Jugoslovenski kvislinzi.pdf

7/21/2019 Jugoslovenski kvislinzi.pdf

1/311

Biblioteka TAJNE SILE

Redakcija

Bruno Amerl, Marijan Barii,[Vojmir Kljakovi,|Omer Lakomica, Ruica Kral}7 ore Liina,

Konstantin Miles, Jagoda Zeli-Rukavina

UrednikJagoda Zeli-Rukavina

Likovna opremaVesna Dubravi


2/311

Radoje Pajovi * Duan eljeznovBranislav Boovi

PAVLE DURIILOVRO HACINJURAJ PILER

CPCENTAR ZA INFORMACIJA I PUBLICITETZagreb, 1987.


3/311

TRAGOM IZDAJE I ZLOINA

Redakcijski odbor

Bruno Amerl, Marijan Barii,[Vojmir Kljakovi.jore Liina, Branko Nardelli, Darko Stupari,Jagoda Zeli-Rukavina


4/311

R a d o j e P a j o v i

PAVLEURIIC

Recenzentiuro Vujovi

Petar Kaavena


5/311

Nijedna okupirana zemlja u drugome svjetskomratu nije imala toliko kvislinkih voa, ni tolikovoa drugih suradnika okupatora koliko ih je bilou Jugoslaviji.

PREDGOVOR

Iako su o pojavi etnitva ispisane mnoge stranice,ono i danas, gotovo pola vijeka od poetka ratnog vrtlo-

ga, izaziva i plijeni panju ne samo znanstvene javnos-ti. Teko je tvrditi koji su razlozi poveana zanimanjaza ovaj pokret ija je bit i kontrarevolucionarna naravve odavna, argumentirano potvrena i dokazana. His-torijska distanca, dakako, ini svoje, a historiografska

znatielja otkriva uvijek po neki novi detalj, koji moebaciti vie svjetla na razumijevanje sloenih i dramati-nih, a iznad svega krvavih etrdesetih godina. U tim po-kuajima i eljama za iznalaenjem to potpunije i cje-

lovitije istine o vremenu u kojem su se tako snano is-kazale sve suprotnosti starojugoslavenskog reima,uinjeno je do danas mnogo vrijednih istraivakih po-maka. Autentina kazivanja, otkrivanje novih dokume-nata i ostale povijesne grae, uinili su da nam slika tihtekih i dramatinih dana bude blia i jasnija. Ali pro-tok vremena nosi uvijek i onu opasnost da se odreenidogaaji i pojave relativiziraju, pa im se s distance odtri, etiri ili pet desetljea pokuava dati i neto druga-iji predznak. Dakako, u takvim pokuajima najee je

po srijedi tenja za neim to je izvan povijesne istine.Takva sudbina nije mimoila ni etniki pokret kojije i inae, sam po sebi dovoljno kontroverzan. Otuda sedanas etnitvu, kroz opise nekih pojava, dogaaja i li-nosti u njemu, pokuavaju dati drugaiji predznaci i at-ributi. Javljaju se autori, najee napajani na izvorimaetnike ideologije, ali i voeni vlastitim interesima iraunicama, pokuavajui na izdajnitvo Drae Mihai-lovia stavljati masku rodoljublja, a etniki pokret pri-kazati kao openarodni i antifaistiki. Tako Draa Mi-hailovi, njegovi etnici i sljedbenici dobivaju neki noviaureol iza kojeg se gubi njihovo izdajstvo, njihov anti-komunizam, njihova kolaboracija s Talijanima, Nijem-


6/311

cima i drugim kvislinkim formacijama. Proetniki us-mjereni autori, te, davno spoznate istine, guraju negdjena margine ratnog vihora, a u prvi plan izbacuju teze otome kako je etniