z głowyLud 1952/399. Kiedy zapaloną gromnicę przynosi się w dniu Matki Boskiej Gromnicznej (2.II) zkościoła do domu, gasi się ją a D. wdycha, by nie bolało gardło Udz Krak 48.

(c) Z a s t o s o w a n i e p r a k t y c z n e : właściwość odurzania, powodowania utraty przytomności wykorzystywano w łowieniu zwierząt gnieżdżących się dziuplach (tchórze, kuny i łasice)i norach (króliki, lisy, gronostajki, piżmaki) Kul Wiel 2/338, 339, 340; w pszczelarstwie do

poskramiania złości pszczół podczas dostawania się do ula Kul Wiel 2/240-241, por. podkurzacz, podkurzaczka, dymaczka, dymka, kurzydło, dmuchawka - urządzenie służące do robienia D. najczęściejz próchna wierzbowego. Utrwalone w przysł. Chroni się, jak pszczoła dymu Wisła 1897/346. Wędzonow nim mięso, ryby, na Podhalu w D. wędzono ser Baz Tatr isi.

Znaki dymne: w dniu św. Wojciecha zbójnicy schodzili się w kompanię, znakiem spotkania był D.ukazujący się nad Osobitą (z ognia, który rozpalał tam harnaś) Kom Tatr 37.

Z a k a z y . D. podobnie jak ognia nie wolno ręką kłócić 'rozganiać', gdyż bodłoby się bydło; gdyD. jest w kuchni nie należy motać Wisła 1903/159, nadto ZWAK 1881/116.

♦ Z wyglądu i kierunku poruszania się D. przepowiadano stan pogody: pogoda będzie jeśli D. unosi

się prosto do góry powsz., np. 15; ni e p o g o d a - jeśli D. rozściela się TN Cholowice 1985, ścieleTN Krasiczyn 1985; de s z c z -jeśli D. rozłazi się, rozchodzi się na różne strony, ściele się po zieminisko powsz., gdy D. z pieca kurzy się na izbę K 31 Pok 157; odwilż, plusk - jeśli D. ściele się po ziemiMosz Kul 2/52, ZWAK 1978/133, bucha kłębami ZWAK 1882/198; slota -jeśli D. ściele się po ziemiZWAK 1882/198; mróz -jeśli D. wzbija się w górę ZWAK 1878/133, Mosz Kul 2/52, ->pogoda.

Z kierunku D wróżono: (a) o z am ąż pój ś c i u, np. dziewczęta paliły starą miotłę, aby dowiedziećsię z której strony nadejdzie pan miody (z tej, w którą wiatr D. niesie) Kul wiel 3/522; (b) o ś m i e r c i,np. w wigilię Bożego Narodzenia komu D. ze świecy idzie najprościej, ten będzie długo zył Wisia1889/758, es. Kul Wiel 3/181; na Śląsku w wigilię Bożego Narodzenia gaszono świece do trzeciegorazu, gdy D. idzie w górę - zd r o w i e , jeśli opada - osoba, która gasiła świecę niedługo umrze Wisła1904/531. Gdy po zgaszeniu świecy, która paliła się przy chorym, D. pójdzie przez drzwi / w stronęksiędza Kul Wiel 3/492, ZWAK 1885/21 - chory umrze, gdy po kątach / w górę pociągnie/idzie kuchoremu - nie umrze wisia 1903/444, Kul wiel 3/isi. Z kierunku D. z palącej się słomy, na której leżałzmarły wróżono, w której stronie śmierć wioskę odtąd najpierw nawiedzi Kul Wiel 3/187, Lud

1909/103. * Z powodu swej nietrwalości traktowany jest jako symbol u l o t n o ś c i i ma rn o śc i , co

utrwalają fraz. dym to szczery 'marna rzecz' NKPPdym 5; rozwiać się

320 DYM - dokumentacja ŻAR eksplikacja 321

jak dym 'zniknąć, ulotnić się' SJP Szym 1/483; Ani dymu, ani popiołu 'ani śladu' NKPP dym i. Jeszcze inną

cechę sygnalizuje się we fraz. dym kupują 'robią coś nieprawdo podobnego' NKPP dym 4. W żartobliwej przemowie weselnej: Na rożen maku, na sito dymu K 16 Lub 243.

W s e n n i k u śniący się D. oznacza co ś n i e d o b r e g o , złodzieja, zmarłego w

rodzinie wstyd pochwalę pieniądze podróż; czarny U - smutek i żałobę Etn! 1994

PRZEPOWIEDNIE POGODY 15 - Dym wznoszący się do góry zapowiada pogodę/mróz.

Jak dym w górę szybuje, zawsze to mróz zwiastuje. NKPP dym 8, podob. Mosz Kul 2/52, ZWAK

1878/133, ZWAK 1886/107, ZWAK 1889/77, ZWAK 1891/52, LL 1964/3/41, Gaj Rozw 135, TN Cholowice 1985,Czap Mat 127, TN Krasiczyn 1985, K 48 Ta-Rz 260.



rodzinie, wstyd, pochwalę, pieniądze, podróż; czarny U. smutek i żałobę Etn! 1994 Nieb 151; Ogień Z D. - chorobę TN Cholowice 1985.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI

1 — Dym nie ma rąk ani nóg, ani oczu, a chodzi/wychodzi/wyleci/wyłazi nadach/na górę/do nieba.

a. Ni mo rąk, ni nóg, a jak wstanie, to do góry dostanie. (Dym). Folf Zag nr 335, war.:tamże; Lezie, lezie, ani nóg, ani rąk, a wylezie. (Dym).. Cisz Krak 331, por. też Fol f Z ag nr 1080.

b. Bez nóg, bez rąk, a na dach wylezie. (Dym). ZWAK 1886/135, war.: Lud 1911/81; Nima nóg, ani rąk, a wyjdzie na górę. ZWAK 1886/135, nadto MAAE 1908/316, Wisła 1902/418, ZWAK 1883/81; Ani nóg, ani rok, a na górę wylezie, jak dróg. Wisła 1892/315; Ni ma nóg, ani rąk,a wyjdzie do nieba. ZWAK 1886/135; Nie ma nóg, ani rąk, ani oców, na kalonkc wyleci. (Dym.

Kalonka 'szczyt dachu z ubitego perzu i gliny'). Cisz Krak 331. 2 - Dym gryzie w oczy. Me ma rąk, ani nóg, do góry wylizie, panów w ocy gryzie. (Dym). Folf Zag nr 335. 3 - Ojciec [= ogień] się rodzi, gdy syn [= dym] już po świecie/po górze/po

dachu/po domu chodzi. Ojciec się rodzi, a syn po dachu chodzi. (Ogień i dym). Folf Zag nr 580; war,: Jeszcze się ojciec

nie urodził, Gdy syn już po dachu chodził. ZWAK 1887/127, nadto ZWAK 1886/140; ... już po świeciechodzi. ZWAK 1878/178; ... po górze chodziul. Wisła 1889/669; Dosyć się syn nachodzi, Nim się

ojciec narodzi. ZWAK 1883/136; Nim sie ociec urodzi, syn juz po domu chodzi. Lud 1911/81. 4 - Siwy koń pod same niebiosy idzie. (Dym). Folf Zag nr 91. 5 - Co bez klinka wisi? (Dym). Folf Zag nr 788; war.: Wisi bez klinka. Lud 1911/85; Wisi, a nie

trzyma się. Folf Zag nr 1171, nadto Lud 1911/81.6 - Bez skrzydeł - fruwa, bez nóg - chodzi. (Chmura. Dym). Folf Zag nr 255. 7 - Od kąta do kąta biją się chomąta. (Dym, tluczący się po izbie w chacie kurnej). Folf Zag nr

777; tamże war.: ... tłuką się chomęta. 8 - Czarna kura (czerwonym) czubkiem rusza, a skrzydłami bucha. (Chałupa, z której wychodzi

dym, czasem z iskrami). Foir Zag nr 180.

PRZYSŁOWIA 9 - Me na dymu bez ognia. NKPP dym 12c; tamże war.: Ni ma ognia bez demu, a demu bez

ognia. 10 - Z dymu ogień znaj, a gaś, nie czekaj. NKPP dym 17. 11 — Pospołu te rzeczy chodzą: dym za płomieniem, grzech za lubieżnym pojrzeniem

(dotknieniem). NKPP dym 13.12 - Więcej dymu niż płomienia. NKPP dym 16.13 - Kto w dym wlezie, dymem śmierdzi. NKPP dym 10; tamże war.: Kto w dymie siedzi, dymem

śmierdzi. 14 - Kto w pochlebnym kocha się dymie, ten w mgle grubej osiędzie. NKPP dym 11.

ZAMÓWIENIA 16 - [Zażegnywanie łuszczki i rysiego pazura:] Sed(ł) Pan Jezus z Najświętsą Panną

dróżką, Spotkał się z rysim pazurem i łuszczką. Wezmę sobie rusckę brzozową, Na tegorysiego pazura i luscki siekanie, rzezanie. Bo ten rysi pazur i łuseka słoniowa (słoneczna),

gwiazdcczna, rzymna, dymna, wrzodala zapamiętała. Zegnam cię, zegnam, Pana Jezusową

mocą, Najświętscj Panny i wsytkich świętych pomocą. ZWAK 1879/56 Maslow. PIEŚNI

17 - Juz nam ojca na pal wbili, t to dobrze ucynili. Wysoko on stoji, wody się nie boji ... I matkęnam juz spalili, i to dobrze ucynili. Sla z dymem do nieba, cegoz jej potrzeba? K 6 Krak 188.

18 - U leniwej dziewczyny w domu garnki okopcone dymem. Jzby nie zamiecie, warkocą nie splecie. Garcyska w kominie okopciale dymem, miscysko pod

progiem przykryte barłogiem.K 6 Krak 117, podob. Pies Śl 2/165; ... Łyżki pod kominem Zakopcialydymem ... święt Nadr 286, war.: Biel Kasz nr 197.

RELACJE POTOCZNE 19 - Dym z gromnicy / zapalonych wianków chroni przed burzą/piorunem.

a. [Gdy nadchodzi burza z piorunami] Przeważnie po domach zapaliajo takie wja-nuszki święcone, palio, kopco, dymio tak, żeby to te n piorun nie uderzył w dom. Świece palio,

spiewajo piosenki taki nabożne. Czap Mat 76. b. Gromniczno świece zapalajo, ten dym sie rozchodzi, to pomaga. TN Cholowice 1985.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/365-366; De Vries Dic 429-430; Herd Lek 37; Kop SSym 78-80; Lur Slow 150; W5rtHofT 7/521-529.

OBURZA, CHMURA, DESZCZ, GRAD, MGŁA, NIEBO, OGIEŃ, PIORUN, PŁOMIEŃ.

Joanna Szadura

ŻAR

W polskiej kulturze ludowej żar podobnie jak -»węgle przez swój kontakt z ogniem posiada podobne jak on własności magiczne (ochronne) i lecznicze.

Słowo żar w ogólnym języku polskim ma znaczenia: (i) 'rozpalone węgle w gorącym popiele', (2)

'upal, spiekota, gorąco' (żar słoneczny) oraz znaczenie przen. 'gwałtowność uczuć, zapał; ogieńnamiętności' (z żarem przemawiać, żar miłości, pocałunków, spojrzeń) utrwalane w derywacie żarliwy'pełen wewnętrznego żaru, zapału, gwałtowny' (żarliwy mówca, wyznawca, kochanek).

Wyrazy pochodne takie, jak np. żarzyć się (i) 'palić się bez płomienia świecąc jasnym blaskiem',(2) 'świecić, błyszczeć, lśnić; odbijać się od tła jaskrawą, czerwoną

322 ŻAR cksplikncja ŻAR cksplikaeja :S2:t

barwą'; żarzyć (i) 'poddać co działaniu wysokiej temperatury, rozpalać do czerwoności, powodować, żecoś się żarzy' też (2) 'jątrzyć się, srożyć, zaostrzać się, zaognić, rozpalać, wzmagać, potęgować';

żarzeniec 'silne zaczerwienienie twarzy, rumieniec'; żarzeJnia 'fajerka'; żarzysty 'pełen żaru, żarzący

się jaskrawię, iskrzący się, rozżarzony, rozpalony, pałający'; żarzyzna 'całopalenie, ofiara spalana wogniu' - łączą znaczenie słowa żar z ogniem i utrwalają stereotypowe własności żaru takie jak ciepło

O W wierzeniach Z. podob. jak ->ogień, ->węgle ma własności o c h r o n nc Wisła 1897/246; jego moc ma być tak duża, że wystarczy wymówienie słowa zar, by np. przepędzić upiora Mosz Kul

2/311. T e m p e r a t u r a: Z. jest gorący, por. piasek gorący jak żar K 24 Maz 307. W znaczeniach

metaf Z to 'ogień namiętności gwałtowność uczuć; zapał' SJP Dor 10/1400 we fraz żar miłosny zar



ogniu - łączą znaczenie słowa żar z ogniem i utrwalają stereotypowe własności żaru takie, jak ciepło,świecenie, czerwona barwa.

= Forma podstawowa żar i jej pochodne etymol. od psł. pnia "gćrr, 'gorący, ciepły' Vas ES 2/35, SISE 1/323 będącego też podstawą utworzenia wyrazów: pożar, żarliwy, Żarki, gorący, gorliwy, gorzeć,

grzać Briic SE 661. Vasmer zestawia słowo żar z pokrewnym struś, górnie 'żar' i grec. termos 'ciepły'

Vas ES 2/35. Formy pochodne to: żarz Lin SJP 6/882, Karl SJP s/rai; żarzew Lin SJP 6/883, Karl SJP 8/695; z

sufiksem -ewie wskazującym na nazwę zbioru: zarzewie K 39 Pom 527, Karl SGP 6/96, K 9 Poz 143; Zarzewie/ZarzywieKarl SGP 6/435, Sych SGKasz 6/188, Dek Sier 107; oraz żarzywo Lin SJP 6/883, Karl SJP 8/695; na Pomorzu rzerzeclze, rzerzedza Sych SGKasz 4/386, K 39 Pom 527, zarzywie K 3 Kuj 184; formy zdrobniałe: żarzątek Lin SJP 6/883; żerzatek Karl SJP 8/695;z przestawką też rzeżatek Lin SJP 6/883, Karl SJP 8/691; na Lubelszczyźnie w l.mn. żarzotki wisia1897/246.

Bliskoznaczna nazwa prysk 'gorący popiół, w którym drobne węgle jeszcze nie wygasły' K 42 Maz392, por. Wisła 1890/101, jest spokrewniona z wyrazami pryszcz/prysz-czec/pryszczel 'bąbel, pęcherzod ognia, wrzód'; pryszczeniec/pryskirnik 'ziele, które usta bardzo rozpala i pryszczy'; pryszczenica'ziele, rozchodnik pryszczący' Lin SJP 4/493; perzyna, perz 'zarzewie' Briic SE 402, 'to, co się pali lubzostało zniszczone pożarem; zgliszcza' obecne we fraz. obrócić/rozsypać/zamienić (się) w perzynę'spalić (się) doszczętnie, zniszczyć (się) całkowicie', oraz w derywacie zaperzyć się 'zaczerwienić,rozognić' Briic SE 402 znaczącym współcześnie 'unosić się gniewem, wpadać w złość, irytację'.

+ x Z. pozostaje w ścisłym związku z -* o g n i e m , może wzniecać płomienie, por. teżmetaforyzację miłości jako ognia i Z., w pieśniach niech miłość bliźniego w ich sercach się żarzy Nyr Kar 174; ogień dla ciebie w mym sercu się zarży Lom śląsk 398.

A Z. z pieca wymiatany jest pociaskiem, grzebłem, słomianym pomiotłem zmoczonym W WodzieKul Wiel 1/209, Hol Wes 56.

Z. łączony z nie6em i słońcem (boże ognisko, niebieski ogień), zaćmienie słońca tłumaczono m.in.tym, że diabeł ukradł nieco żaru u Boga ZWAK 1878/126 ziemia Dobrzyńska; wg pieśni Słońce się

żarzy nam na zbawienie K 5 Krak 250, ->ogień niebieski, por. znaczenie Z. 'upał, spiekota, gorąco'. Też w piekle zarzewie wieczne, ogień, żar, ciepło TN Krasiczyn 1985, ->ogień piekielny. W pieśni

wojennej żar piekła przygotowany Nyr Kar 1 346, war.: świr Pies 276. ® Językowo ustabilizowana czerwona/jasnoczerwona b a r w a Z. TN Krasiczyn 1985, cecha

utrwalona w znaczeniu słów żarzeniec 'silne zaczerwienienie twarzy, rumieniec' SJP Dor 10/1406 i

żarzyć 'rozpalać do czerwoności' SJP Dor 10/1406 oraz w przysł. Znać prędko i po twarzy, Jaki się w

kim ogień zarży Lin SJP 6/886.

metaf. Z. to ogień namiętności, gwałtowność uczuć; zapał SJP Dor 10/1400, we fraz. żar miłosny, zar patriotyczny, zar wewnętrzny, zar namiętności, uczucia, pocałunków s SFr 2/sm.

■ Typowe zachowania: zarży się to 'pali się bez płomienia świecąc jasnym blaskiem', nie ma płomienia tylko jest żar, taki czerwony, ogień TN Krasiczyn 1985; bije s SFr 2/89, we fraz. zar bije zócz Folk Lodź 164; bucha s SFr 2/891; zieje S SFr 2/891; błyszczy, w porówn. oczy upiom błyszczące,

jak zar i< 31 Fok 211 D /, parzy n.k si.-r 107, co utrwalone we fraz. siedzi jak na żarzących się węglach j zarzewiu NKPP

siedzieć 69, nadto: siedzieć jak na rzerzeuim 'niepokoić się' Sych SGKasz 4/386; jakby mu kio nasypał prysku za cholewy Lin SJP 4/492, pali w porówn. brakło mu tchu w piersi, jakby pełnej palącego żaruLig śląsk 139. Wierzy się, że jeśli posypie się gorącym zarzewiem w znanych sobie miejscach, toczarownica dostaje wyrzutów na całym ciele Szyf MiW 158.

♦ Z. przechowywano przez noc w piecu, w celu wzniecenia ranoognia Mosz Kul2/504, na podpał Karl SGP 6/435; Z ćećora może kapą torfu vłoźec v pec, a reno jes je zafede Sych SGKasz 6/188. Rozdmuchuje się go S SFr 2/891.

W zwyczajach weselnych ojciec przekazywał panu młodemu Z., gdy syn zakładał nowe ogniskodomowe; od tego Z. rozniecano nowy ogień w nowym domu; podobnie przy przenosinach do nowegodomu Mosz Kul 2/504.

X Oprócz praktycznego zastosowania jako źródła ognia czy wkładu do żelazek Kul wiel 2/614, Wit

Baj 205 używany w m e d y c y n i e ludowej, np. przy leczeniu przez s p a l e n i e symboliczne lubrzeczywiste różnych przedmiotów związanych z chorobą Wisła 1897/246, l< 42 Maz 337, K 7 Krak 169, Pęk Bilg 236. Szczególne zastosowanie mają węgle wyjęte z Ż.

Z a k a z y . Z. podob. jak ognia nie wolno kłuć, drażnić, obrażać Mosz Kul 2/501, gdyż uważa sięgo za istotę żywą. Obowiązuje też powsz. zakaz pożyczania ognia/zarzewia, a także jego sprzedażyMAAE 1897/207.

• Dziewczynę, która w noc świętojańską skacząc przez ognisko wpadała w Ż.uznawano za czarownicę i< 10 Poz 204.

BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/203, 512-515; Gamlv Ind 683; Mif Tok 1/439.

-f-OGIEŃ, OGIEŃ NIEBIESKI, OGIEŃ PIEKIELNY, POPIÓŁ, WĘGLE.

Joanna Szadura

324 WĘGLE eksplikticja WĘGLE eksplikacja '.YZTi

WĘGLE

® W. żarzące się. ogniste węgle K M POZ 218 są c zer w one 1,2, Czub Aneg 92, Baz Tatr 128, por.

fraz. prażyć węgle do czerwoności K 42 Maz 479; w bajce płomyk grzejących się skarbów wyglądał

jak żarzące się węgle lub kocioł pełen czerwonego złota K 7 Krak 212.

Wygasłe W. są c z a r n e , fraz. czarny jak węgiel, poczernieć na węgiel, np. poczerniał na węgiel i został porwany przez Lucypera zły łotr ukrzyżowany obok Jezusa K 7 Krak 18. W pieśni ironicznie o



Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie. Ekwiwalencje. Kolekcje Wygląd Czynności i właściwościDziałania sprawcze. Lokalizacja. Węgle jako narzędzie kary i pokuty. Zastosowania praktyczne, magiczne ilecznicze. Ilość. Przepowiednie i wróżby.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Zamówienia. Bajki. Relacje potoczne i zapisy praktyk. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej węglom przypisuje się szczególne własności magiczne wynikające z

łączenia go z -t-ogniem. Służyły do rozpoznawania i odczyniania uroków, ochrony przed złem orazoczyszczania.

W kulturze ch r z e ś c i j a ń s k i e j węgle są symbolem wszystkiego co straszne i groźne:objawionego gniewu Boga, mąk piekielnych For Sym 76, Lur slow 259. Równocześnie widzi się wnich symbol Chrystusa i Eucharystii For Sym 77.

Słowo węgiel (zwykle w l.mn. węgle) występuje w znaczeniu 'to, co zostaje po paleniu się, w postaci drobnych kawałków, często rozżarzonych', np. w zwrocie pot. siedzieć jak na rozżarzonychwęglach; wyrazy pochodne utrwalające cechy węgli uznawane za typowe: wąglik (1) 'wrzód ognisty,iskrzyk', (2) 'ptak, ognik, zapalacz', zwęglić 'spalić na węgiel'.

= Nazwa węgiel, zwykle w l.mn. węgle, ma zasięg ogólnosłowiański, a wywodzona jest od ie.rdzenia Gamlv ind 274. Etymologia wskazuje na to, że W. traktowane są jako bierny przedmiotdziałania ognia Gamlv ind 274. Inne nazwy węgli to zdrobniałe węgielek ŁSE 1963/113, wąglik BazTatr 185 oraz wskazujące na ich związek z ogniem: ogień K 48 Ta-Rz 280, ogień jarzący z drzewa 10,

pęcyna 9, -+żar. * W. pozostają w ścisłym związku z o g n i e m , co oddają charakterystyczne określenia: spalić

(co) na węgiel; zgorzeć na węgiel; zwęglić (co), np. zwęgleniu ulega ciało dziewczyny, która nieszanowała matki i w którą za karę uderzyły dwa pioruny Nyr Kar 169; ciała matki i córki, którezginęły w pożarze Nyr Kar 157; pozostałością W. jest p o p i ó ł 3.

W baśniach spotykany jest motyw zamiany W. podarowanych przez Doga/świętych/mitologiczneistoty sierocie/ubogiemu w -łzłoto lia-c lub skarbów przypadkowo wydobytych w W. K 48 Ta-Rz 266;w W. Bóg zmienia złoto, aby ukarać kłamców K 3r, Przem 200, podob. diabeł, by dokuczyć babieZWAK 1881/162. W. (= dusze grzeszne) zabrane przez litościwego chłopa z piekła zamieniają się wczarne owieczki 12.

W W. są ekwiwalentem rozgrzanego -+kamienia przy odczynianiu uroków Lud 1905/384 i 395, Baz Tatr 93.

+ W praktykach magicznych W. były powsz. używane razem z c h l e b e m przy rozpoznaniu i

odczynianiu uroku 15 oraz leczeniu chorób pochodzących z zauroczenia K 3 Kuj 94, K 15 Poz 117. W podobnej funkcji stosuje się W. z: chlebem i r ó z g a m i , solą, ka m y k i e m (rzadziej z włosiem zeszczotki) 15. Chleb, sól i W. miały chronić od CZarÓW K 7 Krak 224.

i został porwany przez Lucypera zły łotr ukrzyżowany obok Jezusa K 7 Krak 18. W pieśni ironicznie orączce dziewczyny bieluchna jak węgiel spalony K 28 Maz 237.

■ O W. Są Q O T (£ C 6 K 20 Rad 132, Woź Łow 48, TN Krasiczyn 1985; W tekstach

z określeniami: żarzące K 39 Pom 527, żarzące, żarzyste Lin S.IP 6/210. Wygasłe W. są zimne 13. W. ż a r z ą s ię powsz; przepalające się skarby wyglądają jak żarzące się węgle K 7 Krak 212, podob l,ud1895/204; żarzą się płomieniem Bart Lub 27; j a r z ą s i ę ZWAK 1882/inn, Lud 1902/361;i s k r z ą s i ę: we fraz. oczy iskrzą się jak węgle K 15 Poz 198; oczy goreją, świecą się jak icęgle sSFr 2/5.'ii; p a l ą się: np. oczy, jak dwa węgle rozpalone K 5 Krak 25, Abram jak węgiel rozpalony,rozgorzał miłością K 24 Maz 118, goreją Lud 1982/141, pałają K 14 Poz 38; tlą się s SFr 2/531 i

gasną/mdleją i, s SFr 2/531; też popiełeją ZWAK 1882/211. W. wrzucone do wody p i s z c z ą K 17 Lub 113; w ogniu s y c z ą Lud 1982/141,

s k w i e r c z ą 12.

O W. p a r z y , p i e c z e ; fraz. ktoś siedzi/stoi/czeka jak na żarzących się/rozżarzonych/ rozpalonych Węgłach NKPP stać 59a, skakać 23, siedzieć 69, S SFr 2/531. W sp al aj ą rzeczy na nierzucone, tylko w baśni W. podarowne komuś dobremu nie spalają 11.

A Są w kuźni Kul wie! 1/420 (węgle kowalskie K 42 Maz 434); w podziemiu K 14 Poz 38; w piekle 12, K 51 Sa-Kr 282, -»ogień piekielny.

ł Rozpalone, gorące W. w piekle są narzędziem kary i p o k u t y : razem z gorącą smołą np. K 8Krak 161; potępiony siedzi na rozpalonych W. LL 1966/2-3/42; diabli węgle rozpalone pakujągrzesznikowi w gardziel K 8 Krak 125; w baśni siostra, która chciała zabić brata musi za pokutę zjeśćrynecke węgli cisz Krak 98, co jest dla c złowieka zadaniem niemożliwym do wykonania K 42 Maz 434,cisz Krak 98; rozpalone W. jadł jednak smok, by wzmóc swe siły ZWAK 1881/225; można też smokazabić dając mu do zjedzenia W. sim ślOpol 19-20.

W ba.śni z pałających W. jest zbudowany podziemny pałac czarnoksiężnika K 14 Poz 38.

Z a s t o s o wa n i a p r a k t yc z n e . W. używano jako zarzewia ognia Or L 1928/74, K 17Lub 79; W. obsypywano garnki, by potrawy nie wystygły Wit Baj 85, 202, por. 4, 5.

Z a s t o s o w a n i a m a g i c z n e . W. podobnie jak ogień miały mieć własności ochronneWisła 1897/246, Baz Tatr 93, zamykać drogę niepożądanym zjawiskom, odwracać skutki zadanychuroków/czarów K 7 Krak 91. Pasterze W. z ogniska zgarniali do kupy, by im się bydło nie rozproszyłoK 40 MazP 91.

Święcenie oraz przenoszenie i przechowywanie poświęconego W. Szczególną moc ochronną miałymieć W. święcone w Wielką Sobotę K 15 Poz 278, Baz Tatr 81, 83, 90, 162, takimi W", święconowodę TN Krasiczyn 1985. W. z poświęconego ognia niesiono do domu Baz Tatr 83, rozpalano od nichogień, obnoszono je wokół domu Baz Tatr 83, HO, od nich też rozpalano pierwszy ogień na hali BazTatr 81, 83. Wygasłe W. z poświęconego

326 WĘGLE - eksplikacja WĘGLE dokumentacja 327

ognia zabierano do domu i chowano pod strzechę, by chronić dom przed -►piorunem Baz Tatr 166.

Na Podhalu zabierano je na hale dla ochrony przed piorunem, ogniem i chorobami Baz Tatr 83,187, do

zamawiania duchów mieszkających na specjalnej gromcy Baz Tatr 177; węgielki tarninowe wbijano

wiosną w poletka, by chronić zbiory Kot San 64. Podob. zimne W. z ogniska, przez które przepędzano bydło wychodzące pierwszy raz na pastwisko przechowywano w domach, by chroniły od chorób K 27

trzymając w gembie trzy dni świencony wongiel Baz Tatr 187. Przyłożenie miału z W. wymieszanego z

chlebem i pajęczyną miało tamować krwotok Wit Baj 74, 273. Wypicie wody z wsypanym do niej prochem ze zmiażdżonego W. leczyło boleści spowodowane

zauroczeniem wit Baj 71, podob. boleści brzucha K 17 Lub 113. Okadzanie dymem powstałym przez rzucenie na rozżarzone W. różnych przedmiotów stosowano



Maz 138. P a l e n i e na W., np. zboża miało zabezpieczyć dzieci przed czarami wis ta 1890/101. By chleb

udał się, gospodyni wkładając go do pieca wrzucała na W. mąkę OrL 1928/195. Złe duchy odstraszanodymem z siedmiu warstw różnego ziela rzuconych na W. w Kwietną Niedzielę K 43 śi 24.

W r z u c a n i e W. do wody. Wodę z wrzuconymi do niej W. wlewano do mleka/śmietany, byzabezpieczyć przed urzeczeniem riileko i masło i< 15 Poz 113. podob. Baz Tatr 93, ŁSE 1961/98.Taka woda rozlana po rogach stajni odstrasza zmorę Woź Low 47, 59, -►woda.

Wrzucane do wody W. służyły do: (a) sprawdzenia czy urok został zadany Mosz Kul 2/391 isprawdzenia jego pochodzenia oraz (b) do odczynienia uroku. Gdy W. wrzucone do wody tonęłydowodziło to zadania uroku 14; albo że urok pochodzi od mężczyzny K 15 Poz 113, K 3 Kuj 94, K 7Krak 93, ZWAK 1879/49. Jeśli najpierw tonął wrzucony do wody razem z W. - chleb urok miał

pochodzić od kobiety K 3 Kuj 94, K 1 Krak 93, Baz Tatr 130, ZWAK 1879/49. Wierzono, że gdy urok pochodził od konkretnej osoby, to przy wymówieniu jej imienia W. wrzucony do wody tonie Lud1906/266, a w Poznańskiem - że W. tonie, jeśli urok pochodzi od wiatru K 15 Poz 113, 117, 265;

podob. zatonięcie włosia ze szczotki świadczyło o zadaniu uroku przez wiatr Kul wiel 3/414, ->wiatr. W. wrzucano do wody z intencją o d c z y n i e n i a uroku (woda z węgla) 7-9, 13, K 7

Krak 77, K 51 Sa-Kr 23, Kot Zn 422, Baz Tatr 129, Lud 1905/395. Jeśli W. tonęły, UWaŻanO, Że Urok został zdjęty. Zalecano wypicie wody z węgla Bieg Lecz 19, obmywanie nią zauroczonego 13, K 39

Pom 383, K 7 Krak 77 lub łącznie oba zabiegi, ->woda. Rysowanie W. znaku krzyża na trumnie miało chronić żywych i zmarłych przed złymi mocami K 24 Maz 216, K 6 Krak 6, K 49 Sa-Kr 531, 541; w Wielki Piątek na węgłacli obory miało ustrzec krowy

przed czarami ZWAK 1892/256; na drzwiach, pisano też słowa już tu była, aby oszukać cholerę Lud1905/401.

Sianie W. Wierzono, że czarownica naśw. Jana (24.VI) o dwunastej w nocy tańczy na miedzysąsiada lub za stodołą i sieje W. na nieurodzaj Szyf Miw 164. W. rzucano za kobietą podejrzewaną oodbieranie krowom mleka Szyf MiW 161. Rzucenie ugaslym W. za brzemienną miało spowodować, żedziecko W. będzie gryzło K 42 Maz 392-393.

Przechodzenie przez W. Na Mazurach kobieta idąca z dzieckiem do chrztu kładła na siekierze trzyW. rozżarzone i przez nie przechodziła z dzieckiem, by ochronić je przez urokami Lud 1908/43.Zabierano je ze sobą do krztu TN Krasiczyn 1985.

Za s t o s o wa n i a l e c zn i c z e . Przerzucaniem W. przez chorego lub wrzuceniem za koszulęleczono dymtenicę, tzn. nabrzmiałość w pachwinie K 39 Pom 390, K 7 Krak 166, ZWAK 1892/259.

Pluciem na rozżarzone W. pozbywano się pryszczy na języku spowodowanych obmówieniem przezkogoś Lud 1902/361.

Przyłożenie W. do chorego miejsca miało leczyć wrzody Bieg Lecz 100; postrzał f.SE 1963/153;banię LL 1972/4-5/95-96; a bolaki powstałe jako kara za plucie na ogień leczono

y p y p y p przy leczeniu: kataru Lud 1899/165; róży Lud 1902/366; ukąszenia przez żmiję LSE 1961/ura;ukąszenia przez węża LL 1957/1/31; paraliżu Bart Lub 32. Do zdejmowania uroków stosowano zabieg

spalania węgla nad chorym 6. Obmywanie wodą z wrzuconym do niej W. leczyło: morzysko Baz Tatr 183; ból głowy

Baz Tatr 129, -►dym.

A W ludowych praktykach leczniczych używano ściśle określonej ilości W., najczęściej to liczban i e p a r z y s t a Baz Tatr 129 , np .: sporad. jeden Lud 1905/384; powsz. trzy 7; oraz również

powsz. ich wielokrotność: dziewięć 8, 10, 13; też trzy razy trzy K 3 Kuj 247, Baz Tatr 129, Lud 1905/386, ŁSE 1961/96; trzy razy dziewięć K 7 Krak 94, K 52 Br-Pol 441; rzadziej pięć 10, czy siedem K 3 Kuj 94. Czasem używano p a r z y s t e j liczby W., np.:czterech ZWAK 1887/36; dwunastu K 20 Rad 1.32.

Liczono je czasem na opak, np. kociubą 'pogrzebaczem' Kot Zn 422, Baz Tatr 129-130, Lud1896/336, Lud 1905/395 albo dodając przed każdym liczebnikiem słowo nie Lud 1905/386.

♦ Z wyglądu i zachowania W. przepowiadano stan po g o d y : będzie mróz jeśli W. przegarniętew-piecu żarzą się ZWAK 1878/135; zd a r z e n i a , np. przybycie gości, jeśli W. z ognia są odrzucanew stronę drzwi K 17 mb 124, wystrzelają na pokój K 46 Ka-s 491. Jeżeli w Dzień Zaduszny (2.XI) z

pieca wypadnie W. mówiono, że dusza go wyrzuciła lub też sama się w tym ogniu miota K 5 Krak 311. Z wyglądu W. wróżono o u r o d z a j u w przyszłym roku. W wigilię Bożego Narodzenia

kładziono W. na każdy bochenek chleba dany uczestnikom wieczerzy, na czyim chlebie W. szybkozgasną, ten będzie miał chybny rok w urodzajach K 29 Pok 83; rozkładano W. na trzy kupki, jeśli W.na pierwszej kupce żarzyły się jasnym płomieniem będzie dobry urodzaj Bart Lub 27, ->popiół.

0 terminie rozpoczęcia siewu w r ó ż o n o w wieczór wigiliny - rozkładano W.na trzy kupki, siew będzie wczesny, gdy W. na pierwszej kupce żarzyły się jasnym

płomieniem Bart Lub 27. W Wigilię Bożego Narodzenia wróżono o śm i e r c i , np.kładziono pod pięć talerzy: nie palący się W., chleb, sól, mirt i pierścień; wybranieW. oznaczało żałobę/śmierć wis ia 1895/494, Kul wiel 3/30. Spotykanie się lub wymijanieW. puszczanych na wodę wróży parze młodych przyszłość Mosz Kul 2/393.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI 1 - Idzie do wody czerwony, okrutny; wychodzi z wody mdlejący 1 smutny. (Węgiel). Folf

Z a g n r 9 6 4 . 2 - Co to za kluka [kura], co sedzy na czerwionćch jajach? (Gróp [sagan] na węglach). Folf Zag nr 186.

PRZYSŁOWIA 3 - Chroniąc się popiołu wpada na wągle. NKPP popiół 1.4 - Kto na węgielku smaży, na popiołku zjada. NKPP smażyć 1.

328 WĘGLE - dokumentacja POPIÓŁ eksplikacja 329

5 - Gotuj są, grapuśku, pfe jednim vągliśku, jaz są gosce rnzc.ńdo. Przysłowie odnoszące

się do częstych gości; na Kociewiu brzmi ono: Gotuj są, garnuśku, pfe jednim uągluśku, jaz

gośće odjedó, a vi gośće odjeźjajta, za garnuśkam ńe ćekajta. Sych SGKasz 6/61. ZAMÓWIENIA

6 - [Zamówienie uroku:] Spalę węgle nad tobą I uciekaj od [podaje się imię zauroczonego],

je wysypał przy drodze, mówiąc: „Bądźcie, zdrowe, moje kochane węgle". I chciał dalej iść [próbował

odejść trzy razy] ... 'Aa trzecią rażą chce znów brać węgle i dalej iść, ale wtenczas węgle przemieniają

się w carne owiecki i obslępują go i becą. A ón niby pasterz ciągnie z niemi drogą. K 42 Mai 479.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY PRAKTYK 13 - Na przykład ból głowy kobieta miała czy tam mężczyzna, i rzucali węgiel drzewny na wodę,



Spokojny osoby. Kot Zn 320. 7 - [Zamówienie uroku:] Wody do garka się wzielo, wąglc spod blachy trzy. Po kolei wrzuca,

mianuje po cichu: Spod czepca - jeden węgiel... spod kłobuka 'kaptura' - drugi węgiel ... spod warkocza - trzeci węgiel ... I patrzy jak wrzeszczy. Ten, kto mianował ten węgiel, tak wrzeszczynajbardzi, to ten miot urzec. Lud 1981/95.

8 - Jak kogo złapały uroki i miał bolenie, brało się szklankę wody i do niej wpuszczało po jednemu

dziewięć rozjarzonych węgielków. Każdy węgielek żegnało się i mówiło Zdrowaś Mario, a potem: Czyto z chłopa... Czy to z baby... Po wrzuceniu do wody każdego węgielka trzy razy jednym tchem: Urok nie urok, Przybywa sam Bóg Od nieba do ziemie Boskie Przemienienie. Jak już wszystkie węgielki

były w wodzie, mówiło się Anioł Pański i Pod Twoją Obronę. Na końcu chorego obmywało się tąwodą i już po wszystkim. LL 1973/3/55.

9 - [Zażegnywanie bolaka:] Bierze, się z pieca węgli (pęcyny), następnie nad chorym mówi się: „Prosę Pana Jezusa i syćkich świętych, aby len boldk tak się osedl po ciele, jak święta w anieli ja pokościele". Po odmówieniu przytoczonego wiersza węgle rozrzucają się po kątach domu. ZWAK 1879/58.

10 - Wzięłam ogień jarzący z drzewa (chodzi o węgielki), zimną wodę do garka i te wongle puściłam na wodę. Wongli ma być nieparzyście S lub 9. Rzuciłam na wodę po jednym wonglui mówiłam: Jeden cie urzek, trzech cie uzdrowi, Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty. Potem

po trzy razy „Zdrowaś Maria" i „Ojcze Nasz". Potem wlałam przez nozdrza koniowi te wodc,dalej potarłam członkami (palcami) do trzeciego razu po czole (konia) i przelałam przez siebie(wodę) w stronę drzwi. Lud 1982/141; war.: Jeden cie stworzył, trzech cie uzdrowi: Bóg Ojciec,

Syn Boży i Duch Święty. Baz Tatr 129. BAJKI

11 - Bóg i święci / bracia miesiące / nieznajomy pan / zbójcy darująsierocie/ubogiemu węgle w zamian za odpowiedź na zadane pytanie / opowieśćbez słowa prawdy; węgle zamieniają się w złoto.

a. Bóg, Św. Paweł i św. Piotr darują węgle chłopu za odpowiedź na pytanie:Czy lubi mróz, deszcz, wiatr?

[Węgle położone] u scytu, ... pod strzechą ... wedle baby [wierzch pieca] nad piecem [zamieniająsię w trzy kupy złota]. K 42 Maz 492.

b. Węgle darują sierocie bracia miesiące w zamian za wymienienie ichimion lub odpowiedź na pytanie, który z nich jest najpiękniejszy. Krz PBL nr 480 B,-+żar.

A dopiero óni ji odpowiadajc: „Moja kochana, idź sobie, weź trzy węgielki ognia, wuóz se doskrzynie, nie bój sie nic, bo ci sie ta nie spali." Tam óna zaględa do skrzynie, jak wtiozyua, wziena se,a tam strasne majętki, pienigdze i przyodziewek cysty. Cisz Krak 136.

c. Ubogiej ratajce pan daje węgli do ogrzania. A no, kobicino, nie chcielibyście cokolwiek węgli da ogrzania? ... „Weźcie we fartuch" ...

„Ojpaniczku, spaliłby mi się ..." - „Nie lękajcie się, matko, nic wam sie nie stanie ... " [węgle

zamieniają się złoto]. K 14 Poz 162. d. Węgle darują zbójcy w zamian za gadkę, w której nie ma słowa prawdy.Kra PBL nr 1922.

12 - Stały [w piekle] tygle z węglami i ogień się buzował na tym kominie. [Chłop] Święciedotrzymywał obietnicy i cały rok dane węgle nad ogniem trzymał, az skwiercaly (a bytyto duse, co się w piekle smażyły). Jednakże co dzień garstkę tych węgli odsunął na bok nieznacznie ... po trzecim roku nie chciał dalej służyć i wzion na plecy worek z węglami,które był odgarnął, i posed z niemi w świat. Ale usedsy kawał drogi węgle mu zacięzyly. Więc

3 Na przykład ból głowy kobieta miała czy tam mężczyzna, i rzucali węgiel drzewny na wodę, spod kuchni, z paleniska ... dziewińć węgli rzucali na wodę i jak ten węgiel przestał już gorący być, zimny, jak juz przestał takt wypalony, no to wrzucić dziwięć kawałków węgla i ten węgiel się zanurzył lub nie, jak płynął i to mieli tako, że to była moc, rzucali i urok tam wodą obmywali. TN Krasiczyn1985.

14 - Bierze się trzy węgle, wrzuca do szklanki napełnionej wodą i mówi pacierz. Jeżeli węgleUtoną, to znak, Że są uroki. ZWAK 1889/70, podob. Mosz Kul 2/393, Kul Wiel 3/414, K 42 Maz 335, K 20 Rad 132,K 48 Ta-Rz 296, K 51 Sa-Kr 23, K 7 Krak 93, Baz Tatr 128-129, ZWAK 1887/210, 1889/70; [rzadziej o zadaniuuroku świadczy to, że węgielek nie tonie]. K 7 Krak 94, ZWAK 1887/36.

15 - [Węgle wrzucone do wody razem z chlebem służą do rozpoznania i odczynienia zadanegouroku.] K 15 Poz 113 i 265, podob K 3 Kuj 94 i 247, ŁSE 1961/96-98, K 7 Krak 93, Lud 1902/367, Lud 1905/384 i386, Baz Tatr 129130; [podob. Z chlebem razowym] K 3 Kuj 248; [z chlebem i rózgami (końcami miotły)] K 15 Poz 116; [z chlebem i kamykiem] K 51 Sa-Kr 20; [z chlebem, solą i kamykiem(-ami)] K 48 Ta-Rz296; [z chlebem i solą] Baz Tatr 129; [rząd. z chlebem i włosiem ze szczotki] Kul Wiel 3/414; [ztłuczonym kamieniem] K 51 Sa-Kr 23; [z solą] Lud 1905/386.

BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/202; De Vries Dic 164; For Sym 76-77; Herd Lek 172; Lur Slow 258-259.

-+OGIEŃ, OGIEŃ PIEKIELNY, POPIÓŁ, ŻAR

Joanna Szadura

POPIÓŁ

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd. Właściwości. Lokalizacja. Obiekt.Zastosowania obrzędowe, lecznicze, magiczne, praktyczne. Przepowiednie i wróżby.

Dokumentacja: Przysłowia. Pieśni pogrzebowe. Pieśni zalotne i miłosne. Ballady. Legendy. Baśnie.Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej popiół to symbol umierania, obracania wniwecz, umartwiania ciała,ale i zarodek nowego życia; rozsianie popiołu po polu to zarówno rozproszenie po świecie, jak też iumożliwienie powtórnych narodzin. Balladowy i legendowy motyw odrodzenia się z popiołów wyrażaideę przezwyciężenia śmierci. Popiołowi przypisuje się wiele własności wynikających z łączenia go z-ôgniem.

W wielu kulturach popiół symbolizuje los człowieka, krótkość życia, śmierć, żałobę,zmartwychwstanie; grzech, pokutę, skruchę, oczyszczenie Kop ss ym 332, Herd Lek 127.

Przez swe podobieństwo do prochu/pyłu/ziemi jest symbolem zmartwychwstania, odrodzenia donowego życia, por. motyw Feniksa Kop ssym 333, Lur Slow 182.

330 POPIÓŁ eksplikac.ja POPIÓŁ uksplikacja 331

Posypywanie się popiołem, tarzanie się w nim było w kulturze ludów p i e r w o t -nych wyrazemżałoby, bólu, jednocześnie było zabiegiem chroniącym żywych przed Zmarłymi For Sym 77, Herd Lek 127, Lur Slow 182.

W kulturze ch r z e ś c i j a ń s k i e j popiół jest symbolem pokuty, oczyszczenia i

zmartwychwstania. Poświęcenie w środę popielcową popiołu, posypanie nim głów wiernych ze

antynomii życia i śmierci, np. w baśni z P. pokropionego magiczną wodą odradza się spalona panna K

51 Sa-Kr 25o; z P. ze spalonej wierzby, wyrastającej z mogiły zabitej pani wyrasta ruta 17, a z P. ze

spalonych topolowych łóżek (topole wyrosły na grobach zamordowanych przez świekrę dzieci) i

rzuconego do rzeki rodzą się takie same dwa chłopczyki 19; w legendzie syn w czasie głodu zasiewa pole P. ze spalonej strzechy 15. W balladzie z P. ze spalonej dzieciobójczyni rozsianego po polu ma



słowami Pamiętaj, człowieku, że prochem jesteś i w proch się obrócisz (Rodź. 3, 19) otwiera okresWielkiego Postu; istotą tego aktu jest symboliczne przypomnienie o przemijalności i śmierci orazotwarcie drogi do oczyszczenia i zmartwychwstania For Sym 79, Lur Slow 183.

W języku polskim słowo popiół obok podstawowego znaczenia (i) 'to, co zostaje po spaleniu, jasnoszary proch, miałki i lekki', posiada znaczenie (2) występujące zazwyczaj w l.mn. 'doczesne

szczątki człowieka, prochy ludzkie'. Wyrazy pochodne po-pielisko 'popioły pozostałe po spaleniuczego, zwłaszcza po pożarze, po ognisku'; popielnik (1) 'miejsce na popiół pod ogniskiem', (2) 'placek z reszty ciasta z pączków zapustnych pieczony w popiele w wieczór przed środą popielcową', (3) 'duch

przebywający w popiele pod ogniskiem'; popielnica 'naczynie na popiół'; Popiełuszki 'dziewczyna,która w bajkach zajmuje się wynoszeniem popiołu; oddziela mak od popiołu'; popielaty 'kolor

jasnoszary'; popielatJca (i) 'rodzaj gleby', (2) 'kura o upierzeniu popielatoniebieskim'; popielak 'kot'; popielica (1) 'gryzoń o miękkim, puszystym, popielatym futerku', (2) 'futro z popielic'; Popielec 'środa popielcowa'.

= Nazwa popiół jest etymologicznie związana z wyrazami palić, płomień, polano, które pochodząod rdzenia *pel- 'palić' Briic SE 431. Słowa oparte na tym rdzeniu mogą oznaczać także 'pył', 'mąkę zdrobnego przemiału' \'as ES 3/234, por. Gamiv ind 220 przez co eksponuje się miałkość. Zdrobniale

popiolinek Pies śi 2/2S6, popiołek 7, Hajd Nie 220; w zgrubieniach popielec 13, popie/isJco Sad Podh155; na Śląsku Jiasie, iiajsie śmiel Opol 107 (z niem. der Asche 'popiół'); synonimicznie proch K 39

Pom 270, K 7 Krak in, 114, Kot San 195, Baz Tatr 99; prysk 'P. zmieszany z żarzącym się węglem' K 24 Maz 392, -••żar, -zwęglę.

+ W baśniach P. pojawia się razem z makiem, z gr o c h e m jako mieszanina trudna dorozdzielenia, w bajkach rozdzielenie ich to niemal beznadziejna praca 18; w pieśniach z w ę g l e mKam Pom 300, s i e c z k ą jako mieszanina nieużyteczna i bezwartościowa 9.

«-» P. jako bezwartościowy przeciwstawiany jest pi e n i ą d z o m : wuolalbun ją wząc z wagiem i

popiołem, ńeż insza, choebi mńała i tisąc Kam Pom 300. W pieśni sierocej nie nadający się dozjedzenia chleb z P. przeciwstawiany ch l e b o w i z masłem: swoim dzieciąteczkom chleba z masłemdaje, a mnie sierotcczce umacza w popiele K 22 Łęcz 167.

x P. powstaje ze spalania czegoś, strawienia przez ogień. Potwierdza to etymologia oraz fraz. spalićdó popiołu K 39 Pom 436, spalić na popiół K 51 Sa-Kr 85, upalić popiół 12, ogniem w popiół obrócić

Nyr Kar 130, tzn. 'zniszczyć doszczętnie' s SFr 1/720; podob. obrócić w popiół / kupę popiołów s SFr 1/719; leżeć w gruzach/popiołach 'ulec całkowitemu zniszczeniu' S SFr 1/719; ani dymu, ani popiołu

'ani śladu' NKPP dym 1. Według legend i baśni możliwe jest jednak odrodzenie z P., a więc przezwyciężenie

wyrosnąć kwiat lub drzewo 11, podob. ze spalonego wianka dziewczyny wyrasta kwiat 12. Motywodrodzenia z P. zna język ogólnopolski, por. zwrot odrodzić się z popiołów 'powstawać, zaczynaćistnieć od nowa, na ruinach, po całkowitym zniszczeniu' s SFr 1/720, pochodzi raczej zogólnoeuropejskiego motywu Feniksa Kop ssym 333.

W baśniach P. zmienia się w złote pieniądze Sim Gad 110, ->węgle, ->złoto. ® Podstawową cechę wyglądu P. utrwala powsz. znany przymiotnik popielaty 'jasnoszary' SJP Dor

fi/1004.

O P. jest: d ro b n y, miał k 1 nc; można go siać 11; jest lekki: toczy się, sypie się 7; sieje się 6, 10;kurzy się jak dym K 17 Lub 153. Lekkość, niestałość P. w pieśniach porównywana jest do uczućmężczyzny 10.

Wierzy się, że P. w zależności od przedmiotu z którego powstaje, a także czasu i miejsca jegowypalenia nabiera specjalnych właściwości i może pełnić określone funkcje: „dobrą moc" ma P.

powstały ze spalonych sakramentaliów (palm święconych, tarniny z ognia święconego w WielkiCzwartek, resztek święconego i in.); popiół wigilijny z ognia rozpalonego w tym dniu w domu LSE

1961/92, P. święcony w środę popielcową, na Mazurach popiół dwunastkowy - spalony między Bożym Narodzeniem a dniem Trzech Króli K 40 MazP 61, 62, Wisła 1892/175 i 643, Bieg Lecz 5.Odpowiednio „złą moc" mógł mieć P. ze spalonej ropuchy, części ciała umarłego oraz P. wypalany o

północy na rozstajach czy miedzy; wierzy się, że gdy posypać dziewczynie spódnicę P. z obręczy,

która sama na konewce pękła, to spódnica dziewczynie sama spadnie ZWAK 1886/115.

A Miejsce na I', jest w kuchni domowej, w kominie, w popielniku Sych SGKasz 4/139. Pieśniowaformuła rekuzy: na kominku popiół, dej mi Jasiu spokój 4. W baśniach pojawia się motyw pieca

proszącego dziewczynę o wymiecenie zeń P. K 14 Poz 32. Wierzy się, że jest w garnkach z pieniędzmi/skarbami (jako ślad po ich przepalaniu się/przeczyszczaniu) K 17 Lub 153, Hajd Nie 45,->ogień demoniczny, ->płomień demoniczny. Wierzono, że znajduje się w czyśćcu, na nim dusza zgrzechów się oczyszcza K 7 Krak 23, ->ogień czyśćcowy.

W bajkach w P. lubi siedzieć kot MAAE 1908/294, cisz Krak 306-307, nazywany z tego powodu naKaszubach popclak Sych SGKasz 4/139; lis i< 14 Poz 329, najmłodszy, głupi syn 16, 18, ZWAK

1884/306-307, w pieśniach leniwa dziewczyna 5, także łyżki, miski, garki leżą w P. w jej domu 8. NaKaszubach wierzą, ze przebywa w nim popielnik 'zły duch, diabeł' Sych SGKasz 4/139.

♦ Rozsypanie po polu P. ze spalonych przestępców K 51 Sa-Kr 188, por. ballada o dzieciobójczynin, wiąże się z odmową pogrzebu; fraz. rozsypać popiół na cztery strony świata 'skazać na wiecznąniepamięć' NKPP popiół 4, zwrot ten wiązał się pierwotnie z odmową zwyczajowego pogrzebu. W

baśniach dziewczyna porwana przez zbójców wraca do domu po ścieżce, którą wyznacza sobie poprzednio P. Krz PBL nr 955.

332 POPIÓŁ eksplikacja POPIÓŁ eksplikacja V]:i

Z a k a z y . P. nie wolno wyrzucać przed zachodem słońca, bo ten, kto wchodząc do chaty go

zadepcze dostanie kurzej ślepoty ZWAK 1879/98, ZWAK 1887/209. Po wieczerzy wigilinej nie należy

go wynosić, bo wynosi się z domu szczęście Wes śląsk 208. Nie wolno deptać po P. Baz Tatr 188,

sypać go na odchody ludzkie, bo zrobią się wyrzuty skórne Bieg Lecz 117. Nie należy piec w P., gdy

gęś lub kura siedzi na jajach, by pisklęta się nie poprzypiekały i nie zamarły K 53 Lit 396.

wywożą skrzypka ze wsi, po drodze wypuszczają kota, co symbolizuje wyjście duszy, a na granicy pól

'rozbijają garnek z I'., zwyczaj ten symbolizuje początek postu (podob. we wtorek zapustny Kul wiel

3/45, K 4 Kuj 267). Na Mazowszu chłopcy i dziewczęta w środę popielcową rzucali sobie nawzajem pod nogi garnki z P. K 24 Maz 125, chłopcy przebierają się za pannę i dziada, panna ciągnie kloc, a

dziad poganiając ją obsypuje jednocześnie P. Gaj Rozw 50. W Krakowskiem w Wielką Środę -



♦ Z a s t o s o w a n i a o b r z ę d o w e . (a) P o s y p y w a n i e P. Posypywanie przez księdza w kościele głów wiernych

poświęconym P. ze słowami 7 J prochu powstałeś, w proch się obrócisz na znak pokuty(utrwalone we fraz. posypać głowy popiołem 'umartwiać się, pokutować' NKPP popińi 3)

w środę popielcową jest znakiem rozpoczęcia postu i ma odpowiedniki w podobnych praktykach ludowych. P. brano w kościele do książeczek do nabożeństwa, by posypaćw domu głowy tych, którzy nie byli na mszy, na Mazowszu młodzież posypuje sięw domu P. branym z garści, ze słowami: obyśmy tak za rok doczekali, a skruchęokazali K 28 Maz 80. Wykorzystywano P. z palonej w Wielki Czwartek tarniny TN Cholowice 1985; z palm święconych w Kwietną Niedzielę K 41 Maz 155. Wierzono, że

palono w tym celu kości umrzyków, dlatego mówiono, żeby choć ze zdrowego (tj.starego) człowieka był ten popiół, bo wtedy głowa nie będzie bolała Gaj Rozw 50. Dla

przypomnienia rozpoczęcia Wielkiego Postu u belki przy progu każdej chaty wieszanosito z P., który wchodzącego do niej przyprusza dając przypomnienie postu K 23 Kai 74.W Wielkopolsce kobiety w środę popielcową po nabożeństwie udawały się wraz zeskrzypkiem do karczmy K 23 Kai 73, PSL 1963/2/79, gdzie każdego, kto przychodził tegodnia do karczmy obsypywały P. Kul wiei 3/46 zbieranym w pończochę ZWAK i878/i<;,Karw Dobrz 189, K 9 Poz 128 - uniemożliwiało to wejście do karczmy, a tego dnia należało

powstrzymać się od picia; podob. dwu chłopców obsypuje P. zebranych w karczmieZWAK 1885/22 lub robi to karczmarz/karczmarka K 39 Pom 66. Tego dnia w Poznańskiemkobiety idą na gościniec i obsypują P. mężczyzn K 9 Poz 129, „sprzeciwiają się (jako niby

parobcy) młodym dziewczętom" sypiąc na nie P. K 9 Poz 128. W Chełmskiem w środę popielcową przebierańcy chodzili po domach, jeśli otrzymali dar uderzali gospodarzy pończochą z P. po głowach, jeśli nie, rozsypywali go po domu K 33 chel 132.

W okresie od Bożego Narodzenia do Trzech Króli, w tzw. świeczki, chłopcy przebrani za bociana iniedźwiedzia pytali napotkanych, czy chcą miodu, gdy odpowiadali tak, posypywali ich P. Szyf Miw49.

(b) R o z b i j a n i e g a r n k a z P. W tłusty czwartek zwyczaj ścięcia Śmierci,tzn. ścięcie głowy kukły symbolizującej śmierć (prawdopodobnie jej głową jest garnek Z P.) K 20 Rad 305, też W kusy Wtorek PSL 1959/1-2/136 ok. Radomia.

W półpościc powsz. zwyczaj wybijania półpościa, rozbijania garnka z P. o drzwi sąsiednichdomów K 24 Maz 124 i 125, wisla 1903/691, Karw Dobrz 189, 190; wrzucano stare garnki z P. do

mieszkań Czub Aneg 154, TN Lubień 1978, do sieni K 28 Maz 80; rozbijano naczynia a P. lubnieczystościami, tzw. żurem Karw Dobrz 190, ŁSE 1974/64; w pieśni: na środku kałuży popiołek, Potłukłem garnek z popiołem, pójdź ze ty żurze prec z dworem K 5 Krak 281. Także dziewczęta ichłopcy rzucali go sobie nawzajem pod nogi, wołając Półpoście, mości panie! Mości panno,

półpoście! K 5 Krak 272. W środę popielcową kobiety z Wielkopolski przebrane za mężczyzn/Cyganów

p g ją ją yp j j j ą ę Judaszki - po jutrzni chłopcy spuszczali z chóru kota w garnku z P. Udz Krak 50, K 5 Krak 278. WLubelskiem dziewczęta po wieczerzy wigilijnej rozbijały u sąsiadów garnek z P. wołając kukuryku po

pośniku lian Lub :i2. Aby zapewnić pomyślność (współcześnie forma żartu) w obrzędzie weselnym rozbijano garnek z

P. (i skorupkami jaj) ŁSE 1974/20, Kot Urok 33, także podczas przekraczania bmmy ustawionej nadrodze Kot San 106, 107 i ios, TN Latyczyn 1979, powrotu z kościoła K 2C Maz 11.1, w Lubelskiemrzucano młodym pod nogi garnek z P. Wisla 1902/313.

Zwyczaj rozbijania garnka z P. (w formie żartu) w pierzaki TN Lubień 1978, czy w innej funkcji(prawdopodobnie zapewnienia pomyślności) w wieńczyny, ten, kto mocował wiechę rzucał go z dacłiuna ziemię Kot San 100-101.

(c) R o z s y p y w a n i e P. po ziemi. W Krakowskiem zwyczaj ciągnięcia śledzia z jednoczesnym sypaniem P. - na znak wypędzania mięsopustu K 5 Krak 271.

(d) Z a m a l o w y w a n i e okien P. Powsz. w półpoście. (podob. lokalnie w środę popielcową) zwyczaj zamalowywania okien P. przez chłopców w domach dziewcząt; też w wigilię Nowego Roku dziewczęta zamalowywały okna gliną z P. w domach, w których mieszkają chłopcy K 28 Maz 76. W obrzędzie pasowania na flisaka golono fryca wysmarowanego P. LSE 1957/297.

(e) Z j a d a n i e i m y c i e się w P. W obrzędzie weselnym drużba wita młodą

w domu weselnym częstując ją łyżką P. Lud 1911/159 nad Łomnicą. Formę żartu ma prawdopodobnie podanie drużbie podczas dzielenia korowaja zamiast miski z wodą do Umycia rąk, miski Z P. Hol Wes 140, K 10 Poz 277, TN Dębowiec 1967.

ł Z a s t o s o w a n i a 1 e c z n i c z e. P. jako przenośnik (medium) siły magicznej tkwiącej wspalonym przedmiocie pozwala na wejście w krąg oddziaływania tej siły. Dokonuje się to przezspożycie P. lub fizyczne z nim zetknięcie (np. posypanie).

W lecznictwie ludowym za szczególnie skuteczny uważa się P. poświęcony w Popielec Baz Tatr 13", na Mazurach popiół dwunastkowy K 40 MazP 61, 62, Bieg Lecz 5.

(a) Stosowano p r z y k ł a d a n i e P.: np. P. z drzewa osikowego przykładano do wrzodu,martwej kostki Lud 1937/74; hemoroidów Wisla 1897/246; ciepłym P. nasypanym w wełnianą

pończochę okładano szyję w celu wyleczenia gruczołów ZWAK 1878/138. Na ranę po ukąszeniu przezwściekłego psa przykładano P. z sierści tego psa Bieg Lecz 22.

(b) W y p i c i e P. zmieszanego z wodą/wódką stosowano np. przy leczeniu bólu brzucha BazTatr 188, morzyska K 7 Krak 152. Czasem musiał to być specjalny P., np. lekiem na alkoholizm miał

być P. z kawałka spalonej koszuli trupa podany w wódce Sych SGKasz 4/138; przy opadaniu z siłnitką mierzono chorego, jeżeli dwie miary nie zgadzały się, nitkę trzeba było spalić, a P. z niej daćwypić choremu na łyżce wody K 15 Poz 155; na febrę P. ze spalnego rogu koszuli dawano z wódką dowypicia, potem chory miał iść do gościńca i tańczyć do upadłego K 15 Poz 157, Kul wiei 3/425; naWarmii

334 POPIÓŁ eksplikacja POPIÓŁ eksplikacja 335

wypicie P. ze spalonego w Wielki Piątek na cmentarzu krzyża miało zapobiegać bólowi gardła Szyf

Miw 56. (c) Z j a d a n i e P.: choroby bydła, np. opary 'pęcherze na częściach rodnych samicy' leczono

wkładając zwierzęciu do pyska P. ze spalonej kości ze święconego na Wielkanoc mięsa Lud 1912/187.(d) K ą p i e l w wodzie z P. miała być skuteczna w leczeniu przestmchu P. ze słomy

nogi, by 7, domu nic uciekały ZWAK IHR I / M M , zakupione gęsi. Lud 1907/328, Lud 1924/88. P. z

piór gołębich posypywano gołębnik, aby ptaki nie uciekały K 39 Pom 270.

Posypanie P. może też szkodzić Mosz Kul 2/342. P. ze spalonej słomy własnego dachu należało posypać wrogowi zagrodę, a będzie biedował Lud 1907/227. P. ze spalonej ropuchy (symbol diabła,

czarownicy) szkodzi ludziom, żywinie 1 całemu dobytkowi Baz Tatr 151, posypanie nim chłopca przez



( ) ą p y p ywyciągniętej z czterech rogów strzechy i spalonej przed wschodem słońca, sypano do kąpieli ZWAK

1887/210; miała też skutkować przy bólu nóg, bo popiół szorski i wygniata te choroby szorsko uczłowieka TN Motycz 1985.

(e) K ł a d z e n i e chorego na popiół dwunastkowy stosowano na Mazurach przy odpędzaniukrasnoludków (robaków) K 40 MazP 61, Bieg Lecz 5. W Lubelskiem przeciąganie przez gorący P.stosowano przy leczeniu hemoroidów Bieg Lecz 28.

(f) O b s y p y w a n i e P. Pobabrane 'zaczarowane' owce trza wzionść jednom najbarzej chorą, jednym ucienciem łeb jej ucionć: Ten łeb zakopać na siedem dni na granicy pastwiska. Pote prawomnogom kopnąć, co ostało, obrać ze skóry 1 ugotować, jaze mięso od kości odejdzie. Wte wyjonć kości 1kawał mięsa 1 spalić to poza progem sałasa, 1 tym popiołem posypać po strondze 1 granicy holi BazTatr 151. Na parszywieme krów skuteczne miało być posypywanie P. z ropuchy Baz Tair 99. Nabolączkę wymion posypywano P. mleko, które wykipiało na ogień (wierzono, że mleko cały czaszachowuje kontakt z owcą lub krową, dlatego, gdy wykipi na ogień, to ten pali wymiona krowy) ZWAK

1881/119.(g) R o z s y p y w a n i e P. z rzeczy, których działanie było uznane za szkodliwe dla człowieka

na granicy/miedzy, np. znaleziony pod progiem palec nieboszczyka (który domownikom przynosiłchorobę) należało spalić, a P. rozsypać po granicy BazTatr 153.

(h) Za k o p y w a n i e P.: przy leczeniu zadania choroby przez podłożenie kości i włosówumarłego kości 1 włosy trzeba było spalić, a popiół wyzbierać 1 zakopać na smentorzu Baz Tatr 152;aby leczyć zarazę - płótnem trzeba było wysłać drogę, którą przechodzi bydło, płótno spalić i dymemokadzić oborę, a P. z płótna zakopać na rozstajnych drogach K 34 Chel 213.

♦ Za s t o s o w a n i a m a g i c z n e . Wierzono, że odpowiednio użyty P. może zapewnić pomyślność, ale i szkodzić:

(a) Po s y p a n i e P. może zapewnić pomyślność: np. posypanie P. bydła prowadzonego na jarmark ma spowodować, aby go w jarmarku lub targu pieniędzmi obsypali ludzie K 48Ta-Rz286, Lud1905/380. W magii płodnościowej: gdy kura zniesie pierwsze jajo, kładziono je na przetaczek do P. i

przesiewano, mówiąc: żebyś tyle ja] zniosła, ile cząstek lego popiołu ZWAK I88i/146, kładziono je w podołku, posypywano P., pluto i zażegnywano Lud 1908/370. W magii miłosnej obsypanie dziewczynyP. ze spalonego nietoperza zapewnia wielką miłość K 19 Kiei 201. Posypanie P. nóg człowieka czyzwierzęcia ( P. - element ogniska domowego) ma powodować, że będzie trzymać się domu, co jestutrwalone w powiedzeniu o dawno niewidzianym gościu - nogi popiołem posypać i zwyczaju

posypywania mu nóg, gdy wchodzi do domu K 48 Ta-Rz 280, por. 13. Także posypywano nogi P. parobkom, którzy rozpoczynali służbę, aby wypełniali ją dobrze i trzymali się dworu ZWAK 1879/25; podob. kurczętom lub kurom posypuje się

y) y y , p yp p pdziewczynę czyni go ropuchowatym, pryszczatym Baz Tatr 99; podob. posypanie przez zazdrosnądziewczynę rywalki P. z kości umarłego mają oszpecić Bieg Lecz 67; także chcąc rozerwać miłośćdwojga młodych należy przejść między nimi i sypać P. z kości umarłego Bieg Lecz 73. P. zespalonych paznokci, włosów - może być użyty do zadania uroku, podob. P. ze spalonego kołtuna lubczęści ciała umarłych Bieg Lecz 12, K 7 Krak 84.

(b) W y pici e l\: w magii miłosnej spalenie na krzyżowych drogach, przy pełni księżycadziewczęcycli włosów i strzępków jej ubrania i dodanie P. z tych rzeczy wraz z lubczykiem do herbaty,wylanie na każdą drogę za siebie trzy razy bez odwracania, sprawi, że dziewcyna kozda wartko

przybiezy Baz Tatr 154. Dziewczyna chcąc zadać miłość chłopcu podaje mu do wypicia łierbatę z P. zwłosów wyrwanych sobie spod pachy i z przyrodzenia Kot Urok 21.

(c) S i a n i e P.: aby zapewnienie urodzaj P. z pałki do szczepama drzewa ukradzionej w Boże Narodzenie dodawano do siejby 'ziarna przeznaczonego do siewu'ZWAK 1891/274.

(d) Z a g r z e b y w a n i e w gorącym P.: skradzione rzeczy można odzyskać, gdyweźmie się jajko od kury (w imię złodzieja, tak jakby on sam kradł), obwiąże nitkąz zielonego jedwabiu i zagrzebie w gorącym P., a złodziej dozna taką trwogę, że odniesieskradzioną rzecz K 31 Pok 232.

ł W praktykach o c h r o n n y c h szczególnie skuteczny jest P. zebrany w Wigilię ŁSE 1961/92,

na Mazurach zaś popiół dwunastkowy, tj. spalony między Bożym Narodzeniem a dniem Trzech KróliK 40 MazP 61, 62, czy P. ze środy popielcowej.

(a) Posypywanie/obsypywanie P. W wigilię Nowego Roku obsypywano P. domzakreślając „krąg magiczny", aby węże nie miały przystępu ZWAK 1891/48.

Posypywano P. ze środy popielcowej lub P. wygarniętym z pieca w wigilię Bożego Narodzeniasadzone/siane rośliny (kapustę, ziemniaki), by chronić je przed szkodnikami/chorobami K 9 Poz 129,Lud 1912/216, K 53 Li t 397, ZWAK 1882/234; główki kurcząt zaraz po wykluciu, by chronić je przed

jastrzębiem K 53 Lit 397. P. z resztek święconego Karw Dobrz 198 czy zeszłorocznej palmy KarwDobrz 193 zakopywano podczas wiosennego siewu, by zapewnić dobry plon. P. ze spalonych wwigilię Bożego Narodzenia gałązek świerkowych miał chronić ziemniaki przeznaczone do sadzeniaZWAK 1886/214. Do zwalczania chwastów i pchły ziemnej mieszano nasiona lnu z P. Bit śląsk 285. NaMazurach popiołem dwunastkowym posypywano drzewa owocowe i warzywa Wisła 1892/175.

(b) Przepędzano przez P. wiecznego ognia, tzn. ognia pierwszy raz rozpalonego przed wyjściem bydła na łąki krowy, by zabezpieczyć je przed czarownicami Lud

I896/204, Lud 1908/46, Baz Tatr 166. Podobnie przez P. z palonych sobótek 'ognisk roz palanych w wigilię 24 maja' przeganiano bydło, by uchronić je przed zarazą Bar środP302; wierzono, jednak że jeśli klacz przejdzie przez P. - uschnie ZWAK 1886/100, ->ogieńsobótkowy.

336 POPIÓŁ dokumentac ja POPIÓŁ dokumentac ja 337

(c ) Wypic ie p rzez ch łopca , k tó ry u rodz ił s ię w czepku P. ze spa lone j czapk i mia ło go

chron ić p rzed tym, by w przysz łośc i n ie s ta ! s ię wieszczym K 39 Pom 378 . Wierzono , że p rzed

ukąszen iem chron i wypic ie P . ze spa lonego węża K 7 Krak n i . ♦ Z a s t o s o w a n i a p r a k t y c z n e . W ■c ela ch ty po wo p ra kty czn ych w yk or zy

s tywano go powsz . do w ytwarzan ia ługu (do pran ia b ie l izny) K -19 Sa -Kr 91 ; używano

Czas mic w gr ób zapędza, bije piersza godzina. TN N edeżów 1977, nadto: K 22 Lecz 41, TN Lubcze 1978, K 49 S;i Kr 536.

P IE Ś N I Z A L O T N E I M IŁ O S N E 3 -- Chociaż mnie zakopią i w najgłębsze doły, Kochać cię, dziewczyno, będą me popioły.

Lom Śląsk 395.



y g p y g ( p y) ; y

P . b rzozowego , wie rzbowego , topo lowego Kul W ie l 1 /399 , ossowcgo TN Motycz i9sr,, buko

wego Lud 1952/327; do prania skór Lud 1947/21-1 używano P. dębow ego Kul W iol :>/57«; len

namina s ię w P. W is ła 1916/87-88 ; w gorące j wodz ie z I ' , zmiękcza s ię pe łny róg Kul Wic i

2 /625 ; s tosowano go do sz l ifowania bursz tynu PSL 1973/4 /193 .

Stosowano go powsz . do nawożen ia łąk K 3 Kuj 56 , K 16 Lub 62 i pó l n i t siq.sk 279 . P. p rzysypywano na noc pa lący s ię og ień by n ie zagas ł K 33 chc i 75 , TN Kras iczyn ips r , ; w

gorącym P. t rzymano ga rnk i , by po trawy n ie w ys tyg ły powsz . W P . p ieczono: p lack i z iemniaczane Kul Wie l 2 /419 , p lack i ows iane K 49 Sa -K r 21 , p lack i

z wytluczonego ży ta K 8 Krak 94 , na Kaszubach popielniki 'placki z resztek ciasta z pączków

zapus tnych p ieczone przed ś rodą popie lcową ' Sych SGK asz 4 /139 ; perki K 14 Poz 302 i ja jka ,

w p iosence pas tusze j Pogon ię do s ta jn i , bo mnie tam woła ją . Upiek l i mi ja jo , w pop ie le to la ją

Kot Las 199 . W gorącym P. suszono gruszk i , co u trwa lone je s t w przys ł . Nie zasypiać gruszek

w pop ie le 1. Sporad . w podan iach i baśn iach b iedny górn ik jad ł p lacek z P . L ig ś lą sk s i , podob . b iedny

ch łop K 14 Poz 224 . W ża rtob liwe j p ieśn i Pr zed tym be lo take c zase - jad ło sę bez okrasę k łusk i

z popiołu K 39 Pom 441 . W ierzy s ię , że bog ink i w ludzk ich domos twach p ieką p lack i z P . Z W A K

1886/111 .

♦ N a p o d st a w ie o b s erw a c ji ś la d ó w p o zo s t aw io n y c h n a P . p rz ep o w ia d an o ś m i e r ć

w rodz in ie - rank iem w Boże Narodzen ie obse rwowano P . , jeże l i widoczny je st na n imś lad d łon i lub s topy - w przysz łym roku k toś umrze , ś lad ma ły - umrze dz iecko , duży

- doros ły Mosz Kul 2 /414-415 . Rozsypywano P . na podwórzu , po pod łodze , by sprawdz ić

obecność ducha , jeżeli s traszy duch dobry, występują w popiele ślady ludzkie, z ły duch

zostawia ś lad okrąg ły z pazurami Bieg Lecz 7 . Na pods tawie wyglądu P . , k ie runku jego sypan ia s ię wróżono o u rodza ju na poszczegó lne

u p r a w y : w w ig i l i ę ra n o w y g a rni a ją c P . z p i e ca s y p a n o n a k il k a k u p ek , p rz ew a g a P . b i a łe g o

na dane j kupce - zapowiada u rodza j na warzywa je oznacza jące Wes ś lą sk 216 . Podczas

wiecze rzy wig il i jne j spa lano z ia rnka z każdego ga tunku zboża , k tó re spa l i ło s ię na P . - ten

ga tunek uda s ię tego roku Z W A K 1882/211 , -* węgle . W r ó ż b y m a t r y m o n i a l n e . W w i g il ię św . A n dr ze ja dz ie w cz ęt a r ob ił y z pa ku ł d w ie

la lk i symbolizu jące dwie osoby - jeże l i po spa len iu obu la lek P . padną na s ieb ie zapowiada ło to

małżeńs two tych osób K 49 Sa -Kr 105 , 300 , K 29 Pok 80 .

DOKUMENTACJA

PRZYSŁOWIA 1 - Nie zasypiać gruszek w popiele. NKPP gruszka 11 (związane ze zwycza jem suszen ia

gruszek w gorącym popie le ) , war.: Wit Baj 309, 311.

P IE Ś N I P O G R Z E B O W E 2 - Zegnam c ie , mój świec ie wyso ty , już j ide w śmier te lne pop io ły , rwie s ie ż yc ia pr zędza ,

4 [W pieśniowej formule rekuzy:] Są na boru szyszki, na polu kamyszki, a w "og rodzielaszczyna, na kominku popiół, dej mi, Jasiu, spokój. Krzyż Kuj 1/200, war.: Krzyż Kuj 1/257, K 4 Kuj 58, K 22 Leiz 11)1, Pies Śl 2/21)1, K 6 Krak I I I ) , K 4G Ka S 11.

5 Len iwa dz iewczyna leży/śpi w popic ie . Mazowianka wołk i pędz i, je sce me dn ie je , I tz ę tkowianka w p iecu te zy , je sce w pop ie le.

K 22 Lecz l<)7, war Krzyż Kuj 1/135, Pies Śl 1 /1 71 . 6 - Gore lipka, gore, popiolmek sieje, Ożyń si c, syneczku, nie czekaj niedziele. Pies Śl 2/286. 7 - Jaworek się palt, Popiołek się toczy, Spodobały mi się U Hanusi oczy. Pies Śl 1/313, war.: K 18

Kici 135; ... popiołek Sie sypie ... K 46 Ka-S 55. 8 - U len iwe j dz iewczyny ga rnk i/ ta le rze / łyżk i w popie le .Stojo łyżki za łyżnikiem, Obciera jich pies językiem. A te garki, co pod ławo, to zarosły już

murawo, A te miski, co w popiele, od tak rocznie już niedziele. TN Sąsiadka 1966, war.: Biel Kasz nr 197,

nadto: K 22 Lecz 81, K 26 Maz 113, K 42 Maz 8, Pies Śl 2/101; ... garki w popiele ... K 26 Maz 216; . . . ta le r ze pod s to łem, zarośli popiołem ... K 28 Maz 236 .

9 Oj, ru ją m i, ra ją , wie lg i posag da ją: s z te ry work i s ieczk i i pop io łu n ieck i . K 5 7 R u ś C191; war : . . . ś tyry beckt Stecki, ... popiołu pół beckt . . . S to in Żyw 403 .

10 - [O niestałości mężczyzn:] Chłop się rozstanie, popiół się rozsieje, a gdzie się obróci, z dziewczęcia się śmieje K 12 Poz 12 2; war.: ... popiołem sie miele, ... popiołem sie sypie ... K 40MazP 252, 529, ... popiołkiem się sieje ... K 40 MazP 290.

DALLADY 11 - Z popio łu po spa lone j dz iec iobó jczyn i a . wyras ta kwia t /d rzewo; b . na

pop ie le s ie je s ię kwia ty : c . pop ió ł je s t rozwiewany p rzez wia tr . a. Kazała z siebie [wójtówna] s tos dr zewa u łożyć , i ogn ia p oddać i spa l ić . Naróbc ie ze mnie pop io łu a rozs ie jc ie mnie na po lu . W yrośn ie ze mnie br zez ina będz ie mnie p łakaćrodzina. Wyrośnie ze mnie leltja będzie mnie płakać Maryja. K 27 M az 325, war.: Biel Kasz nr 85.

b. Naróbcie ze mnie popiołu ... Nasiejcie na mnie goździki, zapłaczą za mną m łodziki. Nas iejc ie na mnie b ławaty , zap łacze za mną żona ty . Nas ie jc ie na m nie żó ł ty kwia t , zap łacze za mną ca ły świa t . K 18 Ta-Rz 189 .

C . Napalcie ■ze mnie miałkiego popiołu i rozsiejcie go po warsiawskim polu. Niek towia trowce po po lu rozwie ją , n iek s ie więce j ludz i z e mnie n i naśmie ją . K 41 Maz 481 .

12 Z popio łu ze spa lonego wianka wyras ta kwia t . Marys ia za n im [Jas iem] chodz i ła , Małe dz iec ią tko wodz i ła . I c isnę ła go na wodę: Przez

c ieb ie Jas iu n ie mogę! Cóześ Marys iu rob iła , Coś se wianecka n ie wiła? Widz ia łe ś Jas iu , w sobotę , Jaką ja mia łam robo tę . Zawrzyć s i ę by ło w p iwnicy , Uwić wianecek o świecy . Upalc ie ż z niego popiołu, I ozsiejciez go po polu ... Wyrośn ie z n iego po lny kwia t , Będz ie mię p łakać ca ły świat! Z W A K 1 8 8 0 /1 3 1 .

13 - 1'osyp-żc mu [konikowi kawalera] pacholiku popielec pod próg, żeby so bie ten kuniczek n ie pozb i ja ł ( lub : n ie powala ł) nóg . K 3 Kuj 278 .

14 Glowa/c ia ło zmarłe j ma tk i rozsypu je s ię w pop ió ł , gdy córka woła pomocy .

Jak p ie rwszy raz g łosem zawoła ła , Aze je j i matka w grob ie s ły sa ła . Córko , córko , da jżes z mi juz pokój Bo sie mo ja głowicka rozsypie w popiół. Pies Śl 1/26, war.: Pies Śl 1/25, Pies Śl 2/37.

338 roPIÓŁ dokumentacja

1'OZAR cksplikacja 339

LEGENDY 15 - Z rozsianego popiołu ze spalonej strzechy wyrasta zboże.

[Za radą ojca syn w czasie głodu zasiewa pole popiołem ze spalonej strzechy, dzięki czemu ma

piękny urodzaj.] Krz PBL nr 981, podob. Bieg Lecz 372. BAŚNIE

POŻAR

http://siq.sk/

http://siq.sk/



16 - "Ociec miou takik tszok sinuf. Dwog miou takig mędryk, co posoli "ofec, a czszcći byu taki,co siodou zawdy f popiele na piecu. Nitsch Tek 93 pow. limanowski.

17 - [Cyganka zabiła żonę pana, z grobu wyrosła wierzba]: Cyganka, zła, wyprawiła go [pana] gdzieś w podróż i ową wierzbę ściąć kazała i spalić, a popiół rozsuć po trawniku. Ale z tego popiołuwyrosła wkrótce ruta i cały trawnik pokrył się rutą, że kwitła i pachniała. K 51

Sa-Kr 281. 18 - Pop:ehiszfca/syn/królewicz wybiem groch/mak z popiołu [= wykonuje bardzo trudną, niemal beznadziejną pracę].

a. Jak przyszła niedziela, zmieszała ta pani popiołu z makiem i powiedziała Popie-tuszce, że pójdzie'do kościoła, jeżeli to wybierze. Płakała Popiełuszko bardzo, a wtem zkądsiś

się wzięły dwa gołąbki ... Cisz Krak 144, war.: TN Jacnia 1965. b. Król ... każe zmieszać beczkę popiołu z makiem ... i mówi młodzieńcowi, że przez

noc powinien oddzielić popiół od maku. Idzie wieczorem miodzieniec smutny do altany; usiadł nad beczką i zaczyna rozmyślać; wtem w ogromnej masie wpelzają mrówki, rzucają się na mak i do północy wszystek wybierają. ZWAK 1888/56.

c. Było sobie małżeństwo i miało trzech synów. Najwięcej się rodzice cieszyli z najmłodszego, który był dobry i piękny; ojciec na dolę jego posadził jabłonkę i zaklął ją, abyrodziła złote i srebrne jabłka. [Ktoś nocą kradł jabłka, ojciec prosił kolejno synów, by wyśledzili złodzieja, dwaj starsi synowie, którym by nie zasnęli ojciec dawał do przebierania

plewy i groch, ziarna konopi i plewy, zasnęli]. Daje [ojciec] mu [najmłodszemu] mak z popiołem zmieszany wybierać. Przebiera syn mak, przebiera i pilnuje; wtem raptem robi się jasno,

kiedy on spojrzy, aż ptaszek jaśniejący jak ogień leci na jabłoń; rzuca się chłopiec zręczniei wyrywa mu piórko; a ptak spłoszony uciekł. ZWAK 1888/51-52. 19 - [Świekra zamordowała swoje wnuki. Na ich grobach wyrosły topole. Zrobiono z nich łóżko, a

potem spalono, a popiół wyrzucono do rzeki:] Ale z tego popiołu znowu, choć ivc wodzie, urodzili siętakie same dwa chłopczyki ze zlotemi główkami. K 51 Sa-Kr 161, war.: ZWAK 1887/256.

BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 2/18,31-32,3/642; Chev Dic 1/297-298; De Vries Dic 25; Duf SNT 495-496; Duf STB715-716; For Sym 77-79; Herd Lek 127; Kop SMit 910; Kop SSym 332-334; Lur Slow 182-183; S z ad u r aJoanna, Popici, „Etnolingwistyka", nr 7, 1995, s. 81-96; Wórt HofT 1/611-617.

-►NOWY OGIEŃ, OGIEŃ, OGIEŃ CZYŚĆCOWY, OGIEŃ SOBÓTKOWY, WĘGLE, ZŁOTO, ŻAR Joanna Szadura

Wstęp Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje i kolekcje. Pochodzenie. Wygląd Właściwości. Działania.Przewidywanie pożaru Obiekt: gaszenie, wyprowadzanie, zamykanie ognia; ochrona przed pożarem. Symbolika,sennik

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Modlitwy i modlitewki. Listy z nieba. Zamówienia. Pieśni religijne.Relacje potoczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Bibliografia

Rozróżnienie ognia dobroczynnego i niszczącego (pożaru) jest głęboko utrwalone. Na wsitradycyjnej z jej drewnianą zabudową, słomianymi dachami i plotami z chrustu pożar przynosiłzniszczenie totalne, budził przerażenie. Obraz językowo-kulturowy ognia niszczącego ma charakter animistyczny; przypisuje się ogniowi cechy istoty żywej, nazywa gościem w czerwonym płaszczu. Jestdemoniczny, mściwy, dlatego w postępowaniu z nim stosuje się liczne chrześcijańskie sakramentalia(obrazy świętych, sól Św. Agaty, wodę święconą itp.), a w zamówieniach przywołuje słowa modlitw

błagalnych.

= Słowo pożar etymol. wywodzone od psł. 'gen 'gorący, ciepły' Vas ES 2/35, si SE 1/323 będącegoteż podstawą utworzenia wyrazów: żar, żarliwy, Żarki, gorący, gorliwy, gorzeć, grzać Briic SE661-662. Przedrostek po- wiązany jest ze znaczeniem 'dokonania' i 'stawania się czegoś' Vas ES3/292-293.

Ogólnopolska nazwa pożar często funkcjonuje wymiennie z nazwą ogień rozwijaną w

dwuczłonowe zestawienia: ogień pożarowy K 23 Kai 40, K 28 Maz 201; ogień pożarny i< 3-1 chei ieo;ogień pożaru. Bliskoznaczne pożoga 'wielki ogień, pożar ogarniający dużą przestrzeń' Dek Sier 87, K 2San 254; przygoda ogniowa K 6 Krak 529.

W Chełmskiem odróżniano samicę i samca ognia pożarowego używając nazw kóźmycha,kuźmiszka i kozmeć K 34 Chei 160, por. ros. kuznec 'kowal' Mif Tok 2/21 i symboliczny związek kowala z ogniem i słońcem siav Mif 234.

W formułach służących gaszeniu P. nazywa się go zdrobniale ogieńkiem kochanym Mosz Kul2/501; ogieniaszkiem 23B; dobrym ogniem 29A.

W tekstach zamówień P. określa się jako gościa 23B; gościa w czerwonym płaszczu 2<IA - coodpowiada słowiańskiemu wyobrażeniu Swarożyca (bóstwa ognia) Lud 1908/49. Etymol. gość to'obcy, cudzoziemiec' z jednej strony traktowany jako 'przybysz niepożądany, wróg', z drugiej jako'przybysz pożądany' si SE 1/328; Vas ES 1/447. W przysl. i zag. P. jest nazywany także gościem, ale

gościem strasznym lub lichym 4. W przysl. też określany jako zły gospodarz 3. Wyrazy pochodne: pożarzysko 'miejsce po spalonym budynku'; pożarnik (1) 'człowiek gaszący

pożary' ale też (2) 'ktoś wzniecający pożary'; pożarniczy/pożarny 'używany do gaszenia pożarów'; przeciwpożarowy uwydatniają różne aspekty zdarzenia.

1r T P uważany jest za jedno z nieszczęść, za karę zesłaną przez Boga na ludzi obok -►potopu,-►powodzi, głodu, morowego powietrza, wojny 22, 31. Występuje

340 POŻAR - eksplikacja POŻAR eksplikacja 341

często w charakterystycznym szeregu z po w i e t r z e m , g ł o d e m , wojną, n ;i g 1 ąś m i e r c i ą , b u r z ą , p i o r u n e m , g r a d e m, t r z ę s i e n i e m z i e m i, por. ir>,17, 21, K 45 Gór 495.

X P. jest: (a) przysyłany od Boga Mosz Kul 2/5 01, ->ogień piorunowy; (b) powstaje z podpalenia;

( ) ż t ć i bi j k ik i i i

w niebiosa się bij 24, czy idź do góry/w slup 23B, 25. Odpowiednio potraktowany zmienia swójkierunek: z a w r a c a za solo św. Agaty Etn] 1989 Bilg 134, podob. ZWAK 1890/63; po posypaniu

solą zakręcił bałwanem i szedł w górę K 48 Ta-Rz 73; jidzie w pole TN Motycz 1985, w kierunku

wody, w przestrzeń 23A, B; wg legendy o P. Katany ucieka przed płaszczem św. Agaty K 15 Poz 181. R o z s z e r z a się / szerzy 8, s SFr 1/740, por. 28, 29A; prze rz u c a s i ę LL1975/3/44;

k ł d 1' t id i b ki 34 i k i d i P ł ś i k K 34



(c) może powstać sam z siebie, np. jako wynik zaparzenia się siana czy zboża TN Motycz 1985.

(a) P. uważany jest za karę zesłaną przez Boga 22 - „z dopuszczenia Bożego"wynika K 22 Lecz 268, wybucha gdy Bóg gniewa się ZWAK 1881/108. Obok Boga, możego zesłać Jezus lub Matka Boska za grzeszne życie ludzi 22, zwożenie zboża w dniu

św. Anny (26.VII) wisla 1904/365, za oślepienie brata Nyr Kar 273, także za naruszenienorm, np. Matka Boska miała sprowadzić go na wieś za to, że dziewczęta przebrałysię za chłopaków PSL 1956/3/136. Wierzy się, że jest karą za skrzywdzenie niektórychzwierząt, np. żmiji, padalca, zaskrońca K 51 Sa-Kr 7, bociana ZWAK 1890/128.

(b) Wierzono, że źle wynagrodzeni murarze i cieśle złym słowem mogli sprowadzićP. na wybudowny przez siebie budynek K 34 Chel 166.

P. jako akt zemsty istot demonicznych i zwierząt: skrzat (demon sporzący dobytek w postaciognistego latającego ptaka) P. karze za doznaną krzywdę Mosz Kul 2/675, roznieca go rozgniewanyduch wiatru Dek sier 87, podob. ZWAK 1885/59. Także ->ogień sam mści się za złe traktowanie i

powoduje P. 39. Wierzono, że skrzywdzony bocian przynosi w dziobie głownię z ognia i zapala

budynki ZWAK 1878/130, podob. Lud 1906/63, Lud 1908/176 i 397, Kul Wiel 3/532 lub krzeSZC na dachu ogień dziobem ZWAK 1881/107. Bocian mści się w ten sposób za zniszczenie gniazda, zawybranie jaj lub piskląt Lud 1908/397, ZWAK 1889/72, ZWAK 1892/263 lub za zabicie jednego z nichZWAK 1890/128, por. też K 17 Lub 137.

P. umyślnie K 20 Rad 283 wzniecony, zapuscony MAAE 1897/169, zaświecony (fraz. zaświecić świeczkę komu 'podpalić' NKPP świeca 25, por. tez 6) byl czynem surowo karanym Bar środP 371,często ogniem, tzn. przez spalenie. Wierzono, że wyśledzić

podpalacza może mezelmk, tzn. człowiek szczęśliwy od Boga, zwykle ostatnie dziecko wchodząc nagruszkę i spoglądając w ogień 38. P. wzniecane przez najeźdźców często pojawiają się w pieśniach iwspomnieniach wojennych K 23 Kai 208 i 214, Lud 1899/128. Wymienia się różne przyczynynieumyślnego spowodowania P. - w myśl przysł., że Mała iskierka wielki pożar wznieci 5. W anegdocie przyczyną P. jest wyganianie kota z chyży [chałupy] K 51 Sa-Kr 383, w legendzie chłop wznieca P. wstodole nieudolnie naśladując Chrystusa i św. Piotra, którzy młócili zboże ogniem Krz PBL nr 752A.Przyczyną P. są przyniesione do domu diabelskie pieniądze LSE 1965/80.

® Ogień P. ma barwę cz e r wo n ą : to gość w czerwonym płaszczu 23A, czerwony kur 1; w

pieśni: ogień się iskrami rumieni Nyr Kar 157.

O Jest g w a ł t o w n y , s t r a s z n y , n i s z c z y c i e l s k i Bart Lub 333. Powiedzenie To zaś bydzie ogiyń na dachu oznacza 'kłótnię, awanturę' NKPP ogień 35.

■ Podstawowe działania P. to (a) ruch, (b) spalanie (niszczenie): (a) P. wy b u eh a K 15 Poz 124, sz a le je s SFr 1/70, p rzy c h o d z 1 7, przychodzi

w gościnę 27, może iść w gościnę do człowieka, który go zamawia K 34 Chel 160; goni, tego kto go zamawia 33, 35, goni za gospodarzemK 52 Br-Pol 447. Kierowany

jest w górę podczas gaszenia słowami: Nie bierz'sie szyrokn, a bierz sie wysoko 23A;

r o z k ł a d a s 1' ę, tzn. idzie na boki 34; powiększa się, np. gdy w czasie P. głośno się krzyczy K 34Chel 159, ale też g a ś n i e powsz.; o p a d a LL 1975/3/45; s t a j e 24, 29A, B, schodzi sie dokupy, tzn. nie rozprzestrzenia się 33.

(b) Jako siła niszczycielska P. p o ż e r a K2 San 254, ogarnia/obejmuje 26, s SFr 1/740, zajmuje10, n i s z c z y 29C, K 34 Chel 160, s p a l a wszystko, jak złodziej zabiera, por. w senniku

ludowym w którym śniący się P. oznacza złodzieja, zob niżej; a w przysł. jest nawet uznany zagorszego od złodzieja 7. Za sprawą Boga nie spala kościoła K 20 Rad 283, kapliczki Matki Boskiej LSE

1962/85, nie ima się ściany kaplicy K 23 Kai 20. ♦ P. prze w i d y w a n o na podstawie: obserwacji zachowania niektórych zwie

rząt, marzeń sennych. W powsz. przekonaniu P. jest zapowiadany przez w y c i e psa,co utrwalone w przysł. Wyją psy, ogień węszą 15, podob. ŁSE 1963/128, Wisla 1889/502, Lud 1897/144, Lud 1908/368, Lud 1911/62, ZWAK 1889/72, ZWAK 1890/208, Kul Wiel 3/180. Ogień jest też zapowiadany przez pojawienie się w i e w i ó r k i (analogia koloru) Kul Miw 432, Szyf MiW 137,K 42 Maz 404, zająca, który wpadnie pomiędzy domy, do obejścia albo do wsi Lud 1897/144, Szyf Miw 137, Kul Miw 432, Sim Wierz 287, i przez ż u r a w i e przelatujące nad domem ZWAK

1878/132. P. powsz. zapowiada śniące się s ł o ń c e ZWAK 1885/45, K 42 Maz 396, p s z c z o ł y Kul wiel

3/495, K 46 Ka-s 489, K 42 Maz 396, K 17 Lub 119, także inne obrazy senne, jak: złodziej wisla

1905/154, muchy, most, galopujący koń, siwe konie, chorągwie, Cyganie, małe dziecko, małe gęsi,słoma Etnl 1994 Nieb 158.

♦ G a s z e n i e P. miało charakter magiczny, opierało się na przekonaniu o bezsilności człowieka wobec szalejącego żywiołu ognia. Symboliczne działania z zastosowaniem specjalnych rekwizytów łączono z reguły z wypowiadaniem próśb i zaklęćadresowanych do ognia. Określenia gwarowe: uciszenie 23A, upokojenie 24, uśmierzenie25, K 21 Rad 2.13, uspokajanie, uproszenie K 34 chel 160 - wskazują na to, że P. traktowano

jak i s t o t ę żywą. W Chełmskiem wierzono, że ogień samiec jest łatwiejszym douproszenia niż samica i< 34 Chel 160. Określenia oddalanie K 34 Chel 160, wyprowadzenieoraz duszenie, tłumienie K 15 Poz 181 zakładają samodzielność i podmiotowość P.

P. mógł być: gaszony wodą, ziemią lub przy pomocy środków i zabiegów magicznych;wyprowadzany; nie dopuszczany do określonych obiektów. Do gaszenia (uspokojenia, uciszenia) ognia

pożarowego używano przedmiotów święconych, wierzono bowiem, że odbierają one siłę P., swoją zaśmocą powodują, że ogień gaśnie lub kieruje się w pożądaną (bezpieczną dla ludzi i ich dobytku) stronę

23A, 33, 37. P. gaszono: powsz. solą/chlebem ś w. A g a t y (święconymi 5.II), które rzucano w płomienie 23B,

36, tak potraktowany ogień sam przygasa wisla 1898/153, bo nie ma juz mocy K 17 Lub 123; wodąświęconą w dniu Św. Agaty ZWAK 1890/63, Wisla 1898/53, Bar ŚrodP 282, Kot San 61; Święconą W dniu ŚW. Błażeja Baz Tatr 136; Święconą Wisla 1904/81, sim wierz 238. Do ognia pożarowego wrzucano także wianki święcone w Boże Ciało Baz Tatr 157;agnuski (f.j. rodzaj votum, poświęcane przez papieża w siódmym roku

(

342 POŻAR eksplikacja POŻAR eksplikacja MA

pontyfikatu) PSL 1973/1/28. Przed palący się budynek wynoszono przedmioty sakralne, obchodzono z

nimi miejsce objęte P., np. powsz. obrazy św. Agaty, św. Floriana, Matki Boskiej, św. Wawrzyńca 37,wianki święcone na Boże Ciało TN Motycz 1985. Zamykano ogień w m a g i c z n y m k r ę g u , np.

obchodzono palący się budynek dokoła rzucając w ogień sól św. Agaty 23A, B (por. wyżej), zalecano,

aby mężczyzna nago chałupę palącą się obleciał naokoło 38. Do innych sposobów gaszenia P. należałonapisanie na drzwiach słów co Pan Jezus na krzyżu wymówił MAAE 1908/47; odmawianie siedem

ciężarnej nie wolno patrzeć na P. lub dotknąć się gdziekolwiek, bo dziecko będzie miało w tym

miejscu płomicnicę, tj. czerwoną plamę, znamię wit Baj 65, ZWAK 1886/85, 1890/190, TN Krasiczyn 1985, ->płomień.

O c h r o n a . Przed P. chroni człowieka Bóg, Jezus 16, 19, Matka Boska, do której kierowana jest prośba o wstawiennictwo u Syna 31 i niektórzy święci. Świętymi, do których zwraca się o ochronę

d P t kż i ł k i ś A t L d 1903/410 K 15 P 181 K l



napisanie na drzwiach słów, co Pan Jezus na krzyżu wymówił MAAE 1908/47; odmawianie siedemrazy Ojcze nasz wspak ZWAK 1878/132; przerzucanie przez P. kretowiny 'ziemi z kretowiska' ZWAK 1881/140.

P. był niechętnie gaszony, wierzono bowiem, że kto ogień zgasi, ciągnie go później za sobą i jestw ten sposób przyczyną innego P. 35. Istniała również obawa przed obrazą ognia, gdy gasiło się go

wodą wisla 1898/152. Wiele zabiegów służyło nie tyle ugaszeniu go, co wyprowadzeniu, np. na pole, wkierunku wody lub pustą przestrzeń 23, 33, 36. W tym celu obraz św. Marcina wynoszono i stawiano wkierunku ognia TN Cholowice 1985, objeżdżano konno trzy razy palący się budynek, przy czym zatrzecim razem szybko, by nie być uchwyconym przez płomienie wisla 1894/725, wyprowadzanogospodarza, aby ogień za nim pogonił K 52 Br-Pol 447, rzucano sól i chleb św. Agaty 23A, B, abyspowodować zmianę kierunku ognia Pel Dem 66, rzucano sól św. Agaty w kierunku nadciągającychchmur Pel Dem 62, wrzucano w ogień skorupki ze święconych jaj, by płomienie poszły w górę PSL

1965/2/IH. Łączono zamówienie ognia z czynnościomi magicznymi mającymi skierować ogień wokreślone miejsce 23A, ii, np. zamawiający obchodził trzykrotnie miejsce objęte pożarem zamykającgo tym sposobem w magicznym kręgu 23, potem odchodził z miejsca P. w puste miejsce 23B, pole23A, 33, by ogień za nim poszedł Etnl 1989 Biig 134, szedł w kierunku wody 23B, Gaj Rozw 47 lubstał w jednym miejscu, aż do zupełnego wypalenia ognia Gaj Rozw 47. Powołując się na majestatBoga, Matki Boskiej, Jezusa, świętych nakazywano w specjalnych formułach ogniowi, by nie palił się,nie zaszkadzał, me podnosił się, stal spokojnie 23-29.

Aby P. się nie rozszerzał na sąsiednie budynki kładziono na ich dachach obraz św. Agaty TNMotycz 1985, podob. wisla 1904/81, obnoszono wokół palącego się domu chleb w rzeszocie K 52Br-Pol 433, kreślono święconą kredą koło i wypowiadano formuły zamykając ogień w magicznymkręgu 29C, por. też formuły 24 30.

Ze szczególnej łaskawości i pomocy przy gaszeniu P. słynie Matka Boska 1'ięko-szowska K 21Rad 233, może go zgasić swym płaszczem 26, czyni to także bł. Czesław K 15 Poz 181.

Sposób z a c h o w a n i a siew czasie P. Zalecane jest szybkie i zespołowe działanie 10, 12, fraz.

bieży/jedzie jak na ogień / do ognia znaczy 'szybko' NKPP biec 22, war.: Dob Niem 108, ale P. to takżeokazja do kradzieży 14. O P. zawiadamiano za pomocą dzwonka umieszczonego na drzewie obok zabudowań K 23 Kai 262, uderzaniem w przystawkę K 21 Rad 168; biciem w dzwon Gaj Rozw 137;wołaniem gore! gore! K 17 Lub 194.

N a k a z y i z a k a z y . Z P. należy natychmiast wynieść obrazy święte K 22 Łęcz 268; stół,chleb Wisla 1898/153. Wyrzuca się przez okno konewkę wisla 1889/491; nie wyrzuca się pościeliWisla 1889/491. W czasie P. nie wolno: krzyczeć, bo złe na ten wrzask bardziej się jeszcze sroży,

podrzuca ogniem do góry i pożar powiększą K 34 Chel 159. Kobiecie

przed P. a także prosi o łaskę ugaszenia go, są: powsz. św. Agata Lud 1903/410, K 15 Poz 181, KulWici 3/525, K 28 Maz 339; św. Florian - patron Strażaków Kul Wiel 3/525, ŁSE 1963/113, PSL 1967/2/76, K 5 Krak 14, K 7 Krak 93, TN Krasiczyn 1985; św. Wawrzyniec 32; lokalnie św. Barbara 20, Kul Wiel 3/525; św. Błażej Baz Tatr 136, ŚW. Izydor TN Motycz 1985; Św. Antoni TN Motycz 1985; Św. Ignacy Wisla

1903/684; św. Krzysztof 17.

W celu ochrony budynków wykonuje się szereg czynności praktycznych już w momencie budowy,np. słomiane strzechy nasącza się gliną Kul Wiel 2/390, używa się do budowy domu materiału, którynie powinien się łatwo palić 13, nie używa się drewna z sękiem zwanym świecą, bo ogień pewny KotSan 124, pod każdy kamień węgielny domu kładzie się święconą na Trzech Króli kredę i błogosławisię miejsce słowami modli-tewki do św. Floriana 21. Nie sadzi się w pobliżu domu paproci Red. Kielce1994, gdyż w chwili, gdy zakwita, zstępuje na nią piorun i< 17 Lub 153.

Przed P. chronią przedmioty sakralne umieszczane w pobliżu domu, np. krzyż ustawiony przedobejściem lub przybity do szczytu domu PSL 1961/4/208, kapliczka wyrzeźbiona przez gospodarza PSL1958/1/19, przechowywany i odmawiany w domu tekst modlitwy o męce Jezusa Sen N. Maryi Pannyis; tzw. „listy święte" pełnią podobną funkcję: Ogień mu [człowiekowi, który będzie w posiadaniulistu] szkodzić nie będzie, ani żaden zły człowiek, który by chciał majątek jego zabrać Kot Zn 216.Przechowywano w domach także przedmioty poświęcone, powsz. sól i chleb Św. Agaty 9, ŁSE1974/63, Kul wiel 3/525; pisanki PSL 1965/2/102; palmę wielkanocną ŁSE 1963/113; krzyżyki z

palm umieszczano w Wielką Sobotę na szczycie domu lub nad drzwiami PSL 1971/4/246; agnuski(rodzaj votum) PSL 1973/1/28; gromnice Bar środP 281.

Niektóre przedmioty umieszczano w specjalnych miejscach, np.: wianki święcone na oktawęBożego Ciała Szyf MiW 66 wieszano przy oknie TN Motycz 1985, ŁSE 1965/34, na ścianie obok drzwi wejściowych Kot San 72, na strychu, pod strzechą Baz Tatr 157, ŁSE 1963/113; ziele/wiankiświęcone na Matki Boskiej Zielnej LSF, 1963/113 wieszano w stodole Lud 1910/6I; smrek wzięty z

przybrania ołtarzy w Boże Ciało kładziono za krokiew Baz Tatr 160, podob. gałązki dębiny, świerkulub brzeziny ZWAK 1879/24, poświęcone gałązki wierzby wtykano w różne szpary budynków KotPodg 70, kładziono wiciokrzew czarny za krokiew ZWAK 1882/271.

W celach profilaktycznych odmawiano specjalne modlitewki is-21. Kierowano je do Jezusa 19, św.Barbary 20, św. Floriana 21. Odmawiano je w specjalny sposób i w określonym czasie 18-21.

Do zabiegów profilaktycznych należało posypywanie domu solą święconą w dniu

ŚW. Agaty ŁSE 1963/114, podob. TN Motycz 1985, TN Krasiczyn 1985, Solą Św ięconą na Wielkanoc TN Krasiczyn 1985 ; obnoszenie wokół domu zarzewia z głogu palonego przed kościołem w Wielką Sobotę Wisla1897/802; święconego Pęk Biig 239; w Wielki Poniedziałek strażacy polewali dom wodą, żeby wam

się nie paliło TN Okale 1986. Przed P. miały

344 POŻAR dokumentacja POŻAR dokumentacja 34.5

chronić pielgrzymki do grobu św. Bogumiła, arcybiskupa Gnieźnieńskiego, były to tzw. „ogniste

processye" K 23 Kai 203.

Powsz. wierzy się, że przed P. chroni g n i a z d o bocianie na budynku Lud 1908/m, ZWAK

1878/130, ZWAK 1881/108, PSL 1961/1/15; a także przybicie na drzwiach domu żywego nietoperzaZWAK 1886/102; trzymanie za piecem limsa (rodzaj kamienia) Kot Podg 85.

Aby P nie przenosił się z sąsiednich budynków sadzono między nimi drzewa LL 1975/3/44 sady

15 - Wyją psy, ogień węszą. NKPP pies 325, podob ZWAK 1887/220.

MODLITWY I MODLITEWKI 16 - [„ Li ta ni a o błogosławieństwo Boże dla urodzajów polnych" odmawiana w czasie

konnej procesji wielkanocnej w Pietrowicach Wielkich w diec. Opolskiej:] Miłosierny Boże

od wszego złego, od głodu, moru, ognia i wojny, od piorunów i gradu, od zniewagi darów

i dobrodziejstw Twoich - zachowaj nas, Panic. Siw Blog 18.



Aby P. nie przenosił się z sąsiednich budynków sadzono między nimi drzewa LL 1975/3/44, sadyowocowe Kul wiel 2/374. Jeżeli paliło się sąsiednie gospodarstwo, trzy razy obchodzono swoje zobrazem Św. Agaty Pel Dem 64; wynoszono sito, które gospodyni w posagu dostała i obracano je w

przeciwną stronę ognia ZWAK 1886/114. By nie sprowadzić P. na swój dom nie dziękuje się za pożyczony ogień Lud 1924/73, nie

przyjmuje się od pogorzelca bydła K 48 Ta-Rz 287, podczas zamawiania P. ucieka się w kierunku przeciwnym niż dom zamawiającego, aby ogień usłyszawszy zaklęcie, zaraz za nim nie poszedł wgościnę K 34 Chel 159; nie piecze się chleba w Wielki Piątek, ani nie warzy chust przez oktawęBożego Ciała K 21 Rad 168.

Istnieje przekonanie, że jeśli panna młoda ma na sobie w dniu ślubu jakąś czerwoną rzecz, tosprowadza to na młodych P. K 24 Maz 281, K 28 Maz 201, podob. nie ubiera się w nic czerwonegodziecka do chrztu, by przez ogień nie było nawiedzane K 28 Maz 118.

•fc Symbolem P. jest c z e r w o n y k u r 1; pot. zwrot fraz. puścić komuś czerwonego kura nadach to 'podpalić mu dom'.

P. w s e n n i k u o znacza s ł o ń c e K 4 6 K a -S 4 8 9 i s z c z ę ś c i e ZWAK 1890/217, ale też k łót n ię TN Okuninka 1975 i Z ł o d Z l e j a Etnl 1994 Nieb 153, nadto: Kul Wici 3/491, K 34 Chel 201, K 17

Lub 119, TN Okuninka 1975, Wisła 1905/154.

DOKUMENTACJAZAGADKI

1 - Co to je za kur: je czerwiony a nómilej na słomianym daku sedzy? (Ogień). Folf Zagnr 175.

PRZYSŁOWIA 2 A - Ogień i woda największa trwoga. NKPP ogień 31. 2 B - Ogień i wojna chleba nie da. NKPP ogień 32.3 - Ogień i woda dobrzy słudzy, lecz źli gospodarze. NKPP ogień 30, war.: ZWAK 1878/176; por.

zag. Dobry gospodórz a lechy gosc. (Ogień). Folf Zag nr 365.4 - Ogień to straszny gość. NKPP ogień 39.5 - Mała iskierka wielki pożar wznieci. NKPP iskra 6, war.: ZWAK 1883/104, Lud 1907/157, TN

Motycz 1985, TN Cholowice 1985, TN Krasiczyn 1985; war.: Z trochy skry skrytej często ognie wielkie były. NKPP początek I4c.

6 - Kto ogień sieje, zbiera pożar. NKPP siać 23j.7 - Złodziej, bywszy w domu, kąty zostawi, a ogień, kiedy przyjdzie, wszystko zabierze. NKPP

ogień 54.8 - Zle jak ogień się szerzy. NKPP zle 73.9 - Chleb (sól) świętej Agaty od ognia strzeże chaty. NKPP Agata św. 1.10 - Gdy się ogień zajmie, zrazu gasić trzeba. LL 1964/1-2/146.11 — Słaby ogień lada wiatr zgasi, a wielki się od wiatru mnoży. NKPP ogień 48.12 - Kto nie gasi ognia u sąsiada, jego się ściana prędko zajmie rada. NKPP sąsiad 11.13 - Kto z drzewa kleci, ogień nieci. NKPP drzewo 36; war.: Kto muruje - buduje, kto z drzewa

kleci - ogień w domu nieci. NKPP murować.14 - Przy ogniu jeden będzie z konwią, a dziesiątek z worem. NKPP ogień 47.

j j , g17 - [Modlitwa do św. Krzysztofa wygłaszana podczas burzy:] Święty Krzysztofie,

chwalebny męczenniku, uproś tym, którzy się do Ciebie uciekają, ochronę od powietrza, moru,trzęsień ziemi, piorunów, ognia, wylewu, osłaniaj ich przed słusznym gniewem Bożym, tu na

ziemi ... Etnl 1994 Czyż 173. 18 Modlitewka Sen Matki Boskiej chroni od ognia i wody.

a. Święta Dorochwija rano wstaje, Na książki swoje wzgląda. Cóż na nich dobrzegoujźriala? Pasyją, pazury. Świętego Stanisława msza była. Kiedy Panienka zasnęła, Przyszedł do niej Syn Boży: „Matko moja, śpisz?" Śpię, synu mój drogi, ale mi się stał straszny seno Tobie, żem cię widziała w ogrojcu zranionego, na krzyżu przybitego. Matko moja, ja się dotego nie czuję. Piętrze, Pawle, chodź po świecie, powiadaj małemu, dużemu: kto tę modlitwę

zmawiać będzie trzy razy dnia, na moją mękę wspominać będzie, od ognia nie zgore, od wodynie utonie ... ZWAK 1879/61; war.: Kto będzie odmawiał tę modlitewkę W piątek przed wieczerzą,W sobotę przed śniadaniem, W niedzielę rano przed kazaniem, Na wojnie nie zginie, W ogniu

się nie spali, Potępiony nie będzie. Kot Zn 118; ... Nie zginie na ogniu, na wodzie, Na żadnej przygodzie ... Kot Zn 93; Kto te modlitewkę odmawiał będzie, Temu ani ogień szkodził niebędzie ... Kot Zn 481; ... Będę go od wszystkiego zła obraniał: Od psa wściekłego, Od zwierzaleśnego, Od ognia upalenia, Od wody utopienia ... Kot Zn 33, war.: Kot Zn 146, 474.

b. Widziałam cię w Ogrójcu obnażonego, od Kaifasza do Piłata, od Piłata do Heroda prowadzonego ... A Pan Jezus na to najczulej odpowiedział: «Matko Miłosierdzia, kto ten sen przy sobie będzie nosił ... nagło śmiercio nie umrze ... We wtorym domu modlitwa znajdować się będzie, w tern domu ogień szkodzić nie będzie)). Pęk Bilg 234-235, war.: ZWAK 1879/59.

19 - Jezus/Bóg chroni przed ogniem, wodą, burzą, piorunem. a. Panic Jezu Chryste, proszę cię o zachowanie od wszelkich burz, ognia i piorunów,

amen. Pel Dem 65. b. Sam Pan Jezus we drzwi wchodzi, Najświętsza Panna za stolikiem siedzi, przelewa

swoją krew od kielicha do kielicha. Kto z tego kielicha zażywać będzie, od nagiej śmierci nie ginąć będzie. W wodzie nie utonie, w ogniu nie zgorzeje. K 22 Lecz 180.

C. ■■■ czy na wodzie, czy w ogniu, to bez czasu śmierci nie będzie. J(to do Boga ucieka,człowiecze, to żadna bieda w drodze nic dopiecze. K 57 RuśC 1118.

20 - Św. Barbara chroni przed ogniem i wodą. Święta Barbarcczko, zakonniczko Boża! ... ja cię tez proszę, bym marnie nie zginęła, W ogniu mc

zgorzała, W wodzie nic utonęła ...Kot Zn 470, war.: Kot Zn 421. 21 - [Modlitwa do św. Floriana wygłaszana w momencie pobłogosławienia miejsca, na

którym ma być wybudowany dom:] W imię Ojca i Syna i Ducha świętego Amen; Święty Floryanie bron od ognia, powietrza i nagiej śmierci. K 5 Krak 150.

LISTY Z NIEDA 22 - Jezus będzie karać grzeszników ogniem, głodem, morowym powietrzem,

chorobami, wojnami. Ja Jezus Syn Boga żywego bęndę Was karał głodem, powietrzem, ogniem, mieczem,nieprzyjacielem, chorobami różnemi, które z dopuszczenia mego długo trwać będą aż jeżeli się nieupokorzycie grzechotu waszych i złości nie poprzestaniecie ... MAAE 1908/122; war.: Będę was za tokarał glodym, Morzył ogniem i morowym powietrzem. Kot Zn 459.

346 POŻAR - dokumentacja roŻAR dokumentacja 347

ZAMÓWIENIA 23 — Ogień gasi się solą św. Agaty i słowami: Witaj gościu xv czerwonym płaszczu I Ogieniaszku,

Zygmuncie ...

23 A - To sie bierze sól, która j est święcona piątygo lutygo na święto Agatę, w kościele. Idzie sie z

to solo do budynku, który sie pali, dokoła go sie obchodzi, tak ze wschodu na zachód, żeby nie pod

wschód, tylko tak jak stóńce wschodzi, ji dokoła. Ji mówi sie tak: « Witaj nam gościu, w czerwónem

chroń, zastaw piersiami. Stań się nam Maryja jako wał zbrojny, od powietrza, głodu, ognia i wojny,

gdy Syna ujrzysz gniew, rozbrój jego dłoń. K 22 Lecz 173.

b. Głód. ogień, wojnę, niech Twoja przyczyna, ubłaga nam gniew u Twojego Syna,

wyjednaj, aby uśmierzył zarazy, Panno bez zmazy. K 57 RuśC 1117. c. [Ten sam motyw w pieśni dziadowskiej:] Proś Go [Jezusa], Matko, każdej chwili,

byśmy z głodu me zginęli ... Tyś gorejąca pochodna [sic!] - broń nas zawsze i od ognia. Byśmy

ż i li i i d i k li N K 60 d b K 41 M 516



y j j j g płaszczu. Nie bierz sie szyroko, a bierz sic wysoko)). Ji to trzy razy sic obyjdzie ten budynek z ogniem,co sie pali ji obsypie sic tak tom solom, poprószy sir. dokoła, i to ogień sie uciszy, ji pójdzie do góry.[Potem] Trzeba było jiść w kierunku wody zawsze ... A jak ni ma wody, to jidzie w pole. Etnl 1989 Bi lg133; war.: Witum cic gościu, w czerwonym płoszczu, nie szerz sie szeroko, tylko wysoko. ZWAK 1889/77, war.: Lud 1908/47, Mosz Kul 2/501, podob. TN Banachy 1984.

23 B - Gdy we wsi wybuchł pożar, trzeba go było skierować w puste miejsce lub w górę, jeśliobok brakło wolnej przestrzeni. Brano wówczas do jednej ręki sól święconą w dzień św. Agaty, dodrugiej część kobiecego stroju, w którym brało się ślub. Rzucało się po odrobinie soli w ogień zczterech stron, a następnie ową ślubną rzeczą, np. chustką czy zapaską, machało się w kierunkuwolnego, nie zabudowanego miejsca. Mówiło się przy tym: W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego -

Zygmuncie! Zegnam cię krzyżem świętym, Przykrywam cię. Idź w przestrzeń! Idź w przestrzeń! [albo] Idź do góry! Idź do góry! Kot Zn 188, war.: LL 1973/3/52; Ktoś „rozumiejący" obchodził pożar dookoła, za każdym obejściem wrzucał w płomienie garść soli „ze świętej Agaty" ... i wymawiał:Ogieniaszku, Zygmuncie, Świętym krzyżem żegnam cię, Tyś gość i ja gość, Nie pal się, bo juz dość.Kot Las 96.

24 - Stój, ogniu, w niebiosa się bij, na ziemię upadaj, tak się upokoj Bożą mocą, wciornkich świętych pomocą, jako się upokoiła Syna Bożego męka. LL 1972/3/56.

25 - Ogień tak uśmierzyć: Ogniu, nie żarz się Bożą mocą, Panny Maryje] mocą, wszystkich świętych pomocą, idź w slup, nie zaszkadzaj Bożą mocą. LL 1972/3/51.

26 - Coś zawziął, coś ochynął [ogarnął], w imię Ojca etc., aby nie zaszkodzić!, jako Pannie Maryjej panieństwo jej nie zaszkodziło. Niechaj cię ochyną Panny Maryjej włosy, Panny Maryjej płaszcz, aby nie zaszkodził. LL 1972/3/51.

27 - Przyszedł do nas w pośpiechu Ezechjasz, Mesjasz w gościnę. Niechże się zadowoli tym, co sam wziął od nas w nocy, w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. «/lmen» się nie mówi. Wisła 1892/407;war.: ... bo trudno mu czego wprost zakazywać. Lud 1908/47.

28 — Ojcze nasz itd. Ogniu, ty płomieniu gorejący, rozkazuje tobie Chrystus Pan, mąz boży, przeze mię, sługę niegodnego, abyś się dalej nie rozszerzał, lecz na tym miejscu został; coś ujął, totrzymaj przez Pana Boga moc, Ojca i Syna i Ducha Świętego pomoc. (Ogień do trzech razy oblecieć,co raz wchodząc, to Ojcze nasz zmówić). Wisła 1892/405.

29 A - [Podczas kropienia ognia święconą wodą mówi się:] Logniu dobry, my podnoś sie I niy szerz sie. Stój spokojnie, W imię Trójcy Świętyj, Amen.Sim Wierz 238.

29 B - W imię Trójcy Świętej Niech ten ogień stanie Jak woda w Jordanie, Słuchaj głosu mego I Ducha Świętego. Sim Wierz 238.

29 C - [Po zakreśleniu święconą kredą kręgu wokół miejsca objętego pożarem wymawia sięsłowa:] W Imię Ojca i Syna i Ducha świętego, Nie niszcz ogniu dobytku tego, Jak Chrystus byt chrzczony w Jordanie, Niech ten ogień ustanie. Sim Wierz 238.

29 D - [Po zakreśleniu święconą kredą kręgu wokół miejsca objętego pożarem wymawia sięsłowa:] Nakazuję ci ogniu W imię Boga i krwi jego Byś nie przestąpił koła tego. Sim Wiera 238.

30 - Można zamówić ogień, odmawiając siedem Ojcze nasz, zacząwszy z końca, wspak ZWAK 1878/132.

PIEŚNI RELIGIJNE 31 - Od powietrza, głodu, ognia i wojny zachować może Bóg / Syn Maryi - za

jej przyczyną. a. O Matko! za nami - miękcz Syna prośbami, gdy ma karać, broń - i przed gniewem

pożaru nic znali i zawsze ci dziękowali. Nyr Kar 60, podob. K 41 Maz 516. d. [Lokalnie w wieluńskicm dodawano:] Od powietrza, głodu, ognia, wojny i od

Widcradza, zachowaj nas Panie! (wierzono, że w Wideradzu straszył diabeł) K 23 Kai 224;w anegd. Od głodu, ognia, wojny i teściowej zachowaj nas Panie. LL 1980/4-6/101.

32 - Św. Wawrzyniec gasi pożary, chroni przed nimi.

a. Tyś jest od ognia szczególna zasłona, Ciebie świat wielbi i ma za Patrona. Zagaszaj pożary kto Cię z dobrej wiary zawoła. K 23 Kai 103. b. Ciebie Wawrzyńczc święty za 1'atrona niechaj cały świat i nasza korona uznaje

zawsze w ogniu piorunowym i przypadkowym. ... Nam zjednaj Boską miłość, Patroniew wszelkich potrzebach i w ostatnim zgonie. Uproś, aby Bóg oddalił swe kary, ognie, pożary.K 22 Lecz 177.

RELACJE POTOCZNE 33 - To znów jest sól świętyj Agaty, na święto Agatę święci sie w kościele i chtoś weźmie sobie, te

sól, i jidzie, ji tak rzuca [w razie pożaru], przeć w ten ôgień nie rzuci, bo nie podeyjdzic do łygoôgnia, alie obyjdzie dookoła. To ja tyż widziałam na swoje oczy, bo już nasze budynki przyszed ogień,

paliło sie jeszcze jak kobieta obyszła dookoła i musi pójść w pole, bo jakby poszła wsio, to pódzic*ogień za niou. A ten ôgień ...to już sie schodził do kupy, juz i stanoł, już sic nic paliło więcyj. TNKorczów 1984.

34 -- ... jak ślicznie sie pali, właśnie ten dom, ta na chwałę Bożo ... a jak sie rozkładał tak: oo, tonieszczęście będzie, to sie druga chalujya zajmie. TN Krasiczyn 1985.

ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK 35 - Ogień goni zamawiającego.

Zamówił [rządca] ogień i pożar ustał. Rządca począł uciekać, płomienie puściły się za nim. Chcącsię uratować, wskoczył z koniem do jeziora za cmentarzem ..., ale zaplątał się W uprząż i utonął. Wisła1891/725, por. też TN Banachy 1984, K 52 Br-Pol 447.

36 - Sól i chleb św. Agaty uśmierzają/odwracają ogień. Na św. Agatę święcą sól i chleb i takowe przy silnym pożarze w żywioł zażarty wrzucają,

przypisując im własność uśmierzenia ognia lub odwrócenia wiatru na pole, by nie szkodził budynkomw pobliżu stojącym. K 23 Kai 68; [Informacje o stosowaniu soli św. Agaty:] ZWAK 1878/132, ZWAK 1890/63, Wisła 1889/491, Wisła 1898/153, Wisła 1903/684, Kul Wiel 3/525, Wit Baj 144 i 152, Bar ŚrodP 282, K 24Maz 115, LSE 1974/63, Gaj Rozw 47, TN Motycz 1985, K 48 Ta-Rz 73, Kot San 61, K 45 Gór 522; [o stosowaniuchleba:] ZWAK 1878/132, Wisła 1889/491, Lud 1903/410, Kot San 61.

37 - Obraz św. Agaty / św. Floriana / Matki Boskiej Częstochowskiej /św. Wawrzyńca wyniesiony przed dom / obniesiony wokół domu gasi pożar /

powoduje zmianę kierunku ognia. a. [Obraz Św. Agaty:] Wisła 1894/724, Wisła 1903/684, Etnl 1989 Biłg 134. b. [Obraz św. Floriana:] LSE 1963/113; [w domu, w którym wisiał] obraz świętego

Floriana ji do tego obrazu [ogień] doszed i zgaś. TN Motycz 1985. c. [Obraz Matki Boskiej:] K 23 Kai 68, Wisła 1894/724. d. [Obraz św. Wawrzyńca:] Wisła 1894/724.

38 - Gdy się pali, trzeba dla zgaszenia ognia, aby mężczyzna nago chałupę palącąsię obleciał naokoło. ... W czasie pożaru, jeżeli się znajduje szczęśliwy człowiek od Boga,a wejdzie na gruszkę lub wreszcie na inne owocowe drzewo, to z niego widzi w ogniu

podpalacza; zwykle takim szczęśliwym jest ostatnie dziecko, nazywane mezelnik. K 51 Sa-Kr3.

348 POŻAR dokumentacja

39 - Dwa ognie rozmawiają o złym traktowaniu przez gospodynię i postanawiają zemścić się

spalając jej chałupę. Ognie rozmawiają między sobą. Nie godzi się pożyczać ognia z innej chałupy. Pewna kobieta

pożyczyła sobie ognia. Na kominie pożyczony ogień zaczął rozmawiać z miejscowym. Moja gospodyni,

mówi pierwszy z niech, co wieczór i poranek oczy mi przemyje, przeżegna. A moja, mówi drugi,

pomyjami mię zachlapie. - Co jej za to zrobić? Trzeba z nią poigrać! Wziena się chałupa spaliła.

Opowiadająca uważa tę karę za bardzo słuszną gdyż ogień powinno się na noc zalewać czystą wodą i

KAMIEŃ



Opowiadająca uważa tę karę za bardzo słuszną, gdyż ogień powinno się na noc zalewać czystą wodą iogarniać. Wisła 1888/307 Luków, podob. Wisła 1898/151, K 53 Lit 403, K 17 Lub 79, K 33 Cheł 75, wgMosz Kul 2/502 motyw zachodnio- i wschodniosłowiański.

BIBLIOGRAFIA: Duf STB 615-620, Herd Lek 64; Kop SMit 921; K o z i o ł Maria, Gość w czerwonym płaszczu. Pogańskie i chrześcijańskie elementy w ludowym stereotypie ognia, „Akcent" 1986, nr 26, s. 48-51; Slav Mif

316-317; SSSI 279; Tom Drz 39; Usp Rus 71, 171-173, 228; Wórt HolT 2/1415-1433. -►OGIEŃ, OGIEŃ PIORUNOWY, PŁOMIEŃ, SŁOŃCE, ŻAR.

Joanna Szadura

Wstęp Eksplikncja: Nazwy Rodzaje kamieni. Kolekcja. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd: wielkość, kształt, znakina kamieniach. Właściwości. Ilość. Zachowania i stany. Przeżycia. Obiekt. Adresat. Użytek: materiał, narzędzie,

zakazy używania kamienia. Przepowiednie. Lokalizacja kamienia. Kamień jako lokalizator Ekwiwalencje.Symbolika, sennik Dokumentacja: Zagadki Przysłowia, Zamówienia. Modlitewki. Kolędy bożonarodzeniowe. Pieśni wielkanocne.

Pieśni dyngusowe Pieśni weselne. Pieśni rodzinne. Pieśni miłosne i zalotne. Przyśpiewki miłosne i zalotne. Pieśnisieroce. Pieśni dziadowskie. Pieśni górnicze. Pieśni żołnierskie. Ballady. Pieśni inne. Widowiska bożonarodzeniowe.Mity kosmogoniczne. Baśnie. Legendy i podania. Relacje potoczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Bibliografia.

W polskiej kulturze i w polszczyźnie ludowej istnieje przekonanie, że kamień znajduje się nagranicy światów, poza miejscami zamieszkania człowieka. Na kamieniu dzieją się rzeczy związane zezmianą lub stanem oczekiwania na nią, składa się na nim ofiary; miejsce pod kamieniem jest miejscemukrycia, jest związane ze zmarłymi i złymi duchami. Sam kamień może też przenosić albozatrzymywać zło (niekiedy dobro); symbolizuje środek świata i miejsce przejścia z jednego świata(stanu) do drugiego. Kamienic są ostre i nieruchome. Są symbolem twardości, nieczułości i ciężaru.

W kulturach n a j s t a r s z y c h kamienie wiązano z Matką-Ziemią, uważając, że są to jej kości(grec: mit o Pyrrze i Deukalionie - Grav Mit 130, De Vries Dic 443, Afan Poet 1/139, El Kow 40, Kopssym 139, 142). Później (np. w Europie do XVII w.) przyjmowano, że kamienie są poczęte, rosną idojrzewają we wnętrznościach Ziemi, w końcu -wychodzą na wierzch, przy czym - im kamieńdojrzalszy, tym szlachetniejszy El Kow 40-41. Stąd też w części bierze się powszechny w różnychkulturach związek kamieni z płodnościową symboliką ziemi - czerpanie płodności od ziemi poprzezkamień i mające temu sprzyjać zwyczaje i obrzędy; drugim źródłem płodnościowych funkcji kamieni

jest wiara w przebywanie w nich duchów przodków i przekazywanie przez nich swej płodności, czemusłużyć miało np. ślizganie się bezpłodnych kobiet po kamieniu El Trak 215-220, Gąss Mit 76, For Sym 125. Powszechna wiara w to, że w kamienie mogą się wcielać duchy ludzi, sprawiała, żekamienie kładziono na grobach (lub w ich pobliżu) El Trak 213-215, Kop ssym 142 i wykorzystywanow praktykach apotropeicznych. Ponadto wierzono, że także żywy człowiek może zostać zamieniony wkamień De Vries Dic 444, Kop ssym 142, ->skamieniałość.

Spadające z nieba meteoryty i tzw. -^kamienie piorunowe oraz podobne do nich -►krzemienie powszechnie uważano za święte i przejawiające moc Boga El Trak 220-223. Często miejscaodnalezienia największych kamieni utożsamiano ze środkiem świata, samym tym kamieniom zaś

przypisywano funkcję łączenia nieba i ziemi oraz omfalosa 'pępka świata' El Trak 220-227. W związkuz tym składano na nich ofiary czyniąc je ołtarzami El Trak 220 222, Giey Mit 170- 172 , Kop ssym140. W Rzymie w jaskini na

350 KAMIEŃ - eksplikacja KAMIEŃ c-ksplikacja 351

Palatynie uważanej za drogę prowadzącą do świata podziemnego, był kamień zwany mundus, modelświata podziemnego i zarazem otwór umożliwiający porozumienie między dwoma światami Cail żyw

142. W kulturach tradycyjnych kamień nie bywał obiektem kultu El Trak 224, Lur slow 82 i in., był

jednak obiektem czci siaw Mif 219. Cześć oddawano nie kamieniowi jako takiemu, lecz temu, co onwyobrażał - sacrum. Poprzez kamień następowała więc hierofania i teofania. Był on żywy i martwy

ind 667, ze stniem. hamar 'młot' i grec. akman 'kuźnia' oraz z litew. asmuo 'coś ostrego' Vas ES 2/173-174.

Wyrażenia pochodne są związane ze znaczeniem podstawowym: kamienny (1) 'zrobiony z

kamienia', (2) 'taki, jak kamień, zwłaszcza twardy jak kamień'; ka- mienicc 'miejsce kamieniste';

kamienisty 'pełen kamieni, pokryty kamieniami'; ka-mieniołom 'kopalnia odkrywkowa kamienia';kamieniarz 'rzemieślnik zajmujący się obróbką kamienia'; kamieniarstwo 'rzemiosło i przemysł



wyob sacrum. op e e s ępow w ęc e o eo . y o ywy wy jednocześnie i znajdował się na granicy światów. Był tym, co otwierało i zamykało oraz oddzielatorzeczywistości (mundus), tym, co łączyło światy (podobnie jak drzewo kosmiczne) i tym, coznajdowało się w środku świata (omfalos). Było to źródłem właściwości przypisywanych kamieniowi -tranzytywnych ('przenoszenie'), ochronnych, niszczących.

Alchemicy poszukiwali kamienia filozoficznego, za pomocą którego można przezwyciężyć czas iobowiązujące w nim prawa fizyczne El Kow 150-166, Kop ssym 142 143; cechy tego kamienia

przypisywano niektórym kamieniom z gniazd ptasich i innym kamieniom związanym pochodzeniemze zwierzętami, jak kamień jaskółczy, kamień kapłoni, kamień żabi oraz kamień turecki, macica,kamień uraźny, kamień siny.

W St a r y m T e s t a m e n c i e kamień jest symbolem Boga jako twierdzy i miejsca ucieczkiJego ludu. W N o w y m T e s t a m e n c i e kamieniem węgielnym, który łączy niebo i ziemię, jestnazywany Chrystus Lur Slow 83-84. Ten kamień dźwiga budowlę duchową i jest jej zwornikiem.Kościół tworzą wszyscy wierni - żywe kamienie, nad którymi góruje św. Piotr, czyli Skała, na którymChrystus zbudował swój Kościół. Równocześnie w Biblii kamień jest obrazem tego, co pozbawioneżycia, czucia, jest ciężkie. Obojętność i twardość serca człowieka czynią go podobnym do kamienia.Kamień może być też jednak bronią przeciwko zl u For Sym 125-130, Lur slow 82-83.

Na Sł o w i a ń s z c z y ź n i e częściej niż gdzie indziej, kamień bywa wiązany ze złymi duchami,diabłem. W słowiańskich mitach kosmogonicznych diabeł współdziała z Bogiem w tworzeniu ziemi i

kamieni Tom Kos, przenosi kamienie i zostawia na nich swoje ślady Kop SMit 456, ->diabelskikamień. Bywa, że i inne kamienie bywają wprost wiązane z diabłem, por. kamień piekielny.

W polskiej kulturze lu d o w e j zachowane są liczne ślady wierzeń znanych z innych kultur tradycyjnych.

Słowo kamień ma kilka znaczeń; są to od najogólniejszego do najbardziej szczegółowego: (1)'powłoka ziemi nadająca jej kształt i twardość'; (2) 'twardy i ostry przedmiot, odłamek skalny'; (3)'naczynie z kamienia'; (4) 'rodzaj osadu powstającego w różnych organach człowieka, sprawiającego

ból'; (5) 'miara ciężaru'. Spośród nich szczegółowej analizie, jako najważniejsze dla polskiej kultury ludowej, poddano

znaczenie drugie. Pierwsze znaczenie, choć dominujące w porządku logicznym, jest w tekstachludowych poświadczone śladowo (np. kamień jest pod ziemio, a pod nim jest woda. A jakby nie byłokamienia, to by ziemia była jak kulasza obrzednia 'rozrzedzona' wisla 1904/104).

= Stara forma słowa zachowana na Kaszubach: kam, w całej Polsce kamień, w regionie nadrabskim

w r.n.: (to) kamienie. Nazwa pochodzi od ie. 'kamen- (psł. *kamy); jest wiązana ze stind. aśman- 'skala', 'kamienna broń', 'kamień gromowładcy', 'niebo*; a west. asman 'kamień, niebo' Gamlv

kamieniarz rzemieślnik zajmujący się obróbką kamienia ; kamieniarstwo rzemiosło i przemysłobejmujący wydobycie i obróbkę kamienia'; kamienica 'dom z kamienia'; kamicnicznik 'właścicielczynszowej kamienicy'; kamionka 'twardy materiał ceramiczny'; kamienieć 'zamieniać się w kamień';kamienować 'uśmiercać kogoś przez obrzucenie go kamieniami'. Ze znaczeniem 'osad powstający wróżnych organach człowieka' związane jest słowo kamica 'choroba polegająca na wytworzeniu się

takich osadów'. •U W tradycji ludowej wyróżnia się różne r o d z a j e K., przede wszystkim w zależności od

przypisywanego im pochodzenia, wyglądu, miejsca, w którym się znajdują i pełnionej funkcji. Wyglądi funkcja stanowią o specyfice takich kamieni, jak: -tbiały kamień, siny kamień, kamień ofiarny,-wzloty kamień; pochodzenie i charakterystyczny wygląd - o specyfice takich, jak -^diabelski kamień,->skamie-niałość, ~>Boże stopki, -^krzemień, -^kamień piorunowy.

Odrębną grupę tworzą kamienie wiązane ze zwierzętami i używane tylko w lecznictwie: kamień jaskółczy, kamień kapłoni, kamień łabędzi, kamień żabi.

Szczególne własności użytkowe mają: granit, kamień młyński, kamyczek turecki, kreda, macica,opoka, kamień piekielny, kamień uraźny, wapno, węgieł, -> węgiel kamienny.

Ze względu na ładny wygląd, dużą wartość oraz szczególny użytek wyodrębnia się osobna grupa-^drogich kamieni, takich jak: agat, -âlabaster, -^brylant, -^bursztyn, -*diament, jaspis, -^kryształ,-^marmur, -+rubm, -^szmaragd.

Wyróżnia się też specjalnymi nazwami m. in. takie K., jak: mazur, toczak, kruszak. Ze zróżnicowaniem wielkości K. związane są różne ich nazwy: 'duży K.' to - poza podanymi wyżej- iaraor Sych SGKasz 2/129; kam jak riekara 'wilk' obj. Karl SGP 3/ 301, Sych SGKasz 2/125, ->głaz,->ska/a; 'małe K.' to poza regularnymi derywatami kamyk, kamyczek/kamyśek; formy deminutywnekamyk, kamyczek, kamyszek, kamuszek, kamiuszek, na Kaszubach kamiszok i kamiszack; formazgrubiała kamienisko (Sandomierskie), też żabia sól 'drobne białe kamyki' Kuc Mlp 33; szuter, żwir Kuc Mlp 32; skale Kuc Mlp 32. Ze zróżnicowaniem kształtu K. związane są takie ich nazwy jak:okrąglica 'okrągły K.' Nitsch Tek 99; skała, skałka 'cienki, gładki K.' Kuc Mlp 32; gładzik 'gładkikamyk do ostrzenia' Kuc Mlp 143; skrzyżałka 'cienki K. nadający się np. do wyłożenia chodnika kołodomu' Kuc Mlp 32; serjek'i kam Sych SGKasz 2/126, ts. LL 1964/4-6/89.

+ W pieśniach K. wchodzi w stały zespół z wodą, który to zespół przybiera symbolikę erotycznąmęsko-żeńską, np. 42, 52.

++ K. bywa przeciwstawiany: w o d z i e (na zasadzie cech nieruchomy : ruchomy), nP. 2, Niechejkamiynia leżeć, a wody bieżeć NKPP niechać 6; cz ł o w i e k o w i (dziewczynie, chłopcu), metaf.sercu (na zasadzie cech czuły : nieczuły), fraz. serce jak kamień, por. np 26, 34; p t a k o w i (nazasadzie cech ciężki : lekki), np. w bajkach: bohater

352 KAMIEŃ - eksplikacja KAMIEŃ eksplikacja 353

rzuca ptaszka, który wznosi się w górę i ginie z oczu zamiast spaść na ziemię jak K., np. Kra PBL nr 1060, nadto Szyf Miw 104-105; s e t o w i (na zasadzie cech twardy : miękki): bajkowy bohater

wyciskający wodę z K. (sera podobnego do K., o czym nie wie jego przeciwnik) Uchodzi Za bardzo silnego np Krz PBL nr 1060, nadto Bąk Śląsk 26, SzyT MiW

104-105; o r z e c h o m (na zasadzie cech bardziej twardy : mniej twardy): bajkowy bohater gryzący

K. (orzechy podobne do K., o czym nie wie jego przeciwnik) uchodzi za bardzo silnego np. Krz PBL

wierzeniowych, można dostrzec ślady pozostawione przez świętych, -►Boże stopki. Ślady swojej

bytności pozostawiał na K. także diabeł, -+diabelski kamień. Rzadko wspominane są ślady działalności człowieka: ślad obuwia K 20 Rad 72 lub podkowy K 20

Rad 251 wykuty przez człowieka. O K. ma wiele ustabilizowanych cech nie dotyczących wyglądu: jest t w a r dy np. 5, 6, 91, Lig

śl k 148 ś i j t t h ó i h t d j k k i ń ( ł i k ól ) 1 kt ś



( y p , y j g p ) g pnr H6o; c h l e b o w i (na zasadzie cech niejadalny : jadalny) np. 45, 58, por. 95.

Chleb z K. pojawia się w pieśniowej formule niemożliwości - Ja ci nici uprzędę Z deszczykadrobnego, Ty mi chleba upieczesz Z kamienia hrubego 45, a w pieśniach sierocych K. stanowi

pożywienie zmarłych: A moja sierotko cóż tu będziesz ja<lla? -... te drobne kamiki 58. Wedle wierzeń,gdy bazyliszkowi głód dokuczy, potrzebuje tylko polizać pewien K. w jaskini, a będzie syt (Grybów)?AVAK 1881/106, -►diament. Są też legendy o cudownej zamianie K. w chleb i odwrotnie 90.

x Co do pochodzenia K. przyjmuje się, że kamienie były od początku, jak tylko ziemia była stworzona TN Gorajec 1984 i są dziełem Boga np. 20. Według wschodniopol-skiego mitu Pan Bógstworzył K. z ziemi przyniesionej przez diabła z morza w lewej ręce 76. Pochodzenie K. od diabła jest

przyjęte na Kaszubach: mówią tam, że vatre pfefucile kamienie ze Svecji LL 1964/4-6/90, ts. SychSGKasz 2/126, - wiatr zaś jest postacią diabła (-wiatr) - albo wręcz, że „drobne kameńe na niektórych

polach kaszubskich zasdł djdbel. Również głazy narzutowe opuścił na zemą djdbeł 1' LL 1964/4-6/nn,ts. Sych SGKasz 2/126-127. O dużych K. powszechnie mówi się, że przyniósł je diabeł, -►kamieńdiabelski, lub sporad. Czarny Bóg śmiel Opól 81.

Powszechnie wierzy się, że niektóre K. (zwłaszcza duże, przypominające swym kształtem jakieśobiekty) to skamieniali ludzie, zwierzęta lub przedmioty, ->skamie-niałość, a niewielkie przedmioty

znajdowane na ziemi po burzy to K., które spadły z nieba, -»kamień piorunowy. Nowszym sposobem wyjaśnienia, skąd się wzięły na ziemi K., jest tłumaczenie, że znajdujo siekamienie po tym lodowcu, któryn przeszeł TN Banachy 1984.

W baśniach K. zarastają po rzuceniu jakiegoś przedmiotu przez uciekających bohaterów, byuniemożliwić skuteczny pościg 77.

® K. są charakteryzowane ze względu na wygląd, zwłaszcza wielkość, kształt, barwę itp. W i e l k o ś ć : duże, małe powsz. Ze zróżnicowaniem wielkości K. związane są różne ich nazwy

(zob. wyżej). Duże K. są znacznie częściej niż małe opisywane w tekstach bajkowych, podaniach ilegendach, -►skamieniałość, -►diabelski kamień.

K s z t a ł t : okrągłe, płaskie, kanciaste, ostre powsz. Cecha ostrości jest też utrwalona wetymologii nazwy. Zapisano wierzenie, że ostre są K. pod nogami w czyśćcu lfi, 93. Zezróżnicowaniem kształtu K. związane są ich różne nazwy (zob. wyżej). Kształt K. znalezionych wczasie pielgrzymki na Kalwarię miał przepowiadać przyszłe życie człowieka 94. K. okrągłe były

wykorzystywane w praktykach o podłożu magicznym dzięki swemu zewnętrznemu podobieństwu dochleba 95. Z n a k i na k a mi e n i a c h : Na K. opisywanych w podaniach i innych tekstach

śląsk 148; częściej w utartych porównaniach: twardy jak kamień (o człowieku w ogóle) powsz 1 ktośma serce jak kamień, serce z kamienia 'nieczułe' powsz.; dziewczyna wyrosła z kamienia 'nieczuła nazaloty chłopca' 50; w zagadce: Kiedy zając najtwardzi siedzi? Jak siedzi na kamieniu Folf Zag nr 1281,war.: Cisz Krak 365; c i ę ż k i : żebyś kamienie nosił do śmierci -■ 'żeby ci tak ciężko było' TNKrasiczyn 1985; Jdddś te kameńe? - pytają człowieka zbyt wiele ważącego LL 1964/4-6/8°; w sfrazeol.

por. częży jak kam NKPP ciężki 2; gdy dusza opuszcza ciało, „trumna robi się bardzo ciężka, jakby ktowłożył w nią K." Gaj Rozw 251; w pieśni miłosnej chłopiec woli nosić K., niż rozłączyć się zdziewczyną; przenośnie w pieśniach ciężki K. jest symbolem trudnego (ciężkiego) ludzkiego losu, dolisieroty, wyrobnego chleba 56, 57, nieszczęśliwej miłości 37, 43; w przysłowiach podobnie: To mu leżyna semieniu jak kam NKPP sumienie 18; Lżej gniotą kamienic niż troski Wit Baj 304, ts. NKPP troska 4.W normalnych warunkach stale z i m n y Etn! 1989 Bilg 138; gorący tylko w modlitewkach: K.gorący jest narzędziem mąk czyśćcowych IG; kamienie wilgoć majo swojo, ale jakiej by tam siły trza,

żeby go wydusić TN Gorajec 1984; por. w przysł. Ta robota mu tak jije, jakbe z k amena vodą yeciskał LI, 1964/4-6/89.

•*• W opowiadaniach i przysłowiach wyrażasię przekonanie, że kamieni jest bardzo dużo: bym cietrząś na tyla sztuków co kamini na świecie K 14 Poz 17; fraz. [dużo] czegoś jak w polu kamieni.

.Jeżeli w jakimś miejscu jest dużo K., mówią: Tex kdmoróv tele je, jakbe jix djdbeł nasrał Sych SGKasz 2/129; niOC ... kajSlOW Śmiel Opól 28; kamyńi do Stu jaduf Nitsch Tek 109;

Gromada, mog'iła kameńi LL 1964/4-6/89, ts. Sych SGKasz 2/125; gromady K. K 10 Poz 369; stos K.86; kupa K. 87, 96; K. zgromadzone w jednym miejscu w większej ilości mogą mieć szczególnewłasności, zob. niżej.

W magii i w lecznictwie ludowym trzech K. używają do zadania czarów ioi, odwrócenia czarów102, odczynienia uroków 100, leczenia puchliny (aby rozgrzać wodę) 98, leczenia krowy 107; pięciuK. używają przy leczeniu „ciągłego za wrotu i bólu głowy" 99.

■ S t a n y i cz y n n o ś c i . Nieruchomość K. jest szczególnie podkreślana w zagadkach, przysłowiach i frazeologizmach 2, 8. K. leży: 2, 8; fraz. lignje jako karne K 39 Pom 415; sie d z 1: fraz. siedzi jak kamień (kamieniem) NKPP siedzieć 44, Szym SDom 3/363; Kot San i7o; stoi 8b, śpi: 8c,fraz. usnół jak kamień LL 1957/3/26; o zmarłym na apopleksję mówią: A'iec/i śpi jak kamień K 48Ta-Rz 102; choroba jak K. nie ma się poruszać L2b.

W formułach przeciwieństwa: pływa jak kamień 'nie pływa, tonie' NKPP płynąć 8; laka prawda, jak kamień pływa NKPP prawda 145; fraz. przepadł jak kamień w wodzie K 8 Krak 265; w pieśniowejformule niemożliwości: jak kamień popłynie ożenię sie z tobą 35. K. 'pływający' - niesiony przez wodęoznacza realizację miłości 41, -Woda.

K. mogą poruszać się w szczególnym czasie, np. w nocy Nowego Roku K. idą


pić do morza i można wtedy wydobyć spod nich skarby 87. W podaniu krakowskim wielki kamień

podnosi sie co roku w Wiełgi Piątek, a wtedy djebol przesusza ukryte pod nim pieniądze 88; stos K.

rozsuwa się i pochłania syna wyrzekającego na ojca 86. W poznańskim podaniu o budowie kościoła w

Gostyniu K. same toczą się, wędrowały poruszane cudowną mocą 83. Powszechne jest przekonanie, że K. r o s n ą , np. Wisła 1899/681, powiększajo sie TN Gorajec

1984. Rośniecie K. upodabnia je do roślin 92. Niektóre K. stale rosną i bardzo trudno powstrzymać

funkcję zamykania wejścia lub drogi powrotnej złu, przenoszenia (zabierania lub podkładania) zła. W m e d y c y n i e l u d o w e j używa się K., aby zabezpieczyć się przed chorobą. Żeby ustrzec

się przed bólem głowy trzeba podczas pierwszego wiosennego grzmotu uderzać się K. po głowie 109;

aby uchronić się przed chorobami trzeba nosić ze sobą przez cały czas odpustu znaleziony na Kalwariikamyczek Lud 1908/300. Trzymanie nóg na K. podczas wigilii Bożego Narodzenia miało chronić od

odcisków wisla 1891/646, ZWAK 1886/87 Kuma przy wejściu do kościoła, powinna przed drzwiami



ich wzrost 85. W zagadkach: Co rośnie bez korzenia - kamień 1; sporadyczne są twierdzenia, że K. przyrasta do ziemi korzeniem 82. Zawsze jednak K. rośnie z ziemi 92. K. rośno bardzo powoli 92, TNUlan Majorat 1984.

Częste: Zaklęty K. nie rośnie TN Zamch 1984, por. Wisła 1896/135. Zaklął K. Pan Jezus, który się

potknął o K. idąc drogą 84t>, ZWAK 1887/1; w drodze na Golgotę 84a; Matka Boska, która zbiła sobie palec na kamieniu 84c.

W zamówieniu: K. krzesany zmniejsza się - tak samo ma się zmniejszyć guz 12. K. jestn i e c z u ł y , np. Jak z kamienia, Iza nie kapie NKPP plącz 14, serce z kamienia powsz. - stał sięwręcz symbolem obojętności i nieczułości np. 44, 50. W przysłowiach i wyrażeniach przysłowiowychdla oddania krańcowości i niezwykłości sytuacji mówi się w trybie przypuszczającym: kamień by

zapłakał powsz., to by poruszyło kamień przy drodze K 7 Krak 199. K. są nieczułe, nie mówią, por. fraz. milczy jak kamień powsz. Tylko w pieśniach K. mówią

chłopcu o losach kochanki 66. Nie odbierają wrażeń, co utrwala fraz. głuchy jak kamień 84. ♦ Tłuczenie K. uważane jest za najcięższą i mało opłacalną pracę cisz Krak 225, w przysłowiu i

tak Lepszy kamiynie tłuc, niż cudze dziecka uczyć NKPP dziecko 4c; podobnie ciężką pracą jest wożenieK., którym młoda żona grozi staremu mężowi 29. Istnieją z a k a z y usuwania i/lub przenoszenia K.na inne miejsce: na Mazurach nie usuwają K. z pól, bo „rola straciłaby na urodzajności" K 40 MazP 19.Są K., które przeniesione same wracają na poprzednie miejsce: np. K. z odciskiem stopy św.

Wojciecha, -»Boże stopki. K. bywają obiektami działań Pana Jezusa, Matki Boskiej i innycli świętych, którzy czasem

odciskali ślad na K. lub przeklinali go (zob. wyżej). Ś więtym i duszom przypisywano również rzucanieK.: tłumaczą grzmot jako odgłos rozrzucanych przez dusze K. Mosz Kul 2/492; sfraz. Svąti P'otr karńeńe zvala - grzmi LI, 1964/4-6/89.

Na K. działały także Zmory K 15 Poz 40, por. Bar ŚrodP 198, LL 1960/l/49, Bieg Lecz 281. W pieśniach miłosnych obraz K. niesionego przez wodę ma sens symboliczny, oznacza połączenie

zakochanych 41, por 27. W zamówieniu - guz ma zmaleć i podziać się jak krzesany kamień I2a. 0 Zwroty do K., traktowanego na ogół jako przedmiot martwy, są rzadkie, służą hiperbolizującym

porównaniom z dziewczyną (sporad. chłopcem), z którą porozumieć się jest trudno: Rozmówiłbym/namówiłbym/przeprosiłbym kamień (wodę), a ciebie nie mogę 34. ł Pomijamy tu użycie K. jako materiału budowlanego np 53, 83. W wierzeniach i związanych z nimi

p r a k t y k a c h magicznych i leczniczych K. jest rodzajem n a rz ę d z i a . Wykorzystuje się jegolokalizację na granicy; pełni

p y j p pkościelnymi przyklęknąć na kamieniach, by dziecka nie bolały zęby K 28 Maz 118.

W praktykach leczniczych stosuje się: p o d k ł a d a n i e choroby pod K. Bieg Lecz 19 (dotyczyto: padaczki MAAE 1908/141, Bieg Lecz 204; febry Bieg Lecz 318; kołtuna ZWAK 1884/297, Bieg Lecz263; brodawek Sych SGKasz 2/126); przyciskanie K. rośliny (dziewanny

lub OStu) na robaki U bydła Bieg Lecz 51, K 3 Kuj 97, K 42 Maz 346, K 21 Rad 171, K 17 Lub 157; (ostu) ZWAK 1879/57, Bieg l,ecz 51; wyrzucanie K. - choroby (dotyczy to leczenia: zimnicy K 7 Krak 164; klirzajek Or L 1928/196); otłukiwanie K. kołtuna Bieg Lecz 263, K 7 Krak 169, Wisla 1901/754; picie wody przez dziurawy K. „przeciw woli, zwanej gardłem" Bieg Lecz 184, Lud1905/399; narysowanie krzyża na K. na krwotok K 39 Pom 389, na żółwia kamiennego u krowy ZWAK

1879/30; zaszywanie K. w płótno i zawiązanie choremu bydlęciu około rogów K 15 Poz 163; podkreślanie martwej kości K. Bieg Lecz 102; pocieranie K. i/lub przykładanie K. do chorego miejscaBieg Lecz 129, Lud 1905/385, Etnl 1989 Bilg 138-140, ts. TN Smóisko Duże 1984, TN Dereżnia 1984, K 48 Ta-Rz 299; rozgrzewanie i/lub wyparzanie Za

pomocą nagrzanego K. 98, 99, LL 1978/i/so, Lud 1924/70, TN Krasiczyn 1985. Praktykowano też przyciskanie K. słomy, na której leżał konający, by ułatwić i przyspieszyć jego śmierć ZWAK 1886/242.

K. jest także używany w pr a k t y k a c h m a g i c z n y c h . Powszechnie przypisuje mu sięwłasności bronienia przed złymi duchami. Zapobiega działaniu zmory (trzeba tłuc zaplecioną przezzmorę grzywę K. na K. Szyf Miw 122, ŁSE 1962/126 lub przyciskać ją K. Szyf Miw 122), strzygi i

upiora (trzeba wsunąć zwłokom K. między zęby Mosz Kul 2/663). Rzucanie K. za siebie lub wnapotkane złowróżbne ptaki albo zwierzęta zapobiega czarom Szyr Miw 162, nieszczęściuzapowiadanemu przez spotkanie księdza K 51 Sn Kr 59 (por. też ino), dziobiące się srokę i wronęZWAK 1881/179, przebiegającą drogę wiewiórkę K 17 Lub 117; rzucanie K. w rogi stodoły zapobiega

pogryzieniu przez myszy składanego tam zboża LL 1966/2-3/69, LL 1976/1/46, por. ZWAK 1885/37.Wrzucony do studni K. miał chronić przed psuciem się wody Etnl 1989 Bilg 139.

K. używano też czasem do rozpoznawania uroku K 51 Sa-Kr 23 i odwracania go, poprzezwyparzanie K. zauroczonych naczyń LSE 1961/98; podkładanie pod K. zauroczonego przyodziewku K

51 Sa-Kr 20, zmywanie ciała wodą, w którą wrzucono rozpalone K. 105. Uważano ponadto, że żeby mieć szczęście, trzeba podrzucać K. w wigilię Bożego Narodzenia

ZWAK 1891/47, a szybka jazda nowożeńców po K. zapewnia im bogactwo LL 1964/4-6/90. Dy główkikapusty były twarde trzeba wsadzić K. z pokrzywą do ziemi podczas sadzenia kapusty ZWAK I891/51,ZWAK 1882/235; by piwo było dobre, trzeba do robionego piwa wrzucać K. „z czterech rogów" K 22Lecz 8; by uciekający zając stanął, trzeba uderzyć się K. w kolano Or L 1928/194; a żeby wymierzyćkarę niepłodnemu drzewu owocowemu trzeba przywiązać do niego K. ZWAK 1889/74, Lud 1912/97.


Rzadziej używano K. w c z a r n e j m a g i i : podkładano na próg K. - chorobę Wisła 1889/510

lub pod kadź „ku skażeniu piwa" LL 1972/3/52; rozsypywano K. i ziemię przed powracającą z kościołamłodą parą, aby spowodować ich śmierć TN Krasiczyn 1985, zakopywano K., aby spowodować

nieurodzaj 108. Istnieje przekonanie, że najlepiej wodę z kąpieli dziecka wylać na trawę, najgorzej na

K. K 7 Krak 140. Istnieją także z a k a z y używania K., np. nie wolno rzucać K. w koty siedzące „o zmroku w

na niebie, że póki ci trzej bracia mocni się pospołu nie zejdą tak długo mię zęby niech nie bolą 10. W

pieśniach weselnych, towarzyszących pieczeniu korowaja, K. jest na morzu, na nim zaś - złota gąska

24, co zdaje się symbolizować środek świata. W pieśniach miłosnych K. w morzu oznaczazapomnienie 72.

L o k a l i z a t o r . Ze względu na medialny charakter K., to, co jest lub dzieje się na nim, jest

zwykle związane bezpośrednio ze z m i a n ą lub stanem oczekiwania na nią Jest to także miejsce na



ją y y , p y ą „kupie", bo one towarzyszą czarownicom, więc spowodowałoby to zemstę czarownic i chorobę K 15Poz 57; nie wolno uderzać K. utopca, bo mógłby do wody wciągnąć i utopić Sim śiopol 138.

• W pieśniach rodzinnych pojawia się pogróżka wybicia K. zębów przez teściowąsynowej i odwrotnie 28. K. rzuca t akże w pieśni dziewczyna za wdowcem/starym 25i za niewiernym chłopcem Piat Krak 191, co jest aktem dezaprobaty, a nawet polepieniaoraz - być może - magicznym zamknięciem drogi powrotnej, por. fraz. rzucić za kimśkamieniem powsz.

♦ K. wykorzystywane są do przepowiadania -ł p og o d y : „Sucha sól, słonina lubsadło, tudzież suche K. są zwiastunami pogody" Lud 1900/66, por. ZWAK 1882/IM; „JeżeliK. we wodzie glonem się powleką, spodziewaj się powodzi" ZWAK 1882/194. W magiii we w r ó ż b a c h miłosnych i matrymonialnych: skropienie własnych skroni wodązbierającą się w wydrążeniach K. pozwala dziewczętom poznać „myśli mężczyzn,których sobie życzą mieć kochankami" K 15 Poz 74; „Dziewczęta [w wigilię Bożego

Narodzenia] ciskają K. w chlew, gdzie się znajdują jakie bydlęta; jeżeli się one odezwą,to wyjdą za mąż w tym roku" ZWAK 1878/21.

A Lokalizacja K. jest znacząca, wskazuje najczęściej na granicę pomiędzy różnymi światami lubczęściami świata.

Najczęściej K. znajdują się poza miejscami, w których mieszka człowiek, zwłaszcza na polach, np.46, 83, 96, w lesie, np. 97, np. 10, w wodzie, np. 67, nad morzem, np. 87, w morzu, na/przy drogach,np. 56a, 59, 83, 84, „na granicy" dwóch wsi, np. 86, „pod" wsią czy w szczególnej części wsi (we wsiWrząsowicach w Zopadliskach) 88, „pod dębem" 80. Są to miejsca uznawane na ogół za szczególne,graniczne.

K. leżą na gr an ic y: zwykle kamienie to oznaczajo czy granice drogi, czy pola, czy czego tam,tak że ich sie nie rusza TN Gorajec 1984, por. MAAE 1897/221, sim Gad 134, K 44 Gór 7. K. są tam,gdzie jest przejście do innego świata np. 80. Jest wierzenie, że K. są w czyśćcu pod nogami16, TNKrasiczyn 1985, że z K. jest brama w czyśćcu K 7 Krak 21, 23. K. zamknięte są też wrota piekielne n.

W wierzeniach i praktykach magicznych: K. powszechnie kładą na gr o b i e , np. 65, 75, SimślOpol 149; wspominają, że grób Chrystusa był wielkim kamieniem zapiecętowany Kur Opol 49,

podobnie w pieśni wielkanocnej 22; stosy chrustu, K. i drzewa kładą tam, gdzie ktoś uległ nagłejśmierci lub popełnił samobójstwo 97; K. wkładają w usta niektórych zmarłych; zob. wyżej; poskończeniu żniw kładą K. na nie zżętych kłosach, a na nim kawałek chleba K 28 Maz 100, 102, PSL

1966/2/126; podczas święcenia pól „na kopcach ksiądz zakopuje ewangelie, nad którymi zebraniukładają stos kamieni" ŁSE 1967/294. W zażegnywaniu niepogody jest mowa o rzucaniu K. na kościół,a stamtąd na wodę 9.

W zamówieniach chorób: K. jest w m o r z u : Dąb w boru, kamień w morzu, księżyc

zwykle związane bezpośrednio ze z m i a n ą lub stanem oczekiwania na nią. Jest to także miejsce, nak tórym mogą p rzebywać i s t o t y z „ i nn e go " św ia t a .

Na K. nic nie rośnie, mech tylko TN Księżpol 1984, por. TN Gorajec 1984; przysłowie Na miejscukamień mchem obrasta znaczy: człowiek mieszkający na jednym miejscu gnuśnieje wisia 1880/772,

por. np. NKPP kamień 20a; t ylko czarownicy rosło nawet na kamieniu sim Gad 135. Cudowne jest też przyrośnięcie wianka do K. w dowód niewinności noszącej go panny Krz Pni, nr 713A.

Na K. w opowieściach siadają zmęczeni drogą wędrowcy, np. K 14 Poz 121, lub ludzie zmęczeni pracą, np. Lig śląsk 81; istoty boskie i święte, które zostawiają tam często swój ślad, zob. wyżej; potępieńcy, a zwłaszcza: świętokradcy Szyf MiW 136, topielec K 45 Gór 512. K. są też związane zczarownicami, które tańczą po kupach K. nazwożonych z roli w polu 96. Mówi się również, że nawielkim K. zwanym Łysą Górą odbywały swe nocne schadzki czarownice K 15 Poz 253, por. Wisia1887/217.

W bajce na K. siedzi oczekująca na króla śmierć Sim ŚlOpol 54; a w legendzie na prośbę żołnierzaśw. Piotr sprawia, że kto usiadł na K., nie może z niego wstać -żołnierz w ten sposób pokonuje czarta,który przyszedł po jego duszę K H POZ 195. W balladach na K. stoi kuźnia 68.

W pieśniach miłosnych chłopiec nie wpuszczony do domu przez dziewczynę kładzie boczek nakamieniu, co jest znakiem rozpaczy i samotności 32. W pieśni o żołnierzu--tułaczu żołnierz, którytrzyma główkę na kamieniu jest martwy 62. W balladzie o ucieczce dziewczyny z chłopcem nawojenkę jest mowa o praniu na K. 33A, a w innym tekście o wspólnymodpoczynku/spaniudziewczynyi chłopca na K., co ma erotyczne nacechowanie 3313. W pieśniach dyngusowych na K. siedzigospodarz 23, -►biały kamień.

W przyśpiewkach przemieszczanie się z kamienia na kamień jelenia, sroki czy skowronka jestsymbolem zmienności obiektów uczuć chłopca czy - rzadziej - dziewczyny: Z kamienia na kamień

przeskakuje jeleń, Mnie chłopcy kochają, a ja o tym nie wiem 54. Woda płynąca (zwykle głośno) po K. jest zazwyczaj zestawiana z poznawaniem różnych aspektów

miłości (kochanie, wzdychanie, płacz), pracy i liczeniem pieniędzy 38, a woda płynąca z K. - zniezgodą chłopca i dziewczyny lub śmiercią jednego z nich 26, 40. Woda bieżąca między dwoma K.

jest zestawiana z niefortunnym wydaniem dziewczyny za mąż 64. Woda na K., pita przez jelenia masens erotyczny 55. Podobnie wchodzenie dziewczyny po K. na konika chłopca, -*biały kamień.

Natomiast wchodzenie dziewczyny po K. na konika szatana to dosłowne wkroczenie na drogę do piekła 60. W pieśniach o miłości często na K. stoi dziewczyna czekająca na chłopca 41, dziewczyna,która utraciła wianek 48, 70 lub umarła 69, -Hvoda, ->biały kamień. W tekstach wyliczankowych na K.

siedzi grający na dudkach/skrzypkach ptak 74. Nierzadko jest to miejsce składania of i a r , -»głaz, -»Boże stopki. Istnieje słabo

358 ________________________ KAMIEŃ - eksplikacja KAMIEŃ dokumentacja :ióy

poświadczone na ziemiach polskich wierzenie, że na K. wspiera się sklepienie niebieskie Mosz Kul2/21. W zamówieniu na kamienie są odsyłane choroby 10, u oraz uroki M.

W pieśniach o miłości wyrażenie kamień na kamieniu oznacza trwale, silne i niezapomniane

uczucie 51, a pot. fraz. pochodzenia biblijnego me zostanie kamień na kamieniu - zniszczenie. W modlitewkach po gorących kamieniach chodzi Pan Jezus 15. Dusze pokutujące w czyśćcu

chodzą po gorących 16 lub ostrych K 93

choroby dziąseł odsyła się ją w kamień, z kamienia w krzemień, z krzemienia w choinę, z choiny w

lescynę, z lescyny w kolej ZWAK 1884/297. Choć na ogól uważa się, że K. jest zwartą i jednolitą masą, to jednak - ponieważ jest „między

światami" - nie tylko oddziela je, ale i łączy. Stąd nie tylko na nim, ale i w nim mogą być istoty już nie

z „tego", a jeszcze nie z „tamtego" świata. Jest np. przekonanie, że d usze przebywają w drzewach, w

ziołach, w K., w podręcznych przedmiotach nawet Mosz Kul 2/422; podobnie demony i duchy ŁSE



chodzą po gorących 16 lub ostrych K. 93. K. zamyka i oddziela, a miejsce pod K. jest szczególnie nacechowane. Wierzenie, że skowronek na

zimę nie odlatuje, lecz przepędza ją pod K. i wychodzi stamtąd dopiero na Św. Agnieszkę (21.1) jest podstawą .przysłowia: św: Agnieszka wypuszcza skowronka spod kamyszka ZWAK 1887/44; war.: NKPP Agnieszka ii, K 46 Ka- s 465. W bajkach motyw zwierząt ukrytych pod K. jest bardziejrozbudowany: pod K. są marne robaki, o których także pamięta Pan Bóg, „kiedy chc e dać życie" K 46Ka-s nas; pod K. byl przywalony nim smok, który chciał zjeść tego, kto go uratował K 8 Krak 236, ciszKrak 312-314. W licznych baśniach mowa o wodzie ukrytej pod K. w środku miasta Krz PHI, nr 461, nadto Sim Gad 217.

W wierzeniach i baśniach pod K. są ukryte różne cenne rzeczy: skarby 87, TN Banachy 1984; TN

Gorajec 1984; skarb diabelski cisz Krak 164, ŁSE 1962/83; skarb z czasów francuskich, „ale ktoby goodkopał, stałby się wielkiego przyczyną nieszczęścia, bo wówczas takie strumienie z tego miejscawypłyną, że cały zaleją Kotlin" K IO Poz MI; pieniądze, których pilnuje diabeł 88, 89 lub zły duch K 17Lub 104, które się palą niebieskawym płomieniem K 46 Ka-s 483; złoto Etni 1989 Biig 143-144.

Miejsce pod K. jest w ogóle związane ze z m a r ł y m i i złymi duchami (nb. wiele podobnychwierzeń i przekonań istnieje na ziemiach polskich w kulturze żydowskiej): często pod K.jest mogiła,np. K 14POZ99, K 3 Kuj 132, K 28 Maz 17, K 42 Maz 196; w klechdzie: spod K. wstają zmarli 78, K 3Kuj 132; wierzą, że pod K. (a także: w jaskiniach, studniach, stawach, w koleinach i na

skrzyżowaniach dróg) pokutują dusze zmarłych, dlatego jeżeli idąc drogą przypadkiem się uderzy nogąw K., należy odmówić pacierz za dusze zmarłych ZWAK 1885/34. O niektórych konkretnych K. mówiąnp., że głęboko w ziemi pod K. jest dziewczyna porwana przez czarta K 45 Gór 538 albo, że widzieliwyjeżdżającego spod K. kasztelanka K 42 Maz 384. Powszechnie znana jest wiara, że pod K. chronisię d ia be ł pr zed strzałkami pior-unowymi K 34 Chel 255 i latawce przed strzałami płanetnikówZWAK 1885/60, a Lucyper w piekle schował się za slup kamienny przed Panem Jezusem K 7 Krak 19,->kamień piorunowy.

W baśni: pod K. jest wejście do p o d z i e m i a , w którym były zaklęte dziewice K 14 Poz 134, por. K 15 Poz 9. Inne rzeczy schowane pod K. to np.: smocze języki - znak, że smok został zabityMAAE 1908/263, klucze cisz Krak 96, żaba, która może uzdrowić panią ZWAK 1881/212, owca, którejśmierć powoduje śmierć zbója K 3 Kuj 133.

W lecznictwie ludowym i praktykach magicznych miejsce, tj. łożysko, zakopywano po porodzie wobrębie domu, ale nie pod K., gdyż wierzono, że następny poród byłby ciężki Wit Baj 67; aby zdjąć zkogoś urok, trzeba jego ubranie położyć pod K. K 51 Sa-Kr 20. W zamówieniach chorób odsyłają pod

K. c h o r o b y : suchoty, ukąszenie węża ii, podob. Bieg Lecz no. Odnotowano także wierzenie, żechoroba albo duch choroby może być wcielony w K., drzewo lub tym podobne ciało Bieg Lecz 17; a wzamówieniu

, , p ę y p ; p y y1967/290. To wierzenie jest także powszechne wśród polskich Żydów - zob. np. Wisła 1904/105, BiegLecz 213.

W powieści biedny, ale dobry brat znalazł w K. gałkę złota 81. W baśniach w K. na dnie morza sąukryte robaczki, o których pamięta Pan Bóg Krz PCI, nr 795.

W pieśniach w K. może skryć się odchodząca miłość 39 (por. biały kamień jako miejsce rozstańkochanków).

« K. występuje w y m i e n n i e: w zamówieniach z innymi „obcymi" człowiekowi miejscami, jak w od a, s u c h y l a s , kwiaty, na które wysyła się choroby 11; w pieśniach miłosnych z innymi„nieczującymi" elementami przyrody, jak woda, ziemia, które wydają się czute w porównaniu zczłowiekiem 34; w baśniach jest wkładany do worka, kosza itp. przez bohatera, który ni e wchodzi tam

sam, bojąc się zdrady towarzyszy 79. Funkcje medialne identyczne z K. w ludowym językowym obrazie świata pełnią niektóre rodzaje

kamieni, jak zwłaszcza ->biały kamień, ->złoty kamień, skała, ->głaz (występują nawet w wariantachtych samych tekstów), a także ->żełazo.

<& K. jest symbolem t w a r d o ś c i , c i ę ż k o ś c i i t r w a ł o ś c i , a także m a r t w o t y(zob. wyżej). W zagadkach K. jest symbolem g ł o w y 4.

W sen n iku ludowym K. oznacza c i ę ż k i e ż yc i e, ciężkie przeżycie, cierp i e n i e , trudności

i kłopoty; rzadziej - bicie, gromy, chorobę Etnl 1994 Nieb 152.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI 1 Kamień rośnie bez korzenia.

Rośnie bez korzeni, pali bez płomieni, a huczy bez wichru. (Kamień, słońce i woda.) Foir Zag nr 1221, nadto war.: ZWAK 1878/179, 1886/143; w pieśni: ... A cóż rośnie bez korzenia - leluja? Kamieńrośnie bez korzenia. K 24 Maz 349, Chód Śp 208, Święt Nadr 88.

2 - Kamień leży/stoi/siedzi. Jedno mówi „Bieżmy", drugie mówi: „Leźmy", trzecie mówi: „Hitu, hitu, dobrze mi i tu. ( Woda,

kamień, trawa). Folf Zag nr 885; war.: ... stójmy, ... pójdźmy, ... kiwajmy se glowiczkami. (Kamienie nadnie rzeki, woda, kwiaty); ... pódżma, ... stójma, ... kiwajma do sie łebkami. (Woda płynąca, kamień,drzewo); ... pójdź, ... siedź, ... pochrobocmy się. (Kamień, woda, trzcina). Folf Zag nr 885, nadto war.: LL1963/2-3/94, Lud 1896/231, Lud 1911/82, TN Bychawka 1962, TN Łuszczów 1961, Was Jag 220, Folf Zag nr 1239,-rwoda, ->piasek.

3 - Dlaczego każdy omija na drodze kamień? Bo go kamień minąć nie chce. Folf Zag nr 1378.4 - Kamień na beczce [= głowa na tułowiu].Są dwa stupę, na tech slupach beczka, na tyj beczce kam, na tym kamieniu las, a w tym lese są

stworzenia. (Nogi, brzuch, głowa, włosy, wszy.) Folf Zag nr 873, nadto war.: LL 1964/4-6/90, ts. SychSGKasz 2/126.

360 KAM IEŃ - dokumentac ja

KAMIEŃ dokumentac ja

361

PRZYSŁOWIA 5 - Człowiek hardi, a kam cwardi - to je jedno. NKPP ha rdy 10 .

6 - Gdo mo cz is te sumiyn t , wyśp i S i e na twardym kamiyn iu . NKPP sumien ie 31c .7 - Twardy, jagby miol kamiyń, ni serce. NKPP twardy 4a .

8 - Kamień leży/stoi/śpi. a. Niechej kamiynia leżeć, a wody bieżeć. NKPP niech, niechać 6. b. Woda idzie, kamień stoi. MAA E 1908/331. C S i j k k k d i NKPP ć 40 LL 1964/4 6/89 S h SGK 2/125

kamieniach gorących. Kot Zn 413; podob. [Najświętsza Panienka] Wodzi Go po górach i lasach,

Po gorących kamieniach. Kot Zn 119; ... na jutrznią, Z jutrznie na ranną msą, Z ranny msy na

niespory, Z niesporu do raju. W raju kamień gorący ... Świę t Nadr 256 , — >bia ły kamień .

16 - Grzeszna dusza dla odpuszczenia grzechu ma iść po gorących kamieniach.

Poty ji [grzesznej duszy] Pan Jezus grzechu nie odpuści, Póki nie pójdzie po cierniach

kolących, Po kamieniach gorących. Kot Zn 90; war.: ... po cierniach, po kolących, Po kamie-

niach, po gorących. Kot Zn 77; ... przez ściernie, Gorące kamienie. Kot Zn 486; ... po cierniu, Po



C. Spi jak kamyczek w wodzie. NKPP spać 40a, war.: LL 1964/4-6/89, Sych SGKasz 2/125. Z A M Ó W IE N IA

9 - Kamień iw morzu/jeziorze, księżyc na niebie, dąb w boru - trzej bracia,którzy się nie zejdą.

Mazurzy w Prusiech tak zamawiają ból zębów: Bożą mocą, Pana Jezusa pomocą! Dąb w boru,

kamień w morzu, księżyc na niebie, że póki ci trzej bracia mocni się pospołu nic zejdą, tak długomię zęby niech nie bolą. Bieg Lecz 162; war.: [patrząc na księżyc, gdy tenże po nowiu pierwszyraz odsłoni swoje rogi, mówić do niego:] Jest na niebie księżyc, jest w jezierze kenień, jest na borudumb; kiedy te trzy bracia gdziekolwiek sie znejdo, tedy niech mnie boli (zumb). K 40 MazP 51 , —►księżyc , ->nów.

10 — Na kamień w morzu wypędza się chorobę. a. [Zażegnywanie białych ludzi:] Tam daleko w morzu jest wielki kamień, tam

ruszajcie, tam lećcie, tam pijcie, tam zryjcie! K 40 MazP 66 . b. [Zażegnanie róży:] W morzu czerwonem stoi kamień, na nim łóżko usiane, okryte

wełną; tam masz ty różany, przedziurawiony wrzodzie, swoje legowisko. Spij i wypoczywaj azdo sądu ostatecznego. Bieg Lecz 133.

11 - Chorobę wysyła się na/pod kamień (gorący) / pod korzenie kamienne. a. [Zamów ienie suchot:] „Wysyłam ja was pod korzenie kamienne, na puste lasy i n a

puste pola, gdzie nic nie przyjdzie!" Bieg Lecz 186. b. Chorobę od ukąszenia węża odpędzają w Jasielskiem słowami: „Idź pod kamień ,

idź do wody, idź, gdzie słońce nie świeci i miesiąc nie chodzi!" Bieg Lecz 41, 110. c. [Zaklęcie od róży, gośćca, łuszczycy, postrzału, zastrzału, przestrachu, zanotowane

w Andrze jówce :] Szczeźnij, zgiń, idź na suchy las, na gorący kamień, gdzie słonko niedochodzi, gdzie wiatr nie dowieje! Pęk Bilg 234.

d. [Zażegnanie postrzału:] Postrzale, postrzale! Wyjdź z tej nogi, idź na rozstajnedrogi, za s iódmą górę, za siódmą rzekę, za siódmy bór (powtórzone 3 razy).' Nie padnij naczłowieka, nie padnij — chyba na wroga! Ani nie padnij na zwierzę, ani na żyjącego! Ale padnijna kwiaty, na kwiaty! A najlepiej padnij na kamienie, na kamienie! Kul Wie l 3 /416 .

12 - Choroba jak kamień a . ma zmaleć i podziać się, b. nie ma s ię poi~uchować. a. [Z amów ienie od żółwia, tj. guzów pod szczękami w Puszczy Solskiej:] Krzesa się

guz osełką, mówiąc: Jak ten kamień zwięźnie, zmaleje I nie zna, gdzie się podzieje, Ta k żebyto zmalało I nie znać, gdzie się podziało. Bieg Lecz 52 .

b. [Kamieńw ziemi: zamówienie macicy:] Jak ten kamień leży w ziemi, a nie będzie poruchowany, tak i macica z urazem u tego chrzczonego ... nie ma się więcej poruchować.Bieg Lecz 231 , war. : K 40 MazP 71 .

13 - [Mazurska ża rnowa od zwichnięcia nogi:] Szed Pan Jezus drogą, Uderzył o kamieńnogą. To be z (przez) kamień, to bez krzemień. Panie Boże tobie przemień! Bieg Lecz 88

14 - Uroki! Urocyska!.... Zamowiom!... Zarzykom! Na ogień gorący, Na kamienie gorące, Naludzkie sl ipie! K ot Zn 246 .

M O D L IT E W K I 15 - Po kamieniach gorących jest prowadzony/męczony Pan Jezus.

A we cwdrtek po wiecerzy, Pan Jezus się z apostołem mierzy. Trzech kurzelowie (kogut) zapiali, gdy Pana Jezusa na mękę wiedli. A wiedli Go, wiedli, po ścierniu, po kolącem, pokamieniu po gorącym. ZWA K 1885/51; war.: ... [Anieli] Prowadzili Go po ścierniach kolących, Po

ścierniu, Po głogu, Po gorącym kamieniu. Kot Zn 70; ... po górach, Po cierniach, po gorącychkamien iach . Kot Zn 472; ... po głogach, Po cierniach, Po gorących kamieniach Kot Zn 452, ... po głogu, po ścirni, po gorących kamyczkach. Kot Zn 85; ... po cirniach, po głogach, Po gorącychkarniniach. Kot Zn 80; ... po piekle, Po ogniu, Po gorącym kamieniu. Kot Zn 72; ... po ogniu, Poostrym kamieniu. Kot Zn 449; podob. [Najświętsza Panienka:] Nie odpuszczę [duszom], az pójdą

po cierniu kolącym, po kamieniu gorącym. K 22 Lecz 178; ... po ściezy, po kolący, Po kamieniach, po gorących ... ZWAK 1880/95 .

17 - Zęby te modlilewke każdy zmowioł ... Bcdo mu sic rajskie wrota otwierały, Piekielnekamien iami zawala ły . Kot Zn 123 , war. : Kot Zn 114 , 250 .

18 - Stłuc/potłuc sobie brvdę o kamień. a. Prowadzili Go [Żydzi Pana Jezusa] pod wodę, Stluk se o kamień nojświęłszo brodę.

Kot Zn 129, war.: Kot Zn 461, 474. b. [„Wielkanocne przypow iastki"] A ja, mały zacek, wlaz'em na krzacek, z krzacka

na (wodę); stluk'iem o kamień brodę. K 40 MazP 89 . 19 - Relikwie - obroną przed szatanem cięższą od kamienia / z twardego

kamien ia . Ciebie się, szatanie, nie boję! Idź, przynieś mi krwi, Co z przenajświętszego krzyzika kapała;

Moja obrona cięższa od kamienia. Kot Zn 109 ; war. : . . . Ja tę [świętą] krew będę pić, Bo toobrona cięższa od kamienia. Kot Zn 117; ... Przynieś to, co z krzyża kapało, To moja obrona ztwardego kamien ia . Kot Zn 63 , 122 ; Pójdę pod Bożą Mękę, wezmę sekwię [relikwie] w rękę. Tyśmoja obrona z ciężkiego kamienia. K 22 Lecz 180 .

K O L Ę D Y B O Ż O N A R O D Z E N IO W E 20 - Jezus/Bóg 's tworzył kamienie/piaski/... Stworzyłem piaski, kamienie, ludziom zabawienie. K 5 Krak 235 ; war. : Stworzyłeś, Boże, i

mienie, wodę i kamienie. Świę t Nadr 75 . 21 - Między dwoma góroma . . . Między dwoma kamykoma . . . Między dwoma s truzeckoma

Stoi ta klastór ... W tym klastorze trzy ołtarza, w jednym-ci ołtarzu Pan Jezus leży. Z W A K 1885/18.

PIEŚNI WIELKANOCNE 22 - (Ciężki) kamień na grobie Chrystusa.

a. Trzy Maryje poszły, drogie maści niosły. Chciały Chrystusa pomazać, Jemu cześći chwalę dać. Alleluja! Gdy na drodze były, tak sobie mówiły: Jest tam kamień niemały,a któż nam go odwali? Alleluja! K 24 Maz 140, war.: K 24 Maz 140, TN Trzeciaków 1980.

b. Szed Pan Jezus drogą, trącił kamiń nogą, a któż go tam odwali, bo to kamińniemały, Alleluja! K 2 2 Ł ęcz 29.

c. [Chrystus] Ruszył ten dzień i kamienie, grobu czyniąc odwalenie. K 22 Łęcz 30 . P IE Ś N I D Y N G U S O W E

23 - Gospodarz s iedzi na kamieniu. W tym to domu jest tu kamień, a gospodarz siedzi na nim, jajeczka rachuje, nam też coś

daruje. Kul W ie l 3 /60 , ~>bia ły kamień . P IE Ś N I W E S E L N E

24 - Oj, wy, nadobne żoneczki, Oj lepcie śliczne gąseczki. Tam na morzu, na kamieniu, Złota gąska siedziała. Oj złota gąska siedziała i z s i eb ie piórka zrzucała. Hol Wes 54 .

362 KAMIEŃ dokumentacja KAMIEŃ dokumentacja m

25 - Za wdowcem rzucić kamieniem, Za kawalerem pierścieniem. Kot Rzesz 432, war.: K 27 Maz187; Za starym ... za mlodziusieńkim ... TN Sąsiadka 1966.

26 - Woda z kamienia ciecze - dziewczyna i chłopiec nie rozmawiają.

A na moście, trawka roście, z kamienia woda ciece, pogniewała się moja Marysia, do mnie stówka

nie rzece. Przemów słówko, przemów drugie, przemów i ty kamieniu, dodałaś żalu juz nie jednemu, nie

dodaj sercu memu. K 26 Maz 239; war.: ... nie dodaj żalu, oj mojemu sumieniu. K 25 Maz 41. 27 - Woda kamień niesie, dziewczyna/panna na kamieniu czesze włosy

33 A Dziewczyna jest gotowa jechać z chłopcem na wojenkę i tam prać chusty na kamieniu.

Cóż tam będziesz robić najmilejsza moja na wojence daleczko? Będę chusty prała zlotemwyszywała po talarku zbierała. Kieniż je upierzesz najmilejsza moja na wojence daleczko? Jest namorzu kamień wypierzę ja na nim i chusteczki uklepię. K 1 Pies 278, war.: K 40 MazP 433, K 26 Maz293, K 28 Maz 304, ZWAK 1885/225; ... na bystrym strumieniu na płaskim kamieniu ... K 1 Pies 276;... szatki prała ... Pies Śl 1/223; ... nad wodom kamiń ... ZWAK 1880/207, ->bialy kamień.

33 B - Dziewczyna jest gotowa jechać z chłopcem na wojenkę i tam odpoczy



[= dziewczyna łączy się z chłopcem]. Po boru, po lesie Wódka kamień niesie, A na tym kamieniu Panna włosy czesze. LL 1959/3-4/64;

war.: Kamiń woda niesie, dziewcyna się cese, co grzebusekiem garnie to ji włosek spadnie. Płyńciewłosecki do ojca, matecki, do nich przypłyniecie co ich pociesycie. K 22 Lecz 74; A w kalinowym lesiewodeńka kamień niesie. Tam Marysia stojała, rusą kosę czesała. Co jej włosek upadnie, wodeńka go

zagarnie. K 16 Lub 187; W kalinowym lesie woda kamień niesie, Maryś na nim stała, swe kosyczesała. K 16 Lub 151, —>bialy kamień, ->woda.

PIEŚNI RODZINNE 28 - Teściowa grozi synowej (synowa - teściowej), że jej wybije kamieniem

zęby. a. Oj, cicho, synowo, nie otwieraj gęby, jak wezne kamienia, palne tobie w zęby. Ol Pod

106, war.: Kam Pom 59, 222, Gąs Mazur 108, K 12 Poz 75, 76, K 40 MazP 345, Krzyż Kuj 1/129, 130, K 4Kuj 13, K 27 Maz 313, K 46 Ka-S 27, 224, 225, K 16 Lub 267, Lom Śląsk 422, Kot Las 237, LL 1965/4/11,Gaj Rozw 216-217, K 44 Gór 427; ... oj, myślisz ty, matulu, "oj, że ja sie spotrafie. Oj, jak złapiedrugiego, "oj, prosto w zęby trafie. TN Zawieprzyce 1974, war.: TN Podstary Zamość 1964.

b. Ty, moja niewiasto, Nie otwieraj gęby, Bo jak dopadnę kamienia, Wybiję ci zęby.Pies Śl 2/384.

29 - Młoda żona grozi staremu mężowi, że będzie nim wozić kamienie. Kupię sobie wózek, Nakładę kamieni, Będę dziadem [mężem] woziła. Ciąg, ciąg, dziadu,

kiejś się podjął, Niech ja biedy me mam z tobą - Taka młoda dziewczyna! Kot Las 68, war.: LL1957/3/11, Krzyż Kuj 1/260.

30 - Młoda żona grozi staremu mężowi, że go przydusi/odzieje kamieniem.Starygo ja dziada mam, szanować g uo musze, dwa kamiynie pod łeb dom, a trzeciym

przydusze. Krzyż Kuj 1/261; ... o i przygnę łeb do ziemi, kamieniem przydusze. ZWAK 1884/92; ... Acierniem mu pościelę, kamieniem go odzieję, śpij stary. K 10 Poz 278.

PIEŚNI MIŁOSNE I ZALOTNE 31 - Nieszczęśliwi kochankowie zwracają się do kamienia, ziemi, wody, a. by

się rozstąpiły/otworzyły/... i zamknęły w sobie pamięć o nich, b. by rozstąpił sięi pocieszył serce.

a. / rozstąp sie, ziemio, rozstąp sie, kamieniu, a niech ja już nie wiem ... o twoimimieniu. Krzyż Kuj 1/241, tamże war., nadto Rog Śląsk 152, Pies Śl 1/514, 1/534; ... niech ludzienie wiedzą O naszym imieniu. ZWAK 1878/66, ... niechże ja [dziewczyna] nie s(t)uzę chuopunieślubnemu. K 11 Poz 199; ... słała ja łóżeczka chłopcu nieślubnemu. K 39 Pom 179; ... żeby jonie wiedział ... "o twojym imiyniu. LL 1964/1-2/62; ... otwórz mi sie ziemia, otwórz się ... K 12Poz 167; Rozstąp się ziemio - rozejdź się wodo, pęknij i ty kamieniu, a nie zadawaj - serdeńku(miłej") żalu, nie zadaj i mnie samemu. K 16 Lub 263; ... pamiętaj maluśka o mojim imieniu.

K 12 Poz 166. b. Rozstąp się kamieniu na mojem sumieniu, rozstąp się na dwoje, pocies serce moje.K 26 Maz 255.

32 -Chłopiec, któremu dziewczyna nie otworzyła, kładzie boczek na kamieniu.Stojałem, wołałem, nie chciałaś otworzyć, musiałem swą główkę na prożek położyć.

Głoweczkie na prożek, Boczek na kamiusczek, oj, bołal mnie boczek przez caluchny roczek. K 40 MazP501, war.: Kam Pom 309, Sob Wielk 164, K 40 MazP 154, 526, K 28 Maz 238, K 42 Maz 223, Stef WarmPś 2/35,ZWAK 1884/81.

33 B - Dziewczyna jest gotowa jechać z chłopcem na wojenkę i tam odpoczywać/spać z nim na kamieniu.

Gdzież będziem spoczywać Kasiu Kasmeczku na wojence daleczkiej? Jest przy morzu kamińodpoczniemy na nim na wojence daleczkiej. K 1 Pies 271; war.: ... Kędyż spać będziemy? W zielonym

gaiku na chłodnym kamyku; ... K 45 Gór 181.

34 - Chłopiec (dziewczyna) namówiłby /rozmówiłby /przeprosiłby /zapomniał by/pokochałby kamień, wodę/ziemię, nie może namówić/rozmówić/przeprosić/za pomnieć / pokochać dziewczyny (chłopca).

Oj namówiłbym kamień, da namówiłbym wodę, oj a ciebie Marysiu da namówić nie mogę. Oj nienamówis wody, da ani tez k amienia, Oj tak i mnie dziewcyny da dobrego sumienia. K 26 Maz 324, war :K 1 Pies 43; ... chybać tę dziewcynę letkiego sumienia. K 27 Maz 219, TN Wielkolas 1980, TN Rechta1978/79, Pies Śl 2/541, 208; Rozmówiłbym ... Gąs Mazur 47, podob. Stef WarmPś 3/43; K 40 MazP 507;

Zawiudem ... Święt Nadr 144; Przeprosiłam ... K 10 Poz 194, podob. LL 1964/3/25, 27, K 12 Poz 144; Zapomniałem ... Pies Śl 2/541.

35 - I. Chłopiec obiecuje ożenek, jeśli kamień będzie pływał [= nigdy];II. dziewczyna robi kamień z wosku/mchu / obkłada go drzewem / wkłada dołódki.

I.a. A widziszze, dziewczę, ten kamień nad wodą - kiedy on popłynie, ożenię się z tobą. Awidziałeś, głupi chłopie, coby kamień pływał? A kiedyś się żenić nie miał, po coś u mnie bywał? K 40MazP 507, war.: Biel Kasz nr 122, 294, 388, nadto: LL 1963/2-3/91, Krzyż Kuj 1/241, 242, K 20 Rad 115, PiatKrak 535, 717; ... jak ón będzie pływać, to ty będziesz moją ... ZWAK 1882/121, LL 1964/3/25, K 40MazP 358; ... A jak tamten kamień, co widzisz nad wodą, Jak po wodzie pływoł będzie, ożenię się z

tobą. O ty, głupi synku, czy już kto kaj widziol, Iżby jaki ciężki kamień po wodziczce pływoł ... Pies śl1/279, 2/580; ... Jak kamień wypłynie, ożenię sie z tobo ... TN Komarów 1978; ... Jak na wierchwypłyną, To ty będziesz moją ... Pies Śl 2/374; ... Choćby kenien był jak jegła, zekręci sie, pójdzie dodna ... K 40 MazP 514; ... ciągnie do dna ... K 18 Kieł 164; Widziałeś ty, żeby kamień był Jak makowe

ziarno, Nie będzie on pływał, Jeno pójdzie na dno. ZWAK 1878/72, NKPP prawda 145; Widziałeś ty, Jasinku, ten kamień nad wodą, o jak ten kamień przepłynie, ożenię się z tobą. Widziałeś psie, ośle, żekamień utonie, o zakochałeś sie w inny, nawracasz sie do mnie. ZWAK 1884/87.

b. Wariant kolędowy tej pieśni: Chodź Marysiu po uogrodzie, weź ten kamień, rzuć po wodzie, jak ten kamień będzie pływał, ja u ciebie będę bywał. Dziewczyna się namyśliła, z wosku kamieńutoczyła: ty, kamieniu, w wodzie pływaj, a ty, Jasiu, u mnie bywaj. K 40 MazP 278; war.: Panny sobieumówiły, z wosku kamień ulepiły ... K 27 Maz 271; II. Dziewczyna się domyśliła, ze msu [mchu]kamień utocyła ... K 21 Rad 25; Oj dziewczę się domyśliło -z drzewa kamień utoczyło ... K 2 San 145;"Ona sobie umyśliła, z drewna kamień utocyła ... K 44 Gór 176; Ta dziewcyna mądra była, kamyk zdrewna utoczyła ... Lom Pies 327; Kasieńka się namyśliła, drzewem kamień obłożyła ... K 25 Maz 50;te i in. war.: Biel Kasz nr 388; Marysia sie domyślała, z wosku kamień "utoczyła. Ciężki kamień, pływaj

pływaj, a ty, Janku, u mnie bywaj! TN Puszno Godowskie 1983.

36-0 ciężkie to, ciężkie, Nase rozlącenie, Wolałby ja nosić Na sobie kamienie. Bo kamienie zymnę, Rozpocąć se mogę, A ciebie, dziewucho, Zapomnąć nie mogę. Pies Śl 2/537-538, war : K 43 Śl 46. 37 - Na ostrodzkim polu stoi biały łabędź, o mój najmilejszy, miejże o mnie pamięć. Miejźe o mnie

pamięć i dobre baczenie, bo mnie jeszcze ciężej niż w morzu kamienie. Bo

364 ____________________ KAMIEŃ dokumentacja KAMIEŃ dokumentacja 365

w morzu kamienia nikt go nie pokruszy, a mnie moje serce niejeden żal (v.) człek wzruszy. K 40 MazP 403. 38 — Woda po kamieniach huczy/toczy/idzie/brzęczy .... a. miłość/dziewczyna nauczy kochać/wzdychać/płakać;

b. chłopcy szukają pieniędzy; c. młody zaleca się; d. dziewczyna wabi chłopca; e. matka gniewa się; f. słychać dobre;

g. bieda/nizga nauczy robić. a. Idzie woda, idzie, po kamieniach hucy, kto kochać nie umi, miłość go naucy. K 44

Gór 259; war.: ... Marysia naucy ZWAK 1886/313; ... to Lyskach sie wyuczy. Gąs Mazur 62; Płyniełódka ... K 9 Poz 219; Szumi woda szumi, po kamieniach toczy ... Lom Śląsk 396; Z góry woda

c. A w kalinowem lesie, da kamień woda niesie - moja ty Marysiu, da nie odrzekaj

mnie się. K r> Krak 119. d. Bystra woda wziena kamień z sobom, Zanies ua go do kraju, A ja ciebie nigdy nie

opuszce, Ty nieszcęsny hultaju. ZWAK 1891/131. o. Pokochałam Wisie, jak niesła kamienie, a ciebie ni mogę, coześ za stworzenie. Stoin Żyw 139.

42 A - Prędzej się rozłączy woda z kamieniem, niż dziewczyna i chłopak. Pręd ej się ro łąc y Wod ic ka kamieniem Niżeli ja się ro łąc ę Z mojem pocies eniem Pies Śl 1/307 war :



; p y ą ; g yidzie, po kamieniu fruczy ... Lom Śląsk 406; Bieży woda, bieży - po kamieniach buczy .. . K 39Pom 452; Leci woda, leci ... Święt Nadr 287. Z góry woda idzie, po kamykach mruczy, K to nieumie wzdychać, miłość go nauczy. Lom Śląsk 403; Tuczy woda, tuezy, po kamieniu buczy ...Chód Śp 266; Z góry woda bije, po kamyczkach huczy, Kto płakać nie umie, kochanie nauczy.ZWAK 1878/112; Płynie woda brzegi myje, po kamieniach toczy s'id ... LL 1960/4-5/56.

b. Ciecze woda, ciecze, Po kamieniu sączy, Pytam cię się dziócho, Wicia masz tysięcy?Biel Kasz nr 202, nadto war.: Rog Śląsk 172, Pies Śl 2/114; Z góry woda leci ... LL 1963/2-3/88; w innejwersji: Dudni woda dudni, po kamieniach brzęczy rudnickie chlopoki szukają pieniędzy PiatKrak 685; ... pytał miy sie Jasiu, jile mam tysiyncy. Krzyż Kuj 1/146; Oj, idzie woda, idzie, da,... oj, jak ci sie zalecać, da, kiej nie masz tysięcy. K 46 Ka-S 79.

c. Z góry po kamieniach woda ciece, Pode do dziewcyny, pode do jedyny, co ona mirzece. MAAE 1908/200.

d. [Różne wersje motywu:] Z kamiynia sie woda l eje, dziywczyna sie dó mnie śmieje.Krzyż Kuj 1/143; Na gaiku bystra woda Po kamyczkach się sączyła, Pastereczka piękna młoda Dla rozrywki coś robiła. ZWAK 1886/290; Dudni woda, dudni, Po kamieniach w studni, Łatwo się rozkochać, A zapomnieć trudnij. ZWAK 1884/277; Idzie woda, idzie, kamykami rusa, kochamcie, dziewcyno, boś poćciwa dusa. K 44 Gór 282; W lesie po kamykach Szumi strumyk mile - Przy tobie najsłodsze Przepędzałbym chwile. Pies Śl 1/394; Idzie woda od ogroda, z kamienia się skrzy da i skrzy; lepsa jedna Mazewianka, jak Głogowskie trzy da i trzy. K 22 Lecz 202;... lepsza jedna Siekiereczka, niż Koszuckie trzy da i trzy. K 13 Poz 141; Idzie woda, idzie, Kamienie szuruje, niestatek mężatek stan panieński psuje. K 44 Gór 336.

e. Idzie wódka idzie, po kamieniach tyrcy, Ta moja matusia, ciągle na mnie wyrcy.ZWAK 1888/145; war.: ... na moje Józcysko kadziusinki wyrcy K 44 Gór 353, Mika Oraw 38. Idziewoda idzie, po kamieniach ciece. Ledwie sie pani-matka o syna nie wściece. K 6 Krak 475.

f. Szumi woda, szumi, po kamieniach wali, S"ychać dobre w świecie, a z"e jeszczedali. ZWAK 1891/53.

g. P"ynie woda pu ynie, po kamieniach mrucy, Chto nie umi robić, bida go naucy.ZWAK 1891/54, ... po kamieniach huczy, ... da, r ózga go nauczy. K 46 Ka-S 317; ... kto nie zna,co bieda, zona go naucy. K 6 Krak 80.

39 - Była miłość, już jej niema, Bo się skryła do kamienia, A z kamienia do paproci, Już się więcej nie nawróci.Pies Śl 1/289, war.: Rog Śląsk 96; ... łaska, już ji neni, ... Pies Śl 2/377.

40 - Woda z kamienia ciecze/leci/bieży- dziewczyna i chłopiec nie rozmawiają.

A spod gaiczka, spod zielonego, z kamienia woda ciecze, a mój najmilszy, mój ukochany do mnie słówka nierzecze. A spod gaiczka, spod zielonego, z kamienia woda bieży, a mój najmilszy, mój ukochany w nowej komorze leży.K 40 MazP 184; war.: ...z kamienia woda leci, ... K 40 MazP 184, LL 1959/3-4/62; Oj łam na moście, traweńka roście(rośnie) z kamienia woda ciecze, rozżaliło się - serdeńko moje (ma miła), słówka do mnie nie rzecze. K 16 Lub 263.

41 — Woda kamień niesie - dziewczyna łączy się z chłopcem. a. Nie każdy to kamiń woda z sobą bierze, nie każda do ślubu pójdzie, któr na sic

ubierze. K 41 Maz 89, war.: ZWAK 1882/121. b. Oj po boru po lesie woda kamień niesie, dg od mego Wicusia co koniki pasie. Oj pasie ón i pasie, pięknie sobie śpiewa, da a jego kochanka łzami sie zalewa. K 19 Kieł 109.

Prędzej się rozłączy Wodziczka z kamieniem, Niżeli ja się rozłączę Z mojem pocieszeniem. Pies Śl 1/307, war.:Rog Śląsk 202, por. Lom Śląsk 400, ->woda.

42 B - liozlączyl się kamień z wodą, Tak tez i ja, dziołcho, z tobą. Piel Śl 1/288.43 - Ciężko kamieniowi pod wodą, ciężej zakochanemu/zakochanej/... Ciężko kamieniowi, Kiej pod wodęmacho (macha), Jeszcze temu ciężej, Kto się w kim

zakocha. ZWAK 1886/279, war.: K 25 Maz 51; Ciężko temu kamieniowi pod wodę idący, jeszcze więcej sercu memuw kochaniu będący. K 1 Pies 143; Ciężko tymu kamyniu, Co pod wodą płynie, A jeszcze ciężejszy, Gdo kogo miłuje.Pies Śl 2/586; Ciężko kamieniowi, co pod wodę płynie, ach ciężkie jest zakochanie na świecie dziewczynie. Bo kamień popłynie, woda go potoczy, a mnie ubogiej dziewczynie, nie obeschną oczy. TN Wola Przybyslawska 1980; ... co pod wodą płynie, smutne zakochanie w tej bidnej dziewczynie. TN Piotrków 1973; ... co nad wodą wisi, jesce temu cięży,co puoniechać musi. Sad Podh 150; podob. w pieśni żołnierskiej: Ciężko temu kamieniowi, pod Wisłą leżącemu, jeszcze ciężej Ruskiemu z Polski wychodzącemu. TN Prawiedniki 1981.

44 - Nie byde jo w polu leżał, bo jo nie kamiyń, tylko pode do dziywcyny, bo jo kawaler. LL 1962/1-2/52, war.:

ZWAK 1880/230.45 - Dziewczyna upiecze placek/cłiłeb z twardego/grubego kamienia, jeśli chłopiec zrobi coś równie

niemożliwego. Ja ci chleba napiekę Z kamienia hrubego, A ty mi go ukroisz Lipowym nożykiem, Po moji woli. ZWAK

1885/254, war.: K 40 MazP 450; Ja ci placek upiekę z twardego kamienia, Po twojej woli, Ty go będziesz połykał, językiem nie tykał, Po mojej woli. ZWAK 1886/297-298.

46 - Są na boru szyszki, na polu kamyszki, a na lesie laszczyna. Na kominie popiół, daj mi, Jasiu, pokój, jam nietwoja dziewczyna. K 46 Ka-S 41; war.: ... a w ogrodzie laszczyna ... K 4 Kuj 58, Krzyż Kuj 1/200; ... przed

"okienkiym leszczyna. Krzyż Kuj 1/257; ... na ogrodzie lescyna ... K 22 f ye.cz 103; Nad przetyczkiem tyczki, Na polukamyczki, W ogródeczku leszczyna ... Pies1 Śl 2/204; Tam na borze szyszki, na polu kamyszki, tym bym ja cie używil,da dana, tym bym ja cie używil. Sob Wielk 243.

47 - Jużeś się ożenił jak na wieki amen, jużeś się utopił jak we wodzie kamień. Piat Krak 423, war.: Gaj Rozw202.

48 - Dziewczyna siedzi na kamieniu i żałuje utraconego wianka / plącze.a. Poszła [Zuzanka] w środek lasu, Siadła na kamieniu, Rozpuściła włosy Po prawym

ramieniu. Oj, miałach jo, miała, Pozłocony warkocz, Ale mi go ukrod Od sąsiada smarkocz.Pies Śl 2/642.

b. Siedzi Hela na kamieniu i wylewa gorzkie łzy, trzyma książkę na kolanach i o lubymciągle śni. TN Kol. Galęzów 1979, -»biały kamień.

49 - W tern morzu na kamieniu, tam Kasiunia stojala ... rusą kosę czesała. K 16 Lub 155;war.: Nad dunajem stojala ... K 16 Lub 220, por. K 16 Lub 244.

50 - Chłopiec mówi o dziewczynie, że z kamienia wyrosła/wybita [= dziewczyna za innego poszła].

a. Chybaś ty Marysiu z kamienia wyrosła, Mnieś sie spodobała, za innego posła.ZWAK 1888/139; war.: ... dyć jo tobie k uochoł, za ineg"oś posła. Sad Podh 142; Frajerecka moja

z kamienia wyrosła: mnie się obiecała ... K 44 Gór 384. b. Czyliz ty dziewczyno, z kamienia wybita, kto jedzie, to jedzie, to sie o cię pyta.

Z kamienia wybita, z cegły murowana, kto blady to blady, ja sobie rumiana. K 17 Lub 48.

366 KAMIEŃ dokumentacja KAMIEŃ - dokumentacja :J67

51 A - Kamień na kamieniu [= młodzi razem, przy sobie].

Kamień na kamieniu, jeszcze jeden kamień, a wyrysuj, ty dziewczyno, swoje imię na nim. Swojeimię na nim i swoje nazwisko, a przecieśmy się kochali cztery lata blisko. Gaj Rozw 75; war.: ... jeszce

jeden na nim, Wypisz se, Marysiu ... ZWAK 1891/106; ... pod kamieniem kamień, Napiszcie

chłopczyku ... LL 1966/2-3/27. 51 B - Pod kamieniem kamień, A na tym kamieniu, jeszcze jeden kamień. Czarne oczka

miała, czarnymi patrzała, Czarnymi musiała, bo innych nie miała. Pies Śl 2/155, war : Pies Śl2/155 k i i k ł i d i M ś ś i i k i ł St i ż 291

jak kto idzie drogą, trąci kamień nogą, oj tak ci to i we mnie sierotkę ubogą. K 21 Rad 89, war.: K 39

Pom 133, 179,'K 40 MazP 424, 425; ... Sierotę omówić, sierotę ogadać. K 28 Maz 172.

b. Zcby te kamienic przy drodze nie były, żeby się sieroty na świat nie rodziły. Bo ktoidzie drogą, kopnie kamień nogą, tak i mnie też teraz sierotę ubogą. K 12 Poz 165, war.: K 12

Poz 127. c. A chto jidzie drogom, kopnie kamień nogom ji mnie, siyroteczke, tak samo ubogóm.

Krzyż Kuj 1/192, war.: Sob Wielk 69, ZWAK 1878/66.

d uOj ciężko kamieniu kiedy gó tróncaju a mnie jeszcze ciężej ludzie "obmawiaju

http://fye.cz/

http://fye.cz/



2/155; ... na kamieniu skała, powiedz-ze mi, Maryś, cemuś mie nie kciała. Stoin żyw 291; ... cymie bedzies kciała. Stoin Żyw 146.

52 - Bóg stworzy! kamienie, piaski/morze i wodę oraz dziewczyny/kochanie. Da, Boże moj, Boże, któryś stworzył morze, kamienie i wodę, i dziewcyny młode. K 44

Gór 199; war.: ... po coś stworzył morze, kamienie i wodę, to kochanie młode? K 44 Gór 342.

PRZYŚPIEWKI MIŁOSNE I ZALOTNE 53 - Krakowski gościniec bity kamieniami, A krakowskie panny śmierdzom pokrzywami. ZWAK

1888/135; war.: ... dziewki posły z wojakami. K 6 Krak 474; ... gościniec kamieniami bity, Nie by"bym zo"mirzem, żeby nie kobity. ZWAK 1891/136; ... droga ... panny pachną fijalkami. K 57 RuśC 1161.

54 - Z kamienia na kamień jeleń/kokoszka/'kogutki/sroczki/skowroneczek/żaba/gołębie/ woda przeskakuje/przelatuje.

a. Z kamienia na kamień przeskakuje jeleń, mnie chłopcy kochają, a ja o tym niewiem. ZWAK 1878/108, war.: K 1 Pies 405, Piat Krak 300, MAAE 1898/78, Pies Śl 2/157, Gaj Rozw200, Stoin Żyw 147.

b. Z kamienia na kamień przeskakuje sroczka, tego chłopca kocham, co ma czarneoczka. Piat Krak 300, war.: Gaj Rozw 200; ... co ma siwe oczka. K 19 Kieł 38; ... skakała kokoszka,tego chłopca łubie co rumiany troszka. TN Susiec 1975; ... kocham ... TN Rechta 1978/79; ...

stumpała ... TN Świeciechów 1967; ... skikały kokoski, tego chłopca kocham, co piegaty troski.TN Wola Przybyslawska 1980; ... skikały kogutki, tego chłopca kocham, co nie pije wódki. TN WolaPrzybyslawska 1980; ... sroczki, Dla mnie tylko jeden, co ma czarne oczki. ZWAK 1878/108; ...

kochają mnie chłopcy, bo mom corne ocka. Stoin Żyw 147, 155. c. Z kamienia na kamień przeskakuje bystra sroczka, A Maćkowa krotna płowa Oj datego nie potrafi. LL 1963/4/5.

d. Z kamienia na kamień skowróneczek skacze, Już cze, nojmnilszo, Żeńcy nic loboczc.Stef WarmPś 2/81; war.: ... Choć jo sze wesele, Serce we mne płacze. Stef WarmPś 1/15.

e. Z kamienia na kamień przeskakuje żaba, z naszy panny młody zrobiła się baba. LL1963/2-3/90.

f. Z kamienia na kamień ścikaly gołSmbie; Tygu chłopca lubię, Co ładny na gambie.ZWAK 1884/287; ... skikały gołębie, tego chłopca kocham, ... TN Wola Przybyslawska 1980; ...wrony, nie dajże mi Boże chłopca siedmiżony. Piat Krak 462.

g. Z kamienia na kamień woda przelatuje, Tam kawaler jedzie, gdzie pieniądze czuje.LL 1962/4-6/123; ... a kamiyń sie wali, P uocóześ pedziała, ze my sie k uohali. Mika Oraw 39.

55 - Woda zostaje na kamieniu / pada na. kamień [= chłopiec zabiega o wza jemność nieczułej dziewczyny].

a. Oj, po deszczu została Woda na kamieniu. Wspomniej raz przynajmniej O moimimieniu. Her Kai 2/149.

b. W lesie na kamieniu leleń (jeleń) wodę pije, kochaj mnie Małgosiu, bo ja dla etę

żyję. K 19 Kieł 16; war.: ... Wiesz o tern dziewcyno, ze ja dla cię żyję. ZWAK 1880/164. c. Co mi po tej wodzie, co na kamień (v. kola) pada, co mi po dziewczynie, gdy do

mnie nie gada. K 6 Krak 409. PIEŚNI SIEROCE

56 A - Ciężko kamieniowi - ciężej sierocie; ludzie trącają nogą kamień i trącają/obmawiają sierotę.

a. Oj ciężko kamieniowi na drodze lezący, oj da cięzyj jesc.e mnie sierotką będący. Bo

d. Oj, ciężko kamieniu, kiedy gó tróncaju, a mnie jeszcze ciężej, ludzie obmawiaju ..."oj ciężko kamieniu przy drodze leżący, a mnie jeszcze ciężej sierocie będący. LL 1960/2-3/63;war.: Ciyżko kamiyniowi miedzy kamiyniami ji mnie, siyroteczce, miedzy bogaczami. KrzyżKuj 1/192.

56 B - Oj sierota ja była cięzsa kamienia, kamienia, a bodaj się pod sierotą da i ziemia rozstąpiła.

... Oj ciężko kamieniowi da pod wodę płynący, oj i mnie sierotecce da po świecie błądzący. K 25 Maz223, war : K 41 Maz 218; Bom ja sierota, cięzsa kamienia, jakże ci nie zal? K 26 Maz 209, ->ziemia. 57 - Oj bo to wyrobny chleb oj cięzejsy kamienia, a bodaj mnie sierocie rozstąpiła się ziemia. K

28 Maz 275.58 - Sierota chce być z matką w grobie - gotowa łykać/gryźć kamyki. A moja sierotko cóż tu będziesz jadła? - To matulu co i wy, te drobne kamiki. A moja sieroto, cóż tu

będziesz pila? - To matulu co i wy, Bożą laską żyła. K 21 Rad 88; war.: Cóz tu bedzies jadła, cóz tubedzies piła? Kamycki gryzła, bożą manną żyła. ZWAK 1880/92, Cożbyś sam jadała, cożbyś sam

pijała? Kamycki łykała, rosickę lizała. Lom Śląsk 240, —>piasek, —>rosa, —>woda. 59 - Samotna, samotna na świecie ja tu, jak kamień przy drodze, jak kwiatek wśród bzu.

Stoin Żyw 284; war.: ... jak kamień przy drodze, jak kwiatek wśród pól. Stoin Żyw 283.

PIEŚNI DZIADOWSKIE 60 - [Szatan chce zawieźć dziewczynę do piekła.] Stąpaj, dziewcyno, na kenień, z kenienid

na mój koń. K 40 MazP 383.

PIEŚNI GÓRNICZE

61 - Kamień zagraża górnikowi: przyciska go / tąpie nad nim / uderza go / przydusza / przijwala.

a. Wychodzi górnik do pracy, żegna sie z nimi, ze swą żoną i z dziatkami najmi-lejszymi. Bo kto wie, czy może przyjść, może go kamień przyciść i ze swymi najmilszemiwiecznie rozłączyć. Wal Śląsk 47.

b. I jeden za drugim foluje sie wózki, a nade mną kamień tompie, jak samiec francuski.LL 1958/2-3/49.

c. [Górnik] Cztery dziury wywiertoł, Kupa wongło leży, Lampecka mu zagasła, Kamień go uderzył. LL 1958/2-3/39.

d. Górnicy pracują, bo pracować muszą, a niejednego kamienie przydusza. Na wierzch go wyniosą, na mary go włożą, na cmentarz zaniosą, do ziemi położą. Kul Wie] 3/327.

e. [Górnik kaszubski w Niemczech] Spjewa pjesnie, robi dalej, a timczasem kamnień guo prziwali. Kam Pom 313.

PIEŚNI ŻOŁNIERSKIE 62 - Żołnierz trzyma głowę na kamieniu [— zginął na wojnie]. Kłaniam wam, mości panowie, daleko tam brat na wojnie? A leżyć on w szczerym polu, trzyma

głowę na kamieniu, prawą nóżkę we strzemieniu. A koń jego wedle niego, grzebie nóżką, żałuje go. BielKasz nr 114, nadto war.: K 43 Śl 49, ZWAK 1880/86, 87, 206; ... W CZystem polu ... K 50 Sa-Kr 276; ... na

padólku ... K 39 Pom 449; ... w paduolińe ... Kam Pom 264; ... pod Berlinem ... Kam Pom 248; ... przy strumieniu ... Bąk Gręb 43; ... na Podolu ... LL 1962/4-6/92.

368_______________________ KAMIEŃ - dokumentacja KAMIEŃ dokumentacja 369

BALLADY 63 - Dziewczyna poślizgnęła się na kamieniu [= zaszła w ciążę].

Śniło mi się, śniło o dusznem zbawieniu, śłizgnął mi się z nóżki korek po płaskim kamieniu. Dałać

mi się spojrzeć między ogródeczkiem, ale idą i gadają trzy grzeczne dzieweczki: ... Nadobna Karłinka

upłakała oczki, a Wilmuszek - nieboraczek nie spał całej nocki. Cyt, Karlinko, nie płacz, jeszcze niebardzo znać; napłaczesz się wtenczas dosyć, kiedy będziesz nosić! K 40 MazP 522, war.: K 1 Pies 139, K 39

Pom 122, K 40 MazP 523. 64 Mi d d k i i bi ż d t i i N t j d i k b' ł i t

WIDOWISKA BOŻONARODZENIOWE 75 - [Śmierć:] Królom z purpury wyżyła i z tronu zsadziła, teraz będę światem ispektem

rządziła. A któż mi będzie ispekturował [od: inspektorować 'zarządzać' M.B.], pod mojym

grobem kamienie pieczętował? LL 1960/2-3/102. MITY KOSMOGONICZNE

76 - Kamienie i góry powstały z ziemi rozsianej przez Boga, a przyniesionej

L l j



64 - Między dwoma kamienioma, bieży woda strumienioma. Na tej wodzie korab' płynie, w tymkorabiu dwóch braci je. Trzecia siostra śrybrem syje. Srybrcm syje, śrybrem iocy, zapłakała modreocy, [wydają ją za niekochanego] K 25 MM 96, war.: K 25 Maz 96, —Hvoda.

65 - Kamien(ie) leży/przywala/przykrywa(ją)grób.a. „Twoja Kasia nie żyje, na jej grobie kamienie." Biel Kasz nr 99, nadto war: K 42

Maz 231. b. A jakżeż ma wyjść [matka] do ciebie [rycerzu], już od roku po pogrzebie. Pokój

w ziemi ma zrobiony, kamieniami przywalony. K 41 Maz 482, war.: Kam Pom 265, [o synu] Świr Pies 129.

c. Tam przy drodze jest mogiła, Wielki kamień ją przykrywa, Pod kamieniem w tejmogile, Stary żołnierz tam spoczywa. LL 1974/2/45.

d. A "ojciec sie ji dziwo z tamto z tego świata. A dziwo sie ji, dziwo, a pomóc ji nimozie, Bardzo ciyńśki kamyń mo, dźwignyć go ni mozie. LL 1957/4/43.

66 - Chłopiec pyta kamienie, gdzie jest jego ukochana. A wy, kamiuszki, co w morzu leżycie, powiedzcież mi o niej [kochance], bo wy o niej wiecie. K 40

MazP 510, war.: K 40 MazP 256, K 12 Poz 122. 67 - Kamienie w wodzie - poduszki dla topielca. [W balladzie o topielcu.] A ciężkie mi te poduszki w wodzie karnuszki. A ciężka mi ta pierzyna na

wodzie trzcina. K 1 Pies 201, war.: K 1 Pies 196, 199, 204, 206, Pies Śl 2/42, ->woda. 68 - Na podolu w szczyrem polu stoi kuźnia na kamieniu. A w tej kuźni kowal kuje, nigdy ognia nie

zgasuje. K 1 Pies 234, war.: K 25 Maz 107, K 26 Maz 276.

69 - [W balladzie o kochanku-zabójcy.] Widzisz ty, Kasinko, Nad wodą ten kamień? Będziesz spoczywała, Kasinko, na nim. Pies Śl 1/16, -+biały kamień.70 - Dziewczyna siada na kamieniu i rozpuszcza włosy. [W balladzie o kochanku-zabójcy, który wrzucił Kasię do dunaju.] Przypłynęła Kasia na te białe

ławki, A ona myślała, iż do swojej matki. I usiadła na kamieniu, Rozpuściła włosy po prawymramieniu. Pies Śl 2/15, ->biały kamień.

71 - Przede dworem na kamyszku deszczyk porosił, nie będę ja gospodyni o córkę prosił.Gospodyni nie hrabina, córka nie pani, nie będę ja do nij jeździł czterema końmi. K 12 Poz 109,-t-biały kamień.

72 - Drobne kamyszki, w morze wpadajcie; moji dziewczynie, moji jedynie, płucz rozrywajcie! K 12 Poz 158; ... Sercu naszemu żalu nie dajcie. ZWAK 1878/62.

73 - Wleź, Kasinko, na kamień, Z kamienia na strzemię, Z strzemienia do siodła, Pojedziemy precz oba. Rog Śląsk 74, war.: Pies Śl 1/77, zob. pieśni dziadowskie, —>biały kamień.

PIEŚNI INNE 74 - Kaczka/... siedzi na kamieniu i gra/...

a. Kaczka pstra dziatki ma, Siedzi sobie na kamieniu, Trzyma dudki na ramieniu,

Kwa, kwa, kwa, pięknie gra. Rog Śląsk 223, war.: K 5 Krak 241. b. Pstra srocka pstra troje dziatek ma ... Trzecie siedzi na kamycku t rzyma skrzypkina rzemycku, gra sobie gra. K 6 Krak 216, war.: tamże; ... sikoreczka ... Krzyż Kuj 1/266; ... kokoska... K 42 Maz 58; ... kokoszą ... Panu Bogu gra. Wit Baj 79; Przepióreczka ... Krzyż Kuj 1/266; ...

Panu Bogu gra. MAAE 1908/226; ... kokoska ... myśli pannie grać. K 18 Kieł 148; ... bestra kura... panu bratu gra. K 12 Poz 307.

c. Kokosecka pstra, cworo dziatek ma, jedno orze na ugorze, drugie pogania. Trzecie siedzi na kamycku, trzyma pieski na rzemycku, cwarte przygrywa. K 2 San 222.

przez Lucypera w lewej ręce. Jak Bóg ziemie rozsiwal, to wysłał Lucypera, żyby przyniós z morza ziemie ... No i Bóg rozsiał te

ziemie, a uon [Lucyper] wyciąga zza siebie, z lewej ręki, i mówi: „Ja jeszczy, Panie, w drugiej mamręcy!" A Pan Bóg powiedział: „Zda ji to sie ludziom". I z tego powstały góry i kamienie. Etnl 1989 Bilg99, podob. Krz PBL nr 2450.

BAŚNIE 77 - [Dziewczyna służyła u zbójów, wypłacili jej i poszła] Oni jg znowu gonić nazdd. Jak jg

dogónieli, óna juz widziaiia, ze blisko sg, miaua piestrzonek na palcu, cisneua, skaiiy zarosiiy,kamienic; óny bytio równo, a ónym kamienie takie, góry. Ona se znowu chycieiia karcme w gaju i byiia

juz byua do śmierci w ty karcmie byua. Cisz Krak 296.78 - Ofiary zbója pochowane pod kamieniami.[Zbój zwabia kolejno do siebie trzy siostry; zabija dwie; chowa je pod kamieniami; trzecia siostra

przechytrza zbója i zabija go; dotykając zaczarowanym jabłkiem kamieni, pod którymi były pocłiowane siostry, przywraca je do życia; w podobny sposób spod innych kamieni wstają inne ofiaryzbója.] K 3 Kuj 133.

79 - Kamienie w worku/koszu/węborze/kotle/... zamiast bohatera.[Bohater, którego towarzysze mają wyciągnąć w worku/koszu/węborze/kotle/... spod

ziemi / z dołu / z jamy ... słusznie obawiając się podstępu nie wsiada tam sam, ale wkłada wielkikamień.] np. K 14 Poz 98, 106, K 51 Sa-Kr 133, Cisz Krak 155, 156, Sim ŚIOpol 24, 32, Jaz Spis 126, ZWAK 1878/151-152, Krz PBL nr 301, 650.

80 - [Wielki kamień leżący pod dębem sam się unosi; pod nim jest wejście do podziemi.] K 14 Poz130.

81 - Biedny brat znajduje złoto w kamieniu. Byiio dwóch braci: jeden biedny, drugi bogaty. Ten biedny chodzieu kamienie tiiukować na szosę,

no i naldz sobie gduke zuota; jak ozbieu kamień, tak gdilka ziiota wywalyiia sie s kamienia. Cisz Krak 225.

82 - Kamień ma korzeń. Chycili kajsia ['kamień'] z cołkej mocy i kopyrtli go tym korzyniym na wiyrch. Ale kajś zarołzki

przirosnół s inkszy strony do ziymie i nowe korzynio ś niego wyskoczóło. Bo s łcdwościóm go szkopyrtli. Śmiel Opól 28.

LEGENDY I PODANIA 83 - Kamienie na polach karą za okrucieństwo gospodarza. Przed laty miano budować kościół w Starym Gostyniu. Wszyscy spieszyli z ofiarami, tylko jeden

ubogi nic dać nie mógł. Począł więc zbierać składki i znosić kamienie na budowę. Bolało go to, że niemógł wyzbierać wszystkich kamieni, leżących po drogach, aż wtym kamienie ożyły i poczęły się

posuwać w ślad za nim. Przechodząc przez Ostrów (Ostrau), poprosił dziedzica o pozwolenie zabraniakamieni, rozrzuconych na polach jego, ale dziedzic skąpy i chciwy nie pozwolił i wyszczuł go psami.Ubogi oburzony powiedział: «Niechże i te kamienie, które za mną suną, będą twoje.)) Tak się t eż stało,i pola ostrowieckie pokryte są kamieniami. Wisła 1895/479, war.: K 10 Poz 369.

84 A - Kamienie nie rosną, bo zostały przeklęte przez Pana Jezusa / MatkęBoską.

a. Kamienie przeklął Chrystus, gdy się potknął o kamień w drodze na Golgotę. A/je pfekląti -

rek - Uod jis ńe mjes są vice rozp'ereł na drogach. Ce jes ńi meł tele

370 __________ KAMIEŃ dokumentacja KAMIEŃ dokumentacja ■iii

rhiłos'erjego, zebe me z droji 'vustcp'ic, jak je z kfizą jidą na smerc, to lejc tez ń'e bądcm mele

miłos'erjegue dle ceb'e t tob'e z droji ń'e ustęp'cm, le ce jes bądcm n'ogama k'uepele i ciją pyeptyele. A

ce leje bądcm /cele pfezyac kuegyus gle/tm abue cłoveką bez serca, to rekom: GYe/i jak kąm, cvardi jak

kąm (Puzdrowo). Odtąd kamienie nie rosną więcej podobnie jak góry. ... Przekleństwo to znalazło swój

wyraz w następującej zagadce: Seji yubueji fcjio/e droji, N'i me rąci ańi noji, Jidcm, jadcm, ńic ńe

dajcm, Le jeS Siją pyepfyajcm (Puzdrowo). LL 1964/4-6/90, ts. z niewielkimi zmianami Sych SGKasz 2/126.

b. Na początku świata kamienie tak rosły jak trawa, lecz od tego czasu, kiedy je

taki długi ]ak stół i gruby i tak, jak kieby go chto obrobili!. Ludzie powiadają, ze na tym kamieniu w

kuzdą noc, jak bije dwunosto godzina, to cosik wyniknie: abo pies sceko, abo kot miaucy, abo gęś

zacnie gęgać. A jakby chto połozul na nim wiecór jaki mały kamień, to rano go tam juz mma, mo

drobniuchny piosek sie z niego zrobi, jak kieby go chto słłuk. Pod tym kamieniem to są pieniądze, a

djeboł ich pilnuje. Udz ŚKrak 40. 90 - Św. Piotr za karę zamienia chleb w kamień, a nagradzając gościnność -

kamień w chleb. [Do kobiety piekącej chleb przychodzi św. Piotr jako żebrak. Kobieta żałuje chleba i



p ą yj , g , y j przeklął Pan Jezus więcej nie rosną. Było zaś tak: Idąc Pan Jezus razu jednego drogą, too tem, to o owem zamyślił się i niepostrzeżenie utknął o kamień. Rozloszczony kamień fuknąłna Jezusa: „Czyś ślepy, że mię trącasz nogą." Wtedy Pan Jezus przeklął go mówiąc, że oni bracia jego, rozrzuceni po szerokim świecie, więcej rosnąć nie będą. ZWAK 1883/119.

c. Te martwe dziś kamienie, to dawniej rosły. Ale jak Najświętsza Panienka chodziła po świecie i zbita sobie palec na kamieniu, powiedziała: - Żebyście skamieniały! Tak skamieniały i od tego casu juz nie rosną. Wisła 1893/108, ten i in. war.: Krz PBL nr 2680.

84 B - Po stworzeniu świata, ogromnie rosły kamienie. Później dopiero zmniejszył się ich przyrost, boby ziemię zarosły. ZWAK 1887/1, por. Udz Krak 104.

85 - Kamień rośnie.a. [Tam, gdzie ugrzęzły sanki św. Marka] wyrós zaroś ogromny fcamiri, który co rok

rośnie dalej. Or L 1928/162. b. Kamień [który stale rósł] zauważono we wsi Jazowa ... Gdyby się ktoś weń

wpatrywał, zobaczyłby, jak kamień staje się coraz większy. Sprowadzono księdza; tenwszystkimi sposobami próbował powstrzymać wzrost kamienia - nie dał rady. Dopiero sam

biskup, kiedy przyjechał, dokonał prawdziwego cudu: kamień zastygł, stanął. Kot Podg 86. 86 - Płonący stos kamieni pochłania wyrodnego syna.

Na granicy Orchowa i Skubarczewa pod Mogilnem jest stos kamieni, które się rozsunęły i pochłonęły syna, wyrzekającego tam na ojca. Ojciec zbliży! się tam po chwili i by 1 również pochłonięty. Odtąd co piątek słychać tam jęki i narzekania i widać języki ogniste, wydobywające się zestosu. Kto się do niego zbliży o tej porze, będzie pochłonięty. Chciano zabrać kamienie, ale właściciel

pola nie pozwolił, bojąc się nieszczęścia. Wisła 1895/481. 87 - Kamienie przykrywające skarby chodzą w noc Nowego Roku pić domorza.

W okolicy Gdańska znajduje się nad morzem kupa kamieni, pod którą leżały skarby w ziemi.Parobek usłyszał w nocy Bożego Narodzenia, jak krowy sobie opowiadały, że w nocy Nowego Rokukamienie owe idą pić do morza. Można wtedy wydobyć skarby, ale trzeba się spieszyć, bo kamieniewracają niezmiernie szybko i zabijają śmiałka. Należy też zrobić na jednym z nich krzyż kredąświęconą. Parobek zrobił krzyż na jednym z kamieni, a gdy odeszły do morza, wydobył skarby.Kamienie wróciły tak szybko, że byłyby go zdruzgotały, gdyby ich był nie zatrzymał kamień,naznaczony krzyżem. Wisła 1895/481.

88 - Kamień, który zakrywa drogę do skarbów, podnosi się w Wielki Piątek.We wsi Wrząsowicach w Zopadliskach [część wsi - S. Udziela] jest wielki kamień, chlory

podnosi sie co roku w Wielgi Piątek, a wtedy djeboł przesuszo pieniądze. Jedna baba miała dziecko, abyła bardzo biedno. Kumoski doradzały i (jej), zęby w Wielgi Piątek polozula dziecko na tym kamieniu,to za rok odbierze znów dziecko i ś nim dużo pieniędzy. Baba posta do księdza i radziła sie go, co morobić. Ksiądz i (jej) odrodzol, ale óna pomimo tego, gdy zapioły kogut na północy w Wielgi Piątek,

zaniesła dziecko do Zapadlisk i połozula na tym kamieniu. Wtedy ziemia sie otwarła i dziecko wpadłodo ty rozpadliny. Za rok znowu o pónocy w Wielgi Piątek posła baba do Zapadlisk, a na tym samymkamieniu siedziało i (jej) dziecko, a w kosulinie trzymało dużo pieniędzy. Baba wzięna dziecko za rękę,a pieniądze do zapaska. Przychodzi do domu, kce pieniądze schować, ale to nie byty pieniądze, tylkokońskie łajna. Udz ŚKrak 38.

89 - Kamień zakrywa pieniądze. Na Wydarły (przysiółek Świątnik - S. Udziela), jak sie do Olsowic obraco, leży zaroz przy drodze

wietgi kamień. Ludzie sie dziwują, skąd on sie tam wzion, bo jes straśnie duży,

[ y p ą j p y j j podpłomyków, odsyła żebraka z niczym. Za karę pieczony prez nią chleb i placki zamieniają się wkamienie.] „Acha, ona upiekła chlib - kamienie i te placki - kamienie." I wynosiła tam za chałupc,wszystko kamienie. [Św. Piotr przychodzi do innej kobiety, która chętnie dałaby mu coś do jedzenia,ale nie miała nic. Św. Piotr radzi jej:] „"oj idźcie, tam kamienie za to chałupo ... to sc weźmiecie tych

kamieni" [Kobieta przynosi kamienie, które zamieniają się w chleb.] TN Tyszowce 1985, war : KrzPBI, nr 751A. RELACJE POTOCZNE

91 - Mazury to twarde kamienie na polach. Ja wiem jak uoni sie nazywajo, uu nas sie nazywajo te twarde kamienie, tak jak po polu, to

nazywajo mazury, to mówio mazury, to takie jest w potocznej mowie tam. TN Banachy 1984.

ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK 92 - Kamienie rosną na powietrzu, przestają rosnąć w domu.

a. Ûny co raz z ziemi, z ziemi sie zdobywajo i potym tak ze ̂ uny rośno, cokolwiecek jak sobie ktoś zobacy, to jest maty, a potem już jest coraz więksy, coraz więksy. Bo na powietrzu, bo jak ja mam w sufladzie, trzymam śliczne te kamienie, to ̂ uny wcale nie rośno,nic, bo bez to, ze w mieszkaniu su. TN Ulan Majorat 1984, por. TN Zamch 1984.

b. Czy oni ... rośno, chyba bardzo pomaleńku, tak że życia człowieka nie wystarczy, żeby go tam zobaczyć, że on zwiększa. TN Gorajec 1984.

c. Na polu jak sic znajdzie a wyrzuci sie pód miedze, to późni jaki duży kamiń urośnie!

Etnl 1989 Diłg 135. d. [Kamieni wciąż przybywa:] sie rozekrszy i jeszcze więcy je st, jak było. TN Gorajec1984.

93 - [W czyśćcu] kamienie pod nogami majo być i te same kwiaty so [co w niebie1^ . te same aleje so, ale z kamieni klujących w nogi, no i te wszystkie kwiaty majo kolce, z< lo trzeba pochodzić ile tamlat człowiek na lo sobie zasłużył. TN Krasiczyn 1985.

94 - Tak, [jak szli na Kalwarię] to my brali kamienie. Każdyn, co szed pierszy raz, przeważnie zdzieci czy starszych w ogóle, czy taki że dwadzieścia lat miał pierszy raz szed, to z zamruzonymioczami, na tym ... Taka rzeczka przed Kalwarią płynie, bral. A czego z zamruzonymi oczami? Z powodutego, tak, jak ten kamień byl ostry, to cale życie jego było ostre takie, jak byl gładki, to było gładkie,

jak był taki jak drabinka wyglundalo, o, to poszed do nieba, bo taka drabinka była na tym krzyżu. Bo jak był widział, patrzył sie, to był se ten kamiń wziął, wybrał, jaki mu si podobało. TN Krasiczyn 1985.

95 - Nieraz we frontowych ścianach wiejskich kościołów, a także kościołów odwiedzanych często przez pielgrzymów, widzi się okrągłe kamienie wmurowane do połowy w tynk. Ludowa fantazjanazywała te kamienie „szwedzkimi kulami". Gdzieżby jednak Szwedzi strzelali wielkimi jak bochnychleba głazami! Właśnie o podobieństwo do chleba chodziło tym, którzy w naiwnej wierze prosiliniebo o zmiłowanie. Gdy w chałupach dzieci schły w oczach, a starcy wymierali z głodu jak muchy,

przypominano sobie wierzenia, jeszcze, być może, pogańskich sięgające czasów. Niesiono głazokrągły, spłaszczony jak chleb, wmurowywano w ścianę kościoła, modląc się o chleb prawdziwy,żytni. Burch Za 45-46.

96 - Balują zatem [czarownice] nie tylko na znanych powszechnie łysych górach; ale też często,nie przebierając wiele, tańcują to na kruszce (grusza), to po kupach kamieni,

372 KAMIEŃ dokumentacja KAMIEŃ PIORUNOWY cksplikacja 373

nazwożonych z roli w polu, to po górach (strychach) pustych chałup lub zabudowali. K 15 Poz 96.

97 - Przy drogach, najczęściej po lasach, stosy chrustu, kamieni i drzewa, nagromadzone na

starych zgliszczach; są to tak zwane w ludowym języku namioty [miejsca, gdzie ktoś uległ nagłej

śmierci lub spełnił samobójstwo]. K 51 Sa-Kr 38.

98 - Gorący kamień wrzucony do wody nadaje jej moc leczenia puchliny.

a. Wodną puchlinę i puchlinę jąder u dziecka leczą w następujący sposób: przez

trzy dni z rzędu, przed wschodem albo zachodem słońca, przynoszą w wiadrze z rzeki wodę

i wylewają na miednicę (miskę); razem z tym działaniem przynoszą z rzeki trzy kamienic,

109 - [Żeby ustrzec się przed bólem głowy trzeba podczas pierwszego wiosennego grzmotu

uderzać się kamieniem po głowie] Wisła 1904/280, podob. K 19 Kieł 198, Lud 1905/199, ZWAK

1892/259 [zwyczaj znany też na Białorusi, Ukrainie i w Bułgarii] Mosz Kul 2/492; [trzymać wówczas

kamień na głowie]. TN Krasiczyn 1985.

BIBLIOGRAFIA: Afan Poct 1/139, 2/462-463; Chev Dic 4/9-18; De Vries Dic 443-445; Duf STB 360-362; D u b ov IV, Kul 'tovyj „stntj kamen" iz Kleśćina, [w:] Archeologija i istorija Pskova i Psko-vskoj zemti. Tezisy dokladov k

predstojaśćej nauĆnoj konferencii po teme: „ Drcunerusskoe jazyćestuo i ego tradicii", Pskov 1988, s. 17-18; El His

1/6 88 97 104 123 129 El S 56 80 87 133 149 161 162 167 168 170 195 El T k 18 29 30 212 235 F



y ją ę ( ę); y p y ą y ,kładą je na ogień i rozłupawszy, wrzucają na przyniesioną wodę. Potem wodą tą (rozgrzaną)oblewają część obolałą trzy, albo też dziewięć razy.' K 39 Pom 389.

b. Na puchlinę w okolicach Sieradza pomaga następujący środek: „Ugotować razem9 czubków z choiny, 9 gałązek z wiśni, 9 gałązek z gruszek i 9 z jabłoni, trzy kamienie rozpalić,

wlać na nie ów odwar, i tern się naparzać, a puchlina ustąpi". Bieg Lecz 160. 99 - [Leczenie „ciągłego zawrotu i bólu głowy".] Kupić ćwierć funta wątroby z krowy, garcek nowy, zielony kupić bez targu i te wątrobę w ten garcek włożyć, i nalać mlikiem slodkiem; i wygotować kamieni 5, gdzie woda przechodzi, i te kamienie upalić na czerwono,i włożyć na miszkę (miskę) zieloną; to mliko poliwać na te kamienie po zachodzie słońcai naodziać ją białą chustką, i te parę łykać. K 46 Ka-S 473.

100 - Przy odczynianiu uroków wrzucają 9 węgielków na wodę, rachując je wstecz od 9 do 1,albo też biorą 3 kamienie i rachują je na 9, od gospodyni, gospodarza itd. Lud 1905/395.

101 - Oto za poradą jakiejś czarownicy ... [Bogumiła, mieszczka poznańska] zadała mężowiswemu czary, przez rozgrzewanie na ogniu trzech kamieni, pochodzących z pieców trzech łaźni

poznańskich ... Wskutek tych praktyk czarodziejskich dostał Andrzej [kramarz poznański] ciężkich bólów głowy, od których wyleczyła go dopiero niejaka Małgorzata, gdy do niej zwrócił się o pomoc za poradą lekarzy nie umiejących choroby tej uleczyć. Małgorzata mianowicie odczyniła ... czary, jakiezadała Andrzejowi jego własna żona. Lud 1927/13.

102 - A tej jo hala' (ja przyniosła) zós s tech trzech miezi ['miedz'] trze kamienie, a z kazki też sztik (Stiick) drzewa, a 'n£ kamienie ja rozżolala (rozpaliła), a tej jo z njimi kr&pe (krypę, jasła) weżoldla(otoczyła gorącem), a 'ne knepeljki zpolala (spaliła), a tej na fuder jima (im) je posypd' (posypała). Tej

dobetk nom zaraz wszaden (wszędzie) griz. K 39 Pom 432. 103 - Aby się z pewnością przekonać, czy temu wszystkiemu [ból głowy, gorączka, dreszcz]

uroki przyczyną, wrzuca się do wody trzy węgle żarzące, trzy kawałeczki chleba, soli szczyptę ikamyk. Jeżeli w istocie są uroki, węgle „utoną" (opadają na dół), a kamyk syczy i żarzy się. Wtedy towody nieco napić dać się trzeba choremu, natrzeć mu nią skronie, dołek piersiowy i żyły na dłoni „dotrzeciego razu" (trzykroć), zmówić przy tym „Pozdrowienie Anielskie" ... K 48 Ta-Rz 296.

104 - [We środę popielcową] jedna ze starszych, wygadanych mężatek, zwana Śmieszka, opasanatorbami, trzyma kij w ręku i udaje przekupkę; ma ona na sprzedaż niby pieprz, cukier, korzenie,

przyprawy itp., (godłami tych przedmiotów są nakladzione w torbę: kamyki, lód, śnieg, błoto itp.) iczęstuje temi przysmakami gości, w przechodzie do karczmy. K 3 Kuj 214.

105 - Na uroki: ... zmywanie czoła, twarzy i piersi wodą, w którą rzucano rozpalone kamienie lubrozżarzone węgle. Lud 1905/384.

106 - Jako ksiądz jedzie do chorego, to trza złapać z drogi, po J tórej przejechał, garść kamusków,tak coby ich beło nie do pary, i ziemi krzyne. Baz Tatr 92.

107 - Po tych czynnościach [po cedzeniu mleka chorej krowy w specjalnych okolicznościach]właściciel krowy [chorej] rzucał za siebie 3 „specjalne" kamienie. Leczący krowę owe kamienie zaś

podnosił i wrzucał do wybranego w myśl przepisów praktyk magicznych potoka. Baz Tatr 94. 108 - [Zeznanie dotyczące magicznych praktyk w czasie rozprawy sądowej w 1730 r ] Zakopaliśmy rosę, cośmy zbierali na granicy, i komyszki, aby się zboże nie rodziło na Woli na dwielecie. ŁSE 1963/12, -+rosa.

1/6, 88, 97, 104, 123, 129; El Sac 56, 80, 87, 133, 149, 161-162, 167, 168, 170, 195; El Trak 18, 29-30, 212-235; F er a m a n Aleksandr, Iz istorii kultury kamnja v Rossii, Moskva 1946; F e r s m a n Aleksander, Wspomnienia okamieniu, Warszawa 1950; For Syrn 125-130; Gamlv Ind 667; G a w e I e k Franciszek, Dwie legendy z Kalwaryi: 1)Gwiazdy spadające z nteba; 2) Cudowny kamyczek, Lud 1908/300; Gąss Mit 76, 156; Giey Mit 170-172; Grav Mit225; Herd Lek 61; H o l r o y d Stuart, Powell Neil, Sekrety magii, pzeklad z jęz. angielskiego Marcin Stopa,Warszawa 1993, s. 123-138, 157-170, 201-250; J a k o v l e v A. A., V mirę kamnja, Moskva-Leningrad 1951;

K a r ł o w i c z J an, Siady wieku kamiennego w pewnych zwyczajach i zabobonach, „Tygodnik Powszechny" 1881,s. 214 , 236 2 37 ; K l e c z k o w s k i K . , Kamienna legenda, „Ateneum" 1889 II 522; K l i n g e r W., Kamień w praktykach i zabobonach ludowych, Wisła 1905/473; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 2-127; K o l c z y ń s k i Jarosław, Kamień w świecie wyobraźni ludu polskiego,„Człowiek i Światopogląd" 1989, nr 3, s. 91-100; Kop SMit 456-458; Kop SSym 139-143; L i s e k Bożena, Konotacja semantyczna nazw metali i kamieni w polszczyżnic ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS,Lublin 1985; Lj af lk od E. A., Mauklivyja suedki minutiSćyny, Mińsk 1992; Lur Słów 82-83; Łow Rei 138-139,207, 236; Łuka Leon Jan, Wierzenia pogańskie na Pomorzu Wschodnim w starożytności i we wczesnym średniowieczu, Gdańsk 1973, s 43-45, 54-57; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Kamień - dzieło Boga czy diabelska sprawka? „Akcent" 1986, nr 4, s. 52-55; Ma z u r k i e w i c z Małgorzata, Na granicy światów. Kamień w polskichwierzeniach i praktykach magicznych, „Twórczość Ludowa" 1990, nr 2, s. 13-15; Mosz Kul 2/517-520, 248-249,324-325, 492-493; N. T., Kamienie jako amulety, „Dziennik Warszawski" 1893 nr 37; P l o t k i n K. N., Teplyjkamen' - pograntćnyj znak na zapadnom pskoyskom rubeze, [w:] Archeologija i istorija Pskova i Pskouskoj zcmli.Tezisy dokladou k predstojaśćej naućnoj konferencii po teme: „Drevnerusskoe jazyćestvo i ego tradicii", Pskov 1988,s. 42-45; P o p k o Maciej, Mitologia hetyckiej Anatolii, Warszawa 1987, s. 133-146; SIav Mif 219-220; SSSł360-363; St. Ad., Cudowny kamień, „Goniec Wielkopolski" 1898 nr 215; S o r i n M. V., Semantika nekotorychizobraćenij na kultoyych kamnjach, [w:] Archeologija i istorija Pskoua i Pskouskoj zemli. Tezisy dokladov k predstojaśćej naućnoj konferencii po teme; „Dreunerus-skoe jazyćestuo i ego tradicii", Pskov 1988, s. 61-62; TomDrz 54, 57-60, 80-85; U l a n o w s k a Stefania, Kamień w symbolice i podaniach, „Ateneum" 1888, IV, 526-545;Wórt Hoff 1/122, 653, 1708, 7/296, 457, 990, 1291, 1400, 1427, 8/139, 285, 380-401, 10/332-334.

-ÂLABASTER, BIAŁY KAMIEŃ, BOŻE STOPKI, BRYLANT, BURSZTYN, DIAMENT, DROGI KAMIEŃ,GŁAZ, KAMIEŃ DIABELSKI, KAMIEŃ PIORUNOWY, KRYSZTAŁ, KRZEMIEŃ, MARMUR, RUBIN,SKALA, SKAMIENIAŁOŚĆ, SZMARAGD, WĘGIEL KAMIENNY, WODA, ZŁOTY KAMIEŃ

Małgorzata Brzozowska

KAMIEŃ PIORUNOWY

Wstęp Eksplikacja: Nazwy. Wygląd. Właściwości. Pochodzenie. Czynności. Dysponent i zastosowanie:apotropeiczne, lecznicze. Obiekt - zakaz dotykania.

Dokumentacja: Pieśni miłosne. Zapisy wierzeń. Opisy praktyk. Bibliografia.

Fulguryt, zwany w polszczyźnie ogólnej piorunowcem 'rurka lub pręt kwarcowy powstały z piaskustopionego wskutek uderzenia pioruna'. Potocznie mieszany z belem-nitami 'wymarłymi glowonogami,których szczątki zachowują się w kształcie strzałki'. W tradycji ludowej panuje przekonanie, że kamień

piorunowy pochodzi z nieba, od

374 KAMIEŃ PIORUNOWY eksplikacja KAMIEŃ PIORUNOWY eksplikacja 375

pioruna El Trak 221-222. Związek kamienia i nieba* jest utrwalony w językach indoeuro-pejskich, wktórych słowo nazywające kamień może oznaczać także i niebo (rozumiane zapewne jako 'kamienne

sklepienie') Gamlv ind 2/667. Słowo -tpiorun współtworzące nazwę -jest związane etymologicznie z nazwą boga nieba i

błyskawicy - Peruna/Perkuna (świadczy o tym także nieco zniekształcona żmudzka nazwa kamienia

piorunowego - palec Berkuna). Wedle sł o w i a ń s k i e g o mitu o bogu piorunów, Perunie,walczącym ze swoim przeciwnikiem Zmijem Żmij chował się pod istotami żywymi (człowiekiem

to belemnity, a kliny piorunowe to wykopywane z ziemi archaiczne narzędzia Mosz

Kul 2/490. ® Na w y d ł u ż o n y k s z t a ł t p rzedmiotu wskazu ją jego nazwy prątek np. 2, 3, laska 9a,

strzała np. i, 3, palec, paznokieć, klin Mosz Atl 3 mapa 4, zapewne też kula (w znaczeniu raczej pocisku niż bryły geometrycznej) 3a. Mówią też jednak, że jest o k r ą g ł y z dziurką w środku Kup

WiM 22.



walczącym ze swoim przeciwnikiem Zmijem, Żmij chował się pod istotami żywymi (człowiekiem,koniem, krową i in), drzewem i kamieniem, został jednak pokonany i skrył się w wodę, oczyszczającąziemię. W wyniku tego atrybutami Peruna stały się góra, dąb, niebo, czterodzielność, koń, wóz, brońkamienna i metalowa, topór, młot, strzała, grom, ogień. Kamień jest więc tu atrybutem i bronią bóstwa

ivTop issi 4-180. Związki wierzeń polskich z tym mitem są wyraźne. Wiara w pochodzenie kamieni piorunowych z nieba i w ich związek z piorunem sprawia, że są oneuważane za symbole płodności El lYak 221. W polskiej kulturze ludowej przekonanie to ujawnia się w

praktykach związanych z porodem (np. trzymanie kamienia piorunowego przez kobietę rodzącą podkolanem miało zapewnić pożądaną płeć dziecka i szczęśliwy poród). Szerokie zastosowanie kamieni

piorunowych w lecznictwie ludowym tłumaczy się tym, że są one uznawane za „narzędzia sakralnejmocy, która w nich jest zawarta" El Trak 222.

= Nazwy K.P. są tworzone: od ogólnej nazwy K. plus wyróżnik, zwykle wskazujący na pochodzenie od Boga, diabła, od pioruna bądź z nieba (ogólnopolskie): kamień (kamyczek, kamuszek,kamyszek, kamyszczek) - piorunowy/pierunów/pioruński I od pioruna / z pioruna,

gromowy/grzmotowy Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, tekże 7, 8,14, 19, 20b; uraźny (Krakowskie,Rzeszowskie) Kup Met 68} od kształtu: prąt, prątek (prącfek) Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, 2,

prątek Boży 3b, 17, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, pruntek piorunowy 12A (Warmia i Mazury,

Mazowsze, Kieleckie), prąt od pioruna, pręcik od pioruna, laska piorunowa (Kieleckie) 9a, 10, MoszAtl 3 mapa 4, Kup Met 68; klin od grzmoty (Warmia i Mazury), klin piorunowy (Mazowsze) Mosz Atl3 mapa 4, Kup Met 68; kula piorunowa 3a, 8, 9b, kula od pioruna, kulka piorunowa Etnl 1989 Bilg125-126; od f u n k c j i (ogólnopolskie): Strzała 20a, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, strza/a

piorunowa 1, 3b, Kup Met 68, strzała z pioruna Kup Met 68, strzała od pioruna Kup Met 68, strzałka 3a, 3b, 18, Kup Met 68, Strzałka piorunowa 12A, 12B, 14a, 18, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, strzałka pazurowa 22, strzałka od pioruna Kup Met 68, strzałka Boża Kup Met 68; kształtu i funkcji(Kaszuby, Warmia i Mazury, pn. Mazowsze): palec, kamienny palec, diabli palec, palec diabła, czarci

palec, palec czarta, palec Boży, palec Pana Jezusa, paluszek Boży, paluszek Pana Jezusa, paluszek Matki Boskiej, paluszek czarta, diabli paluszek, diabli paznokieć, czarci paznokieć, złego paznokieć Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68; piorun (olkuskie) 4a, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, piorunowiec SJP Dor 6/397; iskra z pioruna (perunova) (Warmia i Mazury) Kup Met 68,

grom (Kaszuby, Warmia i Mazury, Kalisko-Sieradzkie) 9c, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, grzmot

(Kaszuby, Warmia i Mazury, Kalisko-Sieradzkie) 4a, Kup Met 68, kamionowy piorun 3a, padły piorun3b; rząd. skałka Mosz Atl 3 mapa 4. Ze zróżnicowaniem nazw niekiedy są wiązane różne znaczenia,np. na Mazurach boże prątki

Na k o I o r wskazują porównania - tak jakby wosk Etnl 1989 Bilg 126, jak u krouiy róg TN Księżpol

1984. Mówią też, Że jest b ł y S Z C Z ąc y jak diament TN Krasiczyn 1985. O Cechy nie dotyczące wyglądu są wymieniane rzadko. K.P. jest o s t r y TN Krasiczyn 1985 lub

ma ostry koniec K 46 Kai 461; cecha ostrości pozostaje zresztą w ścisłej korelacji z jego kształtem, atakże etymologią słowa -tkamień jako czegoś ostrego oraz z nazwami - strzała/strzałka np. 1, 3, klinMosz Atl 3 mapa 4.

x Na ziemiach polskich K.P. bywa całkowicie utożsamiany z p i o r u n e m i posiada jegowłaściwości: [piorun] to taki kamień, strzałka mózio 3b, por. 4b. Mówią też, że K.P. to pskra perunova

skameńaua Kup Met 68 lub „pozostałość od pioruna" 3d, -►piorun, -►grzmot. Powszechne jestwierzenie, że K.P. spadają na ziemię w czasie grzmotu Szym SDom 3/363 lub że pochodzą od pioruna:

strzałka taka, to s pioruna. Strzałka spada s puwietrza na drogie, piorun jo zrobi Kup Met 68. Nazwiązek ten wskazują nazwy K.P. Częste jest przekonanie o tym, że strzałka piorunowa powstaje z

piasku i żwiru stopionego w wyniku uderzenia pioruna np. Kup Met 68, Bąk Kramsk 82, K 46 Kai 470, Etnl 1989 Bilg 125-126, Wisła 1894/721, podob. Wisła 1904/521 Żmudź. Sporadycznie notowano wierzenie, że „gdy latawca kto ochrzci, uderza piorun w ziemię i w tern miejscu powstajekamień." MAAE 1908/128.

Odmienne od przytoczonych jest wierzenie, że K.P. są przynoszone przez wi a t r y 6, -+wiatr,

-►kamień. ■ Uważano, że K.P. mógł wpaść głęboko w ziemię: jidzie - tam siedem metry w ziemie, a późnij

wychodzi co rok wyży, późnij za te parę lat dochodzi na wirzch Etnl 1989 Bilg 125; por. 3c. Wierzenieto jest szeroko rozpowszechnione, różnie określana bywa tylko głębokość, na jaką wpada w ziemięK.P. (np. 7 łokci, 7 metrów, 40 arszynów) i czas, po jakim wychodzi na wierzch (np. 7 lat, 40 dni, 15lat, 100 lat) 3c, d, 6, 10", Mosz Kul 2/492, Etnl 1989 Bilg 125, 126. Leżąc w ziemi K.P. może rosnąć 6.Sporadycznie spotyka się wierzenie, że K.P. może towarzyszyć drugi, dobry kamień 7. W niektórychregionach wierzą, że K.P. dotknięty przez człowieka ręką oś lepią lub s t r z e l a 4.

Przypisuje się czasem K.P. także odwrotny kierunek ruchu: od dołu ku górze, z powierzchni ziemiku niebu. W takim przypadku K.P. bywa jednak przenoszony do nieba przez wiatr 6 lub planetnika 10,tj. przez tych, którzy spowodowali jego znalezienie się na ziemi.

ł K.P. bywał n a r z ę d z i e m k ar y Bożej. W tej roli pojawia się K.P. w złorzeczeniach 1.Grożono nim niegrzecznym dzieciom 8; posługują się nim: Pan Bóg np. 8, Archanioł Michał 9c, św.

Eliasz 9b, planetnicy 9a, strzelając do szatana 9b, c, latawców 9a. K.P. nie uderza nigdy w chudobę, boto nie grzeszne wisla 1890/109. Wyjątkowo śmierć spowodowana uderzeniem przez Boga K.P. (piorunem) może wyróżniać

człowieka pozytywnie 2.

376 KAMIEŃ PIORUNOWY dokumentacja KAMIEŃ PIORUNOWY dokumentacja 37/

K.P. c h r o n i ą człowieka, który je posiada, od pioruna Mosz Kul 2/491, Szyf Miw 157, kładzie

się je więc na progu nowej budowli wisia 1889/496, umieszcza pod dachem domu Giey Mit 65, wkładado kolebki niemowlęcia Wisła 1889/496, gdy zaś zbliża się burza, bierze się K.P., obraca go

trzykrotnie, wymawia czarodziejskie zaklęcia i ciska nim w drzwi izby Wisia 1889/496, Bieg Lecz

343, -►kamień. K.P. chroni też przed złymi mocami Giey Mit 65, Mosz Kul 2/491. K.P. chroni przed

kulą, jeżeli nosi się go pod pachą Wisła 1900/757. Sporadyczne są poświadczenia kładzenia K.P. dodzieży, aby lepiej rósł chleb Wisła 1889/496, pocierania nim strzelby wisia 1900/756, pocierania nim

b. Kiedy dotkniesz się czasami piorunowej strzałki ... zaraz strzeli w ciebie. Wisła 1890/109. 5 - Posiadanie kamienia piorunowego przynosi szczęście.

Posiadanie takiego kamienia [piorunowego] sprowadza do domu szczęście. ZWAK 1887/3; podob.

Znalezienie go [kamienia piorunowego] wieśniak uważa za szczególniejsze szczęście. Wisła

1889/495-496. 6 - Kamienie pierunowe, co spadły, to w ziemi i na polu leżą, można je znaleźć, one tam często po

sto lat w ziemi są i rosną. A jak na górze (w chmurach) powstaną takie wichry, takie tańce, to te wichry

wciągają nazad do siebie choćby największe kamienie, a potem przy deszczu z hałasem puscają, a to



y y p j p y plemiesza, którym należy przyorać oset, aby więcej nie rósł Kup Met 69.

Druga grupa wierzeń dotyczy le c z n i c z y c h właściwości K.P.: pociera się nim chore miejsceI4b albo się trze i podaje choremu do wypicia z wodą 20a, 23, wódką 19, piwem 12A lub mlekiem

12A, i4a; bolące miejsca zasypuje się proszkiem z utartego K.P. 13. Lecznicze zastosowanie K.P.dotyczy wszystkich chorób 19, zwłaszcza: bólu brzucha i głowy 14, poderwania 12, chorób oczu uludzi i zwierząt 18, c iężkiego porodu 20, uroku l4b, febry 21, otrząśnienia I4b, przestrachu 16, łamaniaw kościach 22, plucia krwią i krwotoków 23, brodawek 11, bólu zęba 15. K.P. używano też jakozasypki dla dzieci 17.

Znalezienie i posiadanie K.P. jest uważane za szczęście i dar losu 5, Giey Mit 65, Mosz Kul 2/490-491.

♦ Cześć, jaką otaczano K.P., wyraża się także w zachowanych resztkach z a k a z ó w dotykania 4.

DOKUMENTACJA

PIEŚNI MIŁOSNE 1 - [W złorzeczeniach:] Bodaj ci, hultaju, słońce nie świeciło, Kiedyś mnie nie kochał,

zwodzić mię nie było. Bodaj cię zabiły piorunowe strzały, Bodaj cię nieszczęścia za mnie Spotkały. ZWAK 1878/108, war.: K 42 Maz 225, -łsłońce.

ZAPISY WIERZEŃ 2 - [Piorun] to jest prątek, który Pan Bóg rzuca z nieba ... jeżeli trafi w człowieka, znaczy to, że

ten człowiek jest bez grzechu i już prościuteńko idzie do nieba. K 19 Kieł 197.3 - Kamień piorunowy to piorun / pozostałość po uderzeniu pioruna.

a. Gdy pierun urżnie panie, ji uun stale jidzie i pójdzie w ziymie ... co uun usiąga,to weźnie stopi, ji zrobi sie taka kula piyrunowa. Etn] 1989 Bilg 125; ... stsalka ... Kup Met 68;kamionowy piorun. Kup Met 70; ... porunovy karńiń Kup Met 68.

b. [Piorun] to taki kamień, strzałka muzio (Dajtki). «padły piorunu nosi na Warmiinazwę prątek boży, a na Mazurach strzałka piorunowa. Szyf MiW 157, podob. Lud 1906/65, Szyf MiW 156.

c. /aJfc tśaśńe, to ten prońtek leci v źerńe a za pjetnaśće lat leci v gure i ftedy śe go znańduje. Kup Met 68.

d. [Kamień piorunowy] lud uważa za pozostałość od pioruna, który wyobraża sobie jako pocisk kamienny. Po siedmiu latach sama ziemia pocisk ten wyrzuca. Wisła 1889/495-496.

e. Piorun, jak lud utrzymuje, wpada głęboko w ziemię i ślad po sobie w kamieniużółtawym kształtu cylindrowego pozostawia. K 46 Kai 470.

4 — Kamienia piorunowego nie wolno dotykać. a. Ne ber tego w rąką, bo to je gfmot, jeś be ce mogło ode vepalec. Kup Met 70; podob. w

opowiadaniu o chłopie, który kopał za spadłym w ziemię piorunem i narazić się miał na ślepotę. Szyf MiW 157.

ąg ją y j ę , p p y p ją, pęka i spada na ziemię. K 46 Kai 461.

7 - Kamień piorunowy może spowodować pożar. Zęby (gdyby) piorunowy kamień trzas(l) gdzie w dom, to niełatwo i nie można ugasi(ć), bo to od

razu cały dom się pali. Taki kamień piorunowy, szeroki na dwa palce, jest długi i bardzo sękaty, jak kij,

i pęka na krzyż w obłoku, zaczym uderzy gdzie w dom albo w drzewo. Ale tuż za tym kamieniem[piorunowym] leci często (choć nie zawsze) drugi kamień, co się groniem nazywa (do karlacza kuli podobny), na tę samą stronę, i jak tamten kamień, co zapali, to ten drugi zaraz w niego bije i gasi, boto dobry kamień. K 46 Ka-S 461.

8 - Gdy grzmi grożą dzieciom: « Jeżeli będziecie niegrzeczne, Bóg zabije was kulą z nieba!)) Te tokule, znajdowane wśród żwiru, zwą się piorunowe kamyczki. Wisła 1894/721.

9 - Kamieniem piorunowym a. płanetnik zabija latawców, b. św. Eliasz strzela do szatanów, c.Archanioł Michał razi szatanów.

a. Każdy płanetnik ma od Boga Najwyższego przykazane, aby w ciągu jednego rokuwybił trzy dziewięci latawców. Stąd j edni z płanetników strzelają do latawców w powietrzu

z fuzyj piorunowymi laskami, a drudzy za tymi strzelcami planetnikami chmury na powrozachciągną. ZWAK 1885/60. gi},!. JaC.

b. Tamże [w Chełmskiem] strzały piorunowe lud nazywa kulami, któremi św. Eljaszstrzela do szatanów. - Gdy budynek lub stóg spali się od pioruna, to znaczy, że djabeł zostałtrafiony i ubity, a jeśli nie, to św. Eljasz chybił. Najpewniejsze schronienie djabłu od tych

pocisków jest pod kamieniem, bo od niego kule się odbijają. K 34 Cheł 255. c. Piorun jest gromem, którym Archanioł Michał razi szatanów; przyczem kryją się

one przed jego pociskiem do domów, cerkwi i w żywe stworzenia. Archanioł Michał niezważając na to, ciska strzały piorunowe za nimi i niszczy szatanów wraz z ich schroniskiem.K 34 Cheł 255.

10 - Laska piorunowa, kiedy wyleci przy wystrzale z fuzyi planetnika, zapada się w ziemięna siedem łokci głębokości; potem co rok o jeden łokieć podnosi się w górę, a po upływiesiedmiu lat już się znajduje na samej powierzchni. Kiedy ją który z płanetników spostrzeże,w swym przelocie po szlakach chmur, to lotem błyskawicy spuszcza się na ziemię i do dalszegoużytku z sobą zabiera. ZWAK 1885/60.

OPISY PRAKTYK 11 - W Lężkowicach polecają pocieranie kamieniem uraźnym [brodawek], albo otarcie o

posadzkę w kościele podczas Podniesienia. Bieg Lecz 129.12 A - Kamieniem piorunowym leczy się naderwanie.

Jak plecy nadervoy, pojvigou śe, terli pruntek porunovy i z mlekem piu. Kup Met 68; por. Od poderwania się, leją piwo do garnka glinianego, mieszają strzałką piorunową tak, aby stopniowo całasię zmaczała, potym dodają masła, gotują z piwem i dają pić choremu. Wisła 1894/721; trą go i piją z

mlekiem. Bieg Lecz 230, Mosz Kul 2/491. 12 B - Zbliżonym sposobem rozpoznawano w Kaliskiem «oberwanie». Używano dotego ((strzałki piorunowej)) (belemnit), którą tarto na fajansowym półmisku. Gdy kamień((puszczał)) (rozcierał się) było to wskazówką, że dana osoba cierpi na ((oberwanie)). Kul Wiel3/414.

13 - Kamieniem piorunowym leczy się skaleczenia. Ten próntck to jez dobry jak śe kto skalećy, ûskrobać tego i zasypać Kup Met 68, por. Bieg Lecz

96, Wisła 1900/466, K 42 Maz 320.

378 ______________ KAMIEŃ PIORUNOWY dokumentacja KRZEMIEŃ eksplikacja :J79

14 - Kamieniem piorunowym leczy się bóle brzucha.

a. [Strzałką piorunową leczono] No jakieś bóle, tam ji żołądkowe cy łam głowy, cy

coś. To tam skrabali ji dawali tam popić ... rozpuszczało sie. ... tak sie skrabalo jak róg. ...

nożem tak można było to skrobać. Etnl 1989 Bii g 125-126; podob. [utarty kamień piorunowy

z mlekiem.] MAAE 1908/140, Giey Mit 65, Mosz Kul 2/491, Wisła 1916/61.

b. - Znalezioną strzałkę piorunową zachowują starannie po niektórych domach, jako

środek przeciw urokom i boleści brzucha, a szczególniej przeciwko otrząśnieniu (jak onimówią); pociera się nim z góry na dół, miejsce cierpienia. K 17 Lub 78, ts. Mosz Kul 2/491.

KRZEMIEŃ

Eksplikacja: Nazwy i rodzaje Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd. Właściwości. Użytek: materiał,

narzędzie. Lokalizacja Krzemień jako lokalizator. D k t j Z ó i i Pi ś i Z i i ń Bibli fi



15 - To pomaga na zemby. To śe nastruga ji du gurucy wody ji to zakipiji potem wystygńi ji zapuśća śe na zemby, ale to tśa wylśymać, bo jak pan weźńe to du gemby, to poruny b'ijo w głowę, żekońca ńi ma, ale to tśa wytśymać temu. Kup Met 68.

16 - Kamieniem piorunowym leczy się przestrach.

Boży paluśek łeś drapo ji dajo du pica du pśystraxu

(jak się ktoś przestraszy). Kup Met 68; [kadzą przestraszonych] Wisła 1898/59. 17 - Prontki boże do $eći sk robali, zasypyvali jak tam zapśayo. Kup Met 68.18 - Kamieniem piorunowym leczy się choroby oczne.Sćśałka lećy końóm oćy, oskrobe śe na monćke i v dutke s pura nasype i dmu/ńe śe i po oku rozleci

Śe. Kup Met 68, podob. Etnl 1989 Biłg 125; por. Potarcie oczu strzałką piorunową leczy chorobyoczne. Wisła 1894/721, nadto Wisła 1900/466; [zwierzętom zasypywano oczy skrobaną strzałką piorunową]. Bieg Lecz 343, Lud 1902/57, Wisła 1894/721.

19 - Kamień piorunowy leczy wszelkie dolegliwości. Temu samemu kamieniowi [strzałce piorunowej] przypisują także własności lecznicze.

Naskrobawszy go na zieloną miskę, podają choremu z wódką i to ma leczyć wszelkie dolegliwości bezwyjątku, przyczem nieodzowne są jednak tajemnicze formuły a zwłaszcza następujące zaklęcieznachorów: ((Gdy usłyszę dzwon kościelny, Chorobo, przepadnij się; Gdy usłyszę śpiew skowronka,Chorobo, przepadnij się.» i tak do dziewiątego razu. Wisła 1889/496; por. [gorąca wódka ze słoniną iutartym kamieniem piorunowym] Wisła 1916/61, [kamień piorunowy skrobany i z wódką pity] K 46Kai 470.

20 - Kamienia piorunowego używano, aby poród był szczęśliwy. a. Osobno wymienić wypada zadawanie sproszkowanej strzały [piorunowej] w wodzie(albo - po prostu wody, do której położono strzałę na czas pewien) kobietom, cierpiącymz powodu trudnego porodu. Mosz Kul 2/491.

b. W tymże celu [aby poród był szczęśliwy] prawdziwy kamień piorunowy podkolanem trzymać nakazują, pod prawem na chłopca, pod lewem na dziewczynkę, a jeżelinie pomaga, to wina w przeoczeniu płci. K 7 Krak 146.

21 - Piorunowe strzałki pomagają utarte w febrze. Wisła 1900/466. 22 - Na łamanie w kościach (reumatyzm) radzi lud w Krotoszynie (pow. lwowski) ((uskrobać

pazurowej strzałki i pić z wódką, następnie obkurzyć się nią na krzyż, do trzech razów Ustanie)). BiegLecz 343, por. Lud 1902/57.

23 - ((Ogród zdrowia)) H. Spiczyńskiego (Kraków 1542) zaleca przeciw pluciu krwią ((kamieńuraźny)) w proszku zmieszany z wodą; do niedawna krwotoki maciczne uśmierzać miał ówsproszkowany kamień zażyty w wódce. Bieg Lecz 96.

BIBLIOGRAFIA: El Kow 15-22; El Trak 57, 220-222; Gamlv Ind; Giey Mit 48-49; K e t I i c z, Lecznictwoludowe, Lud 1902/57; Ko h l e r K. , O belemnitach, Lud 1896/39 ; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Kamień

piorunowy w polszczyźnie i kulturze ludowej, [w:] Język a kultura, t. 1, pod red. J. Anusiewicza i J. Bartmińskiego,Wrocław 1988, s. 251-262; Mosz Kul 2/325, 490-493; Sal on i A., Lud rzeszowski. Materjaly antropologiczne,Kraków 1908, s. 132-140; Slav Mif 305; Slav Tol 1/561-563; Wort Hoff 1/1024-1027, 1422-1423, 2/325-331

-+GRZMOT, GWIAZDA SPADAJĄCA, KAMIEŃ, NIEĘ.O, PIORUN.


Dokumentacja: Zamówienia. Pieśni. Zapisy wierzeń. Bibliografia.

— Nazwa krzemień ma warianty morfologiczne krzem, krzemyk, krzemycek, krzemieniuscek. F.Sławski wywodzi nazwę od ie. *(ś)ker- : *(s)krem- 'krajać, ciąć' i zestawia ze słowem kromka si SE

3/216, por. Vas ES 2/370. K. jest uważany za r o d z a j kamienia powsz., rzadziej skałki Etnl 1989Biig 137.

Wyróżniane rodzaje K.: krzem 'krzemień używany dawniej do krzesania ognia' Sych SGKasz

2/272, krzemionka 'krzemień, z którego wydobywano niegdyś ogień' Sych SGKasz 2/272, ze względu

na specjalne funkcje przy rozpalaniu ognia: krzesiwo 'kamień używany do krzesania ognia' Etnl 1989

Biig 137, skałka 'krzemyk do fuzji skałkówki lub do krzesania ognia' Karl SGP 5/138. + K. współwystępują z h u b k ą i k r z e s i w e m (kapciuchem, cybuchem, fajką) jako elementy

stroju Krakowiaka 7, z p i a s k i e m / k a m i e n i e m jako przeszkody na drodze

dziewczyny/chłopca 4, 6. <-* K. w anegdocie przeciwstawiany s e r o w i na zasadzie cech twardy : miękki: bajkowy

bohater gryzący ser podobny do K. uchodzi za bardzo silnego, np. Krz PBL nr 1060, -)kamień. x K. pochodzi od pioruna lub też jest piorunem: to ten z pioruna, od pioruna Etnl

1989 Biig 137. ® B ar w a różna. K. bywa opisywany jako br ą z o w y , b e żo wy , p o p i e l a t y Etnl 1989

Biig 137, 138, c e r w u n y, trochy brązowe, siwy, białe plamki ma TN Ulan Majorat 1984, l ś n i ą c y TN Księżpol 1984.

K. ma charakterystyczny k s z t a ł t : nie jest okrągły, więcejpod pląs k i i trójk ą t n y , ostre kantyma, jest s t o ż k o w y Etnl 1989 Biig 137, 138.

O K. jest tw a r d y: f raz. twardy jak krzemień NKPP twardy 4, cvardi jak krem Sych SGKasz

2/272, z d r o w y - fraz. zdróv jak krem Sych SGKasz 2/272. ł Bywa ma t e r i a ł e m do wyrobu : krzesiwa Etnl 1989 Biłg 137, o L 1929/42, krzesidla Szy m

SDom 3/441; młotków i toporków krzemiennych TN Smólsko Duże 1984; innych narzędzi z K. PiatKrak 542. W życiu codziennym był n a r z ę d z i e m do krzesania ognia używanym powszechniezamiast zapałek. Krzesanie ognia K. w Wielką Sobotę przez księdza było obrzędem religijnym i ogieńten miał szczególne właściwości Wisła 1897/802. Używano go też do rżnięcia, zamiast noża TN Banachy 1984, TN Krasiczyn

1985, z czym wiąże się etymologia nazwy. W m a g i i i l e c z n i c t w i e : pomocny w chorobie Etnl 1989 Biig 137, wkładany

strzygoniowi do ust, aby nie straszył Udz Krak 98-99, K 7 Krak 65, Lud 1956/532. W pieśniach drobnym K. i rydzym piaseckiem zagradzają rzecke 'drogę' zieziuli 'dziewczynie' 4.

380 _____________________ KRZEMIEŃ - dokumentacja DIAŁY KAMIEŃ eksplikacja ________________________ 381_

A K. jest na miejscach granicznych, zwłaszcza na rzece 4, w wodzie 2, 3; na polu 5, 9; na drodze

6. W pieśniach brat trzyma główkę na krzemieniu (częściej: kamieniu) 'zginął na wojnie' 8. W

zamówieniach w K. odsyła się c horobę 1.

DOKUMENTACJA

ZAMÓWIENIA

i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o

górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 88-89; Mosz Kul 324-325; Wórt HofT 2/1437-1439.

-►KAMIEŃ, KAMIEŃ PIORUNOWY, OGIEŃ, PIORUN.


Ń



1 - [Zamówienie choroby dziąseł, zwanej dzięgla'] «Sla NaświSntsa Panno drogą, NapotkaładziSngło nogą; Nie chodź ty tam, bo jusem bulą, I twe słowa zamówiuła. Idź-zc ty tu kamień, zkamienia w krzemień, z krzemienia w choinę, z choiny w lescynę, z lescyny w kolej. Miesiąc na niebiemaleje i gwiazdy maleją, nie wiadomo gdzie się podzieją, Zdrowaś Maryja.li ZWAK 1884/297.

2 - [Zamawianie chorób skórnych o świcie w Wielkanoc nad wodą:] Wódeczko święta ... omywaszkamienie, krzemienie, omyj i mnie grzeszne stworzenie. Mosz Kul 2/511.

3 - Witam cię wodo rejna (czysta), co omywasz kamienie i krzemienie, obrnyjże 1 mnie grzeszne stworzenie. Bieg Lecz 124.

PIEŚNI 4 - Chłopcy grodzą rzeczkę krzemieniusckiem i piaseckiem, żeby dziewczyna

nie mogła przez nią przejść. Hej pójdziemy, bracia, rzecki horodzici, hej lom daj nam, rzecki horodzici. Zagrodzim rzeckę

drobnym krzemieniusckiem, hej lom daj nam (itd.). Drobnym krzemieniusckiem i rydzym piaseckiem,hej lom daj nam (itd.). Zeb' nie przeleciała ta raba zieziula, hej lom daj nam (itd.). Zeb' nie uchopiła

panieńskiej krasy, hej lom daj nam (itd. ). K 28 Maz 94. 5 - Krzemyczki leżą na polu - dziewczyna prosi, by chłopiec dał jej spokój.

A na borze syski, na polu krzemycki, w ogródecku lescyna, daj mi Jasiu pokój, daj mi Jasiu pokój, bo ja mała dziewcyna. K 6 Krak 140; war.: Nad przetyckiem tycki, na polu krzemycki, wogródecku lescyna, na kominku popiół. K 6 Krak 110.

6 - Chłopiec jedzie do dziewczyny krzemienistą drogą. a. Jechałem z Krakowa, złamałem dwa kola; wiózem lobarzanki dla moji kochanki. Jechałem z Wielicki, kamycki, krzemycki. Pojd-ze, Maryś, do mnie, dam ci na trzewicki. K 44Gór 255.

b. Tam pode Lwowem krzemienistą droga, i przy tej drodze dwa różowe kwiaty, obabyły czerwone. Tam to Anula w okienku stojala, swego jegomości po glosie poznała: o dla

Boga! pan jedzie. K 16 Lub 296; war.: Oj, od /{rakowa jadę, JKsemienista droga. - Daj mi,dziewce gęby! - Bój sie Pana Boga! Her Kai 2/80.

7 - Na kapciuch wyprawny rzemień, hubka, krzesiwko i krzemień, cybuch i fajecka -dalakochanecka. K 6 Krak 383, war.: K 19 Kieł 2; Pawie piórko u czapeczki, kapelusz, przy nimwstążeczki, wyprawny na kapciuch rzemień, hubka, krzesiwo i krzemień, i cybuszck i Jajeczka, do niej

złota przykryweczka złocista spineczka, moja kochancczka. K 6 Krak 382,8 - Brat trzyma główkę na krzemieniu [= zginął na wojnie]. Kłaniam, kłaniam, mospanowie, mospanowie, daleko tam brat na wojnie? Lczy, leży w szczyrym

polu, trzyma główkę na krzemieniu, a konicek wedle niego, grzebie nóżką, żałuje go. K 46 Ka-S 248,->kamień.

ZAPISY WIERZEŃ 9 - [Skąd się wzięły krzemienie:] To chyba też rośnie. No to tego... na polu jest. ... Toróżne kólorki takie były, nieraz takie jeszcze w takim żółtym tym, to takie fioletowe - takieniby szczelinki były ... to sie zbierało, ten krzemień ładny, a ten jeszcze ładniejszy jest. Etnl1989 Bilg 137.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 4/18; De Vries Dic 193-194; H e f I i k Wiesław, Kamienie ozdobne Polski,Warszawa 1978, s. 10; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwte zdatniejszych szukanie., poznanie

BIAŁY KAMIEŃ

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Lokalizacja. Ktoś, coś na białym kamieniu. Symbolika. Dokumentacja: Zagadki.Zamówienia. Modlitewki. Kolędy. Pieśni dożynkowe. Pieśni weselne. Pieśni miłosne. Ballady. Bibliogrnfla.

B.K. symbolizuje początek i koniec wszystkiego; to kamień graniczny łączący dwa światy, środek

świata, zarazem miejsce przejścia z jednego świata (stanu) do innego, miejsce spotkań i rozstań. = Zestawienie biały kamień ma też wariant biała kamienica. Wymiennie w tej samej funkcji

występują także kamień i, 5, 25; modry kamień 8, 15, 25; siwy kamień 4, 10; złoty kamień 25; morskikamień 4, 6; rajski kamień 4, sporad. czarny kamień 25.

A B.K. znajdu je się na g r a n i c y ś wi a t ów : na podolu 'dolinie' 25, -»dolina; jest tam też złoty kamień 25 i modry kamień 15, 25; w dolinie lub na dolinie 25; na polu 15, 23, czarnej roli, zieminie oranej 25. Jak ziemia oczekuje na orkę, tj. uczynienie jej płodną, tak dziewczyna, siedząca nakamieniu oczekuje na chłopca.

B.K. jest wiązany z- ł wo d ą . B.K. jest na bystrym strumieniu 29; na morzu 2, 4, 5, 15. Kamień

na środku morza symbolizuje środek świata, w którym łączą się wszystkie strefy kosmiczne. Dlatego turodzi się, siedzi, cierpi i umiera Pan Jezus, tu rozstają się kochankowie, tu w sposób obrzędowydziewczyna staje się kobietą. Niekiedy miejsce jest określane jako położone poza jakimś punktem lubmiejscowością: za Cieszynem, za Ujazdem, pod Krakowem 25; przede wroty 12, 25; przede dworem 10,11; za stodoło jest modry kamień 25; w dalekiej kramie 29 lub na córeczce 19. Bywa w ogródeczku24; na zielonej łące 17, pod lipcjku 9, w raju 5, także 4. B.K. razem z wodą i drzewem jest na miejscusakralnym.

Na B.K. dziewczyna oczekuje na zmianę swego stanu 20. Tak jest w balladzie o Podolance: naB.K. siedzi dziewczyna czekająca na chłopca 25. W podobnej funkcji motyw ten znany jest z pieśniweselnej, śpiewanej w czasie rozplecin i oczepin 13: „Sadzanie panny młodej do rozplecin i oczepin nadzieży, stołku, skrzyni, konewce itd. widocznie ów [biały] kamień przypomina" K 22 Lecz 275. NaB.K. siada dziewczyna ze swoim najmilszym 24. Zdarzenie, któremu towarzyszy B.K. ma charakter erotyczny. Po B.K. dziewczyna wsiada na konika chłopca 7. W balladzie o kochanku-zabójcy dziew-czyna wyłowiona z wody jest kładziona na bok 28. Deszcz padający na B.K. oznacza akt zapładniający

14, 18, por 22. Pranie chust na B.K. w balladzie 29 oraz rozprucie trzewiczka 19 ma podobny sens. Rozstępujący się B.K. to miłość nie spełniona 16.

382 __________________ PIAŁY KAMIEŃ - dokumentacja BIAŁY KAMIEŃ dokumentac ja 383

B.K. jest także miejscem rozstania kochanków 15, 27 i miejscem śmierci: na B.K. dziewczyna

leży martwa 28. B.K. bywa też miejscem ucieczki i zapomnienia 26.

Na B.K. przebywają osoby (istoty) święte: Pan Jezus na B.K. rodzi się w kolędzie 9, cierpi i

umiera w modlitewkach: klęczy i cierpi 3,4, odpoczywa 5, siedzi 6. Jest to również ostatnie z „miejsc", po których Najświętsza Panna Synaczka wodzi - w ciągu: niebo + jutrznia + ranna msza + czytanie +

kazanie + morze + biały kamień 4. Na B.K. Najświntsza Matuchniczka spoczywa 2. Na modrym kamieniu, jak na ołtarzu ofiarnym, klęczy królewna, czekająca na smoka 8. Na B.K.

(l b i k i i ) i ś i h d ż k h i ik h i d i/ 12 l b t i b k i

9 - Stoji my lipejka, stoji my zielona, hej wesele, Boże Narodzenie. A pod to lipejku białykamień leży ... Z pod tego kamienia bystra woda bieży, ... A tyj wódejce Maryja sie myła, ...

Maryja sie mylą, syna porodziła, hej wesele, Boże Narodzenie. TN Nasutów 1979, war.: ->źródło,-►zdrój.

PIEŚNI DOŻYNKOWE 10 - U naszego pana przede drzwiami - są siwe kamienie, a na (jego) palcach - są złote

pierścienie. Niesiemy plon ... K 28 Maz 101.11 Przede dworem biała kamienica a na polu zielona pszenica K 24 Maz 209 war : K 24



(lub siwym kamieniu) w pieśniach dożynkowych i gaikowych siada pani/pan 12 lub stoi beczka piwadla żeńców 12. Na B.K. leży żmija - zwierzę święte w wierzeniach słowiańskich, które tu równieżzapowiada przejście do innego stanu (małżeńskiego) K 28 Maz 95, K 22 Lecz 275-276.

* W zagadkach o kogucie B.K. jest symbolem j aj k a - nowego życia i.

-►KAMIEŃ, ZŁOTY KAMIEŃ.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI 1 - Z białego kamienia [= jajka] rodzi się prorok/Mesjasz [= kogut].

Narodził się prorok z białego kamienia, nie był przy zegarze, wie która godzina. (Kogut). Folf Zagnr 621, nadto war.: MAAE 1908/319; Ulągł się z bulera, z białego kamienia, podał głos donieba, a pluder do ziemi. Folf Zag nr 177; Narodzieł się Mesyjasz z kamienia; kole niego kosy, a nałbie korona. Folf Zag nr 601.

ZAMÓWIENIA 2 - Tam na morzu biały kamyk pływa, Najświntsza Matuchniczka na nim spoczywa, do

siebie tikarzy zażywa: „Pokaż-że mi, pokaż, Matuchniczko Boża, ażeby ja był(a) szczęśliwca),mógł(a) XY uzdrowić, a nie swojo mocu, bosku mocu, Pana Jezusa, wszystkich świntych,boskiego przemininia dopomocu (3 razy). Pęk Bilg 235.

MODLITEWKI 3 - Nadybali [duszeczki] biały kamień, Sam Pan Jezus klęczał na niem. Rączki, nozki poprzebijał,

Świętą krewkę porozlewał. Kot Zn 449, war.: Kot Zn 73, 269, 310, 387, 435, 441, 452, 455. 4 - Idę ja, idę, na jutrznią, Z jutrzni na ranną mszą, Z rannej mszy na czytanie, Z czytania na

kazanie, Z kazania na morze, Z morza na biały kamień, Sam Pan Jezus klęczy na nim. ZWAK 1879/60,war.: Kot Zn 120; ... siwy kamień ... Kot Zn 438; ... morski kamień ... Kot Zn 479; ... rajski kamień ...Kot Zn 461-462.

5 - Na tern morzu biały kamyczek pływa, Na tern kamyczku sam Pan Jezus odpoczywa. Kot Zn 61,war.: Kot Zn 120, 123, 135, 415, 440, ZWAK 1880/87; ... W raju kamień pływa ... Kot Zn 118.

6 - Anieli dzwonili, Duszeczkę do nieba nieśli. Pan Jezus siedział na morskim kamieniu. Kot Zn421.

KOLĘDY

7 - Dziewczyna po białym kamieniu wsiada na konika chłopca. Oj, stąpajże, stąpaj na ten biały kamień, Moja miła dziewczyno! A z tego kamyka do mnie nakonika, Moja miła dziewczyno! Kot Rzesz 208, war.: Kot Rzesz 78, 94-95, 177, 217, 223-224, 403.

8 - Jest na morzu modry kenień, kłęcała królewna na nim. Haleluja! Cemuz ty, królewno,klęcys, cemu bystrą wodę smęcys ['mącisz']. Haleluja! Cekam smoka okrutnego, mam otrzymać

śmierć od niego. Haleluja! K 40 MazP 385. I

11 - Przede dworem - biała kamienica, a na polu - zielona pszenica. K 24 Maz 209, war.: K 24Maz 151, K 27 Maz 128, K 18 Kieł 59, K 20 Rad 106.

12 - Przede wroty na białym kamieniu siedzi pani / jaśnie pan / ... Przede wroty biały kamień nasza pani siedzi na nim. My niesiemy plon naszej pani w dom. K 11

Poz 153, war.: K 3 Kuj 233; ... nasz jaśnie pan siada na niym ... Krzyż Kuj 1/59, ... beczka pjiwa stoji nańem ... Kam Pora 25, 170, podob. K 24 Maz 150.

PIEŚNI WESELNE 13 - Dziewczyna siada nabiałym kamieniu i rozpuszcza włosy [= symboliczne

rozplećmy]. Usiadła Marysia na białym kamieniu, rozpuściła warkocz po prawem ramieniu; ... O moja

Marysiu, zapleć-że ten warkocz, niech ci go nie szarpie ladajaki smarkacz. K 11 Poz 89, war.: Chód Śp101, K 10 Poz 119, 280, K 23 Kai 177, 195, 196, K 22 Lecz 62, Krzyż Kuj 1/81, ŁSE 1962/210, K 24 Maz 280, K 28Maz 226, K 20 Rad 170, 189, 223, 230, K 16 Lub 244, TN Łubcze 1983, Stoin Żyw 92, ZWAK 1888/190, por. ballady nr 28, pieśni miłosne nr 20.

14 - A po biolym po kamiyniu drobny dyszcz pada, kochana, drobny dyszcz pada, a jużci tam tyn młody pun na konia siada. LL 1964/1-2/56.

PIEŚNI MIŁOSNE 15 - A na morzu biały kamiń, przyńdzie nam sie rozstać na nim. K 41 Maz 82, war.: ZWAK

1882/114; ... na polu modry kamień ... K 40 MazP 206; por. ... na Podolu ... K 26 Maz 276.16 - ... która będzie stalą i z nim rozmawiała ... Rozstąp się jej ziemio, ty biały kamieniu, nie

zapomnę nigdy o twoim kochaniu. Gaj Rozw 81.17 - Na zielonej łące Leży biały kamień, Jeśli mię nie kochasz, To się w niego zamień. ZWAK

1878/56.18 - Przed szoltysem bioty kamień, deszcz go porosił, nie będę ja tę szołcinę o córkę prosił. K 13

Poz 100.19 - Wyszua na góreckc, na bia"y kamycek, Trzaska nóżka uw nożke, "ozpruł sie trzewicek. ZWAK

1891/67.20 - [Kasia pokazuje dzieciątko .Jezusowi] / usiadła sobie na białym kamieniu, hej, rozpuściła

zloty warkocz po prawem ramieniu. K 46 Sa-Kr 150.21 - Siedzi ona, siedzi, Krwawe łzy kapają, Z białego kamienia Róże wykwitają. Rog Śląsk 229. 22 - Idziemy, idziemy Po białym kamieniu, Ciecze wodziczka Po lewem ramieniu. Rog Śląsk 206. 23 - A na polu biały kamień, mój Boże, dyjamentowy, wolałby ja jedną pannę niż cztery wdowy. K

46 Ka-S 71.24 - W mojim "ogródeczku jest biały kamiyń, puowiydz mila, mało, któż siada na niym? A nie siada

tam nikt Jinny, ino tyn mój nomilejszy i ja siadam z niym. Krzyż Kuj 1/248, war.: ZWAK 1886/276.

BALLADY 25 - Podolanka na białym/złotym/modrym/czarnym/siwym kamieniu, czeka

na Podoleńca/cudzoziemca/... Na Podolu biały kamiń, ej, Podolanka siedzi na nim. Przyszed do ni cudzoziemiec: [Ej,]

Podolanko, daj mi wieniec. K 50 Sa-Kr 211; war.: Biel Kasz nr 91: Przy Krakowie czarna rola,

384 _______________ ZŁOTY KAMIEŃ - eksplikacja ZŁOTY KAMIEŃ dokumentacja Mb

Sztyry lata nie orana. Na tej roli biały kamień; V Cieszyna ..., Za Ujazdem ..., Pod Krakowem ..., Przede wroty ...; Na dolinie ...; Za stodoło ...; ... złoty kamień ...; ... modry kamiń ...; Na Podolu leżykamień ...; Bia"a róża, carny kamiń ...; nadto war. podstawowy w: Kot Zn 391, Rom Śląsk 358, Pawi

Mer 122, LL 1960/4-5/48, 49, K 41 Maz 479, 480, TN Sąsiadka 1966 - i jego odmiany: Czarna rola - biały

kamień ... Rom Śląsk 352, 357, Pawi Mer 124; Za Cieszynem biały kamień ... Rom Śląsk 352; A wdolinie ... Rom Śląsk 350; Na Podolu zloty kamień ... TN Jacnia 1965; ... siwy tamten ... TN Majdan

Nepryski 1979; podobny motyw Na Podolu biały kamień, spod kamienia woda Ścieka. Na niem siedzi

młode dziewczę, które płacze i narzeka. TN Chmielów 1967. 26 - Podolanka prosi aby zamurować ją u; biały kamień

+ Stale współwystępuje z l i l i ą - kwiatem weselnym, symbolem niewinności i dziewictwa

panny młodej - w kolędach i w pieśniach weselnych 1-4; w pieśniach miłosnych 5. W pieśni weselnejteż Z.K. i jawor zielony - symbol ojca, Z.K. i wiśnia cerwona - symbol matki 2.

Z.K. i lilia wchodzą w paralele: z prośbą do Najświętszej Panny o wyprowadzenie młodej pary do

kościoła 2, z prośbą chłopca o wianek panny 3a, 5c, z informacją o wiciu wianków przez pannę 3b, zinformacją o rozstaniu z ukochaną 5. Z.K. i jawor zielony z prośbą do lalula o wyprowadzenie młodej

pary do kościoła, Z.K. i wiśnia cerwona z prośbą do matuli o wyprowadzenie młodej pary do kościoła



26 - Podolanka prosi, aby zamurować ją u; biały kamień. Siedzi sobie [szewczyk] na warsztacie śpiwa pieśni o jej bracie: Murujcież mnie w biały kamiń

niech nie słyszę pieśni O nim. K 1 Pies 133, war.: Biel Kasz nr 91, nadto TN Kawęczyn 1964. 27 - Chłopiec namawia dziewczynę do odpoczynku na białym kamieniu. Jasio konie poił, Kasia wodę brała. Namówił Jaś Kasię, żeby wendrowała. Zawendrowali się na

ten biały kamień, mówił Jaś do Kasi: Spoczniemy se na nim ... wróć się, Kasiu, serce, do swej matkidworu. K 48 Ta-Rz 160.

28 A - Rybacy wyławiają dziewczynę z wody i kładą ją na białym kamieniu. I położyli ją [rybacy Kasię] na białym kamieniu i rozpostarł się warkocz po prawem

ramieniu. K 1 Pies 34; war.: ... Usiadła ona na białym kamieniu, Rozpuściła włosy po prawymramieniu. ZWAK 1878/78, por. war. motywu w pieśniach .weselnych nr 13, nadto K 1 Pies 45, 55, 59, 68,Krzyż Kuj 1/82, 185, K 22 Łęcz 131, K 27 Maz 321, Rog Śląsk 79, ZWAK 1880/130, ZWAK 1885/206,Pawi Mer 65; ... po lewym ramieniu ... TN Niedźwiada 1977, TN Stanin 1967, TN Żerdź 1978.

28 B - Siedział sobie Jasio na białym kamieniu, trzymał martwą Kasię na swojemramieniu. K 1 Pies 44.

29 - Dziewczyna chce jechać z chłopcem w świat i jest gotowa prać chusty nabiałym kamieniu.

Gdzie je [chustki] będziesz prała ach nadobna dziewczyno w tak dalekiej krainie? Na białymkamieniu na bystrym strumieniu, ach mój miły dworzanie, w tak dalekiej krainie. K 1 Pies 275, war.: K 46Ka-S 241, ZWAK 1880/104, Kot Rzesz 251, 366, 404, MAAE 1908/166, K 50 Sa-Kr 59.

BIBLIOGRAFIA: B r z o z o w s k a Małgorzata, Motyw białego kamienia w polskiej kulturze ludowej,„Twórczość Ludowa" 1993, nr 1-2 (23), s. 31-33; Duf SNT 330; Slav Mif 31.


ZŁOTY KAMIEŃ

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Lokalizacja. Dokumentacja: Kolędy. Pieśni weselne. Pieśni miłosne. Pieśni żołnierskie.

Złoty kamień to uświęcony kamień graniczny, symbol przechodzenia do stanu małżeńskiego.Występuje tylko w tekstach pieśniowych - weselnych (wyjezdnych), miłosnych i nielicznych innych(w tym kolęd życzących dla dziewczyny) jako formuła inicjalna: Przede wroty kamień złoty(biała/drobna lelija). Podobnie jak ->złoto jest symbolem doskonałości i bywa wiązany ze świętościąKop ssym 495-498.

= Jest nazywany złotym 1-6; w pieśni weselnej też: dyjamentowyt. Wymiennie ze Z.K. występują -

biołny kamiń 3a, siwy kamień 3a, sporad. dumień złoty '?' 2.

2.

A Z.K. znajduje się zawsze blisko wrót: przed[e)/kolo/we/za wroty 1-6. -►BIAŁY

KAMIEŃ, KAMIEŃ, ZŁOTO.

DOKUMENTACJA

KOLĘDY 1 - Przede wroty kamień złoty, na nim dziewczyna czeka na chłopca.

a. Przede wroty kamień zloty, nadobna Marysia siedzi na mm, Z lelij wianek w zimie zielony! Chód Śp 212.

b. Przede wroty, złoty kamień; Nadobna Marysia, stoi na niem, l ładną kosulkę przywdziewuje, Do się jt namilsy przypatruje, I warkocek drobno pleciony, I wianecek w zimie zielony. Święt Nadr 84.

PIEŚNI WESELNE 2 - Przed(e)/we wroty kamień złoty (na nim) łełijaj... - młodzi proszą

o: a. wyprowadzenie do kościoła; b. błogosławieństwo. a. Przede wroty kamień złoty, lelija, prowadź ze nas, Najświętso Panno Maryja. K 20

Rad 184, war.: tamże 235; Ej przed płoty - kamień złoty (v.) Ej przez błoty - dumień złoty,

lelija, prowadźcie nas wsyscy święci, Maryja! K 20 Rad 213; ... wyprowadź ze nas ... K 20 Rad214, 224; Przede wroty - kamiń złoty, jawor zielony [kolejno: wiśnia cerwona / biała lelija] ...wyprowadź ze nas mój tatulu rodzony [odpowiednio:matulu j Najświętsza Panna Maryja].K 26 Maz 157; ... do kościoła ... K 20 Rad 190; ... zaprowadź nas do kościoła ... K 24 Maz 247.

b. A we wroty ... pobłogosław ... K 20 Rad 139; Przede wroty ... niech cię, Marysiu, pobłogosławi, przenajświętso Maryja. TN Przypisówka 1976.

3 - Przed(e)/między wroty / ... kamień złoty/siwy/biały, biała/modra lełija -a. chłopiec prosi, by dziewczyna uwiła wianek; b. dziewczyna wije wianek.

a. A przed wroty kamień złoty, biała lelija, uwijże mi zloty wieniec, panno Zofija.K 39 Pom 100; war.: śliczna lelija ... piękny wieniec K 3 Kuj 295; ... uwijze se ... wianek z ruty... K 18 Kieł 100; Przede dworem biołny kamiń (lub:) Przede wroty kamiń złoty, złoto lilijo -(lub: na nim lilijo), ... z ruty wieniec ... K 3 Kuj 278; ... ślicna lelija ... trzy wianuski ... K 28Maz 189; ... wionek z mertu ... K 11 Poz 195; ... jeden wianek ... K 26 Maz 212; nadto: ... wianek

z ruty ... K 12 Poz 69 ballada. b. ...między loty ... uwiła se dwa wianecki ... K 18 Kieł 72; ... biała lelija, wije wianki

z macierzanki panna ... K 18 Kieł 81, Święt Nadr 200, Między wroty ... K 2 San 50. 4 - Przede wroty kamień zloty, dyjamentowy, lepsa buzia u dziwecki niźli u wdowy. K 10

Poz 264. PIEŚNI MIŁOSNE

5 - Przede/koło wroty kamień złoty, drobna/modra łełijeczka - dziewczynaopuszcza chłopca.

a. Przede wroty kamień złoty, drobna łełijeczka, a już ci mnie "opuściła moja kochaneczka [alemiłość trwa]. LL 1963/4/47, Krzyż Kuj 1/218, Ad Zam 27.

386 _________________ DIABELSKI KAMIEŃ eksplikacja UIADELSKI KAMIEŃ dokumentacja 387

b. Kolo wroty ... modra lelujecka, a juzci mnie opuściła piersa kochanecka. K 40 MazP213, war.: K 40 MazP 207, Stef WarmPś 1/95, Gąs Mazur 72, ten sam motyw w balladzie: K 40 MazP 520.

c. A bez wrota kamień zloty, biała lelija, uwiń, uwiń z ruty wieniec, dziewczyno młoda.K 28 Maz 240; A za dworem siwy kamień, modra lelija, uwijże mi z ruty wieniec, moja jedyna.K 40 MazP 532 ballada, K 27 Maz 253; ... modra lelija ... z ruty wianca ... K 40 MazP 207.

PIEŚNI ŻOŁNIERSKIE 6 - Idzie za wroty, tu kdmiąn zloty: to moja rajba (v.) najdą, tu me zaloty. Wlazła za sopę i

apłakała: Tu moja cnotka wsystka ostała K 40 MazP 415

uzdrawiający zdrój 14, zatkać dziurę, przez którą buchała woda 15, zastawić bramę w Gdańsku, żeby

ludzie nie mogli iść na odpust 13. Czasem diabeł chciał użyć D.K. jako materiału, aby w zamian za czyjąś duszę zbudować most

3b-d, 4, 6, albo coś innego 5. Kiedy indziej chodziło o zbudowanie młyna, w którym diabli mieli mleć

dusze zbójników 7, kościoła, by obrócić go na karczmę BA, zamku 3a. Zdarzało się też, że diabeł

oszukany nosił K. nie wiedząc, że kościół buduje 8A. W większości przypadków diabeł nie osiągnął

celu i musiał porzucić kamień, gdyż zapiał kogut lub zaczęły bić dzwony na Anioł Pański ib; sporad.



zapłakała: Tu moja cnotka wsystka została. K 40 MazP 415. Małgorzata Brzozowska

DIABELSKI KAMIEŃ

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Wygląd. Pochodzenie i dysponent. Przyczyna. Lokalizacja.Dokumentacja: Podania, legendy i zapisy wierzeń. Bibliografia.

Kamień diabelski to kamień różniący się tym od innych, że dotykał go, czasem uderzał lub niósłdiabeł albo inna zła siła w celu szkodzenia ludziom, pozostawiając na nim swe trwałe ślady i czyniąc

bezużytecznym dla człowieka. Powszechnie znane mitologie nie potwierdzają tego wierzenia w pozasłowiańskim kręgu kulturowym.

W polskich wierzeniach ludowych Bóg i święci pozostawiają też czasem - podobnie jak diabeł -swoje ślady na przygodnych kamieniach (tzw. ->Boże stopki). Istnieją mające szerszy zasięg

kulturowy wierzenia, że dobre moce także posługują się kamieniami, lecz ich celem jest na ogółkaranie złych sił (lub człowieka za popełnione zło), a użyte w ten sposób kamienie są wykorzystywane przez człowieka w funkcji apotropeicznej i leczniczej, -^strzałka piorunowa.

= Nazwy diabelski kamień 22, diabli kamień lb, 26, w tekstach często zastępowane ogólniejszyminazwami: kam 19, kamień polny la, peclca 7, głaz np. 14, skała np. 14.

® D.K. wyróżnia się dużą w ie 1 ko ś ci ą pośród innych i jest o l b r z y m i u, 14, o g r o m n yla, c, 15, 20, w i e l k i u, d, 6,10,16,18, wielki jak budynek 4, n owikszi la; ma „nadzwyczajnerozmiary" Sych SGKasz 1/214.

Diabeł zwykle pozostawiał na nim swe śl a d y : „znaki szponów diabelskich" 18, łapy djobelskiela, d, palce z pazurami la, d, kopyto od nogi i pazury od ręki 7, „ślady kopyta końskiego i koźlęcego1'12, „rękę Boruty" lc, odbicie ręki diabła 24, „odcisk łańcucha, którym go [kamień] djabeł opasał [abygo przenieść]" 5, „odcisk stopy" 21, por. 27, „ślady koguciej nóżki" 22, slod dupę 23, por. 26, „rysytwarzy" diabła 25.

X Zgromadzony materiał przynosi informacje nie o pochodzeniu D.K. w ogóle, -^kamień, ale otym, skąd wziął się w konkretnym miejscu.

D.K. niósł d i a b e ł , aby użyć go jako narzędzia do zburzenia kościoła/klasztoru 1; zamku 11;aby nim rozwalić młyn 9, 10, zniszczyć osiedle ludzkie 12, zniszczyć

inaczej 6, 12, 19, 20.

H Funkcjonuje sporadycznie odnotowane wierzenie, że D.K. sp r o w a d z a j ą

n i e s z c z ę ś c i e na tych, którzy chcą ich do czegoś użyć 5, dlatego wyjątkowo chyba są używanedo budowy 10, np. kościoła sil. Jeden z K., których użyto do budowy kościoła, „krwawi się" sn. TakichD.K. nie można nawet ruszyć z miejsca 17.

A D.K. znajduje się na ogól p o z a m i e j s c a m i z am i e s z k an i a człowieka, często namiejscach uznawanych za „obce" lub „graniczne", zwłaszcza w wodzie lub jej pobliżu np. 12, 15; nagórze lub innym wzniesieniu nP. 16, is; w lesie nP. 11; na polu np. ic, d; na innych terenach „obcych"lub granicznych: np. na miedzy 3c; sporad. w murze kościoła SB. Sporad. „Kolo tego kamienia po dziśdzień podobno straszy diabeł" la.

DOKUMENTACJA

PODANIA, LEGENDY I ZAPISY WIERZEŃ 1 - Gdy pieje kogut / biją dzwony / nadchodzi północ diabeł porzuca kamień,

który niósł, by zburzyć kościół/klasztor i pozostawia na tym kamieniu swe ślady.

a. Koło tego kamienia po dziś dzień podobno straszy djabeł. Or L 1932/42; ... wielkikamień ... Sim Gad 114, Or L 1938/124; ... wielgi kamień ... Udz ŚKrak 40; ... za nówikszimkamn ]eniem. Lud 1965/271; ... kilka stosów kamieni dużych polnych ... K 22 Łęcz 6; ... ogromny... olbrzymi kamień ... K 45 Gór 534; ... kamień ... K 53 Lit 8, nadto war.: Krz PBL nr 5011.

b. Z djablim kamieniem, zwanym Stoc, pod Odargowem w pow. puckim, łączy się podanie o diable, który chciał nim zburzyć klasztor benedyktynek w Żarnowcu, w czymmu jednak przeszkodziły poranne dzwony odzywające się z wi eży na Anioł Pański. SychSGKasz 1/215, nadto war.: Krz PBL nr 5011.

c. [Boruta chciał kościół w Tumie rozwalić.] ... ręka Boruty w kamieniu na wieży tobyła tak wysoko, że wielgi chłop nie mógł dostać, a tera ta ręka diabelska się opuszcza ciągle,... Grodź Łęcz 33; [Boruta chciał obalić kościół.] ... / do ty pory jeszcze som te "odciski tych jego

paliców i ramie się cale "odcisło jego, to w tym kaminiu jest dobrze widać. LL 1962/1-2/74,nadto war.: Krz PBL nr 5011.

d. Na polach leży u nos wielgi kamień, co go niós djebol na k ościół w Szcyzycu, jak go budowali. Ale go nie doniós, bo kogut zapiol po pónocy, i djebol musiol kamień puścić. Poobu stronach tego kamienio widoć łapy djobelskie, jak ten kamień trzymol. Udz ŚKrak 33; ...ogromny kamień palce z pazurami od ręki djobelski. Udz ŚKrak 40, nadto war.: Krz PBL nr 5011.

2 - [Diabeł buduje most.] Właśnie wtedy gdy piał kur, diabeł leciał nad kościołem z olbrzymim głazem. Wściekły go puścił, a głaz runął tuż pod kościołem do wody. Widać na nim jeszcze odcisk kopyta, a kamienna wyspa w jeziorze, to część tego mostu. Lud 1965/301.

3 - Gdy pieje kogut diabeł porzuca kamień, który niósł, by zbudować zamek/most [= zdobyćduszę].

a. Raz założył się djabeł z chłopem, że do północy materyal na zamek przysposobi i zamek na Babiej górze wymuruje. ... djabeł miał przynieść jeszcze tylko jeden kamień,

388 DIABELSKI KAMIEŃ dokumentacja DIADELSKI KAMIEŃ dokumentacja 389

a zamek stałby już w całej swej okazałości. Na szczęście chłopa jednak właśnie wtenczas, kiedy djabel niósł ów kamień, zapiał kur na północ. Rozgniewany djabeł rzucił ten kamień na stojący już zamek tak

silnie, iż ten natychmiast się rozwalił. ZWAK 1881/215, podob- Sych SGKasz 1/215, nadto war.: Krz PBL

nr 1098. b. To było w Chmielnie, ale ju só lata temue, jak jeden g uespêdiirz sa zaożył

z diabłem wiatiinek, że uan to jezoro przeorzi kamieniami, co be me to drogo m ógle jezdzec.

Lud 1965/272, nadto war.: Krz PBL nr 1098. c. Na miedzy granicznej ... byl ... kamień, upuszczony przez djabla, który dla

pozyskania duszy dziedzica wojnickiego miał przez jedną noc wybudować most na jeziorze

po dwunastej zapiał, to na złość chłopom rzucał kamienie tam, gdzie Wałew i Miroszewice i Kamionka

i Karlów. Grodź Lecz 32-33; Boruta nosił kamienie na kościół w Tumie dwa razy. Drugi raz nie

zdążył, bo kogut zapiał i kamienie mu upadły w Sławęcinie i góra z tych kamieni się zrobiła ... Grodź

Lecz 32; ... dziewczyna mu [Borucie] świciała, jak mogła, że budują karczmę i Boruta znosił kamienie.

Jak się dowiedział, że to nie karczma będzie, a kościół, to chciał go przewrócić i ślady jego pazurów

wyciśnięte w kamieniu są na wieży do dziś. Grodź Łęcz 33. 8 B Diabeł buduje z kamieni kościół na środku jeziora. O wyspie na jeziorze Gardeńskim krąży kilka podań. ... Pewien człowiek zapisał duszę djabłu, jeśli

wzniesie w środku jeziora kościół nim kur zapieje Gdy kościół był już gotowiu sieńki aż do drzwi



pozyskania duszy dziedzica wojnickiego, miał przez jedną noc wybudować most na jeziorze.Wisła 1895/479, nadto war.: Krz PBL nr 1098.

d. Kiedyś gdy zbudowano w Gardnie kościół, założył się diabeł z pastorem, że zbudujew ciągu jednej nocy, aż do pierwszego piania koguta most z Gardny do Rowów. ... Diabełnosił kamienie z daleka i rzucał je do jeziora. Kiedy pastor widział, że budowa mostu zbliżasię do końca, a do świtu jeszcze daleko, zabrał od gospodyni koguta, zapalił lampę, kogutZapiał i diabeł przegrał swój zakład. Lud 1965/301, podob. Wisła 1901/3.16, nadto war.: Krz PBLnr 1098.

4 - [Pewna dziewczyna była zaręczona z diabłem. Ojciec młodej kazał, żeby diabeł zbudował mostna Niemnie.] Wnet w nocy zrobiła się ogromna burza, zewsząd kamienie lecieć poczęły i już prawie

był przy końcu roboty [diabeł], gdy tymczasem cały dwór byl na gorącej modlitwie, bo wszyscy byli ozdradzie diabelskiej przekonani. Wysłuchał P. Bóg ich modlitwy i zesłał srogie pioruny, którezniweczyły robotę i robotników pobiły ... Mówił mi jeden człowiek, który widział z lewej strony

Niemna o 5 wiorst od brzegu kamień tak wielki jak budynek, którego i diabli unieść nie mogli, lecz go po ziemi kocili i dziś nawet rów jest, czyli ślad tego kocenia. Miał ten kamień być ostatnim do mostu.K 53 Lit 419.

5 - Przy drodze ze Świątnik do Deblowa w pow. gnieźnieńskim jest kamień, którego pewienkmieć chciał użyć do budowy. Nie mogąc go poruszyć pomimo wysiłków, zawołał, że musi go mieć,choćby miał za to duszę zapisać djabłu. W tej chwili djabeł zjawił się przed kmieciem i obiecał mu

pomoc. Żona, dowiedziawszy się o tym, modląc się, wyszła na spotkanie djabła, który ujrzawszy ją,wrócił i klnąc, rzucił kamień na ziemię. Na kamieniu znaczny jest odcisk łańcucha, którym go djabeł

opasał. Późniejsi dziedzice Deblowa zwozili kilka razy kamień ten na podwórze swoje, ale spadało nanich zaraz tyle nieszczęść, że odwozili go na miejsce, gdzie go djabeł był rzucił. Wisła 1895/480.6 - Z dwóch stron tego mostu leżą dwa wielkie kamienie, pozostałe od dawnej tamy. O nich to

więc utrzymuje się podanie, że kiedy Twardowski kazał tu szatanowi most stawiać, ten ostatni, widzącwchodzącego kmotra swego do sławnej karczmy Rzym, z radości takowe kamienie upuścił. K 18 Kieł216.

7 - Handowni, kiedy po lasach było kupa zbóników, stawiali debli na Girovej młyn, coby mlyćdusze tych zbóników. Usz mieli wszecko gotone, jyny chybiało jim młyńskiego kamiynia. Naśli se tynkamiyń w Bystrym Potoku. Była to strasznie ciyjszko pecka i ni mogli ji uniyść. Posłali ros po nióm

jednego barzo mocnego debla. Tyn debol siei po tóm peckym, ale ni móg ji chnet nójść i dłógo chodził po potoku za nióm. Asz naostatku jóm naszel. Wźón se jóm na głowym, wbił do ni cale pazury i szeł sznióm kole Olecki. Były usz ze trzi godziny po północy i debol sze okropnie uwijol, bo sze boł, iżekohót zaspiywo a un musi sze poroś skryć do piekła, bo o tym ciasie usz debli, aji wszecki strasidla nie

szmióm chodzić. Tósz tyn debol tesz strasznie stóm peckóm lecioł. Usz byl przi kamiyniorzowej izbie, cotam wedla bywoł, dy ftym kohót kamiyniorzów zaspiywol. Deboł straśnie zaklón, kopnół nogom do tegokamiynia, asz sze zajiskrziło i uciyk do pieklą. Tam debli go tak zbili zato, asz zdechnól, ale teraskamiynia usz ni mogli skludzić, bo żodyn go ni móg uniyść. Musieli przestać stawiać młyn, a dusze

zbóników smaźić, zamiast w Girowej mlyć. Kamiyń zasz, do dziśka zostol na Olecce i znać na nimkopyto od nogi i pazury od ręki. Zasz dziura w Girowej tesz została i teras tam ćarownice bywajum. Or L 1928/11.

8 A - Diabeł wprowadzony w błąd buduje z kamieni kościół zamiast karczmy. Boruta kościół w Tumie chciał na karczmę obrócić i kamienie na budowę nosił z Witasze-

wiczek, ale ksiądz się pośpieszył i kościół poświęcił ... Kamienie chmurami niósł i jak kurak

wzniesie w środku jeziora kościół, nim kur zapieje. Gdy kościół był już gotowiu-sieńki aż do drzwi,których jeszcze brakowało, zapiał chytry owczarz, by swego zlęknionego pana wybawić z nieszczęścia.Głupi djabel myśli, że to pieje kur rzeczywisty, wali natychmiast budowę i ciska kamienie na brzeg

jeziora. Mieszkańcy wsi Rowu wzięli te kamienie do budowy kościoła u siebie, dlatego jeden kamień

nad wejściem do kościoła krwawi się. Wisła 1901/336. 9 - [Młynarz przechytrzył diabła.] Diaboł zaklął siarczyście, chycil kamień i ciepnął gona młyn. Od lego czasu tam ten kamień leży. Sim Gad 115.

10 - Umówiły sic wszystkie diobly z piekła, że rozwalą ten młyn. ... Wzieni wielki kamień, ale takiwielgachny i już, juz mieli go ciepnąć na ten młyn, a tu naroz jedna wybiła i kokot zapioł! Tak siewściekli, że puścili ten kamień i uciekli nazod do pieklą. Ludzie se ten kamień potym rozłupali i

pobudowali z niego sporo, a na pamiątka tego wydarzenio dali zrobić takiego kokota z blachy. SimGad 115.

11 - [Diabeł/diabli chcieli zburzyć zamek kamieniami; gdy nadeszła północ, porzucili je W lesie.]Or L 1932/42, podob. Lud 1899/129.

12 - Duży kamień znajdujący się przy przystani najeż. Gardnie został przeniesiony przez diabła zwyspy w celu zniszczenia Gardny Wielkiej. Lecz silna wiara mieszkańców zmusiła go do porzuceniakamienia przy przystani. Na kamieniu odbiły się ślady kopyta końskiego i koźlęcego. LL 1960/4-5/35.

13 - Kamieniem przy Częstkowie w pow. kartuskim zamefdł djabeł zastanie Vesoką brómą veGdańsku, żebe leje ńi mogli jic na odpust sńątego Domeńika, jednak musiał odstąpić od zamiaru, gdyzapiały pierwsze koguty. Sych SGKasz 1/215.

14 - [Rany rycerza obmyte wodą ze zdroju na polecenie Matki Bożej zagoiły się, a rycerz żył.] I

odtąd zaczęła się szerzyć sława cudownego zdroju i cześć dla Najświętszej Panienki UzdrowieniaGhorych ... Zaniepokojony tym - jak podaje legenda - szatan postanowił zdrój zniszczyć, przywalićolbrzymim głazem. Z dalekich gór porwał skałę i niosąc przez najwyższe szczyty, już zbliżał się doźródła, ale strzegła je Królowa Krynickich Zdrojów. Kur zapiał ... A diabelski kamień do dziś możnaoglądać w drodze na szczyt Jaworzyny. Legenda przytoczona w „Historii leśnego sanktuarium MatkiBożej Królowej Zdrojów Krynickich Uzdrowienie Chorych", umieszczonej przy tymże sanktuarium naGórze Parkowej w Krynicy-Zdroju.

15 - [Diabły robią jezioro. Z jamy buchnęła woda, która mogła zalać całą okolicę.] Ale ze tego niechciał Twardowski, to jeden z diabłów skocyl do Karpackiech Gorow, porwał tam ogromny kamień i

zatkał jem wywiercone dziurę, przes chtóre biła do góry woda. I tera je sce kamień ten widać niedalekoCzechowskiego stawu. LL 1960/2-3/84.

16 - Na wierzchołku ty góry był kamiń wielgi, ze go ledwie pasterze rusyli z miejsca i na dól spuścili. Ale ile razy ucynili, zawse w nocy wynosiul djebol kamień napowrót na wierzchołek. To powtarzało się tak długo, jaz chłopi wykuli krzyż na tym kamieniu. Odtąd juz go djebol nie rusyl. Lud1930/104, ts. Udz ŚKrak 35.

17 - Na dowód panowania złego ducha w tej górze, utrzymują powszechnie, że, ile razy ludzie

kusili się o zrzucenie kamienia przyciskającego wchód do zapadłego zamku, i na dzień go odwalali,tyle razy wrzucony w dó! kamień złe niewidzialne w nocy na górę wtaczało. K 28 Maz 324. 18 - Te trzy kościoły stawiali aniołowie. Co do Kotłowskiego, miano go początkowo stawiać na

Jeżowej górze pod Biskupicami, ale w nocy anieli poznosili kamienie na górę, na której dziś stoji.Diabli chcieli budować gdzieindziej, a anieli gdzieindziej. Co diabli kamienie naznosili, to aniołowieim porozrzucali i swoje budowali. Diabli nie mogąc sobie z aniołami

390 BOŻE STOPKI - eksplikacja HOŻE STOPKI dokumentac ja 391

poradzić, wzięli kamień wielki, co miał aniołom służyć za fundament, unieśli go i ze złością rzucili na

inną górę; na tym kamieniu pozostały znaki szponów diabelskich. K 10 Poz 137

19 - Jeden stolm ['wielkolud']wzoł na batuk (na batog, laskę) taki wieigi kam (kamień) a puścił jen

w ógrod; trzista puntow (funtów) ten kam ważił; a wzc ten kam w rąką, a polce sg jednak do znanio

jesz (a palce j eszcze można rozpoznać). K 39 Pora 430-431.20 - Przypisują Twardowskiemu nadto, że przeniósł o 2 mile ogromny kamień pod Czerwińskiem

wielkości skały wawelskiej. K 5 Krak 23.

21 - W Chełmnie w pow. szamotulskim jest na wzgórzu kamień z odciskiem stopy Kamień ten,

według podania był przyniesiony przez diabła Wisła 1895/470

= ® Synonimy Bożych stopek precyzują bliżej, co widać na kamieniu (stopa, ślad, ślad koła,

wamenka...) i/lub czyj ślad na nim pozostał: stopka Matki Bożej i, stopka królowej Jadwigi 14,

wanienka Matki Bożej i, 8, kamień ze stopka 31), kamień ze śladą e; kamień Matki Boskiej 3, 4, kamień św. Wojciecha i, 8, kamień św. Onufrego i, 12; wtórnie pojawiają się też: stopki osiołka 3C, kamień zkozi/j stopka 3C; funkcję kamienia oddaje nazwa: ołtarz 13.

X A Podania i legendy mówią o pochodzeniu śladów na tych kamieniach. Ślady te powstały wnastępujący sposób: (a) Matka Boska potknęła się o kamień i przewróciła się; na kamieniu zostały



według podania, był przyniesiony przez diabła. Wisła 1895/470.22 - Naznaczył on [diabeł] „djabelski kamień" w Koźminie. Widoczne są na nim wyraźne ślady

koguciej nóżki. Wisła 1903/565.23 - [Diabeł budował most przez jezioro.] Na kaminiu co uedpuecz>wył cstul slod jeg"e dupę. Ten

mu

eże Vyżdy soubieu

ebezdrzec a te kamienie tyż. Lud 1965/271.24 - Pewnego razu troje siurków rodzice wysiali do kościoła do Purdy. One jednak poszli do lasu,tam bił taki duzi głaz i zaczęli na nim grać w karli. [Wraz z nimi grał jakiś obcy młodzieniec i oniwygrywali. Jak było Podniesienie w Kościele, oni uklękli] Wtedi ten młodzieniec poziedział: wasze

szczęście, a moje nieszczęście i udeził ręko o kanień i na nim zostało odbicie jego ręki. A to bił diabeł. I teraz ten ślad jest,a kiedy w niedziele zwoni zwonio, to ten kanień obraca się naokoło. Szyf MiW 102.

25 - [Legenda o kamieniu w murze klasztoru bernardynów w Ostrzeszowie.] Żyl w klasztorzemłody mnich odznaczający się szczególną pobożnością. Drażniło to szatana i postanowił go skusić. ...Po trzykroć nawiedzał szatan cichą celę klasztorną, gdzie świątobliwy mnich długie godziny spędzał namodlitwie i po trzykroć próby jego były daremne. Gdy opuszczał trzeci raz mury klasztorne, mnich

prysnął na szatana wodą święconą - zły duch rzucił się do ucieczki. Uciekając szybko przez krętekrużganki klasztoru potknął się i padł twarzą na kamień, a rysy jego twarzy odbiły się na kamieniu i

pozostały tam na wieki. Or L 1927/5526 - Nawet kształt nadaje nieraz diabeł kamieniom. W Puzdrowie nad ląćnp drogę

stoji djablikam, który swym wyglądem przypomina Seveck'i stólk. Według podania kam lenuejejdf djabeł uwiązany doń przez pewnego księdza za to, że przeszkadza! mu w drodze dochorego. Sych SGKasz 1/215.

27 - Wreszcie rzekł [diabeł w czasie egzorcyzmów do proboszcza:] „Przestałem dręczyć tękobietę, jakem kobold, będziesz miał pamiątkę." A odwróciwszy się tyłem, uderzył krzywąnogą w kamień przed kościołem i odcisnął na nim ślad swej na pół zwierzęcej stopy. BiegLecz 210.

BIBLIOGRAFIA: Mosz Ku! 5/520; W6rt Hoff 4/1403, 6/402, 1593.

-►BOŻE STOPKI, KAMIEŃ, STRZAŁKA PIORUNOWA


BOŻE STOPKI

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy i wygląd. Pochodzenie i lokalizacja. Funkcja i użytek. ZakazyDokumentacja: Legendy, podania i zapisy wierzeń. Bibliografia

Boże stopki to kamienie, na których Chrystus, Matka Boska lub święci pozostawili swe ślady -zwykle odciski stóp, dłoni lub jakichś przedmiotów. W przeciwieństwie do -►diabelskiego kamienia,Boże stopki uważa się za święte i dobre dla człowieka

odciski Jej stopy, kolana i dłoni 3A; (b) Matka Boska przechodziła i pozostawiła na kamieniu swój ślad3B; albo objawiła się na kamieniu i pozostały na nim ślady Jej stóp 3D; (c) na kamieniu odbiły sięstopki osiołka, gdy Matka Boża uciekała na nim do Egiptu 3C; (d) św. Wojciech nauczał na kamieniu i

pozostało na nim odbicie stóp, pastorału i paciorków świętego 2A, berła, książki, czapki świętego iliczb od 1 do 4 2A; (e) wóz, którym św. Wojciech jechał nawracać pogan, zawadził o kamień iwywrócił się, a na kamieniu pozostał ślad koła wozu 2B.

■ B.S. pełnią f u n k c j ę k u 11 o w ą. Nazywa się je wprost ołtarzami 13, składa się na nichróżne ofiary 8, 10, 11, przy nich odbywa się modlitwy 3B, D, uczty religijne 11, ku nim odbywa się

procesje 7, 9; bywają wmurowane w ołtarz kościelny 3D, 12, w ścianę kościoła M, znajdują się w pobliżu kościoła lub klasztoru 2A, 4. Są często podstawą krzyża 2A, 4.

ł B.S. przypisuje się często właściwości l e c z n i c z e , nP. 3D, proch z nich bywa lekarstwem nafebrę 2B, różne przedmioty, a zwłaszcza liście paproci potarte o te kamienie mają zdolnościuzdrawiające 5, czasem lecznicze własności ma rosa zebrana w zagłębieniu B.S. (głównie do leczeniaoczu) Szczep Pódl 20. Nadto B.S. mogą sprowadzać deszcz 6, ->deszcz.

• Z a k a z y . Częsty jest lęk przed naruszeniem lub zniszczeniem B.S., „bo stanie się

nieszczęście" 15. Opowiadają też, że kiedyś taki kamień nie dał się zabrać z miejsca 2A.

DOKUMENTACJA

LEGENDY, PODANIA I ZAPISY WIERZEŃ 1 - bud okoliczny nadawał kamieniom z rytem ludzkiej stopy lub trzewika nazwę „Boża stopka".

... Bardzo wymowna jest wielowiekowa trwałość nazwy „Boża stopka", przekazywana z pokolenia na pokolenie. Podobne nazwy noszą do dzisiaj inne kamienie z wykuciami, na przykład kamień wZawadach k. Garwolina, zwany jest „Stopka Matki Bożej", zaś kamień w miejscowości WrzącaWarecka nazywa się „Wanienka Matki Bożej". Spotyka się też nazwy kamieni, które odnoszą się do

postaci świętych, jak np. kamień św. Wojciecha, Św. Onufrego itp. Szczep Pódl 19.2 A - Na kamieniu, na którym św. Wojciech głosił kazanie, widać: a. ślad stopy świętego,

(pastorał i paciorki), b. berło, książkę, czapkę ...a. W lesie, gdzie Paluczanie jeżdżą, jest kamień ze stopą ludzką; ma to być odcisk stopy św.

Wojciecha. Podobnyż kamień znajduje się pod miasteczkiem Mieściskami, który, gdy go chciano przewieść do katedry Gnieźnieńskiej, nie dał się ruszyć z miejsca; w cudownem tern miejscu postawiono tedy kościółek, w którem odpust bywa na św. Wojciech. Kamień

392 BOŻE STOPKI dokumentacja BOŻE STOPKI dokumentacja 393

zaś Wilkowyski nie uznał nas wcale godnymi cudu; gdyż w r. 1858 przy okazyi naprawy mostu na

gościńcu Chabrowsko-Kamienieckim, pozwolił się zabrać pruskiemu Fiskusowi na podkładkę podmost; a tak, za przykładem swego świętego, dał się Prusakom umęczyć. K 11 Poz 6; war.: Na tym to

kaminiu, tak niesie podanie, św. Łojciech [Wojciech] glosil kozania. Do dziś dnia znać na nim stopy

świenłygo Łojciecha, pastoról i pociórki. ... Opowiadają, iż po śmierci Św. menczynnika chcieli wierni,

aby ów kamiń leżot bliżej ciała św. Łojciecha. Przeto kozano zrobić podczas cinszki zimy wielkie,mocne, żelazne sanie, włożono na nie ów wielki głaz i wieziono go do Gnizna. Lecz na łonce, o

dwieście kroków odległej, sanie uwiezly w trzęsawisku i do dzisiejszego dnia stoi ów kamiń na tym

wiośnie miejscu Na pierwotnym zaś miejscu kaminia dzisiaj wznosi się pikny kościółek pod

4 - Na kamieniu objawia się Matka Boska i poleca zbudowanie w tym miejscu

kościoła. O parę tysięcy kroków na południe znajduje się wioska Wymyślin, a w niej klasztor ks.

bernardynów i kościół słynny cudowną statuetką Matki Boskiej. Około r. 1480 w tym miejscu, gdzie

dziś furta klasztorna, istniał znacznej wielkości kamień tym się odznaczający, że we wszystkich jego

częściach, w każdym nadłamanym zeń kawałku, całkowite krzyże widzieć można było. Na owym tedy

kamieniu pastuszkowie dojrzeli nadprzyrodzone światło, a jednemu z nich N. Panienka, widomie

okazawszy się, powiedziała, że miejsce to synowi jej jest nader miłe i chce, aby w nim zakonnicy we

dnie i w nocy bożą chwałę głosili Więc postawiono tam krzyż dębowy do którego wierni pobożnie się



wiośnie miejscu. Na pierwotnym zaś miejscu kaminia, dzisiaj wznosi się pikny kościółek pod wezwaniem „Opatrzności Boski". Or L 1928/160.

b. Pod Budziejewem jest kamień, który wciąż wrasta w ziemię. Mówią, że św. Wojciechgłosił z niego słowo Boże i odcisnął na nim berło swoje, książkę, czapkę i liczby od 1 do 4. Wisła

1895/478. 2 B - Według powieści miejscowej, święty Wojciech jechał z Gniezna na Strzelno do Prus wzamiarze nawrócenia pogan. Na polach Strzelińskich nieostrożny woźnica wjechał kołem jednem naogromny kamień i wywrócił pojazd. Na pamiątkę tego zdarzenia wyciśniony został na kamieniu nazawsze ślad koła. Kamień ten sprowadzono później na miejsce, w którem się dziś znajduje. Dotychczasokoliczny lud wiejski ma kamień ten w największem poszanowaniu i przyznaje mu własność lekarską.Pociera go nożami lub innemi narzędziami żelaznem), zbiera starannie utarty proch, pije go w wodzie

jako lekarstwo na febry, i bywa częstokroć uzdrawianym, albowiem wiara uzdrowiła go. K 4 Kuj 265.3 A - Na kamieniu, o który potknęła się Matka Boska, widać ślad jej stopy, kolanka i palców. Jak Matka Boska sła do Dobrego, po tern piachu pod Brzozojicą, tak się zmęcyła, ze się o ten

kamień potknęna i upadła. To jak się podnosiła i jak ręką sperła się, to wsystko odcisnęno się: i stopki,i kolanko, i wsystkie paluski od ręki, jakby w glinie. Wista 1902/128.

3 B - Na kamieniu, po którym przeszła Matka Boska, widać ślad jej stopy. Okoliczna ludność nazywa ten kamień [w Zawadach] „kamieniem ze stopką". Według

miejscowych podań jest to ślad Matki Bożej, która kiedyś tędy przechodziła. Przy kamieniu tym postawiony jest wysoki drewniany krzyż. Jest to też miejsce wioskowej modlitwy. Szczep Pódl 10.

3 C - Na kamieniu widać ślad stopki osiołka, na którym Matka Boska uciekała do Egiptu. Kamień ten [w Cyganówce] nazywany jest przez okoliczną ludność „wielkim kamieniem ze

stopkami". Istnieje też przekonanie, że są to „stopki osiołka, gdy Matka Boża uciekała do Egiptu".Spotkałem się też z lokalną nazwą „kamień z kozią stopką". Szczep Pódl 10.

3 D - Na kamieniu, na którym objawiła się Matka Boska zostają ślady jej stóp. [Kamień z wykutymi stopami w Łazówku koło Sterdyni] stanowi podstawę ołtarza w świątyni w

Łazówku, która jest znanym sanktuarium Maryjnym. Zastanawiającą jest rzeczą, że kościół pobudowano tu nad kamieniem z wykutymi stopami, na wzgórzu odległym wówczas od większychskupisk ludzkich. ... Tradycja ... głosi, że około 400 lat temu, właścicielka majątku Łazów, wtowarzystwie innych osób ze swojego dworu, udała się na spacer do pobliskiego lasu. W lesie tym, na

polanie położonej na wzgórzu, zobaczyła Matkę Bożą stojącą na znajdującym się tam olbrzymimkamieniu. Matka Boża miała wyrazić pragnienie, aby dziedziczka nadal tu przychodziła. Gdy widzenieznikło na kamieniu pozostały ślady stóp Matki Bożej. Wieść o tym widzeniu rozeszła się szybko pocałej okolicy. Ludność zaczęła się tu gromadzić na modlitwę. W krótkim czasie miejscowy dziedzicŁazowa pobudował tu kościółek, a „w dużym ołtarzu postawionym na owym kamieniu, umieszczonoobraz Matki Bożej Pocieszenia" ... z kamieniem tym wiązało się przekonanie ludności o jegowłaściwościach leczniczych. Szczep Pódl 8.

dnie i w nocy bożą chwałę głosili. Więc postawiono tam krzyż dębowy, do którego wierni pobożnie sięschodząc, ulgi w chorobie doznawali. W r. 1495 niejakiemu Janowi z Powiedziska (Pobiedziska w

pow. poznańskim), ciężką chorobą złożonemu, podczas gorącej o zdrowie modlitwy jawi się MatkaBoża i religijną pielgrzymkę nakazuje do owego miejsca. Pełen wiary Jan, uzdrowiony, wybiera się w

dziękczynną podróż, szuka i znajduje ów kamień, a przy nim krzyż prosty. To go odcza-rowywa;zaczyna wątpić o ważności miejsca, ale Matka Najśw. w objawieniu powtórnym nie tylko Janautwierdza w zachwianej wierze, ale rozkazuje, by poszedł do właściciela dóbr i zobowiązał gokościółek na jej cześć postawić. Wskutek tego dziedzic, kasztelan kruszwicki Kościelecki, postawiłkościół (1495), a żona jego ozdobiła go statuetką Bogarodzicy. K 41 Maz 6.

5 - W roku 1968, w drugi dzień Zielonych Świątek, w głębokim lesie ludzie ustawiali się w długiogonek, aby móc potrzeć ... [książeczki do nabożeństwa, różańce itd.] o kamień z „Bożą stopką".Potrzeć jedyny raz w roku i napić się wody z cudownego źródełka. Jeszcze nie tak dawno pocierano okamień nie różne przedmiociki, ale jedynie listki paproci. Do niczego innego, tylko do takich listków

przywierała moc przeciwko chorobom, dolegliwościom, a także czarom. Kot Podg 62 63.6 - [Kamień „ze śladą" we wsi Turów.] Z kamieniem tym związane było przeświadczenie

ludności, że „gdy go ktoś ze zbytków lub złości wywrócił, to kamień ten sprowadzał deszcz. Więc, gdydeszczu było za dużo, biegli do kamienia, napowrót stawili i panowała znów pogoda". Szczep Pódl 4.

7 - [Kamień we wsi Czerwonka Grochowska.] Kamień ten [tzw. Boża stopka] służy jako miejscekultu. W czasie dorocznego obrzędu poświęcenia pól przy kamieniu tym miejscowa ludność

przygotowuje jeden z procesyjnych ołtarzy. Szczep Pódl 12.8 - W niektóre święta ludność gromadzi się tłumnie na wspólną modlitwę przy tych

kamieniach. I tak na przykład, w miejscowości Wrząca Warecka dniem takiej modlitwy jestświęto Maryjne 8 września. Wtedy to na kamieniu zwanym „Wanienką Matki Bożej" ludnośćstawia zapalone świece i wodą przemywa oczy. Przy kamieniu św. Wojciecha wBudziejowie,gdzie wybudowano też kaplicę, ludność gromadzi się na modlitwę w dniu drugiego kwietnia.Szczep Pódl 21.

9 Zachowały się też elementy procesji do kamienia z wykuciami. Przykładem jest procesja w pierwszym dniu Świąt Wielkanocnych na miejsce kamienia w okolicach Kolbieli.... Procesja ta odbywa się i w naszych czasach [I I pol. XX w.], a uroczystość nosi starodawnąlokalną nazwę „joście" [tj. jedzenie Mosz Kul 2/249]. Szczep Pódl 21.

10 - Zdarza się, że do dzisiaj na kamieniach z wykuciami składane są swego rodzaju ofiary. I tak właśnie w czasie uroczystości o nazwie „joście" ludność przynosiła ze sobą trochę świątecznego jadławielkanocnego oraz pieniądze i składała je na owym kamieniu. ... jeszcze w dniu 27 lipca 1983 r. nakamieniu ze „stopką Matki Bożej" w Zawadach k. Garwolina zastałem ... złożone kłosy zżętego zbożai kwiaty. Szczep Pódl 21.

11 - Dowiadujemy się, że na „specjalnych" kamieniach kładziono dary w postaci chleba, lnuewentualnie obrazków świętych czy „specjalnych" krzyżyków. Ze mają one „specjalną" siłę. Niektórzyinformatorzy odprawiają opisy nabożeństw odprawianych przez baców na „specjalnym" kamieniu orazo uczcie, to jest wspólnym zjedzeniu „rosolnego albo wędzonego barana - po odbyciu modłów". BazTatr 95.

12 - Również w Łaskarzewie kaplica św. Onufrego usytuowana jest przy kamieniukultowym. B. Gierlach tak o tym pisał: „W miejscowym kościele z XIX wieku znajduje

394 ___________________ SKAMIENIAŁOŚĆ - eksplikacja

SKAMIENIAŁOŚĆ - eksplikacja ___________________________ 395

się kamień, dzisiaj c zęściowo wbudowany w ołtarz, zwany kamieniem św. Onufrego". Szczep Pódl 20. 13 - Kamienie z wykuciami nazywane są ołtarzami. M. Kowalczyk stwierdza: „Niektóre z tych

kamieni jeszcze do dzisiaj lud nazywa ołtarzami. Nie zachowały się jednak wiadomości, komu i jakie

ofiary na nich składano." Szczep Pódl 20.14 - Są też przypadki, że kamienie z wykuciami wmurowane są w ściany kościołów, jak na

przykład „stopka królowej Jadwigi" w kościele OO. Karmelitów na Piasku w Krakowie. Szczep Pódl

20.15 - Daje się zauważyć u okolicznej ludności pewien lęk przed ich [Hożych stopek] naruszeniem

lub zniszczeniem. ... Na przykład kamieniarz nie chciał rozbić kamienia w miejscowości Wrząca

= Nazwę skamieniałość wprowadzamy sztucznie dla wyróżnienia opisywanego kamienia spośród

innych w nawiązaniu do czasowników skamienieć np. 2, 3, 6-8, i5a, b, I9a, 22, 23a, d, f, 24, 25, 26a, b,d, 27, 29; zakamienieć 1. W polszczyźnie ludowej nie ma na wyróżnany przedmiot osobnej nazwy.

Nazywa się go -^kamieniem powsz.; -^głazem I9d, 2ia, 23e, 26b; ->skałą 2ia. Z rzadka nosi nazwy

nawiązujące do tradycji biblijnej - solowy słup I9a. Wiele S. ma swoje nazwy własne, np. Baby, Pielgrzym Red.

++ S. jest przeciwstawiana i s t o c i e ż y w ej (człowiekowi). Przeciwstawienie to opiera się na



p y j ąWarecka, gdyż obawiał się, że sprowadzi na siebie nieszczęście. Szczep Pódl 21.

BIBLIOGRAFIA: Bar u eh Maksymilian, Boże stopki. Archeologia i folklor z wyżłobionymi śla-darni stóp,Warszawa 1907; D u d y ń s k i Ks. , O stopach ludzkich wyrytych na kamieniach, „Kurier Poznański" 1883 nr 118;

J a r e c k i W !., Cztery podania. Skąd się wziął luilk na świecie, o wróblu i śmieciuszce, o ucieczce Matki Boskiej, okamieniu ze śladami Matki Boskiej, Wisła 1902/126; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w po. wszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 115-117; K o e h l e r Klemens, Przyczynek do kwestyi wyrytych stóp nakamieniach, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego" 1895, 413-420; Lo k . . . i, Zabytek przeszłości{cześć oddawana kamieniowi we wsi Wrząca Warecka), „Gazeta Krakowska" 1899 nr 236; Mosz Kul 2/518; Slav Mif 220; Stopka królowej Jadwigi w Krakowie, „Przyjaciel Domowy" 1868, s. 9. „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne" 1894, nr li 2; S z c z e p a ń c z u k Zb igniew, Zabytkowe kamienie z wykuciamina terenie diecezji siedleckiej czyli podlaskiej, Świdnica 1990.

-►KAMIEŃ, DIABELSKI KAMIEŃ


SKAMIENIAŁOŚĆ

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Opozycje. Zamiana w kamień karą za przestępstwo. Skutek. Sposoby „odkamieniania".Wygląd: podobieństwo, wielkość, barwa. Zachowanie. Obiekt. Lokalizacja. Dokumentacja: Zamówienia. Pieśni.Bajki i baśnie. Podania i legendy. Bibliografia.

Skamieniałość to taki -►kamień, który z wyglądu przypomina człowieka, rzadziej zwierzę lub przedmiot, i o którym lud wierzy, że powstał w wyniku zamiany człowieka, zwierzęcia, przedmiotu -w kamień. Wierzenie to znajduje swój wyraz prawie wyłącznie w licznych podaniach i legendach orazw baśniach i to nie tylko polskich.

Przekonanie to funkcjonuje na tle mediacyjnej symboliki kamienia, szczególnie zaś powszechnych(indyjskich, europejskich, afrykańskich) wierzeń o tym, że kamień postawiony w pobliżu miejsca

pochówku uspokaja i przywiązuje do miejsca duszę zmarłego, staje się jego siedzibą El Trak 213-215,Gąss Mit 76. Wierzenie to ma bardzo archaiczne korzenie, sięgające „Metamorfoz" Owidiusza, wktórych zamianie w kamień uległa za karę Niobe po stracie dzieci (ks. 6), a także Letea, zbyt dumna ze

swej urody, Olen oraz Propetydy za obrazę Wenus (ks. 10). Przypomnieć warto też biblijną żonę Lota,zamienioną w słup soli za odwrócenie się i spojrzenie na ginące Sodomę i Gomorę Rodź. 19, 26; Mdr. 10, 7.

j p y j ( ) p ę

braku lub obecności cech takich, jak: zdolność poruszania się, np. 13, 15, I9c, 22, 26a, c; moc (siła),

np. 1; ogólnie pojęte życie np. 1, 16, l8a, 23. Skamieniali ludzie zachowują jednak świadomość np. 13. * Za m i a 11 a w K. ludzi, zwierząt i przedmiotów następuje w pewnych szczególnych

okolicznościach w wyniku ingerencji sil nadprzyrodzonych i jest karą za złamanie powszechnieobowiązujących praw; dotyczy to: (a) przestępstw p r z e c i w k o ż y c i u takich, jak: rzuceniesiekierą w brata 16; pragnienie śmierci dzieci 5; zabójstwo i samobójstwo l7a; poszczucie psamiżebraka proszącego o jałmużnę 24a; okazanie pogardy dla chleba 25; wyrządzenie komuś krzywdy 24lub spowodowanie czyjejś śmierci 17; (b) przestępstw p r z e c i w k o B o g u lub rzeczom świętym,takich, jak: pragnienie zabicia Pana Jezusa i Jego towarzyszy I8a; wyzywanie na Boga I8c; lekcewa-żenie stów Pana Jezusa i wyśmiewanie Go I8c; niedowiarstwo i obrazę św. Walentego 4; sporad.obrażenie utopców 20; znieważenie księdza wiozącego Najświętszy Sakrament lsb, modlitwy inabożeństwa 2ib, krzyża I8d; nieuszanowanie dnia świętego lub modlitwy, zwłaszcza: pracę w dzieńświęty 14; lub nakazanie komuś pracy w dzień święty 14; nieuszanowanie modlitwy 21;nieposłuszeństwo 19, zwłaszcza wobec Pana Jezusa i9c, Boga I9a, rodziców 23, por. w baśniachmagicznych kamienieją oglądający się za siebie rycerze idący na zaklętą górę po zaczarowane

przedmioty 8; w baśniach wyjawienie wiedzy o przyszłości 9; (c) przestępstw przeciwko człowiekowi,

takich jak: nieposłuszeństwo, zwłaszcza: nieposłuszeństwo dzieci wobec rodziców 23, nieposłu-szeństwo zwierząt wobec człowieka 26; lenistwo i/lub opieszałość 15; przeszkadzanie świętemu i8e; (d)dominacji negatywnych cech charakteru: w legendzie w K. zostaje zamieniony niepokorny pielgrzym27, a w baśni wróżka zamienia dziewczęta w K., gdyż przeważa w nich złość nad cnotą 13.

W baśniach w K. zamieniają siły nadprzyrodzone lub czarownice, aby zwyciężyć swego

przeciwnika 10. Powodują to rzucone czary lub użycie otrzymanego od czarownicy przedmiotu: kija

lub zaczarowanej wody 10. B W Poznańskiem skamienienie bywa rezultatem: uderzenia ->pioruna I8c, 2ia; lub gromu isb,

2ib. Najczęściej zamiana w K. miała się dokonać wskutek klątwy i8b, e, 23, nadto NKPP kląć 7; skutek taki miały przekleństwa następujące: Bodaj (Żebyś) Skamieniał(a) 1, 7, 15a, 23a, 24a, 26a, d; nadto: Bieg Lecz 35, K 48 Ta-Rz 317; Skamieniejcie! 22; A zebyśta się obrócili w kominie! i5c, por. isb, 26c; bodaj byłam skamieniała 3; „niechby się w kamień przemieniła" 28; Żebyś sie kamieniem słał NKPP kamień 1; „Bodajbym był stał się kamieniem" i7b;lepiej bym się kamieniem stał Krzyż Kuj 1/86; niech się stanie w kamień isb. Skamienienie może być

spowodowane przez czary 9, 10, 11, 13. W Poznańskiem wierzono, że człowiek może sam siebie zamienić w kamień 28, por. 3.

396 __________________ SKAMIENIAŁOŚĆ - dokumentacja SKAMIENIAŁOŚĆ dokumentacja 3(J7

W K. może - wedle legend - zamienić się chleb, którego odmawia się żebrakowi Krz PBL nr 751A.

• S p o s o b y „od k am ie n i an i a". W bajkach, baśniach, podaniach i legen

dach zaklętych w K. przywracają do pierwotnej postaci na kilka sposobów: (a) przez

skropienie wodą: żywą, zaczarowaną, żółtą lub święconą 8, albo przez wylanie łez na S.9; (b) przez skropienie krwią dziecka 9, 10 lub zaczarowanego konia 9; (c) przez uderzenie gałązką 10; (d) jedna z legend o zamku w Muszynie zapowiada, że gdy brylantowy

pierścień zsunie się z palca skamieniałego chłopca rycerze odkamicnicją staną pod

PIEŚNI 3 - Bodaj byłam skamieniała, nim sie w tobie zakochała. TN Deszkowice 1978; 4 - Panny mu sia [św. Walentemu] dziwowali, Tak do siebzie przemoziali: Ze to nie jest Wałanty

śwanty, Chyba jaki duch przeklanty. Gdy te słowa przemoziali, W kamnienie sia łobrocali. StelWarmPś 3/106.

5 - [Żona kazała mężowi pomordować jego dzieci. On tego nie zrobił.] Zona, rażona mąza

słowami, biegnie do góry w rynce z nożami, jak tylko na schód drugi przybyła, i w słup kamienny sic

przemieniła. Ludzie sie ześli, na cud patrzyli, zamiast kobiyty, to kamień zdjyli. Bóg ji tak zrobił na

ukornnic i za złe z dziećmi postępowanie Stoin Żyw 33 podob Nyr Kar 290



pierścień zsunie się z palca skamieniałego chłopca „rycerze odkamicnicją, staną poddowództwem chłopca, połączą się ze «śpiącym wojskiem w Tatrach», stoczą okrutnąwalkę z Moskalami i odbiorą Polskę" 29. Przeświadczenie o możliwości odklęcia S.

potwierdza derywat „odkamienieć" 29. ® S. wykazuje p o d o b i e ń s t w o do różnych osób i przedmiotów. K. zachowują często kształty człowieka i przedmiotów, z których powstały. Dlatego S. np.

„wyobraża niby człowieka niosącego wodę w kubłach" i5a, jest „niby zmartwiała jakaś postaćczłowieka, z kromką chleba w ręku" 2ia, „ma niby postać kobiety z dzbanem w ręku, u której nóg leży

pies" 23e, „wyraźnie rozróżnić można konie, wóz i siedzącego w nim woźnicę" I8c, „kształtu przypominającego jakoby jeźdźca na koniu" 24b, „podobny do konia" H, „podobny do dachu budynku jakiegoś" 24a, „w kształcie dachu" 26b, „podobny do nagrobka" 23a. Na tim kamfenie miale becwidzec te spice, które to dzewcza wiąn zło 23b, widać na kamieniu dwa krzyże i7a, [ręce, nogi, głowę]isb.

Wiel kość. Taki K. jest zazwyczaj d u ż y 23b, 25, 26a, b, w i e l k i 16, o l b r z i m i 16; częstonazywa się go z tego powodu ->skalą lub ->głazem; małe K. tego rodzaju spotyka się rzadko i tylkorazem z dużymi 24a,' 25.

Barwa. Rząd. b i a ł y I5c, I8a, 2ia; c z e r wo n a w y 23a.

■ W szczególnych przypadkach S. może się po r u s z a ć : według podania kieleckiego ukaranyza pychę pielgrzym zamieniony w K. dąży ku szczytowi góry, dokąd dojdzie w dniu sądu ostatecznego27, a skamieniali dziecko i chrzestni rozłączają się i łączą razem I5c.

♦ Nie daje się podzielić I8d, 23a, K. rozstrzelony zrasta się I8b. K. nie daje się przenieść na inne miejsce, spada z wozu i/lub wraca tam, skąd go zabrano I8b, 2ia.

A S. znajduje się zazwyczaj na miejscach uważanych za graniczne lub obce człowiekowi,zwłaszcza na szczycie lub stoku góry I8c, 26b, 27; w pobliżu drogi lub na/przy drodze: i7b, isb, 26a;

pod wsią 23b lub na jej granicy 23a, 24a, 28; w wodzie 16 lub na brzegu 20; w lesie 11, 24b; w wielkimborze I5c; na polu 2ia, 25; „na folwarku" 23e; przy bramie pałacu 13. Według przekazów są tomiejsca, na których popełniono wykroczenie np. 5.

DOKUMENTACJA

ZAMÓWIENIA 1 - [Zamówienie wrzodu:] Jest tu taki wrzód, co ma siedem głów, ... żeby zginol -

zakamieniot, mocy ni miol. Etnl 1989 Bilg 145. 2 - [Żarnowa od wszystkich chorób:] ... nie zamowiam to mocu, bosku mocu, Pana Jezusa,

Matki Boskiej, wszystkich świntych dopomocu, żebyś skamieniał. Pęk Bilg 235.

ukornnic i za złe z dziećmi postępowanie. Stoin Żyw 33, podob. Nyr Kar 290.6 - [Matka nie pozwoliła Jankowi i Mani kochać się. Najpierw umiera Janek, później Mania.] Na

Jankom/m grobie wyrosła lelija, A na Marysinem biała konwalija. Gdy sie Mani matka o terndowiedziała, Wzięła sierp do ręki, kwiaty pozrzynala. Gdy ich pozrzynała, krew się strugą lalo, Co za

serce miała, że nie skamieniała. TN Niedrzwica Kościelna 1983.7 - Spod tego gaju, spod zielonego, z kamienia woda leci, moja jedyna, moja kochana w ciemnejkomorze leży. Oj, jeźlić leży, a o mnie myśli, bodajże zdrowa wstała; oj, jeźlić leży, o inszym myśli,bodajże skamieniała. K 40 MazP 184.

DAJKI I BAŚNIE 8 - Synowio/bracia/... kamienieją, gdy podczas wyprawy po żywą wodę

odwracają się do tyłu; powracają do życia pokropieni żywą/święconą/żółtą wodą. [Trzej synowie wyruszają kolejno po wodę żywą dla chorego ojca lub zmarłej matki; dwaj starsi

kamienieją, najmłodszy pokonawszy strachy i pokusy dociera do źródła, zabraną wodą ożywia braci ileczy (wskrzesza) chorego (zmarłego) ojca (matkę).] Krz PBL nr 551, war.: tamże; nadto: [Królewna(księżniczka) ożywia braci i rycerzy, którzy skamienieli odwracając się do tyłu, wodą otrzymaną naszczycie góry od gadającego ptaka.] Cisz Krak 111; [wodą święconą] Cisz Krak 113; [wodą żółtą] KapBaj 246-258, podob. TN Bychawka 1962.

9 - Sługa stopniowo kamienieje za wyjawienie tajemnicy o przyszłości; powraca do życia pokropiony krwią/łzami.

[Sługa, który z podsłuchanej rozmowy ptaków lub istot demonicznych dowiedział się, jak zapobiecnieszczęściu oraz że wyjawienie tajemnicy grozi mu skamienieniem do kolan, do piersi i całkowitym,dotyka śpiącej żony pana, poczytany za zdrajcę usprawiedliwia swój postępek i kamienieje; zazwyczajratuje on pana trzykrotnie i po wyjaśnieniu każdego postępku stopniowo zamienia się w kamień.Skamieniały ożywa po skropieniu go krwią dziecka bohatera albo dzięki lekarstwu, które trzeba

przywieźć z daleka.] Krz PBL nr 516, nadto K 51 Sa-Kr 226, 229, K 46 Ka-S 512, [ożywienie Izamikrólewny] K 14 Poz 370, por. [odkamienienie królewicza i jego dworu krwią zaczarowanego konia] TNBychawka 1962.

10 - Bracia kamienieją pod wpływem czarów; powracają do życia dziękimagicznym przedmiotom albo pokropieni krwią.

[Chłopcy wyruszają na poszukiwanie ojca albo mówiącego ptaka, lub żywej wody, pod wpływemczarów zamieniają się w marmurowe słupy i dzięki siostrze, która od wróżki otrzymała magiczne

przedmioty, odzyskują postać ludzką.] Krz PBL nr 707; podob. [bracia--bliźniacy, z których jeden podwpływem czarów kamienieje, drugi zaś przywraca mu życie grożąc czarownicy] MAAE 1908/265[albo smarując kamień krwią swego dziecka] TN Bychawka 1962.

11 - Jaśko się obejzal za siebie ... Kwiat zgaś, a Jasiek zapomniał, kto on i gdzie mięska i po co tu

przyseł. Zle duchy zamieniły go w wielgi kamień. I po dzisia je w lesie ten kamień, stoi juz tak długo iceka na takiego, co go uwolni w ta noc świętojańska. LL 1960/2-3/48.12 - [W miasteczku] wszyscy ludzie, jak byl jarmak i sie bili w ręce, gdy kupowali krowy i wszyscy

stanęli kamieniami. Lud 1899/171, nadto war.: Krz PBL nr 300.13 - Wy zaś, moście panie - rzekła do dwóch sióstr Pulcheryi wróżka - ponieważ zamiast cnoty

pełne złości jesteście, staniecie się statuami, ale jednak pod postacią kamieni, w które się obrócicie,rozumu waszego nie utracicie. Będziecie przy bramie pałacu siostry waszej stały,

398 _____________ SKAMIENIAŁOŚĆ - dokumentacja SKAMIENIAŁOŚĆ dokumentacja 399

karę zaś tę dlatego wkładam na was, abyście na szczęście siostry waszej ustawicznie patrzały. Kap Baj

172.

PODANIA I LEGENDY 14 - Zamiana w kamień za pracę w święto.

[Za polowanie w święto jeździec został zamieniony w kamień podobny do konia ] K 10 Poz 139;

nadto Wisła 1895/481; podob. [za kopanie ziemniaków] Sych SGKasz 2/127; [za grabienie siana] K 3

Kuj 34; [za szycie butów w Wielkanoc] Na każdą zaś Wielkanoc daje się pod tym kamieniem słyszeć

pianie koguta i stuk młota - widocznie pod ziemią potępieniec za swe grzechy pokutuje. K 53 Lit 419;

c. [Hrabina] wyzywała tedy na Boga, że toki dyszcz pado, to tyż skoroł jom, bo piorun

trzasnął w briczkę i stola się w kamień i tak stojić będzie do końca świata. Or L 1928/163;Chrystus Pan ... spotkał wieśniaka, który chciał wózkiem, zaprzężonym parą koni, objechaćTatry w kolo. Pan Jezus rzeki mu: ~ Ależ człowieku! nie dokażesz tego, szkoda twego trudu,

góry są zbyt strome, abyś mógł parą koni wyjechać. Chłop, wyśmiawszy się z Niego, pojechał.

Gdy już byl z powrotem niedaleko miejsca z którego wyjechał, mając jedną tylko górę jeszcze

do przebycia, spotkał znowu Chrystusa Pana, który mu powtórzył wyrzeczone poprzednio

słowa. Chłop, rozgniewawszy się, rzekł: - Co ty dziadu wieś! nie miesaj sie w cudze sprawy!

Ledwie domówił tych słów i wyciągnął rękę, aby batem zmusić konie do raźniejszej jazdy



[za nakazywanie orki w Wielkanoc] Lud 1896/211; por. [owczarz, który pracował w święto, przekląłmiasto, które znikło, a owczarz z żoną zamienili się w kamienie] Kil Poz 16.

15 - Zamiana w kamień za lenistwo i opieszałość. a. [Głaz, który przypomina] człowieka niosącego wodę w kubłach, ma to być leniwa

dziewka wysłana po wodę, którą zniecierpliwiona jej gospodyni zaklęła wyrazami: Bodaj ladziewucha skamieniała! K 3 Kuj 34, nadto K 15 Poz 51.

b. Niektóre sopleńce w kamiennych jaskiniach, albo spiczaste na skalach czubki,nazywa lud weselem karzełków, które jakimś czarem obróciły się w kamienie, gdy po ślubiewracały ze swego kościółka, albo przy biesiadzie tańczyły. K 15 Poz 191; [Wesele obróconew kamień. Wesele długo nie wracało z kościoła] ... jedna guespyedeńi są rozguefa ji fckla:„A, zebe są lepi to vesele v kameńe ifebróceło!" V tim no całe tesele, zarheńiło so v k'ameńena droje. K ueńe skarńeńałe ji leje skameńele. Sych SGKasz 2/127, nadto LL 1964/4-6/90.

c. [K rzesnowie nie wracali z kościolaaż do zmierzchu] W pewny chwili... rozgniewanyojciec dziecioka ... zawołoł na cały głos - A zebyśta się obrócili w kominie! Jak zawoloł tak

sie i stało. W wielkim borze krzesnowie i dzieciok obrócili się w biołe kamime. Od lego casukominie te, jak żywe, rozłuncajum się i łuncum razem. LL 1962/1-2/60.

16 - To w Kadinach za Fromborkiem to w wodzie, w Zalewie, jest taki zielgi kanień. To mózio, cob'iło dwu braci takich zielgich ludziów - wielkoludów. To loni jak się pokłócili i jeden rzucił siekiero, to

jako kanień taki olbrzimi leżi do dziś dzień tam. Szyf MiW 134.17 - Zamiana w kamień z żalu i rozpaczy.

a. [Strzelec podczas polowania zastrzelił narzeczoną.] Z rozpaczy zastrzelił siebie,a w miejscu tem powstał kamień z dwoma krzyżami. Jeszcze teraz słychać tam niekiedy płacz i narzekanie wśród ciszy nocnej. Or L 1928/163.

b. [Wódz Turków widząc, ile jego wojska zginęło w walce, powiedział:] „Bodajbymbył pierwej stał się kamieniem, niżelim to porobił" ... I nagle stal się kamieniem on i żona

jego, i do tego czasu stoją ... przy gościńcu krakowskim ... Wisła 1887/145-H6. 18 - Zamiana w kamień za: a. chęć zabicia Pana Jezusa; b. brak szacunku

dla Pana Jezusa (Najświętszego Sakramentu); c. wyzywanie na Boga; d. brak szacunku dla krzyża; e. przeszkadzanie świętym.

a. Kiedy P. Jezus szedł ze swymi uczniami, napadło go wojsko, chcąc go zabić wraz ze wszystkimi. Za to skarał ich P. Jezus, przemieniając ich w białe kamienie. ZWAK 1883/68.

b. [Ludzie bawiący się w karczmie nie ukorzyli się przed Najświętszym Sakramentem,z którym ksiądz jechał cło chorego; ksiądz przeklął karczmę] K 15 Poz 51, K 5 Krak 48; [Widaćna kamieniu ręce, nogi, głowy.] Jak go chcieli rozstrzyloć, to lón sie znowu zrós. Or L 1928/161;... Potym go [kamień] chcieli wziąć do Prachnowd i już go mieli na takich klocach, ale jymnie chcioł tak iść, wijne te chłopy zaczyni klonć i tyn kamin jym spod i już tyż tam został. Or L 1928/161; podob. Gdy się ksiądz od karczmy kilka kroków oddalił, usłyszał silny grzmot. Gdysię obrócił, by zobaczyć co się stało, zobaczył zamiast karczmy wielki kamień. Grom uderzyłw karczmę i zamienił ją w jednym momencie w kamień. Obok kamienia martwego, stoi dziś

piękna, zdrowa brzoza. Or L 1928/162; ... jechol ksiundz do chorygó, a jechoł tyż tum samumdrogom graf szwedzki, a dyszcz loł, jak z wymborka i błyskało. Mówił tedy graf do kuczera,

żeby sie nie zatrzymał przed ksiundzem. Mówił tedy ksiundz: „niech sie stanie w kamień" i tak się tyż stało i jeszcze do dziś dnia tam leży. Or L 1928/163.

y y ąg ą ę ę, y j j j yw górę, z wozem i końmi skamieniał. Dotąd podobno pokazują w Tatrach kamień, w którymwyraźnie rozróżnić można konie, wóz i siedzącego w nim woźnicę. ZWAK 1889/37.

d. We Wómejscu jest „zyd pod Bożą-męką" (krzyżem) co poszedł na swoją potrzebę,

w kamień obrócony. W tym kamieniu jest pięć dziur, co chcieli ten kamień roztrzelić, ale sięnie dal. K 10 Poz 17, K 15 Poz 51. e. Opowiadano o wężach, które przeszkadzały św. Wojciechowi, za co zaklęte zostały

W kamień. Bar ŚrodP 420, por. K 23 Kai 222. 19 - Zamiana w kamień za nieposłuszeństwo wobec Boga.

a. Kiedy wyszedł Lot ze swojo żono i z synem chyba z Sodomy i Gomory, co było palone miasto, dwa miasta, ogniem. To Pan Bóg zapowiadał przecież, że zostano zniszczonei powiedział im, abyście sie nie oglundali. Ale zawsze to kobita, ś ciekawił o jo, jak sie obejrzała,tak skammiala. F'rawdopodobnic, że do dziś jest, że można oglądać, tak twierdzo. Jeżeli Bóg dal zakaz, to nie wolno. TN Gorajec 1984; Chtoś sie obrócił w ten kamień, tylko nie wiemkto, ... Solowym slupem sie ten stal, cy to z rozkazu Bożego. To slup solowy sie stal z tegocłowieka. TN Ulan Majorat 1984.

b. Mówio - [człowiek] - w kamiń sie ubrócił ... Za nieposłuszeństwo. TN Zamch 1984.%. fucdy matka zmarła i przyszła du dziecka, i Pan Jezus jo wypuściuł i późni kazał

ji wrócić na te i na te gódzme. A "ona troszkę spóźniła. Ji niby w postaci jest - kamienia. ... Ze nie naten czas przyszła. ... Bóg [ją] zamienił. Etn! 1989 Bilg 141.

d. Lud opowiada, iż dany głaz [człekokształtny] powstał z żywej ongiś kobiety czy mężczyzny

albo z obojga razem, obróconych w kamień za jakiś ciężki występek, którego się dopuścili. Mosz Kul2/518.

20 - Zamiana w kamień za lekceważenie sił nadprzyrodzonych. A szol z nami tyż jeden mądrala, kery sie niczego nie boi i pado - pierońskie jancykrysty te utopce.

Aż tu cało horda utopców na niego napadła, a chichrają sie, a furczą i wleką go do stawu. Chopy sie przelękli i uciekli a ten mądrala został wciągnięty do stawu. ... Rano baba jego tam przyszła a nabrzegu stoi chłop - kamień. Baba się rozbeczała, ale chopa już odmienić w człowieka nie mogła. SimGad 69-70.

21 - Zamiana w kamień za brak szacunku dla modlitwy. a. [Na polu] sterczy duża biała skala, niby zmartwiała jakaś postać człowieka,

z kromką chleba w ręku. Ma to być pasterz, który ... nie wierząc w ludu pacierze i modły,zbywał je śmiechem i drwinkami. ... rozkruszył go [chleb] dłonią o skałę chcąc lekkomyślniespożyć go w czasie modlitwy gromady, zagrzmiało nagle w powietrzu i piorun weń uderzył,a pasterz zaraz obrócił się w kamień; (inni wyrażają się: w szkielet skamieniał). ... kapłanw ornacie i z krzyżem zbliżył się na czele gminy do kościotrupa i po trzykroć głaz martwyświęconą pokropiwszy wodą, bryłę tę, jak należy, przenieść i położyć kazał na smętarzu. ...w nocy ... głaz ów stamtąd zniknął ... w głuche znów swej pustyni uszedł milczenie. K 10 Poz 127.

b. W jednym momencie spadł ostry grom na karczmę i zamienił ją, z całą załogąhulającą [wyśmiewającą się z idących w niedzielę do kościoła, przeszkadzającą modlącymsię i nie mającą szacunku dla dzwonów bijących na Przemienienie Pańskie] w niej, w wielkikamień. Or L 1928/162.

c. Pewien chłop chciał sobie podjeść przed nabożeństwem ...; bierze więc chleb ...i zaczyna krajać; zaledwie odkroil, postrzega, że tak część odkrojona, jak i cały chleb zmieniły

się w kamień. K 51 Sa-Kr 67.

400 __________________ SKAMIENIAŁOŚĆ dokumentacja GŁAZ ('ksplikaoja Ą[)l

22 - [Bryły kamieni lub skały] Są to zaklęte wozy siana, wozy obciążone worami, drzewem, itp.,

zaklęte przez woźnicę, który nie mógł z grzązkiej ziemi wybrnąć z niemi. „Skamieniejcie!" - zawołał

rozsierdzony ... Wisła 1901/335.23 - Zamiana w kamień za nieposłuszeństwo wobec rodziców.

a. Na miedzy Bagdadu i Wyrzyska, na wzgórzu leży kamień czerwonawy, podobny

do nagrobka. [Matka i córka zbierały w lesie poziomki.] Matka zabłądziła, i zniecierpliwiona

nieobecnością córki, zawołała: „Bodajbyś skamieniała!" W tej samej chwili, córka stojąca

właśnie na wzgórzu, skamieniała. Kamienia tego nie podobna rozsadzić. Wisła 1895/477. b A' / Ni b t i diiżi k 3 ń T j d d ł " T i

z gniewem zawołała: „żebyś skamieniała!" I tak się stało, lecz nie tylko krowa skamieniała, ale

równocześnie także kobieta razem z chatą. Or L 1935/144. 27 - Zamiana w kamień za pychę.

Zdumienie ogarnęło wszystkich i mówili między sobą: Jak-że świętym musi być ten pielgrzym,

kiedy aż dzwony same brzmią ku jego chlubie! - A on: „Jeszcze - by też!" rzeki - myśląc zapewne, ze

większego niż takie godzien uczczenia. Ale pycha jego ukaraną została; w tej chwili skamieniał, i za

pokutę ciągnie się z wolna na klęczkach ku Św. Krzyżowi. Podróż jego wraz z pokutą trwać ma do dnia

sądnego, kiedy wreszcie stanie na wierzchołku Góry. K 20 Rad 271.

28 Samozaklęcie się w kamień



b. A'o/e Niezabszewa stoi diiżi kam3eń. Tam jedna dzewcza pasło gą"sc. Ta nie słuchała i matka muewiła, żebe sa w kamień uebrucyła. ... Na tim kamienic miale bcc widzecte spice, które to dzewcza wic"zlo. Lud 1965/253.

c. [Pochodzenie kamieni:] A to jakieś tam klątwę ... ojciec na syna ... rzucił, zęby sie

W kamień wszysko obróciło ... TN Krasiczyn 1985. d. W dawnych czasach, jak matka powiedziała na dziecko, żeby skamieniało toi skamieniało. ZWAK 1878/145.

e. Na folwarku przy miasteczku tern stoji kamień pionowy. Głaz ten ma niby postaćkobiety z dzbanem w ręku, u której nóg leży pies. Ma to być córka zaklęta w kamień przezmatkę, i służy za ostrzeżenie, by się lud chronił od używania obelżywych wyrazów i klątw, bo

go dotknie pomsta Boża. K 23 Kai 28. f. Jeszcze babcia moja, że nieraz żeśmy byli niegrzeczne, to mówili - „Cie Bozia skarze

i w kamień sie ubrócisz." ... A co to będzie? - „A no skamieniejesz i już ni będziesz chodził pu ziemi." Etnl 1989 Bilg 141.

g. Dziewka pokłóciła się z matką, tak że gdy ją matka zaklęła, dziewka obróciła sięw kamień. K 51 Sa-Kr 79.

24 - Zamiana w kamień za krzywdzenie biednych. a. [Za nieudzielenie jałmużny i poszczucie psami żebraka:] Na granicy Czempina

i Piechanina leżał do niedawna kamień, podobny do dachu budynku jakiegoś. Wokoło byłyrozsiane drobniejsze kamienie. Był to zamek skamieniały, i poddani pana zamku skamienieliwskutek czarów żebraka, wyszczutego psami z dziedzińca zamkowego. Kamienie owe ludomijał ze strachem. Obecnie usunięto je z pola, a największy rozsadzono. Wisła 1895/479; war.:[Zamiana w kamień pana i jego karety.] TN Krasiczyn 1985.

b. [W lesie pod Chotyłowem jest] kamień kształtu przypominającego jakoby jeźdźcana koniu. Ma to być jakiś wielki pan i okrutnik, którego jedna z pokrzywdzonych przezeńofiar zaklęła słowami: bodajeś skamieniał! K 33 Chęl 6.

25 - Zamiana w kamień za brak szacunku dla chleba. Jest na polu duży kamień, otoczony drobniejszemi. Jest to pasterz z owcami. Skamieniał on za to,

że nie chcąc jeść c hleba suchego, rzucił go owcom. Wisła 1895/480. 26 - Ludzie i zwierzęta zamienione w kamień za nieposłuszeństwo.

a. Przy drodze ze Złotowa do Łobżenicy jest kamień duży, którego rozsadzić nie podobna. Jest to dziedzic na koniu; pan, rozgniewany uporem konia, zawołał był w złości:„Bodajbyś skamieniał!" Przekleństwo spełniło się. Wisła 1895/478.

b. Na Kobylej Górze w Chronowie, znajduje się duży głaz w kształcie dachu. ... byłato niegdyś zagroda, która zamieniła się w kamień, wraz ze wszystkimi mieszkańcami w chwili,gdy dziewczyna, stale kopana przy dojeniu przez krowę, wyrzekła słowa: „ byś skamieniała".

Na jednej stronie widać jakieś tajemnicze napisy, o których lud mówi, że jeśli je kto przeczyta,

wówczas zagroda powróci do dawnego stanu. Or L 1932/42. c. [Owce były nieposłuszne pasterzowi, wchodziły w szkodę] Roz postur są r'ozguefił ji zakłęł: „IJubesa j aćegue, ź'ebesta są lep'e v k amerie 'uebróca jak tak fałata!" V nim są rśestkuc v k'ameńe z'ameńiło, bedło ji yeuce. Ta tfóda karńeńi jeś jrs tam je yijec. SychSGKasz 2/127, ts. LL 1964/4-6/90.

d. Legenda o kobiecie, która skamieniała. W gorący dzień kobieta doiła krowę. Gdyta oganiała się przed muchami i kopnięciem wytrąciła skopiec z rąk kobiety, wówczas kobieta

28 Samozaklęcie się w kamień. Nierzadko człowiek sani na własne życzenie zostaje zamieniony w kamień. Szczególnie młode

panny wolą obrócić są v kam, aniżeli, zmuszone, wyjść za chłopca, którego nie kochają. Także martwe przedmioty zamieniają się w kamień. Sych SGKasz 2/127, por. Krz PDL nr 949; podob. A we

wónicjskiej granicy jest dziedziczka przemieniona w kamień ze swemi pieskami dwoma za to, że k łóciła się z Jcżcrzycką panią o granicę blisko mostu i uparła się, że: niechby się w kamień przemieniła, że to jest jeji granica. K 10 Poz 17.

29 - Ma się znajdować w tern zamczysku dwoje skamieniałych dzieci: chłopczyk i dziewczynka. Chłopczyk ma na palcu pierścień, wysadzany brylantami, dziewczynka zaś paciorki z

pereł. W ogromnej sali, do której prowadzą żelazne drzwi ... jest „zaklęte wojsko". Gdy w niedzielę palmową podczas procesyi ksiądz trzy razy uderzy krzyżem w główne drzwi kościoła,obróci się nieco pierścień chłopca, otwierają się żelazne drzwi, zaklęci rycerze odzyskują mowę,

zasiadają do stołu, pełnego najwykwintniejszych potraw i ucztują, w czem usługuje im owadzieweczka w perłowych paciorkach. Uczta trwa dość krótko; po niedzieli palmowej znowuwszystko kamienieje. Tak powtarza się co roku, dopóki „pierścień brylantowy" chłopcu skamieniałemu nie zsunie się z palca. Gdy to nastąpi, rycerze odkamienieją, staną pod dowództwem chłopca, połączą się ze „śpiącem wojskiem w Tatrach", stoczą okrutną walkę z Moskalami i odbiorą Polskę. Wtedy owa dziewczynka ofiaruje każdemu rycerzowi jedną perlę na

pamiątkę wybawienia ojczyzny. Lud 1908/248.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 3/382-383; De Vries Dic 444; K l u k Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu io górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 106-114, 118-120; Ludzie obróceni w kamień, „Opiekun Domowy" 1865,s . 35 2; M a z u r k i e w i c z M a łgorza ta , Kamień człekokształtny czyli życie ukarane, PSL 1987/1-4/74-77; MoszKul 2/518-520; Osin Slow 1/94; S. L., Ludzie obróceni w kamień. Podania, „Pismo dla ludu" 1845, s. 145-146;Wórt Hoff 8/419-427.

-►GŁAZ, KAMIEŃ, SKALA.


GŁAZ

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Rodzaje głazów. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd: wielkość, znaki na głazie.

Właściwości. Zachowania. Przeżycia. Użytek. Lokalizacja. Dokumentacja: Pieśni pogrzebowe. Pieśni żołnierskie. Baśnie. Podania i legendy. Zapis wierzeń. Relacje potoczne. Bibliografia.

Powszechnie głazem nazywa się duży kamień. Dlatego charakterystyki głazu i kamienia są wwielu miejscach podobne lub nawet wspólne, -^-kamień.

402 GŁAZ eksplikacja GŁAZ dokumentacja 403

= Nazwa stpol. głaz jest wywodzona od ie. rdzenia *gel- 'okrągły, kulisty', jej polskie derywaty to

stpol. głaźny 'gładki; sprytny' i megłaźny 'niewygodny, wyboisty'. Pierwotne znaczenie nazwy to 'kula' i

'kamień'. Vas ES 1/409-410, por. si SE 1/288-289. Powszechnie: kamień, zwłaszcza duży 3, 12; często skała np. K 45 Gór 533, kamieniszcze Sych SGKasz 2/128 oraz warianty słowotwórcze nazwy

podstawowej - głaza Sych SGKasz 1/323, głazisko Baz Tatr 94.

•U Wyróżniane są różne G. ze względu na umiejscowienie, np. G. grobowy i, G. podwodny zw.

rafą Wisła 1892/507 i ze względu na rodzaj kamienia np G granitowy Grodź Łęcz 9 G alabastrowy

DOKUMENTACJA

PIEŚNI POGRZEBOWE 1 - Żegnam was mili przyjaciele, mnie czas pod głaz grobowy ściele gdy śmiertelne oczy

wieczny sen zamroczy - bije trzecia godzina. K 22 Lecz 41. PIEŚNI ŻOŁNIERSKIE

2 - Serce kamienieje na głaz.

Choćby serce jak wosk, Skamienieje na głaz. Szew Niech 584.



rafą Wisła 1892/507, i ze względu na rodzaj kamienia, np. G. granitowy Grodź Łęcz 9, G. alabastrowyPSL 1971/3/144.

*♦ G. jest przeciwstawiany wo s k o w i na zasadzie twardy : miękki 2.

X Pochodzenie G. jest podobne do pochodzenia kamienia. G. powstał wskutek zamiany weń ludzi,zwierząt, przedmiotów, jak -vskamieniałość. G. rośnie jak ->kamień. G. został przyniesiony przezdiabła, jak -^diabelski kamień.

® Powszechnie mówią, że G. jest d u ż y 12, w i e Ik i (wtelgi) 4, 7, 9, 11, o g r o m n y 3, 6,okropny ile, p o t ę ż n y 13. Rzadko wspomina się o jego podobieństwie do kuli (na co wskazujeetymologia) 6. Czasem widać na nim ślady stóp świętych, ->Doże stopki.

O Cechy - wspólne z -►kamieniem - są wyrażane w porównaniach: c i ę ż k i jak gł az 13, z i m n y jak głaz 5, NKPP zimny 2 także 5, samotna jak głaz stoin Żyw 283, lub presuponowanezwykle w zestawieniu cech człowieka z G.: t w a r d y : Choćby serce jak wosk, skamienieje na głaz 2.Twardość i zimno G. metaforycznie oznaczają jego nieczułość (zob. też niżej).

■ W normalnych warunkach G. n i e d z i a ł a , jest ma r t w y : fraz. [dzieci] martwe jak głazy Nyr Kar 274, nie mówi: fraz. milczy jak głaz NKPP milczeć I3b i nie rusza się np. Szew Niech 213.Popchnięty - toczy się 3.

▼ G. jest n i e c z u ł y i niewrażliwy, co jest wyrażone w porównaniach lub presuponowanezwykle w zestawieniu człowieka z G.: np. Szew Niech 213, serca podobne do głazów 5.

* Na G. składano of i a r y, używano G. jako oł t a r z y 11. G. może być narzędziem walki: np.smok rzuca G. w szałas juhasów 4, dziewica zabija G. tura 6. Jest też narzędziem magicznym: np. powieczerzy wigilijnej uderzają trzy razy piętą w G., aby nie robiły się nagniotki wisia 1902/370.

A G. jest najczęściej na miejscach granicznych lub poza miejscami zamieszkanymi przezczłowieka, zwłaszcza na gr o b i e - np. głaz grobowy 1; w w o d z i e lub w jej pobliżu, np. G.

podwodny - rafa; na polu np. 12. Metaf. G. na sercu: spadnie wreszcie z serca głaz Szew Niech 741. Na G. zjawiała się pokutująca para kochanków 7. Wierzono, że pod G. jest oś, dookoła której

obraca się ziemia 8, a pod G. przy polnych drogach są skarby 10. O jednym z G. opowiadano, że był pod nim diabeł 9.

Choćby se ce jak wosk, Skamienieje na gła .

BAŚNIE 3 - [Chłopiec schodził z zaczarowanej góry.] Kiedy juz byl niedaleko, posłyszał z przerażeniem, że

toczy się teraz jakiś ogromny głaz, który ich oboje może zamienić w miazgę. ... kiedy huk toczącego siękamienia jest tuż, tuż, młodzieniec staje jak wryty i odwraca się. LL 1960/2-3/91.4 - Drugą noc juhasi spali z owcami. W nocy przysed smok ogromny i wielgi głaz niósł, rucił go w

sałas i zawołał: Dałeś mnie, mas i tobie. Baz Tatr 102.5 - [Przekleństwo Perkunasa:] Przeklinam was okrutnicy za niewinnie przelaną krew!

Żeście mieli serca podobne do głazów, w dwa zimne głazy zamieniam was na wieki. LL1960/2-3/90.

PODANIA I LEGENDY 6 - Dziewica, [stojąc na skale] głazem uderza dzikiego wolu i tur na miejscu ginie. Wdzięczny [za

ratunek] wojownik za małżonkę ją pojął, od niej ta skała nazwana, u wierzchołku której leży dotądkamień ogromny podobieństwo do kuli mający. K 18 Kieł 28.

7 - [Dusze pokutujące zjawiały się jako postacie ludzkie, np.] para kochanków na wielkim głaziekoło wsi Parkowo. Kul Wiel 3/446.

8 - Mieszkańcy miasteczka Święciechowa (k. Leszna) pewnego dnia pod głazem w pobliżu studnina rynku usłyszeli zgrzyt osi, dookoła której obraca się ziemia. Aby zgrzyt ten złagodzić, burmistrzmiasteczka nakazał stawiać co roku na tym kamieniu w rynku beczkę z masłem. [Masło spływało przezotwarty szpunt w dnie i w ten sposób smarowało ziemską oś.] Kul Wiel 3/515.

9 - Był wielki kamień głaz (rodzaj granitu) na księżem polu, mając około 18 łokciobwodu, a mówiono, że pod nim diabeł na pieniądzach siedzi. K 17 Lub 104.

10 - [Opowiadano o skarbach] zakopanych na rozstajnych drogach, pod wiekowymidębami, czy głazami leżącymi przy polnych drogach, których żadna siła ludzka nie ruszyłanigdy z miejsca od początku świata. Folk Lodź 127.

ZAPISY WIERZEŃ 11 - Na głazach składa się ofiary.

a. W Polsce pod osadą Kolbielą nad rzeką Świdrem ... znajdował się do niedawnawielki głaz, liczący około 15 kroków obwodu i zaopatrzony w kilka miskowatych eliptycznychzagłębień, który odgrywał znaczną rolę co roku w pierwszym dniu Świąt Wielkanocnych.Tego mianowicie dnia lud okoliczny udawał się do kamienia i w jego zagłębienia składałresztki od spożywanego wówczas święconego oraz pieniądze. Obrzęd ten - podobnież jak i pole z kamieniem - zwal się joście [od gwar. jeście 'jedzenie']. Mosz Kul 2/249.

b. Głazy, posiadające miskowate zagłębienia. Głazy te, poniekąd odpowiadające może

stolom-oltarzom Bułgarów ..., były niegdyś, a po części nawet do niedawna, używane przezwłościan jako rodzaj ołtarzy. Mosz Kul 2/517. c. Tu taki głaz jest okropny w zaburskim lesie, to tam w czasie okupacji wtedy

odprawiała sie msza w Zielone Świątki. TN Gorajec 1984. 12 - Głazy rosną. [Kamienie:] Rośno i wychodzom, na wierzch nawet. Bo gdy sie orze w polu ... pługiem sie

zaczepia, bo duży kamień, duży głaz. Etni 1989 Bil g 135.

404 GŁAZ dokumentacja

RELACJE POTOCZNE13 - Głaz to jest to: jesteś taki jak ten głaz z kamienia. Do człowieka takie jes

porównywane No ale kamień to więcej. Kamienie so różne: i małe, , takie, , różne przeróżnekamremeÂgłaz to juz musi być potężny!... Tak,, ze go nie ruszy ze ziemi. Tak, ciężki jak

gtaz, o. TN Krasiczyn 1985. J

-►BOŻE STOPKI, DIABELSKI KAMIEŃ, KAMIEŃ, SKALA, SKAMIENIAŁOŚĆ.


PIASEK



Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Ekwiwalencje. Wygląd.Własności. Ilość. Działania. Obiekt. Materiał i narzędzie. Zastosowanie praktyczne, w medycynie ludowej, w magii.Przepowiednie i wróżby. Lokalizacja i lokalizator. Sennik.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Zamówienia. Modlitewki. Pieśni weselne. Przemowy weselne. Pieśnimiłosne. Pieśni żartobliwe. Pieśni sieroce. Pieśni zawodowe. Ballady. Mity kosmogoniczne i bajki ajtiologiczne.Bajki i baśnie. Legendy Relacje potoczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Bibliografia.

W kulturze ludowej piasek jest symbolem mnogości i niepoliczlności (fraz. czegoś tyle, co piaskuw morzu 'dużo'), a ze względu na lotność, sypkość - symbolem nietrwalości (fraz. budować, pisać na

piasku). Jest zarówno symbolem początku życia, jak też jego końca. To „zarodek", z którego zgodnie zwolą Boga powstaje nowe życie (ziemia) Tom Kos 90; por. też euroazjatycki mit kosmogoniczny ostworzeniu przez Boga ziemi z garści piasku przyniesionego z dna morskiego Tom Kos 75-76,-^ziemia, -►woda.

W języku polskim słowo piasek ma podstawowe znaczenie (i) 'bardzo drobne kamienie, w postaciziaren'; (2) zwykle w l.mn. 'ziemia nieurodzajna'; oraz (3) 'o czymś miałkim, sypkim, podobnym do

piasku'. Wyrazy pochodne pfaskarz 'człowiek trudniący się zawodowo wydobywaniem i sprzedażą piasku'; piaskownica; piaskowy (l) 'zawierający piasek, zrobiony z piasku', (2) 'mający kolor piasku,taki jak piasek, właściwy piaskowi'; piaskowo 'w kolorze piasku' rozwijają znaczenie pierwsze,

podstawowe.

= Słowo piasek etymologicznie wywodzone ze stind. pamsiis 'pył', parhsukas 'proch' Vas ES 3/250; Zdrobniale piaseczek, piaseniek Kot Rzesz 102, w zgrubieniach piach. P. zawierający w sobie złotonazywany jest piaskiem złotonośnym SJP Dor 6/292, metaf. złote piaski to P. czyste, bez mułu Dek sier 188. Ze względu na miejsce występowanie nazywany rzecznym I5a, Kul Wie! 1/168, wiślanym 34a,bugowym K 33 chci 7 itp., morskim NKPP chrzęścić, nadbrzeżnym MAAE 1897/195 itp.

Ir P. określa się jako rodzaj drobnych ->kamieni 1, Etnl 1989 Biłg 104. + W pieśni miłosnej P. współwystępuje z w o d ą, z którą nie może się rozłączyć, tak jak chłopiec i

dziewczyna 20, podob. Biel Kasz nr 103. P. i wodą leczono choroby wedle zamówień 15; w zagadce -tylko łza jest wodą bez piasku 2.

Jako mieszanina trudna do rozdzielenia P. współwystępuje z m a k i e m lub z prosem w próbachniewinności i trudnych zadaniach wykonywanych dzięki pomocy życzliwych mrówek 45, podob. B az

Tatr 165. *-* Na zasadzie jadalny : niejadalny - ziarna P. przeciwstawiane z i a r n o m z b o ż a , np. w

bajce zaklęty młyn miele P. zamiast zboża cisz Krak 94, por. zag. 7. W pieśniach droga wysypana P.(droga do dziewczyny, która odwzajemnia uczucia) przeciwstawiana jest drodze cierniowej 22.

Piaszczysta droga, w której grzęzną konie,

406 PIASEK - eksplikacja PIASEK eksplikacja 407

wozy przeciwstawiana jest twardej drodze Hajd Nie 168. Suchy piasek, (ląd) w opozycji z wodą; np.

fraz. pływać po piaskach znaczy 'kłamać' s SFr 1/664, por. przysi. NKPP płynąć 5c; w pieśni

żartobliwej w piasku się utopisz choć wody nie będzie K 9 Poz 195. x Jest od początku ziemi 39; w kolędzie Jezus mówi o sobie: Stworzyłem piaski, kamienie,

Ludziom zabawienie K 5 Krak 235. Wedle mitu kosmogonicznego posługując się P. lub ziemiąprzyniesionymi z dna morskiego Bóg stworzył ziemię 37, -+ziemia. W bajkach jest wynikiem

działania diabła: np. pod Olkuszem, gdzie diabeł P. przysypał przyniesione na polecenie

ca, który poszedł na wojnę 36; w grze dziecięcej koza nie może przejść przez gorący P. K 40 MazP 451, K 41 Maz 118, podob. ZWAK 1878/117-118.

Waga. P. jest: c i ę ż k i do dźwigania - za pokutę baba dźwiga go w worku na Kalwarię SimślOpoi 82; żart. też, gdy się go ma w rękawach, fraz. mieć piasek w rękawach 'nie chcieć pracować' s

SFr 1/664, por NKPP piasek 4; analogicznie fraz. ni mieć piasku v rąkayica/ 'być pracowitym' Sych

SGKasz 4/241; lekki K 42 Maz 366, dlatego też latający, lotny K 39 Pom 7, K 26 Maz 54; z w i e w n

y S SFr 1/664; ruchomy s SFr 1/664,



Twardowskiego ->srebro 47; też w miejscu, gdzie diabeł czego sie najad i potem to wydarło z niego, totym piaskiem przytkoł TN Gorajec 1984.

W legendzie P. nad jezioro przyniosła w fartuchu Stolimka, która chciała usypać swemu synowidrogę przez jezioro Lud 1965/257. Z ziarenek P. wielkie góry stoją przysł. 9; wg legendy z trzechfartuszków P. św. Małgorzata na podziękowanie ludziom za gościnność usypała górę nazwaną GórąŚw. Małgorzaty Grodź Łęcz 55-57.

Z P. za zrządzeniem Boga pochodzą wszy 40, por. kasz. fraz. piasećk v głovie 'gnidy we włosach'Sych SGKasz 7/256; z P. też mają się rodzić pchły Kul Wiel 3/532; demony wodne, to dusze wylęgłe zP. leżącego na dnie wód Pel Dem 85; perły rosną z ziarnka P. wbitego za skórę ryby 50.

W legendzie Bóg zamienia P. w ->złoto Lud 1905/379; w bajkach jako nagroda za uratowanieżycia P. zmieniany jest w złoto i srebro 46. Mora/zmora zmienia się w P., aby pod tą postacią dostaćsię do zamkniętych pomieszczeń Kul wiel 3/452, K 15 Poz 44. W bajce zaczarowany pierścień zmieniasię w groch, mak, a następnie w P. 41.

W Jako niestabilny P. wymienia się z l o d e m i po wie t r z e m , por. fraz. (zamki) budować na piasku / z piasku / na łodzie / na powietrzu 'robić rzecz nietrwałą, snuć nierealne marzenia' SJP Dor 6/292, NKPP zamek 3; zostać na piasku/lodzie/mieliźnie 'doznać niepowodzenia; zawodu' s SFr 1/664.Jako niepoliczalny (złożony z niedającej się policzyć masy drobnych cząstek) -z g w i a z d a m i naniebie, l i ś ć m i na drzewie itp. 26.

® P. ma wygląd ziarenek 1, 9, s SFr 1/664; d r o b n y c h 21, 43, s SFr 1/664, w zag. jak głowamuchy 1; w baśni P. pod zaklętym kamieniem jako orzechy włoskie LL 1973/6/58. W zag.

porównywany do mąki 7, iskier 6. Też g r u by, gruboziarnisty s SFr 1/664. Barwa. B i a ł y 23, S SFr 1/664, Karw Dobrz 125, Gaj Rozw 118, Pies Śl 1/395, Kot Rzesz 102,

PSL 1957/4/216, MAAE 1908/96, por. zawołanie piaskarza: Piasku białego, wiślanego! :i4a; czysty sSFr 1/664; biały/głęboki/wielki P. nad -+morzem, -»dunajem w pieśniach jest miejscem śmierciuwiedzionej dziewczyny 35; złocisty Kot San isi; ż ó ł t y 17, is, s SFr 1/664, Kul Wiel 1/168, Kuk Pow 206, Kot San 166; kolorowy Kul Wiel 1/580, K 24 Maz 134, r y d z y , tj. rudy K 28 Maz 94; świecący K 28 Maz 335.

O Wilgo tność . 5u c / i y PSL 1957/4/216, Stef WarmOp 76; suchy P. utożsamiany jest zestałym lądem, w baśniach jedną z rzeczy niemożliwych do spełnienia było pływanie łodzią po

suchym piasku Cisz Krak 188, K 42 Maz 533; mokry, w zag. Jakiego piasku najwięcej w wodzie?{Mokrego) Folf Zag nr 1343.

T e m p e r a t u r a . Po g o r ą c y m P. wędruje dziewczyna szukająca swego chłop-

K 33 Che! 7, por zag 8. P. jest m i a ł k i , s y p k i s SFr 1/664, Dek Sier 40, stąd fraz. pisanie na piasku 'nietrwałe' s SFr

1/6G4, w przysi. Ciej przerzekó białogłowa, pisz na piósku jeji słowa NKPP białogłowa I2a; w zag.

porównywany do mąki 7. Jest o s t r y F.tnl 1989 nilg 104; szorstki, drapiący, por. fraz. mieć piasek w oczach 'wskutek

zmęczenia, niewyspania - odczuwać drapanie, pieczenie pod powiekami' SJP Dor 6/293, por. kasz. 'być Śpiącym' Sych SGKasz 4/240.

•"• P. jest symbolem niepoliczalności, zgodnie z zag. jest go na ziemi najwięcej 3, por. fraz. jak/ile

piasku w morzu / nad morzem 'dużo' 26, por. NKPP piasek 2a. Fraz. piasek liczyć znaczy 'wykonywać

daremną pracę' NKPP piasek 7. Miary ilości: drobina 37, ziarenko 9, 50; garść i5a, szczypta Kot San 172, K 48 Ta-Rz 272, korzec

45, worek s SFr 1/664, tnrba 29; kupa Nitsch Tek 86, Kot Podg 48, kupka 29, 45, góra Kot Podg 48,

górka 29. ■ P. s i e d z i / s t o i nieruchomo 8, P. zawiewa drogę s SFV 1/664; w pieśniach ścieżkę, po której

chodziła panna - co oznacza jej zamążpójście 24; w metaforze poetyckiej zasypuje ślady zmarłych [s.Derkacz] Szcz Ant 278; zasypuje oczy, we fraz. żeby mi piasek miał oczy zasypać, to swojej krzywdy

nie daruję 'żebym miał umrzeć' K 9 Poz 50; komuś, kto Utonął, W y ż e r a ( toc zy) O CZ yK 50 Sa-Kr 211, war.: K 26 Maz 69. B r y k a / t r z e s z c z y pod nogami tancerzy K 2 San 189, chrzęści, w por. jakbe morsci piósk

w zębach rrdół NKPP chrzęścić, skrzypi s SFr 1/664; kurzy się K 14 Poz 316, K 1 Pieś 433, we fraz.

kurzy się za uciekającym powsz. ♦ P. jest obiektem działania sił przyrody, istot nadprzyrodzonych, człowieka: (a) W typowej formule pieśniowej woda piasek niesie/tocy 21. (b) Wiatr rozwiewa P. Ono wej tak, jak z kupom piasku, co na niom wiater

ducha: nakladzies, nakładzics, wiater ci duchnie, i z kupy ani ślaku znaku Nitsch Tek 86;wiatr/wir powietrzny, tj. diabeł porywa lecąc P. i ziemię z drogi i jedzie w nim KulMiw 438; kurzy piaskiem NKPP diabeł 92; kręci K 15 Poz 184, Pel Dem 74; zamiata Peł Dem 74;unosi z sobą K 40 MazP 80; porywa TN Banachy 1984; porywa ze sobą K 13 Poz 186, Szyf Miw155; wznosi, unosi, zawiewa w górę i kręci K 42 Maz 366, K 15 Poz 184, Dek Sier 87, TN Banachy1984. Nazywa się to diablim tańcem K 15 Poz 184, K 42 Maz 366, tańcem złego ducha Peł

Dem 74; uważa się, że to się diabeł cieszy, tańczy i młynkuje K 17 Lub 75. (c) P. jest obiektem działania istot nadprzyrodzonych: duch pokutujący ciska P. K 7 Krak 56;

wierzy się też, że zmora dusi P. K 4 Kuj 266; -+wiatr, ->wir powietrzny.

(d) Piaskarz wozi i sprzedaje P. 34.

W pieśniach żart. pojawia się motyw pływania po P. 27; grabienia, wiązania, koszenia piasku, np.

piasek grabiła, wodę wiązała, Po tej robocie tydzień leżała 28;

408 _________________________ PIASEK eksplikacja PIASEK eksplikacja 409

jest to też określenie bezsensownej pracy, np. jak piasek grabić śmie} oPoi 2s; gmbienie piasku na

księżycu ma być pośmiertną karą dla starej panny śmiei oPoi 76. ł Jako materiał sypki i lotny pojawia się w formułach niemożliwości, np. ukręcić bicz z piasku 14,

budować na piasku 'robić rzecz nietrwałą, snuć nierealne marzenia' NKPP piasek 5; w bajce diabeł na polecenie Twardowskiego w ci ągu godziny wystawia karczmę z P., robi z P. bic i bicisko 43. Bajkowy

bohater kręci linę z P., by wydostać się z nieba 42, a czarownica toczy z P. siodło i uzdę 44.

Narzędzie. P. można na chwilę oślepić, np. sypnąć piaskiem w oczy por. Dek sier 23; diabeł sypie

zdrowemu krosty posypią, ospa lub odra" K 17 Lub 114. Czarownice prusząc piasek ku zachodowi

słońca sprowadzały ->burzę, -»-grad K 7 Krak 222. Zbieranie P. ze śladów krowy i zakopanie go pod żłób miało odbierać krowie mleko Szyf Mi\v

160, podob. Kul wiel 3/464. Zebranie P. ze śladów osoby nienawistnej i powieszenie go w kominie w

woreczku pozbawiało tę osobę zdrowia K 34 Chel 161. Okrwawiony P. z miejsca, gdzie został

wykonany wyrok śmierci, miał mieć moc czarodziejską, „zachowany pomiędzy napojami lub rzeczami

jadalnemi, sprawiał wielki pokup" K 15



yp ą p y ypludziom piasek w oczy Czub Aneg 67. Fraz. oczy/w oczy komu piaskiem

sypać/zasypać/nasypać/ciskać/miotać/rzucać/suć'kłamać, dokuczyć komuś' NKPI> oko 101, por. SJP Dor 6/293.

Za s t o s o wa ń ie p r a k t y c z n e , (a) Powsz. jako materiał budowlany; do budowy dróg;kopców na warzywa Sobr Tek 2/19, Kul Wiel 2/413; kopców na wiklinę Kul Wiel 1/477; itp. (b) dom y c i a się Gaj Rozw 68, żart. w przysł. Szoruj się, babo, piaskiem i wodą, diabła zjesz, nie będzieszmłodą NKPP baba lso; do mycia/szorowania naczyń/sprzętów: Zaprzągajcie konie, woły, bo wywieziema

fafoły - Maryśki Dorę-downy! - a brać na nią cztery fury piasku (do szorowania) K 3 Kuj 215, por WitBaj 137, Kul Wiel 1/218, Kul Wiel 3/48; P. przyniesiony z góry, gdzie zapadł się kościół taki, że jak

graty niem wytrze, to jak nowe MAAE 1908/124; (c) posypywano nim lód, śliskie powierzchnie K 8Krak 24, LL 1962/4-6/83; (d) zasypywano nim ogień, aby zdusić żar TN Krasiczyn 1985; (e) bawiły sięw nim dzieci ŁSE 1965/23, K 33 Chel 86; (f) podkuwano nim drób, np. gęsi, aby się nie podbiły,

przepędzając przez smołę i P. wisla 1888/298, Dek sier 40; (g) używano jako środka wysuszającegoatrament, por. zag. Gęsią orze, piaskiem sieje, złoto mu się rodzi (Pisarz gminny) 4; (j) pbwsz.wysypywano P. przed różnymi świętami podwórza, podłogi 51, sypano wzory na grobach Kul wiel1/580, K 24 Maz 134.

P. nie nadaje się do j ed z en i a, ale - wedle opowieści wspomnieniowych - jak przody była bieda jedli trawę, piasek, taki, co młynarz kuje kamień młyński Hajd Nie 234, podob. Nitsch Tek 115. W pieśniach macocha posypuje sierocie chleb P. 31; sierota, która chce być z matką w grobie, jest gotowaP. jeść/łykać 32.

Gąska je P. 30, drób łyka/je P. Wit Baj 76; popularne jest tzw. kluskowanie drobiu, tzn. tuczeniedrobiu śrutą jęczmienną oraz kluskami z pszennej mąki z dodatkiem P. Kul Wiel 2/134.

Za s t o s ow a n i e w m e d yc yn i e l ud ow ej . Zjedzenie P. z grobu miało być lekarstwemna wszelkie choroby Lud 1896/161, K 15 Poz 152, K 34 chel 147. Kąpiel w wodzie z P. z mogiłstosowano w leczeniu przestrachu Bieg Lecz 70. Okłady z ciepłego P. stosowano przy leczeniu: bólu

brzucha lub kolki Wit Baj 74, przestrachu u dzieci Etnl 1989 Bilg 104, odmrożeń Wit Baj 274.Pocieranie P. połączone ze zmywaniem wodą miało leczyć: ukąszenie przez żmiję I5b lub łasicę i5a,ŁSE 1963/126, zastrzał i5c; wypowiadano przy tym specjalne formuły. Posypanie dziecka P. zebranymze śladów trzech kół jednego wozu, miało odczyniać zadany urok K 39 Pom 382. Dźwiganie worka z P.

uważano za skuteczne w leczeniu febry ZWAK 1889/71. M a g i a l u d o w a . Rzucanie P. na upatrzoną osobę było jednoznaczne z rzuceniem na nią

c z a r ó w Mosz Kul 2/342; tak można było spowodować, że „się zaraz

Poz 121 i 98. Dodanie P. z grobu lub spod ogrodzenia cmentarnego do potrawy, miało ukryć wszelkie kradzieże

kucharki K 48 Ta-rtz 272. Wypicie w piwie P. z grobu wymieszanego z potłuczonymi kośćmi trupimi miało powodować

chorobę Kul wid 3/463, a wrzucenie P. z grobu do sieni karczmy - zepsucie piwa Kul Wiel 3/464.

C z a r y m i ł o s n e . Rzucenie przez dziewczynę chłopcu P. w oczy miało spowodować jegomiłość K 34 chel 161. Zjedzenie P.: „Obok śladu wydeptanego na drodze przez wybranego chłopca,dziewczyna wydeptuje swój własny, potem z każdego bierze po szczypcie P. i zagniata w ciasto nachleb rozczynione. Jeżeli zdoła dać mu do zjedzenia choć kawałeczek, to go niezawodnie pozyska" K

34 chel 161. Wysypanie P. dróżki z domu dziewczyny do domu chłopaka miało spowodować sprowadzenie

chłopca: zbirała piosecek do fartuska ze śladów stóp Jasmia. Jasiniu nazad skierowoł swe kroki do Małgosi LL 1966/2-3/35, por. 22. Podobnie deptanie przez chłopca P. pod oknem dziewczyny 23.

M a g i a p t o d n o ś c i o w a. P. z Częstochowy, a szczególnie wzięty zza ołtarza dodawano do

ziarna przeznaczonego do pierwszego siewu, by zapewnić urodzaj ZWAK

1879/8, podob. K 51 Sa-Kr 72. Aby krowie mleko nie zginęło, rozlane mleko „trzeba z P. zebrać,' przynieść i wrzucić do chlewa,gdzie krowa stoi" K 42 Maz 400.

Z a s t o s o w a n i e o ch a r a k t e r z e oc h r on n y m. Wkładano P. do trumny zmarłego podejrzanego o to, że może stać się strzygą, by po śmierci był zajęty liczeniem ziaren Kuk Pow 195; podob. w Wigilię Bożego Narodzenia wracając z kościoła rzucano za siebie mak, piosek i wycke, bystrzygi nie miały sił lecieć, musiały to pozbierać Baz Tatr 165.

Rzucano P. na pochód żałobny, żeby się przed nim droga czyściła K 33 chel 186; na grzędy, abyliszki nie jadły kapusty ZWAK 1885/36; na pszczoły, by się nie wyroiły Kul wiel 2/248; rzucano P. potrzykroć za lecącymi gęsiami, żeby kurczęta się dobrze Wywiodły K 34 Chel 171.

Rozsypywano P. wokół kogoś/czegoś tworząc krąg magiczny: np. pasterz rozsypywał wokół swejtrzody P. przyniesiony z kościoła, by chronić trzodę od wilka K 40 MazP 49.

S p r a w d z a n i e ob ec n oś c i z mar ł yc h. Posypywano P. podłogi/ławy w noc poprzedzającą1 listopada Szyf Miw 73, ŁSE 1965/35, w noc wigiliną Szyf Miw 28, w noc poprzedzającą ślub sierotyWoź Łow 49-50, w wigilię Nowego Roku Szyf Miw 36, by sprawdzić obecność zmarłych w domu;

podob. sypano P. wokół kołyski, by sprawdzić czy

410 PIASEK - dokumentacja PIASEK dokumentacja 411

zmarła matka przyszła nocą do dziecka Kuk Pow 206, Woź Łow 43, także sprawdzano w ten sposób

obecność istot nadprzyrodzonych K 22 Lecz 271. ♦ Na podstawie obserwacji zachowania się zwierząt na/w P. przewidywano stan -^pogody.

Uważano, że będzie po g od a , gdy: kury/wróble grzebią się w P. Gaj Rozw 135, ZWAK 1881/178;

piskorz zakopuje się w P. ZWAK 1882/191; równolegle, będzie de s z c z , gdy kury kąpią się w P.ZWAK 1878/134; deszcz lub mróz, gdy kury iskają się i grzebią w P. ZWAK 1889/73, ZWAK 1886/101.

Jeśli ktoś zobaczy żabę po raz pierwszy w danym roku na I'., będzie suchy rok LL

1964/3/41.

4 - Cesią orze, piasek sieje, złoto mu się rodzi. (Pisarz gminny). Folf Zag nr 1095; nadto war.: ... chleb je. Cisz

Krak 347; por. przysl. Kto gęsią orze, a piaskiem sieje, temu się często rodzi złote żniwo. NKPP orać 3a, tamże war.

5 - Czerwoni/ ptaszek kopie ogonkiem piasek. (Burak). Folf Zag nr 159; war.: ... wierci zadem piasek. (Cebula).

Folf Zag nr 161.6 - Czerwony robasek ma ze sobą piasek. (Ogień, iskry). Folf Zag nr 198; tamże war.: ... wciąż

sieje cyrowny piasek. 7 - Mąka sypie się jak piasek. Leci ptaszek ponad daszek, sypie mu sic z tyłu piasek. (Młyn). Folf Zag nr 154; tamże war.: ... popod lasek, ... z

d... piasek. (Paprzyca w młynie), nadto ts. ZWAK 1886/139; Jcs u nas taki ptdsek, Co miele d... piasek; Kamienny



W pierwszą rocznicę urodzin dziecka wróżono o jego przyszłości, prowadzono je do stołu, naktórym stawiano różne przedmioty, i po tym, co dziecko chwyci, zgadywano, do czego jest zdolne i

czym będzie. Gdy weźmie najpierw P. - wcześnie umrze Kul wiel 3/117; przed Nowym Rokiemnapełniano naparstek mokrym P. i wróżono o śmierci poszczególnych osób, „czyja kupka P. do ranasię rozrzuci, ten w ciągu roku umrze" K 39 Pom 371.

A P. lokalizowany b l i s k o wody, np. nadjeziorem, rzeką, strumykiem, morzem 35, Kap Baj 93, dunajem K 41 Maz 36, nadto ZWAK 1882/106; studzieneczką 1,L 1961/4-6/59.

Najczęściej przyniesiony/wyrzucony przez wodę Plut Glog 92. Powsz. na g r o b i e / m o g i l e K4 2 Maz 542, stoin żyw 390; na cmentarzu K 24 Maz 26,

K 48 Ta-Rz 272. W pieśni torba/górka/kupka piasku w kalinowym lasku oznacza dziewczynę, która odmawia

kochania 29. P. jest miejscem pochówku zmarłego 17, 33, fraz. zasypie ci śmiertelnym piaskiem oczy znaczy

'umrzesz' NKPP piasek 11, por. Sych SGKasz 4/241; fraz. piasek gryźć to 'konać upadłszy na ziemię'oraz 'nie żyć, umrzeć, być pochowanym' s SFr 1/664, Sych SGKasz 4/241; fraz. pójść do piachuoznacza 'bycie pogrzebanym' LL 1961/4-6/92; podob. pościelić piaseczkiem, w pieśni Na zielonym

kierchoweczku Leżeć będę jak w łóżeczku. Piaseczkiem mi pościelecie, Trawniczkiem mię przykryjecieRog śląsk 235; leżeć w piachu to 'być zabitym; umrzeć' K 39 Pom 211, K 12 Poz 219, K 35 Przem 217;

przysypać/zasypać/zagrzebać piaskiem znaczy 'pogrzebać' K 27 Maz 150, K 42 Maz 540, K 8 Krak 83; podob. pieśniowa formuła: pójdę za Piaseckiego, za Murawskiego znaczy, że dziewczynie piasek oczy zasypie i murawa na niej porośnie K 34 chel 164.

Fraz. chować/kryć głowę w piasek oznacza chęć niedostrzegania rzeczywistego niebezpieczeństwaSJP Dor 6/292.

^ W s e n n i k u biały, żółty P. oraz zwały P. oznaczają coś n iedobrego , pogrzeb ; podob. worek piasku Etnl 1994 Nieb 153. Wróżebną siłę wzmacnia biały i siwy kolor P. Kul Wiel 3/180.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI 1 - Jaki to kamień, co jest teli jak głowa, a nie potrafi nim okna wytluc? {Ziarnko piasku, tele co głowa muchy).

Folf Zag nr 30. 2 - Która woda jest bez piasku? (Łza). Folf Zag nr 39.3 - Czego najwięcej na ziemi? (Piasku). Folf Zag nr 21.

ptasek miele sobie piasek. ZWAK 1886/138; Kouo strzechy lata ptasek, sypie sie mu ... piasek. ZWAK 1886/139; Lata ptaszek popod daszek, ... MAAE 1908/328.

8 - Piasek stoi/siedzi nieruchomo.

Jedno wola: stójmy! drugie wola: idźmy! a trzecie mówi: szepleńmy. (Piasek, potok, trzcina). Folf Zag nr 885;tamże war.: ... pójdziemy ... rusajmy się ... stójmy. (Woda, piasek, tatarak); ... pójdź ... siądź ... obertajmy się. (Woda, piasek, piana); ... siedź ... pójdź ... pochrobocmy się. (Piasek, woda, trzcina); nadto war.: ... chodź ... stój ... kiwajwa sie. ( Woda, piasek, trzcina). ZWAK 1886/141, TN Bychawka 1962, -+woda, ->kamień.

PRZYSŁOWIA 9 - Z małych ziarnek piasku wielkie góry stoją w polu. NKPP ziemia 12b. 10 - Kto nie chodzi do szkoły, t en na piasku pasie woły. NKPP książka 14c.11 - Le [tylko] głupc seje groch na piósku. NKPP głupi 228.12 - Kto piasek plewami zasiewa, jak na łysinie włosów, tak wiele kóp miewa. NKPP

rola 13. 13 - Kto ma piaski, ma laski. NKPP piasek 3; por. Za lasem piasek, a za piaskiem l asek.

NKPP las 47. 14 - Z piasku bicza nie ukręci. NKPP bicz 13, tamże war., nadto Wit Baj 318, por. LL

1960/2-3/83. ZAMÓWIENIA

15 - Pocieranie piaskiem i obmywanie wodą leczy: a. ukąszenia łasicy, b. żmii,c. postrzał.

a. „[Zażegny wacz] zaczął rzecznym piaskiem z wolna pocierać uchlaną piętę. Czynił tozawsze w jedną stronę, jak biegła fala, a przy tym głośno mówił: Boże Wszechmocny, ratujw przypadłości! Wszedł raz Pan Jezus w pol ną drogę, Uchlała go łasica w nogę, Piaskiem pocierał, wodą obmywał, Świętą Trójcę i świętego Piotra Na ratunek wzywał. Piasek garściąchodzi, Niech się jad rozchodzi. Woda płynie, Jad niech ginie. Dek Sier 168.

b. Scdł Pan Jezus ze świętym Piętrem drogą, święty Pietr się pozostał, a Pan Jezusoberziol: - Chodź, Piętrze! Nie mogę, bo mie ukąsiła żmija w nogę, - Zatrzyj piaskiem, wymyjwodą, Żadne żmijowe jady tobie nie zaszkodzą. ZWAK 1879/52, nadto war.: Bieg Lecz 110; Szlambez cembrowaną wodę, ugryzła mnie żmija w nogę. Piaskiem ścieraj, wodą zmywaj, Matkę Boską na pomoc wzywaj. Po wykonaniu zabiegu, ... należy zmówić trzy razy Zdrowaś Mario.LSE 1963/150; ... uszczypil go robaczek ... weźże piasku i wody, obmyj ten jad gadowy Bieg Lecz110; Szła Najświętsza Panna drogą, Ukąsiła ją żmija w nogę. ((Weź piasku, wodą podlewaj. Najświętszą Panienkę wzywaj!)). Bieg Lecz 108.

c. [Zażegnywanie zastrzału:] Sed(l) Pan Jezus z świętym Piętrem bez wodę, Uscypił go po3łrzal w nogę. Weś-ze ty święty Piętrze piasku i wody, Zetrzyj postrzałowe jady, Niech

nie mają grzeszni ludzie ty N. N. przeszkody. ZWAK 1879/55, nadto war.: Bieg Lecz 222. MODLITEWKI

16 — Kto te modlitewke mawiał będzie, Z Bogiem Ojcem w niebie będzie, Choćby miał grzechów jak piasku w morzu, Jak gwiazd na niebie, Jak liści na drzewie. Kot Zn 79, por. teksty

412 PIASEK dokumentacja PIASEK dokumentacja

41:5

określane jako „List niebieski", „List do Pana Jezusa" Kot Zn 216 i 459, „List św Michała ArchaniołaBożego" MAAE 1908/123.

PIEŚNI WESELNE 17 - [Pieśń śpiewana sierocie:] Ktoś po komorze chodzi i stuka, pewnie Marysia mamusi szuka, Oj

szuka, szuka, ręce zatamuje, gdzie sie mamusia moja znajduje? Pierwszy wianeczek - cztery deseczek,

drugi wianeczek - żółty piaseczek, trzeci wianeczek - zielona murawa, idź moja CÓruŚ, do Ślubu sama.

TN Wola Przybyslawska 1980, war.: LL 1961/4-6/66.

18 - Jedzie Jaś mój, jedzie, Już ci jest na piaskach - Nie wiezie poduszek, Będzie spat na trzaskach.Pies Śl 1/122, war.: K 18 Kieł 138, K 19 Kieł 12, K 44 Gór 257; ... oj, wiezie mi trzywtczki, Oj, byz

c. Ile piasku w morzu a liści na drzewie - tyle ja posywam [posyłam] pozdrowień do

Ciebie ... Lud 1907/45; war.: Ile piasku w morzu i kwiatów na łące zasyłam ci, Jędruś, stówamiłujące. LL 1972/1/53.

d. Sita piosku w morzu, tyla gwiozd na niebie, tyla przywiązania mom mała dla ciebie.

Silą piosku w morzu, tyla gwiazd na niebie, tyla tez w mych oczach, boś mię zdrajca, zdradził. K 12 Poz 226.

e. Gdybym miał serc tyle, Piasku w morzu, Kiosków w zbożu, Jest ile, Wszystkie-ć te polecę, Konlenl z lego, Ze cię sobie Przynęcę. Her Kai 2/53.

f. ICelo v moru pasku, a v leśe cetyny [igliwia], Telo razi poźrem do mojej dźyvciny.



korków na paskach. Hol Wes 90; ... wiezie mi buciki na zielonych paskach. MAAE 1908/174; Jedziećon, jedzie, po żółtym piasku, wiezie trzewiki na złotym pasku. K 40 MazP 129.

PRZEMOWY WESELNE 19 — Proszemy was o młodzieniaszka i o szkapine pod młodzieniaszka, żeby szkapina nie

była chuda, bo to do kościoła daleka droga, byłaby to wielka sromota, gdyby miał pan młodywyciągać konia z błota, jeszcze więcej wrzasku niż z pijasku. Kul Wiel 3/143.

PIEŚNI MIŁOSNE 20 - Woda i piasek nierozłączni jak chłopiec i dziewczyna. Prędzej się rozłączy Wodziczka z piaseczkiem, Niżeli ja się rozłączę Z moim kochanecz-kiem. Rog

Śląsk 202, Pies Śl 1/307, -vkamień. 21 - Woda/strumyk niesie/toczy drobny/biały piasek - chłopiec prosi dziew

czynę o spotkanie / rachuje gwiazdy / cierpi. Idzie woda, idzie, drobny piasek niesie, czekaj mnie, frajerko, w smerkowym lesie. K 44 Gór 215,

ts. K 45 Gór 208; nadto war.: Idzie woda, idzie, drobny piosek tocy, gwiazd nie porochujes, wytazą ciocy. K 45 Gór 272; Strumyczek pod górą Biały piasek toczy - Co dla ciebie cierpię, Niech świadcząme oczy. Pies Śl 1/395.

22 - Chłopiec wysypuje piaskiem dróżkę do dziewczyny, by zapewnić sobiewzajemność.

Me mogą się dowiedzieć Ani się dopytać, Kaj ta dróżka do kochanki Piaseczkiem wysypać. Ej, ta

dróżka piaseczkiem, A chodniczek cierniem, Nie chodź do mnie ty, syneczku, Nierada cię widzę. Pies Śl2/339. 23 - Chłopiec depcze piaseczek pod okienkiem dziewczyny.

Pod moje okienkę bioluśki piosecek, Coć mi go nadepce ten mój kochanecek. Pies Śl 2/529 tamżewar.

24 - Ścieżka, po której chodziła panna trawką/mchem zarosła, piaskiem zawiała [= panna wychodzi za mąż].

Ja róże zerwie, nie będzie rosła, ji ta ścieżka, coś po niej chodziła, trawką zarosła. Trawką zarosła, piaskiem zawiała, opowiedz mi, moja mamo miła, za kogoś mnie dala. TN Michalówka 1981,war.: Krzyż Kuj 1/257, TN Wymysłów 1980.

25 - Na piasku stoi młyn/zamek, w którym mieszka dziewczyna. A wiem ci ja piasecek, w tym piasecku mynecek ... W tym mynecku mynaza, ma-ć ta Kasię jak zaza.

K 18 Kieł 161; war.: Pod Selwaldem piaseczek, na piaseczku zameczek ... K 40 MazP 198, war.: K 12Poz 319, K 25 Maz 42, K 48 Ta-Rz 148.

26 - Ile/siła piasku w morzu, tyle: a. miłości chłopca do dziewczyny; b. obłudy, fałszywości, nieszczerości w dziewczynie, chłopaku; c. pozdrowień.

a. Re piasku w morzu, ile gwiazd na niebie, Tyle mam miłości, kochanko, do ciebie.Lom Śląsk 382, war.: Rog Śląsk 143, Pies Śl 1/386, K 46 Ka-S 182, -^gwiazdy.

b. Ile piasku w morzu a dziurek w przetaku, tyle fałszywości jest w każdym chłopaku.Piat Krak 197; war.: Ile piasku w morzu, ile gwiazd na niebie, tyle jest obłudy dziewczynou ciebie. K 6 Krak 454, ->gwiazdy.

y

p , y y [ g ], p j j y yMAAE 1898/74.

g. Choćby ich jechało jak we wodzie piasek, to jo bym wolała, żeby Wicuś przysedł]Piat Krak 210; war.: Choć. bym wybzierala, Jek nad morzam psiosku, Już jo nie tuslysza Mego

Kuby trzasku. Stef WarmPś 3/13; Zęby was tu było, jak na morzu piasku, Nie było, nie będzie, jak kochany Jasiu. MAAE 1908/176-177.

PIEŚNI ŻARTOBLIWE 27 - Czynności absurdalne: strzelanie piaskiem, grabienie go grabiami, koszenie

kosą, pływanie po piasku. Kuose pijasek kuos-ile na górze Przitarskim. Biel Kasz nr 505; tamże war.: ... piasek.*jrabił

grabiami, makiem ptaki strzelał. K 12 Poz 303; Po wodzie chodził, po piasku plywal ... K 50 Sa-Kr 318; nadto war.: ... wodę zagrabiał grabiami, ptaki piaskiem strzelał. TN Siennica Różana 1966.

28 - Leniwa(-y) dziewczyna/chłopak piasek grabi/wiąże/kosi. a. Piasek grabiła, wodę wiązała, Po tej robocie tydzień leżała. ZWAK 1878/85; war.:

Grabie wuoda grablile w jez'orze Wjeleskim, kuose pjasek kuosile na guórze Przitarski. KamPom 112, nadto war.: K 39 Pom 221, Stef WarmPś 2/55, K 40 MazP 162, K 15 Poz 196, K 20 Rad 207,K 46 Ka-S 202.

b. Siano grabiła, piasek wiązała, po tej robocie tydzień leżała. NKPP robota 65, nadtowar.: LL 1961/1-2/47, K 9 Poz 242, K 25 Maz 244 i 245, Rog Śląsk 257, K 18 Kieł 167 i 168, K 6 Krak 58.

29 - Torba/górka/kupka piasku w kalinowym lasku [= dziewczyna, która niechce kochać chłopca).

Z tamtej strony lasku wisi torba piasku, chciałem pocałować, narobiła wrzasku. TN Gielczew1978; war.: Niedaleko lasku była górka piasku, chciałem jo przedmuchać, narobiła wrzasku. Bart Lub277; W kalinowym lasku, ... jest tam kupka piasku ... K 19 Kieł 44; Oj w kalinowym lasku, da nakupecce piasku, chciałem z nią pozartować, da- narobiła wrzasku. K 25 Maz 200.

30 - Gąska je piasek. Bo moja gąsecka skody nie zrobiła, piasku sie najadła, wody sie napiła. K 45 Gór 218, war.: K 45

Gór 221. PIEŚNI SIEROCE

31 - Macocha posypuje sierocie chleb piaskiem. Swym dzieciom smaruje [chleb], Mnie piaskiem posypuje. Rog Śląsk 238, —^popiół. 32 - Sierota chce być z matką w grobie - jest gotowa piasek jeść/łykać.

Puśćcie mię do siebie! O cóżbyś tam jadła, O cóżbyś tam pila? O cóż wy tam jecie, Cóż tuy tam pijecie? Piasku się najem, I rosy napiję, Bożą manną żyję. Rog Śląsk 238, war.: K 22 Lecz

166; Będę piasek łykać, I tak jako i wy, ... Rosickę popijać. Lom Śląsk 238, [J. Kupiec] Pig Wyb 32. 33 - Sierota szuka w piaseczku matki i ojca. Chodził ci Pan Jezus po proszonym chlebie, napotkał sierotkę, co w piaseczku grzebie. Czego-ż ty,

sierotko, w tym piaseczku szukasz? Ojca, matki szukam ... K 21 Rad 87. PIEŚNI ZAWODOWE

34 - Piaskarz: a. wozi i sprzedaje piasek; b. żyje z piasku. a. Ani ja, ani ty, Nie mamy roboty, Kupim sobie wózeczek, Będziem wozić piaseczek.

414 PIASEK - dokumentacja PIASEK dokumentacja _______________ 415

ZWAK 1878/115, war.: K 1 Pies 356, K 41 Maz 111; ... będziem wołać: Piaseczek! Hej, piasku [białego, wiślanego]! K 42 Maz 81, podob. K 24 Maz 80

b. Piaskarz jestem z mego rodu, z piasku żyję i dla niego. K 24 Maz 80, war.: K 42 Maz 81. BALLADY

35 - Chłopiec przyprowadza dziewczynę na wielkie/białe/głębokie piaski i za

bija ją. a. Zawędrowali ta ku mozu na piasek, Jaś sobie zanucił jako leśny ptasek. Pedziałbym

ci, Kasiu, kiebyś sie nie bała, dziewieć-em panienek wzuciuł do dunaja. K 45 Gór 20. b Jak przywędrowali w te głębokie pioski Odpocznij kochanko Bo cię bolą nóżki

b. [By zdobyć rękę panny] dała mu [czarownica szewczykowi] jednego dnia do wybrania

korzec piasku pomieszanego z makiem ... K 17 Lub 193; podob. Kazał król zmieszać korzec prosa i

korzec piasku ... K 35 Prz 215, war.: K 8 Krak 45. 46 - Piasek przemieniony jest w złoto i srebro.

Mąż tej żaby nasypał jej [dziewczynie, która uratowała żabie życie] w fartuch piasku z kącika, i

kazał, kiedy wróci do domu, wysypać ukradkiem do skrzynki, nikomu nic nie mówiąc i nie pokazując. ... zrobiła jak jej mówiono. Na trzeci dzień w skrzynce miała srebro i złoto. ZWAK 1878/141.

47 - Diabeł ukrywa pod piaskiem przyniesione na polecenie Twardowskiego srebro Krz PUL nr 8251 nadto K 5 Krak 336 Lud 1929/131 Lud 1956/552



b. Jak przywędrowali w te głębokie pioski, Odpocznij, kochanko, ... Bo cię bolą nóżki. Jak przywędrowali na głębokie morze, Przepłyń więc, kochanko, ... Nic ci nie pomoże. PiesŚl 2/16; war.: ... wielkie piaski ...; ... białe piaski ... Pies Śl 1/14, 15, 16, Pies Śl 2/15, Rog Śląsk 79, 81; Jak przywędrowali na te białe piaski, - odpocznij, Wojtosku, boć mie bolą nozki. LomŚląsk 183.

36 - Dziewczyna wędruje po gorącym piasku szukając swego chłopca. Poszła panna, poszła, po gorącym piasku, Odezwijże mi się, nadobny robaczku.ZWAK

1878/87, war.: K 40 MazP 401.

MITY KOSMOGONICZNE I BAJKI AJTIOLOGICZNE 37 - Bóg stwarzył ziemię posługując się piaskiem/ziemią. [Bóg nakazał diabłu przynieść z dna morskiego piasek.] Diabeł za każdym razem wygłaszał imię

własne. Lecz woda z garści wypłukiwała mu piasek, dopiera nalegany przez Boga za trzecim razemwygłosił imię «Jego». ... Z tej drobiny [piasku] stworzył Bóg ziemię. I dlatego dużo wody jest, a mało

ziemi, bo nie było z diablowego piasku (coś więcej) zrobić. Grzeg Spisz 65, zob. Krz PBL nr 2450; por.rosyjskie wierzenie o stworzeniu ziemi z piasku przyniesionego z dna morskiego przez kaczkę. Lud1933/120, -Uziemia, ->woda.

38 - „Bóg światła ... rzekł do wezbranej wody: «... ja na tobie ufunduje ziemię. Wodo opadnij:ziemio powstań z nicości)). ... Bóg światła wziął dwa wieloryby, złożył je na krzyż i na nie zrzuciłkruszynę jakby ziarnko piasku, z którego na ich grzbietach rosła, coraz w górę wzrastała ziemia ..." K 7

Krak 4.39 - Góry, kamieni, piach to wszystko to jest od początku ziemi. Jak to Bóg zakładał świat, jak towszystko sie stworzyło. Czap Mat 110.

40 - Na początku świata, gdy ludzie nie mieli się czem zająć, sypali sobie do włosów piasek, który potem dla spędzenia czasu nawzajem sobie wybierali. Pan Bóg nie chcąc, aby ludzie tak bezczynnymi byli, przemienił ten piasek, który sobie do włosów sypali, w te małe stworzeńka [wszy]. ZWAK 1881/180.

BAJKI I BAŚNIE 41 - Pierścień zmienia się w groch, w ziarenko maku, w ziarenko piasku. K 46 Ka-S 514.42 - Ukręcenie liny z piasku/plew, by wydostać się z nieba. Krz PBL nr 1882, podob. Krz PBL nr

1921 II, Cisz Krak 247.43 - Zadania niewykonalne: stawianie budynku z drobnego piasku / wicie bicza z piasku. Mas mi za godzinę wystawić ładnom karcime z drobnego piasku i mas do każdego piasku wbić

gwóźdź na cal seroki i mas mi bic i bicisko z piasku zrobić ... ZWAK 1881/196, nadto war.: Kra PBLnr 1174, por. Krz PBL nr 8251.

44 - Czarownica robi z wody konia i toczy siodło i uzdę z piasku. K 15 Poz 196.45 - Bohater przebiera mak/proso i piasek by udowodnić swą niewinność lub zdobyć rękę panny.

a. [By oskarżony mógł udowodnić swą niewinność] król kazał zmieszać korzec maku i korzec piasku i daje piecuchowi do przebrania ... ZWAK 1878/148, war.: K 42 Maz 518.

srebro. Krz PUL nr 8251, nadto K 5 Krak 336, Lud 1929/131, Lud 1956/552.

LEGENDY 48 - Na piasku objawia się obraz N. P. Marii. Święta Panno! Tyś w Tursku laskami wsławiona, a nam grzesznym na Piasku jesteś objawiona, Tyś

sobie miejsce obrała, dla sług Twych się lokowała. K 10 Poz 380, war.: K 10 Poz 381, LL 1976/4-5/84. 49 - W pobliskich Lenartowicach kupił tamtejszy gościnny czyli kramarz, Jan Biadała

obraz tzw. kolderkowy z papieru, wyobrażający Najświętszą Marię Pannę z Dzieciątkiem,Michała Archanioła, św. Barbarę i św. Katarzynę. ... Gdy [obrazek] zwilgotniał, położył goBiadała na gałązkach od grochu pod swoją strzechą. Było to w wigilię Zielonych Świąt, w dniu9 czerwca 1764 r. W chwili, gdy zadzwoniono na nieszpory, obraz uniósł się i poszybowałnajpierw ku miejscowemu kościołowi, a następnie w stronę Turska, gdzie opadł i spoczął na

piasku, na czterech końcach a rkusza oparty, w miejscu, gdzie obecnie w ogrójcu kościelnymstoi figura Matki Boskiej. PSL 1971/3/141, por. K 10 Poz 140.

RELACJE POTOCZNE ' ■

50 - Ryba, która pływa sobie w morzu jakimś tam cudem wbije jej się ziarnko piasku, po prostu za skórę. I to ziarnko piasku uono potem, ... jakoś ze swego organizmu czymś tamukrąca. Po prostu ni może go wyrzucić, bo przecież uo co go wytrze, jino nosi w sobie. I toczerpie jej organizm i rośnie wtedy perlą z tego. TN Gorajec 1984.

ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK 51 - [W niektóre dni świąteczne lub przy innych specjalnych okazjach kobiety wysypy

wały piaskiem różnego rodzaju wzory na glinianej polepie zastępującej podłogę w chałupieoraz przed wejściem do domu.] K 39 Pora 372, Kul Wiel 1/168 i 191, Kul Wiel 2/389, Karw Dobrz124, 125 i 201, K 24 Maz 244, K 27 Maz 90, K 28 Maz 130, K 33 Chel 304, K 21 Rad 211, K 2 San 163,188, Obr Bial 77-78, PSL 1948/2/8, PSL 1957/4/216, 218 i 222, PSL 1964/2/108, PSL 1966/1/38, Folk Lodź 23-24.

BIBLIOGRAFIA: ATan Poet 2/466; Chev Dic 4/135-136; De Vries Dic 399; Etn Pol 2/33-34; For Sym 82; Herd Lek 120; Lur Slow 172; Tom Drz 24-25, 57, 64; Tom Kos 74-76, 79-90, 157-160; W6rt HofT 7/936-939

->BURZA, GÓRA, ISKRA, KAMIEŃ, LÓD, SREBRO, WIATR, WIR POWIETRZNY, WODA, ZIEMIA, ZŁOTO. Joanna Szadura

416 ______________________ PIASKIeksplikacja

PIASKI eksplikacja 417

PIASKI

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje i własności. Symbolika. Wygląd i formy występowania. Lokalizacja

i lokalizator. Dokumentacja -►piasek.

polu 1,1, 1961/4-G/109, por. Hajd Nie 225, K 27 Maz 63; Polesiu K 52 Br-Pol 33; Kujawach K 3 Kuj 30, K 4 Kuj

289; Helu K 39 Pom 6. Na pustyni K 7 Krak 15, K 5 Krak 336.

W legendzie na wierzchu skały, gdzie skąpiec pozwolił siać zboże swoim sługom K 18Kiei 226. W moralnej powiastce o chłopie na tamtym świecie gromada owiec na szczernem

P. oznacza, ze chto na tym świecie jest szczemy, nie zazdrostny i hojny, a som na matem poprzestaje, to i na tamtym świecie mieć będzie wszystkiego podostatkiem [sic!], że nadto

prawie K 3 Kuj 150. W dl ł lk ł j h ió k li N P i i b ż i



W kulturze ludowej piasek jako ziemia nieurodzajna, podobnie jak kamienisty grunt

oznacza bezpłodność. Jest symbolem biedy. W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j piasek symbolizuje jałowość i jest - podobnie jak pustynia - krainą złego ducha, demonów, głodu i pragnienia For Sym R2.

= Piaski (zwykle w l.mn), w zgrubieniupiacJi, nazywa się też wodą cygańską 'piasek jałowy, na którym nic się rodzić nie chce' K 26 Maz 352, por. też K 26 Maz Bi; cygieńska wodaznaczy głębokie i ogromne piaski ZWAK 1884/255; też dziadowską wodą K 26 Maz 367;wydmuchem K 3 Kuj 50; lichym gruntem K 27 Maz 107. Na Kaszubach czarny piasek to'ziemia względnie urodzajna na Helu', suchy, trupi piasek 'ziemia nieurodzajna nadmorzem' Sych SGKasz 4/241. Piaszczysty teren nazywany jest Turki/Turek lub Turkowe Pole Hajd Nie 208, K 18 Kieł 7.

H O P. są rodzajem gruntu, ziemią uprawną, ale nieurodzajną Sych SGKasz 4/240, K 27 Maz 107, K 40 MazP 17; moja rola to scyrny [szczery] piasek, po żniwie to ino scyrne

pole K 2 San 265; por. K 3 Kuj 24, 150, K 20 Rad 246, K 33 Che! 346. Fraz. siać na piasku 'darmo pracować' NKPP

piasek 8.

P. są n i e u r o d z a j ne K 40 MazP 17, ZWAK 1879/3; j a ł o w e K 26 Maz 350, 352, K 4!Maz 4, ZWAK 1879/3, 1882/87; na nich nic rodzić się nie chce K 26 Maz 352, Hajd Nie 209; goleK 3 Kuj 149. W przysł. Lepij w lósku jak w piósku NKPP las 26.

Waga. P. są lekkie K 27 Maz 102, 103; sypkie K 27 Maz 107; lotne K 27 Maz 50, 63, K 41 Maz 4, ZWAK 1882/87, K 3 Kuj 26; zwiewne K 26 Maz 54.

Inne cechy: suche K 27 Maz 102, 103; miękkie K 26 Maz 51. * Jest symbolem b i e d y , por. teksty: Ach wóla{ła)bych ich [iść] na Mary-jański(e)

Góry piasek osiwać, niżbych sie mia(la) Wark uoczkulam nazywać Sobr Tek 1/43-44.

® Barwa. P. bi ałe K 5 Krak 44; ŻÓ ł t e Hajd Nie 225, LL 1961/4-6/109, K 27 Maz 102; żółtawe K 27 Maz 107; żółciutkie Kot San 162; szarawe K 9 Poz 301.

O f o r m a c h występowania: kawał K 39 Pom 6; obława K 9 Poz 29; smuga ZWAK

1879/3; fraz. morze, ocean piasku s SFr 1/665, K 5 Krak 336. P. tworzy zaspy K 5 Krak 44;wydmy K 27 Maz 50, 107; nasypiska K 48 Ta-Rz 12.

A P. powszechnie na Mazurach K 40 MazP 17, K 28 Maz 22, K 3 Kuj 30: A kupił mi [trzewiki] jeden na zielonych paskach, com je w tydzień zdarła na mazurskich piaskach K 21 Rad 3; Mazurowie nase ... Chocia w piasku brodzo, lec ostrożnie chodzo K 52 Br-Pol 507. Na MaZOWSZU, por. mazowieckie piaski K 24 Maz 317 i 319, por. K 27 Maz 44; A nie wiele mierzą [Mazowszanie], śmiejąc się uderzą; chocia w piasku brodzą, lecostrożnie chodzą K 24 Maz 319. Na Kurpiach zolty psiach majom i wedle chałupy 1 na

Wedle przysł. tylko głupc seje groch na piósku li. Na P. uprawiasię zboża: pszenicę, ŻytO K 27 Maz 47; łubin Kul Wiel 1/247, K 9 Poz 301, 302, K 10 Poz 51; kukurydzę K 10 Poz 51; hreczkę K 16 Lub 70; koniczynę K 10 Poz 51; lucerniki K 10 Poz 51; gorczycę K 26 Maz 352;

kartofle K 39 Pom 6, K 16 Lub 70; buraki, cebulę 5; Na P. powsz. lasy, w przysł. Kto ma piaski, ma laski 13, sosnowe K 3 Kuj 29, LL

1962/1-2/62, LI, 1962/3/42; Szpilkowe K 11 Poz 133, K 48 Ta-Rz 12, K 5 Krak 44, 336; bory K 41 Maz 4, ZWAK 1882/87; drzewa K 39 Pom 6, Kot San 122; krzaki K 26 Maz 54; krzaki rokitoweK 7 Krak 126; krzaki jałowcowe K 5 Krak 44; dziewanna K 11 Poz 133; kozia broda K 11 Poz133; grzyby zielonki Sobr Tek 2/6I.

Na P. powsz. d r o g a K 3 Kuj 75, K 4 Kuj 265; por. fraz. piaszczysta droga, ścieżka, tr-akt, gościniec s SFr 1/665. W przysł. związanych z drogą Ten by za fenig siedem mil piaskiem gnał 'w trudnych warunkach, brnąc w P.' NKPP grajcar 4d; fraz. brać piasek na kopyta'uciekać' NKPP kopyto 2. W P. podobnie jak w błocie grzęzną konie i wozy 19, Hajd Nie167, 168, K 9 Poz 33,'K 26 Maz 51, K 27 Maz 384; Jechałem przez pole, wyjechałem w piaski, stanęły koniki, stanęły wałaski K 6 Krak 434, por. LL 1959/1-2/52; wierzy się, że konie przeżegnane biczem znakiem krzyża wyciągają wóz z P. Hajd Nie 168, podob. K 9 Poz 33.Motywem pieśniowym jest trudna wędrówka/podróż po P. 36, na P. patrzy dziewczynawyglądając swego ukochanego 18; po piaszczystej drodze wędruje dręczony pragnieniem ispiekotą Pan Jezus ze św. Piotrem święt Nadr 333.

-►ZIEMIADOKUMENTACJA-+PIASEK

Joanna Szadura

WĘGIEL KAMIENNY eksplikacja ____________ 419

WĘGIEL KAMIENNY

i; podobnie we fraz. np.: znać jak wągl na czeluściach 'nie znać wcale' NKPP znać 26. Cecha ta

utrwalona w nazwach: czarny kamień Lig Śląsk 129; carna szkała 2. Wi e l k oś ć . Może być g r u b y lub d r o b n y Lig śląsk 141. T w a r d o ś ć . W.K. jest t w a r d y j a k g r a n i t Lig śląsk 85, najtwardszy jest węgiel

poprzerastany kamieniem Lig śląsk 87. • F o r m y występowania W.K.: pod ziemią w formie pokładu węglowego K 43 śl 5

i 7, Lig Śląsk 53, 71 i 141, K 18 Kieł 2, K 52 Br-Pol 21; lawy Lig Śląsk 134; formacji Węglowej K 5 Krak 43. Ściana węgielna Lig Śląsk 106; bryła 3, PSL 1973/2/97, Lig śląsk 78, 138, 140; blok Lig



Eksplikacja: Nazwy i wartościowania. Kolekcje. Pochodzenie i przemiany. Władza nad węglem. Wygląd iwłaściwości. Formy występowania. Czynności. Działania sprawcze. Obiekt działań człowieka i zakazy. Lokalizacja.Zastosowanie.

Dokumentacja: Przysłowia. Podania i legendy. Bibliografia. = WęgieJ kamienny S,KS Krak 43, Lig śląsk 129, K 21 Rad 220, też w l.mn. węgle kamienne K 5

Krak 41 lub tylko węgiel/wągiel Lig śląsk 93, 143, -+węgle. Nazywany również sporad. węglem ziemnym K 43 śl 8, węglem kopalnianym TN Smólsko Duże 1984, czarnym kamieniem Lig śląsk 129,czarną skałą 2, skałą Lig śląsk 55, ->kamień, -►skała.

Wartościująco nazywa się go skarbem 4, Sim Gad 102, Wal Śląsk 29, K 18 Kieł 1, Udz Krak 93; bogactwem

Udz Krak 8, Czap Mat 58. + W.K. znajdujący się pod ziemią razem ze -ł zl ot e m i -t s re bi e m - to sk a rb y, których

pilnuje skarbnik Lig śląsk 101, podob. jako skarb ziemny razem z solą, siarką jest pod opieką skarbników udz Krak 93.

Jako coś, co wydobywa się z ziemi razem z: -> ż e l a z e m TN Krasiczyn 1985, cy n k i e mK 43 śl 5, -► mi e d z i ą K 18 Kieł 1, -> solą, -> wapnem, -► m ar m u - rem Udz Krak 8.

Jako mater iał opałowy z t o r f e m i dr e w n e m K 10 Poz 52; wymiennie też z węglemdrzewnym i torfem Sych SGKasz 5/372.

x Skarbnik zamienia W.K. w złoto lub w złote pieniądze - gdy jest nagrodą dla uczciwychgórników 3; w srebro za uczciwą pracę górnika Lig śląsk 78, 146, Sim Gad 91; w kamień, by ukryćskarb Lig śląsk 55.

Skarbnik ukazujący się górnikom w różnych postaciach, np. kozła Lig śląsk 60; myszki Lig Śląsk 84; pająka z zielonym krzyżem na plecach Lig śląsk 83 - gdy zostaje zauważony zmienia się w bryłęW.

• W ł a d z ę nad W. ma wg wierzeń s k a r b n i k , który miał całe pokłady węgla pod sobą LigŚląsk 71. W pokładach W. ukryte są skarby, których pilnuje skarbnik skazany na taką pokutę za to, żenie dał pieniędzy na zbroje Lig śląsk 55. Niektórym górnikom pokazuje swe skarby: uderzył o lewą

ścianę chodnika, ta otwarła się i górnicy zahaczyli nowy chodnik, ale nie z węgla, tylko lśniący złotemi srebrem sim Gad 91; wszędzie ... zamiast węgła było złoto i srebro Lig śląsk 146, podob. Lig śląsk 80.

Gdy górnicy zbliżają się do ukrytych skarbów skarbnik Polaków ostrzega, a Niemców zabija, albotumani przemieniając węgiel w kamień Lig śląsk 55.

® O Ba r wa . W.K. nie palący się jest c z a r n y, we fraz. czarny jak węgiel NKPP czarny 28;w przysłowiach: Węgiel nie będzie białym, choćbyś go umył mlekiem

ęg g ą ; y , , g ą , , ; gŚląsk 75; kawałek, kawał Lig śląsk 60, 104, 134 i 140, Si m Gad 103. O dużych ilościach: kupa Lig Śląsk 57, 84, LL 1958/2-3/39; hołdą Lig Śląsk 57, hałda Sim Bery 84.

■ W.K. pali się: pali sie nicym smoła 1, g r z e j e świr Pies 219. Tę własność W.K. początkowotraktowano jako czary Lig śląsk 129, spraiukę Złyducha LL 1958/2-3/7.

Przed skarbnikiem W.K. się r o z c h o d z 11 2; dla niego [skarbnika] nie ma skały, węgla,dotknie oskarem i już ich nie ma Lig śląsk 55.

Wydobywany W.K. s y p i e s i ę sim Bery 23, sim Gad 96, w porównaniu sypie sie jak pszenicka złota Wal Śląsk 22, LL 1964/4-6/107; o b r y w a s ! ę Wal Śląsk 76; rwie się Lig Śląsk 85; U ry W a Lig Śląsk 59, Wal Śląsk 49, 55; W a l i S i e Sim Gad 100.

O W.K. zasypuje górnika, np. blok węgla tąpnoł i go [górnika] zasypało na śmierć Lig śląsk 75;

uderza górnika LL 1958/2-3/39, np. wtedy, gdy górnik złamie słowo dane skarbnikowi sim Gad 103. ♦ W.K. wydobywany jest w kopalniach. Górnik W.K. wydobywa, dobywa, rąbie,

kopie, fedruje Lig śląsk 71, 80, 85, 87,150, Wal śląsk 24, 56, sim Gad 91; a także: wybiera Lig śląsk 80, 81; rwie Lig śląsk 88; urabia Lig śląsk 94; odwala Lig śląsk 134; kuje Lig śląsk 140, wyłamuje Lig Śląsk 140; dłubie Wal Śląsk 58.

W podaniach górnikowi w wydobywaniu W. pomaga skarbnik Lig śląsk 80, 85, sim Gad 91, 96;myszka (= skarbnik), którą górnik nakarmił chłebem (z masłem) Lig Śląsk 84, sim Gad 96, podob. simGad 99, 100; żaba (= skarbnik) Lig śląsk 140 w zamian za podzielenie się zarobkiem Lig śląsk 138.Mówi wybranemu górnikowi, gdzie W. najgrubszy, gdzie kopać trzeba, gdzie woda zaleje Lig śląsk 141. W podaniu skarbnik w zamian za przyniesienie bułki z masłem daruje górnikowi rózgę, która mu

pokazuje, gdzie jest moc wąglo Lig śląsk 89. Górnikom pomaga w wydobywaniu W. dobry duch Pustecki Lig śląsk 134.

W.K. w kopalni jest transportowany wozem konnym Lig śląsk 63, 74, 93, 94, sim Gad 101;wózkami Lig śląsk 73, 94, 140, 141, Wal śląsk 56, sim Gad 93; poza kopalnią m.in. barkamirzecznymi sim ślOpoi 132; w drewnianych nieckach Lig śląsk 114; w skrzyniach Wit Baj 126.

Z a k a z y . Podczas wydobywania W.K. nie wolno przeklinać Lig Śląsk 93. A W.K. znajduje się w ziem i, pod ziemią; „w łonie ziemi" K 18 Kieł 1, Udz Krak 8; w środku

ziemi Czap Mat 58, w p o d z i e m i u Lig śląsk 129. W.K. przechowywany jest w piwnicy; w mieszkaniach w specjalnych skrzyniach Kul Wiei 1/191,

LSE 1965/17; w komórkach, nazywanych węgielnicami Kul wiel 1/419, drewnikami Kul Wiel 2/99. ł Używany jako: (a) Jako materiał o p a ł o w y : pali się nim pod kuchnią, w piecach; używa jako

paliwo w kuźni Kul wiel 1/426 i 429; w hucie Wal śląsk 35, LSE 1963/26; (b) materiałr z e ź b i a r s k i od poł . XIX w., z W.K. wykonywano b i żu te r i ę :

420 WĘGIEL KAMIENNY - dokumentacja

krzyżyki, medaliony PSL 1973/2/86; przedmioty u ż y t k o w e : przyciski na biurko, kałamarze,

popielniczki PSL 1973/2/81; zabawki PSL 1949/6/166; rzeźby patronki górników - św. Barbary PSL

1962/3/100, PSL 1973/2/82. Często na kostkach węglowych rzeźbiono nazwę kopalni, z której W. pochodził, symbole górnicze

(kilof i pyrlik) PSL 1973/2/82; datę strajku górniczego i monogramy uczestników, pomniki mająceupamiętnić strajk, przesyłano wiadomości o strajku „na górę" PSL 1973/2/81. Rzeźbę węglową

ofiarowywano górnikowi odchodzącemu na emeryturę, dbając o to, by była wykonana z W.

pochodzącego z kopalni, w której pracował PSL 1973/2/82; ofiarowywano jako prezenty imieninowe,

DROGIE KAMIENIE



jubileuszowe, ślubne PSL 1973/2/81.

W.K. używany był jako środek p ł a t n i c z y , np. w pieśni górnik płaci W. za alkohol w szynkuWal śląsk 50, 77.

DOKUMENTACJA

PRZYSŁOWIA 1 - Węgiel nie będzie białym, choćbyś go umył mlekiem. NKPP węgiel 2.

PODANIA I LEGENDY 2 - Skarbnik wzion Romana i śli naprosł bez te carne szkaly. Wyngel im sie rozchodził, robiła im

sie droga. Lig Śląsk 109.3 - Skarbnik zamienia węgiel w złoto.[Górnik uczciwie dzielił się ze Skarbnikiem swoim zarobkiem:] - No wiesz, pierwszy raz zdarza mi

się spotkać człowieka, który sumiennie dotrzymuje swych zobowiązań. Wobec tego wynagrodzę cię ...Skinął Skarbnik ręką i bryła węgla zmieniła się w sztaby złota. Lig Śląsk 138, podob. Lig Śląsk 78;[lub:] w złote pieniądze. LL 1973/2/51.

4 - Ponad wstązecką strumyka z mokrej ziemi można wygmerać palcami blaski węglakamiennego, chłóry sie niezgorzy pali, to może stanie kopalnia tu, gdzie była carcia karcma?

Nie potrza głęboko kopać jaz do piekła, wydalić powinno chętnym dogrzebanie sie do skarbów,co sie pało nicym smoła w carnych beckach Antychrysta. LL 19S7/3/31.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 104, Her Lek 172, Kop SMit 1071-1072.

-►KAMIEŃ, SKALA, SREBRO, ZŁOTO.

Joanna Szadura

Wstęp Bksplikncja: Nazwy. Rodzaje drogich kamieni. Kolekcje. Wygląd. Właściwości. Działania sprawczeDrogie kamienic a wąż. Posiadacze drogich kamieni. Uż ytek: ozdoba, materiał. Lokalizacja.

Dokumentacja: Kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne. Pieśni weselne. Przemowy weselne. Pieśni miłosne i

zalotne. Ballady i pieśni o miłości. Pieśni zawodowe. Pieśni o świętych. Pieśni dziadowskie. Pieśni inne. Baśnie i bajki. Podania i legendy ajtiologiczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Przepisy lekarskie Relacje potoczne. Opisyetnograficzne i topograficzne. Bibliografia.

Drogie kamienie (->karnień) odznaczają się wyjątkową twardością oraz szczególnym wyglądem,

gdyż w przeciwieństwie do zwykłych kamieni świecą i błyszczą. W przyrodzie występują rzadko. W kulturach t r a d y c y j n y c h wierzono, że mają wyjątkową wartość. Przypisywano im

magiczną moc. Wiązano je z porą roku i dnia, z gwiazdami i planetami (a także z ich położeniem) orazz gwiazdozbiorami (każdy znak Zodiaku był związany z określonym kamieniem), ze słońcem iświatłem Kop ssym 137. Jasność zjawisk nadziemskich przyrównywano do blasku drogich kamieni.Strój królewski przyozdabiano złotem i drogimi kamieniami. W ten sposób osoby odziane w takieszaty oddawały się w opiekę słońca i nieba Lur Slow 47. Uważano, że strzegą ich węże i smoki. Ozna-czały trwałość, odporność i nieśmiertelność. Wierzono, że drogi kamień umieszczony w ustachzmarłego chronił ciało przed rozkładem i zapewniał nieśmiertelność duszy Kop Sfym 138. Darowanelub wymieniane symbolizowały przyjaźń i miłość.

W I? i b I i i są symbolem bezcennych wartości i Boskiego daru mądrości. W starożytności iśredniowieczu starano się najczęściej posiąść je nie tyle dla ich piękna czy z chęci używania ich jakoozdób, co z powodu przypisywanej im siły magicznej i medycznej For Sym 134.

W europejskim kręgu kulturowym znane są różne drogie kamienie (zwane też kamieniami szlachetnymi), np. agat, ametyst, beryl, chryzolit, diament, hiacynt, jaspis, lazuryt, kryształ, malachit,nefryt, rubin, szafir, szmaragd, topaz, turkus i niemal każdy z nich ma swoją odrębną charakterystykę.

= Drogi kamień zwany jest także drogocennym albo szlachetnym kamieniem pOWSZ.

•U- Polska kultura ludowa wyróżnia rodzaje D.K. w zasadzie zgodnie z praktyką europejską: agat,-âlabaster, -^brylant, -^bursztyn, ->diament, jaspis, karbun-kuł, -^kryształ, -łmarmur, -trubin,-^szmaragd - dodając do tradycyjnego kanonu swojskie bursztyn i marmur oraz - funkcjonującywymiennie z diamentem -brylant.

+ D.K. tworzą stałe zespoły wraz z innymi k o s z t o w n o ś c i a m i , takimi jak złoto, srebro,dyamenty, karbunkuły 47d, 52. Pieniądze, złoto, brylanty, perły, łańcuchy,

422 ________________ DROGIE KAMIENIE - dokumentacja DROGIE KAMIENIE dokumentac ja 423

złote zegarki, pierścionki: stanowią m a j ą t e k 38A, a D.K. i kruszce są s k a r b a m i LL

1960/4-5/29; są o z d o b a m i razem ze złotem 25, 38B, srebiem i złotem Kot Las 121, perłami 38B. Matką D.K. w legendzie podhalańskiej nazywany jest srebrny slup stojący w baśniowej pieczarze 47d.

® D.K. odznacza się szczególnym wyglądem: ś w i e c i s ię 25, b ł y s z c z y ITA , m i g o t a K ot

Las 121, m i e n i si ęBart Lub 236, szklni 38B. 0 Jest w a r t o ś c i o w y , drogi 14, drogocenny LL 1960/4-5/29, TN Księżpol 1984

i piękny. Ludzie pragną go mieć; w pieśniach wartością przewyższa go ukochana osoba:narzeczony dla dziewczyny 26, dziewczyna dla chłopca 14.

4 - Kolędnicy życzą dziewczynie bucików, sukienki, bursztynów, chusteczki

ze złota. Wiemy bo my wiemy, co Kasiuni damy, bursztyny ze złota [w kolejnych strofkach odpjowiednio:

buciki, sukienkę, chusteczkę], krakowska robota, rum, rum, rum, rumeczku, ruciany wiancczku, jamo

zielony. TN Aleksandrów 1978. 5 - Gołąb przynosi w darze diamenty. Cóż nam za dary przyniós gołąb, Oj lelom, przyntós gołąb? Harendarzowi tysiąc złotych ...

Jlarcndarce dyjamenty ... Jej córce pierścień złoty ... Synowi jego capke lisią ... K 5 Krak 237. PIEŚNI WESELNE



narzeczony dla dziewczyny 26, dziewczyna dla chłopca 14. n D.K. mają niezwykłą m o c 41. Slachetne kamienie, to majo nawet takie właściwości, że

człowieka może nawet pozbawić życia, mogo nawet porazić Etnl 1989 Bilg 140, w bajce dotknięcie

D.K. przywraca ociemniałemu wzrok 43. • D.K. a wąż. W opowieściach wierzeniowych węże robią D.K. ze swej śliny na

koronę dla swego króla 53, 54. Wąż liżąc D.K. ratuje się przed śmiercią, naśladuje gogo w tym chłop, który wpada do jamy 40. Wąż obdarowuje D.K. swego wybawcę 41;D.K. - dar żmii - ma moc przywracania wzroku 43.

P o s i a d a c z e m D.K. - poza wężami - są też bogaci bohaterowie bajek: lew 38B, kobiety podziemnych krain 38B, król 38B, 47d, królewna 38B, skarbnik 47e, czarownik 38B, graf 38A,sporad. z'wykli ludzie.

♦ D.K. są o z d o b a m i 38B: zdobią ręce 25, włosy 38B, szaty Kot Las 121, turban38B, serwetę 38B, uzdę 38B, tron [króla skarbników] 47e, pierścienie 38B, łańcuszek K 40MazP 36, złotą koronę króla 47d.

D.K. jest wraz z kryształem m a t e r i a ł e m , z którego w innym niż nasz świecie jestzbudowany pałac niebieski 52a, schody do kopalni 32 i do podziemia 47e, drzwi i żyrandole u króla

skarbników 47e. A D.K. są w miejscach niedostępnych lub trudno dostępnych dla zwykłego człowieka: w pieczarze

47d, w ziemi LL 1960/4-5/29, w koronie węża 42, 53, i w świecie innym niż nasz: w podziemnym państwie skarbników 47e, w pałacu niebieskim 52a.

DOKUMENTACJA

KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE 1 - Pan Jezus rodzi się w kamiennym żłóbku, w złotym dyjamencie. W kam ienny żłobku w złotym dyjamencie narodziuł sie Pan Jezus, a my chodzim po kolędzie. Bart

Lub 67, war.: tamże 262, 266. 2 - Mały Pan Jezus ma łóżeczko z twardego marmuru.

a. Jakie łóżeczko miało Paneczko [Jezus]? Marmur twardy, żłób kamienny, na takicmto skład zbawienny spoczywał łożu. K 22 Lecz 23.

b. A lu lu lu lu lu kolibka z marmuru, pieluszki z rąbeczku, lulaj aniołeczku. K 6 Krak

428, war.: MAAE 1908/227. 3 - Chłopiec ma piękne mieszkanie z kryształowymi oknami, marmurowymiścianami itp.

Jasieńku kochanie, mas piękne mieskanie, "okna krystalowe, ściany marmulowe i piec z kaflami złotem pokrapiany. Łóżecko cisowe, poduski puchowe. Bart Lub 123, zob. pieśni miłosne nr 22.

G - Na weselu są półmiski bursztynowe. Co tam było stołów, a wsytko lipowe, Co było obrusów - wsytko toruniowe, Co było półmisków -

wsytko burśtynowe. Lud 1952/413, war.: K 27 Maz 209. 7 - Weselnicy dają pannie młodej na bursztyny, żeby miała ładnych/pięk nych/samych/czterech synów I córki i synów.

Trzeba jej [pannie młodej] dać na bursztyny, żeby miała ładne syny Ol Pódl 76, war : K 26 Maz117, Oles Lub nr 04, 82, 168, 202, 224, 393, 443, LL 1959/5-6/55, 1978/2/65, TN Susiec 1975, TN Rudzienko1953, ŁSE 1974/42; ... piękne syny ... K 26 Maz 154, LL 1961/1-2/56; ... same syny K 26 Maz 103; ...

stery syny K 27 Maz 238; ... córecki.i syny ŁSE 1974/43; por. w kurpiowskich relacjachetnograficznych: Większe bryły bursztynu dodawano nieraz do posagu córkom PSL 1973/4/196;Dziewuchy na wydaniu otrzymywały zwykle bursztyny (nieraz po parę sznurów) od swych matek. Lud1952/401.

8 - Przede wroty kamień złoty, dyjamentowy, lepsa buzia u dziwecki niźłi u wdowy. K 10 Poz 264. 9 - Wianek dziewczyny jest jej diamentem. Jakaś ty pani, co siadas s nami, wsytkie twoje dyjamenta wianek ruciany. K 44 Gór 129, zob. pieśni

miłosne. 10 - Dziewczyna/chłopiec między damami/druhnami/paniami, jak najślicz-

niejszy/przeczysty/najpiękniejszy diament między perłami. a. / usiadła w pierwszej ławce między damami, najśliczniejszy dyjamencik między

perłami. K 12 Poz 69: war.: Ona wesła do kościoła między druhnoma, jako dyjament przecystymiędzy perloma. K 22 Lecz 67, ->gwiazdy, ->księżyc.

b. /usiad(ł) on w pirwszy łowce między paniamy, nopiekniejszy dyjamencik między pcrłamy. K 3 Kuj 279, zob. ballady nr 28.

11 - Pan młody/swaszka częstuje trunkiem z kryształowej flaszki. Dobry trónek, dobry, krystalowa fiaska, pocęstuj nas, panie młody, jeśli twoja łaska. K 18 Kie] 97;

podob. motyw: A u naszej swaszki zażyjemy laski, napijemy gorzałeczki z kryształowej fiaszki. K 49 Sa-Kr 495.

12 - Dziewczyna wychodzi za mąż za grzecznego pana, który ma stoły mar murowe, okna kryształowe itp. [= oznaki dostatku].

Oj, sama, sama, matuleńku sama, a wydałaś mnie za grzecnego pana, za takiego, jaka i ja sama. Byle było sześć koni w korycie, a w korycie dokoła obicie, byle byty sługi w jaksamicie. Byle byłakapela, muzyka, byle była pańska polityka. Byle były stoły marmurowe, byle były okna krystalowe. Bylebyły noże, widelice, byle były złociste śklenice. Byle były chłopaki do grania, byle były panny do

śpiewania. K 41 Maz 39, zob. pieśni miłosne.

PRZEMOWY WESELNE 13 - A nasz pan młody nie z pereł ani z diamentu, tylko z prosty krzewiny, bo sie zakochał

bardzo w tak pięknej dziewczynie. TN Moniatycze 1979. PIEŚNI MIŁOSNE I ZALOTNE

14 - Ukochana jest droższa chłopcu od drogich kamieni. Czarne twoje oczy, twojich włosów cienie, większy mają walor nad drogie kamienie. Co

424_________________ DROGIE KAMIENIE dokumentacja DROGIE KAMIENIE dokumentacja 425

mi po szmaragdach, za nic dyjamenty; mienialbym dla ciebie za najlichsze sprzęty. K 6 Krak 448, zob.

ballady. 15 - Cnota jest droższa dziewczynie od (złota, zegarka, dukatów) diamen

tów/brylantów, które chce jej dać myśliwy. a. Mam ja [myśliwy] bryły złota, ... dyjamenty, podaruję tobie, żebyś mnte puściła ku

swojej osobie. K 45 Gór 234, war.: K 57 RuśC 1169, Rog Śląsk 34; Mam ja kulę złota ... i diament,i ten bym dał tobie, Gdybyś mnie ... Lom Śląsk 350.

b. Mam-ci ja [myśliwy] brylanty [w poprzednich strofkach odpowiednio: zygarck,

dukaty], oddaje ich tobie, abyś ty pokryła [sic!] ku swojej osobie ... K 28 Mai 309. c Ściągnął [myśliwy] do kieszeni wyjął brylant zloty: Masz i weź panienko nie zaluj

407; war.: Kie] mnie bierzecie od ojca, od matki, to zawieźcie mnie w wseiakie dostatki. I zęby było - w

sieni równiusieńko, i zęby było - w izbie bielusieńko. I zęby było - na dachu posycie, i zęby było - na ścianie obicie. I zęby były - okna kryśtalowe, i zęby były - stoły marmurowe. Panny mi będą - do sat (szat) odziewania, a drugie zaś będą - do sat zewlekania. A przed pałacem - krakowska muzyka. A zaś w

pałacu - pańska polityka. K 26 Maz 205, K 27 Maz 243, K 40 MazP 149, K 41 Maz. 39. 23 - Dziewczyna przygotowuje na przyjęcie kochanka stół marmurowy.

Postawcie mu [kochankowi] matuleńku, stół marmurowy, a na stole marmurowym obrus

perłowy. Na obrusie na perłowym talerz toczony, na talerzu na toczonym kapłon pieczony. K 16 Lub 255,

war K 39 Pom 135, K 22 tęcz 87, K 27 Maz 158, 246, K 40 MazP 129, ZWAK 1878/41, Chód Śp 81. 24 - Dziewczyna prosi, żeby na jej grobie leżał kamień marmurowy



c. Ściągnął [myśliwy] do kieszeni, wyjął brylant zloty: Masz i weź, panienko, nie zalujtwej cnoty. Idźże precz, nie bądź mnie katem, nie rób mnie wstydu przed całym światem. K 57RuśC 1169.

16 - Cnota panny jest droższa od diamentu. Bo u panny cnota jako kula złota, Trza ją nad dyjament zachować. Picś Śl 2/670, war: tamże 671. 17 - A na polu biały kamień, mój Boże, dyjamentowy, wolałby ja jedną pannę niż cztery wdowy,

da, wdowy. K 46 Ka-S 71.18 - Pierścienie na niej dyjamentowe, Jaś to dał, Bo se ją wiernie szanował. Kot Rzesz 377.19 - Oj bodaj cie, chłopaku, da dwa kamycki trzasły, da na mojim widnecku, oj dyjamenty zgasły.

K 19 Kieł 75. 20 - [Do szczęścia dziewczynie trzeba:] Trzy wioski dziedziczne i bez żadnych długów, Sumkę na

procencie, dziesięć własnych pługów. Garderobę piękną, a nawet brylanty, Sreberka stołowe, a na nichbażanty. Lom Śląsk 256.

21 - Chłopiec pisze do dziewczyny szczerym/z serca diamentem. a. Moja Jaguś złota, żebym ja był w niebie, pisywałbym listy, Jagusiu, do ciebie. Nie

pisałby piórem, ani atramentem, ino bym pisywał scyrem dyjamenłem. K 6 Krak 60. b. Nie pisze ci piórem ani atramentem, tylko pisze z serca dyjamenłem, serca

dyjamentem na złotym papierze, a żebyś ty poznał, że cie kocham szczerze. Lud 1907/45. c. Ha, napisoł piórym, a nie dyjamentym, nie kochał mnie sercem, hale jy momyntem.

Krzyż Kuj 1/208. 22 - Stoły marmurowe/ zamek marmurowy/marmurowe/malowane ściany, ok

na kryształowe itp. w domu matki dziewczyny / w domu przyszłego męża/żony[= oznaki dostatku].

a. U mojej matuli, u mojej kochanej, kryształowe okna, marmurowe ściany. K 42 Maz21, war.: K 25 Maz 187.

b. Oj u mojej dziewcyny, da i u mojej kochanej, oj i kryśtalowe okna, da i malowaneściany. K 25 Maz 204.

c. Kasienku kochanie, masz piękne mieszkanie. Pojrzawszy dokoła, wszystkie piękne zgoła. Wrota jaworowe, a odrzwia dębowe. Okna kryształowe, balasy cisowe. Stoły orzechowe, przyławki lipowe. K 27 Maz 248; war.: Oj, leluja, Kasienku kochanie, masz piękne mieszkanie, zamek marmurowy, wierzch z kości słoniowej, ... wrota jaworowe ... Chód Śp 185.

d. Sama ci ja też Mamuleńku, sama, Wydaj mię, wydaj za możnego pana. Żeby mibyły stoły marmurowe, żeby mi były okna kryształowe. Żeby mi były pokoje wybite, Od ziemido góry złotem, srebrem szyte. ZWAK 1878/35; war.: ... okna kryształowe, stoły marmurowe,

Kapelę do stołu i sześć panien do mego ubioru. ZWAK 1878/36. e. Dziewcyna z niemi pić nie chciała, chciała, nie chciała, az ci powiedziała: Zęby

mi było seść par koni w rzędzie, nim sama pani do pojazdu siędzie. Zęby mi była dróżka jaksamitem słana, bo jedzie pani - to pani kochana. Zęby mi były panny do ubioru, i chłopcydo stołu i chłopcy do dworu. Zęby mi była kapela do stołu, i zęby mi było sto panien do chóru.

A we dworze będą ściany małmurowe, a we ścianach będą okna kryśtalowe. K 25 Maz 2. f. Wziąłeś mnie od ojca od matki, prowadźże mnie pod wszelkie dostatki: żeby mi byli

okna marmurowe, meble mahoniowe, żeby mnie byli panny do śpiewania, żeby mi było sześćkoni w korycie, żeby mi byli słudzy w aksamicie, żeby grała muzyka - pańska polityka. K 36 Wol

24 Dziewczyna prosi, żeby na jej grobie leżał kamień marmurowy. Lepi) mi przyłóżcie [na grób] kamiyń marmurowy, a na tym k amiyniu wiónecek mirtowy. Stoin Żyw

234, war K 44 Gór 179, K 25 Maz 97.

DALLADY I PIEŚNI O MIŁOŚCI 25 - Vzie.wka ma na rączce złoty pierścień z drogim kamieniem. Dziewka piwko toczyła, rączka jej si e świeciła. Od czegóż sie świeciła? Od kamienia drogiego, od

pierścieńca złotego. K 1 Pies 222, war.: K 1 Pies 220, K 28 Maz 298. 26 - Narzeczony jest droższy dziewczynie od pereł, drogich kamieni, brylantów.

Dam ci brylanty i perły drogie, narzeconego dać ci nie mogę. TN Wojciechów 1965, war.: Oddaje perły, kamienic drogie, narzyczonego oddać ni mogę. TN Jacnia 1964.

27 - Mam ja ci kochankę jak malina, W całej okolicy takiej nie ma. Ma ona swe oczka jak perłeczki, A czerwone liczka jak rozeczki. Na głowie purpurka z kwiateczkami, W uszach zausznice z brylantami. Pies Śl 1/118.

28 - Dziewczyna między druhnami jak najśliczniejszy diament między perłami. I usiadła w pierwsy ławce między druhnami, najślicniejsy dyjamencik między perłami.

K 46 Ka-S 189, zob. pieśni weselne nr 10. 29 - Czepek lity, gorset szyty daje ci Jasiniek, oj uciesz się, moja panno, za twój z rutki wianek. Oj

żeby ja, żeby miała i dyjamenciany, juz nie będzie taki grzecny jako mój ruciany. K 16 Lub 277.30 - Kieby to była moja [córka], Nie tak bych ją nosiła; Nosiłabych ją we złocie I drogim

dyamencie. Rog Śląsk 74, war.: Pies Śl 1/77.31 - Jak-ci pomrzemy - z wielgiej miłości, każemy kości - w jeden grób złożyć -malmurem pokryć na wiek wiecności. K 21 Rad 60.

PIEŚNI ZAWODOWE 32 - Schody do kopalni są murowane z drogiego kamienia / marmuru.

Posłuchaj ty jeno, ty miły berkmanie [górniku], jakie ty to mos mieć swoje pomieszkanie. ... Suody [schody] murowane z drogiego kamienia, zielazne poręce cornego farbienia. Wal Śląsk 73;war.: ... Schody marmurowe także murowane, poręcze żelazne pięknie malowane. Wal Śląsk 77.

33 - Gdybych ja wiedział, iże ja zginę, dałbych se zrobić z jaworu skrzynię [trumnę]. Z jaworu skrzynię, z agaca ['agatu'? - O. Kolberg] wieko, żeby wiedzieli, żech był daleko.K 43 Śl 51 pieśń żołnierska.

PIEŚNI O ŚWIĘTYCH 34 - [O biskupie krakowskim:]Stanisławie! zwierciadło czystości! Dyamencie mężnej

stateczności! Lom Śląsk 434. PIEŚNI DZIADOWSKIE

35 - [O ludziach z Brazylii:] Czarny człowiek jak atrament, To ubrany jest w dyjament; Na nim perły i łańcuchy, Ale straszny - jak zle duchy. Nyr Kar 335.

426 DROGIE KAMIENIE - dokumentacja DROGIE KAMIENIE dokumentacja 42i

PIEŚNI INNE 36 - Ta modnicka droga wybita marmurem, wsystkie Modnicanki pod rozmajcronem. K 6 Krak

473.37 - Oj, zwijam się gracko, Mam dziewkę jak cacko, To nie byle proch. Jej ząbki - jak knoch

[bursztyn blado-żólty, „kościany"] A usta jak płomyk [bursztyn czerwony]. Lud 1952/414 Kurpie.

BAŚNIE I BAJKI 38 A - Złoto, brylanty, perły, drogie kamienie itp. to majątek/'kosztowności.

a. To byl calutki majątek grofa, były w nim wszystkie pieniądze, wszystko złoto,

brylanty, perły, drogie kamienie, dużo łańcuchów, złotych zegarków, pierścionków i wicia

ni. Górnicy powiadają, że ubrany jest [skarbnik] w starodawny strój, zamiast guzików ma

diamenty, w pasie tkwi lampa, podpiera się oskardem, a siwy jak gołąb. Lig Śląsk 55, podob. Sim

Wierz 248. 39 A Diamentowy pierścień jest darem oznaczającym miłość i wierność.

a. [Królewna weszła na bal w sukni jak słońce.] Wszyscy na ten widok oniemieli.

Królewicz leci jak szalony, pada jej do nóg, oddaje ... dyamentowy pierścień, błagając

o oddanie mu swej ręki. K 8 Krak 60. b. [Król zobaczył unoszącą się nad wodą postać swej żony, którą do morza wrzuciła

Furia.] Zapłakał długim, nagłym szlochem, podszedł bliżej, zdjął z palców ozdobne złotem

i drogimi kamieniami pierścienie, które nosił i z płaczem rzucił jeden w niezmierzoną



brylanty, perły, drogie kamienie, dużo łańcuchów, złotych zegarków, pierścionków i wicia piyknych roztomaitych rzeczy i drogich wszelkich kosztowności. Sim Gad 291.

b. [Górnik zaprzedał diabłu duszę za to, że go wybawi z biedy] Wykopał [górnik]

cały garniec złota, kosztowności i brylantów. Sprzedał to wszystko, kupił dom, ojców wziął do siebie, a dzieci na szkoły posiał. Sim ŚlOpol 77. c. Hej, żabki! - zawołała królowa [żab], - Dawajcie mi tu skrzynię, w której są

brylanty, tam też są pierścienie, dawajcie mi ją zaraz. Sim ŚlOpol 50. 38 B - Złoto, srebro, brylanty/diamenty, drogie kamienie i perły ... to kosztowne ozdoby.

a. ... nadszedł lew i przyniósł [w podzięce za uratowanie życia] turban ze wszystkichstron drogimi kamieńmi szklniący. Kap Baj 182.

b. Włosy ich [kobiet podziemnych krain] były ... ozdobiony perłami i drogiemikamieniami. K 14 Poz 135.

c. [Król] ... zdjął z palców ozdobne zlotem i drogimi kamieniami pierścienie, którenosił ... Kap Baj 73.

d. [Czarownik zamienił chłopca w konia.] I postawił go przed sienią, i bogatą uzdeczką(wysadzaną drogiemi kamieniami) przywiązał do słupka czy do klamki, a sam poszedł dokowala. K 46 Ka-S 514.

e. Królewna każe się wieźć do złotnika i tam każe wylać natychmiast najpiękniejsząserwetę ze szczerego złota, wysadzaną drogiemi kamieniami ... ZWAK 1887/269.

f. Koniec końców, że sie królewiczówna aż - zapomniała. Na drugi dzień ón [błazen]

jej zegarek [z brylantami] daje, taki wielgi prezent. K 14 Poz 269. g. ... dowiedział się, iż pani tych dóbr zgubiła niedawno bardzo kosztowny brylantowy pierścień, i że znaczną temu obiecała nagrodę, ktoby go znalazł. K 14 Poz 273.

h. Po obiedzie ojciec na podziękowanie wpina jej do włosów z tyłu głowy szpilkę bardzo piękną, brylantową. K 51 Sa-Kr 186.

i. [Chłopak miał lampę z zaklętym w niej olbrzymem, który spełniał wszystkie życzenia.] Przeciera [chłopak] znów lampę i żąda, żeby na imieniny dla króla miał podarunek, tj. miednicę ze złota, brylantami wybitą i pełną dyjamentów. K 42 Maz 531.

j. [TYzej bracia rzucali losy o to, skąd będą pochodziły ich żony. Strzała najmłodszego wpadłado jeziora, jego żoną miała być żaba. Ojciec kazał przywieźć od synowych po pięknej tabakierce.]Chlupią [żaba] w jezioro i wyniesła mu dwie tabakierki, jedną prześliczną brylantową, a drugą takąbrzozówkę zwyczajną. ... Gdy do ojca przybyli, rozłożyli przed nim swe tabakierki: jeden miał złotąturecka, drugi srebrną szwedzką. ... Aż tu trzeci wyjął nagle z kieszeni brylantową. Zajaśniała, aż łona

z niej bila. K 42 Maz 482 k. Jak weszła [Kopciuszek] do kościoła, to jak ani jakaś królowa, tak się świeciła od srebra,

złota a diamentów. I ludzie się na nią dziwowali i nie mogli nadziwówać, co telo było śliczna. Jaz Spis157.

1. / zrobiyli ji trugle ze złota, śrybla i dyjamentu i wywieźli je do pola ... ZWAK 1881/259. ł. [Złota kaczka:] Cala złota, sićkie piórka złotem a diamentem ligocą się, że jaż wielga

jasność od niej bije. ... Złota kaczka z diamentowymi koralami! Jaz Spis 364.

i drogimi kamieniami pierścienie, które nosił i z płaczem rzucił jeden w niezmierzoną głębinę, a ten błysnął niby piękna gwiazda. - Najdroższa żono, póki można było, ów płomieńdiamentowy łączy! mmc z tobą. Przyjmij go teraz na dowód niezwyciężonej miłości! Kap

Daj 73. 39 I) [Czarnoksiężnik zamknął chłopca w lochu, przywalając wejście kamieniem. W lochu był pałac zaklęły] / przychodzi [chłopiec] do jednego pokoju, a tu olgrzym wielki leży w szklanny trumnie,a naokoło lampy się palą, brylantami, dyjamentami powysadzane. Jedną lampę mml olgrzymuwiązaną na szyi i sygnet brylantowy na palcu. Tak on wzioł te lampę i do kieszeni sobie wsadził, a ten

sygnet zdjol i sobie na palec wsadził, i powieda do siebie: „Pójdę ja teraz i zobaczę, może tam ojciec,czeka u tego lochu." Przyszedł, patrzy, nie ma nic, próbuje kamiń odwalić, nie może. Ale ten palec ztym sygnetem natrafił na ten kamiń i kamień na cztery kanty odleciał. K 42 Maz 524.

40 - Wąż/lew/chłop liżąc drogi kamień/diament utrzymuje się przy życiu w jamie / w kopalni.Chłop wpada do jamy, widzi węża, który liże kamień, robi to samo i w ten sposób utrzymuje się

przy życiu. Krz PBL nr 674, podob. motyw: poszukiwacz diamentów naśladując lwa liże slupdiamentowy w kopalni i w ten sposób utrzymuje się przy życiu. Krz PBL nr 301A.

41 - Wąż obdarowuje swego wybawcę kamieniem trójbarwnym (biało-czar-no-czerwonym), który ma niezwykłą moc.

[Gwido wyciągnął z dołu węża. Za to wąż dał mu kamień.] Ten kamień był trojej barwy, z jednej strony był biały, z drugiej czarny, a z trzeciej czerwony. Tedy Gwido wziąwszy jfcamień ukazał go

jednemu człowiekowi mądremu, który gdyż on kamień ujźrzał, a moc jego poznał, chciał jemu zań sto złotych dać. A Gwido jego nie chciał przedać, ale mocą onego kamienia wiele dobrego nabył. Także potem na rycerstwo był pasowan. Kap Baj 49.

42 - Srebrny wąż domowy karmiony chlebem przez dziecko przygotowuje pod piecem koronę z drogich kamieni dla swego dobroczyńcy.

Długo czekali [rodzice], aż naraz spod pieca wychodzi długi, srebrny wąż, który je chleb położonydla synka i bawi się z synkiem. Matka była bardzo przestraszona i natychmiast weszła do pokoju, bybronić swe dziecko. Wąż prędko wsunął sie pod piec i znikł. Zaczęli rozwalać piec, aż do dołu i doszli

pod podłogę, a tam sycząc siedział srebrny wąż. Myśliwy ... Zabił go. A w gnieździe jego, dziwowielkie, pól korony było z drogich kamieni, zapewne dla dziecka, które karmiło przez cały tydzień

srebrnego węża. Sim Gad 175; podobny wątek: Krz PBL nr 672C. 43 - Drogi kamień, którym żmija obdarowuje swego dobroczyńcę, ma moc

przywracania wzroku. [Ociemniały król kazał ustawić w publicznym miejscu dzwon i dzwonić każdemu pokrzyw-

dzonemu. Kiedyś pomógł żmii.] Po upływie roku żmija wróciła, zadzwoniła jak poprzednio 1 gdy ją znaleziono, została zaniesiona do króla. Kiedy położono ją u jego stóp, przez pamięć na doznane

dawniej dobrodziejstwo, wyrzuciła z paszczy drogi kamień, a skoro dotknięto nim oczu królewskich,wróciło im światło. Kap Baj 33. 44 - Królewicz goniąc potwora spotyka w studni kolejno srebrną, złotą

i diamentową pannę. [Baśń o złotej jabłoni. Kiedy najmłodszy syn króla pilnował złotej jabłoni, ugodził szablą potwora,

który chciał zjeść jabłko. Potwór wpadł do studni, a najmłodszy syn króla zjechał za nim. W studni za pierwszymi drzwiami zobaczył srebrną pannę, srebrnego ptaka i srebrną

428 DROGIE KAMIENIE dokumentac ja DROGIE KAMIENIE dokumentacja A2\)

klatkę, za drugimi drzwiami złotą pannę, złotego ptaka i złotą klatkę, a za trzecimi -diamentową pannę,diamentowego ptaka i diamentową klatkę oraz złote jabłko] TN Bychawka 1962; podob [Żołnierze

szukali porwanych córek królewskich. Jeden z nicłi spuścił się do studni. Tam odnalazł królewny,

które były kolejno w złotym, srebrnym i diamentowym dworze] K 42 Maz 450.

45 - Syn otrzymuje od ojca srebrny, złoty i diamentowy munsztuk.

[Ojciec nakazał trzem synom, by po jego śmierci przyszli do grobu odebrać dziedzictwo. Dwaj

starsi bali się, trzykrotnie więc poszedł najmłodszy, uważany za głupiego. Otrzymał kolejno munsztuk

srebrny, złoty i diamentowy, co pozwoliło mu okazać swoją mądrość i zwyciężyć wrogów królestwa, a

w nagrodę ożenić się z królewną.] K 42 Maz 508.

46 - [Rycerz, dzięki cudownym diamentowym rzemieniowi, uździe, koniowi i wojsku/ kom

ciepło zizice są to sosny wypłakane, bo wypłakują z siebzic lepką masę, zizicę, z chtórnej bandziekiedyś znowuj burśtyn. A bandzie to zo silą roków - zo sto, tysiąc, a może nawet za dużo ziancej. PSL1973/4/196.

50 - W morzu są takie ogromne bogactwa, korale, perły, dyjamenty, busztyny [sic!] i inne skarby

nieprzebrane, któremi rybacy mieszkający nad brzegami bardzo się bogacą, rozprzedając po miastach

za wielkie pieniądze. K 8 Krak 105.51 - [Królestwo utopca:] Miol tam na dole piykny paląc, cały ze wody i kryształu. Sim Gad 59.

ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK 52 - Pałac niebieski jest zbudowany z kryształu i drogich kamieni, pereł,

di ó bi ó i k ś i



panii/ podkowom konia wygrywa wszystkie wojny.] Jaz Spis 161-171, K 3 Kuj 128. 47 - Pałac czarnoksiężnika/skarbnika / podziemnego króla / topielca jest

z marmuru, kryształów, srebra, złota, pereł, diamentów, drogich kamieni. a. [Czarnoksiężnik Czernuch rozkazuje królewiczowi wybudować] paląc z marmuru;

okna w ścianach mają być kryształowe, a dach zloty. Jeżeli mi taki paląc wystawisz, to dobrze, — a nie, to się pożegnaj Z twoją głową! K 14 Poz 39, podob. motyw podziemnego pałacu: K 14 Poz133, 218, zob. też pieśni miłosne.

b. Poprowadzi! ją nieznajomy [topielec] nad staw, uderzył pręcikiem złotym we wodę,która się rozstąpiła, a wtedy kobieta zobaczyła pałac cały z kryształu, pereł, djamentóiu i niby

sopli lodowych. Udz Krak 114-115. c. W pałacu sie wszystko świeciło od srebra, złota i diamentów i byli bardzo bogaci.

Sim Gad 197. d. Teraz dopiero [w pieczarze] można zobaczyć ściany błyszczące od złota, srebra,

dyamentów, karbunkułów i innych drogich kamieni; drzewa, owoce, wszelkie gatunki zwierząti ptactwa ze szczerego złota, siedzące na złotych jajach kokosze w złotym piasku, po bokachwiszą złote winogrona, obok świeci płynne złoto, a koło słupa srebrnego czyli Matki drogiegokamienia siedzi podziemny król Gregorius w złotej koronie, błyszczącej drogimi kamieniami.Lud 1899/131 Tatry.

e. [Skarbnik z górnikiem idą do króla skarbników.] Me uszli daleko, gdyż przed nimi

otwierały się drzwi ze samego złota i drogich kamieni, które były wysadzane, a przed wejściem strzegły tych drzwi dwa srogie lwy, również ze złota z brylantami... [Król skarbników] Siedział na tronie złotym wysadzanym drogimi kamieniami. Lig Śląsk 107.

■ PODANIA I LEGENDY AJTIOLOGICZNE

48 - Diamenty, które dziewczyna otrzymała od diabła w lochach pałacu, zamieniają się w śmieci.K 7 Krak 213.

49 A - Bursztyn powstał z łez ludzi ukaranych potopem. Skiela wzion sie burśtyn? Kieni Pon Bóg na grześnych ludzi napuściuł potop, to - jak ziedomo ze

starech ksiegów - straśliwy desc lot bez śterdzieści dniów i noców nieprzerwanie, a ludzie gineni jak nandzne roboki. Płakoli tyz rzywnie z niescańścia, a Izy jech - jck napecnioły groch grube, kapoty w towodę poiopowo. I zrobziło sie takoj: - Ze łzów ludzi niezinnych, małech dzieci i jensych nieborokówulezoł sie burśtyn jak łza cysty i przejzysty - na pasije, na leki, na korole dla dziwcoków i na inse

psiankne i przyjemne rzecy. - Ze łzów grześników pokutujących i żałujących za gziechy powstoł burśtyn przyciemnioly, zamglony, zachmuzony jekby, dobry na kadzidło, do fajków, na tabakiery abo rącki dokijów. - A ze łzów ludzi złech, bluźnierców, opojów i insych ucotal się burśtyn brudny, nie do użytku -na farbę, smołę i inse stuki podlejse. Burśtyn ocysca sie w ogniu cy na zazących węglach i z tego, codobre było w ludzioch, wydaje dym psijemny dla nosa i oców, a ze zlek reśtek zostoje na dnie trochę

smrodliwych węgłów i carnech sadzy. PSI, 1973/4/196. 49 B - Bursztyn powstał z żywicy drzew. A z borów, co narosły w tech miejscych po potopsie rozlola sie zizica, dająca z siebzic różno

rozmaitość burśtynowo nad morzem i w siwej zieni i w duzech gniazdach po borach. 1 bez to burśtynnazywajo do dziś staży burśtyniaze zizico od potopu swata a drzewa roniące w letnie

diamentów, rubinów i kosztowności. a. Bóg światła, stworzył najprzód wodę, która wezbrała aż pod sam pałac niebieski,

cały zbudowany z kryształu i drogich kamieni; rozległość jego sięga do koła na 600 000 milże go przejrzeć nie można, tak jest szeroki, obszerny. K 7 Krak 3.

b. Pałac niebieski, do którego wstąpił napowrót Pan Jezus, jest zbudowany z pereł,dyjamentów, rubinów i najszacowniejszych kosztowności. K 7 Krak 21.

c. [W niebie] się wszystko jeno tak świeciło od złota, srebra i dyjamentów, nawet podłoga i ściany. K 14 Poz 350.

53 - Król wężów ma koronę z drogich kamieni/diamentową, zrobioną przezinne węże.

Mnóstwo wężów złazi się i robią ze swej śliny drogi kamień na koronę dla swego króla ... Zamiastkróla mogą także węże mieć królową z koroną złotą na głowie, wysadzaną drogiemi kamieniami.ZWAK 1881/173; podob. Król wężów ma diamentową koronę. Lud 1947/229, K 7 Krak 113.

54 - Diament na głowie króla wężów. [Babcia widziała króla wężów.] Był bardzo wielki, niebieskiego koloru. Jego żądło drgało i

wydawało ostry trzask. Na głowie miał taki słupek z diamentem, który mocno błyszczał. Babcia sięzlękła, uciekła i już go nigdy nie zobaczyła. Kot Podg 68.

PRZEPISY LEKARSKIE

55 - [Lekarstwo przeciw padaczce:] Weźmi pereł preparowanych albo subtelnie utartych,kamienia szmaragdowego, korali czerwonych, bursztynu, jemioły dębowej, każdego po ćwierć funta,

złota malarskiego przedniego listków pięć. PSL 1965/3/163.56 - Przeciw poronieniu: Szmaragd, jaspis, kości serdeczne jelenie nosić na sobie albo pod pachą.

Wisła 1894/582.

RELACJE POTOCZNE 57 - Nas tatk jinaće ńe gadał na burśłin jak żdlli kam (śr[odkowokaszubskie? - M.B.])

Por. kociewskie zalli kamńań (Osie, Brzeziny ...) IX 1964/4-6/91. OPISY ETNOGRAFICZNE I TOPOGRAFICZNE

58 - Sama gospodze (mieszczka [w Krakowie]) w zauśnicach od rubinów, brylantów; perły na szyjej jak groch największy, a tego nie para, ale pięć, ośm sznurków, a jedna w drugą, jak łza. K 5 Krak 370.

59 - [Strój kobiecy:] Na szyji korale czerwone lub bursztynowe (żółte, brązowe, czerwonawe). K 10 Poz 170.

60 - Marmury są w rozmajitych kolorach w okolicach Kielc i Chęcin: pod Kostomłotamizielony czerwono-plamisty, przy kieleckim zamku ciemny, na Karczówce i w górze Kadzielnią

popielaty, koło Chęcin i w górze Jerzmoniec czerwono-cętkowany, w górze Zelejowej w plamyżółte z czerwonemi żyłkami ciągnie się aż do Miedzianki, w górze Zamkowej i Okrąglicy jest

brązowo-czerwony, w Szewskiej (Szewce) popielaty, pod Jedlnią (Jedlnicą) żółty, na gruncie

430 BRYLANT - eksplikacja DIAMENT eksplikacja

'\ól

miejskim Chęcińskim biały z osadem w pewnej części miedzi, w Słupcu brązowy, w Tarnoskale

brudno-biały, w Olkuskiem w Szklarach czarny. K 18 Kieł 3.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 4/12, 121-122, 135, 312; De Vries Dic 211-213; D o b r o w o l s k i AR, Najpiękniejsze klejnoty natury, Warszawa 1946; Duf SNT 330; Duf STB 362; F e r s m a n Aleksander, Opowiadania

o kamieniach drogocennych, Warszawa 1954; F e r s m a n Aleksander, Przedziwny świat minerałów, Kraków 1951;

P i ó r k o w a M ,, Kamtenie szlachetne, ich ezoteryczne znaczenie, właściwości lecznicze etc, Wisla-Ślask Cieszyński 1938; For Sym 133-137; H e f 1 i k Wiesław, Kamienie ozdobne Polski, Warszawa 1978; Herd Lek 62;

H o l r o y d Stuart, Powell Neil, Sekrety magii, przekład z jęz. angielskiego Marcin Stopa, Warszawa 1993, s. 31;

K l u k Krzysztof , Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w

powszechności, o kłeynotach, kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 21-69;

K o ł a c z k o w s k a Maria, Kamienic i klejnoty, Warszawa 1961; Kop SMit 456-457; K r z y w o b l o c k a

♦ Obiekt posiadania, pragnień, darowania. P o s i a d a c z a m i B. są władcy -

skarbnik 4?e, królowa żab 38A, królewicz 38A, pani do'6r38B, olbrzym 38B, 39c oraz inni bogaci ludzie - myśliwy i5b, c, mieszczka 59, graf 38A. Jest tym, czego domaga się -

z właściwą pieśniom zalotnym przesadą - panna od przyszłego męża, obok wiosek,

pieniędzy, gospodarstwa, garderoby i zastawy stołowej 20. Mają go złe moce, zwłaszcza

diabeł, a także może mieć go ten, kto oddał duszę diabłu 38A. ♦ 15. jest o z d o b ą i znakiem b o g a c t wa , stawianym zwykle w hierarchii

tego co cenne zaraz po „szczerym złocie" a przed innymi kosztownościami; może być

częścią klejnotu, np. pierścienia 38B,zaczarowanego sygnetu, otwierającegozamknięte



Bożena, Krzywobłocka Róża, Magia klejnotów, Warszawa 1976; K r z y w o b ł o c k a Bożena, KrzywobłockaRóża, Tajemnice klejnotów, Warszawa 1983; Krzy wo b l oc k a - La u r ow Róża, Droższe od złota, Warszawa1974, s 36-70 ; M a ś l a n k i e w i c z Kaz imie rz , Kamienie szlachetne, W arsz aw a 19 67 ; M a ś l a n k i e w i c z

Kazimierz, Rozprawa Teofrasta „O kamieniach" , [w:] Studia i materiały z dziejów nauki polskiej, seria C, Historianauk matematycznych, fizyko-chemicznych i geologiczno-geograficznych, z. 17, Warszawa 1972, s. 217-232;M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie świata, [w:] Język a kultura, t.2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 165-183; SKSł Lec 164-165; S o b o l e w s k i W., Nie-zwykłe minerały, Warszawa 1951; SSS! 359-360; Tom Drz 49.

-►ALABASTER, BRYLANT, BURSZTYN, DIAMENT, KAMIEŃ, KRYSZTAŁ, MARMUR, RUBIN,SZMARAGD.


BRYLANT

Wstęp. Eksplikacja: Nazwa i właściwości. Kolekcje. Obiekt posiadania, pragnień. Użytkowanie.Dokumentacja —►drogie kamienie. Bibliografia

Brylant - oszlifowany diament - jest znany w naszej kulturze od XVIII wieku. Ma wielefizycznych i symbolicznych cech diamentu i występuje często wymiennie z -+diamentem.

= O Nazwa brylant zapożyczona przez język niemiecki - Brillant - z francuskiego brillant 'błyszczący' Vas ES 1/214, związana jest z przypisywaną B. cechą -bl a s k u i ś w i e c e n i a. Cechata występuje najczęściej w postaci sfrazeologizowa-nych porównań: łzy szkliły się jak brylanty Folk Łodz 92, krople wody błyszczały jak brylanty LL 1978/4-6/130,krople rosy lśniły jak brylant piat Krak 56i; B. ś w i e c i NKPP brylant. Ponadto B. określa się jako c z y s t y : fraz. czysty jak brylant/ bursztyn/ kryształ

NKPP czysty 3, 4, 9. B. jest k o s z t o w n y 38, w a r t o ś c i o w y i 5b złoty 'bardzo drogi' i5c. We frazeologizmach

potocznych jest oznaką wysokiej jakości, np. robić na brylant 'bardzo dobrze', coś zrobić na brylant 'dobrze wykonać i zakończyć pracę' Szy m SDom 1/54.

+ Jako drogi kamień 47e B. tworzy stale zespoły ze złotem 47e i o z d o b a m i : diamentami 39B,

klejnotami: z pierścieniami 38A, oraz rubinami i perłami 59 oraz, k o s z t o w n o ś c i a m i : z pieniędzmi, łańcuchami, złotymi zegarkami i pierścionkami, z którymi stanowi m a j ą t e k 38A,kosztowności 38A.

częścią klejnotu, np. pierścienia 38B, zaczarowanego sygnetu, otwierającego zamkniętedrzwi 39B, szpilki 38B, zegarka 38B, zausznic 27, 59. Brylantowa jest t abakierka odkrólewny-żabki dla jej przyszłego teścia 38B. B. są wysadzane lampy w podziemnym

świecie 39B. Ze złota i brylantów są lwy w państwie skarbnika 47e. Złota miednica,wybita B., pełna diamentów jest podarunkiem godnym króla 38B.

B. może być także zapłatą diabła za duszę człowieka 38A także zapłatą za cnotę dziewczyny:

zegarek z brylantami 38Bf, w pieśni cnota dziewczyny jest droższa niż zegarek, dukaty, brylanty i5b,

brylant złoty i5c; również narzeczony jest droższy dziewczynie niż B. 1 perły drogie 26.

DOKUMENTACJA-łDROGlE KAMIENIE

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/193-195; De Vries Dic 135; K o ł a c z k o w s k a Maria, Kamienie i klejnoty,Warszawa 1961, s. 81-95; Ma z u r k i e w i c z Małgorzata, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie św:ata, [w:] Język a kultura, t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 167-168, 176-179.

-►DIAMENT, DROGIE KAMIENIE. Małgorzata Brzozowska

DIAMENT

Wstęp Eksplikacja: Nazwy i kategoryzacje. Kolekcje. Pochodzenie. Posiadacze. Wygląd. Właściwości.Użytkowanie. Lokalizacja.

Dokumentacja "►drogie kamienie. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej diament jest uważany razem z -►brylantem za najwartościowszyspośród drogich kamieni. Stawia się go w szeregach wartościujących zaraz po złocie i ewentualniesrebrze. Jest symbolem piękna, twardości i najwyższej wartości.

W s t a r o ż y t n o ś c i był ceniony przede wszystkim ze względu na swoją twardość dzięki

czemu mógł być używany do obróbki innych kamieni. Uważano, że pozbawia truciznę jej mocy,chroni przed magicznymi praktykami, koi strach przed duchami i leczy obłęd For Sym 137-138. Był

traktowany jako doskonały kryształ Herd Lek 31. W starożytnym Rzymie diamentowy pierścionek

zaręczynowy był gwarancją harmonijnego pożycia małżeńskiego De Vries Dic 135.

432 _______________________ DIAMENT - eksplikacja DIAMENT eksplikacja _______ 433

Zarówno w starożytności, jak i w c h r z e ś c i j a ń s t w i e był symbolem jasności, siły, odwagi,

stałości, niezachwiania w wierze i niezwyciężoności For Sym 138, Lur slow 42, De Vries Dic 135.

Średniowieczni poeci i pisarze widzieli w nim symbol wierności For Sym 139, Lur Slow 42.

= TT D. to kamień 8, 17, rzadziej drogi metal TN Księżpol 1984. Nazwa diament przejęta poprzezłacinę (diamantum) z grec. adamas 'niezwalczony; nie rysujący się' Bruc SE 89, przy czym w grece

nazwa ta od czasów Hezjoda była używana na oznaczenie najtwardszego metalu i najtwardszego

drogiego kamienia De Vries Dic 135. Jest to też skarb 50, MAAE 1898/131, bogactwo 50. Przymiotnik

O D. jest t wa r d y TN Gorajec 1984 i d r o g i 30, Bart Lub 262; zloty 1; Kamień złoty/biały

diamentowy jest zestawiany z panną i jest symbolem czystości 8, 17, ->biały kamień, ->złoty kamień.Mówią, że jest piękny: ś l i c n y , c o c u d MAAE 1898/I3i, najśliczmejszy lOa, najślicmejsy 28,

najpiękniejszy lob, przecysty ioa. W pieśniach taki jak D. jest (a) chłopiec: książę kiejby dyjamencik Gaj Rozw 118, starosta jak

dyjamencik Piat Krak 262, kochaneczek jako dyjamyncik Sad Podh 124, Mika Oraw 46, kochaneczek ... świeci się jak dyjament K 12 Poz 11, por. lob; (b) dziewczyna: [córka] ... jako dyjament ioa;

dziewczyna jako dyjamentu blask Pies śl 2/336, por. lOa, 28. W przemowach weselnych i pieśniach zalotnych bardziej wartościowe niż D. jest cnota



diamentowy przyjmuje wtórne znaczenie czysto wartościujące 'kosztowny, niezwykle cenny' np. 8, 17. + Tworzy stałe zespoły z innymi ko s z t o w n o ś c i a m i , zwłaszcza zlotem, srebrem i perłami

- stawiany zaraz po złocie i srebrze: (a) skarbami są dyjamenty, złoto, srebro, miedź K 5 Krak 42; dyjamenla, perły K 7 Krak 36;

bogactwami są korale, perły, dyjamenty, busztyny 1 inne skarby 50; lampy w podziemnym państwie sąwysadzane brylantami, diamentami 39c;

(b) w niebie wszystko się świeciło od złota, srebra, dyjamentów 52c, w legendarnej pieczarześciany są błyszczące od sne&ra, złota, dyamentów, karbunkulów 1 innych drogich kamieni 47d; nadrugim świecie są złoto, dyjament i rozmaite drogości K 14 Poz 105, na Babiej Górze są złoto,dyjament, srebro Lud 1914-1918/258; pałac niebieski jest zbudowany z pereł, dyjamentów, rubinów inajszacowniejszych kosztowności 52b;

(c) w pałacu się świeciło od srebra, złota, diamentów 47c; kolejno - srebrna panna, srebrny ptak, srebrna klatka, złota . . . , diamentowa ... znalezione w podziemiach 44; dary zmarłego ojca dla synów -kolejno srebrny, złoty, diamentowy munsztuk 45;

(d) stroje i klejnoty: strój królowej świeci się od srebra, złota a diamentów 38B; ozdoby czarnegoczłowieka to dyjament, perły, łańcuchy 35; ozdoby dziewczyny - złoto i drogi diament 30; ozdoby

Kopciuszka - złoto, srebro, diamenty 38B;(e) prezenty od gołębia dla różnych osób (w kolędzie): tysiąc złotych, dyjamenty, pierścień złoty,

capka lisia 5, podob. i5a;(f) szmaragdy, dyjamenty mają dla chłopca mniejszą wartość niż najlichsze sprzęty których może

używać razem z ukochaną 14;(g) w pieśniach weselnych D. i perły: dyjament między perłami to dziew

czyna/chłopiec między druhnami 10, 28; (h) [trumna ze] złota, śrebła, dyjamentu 38B.

x O pochodzeniu D. zapisano wierzenie, że wyrzucają je fale na morzach K 7 Krak 36; w podaniuw D. zamienia się łańcuszek od skarbnika Lig śląsk 58.

• P o s i a d a c z a m i D. lub diamentowych ozdób są przede wszystkim istotyn a d p r z y r o d z o n e , związane ze światem mitów albo baśni. One też dają D. ludziom. Są towąż40,por. 53, 54; krukiK i7Lub 200; skarbnik4Te,38B, diabeł 48. Diamentowe ozdoby miewają także

najbogatsi ludzie, np. królowa 38B, 39b, królewna 39A, olbrzym 39B, sporad. Kopciuszek 38B. Tylkow pieśniach - myśliwy I5a, gołąb 5.

® D. w sfrazeologizowanych porównaniach: ś w i e c i s i ę38B, 47c, 52c, K 12 Poz 11; od D. bije jasność K 17 Lub 200; blask Pies Ś l 2 /336 , D. b ł y S Z C Z y 47d ; lśni Bart Lub 349; l i g o c e s i ę 38B; g a ś n i e 19.

p y p y j jdziewczyny 8, i5a, 16, 17; prostota pana młodego 13, oczy i włosy ukochanej 14.

Jfr D. to m a t e r i a ł , często wspólwystępujący ze złotem i srebrem, z którego w podaniach,wierzeniach i bajkach są zbudowane/zrobione: pałac niebieski 52b, urządzenie nieba r>2c, paląctopielca 47b, urządzenie pałacu 47c, urządzenie statku Sim śiopol 33; trumna 38B, a także przedmiotyo szczególnych własnościach magicznych i/lub wyjątkowej wartości materialnej, jak np. koń i jegouprząż: koń, rzemień, uzda, podkowy 46; munsztuk 45. W baśniach D. umożliwia bohaterowi przeżycie40.

Bohaterowie wierzeń i baśni mają szaty i klejnoty diamentowe (z D.): z deamantów szaty Karl SGP

1/324, ozdoby sukni 38B, czarny człowiek jest ubrany w dyjament 35, zamiast guzików skarbnik ma D.38B, korona króla wężów 53, 54, korale [złotej kaczki] 38B. Z D. (diamentowy) jest zaręczynowy lubślubny pierścień 18, 39 - jako gwarancja stałości i harmonijności związku. W pieśni: wianek dyjamenciany (z D.) jest mniej warty dla dziewczyny od rucianego 29, ale metafor, dyjamenty zgasłyna wianku - dziewczyna straciła cnotę 19, D. dziewczyny to wianek ruciany 9.

W kolędach D. może być darem, np. dla Jezusa Bart Lub 349, albo dla arendarki 5. W pieśniach bywa zapłatą, zwłaszcza dla dziewczyny za cnotę i5a. W pieśniach miłosnych występuje w

metaforycznym zwrocie pisać scyrem dyjamentem 'kochać szczerze' 2ia, serca dyjamentem na złotym papierze 'wyrażać szczerą miłość' 2lb, napisać piórem, a nie dyjamentem 'nie kochać szczerze' 2ic.

Powszechnie znany jako n a r z ę d z i e do krajania szkła TN Gorajec 1984. W m e d y c y n i e ludowej przeciw poronieniu radzą diamentowy pierścień nosić

na palcu Wisła 1894/582. A D. jest zwykle w „innym świecie", zwłaszcza w z i e m i K5Krak42, w m o r z u 50, w

p a ł a c u 47c.

DOKUMENTACJA-HmOGIE KAMIENIE

BIBLIOGRAFIA: Chcv Dic 2/193-195, De Vries Dic 135; For Sym 137-139; Herd Lek 31; Kluk Krzysztof, Rzeczykopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o klcynotach,kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 25-30; K o ł a c z k o w s k a Maria , Kamieniei klejnoty, Warszawa 1961; Kr z y w o b l o c k a Bożena, Krzywoblocka Róża, Magia klejnotów, Warszawa 1976,s. 48-93; K r z y w o b l o c k a Bożena, Krzywoblocka Róża, Tajemnice klejnotów. Warszawa 1983, s. 198-203;M a ś l a n k i e w i c z Kazimierz, Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s. 109-148; M a z u r k i e w i c zMałgorzata, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie świata, [w:] Język a kultura, t. 2, pod red. J. Puzyniny i

J. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 168-170, 176-179; Wórt Hoff 2/194-196, s. 141-174. ->BIAŁY KAMIEŃ, BRYLANT, DROGIE KAMIENIE, ZŁOTY KAMIEŃ.


434 DURSZTYN - eksplikacja

DURSZTYN eksplikacja __________________________ 435

BURSZTYN

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy i kategoryzacje. Rodzaje. Kolekcje. Pochodzenie. Wygląd. Właściwości. Obiekt.

Użytek. Lokalizacja.

Dokumentacja "►drogie kamienie. Bibliografia.

Bursztyn należy do nielicznych powszechnie znanych i dostępnych drogich kamieni. Ma

® B. najczęściej ma k o 1 o r właściwy tylko sobie i od niego nazwany b u r s z t y n o w y m

Szym SDom 1/60, K 17 Lub 78. Jest więc Zazwyczaj ŻÓlty 60, NKPP żółty 1, Wisła 1895/557; źalti57, miodowy PSL 1964/3/m, PSL 1973/4/191, 194; żółto-, jasnomiodowy PSL 1973/4/191; bladożółty -

knoch 37, metaf. bursztyny ze złota (zarazem określenie żółtej barwy i dużej wartości) 15; czerwony

PSL 1964/3/m - tzw. płomyk 37; czerwonawy 60, PSL 1973/4/191; brązowy 60; rzadziej B. bywa kolorukości, biały PSL 1964/3/m; jasnozielonkawy - kapuściak PSL 1964/3/m, PSL 1973/4/191; a nawet czarny,

przepow. bursztyn czarny, szczęscć marne NKPP bursztyn 1. Jest ceniony za p r z e j r z y s t o ś ć i

czystość: f raz. czysty NKPP czysty 4; jak łza cysty i przejzysty ... przyciemniały, zamglony,zachmuzony jekby brudny [zależy od tego, z czyich łez powstał] 49. B. bywa porównywany z oczami



rozbudowaną mitologię dotyczącą pochodzenia z łez ludzkich oraz szerokie zastosowanie lecznicze,apotropeiczne (jako kadzidło) oraz jako dar.

W języku gr e c k i m nazwany elektron, przy czym ta sama nazwa oznaczała i pewien rodzajmetalu, delikatny brąz, i emalię, i mieszaninę złota i srebra (tzw. białe złoto) For Sym 143. Arabskieamber jest tłumaczone jako am-ber 'syn słońca' De Vrim Dic 12, niewątpliwie z uwagi nacharakterystyczną barwę bursztynu. Według mitologii greckiej bursztyn powstał z łez Heliadówopłakujących śmierć Faetona albo wg mitologii ge r m a ń s k i e j z łez Frei, poszukującej Svipdaga;symbol słońca (podobnie w Starym Testamencie) De Vries Dic 1 2. W wierzeniach greckich is k a n d y n a w s k i c h symbolizował nieśmiertelność De Vnes Dic 12. Powszechnie używany jakolek dający siłę, szczęście i długowieczność, chroniący przed chorobami gardła i lunatykowaniem DeVries Dic 12.

= Nazwa bursztyn pochodzi od śrdniem. bornsten lub wschodniopruskiego bornstein Klug EW67-68, tj. 'palący się kamień', co wiąże się ściśle z jego wyglądem, funkcjami kultowymi i leczniczymi.Do zastosowania B. odnosi się jego kurpiowska nazwa kadzidło, do cech wyglądu nazwa- żółtykam(ień), zdłti kam / zalti kamńań (Kaszuby). Nazwa jantar została zapożyczona z litew. gentaras(Kurpie) Klug EW 68.

H Uważany za kamień, kam 57, choć zapisano też nowsze opinie, wedle których to żywica zdrzewa jakoby drogi kamień Lud 1947/296, zizica [= żywica] od potopu swata 49.

ty Są różne rodzaje B. wyróżniane na podstawie barwy: szum 'B. bardzo kruchy i dlatego najmniejwartościowy', blankier 'B. świecący się bardzo', cacko 'B. przeźroczysty', kapuściak 'B. biały' Lud1952/414, płomyk 'B. czerwony' 37, Lud 1952/414, knoch 'B. bladożółty, kościany' 37, Lud 1952/415,brandsztych 'małe kawałki B.' Lud 1952/415 (zob. niżej). „Odmiany B. kopanego w ziemi nazywano

gruntowym, dla odróżnienia od wodnego, błotnego, torfowego i in." PSL 1973/4/191. T B. uznawany za bogactwo i s k a r b 50 tworzy stałe zespoły z koralami, perłami, dyjamentami

50. x Powszechne jest przekonanie, że B. powstał z żywicy drzew 49, Lud 1947/296, a zwłaszcza sosny

PSL 1973/4/191, PSL 1964/3/111. Według gadki kurpiowskiej B. to ludzkie łzy, gdyż w czasie potopuludzie płakali, a ich Izy wpadając w wodę zamieniały się w B. - tym jaśniejsze i czystsze, im bardziejniewinni ludzie płakali 49A. B. na Kurpiach wykopuje się z ziemi, czym zajmują się bursztyniarze.

Jeśli któryś z nich umrze, mówią, że poszedł na tamten świat burśtyn kopać Lud 1952/401, podobPSL 1973/4/196.

zachmuzony jekby ... brudny [zależy od tego, z czyich łez powstał] 49. B. bywa porównywany z oczami(i odwrotnie), przez co podkreśla się, że jest ładny, por. Ocy jek burśtyn Lud 1952/401. Metaf.bursztyny to skwarki ze słoniny Lud 1952/401, podob. PSL 1973/4/196. Czasem „w D. w pośrodku dająsię widzieć muchy, mrówki, rybki, pająki, żabki, świerszcze, drzewka, jaszczurki" Lud 1947/296.

O Jest przede wszystkim t w ar d y PSL 1964/3/m, ma ponadto własność przyc i ą g a n i a dosiebie drobnych przedmiotów. Cięgnie, jak mówią, bursztyn ździebło słomy NKPP bursztyn 2. Pali s i ę,wydając przy tym przyjemny zapach 49, odpędzając złe moce Wisła 1894/764, 1895/497. B. jestkosztowny i wartościowy, traktowany jako oznaka bogactwa.

♦ B. jest przedmiotem poszukiwań np. Folf Zagnr 1215, h a n d l u - razem z koralami, perłami,dyjamentami 50; kradzieży Sim ślOpoi 141; bywa darem, zob. niżej. O dobrej ziemi mówią, że jest zbursztynem PSL 1973/4/196.

ł Jest używany głównie do wyrobu o z d ó b , zwłaszcza korali i paciorków do naszyjników 49,Szym SDom 1/60, PSL 1962/3/164, PSL 1964/3/m, PSL 1973/4/192, 195 (przeniesiono nawet nazwę z B.na bursztynowe paciorki i korale, np. Karl SGP 1/141, LL 196I/4-6/92), spinek do koszul K 41 Maz 234,PSL 1955/1/53, PSL 1962/3/164 i do kapeluszy PSL 1964/3/m i innych. W pieśni weselnej śpiewają obursztynowych półmiskach, lipowych stolach, toruniowych obrusach na weselu 6. B. bywają d are m

dla narzeczonej, razem ze spódnicami i korolami Kom Tatr 30. W oczepinowej pieśni weselnejzbierają dla panny młodej na wyposażenie mężatki, zwłaszcza na burstyny, zęby miała ład-nych

/piękny eh / samych / czterech synów / córki i syny 7. W l e c z n i c t w i e ludowym jest stosowany w różnych postaciach jako lek na bóle głowy LL

1976/3/45,48, PSL 1973/4/196, TN Zamch 1984, na bóle głowy i schorzenia ucha Kul wic! 3/413-,zmęczenie LL 1976/3/45 i na wzmocnienie LL 1976/3/48; na oczy TN Zamch 1984, PSL 1973/4/196; naastmę LL 1976/3/47, na gruźlicę Kul wiei 3/426 i choroby we-wnętrzno-plucne PSL 1973/4/196; nakatar PSL 1973/4/196 i zabezpieczający przed grypą LL 1976/3/48; na reumatyzm LL 1976/3/48;

przeciw padaczce (razem z perłami, kamieniem szmaragdowym, koralami czerwonymi, jemiołądębową i złotem malarskim) 55, żółtaczce Wisła 1891/423; na powiększoną tarczycę LL 1976/3/47; dookadzania boleści zwanej macicą (razem z piórami i obciętymi włosami pacjentów) K 40 MazP 69.Używają go także jako k a d z i d 1 a 49, od czego pochodzi kurpiowska nazwa B. kadzidło NKPP

kadzić i, do kadzenia w izbach i stajniach, aby oddalać złe duchy i czarownice Wisła 1894/764, Wisła

1895/497, do kadzenia w kościele PSL 1973/4/198. W tym celu jest poświęcany w dzień Trzech Króli(razem z kredą).

436 KRYSZTAŁ eksplikacja MARMUR eksplikacja 4:57

A Jest przede wszystkim w w o d z i e np. 49, ściślej - w m o r z a c h np 50,

rzadziej - w z i e m i 49B.

DOKUMENTACJA-+DROGIE KAMIENIE

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 1/45-46; De Vries Dic 12; For Sym 143; Gr a b o w s k a Janina, Polski bursztyn,

Warszawa 1982; H e f l i k Wiesław, Kamienie ozdobne Polski, Warszawa 1978, s. 38-40; K a t i n a s W., Jantar i jantaronosnye otlożenija juznoj Pribaltiki, W i ln us 19 71 ; K o ł a c z k o w s k a M ar ia , Kamienie i klejnoty,Warszawa 1961, s. 11-16, 274-279, 280-284; K o s m o w s k a - C e r a n o - wicz Barbara, Konart Tomasz,Tajemnice bursztynu, Warszawa 1989; K o s s a k Zofia, Bursztyn, W arsz aw a 1 972 ; K r z y w o b ł o c k a

Bożena, Kr2ywobłocka Róża, Magia klejnotów, Warszawa 1976, s. 201—224; K r z y w o b ł o c k a - L a u r o w

Róża D ż d ł t Wars a a 1974 s 57 70; L ka Leon Jan Wi t ń ki P W h d i

domu młodych lub ich rodziców 3, 12, 22, K 40 MazP 154 oraz pałacu niebieskiego 52a, pałacu

topielca/utopca: 36, gór K 14 Poz 135. O K. jest c z y s t y , co jest sfrazeologizowane w porównaniu czysty jak krysz-tał/brylant/bursztyn

NKPP czysty 9, 3, 4, Szym SDom 3/438. Jak kryształ jest też woda -NKPP woda 88, K 40 MazP 6,

woda kryształowa S SFr 1/361. K. jest p r z e z r o c z y s t y , w sfrazeologizowanym porównaniu:

przezroczysty jak krysztal/ałabaster NKPP przezroczysty. Jest miarą pi ę k n a , np. koń [piękny] jak

kfistdł MAAE 1898/131. ł W bajkach jest ma t e r i a ł e m , z którego są zbudowane: pałac niebieski 52a i pałace topielca

47b i 51 K ł d tki k ł k i ż ik 47



Róża, Droższe od złota, Warszawa 1974, s 57-70; Luka Leon Jan, Wierzenta pogańskie na Pomorzu Wschodnim w starożytności i we wczesnym średniowieczu, Gdańsk 1973 , s, 69-71 ; Ma ś l a n k i e w i c z Kaz imie rz , Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s. 271-276; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Drogie kamienie w ludowym językowym

obrazie świata, [w:] Język a kultura, t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 174, 176-179;P ę c z a l s k a A nna, Złoto północy. Opowieści o bursztynie, Katowice 1981; SKSI Lec 56-57; SSSł 206-208;W e d d i n g t o n J., Amber golden Legacy oj Time, „Rotunda", vol. 17, nr 4, Ontario-To-ronto 1985; Wórt HofTl/109!"1093

-ł-DROGIE KAMIENIE


KRYSZTAŁ

Wstęp, Eksplikacja: Nazwa. Kolekcje. Właściwości. Użytek.Dokumentacja —^drogie kamienie. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej kryształ jest wzorcem czystości i przezroczystości oraz oznaką bogactwa.

W s t a r o ż y t n o ś c i był uznawany za jeden z drogich kamieni, a ze względu na swą przezroczystość traktowano go jako symbol zjednoczenia przeciwieństw -ducha i materii De Vries Dic121, Herd Lek 75. Był też symbolem czystości, mądrości i wiedzy De vries Dic 121, Herd Lek 75.Ponieważ może zapalić światło za pomocą promienia słonecznego, który przezeń przechodzi, wc h r z e ś c i j a ń s t w i e stał się symbolem Maryi i Niepokalanego Poczęcia Herd Lek 75. Używanogo też jako talizmanu przeciwko diabelskiemu spojrzeniu De Vries Dic 121.

= Nazwa kryształ, poświadczana dość licznie w tekstach ludowych, jest wywodzona od łac. crystallustzn. 'lód; kryształ górski, puchar z kryształu górskiego' SI SE 3/202. Definicje K. w słownikach języka

polskiego wskazują na to, że znaczenie 'odmiana kwarcu, drogi kamień' dominowało w polszczyźnieogólnej co najmniej do schyłku XIX w., kiedy to zaczęło się upowszechniać specjalistyczne

dotychczas znaczenie K. 'rodzaj szkła', dlatego przyjmujemy, że K. jest rodzajem drogiego kamienia. łW pieśniach zalotnych i weselnych oraz bajkach K. współ występuje z koszt o w n y m im a t e r i a ł a m i (drogie kamienie, perty, diamenty, marmur, złoto, srebro) jako buduleczmitologizowanego (zgodnie z konwencją pieśni obrzędowych)

47b i utopca 51. Kryształowe są przede wszystkim okna - w marmurowym pałacu czarnoksiężnika 47a.W pieśniach miłosnych okna kryształowe 22 (sporad. w weselnych 12, kolędach 3) wspólwystępują

najczęściej z marmurowymi ścianami 3, 22a, d, e, f, marmurowymi siołami 22d, marmuiowym zamkiem22c, malowanymi ścianami 22h i in. dostatkami w wyidealizowanym domu dziewczyny (ewent. jejmatki, sporad. chłopca). Przedmioty z K. są zawsze znamieniem b o g a c t w a i pozostają w związkuz K - drogim kamieniem; być może pełnią także (zwł. szyba i okna) funkcję ochrony wnętrza lubwłaściciela przed złym spojrzeniem (urokiem) De Vnes Dic 121. Niekiedy K. służy do wróżenia MoszKul 2/375.

K. jest materiałem do wyrobu naczyń; kryształowe (z K.) mogą być np. salaterki Szym SDom 3/438, flaszka 11.

DOKUMENTAC.lA-»DROGIE KAMIENIE

DIDLIOGRAFIA: Chev Dic 2/135-137; De Vries Dic 121-122; H e f l i k Wiesław, Kamienie ozdobne Polski,Warszawa 1978, s. 6; Herd Lek 75; K l u k Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznaniei zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie z figurami,Warszawa 1802, s . 53-56; K r z y w o b ł o c k a Bożena, Krzywobłocka Róża, Tajemnice klejnotów, Warszawa1983, s. 30-54; Ma ś l a n k i e w i c z Kaz imie rz , Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s. 196-198;

M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie świata, [w:] Język a kultura, t.2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 171-172, 176-179; Wood E., Kryształy i światło,Warszawa 1967; W6rt HofT 5/576-594.

-►DROGIE KAMIENIE. MB.

MARMUR

Eksplikacja: Nazwy. Wygląd i właściwości. Co jest marmurowe / z marmuru?Dokumentacja -^drogie kamienie. Bibliografia.

=

Nazwamarmur

(często w postaci marinuł) pochodzi od łac.marmor,

wziętego z kolei z greckiejogólnej nazwy 'kamienia' Briic SE 323, por. Vas ES 2/668; w zgodzie z tym pozostaje nazywanie go w polszczyźnie kamieniem np. TN Gorajec 1984, kamieniem marmurowym np. 24, drogocennymkamieniem TN Księżpol 1984.

® Najsilniej utrwaloną cechą wyglądu M. jest ba r w a . Istnieje wprawdzie świadomość tego, żemarmur występuje ui rozmaitych kolorach 60, TN Gorajec 1984,

438 RUDIN eksplikacja ALABASTER eksplikacja __________________________ 439

ale najczęściej mówi się, że jest b i a ł y n p . LL 1964/1-2/102. Jest to językowo utrwalone i

sfrazeologizowane w postaci popularnych porównań: biały jak marmur/alabaster; z twarzą jak marmur białóm NKPP biały 4. Oceniają, że jest piękny LL 1964/1-2/102.

A ♦ Tak jak inne kamienie jest t w a r d y ■za.i z im n y (nieczuły) NKPP zimny 4.

Powszechnie uważa się, że z M. są zrobione/zbudowane obiekty (przedmioty) związane z

przejściem człowieka do i n n e g o ś w i a t a lub stanu. W baśniach i podaniach marmurowe (z M.) są lub mają być: kościół Kap Baj 114; pałac

czarnoksiężnika z kryształowymi oknami i złotym dachem 47a, w war: podziemna sala, do której chronisię chłopiec walczący z diabłem; schody, które prowadzą pod ziemię, do innego świata.

K 5 Krak 370; w bajkach z pereł, dyjamentów, R., kosztowności jest zbudowany pałac niebieski K 7

Krak 21.

DIDLIOGRAFIA: Chev Dic 4/131; De Vries Dic 394; For Sym 140; Herd Lek 138; Kluk Krzysztof, Rzec2y kopalnych osobliwie

zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie z

figurami, Wa rs za wa 1802, s . 30-33; K o ł a c z k o w s k a Mar ia , Kamienie i klejnoty, Warszawa 1961, s. 174-176;

K r z y w o b l o c k a Boż ena, Krzywoblocka Róż a, Magia klejnotów, Warszawa 1976, s. 94-108;

K r z y w o b ł o c k a - L a u r o w Róża, Droższe od złota, Warszawa 1974, s 51-52; M a ś l a n k i e w i c z Kazimierz , Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s 148-158; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie

świata, [w] Język a kultura, t 2, pod red. J. Puzyniny i .1. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 175, 176-179; Wort Ilolf 7/841-842. ->DROGlE KAMIENIE.

M B



Często także marmurowe (z M.) są elementy urządzenia c m e n t a r z a , takie jak na przykład pumńiki i posągi Szym SDom 4/538, TN Gorajec 1984; krzyż stoin Żyw 238, tablica Szym SDom

4/538, trumna K 21 Rad 72, Karl SGP 3/117. Wiąże się z tym także lokalizacja M. (kamieniamarmuwwego): na grobie 24, 31.

W pieśniach miłosnych zamek marmurowy 22c, ściany marmuwwe 3 (kolęda), 22a, e, oknomarmurowe 22f, stoły marmurowe 22d, f, por. także 12 weselna, które współ występują najczęściej zkryształowymi oknami 3, 22a, d, f, i innymi dostatkami, oznaczają bogactwo i dobrobyt. One to, a takżedivga wybita marmurem 36 zapowiadają małżeństwo i przejście do lepszego stanu.

W pieśniach miłosnych i zalotnych marmurowy stół nawiązuje być może do ołtarza i mediacyjnejsymboliki kamienia 23. W kolędzie z M. jest Jezusowe łóżeczko 2a i kolibka 2b.

DOKUMENTACJA-+DROGIE KAMIENIE

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 312; He f l i k Wiesław, Kamienie ozdobne Polski, Warszawa 1978, s. 27-31; Kluk Krzysztof, Rzeczykopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ichkopaniu i o górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s . 70-73; M a ś l a n k i e w i c z Kazimierz , Kamienie szlachetne, Warszawa1967, 8. 242; M a z u r k i e w i c z Małgo rzata, Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie Świata, [w:] Język a kultura; t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław 1989, s. 172-174, 176-179; M a z u r k i e w i c z Małgorzata, Marmur. Dwiewersje artykułu hasłowego do „Słownika ludowych stereotypów językowych", Etnolingwistyka 3, 1990, s. 71-77; Wort Hoff 1/1456-1457. -►DROGIE KAMIENIE.

MB

RUBIN

W polskiej kulturze ludowej rubin często występuje jako synonim drogiego kamienia, w gruncierzeczy jednak jest mało znany, i jest jednym z niewielu drogich kamieni, które nie mają tradycjimitologicznych For Sym 140

M.B.

SZMARAGD Od czasów s t a r o ż y t n o ś c i szmaragd jest jednym z najbardziej cenionych kamieni.

Przypisywano mu własności lecznicze i siłę wieszczą For Sym 141-142. We francuskim przekładzie B i b l i i zwany barequet (od'rzucać ogień, błyszczeć'), co było

związane z jego piękną, zieloną barwą. W ś r e d n i o w i e c z n y m c h r z e ś c i j a ń s t w i e przypisywano mu związek z diabłem

Herd Lek 157. Prawdopodobnie w związku z kolorem budzącym skojarzenia z wiosenną przyrodąuchodził za symbol dziewictwa i czystości ForSym 142. W polskim folklorze wspomina się go w

pieśniach i receptach medycznych. W pieśni miłosnej tworzy zespół z innymi kosztownościami: szmaragdy, dyjamenty mają dla chłopca mniejszą wartość niż najlichsze sprzęty, które może mieć zukochaną K 6 Krak 448.

W medycynie ludowej miał być stosowany przeciw poronieniu razem z jaspisem i kośćmi jelenimiWisła 1894/582; oraz przeciw padaczce PSL 1965/3/163.

DIDLIOGRAFIA: Chev Dic 2/259-261; De Vries Dic 165; For Sym 141-142; Herd Lek 157; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnychosobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 2 O kamieniach w powszechności, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 36-38; Ko ł a c z k o w s k a Maria , Kamienie i klejnoty, Warszawa 1961, s. 221-225;K r z y w o b l o c k a Boż ena, Krzywobloc ka Róża , Magia klejnotów, Warszawa 1976, s. 108-127;K r z y w o b ł o c k a - L a u r o w Róża, Droższe od złota, Warszawa 1974, s 47-49; M a ś l a n k i e w i c z Kazimierz , Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s. 158-168; Wórt Hoff 8/20. -►DROGIE KAMIENIE.

M.B.

ALABASTER

Documents

Jerzy Bartmiński - Słownik stereotypów i symboli ludowych - tom 1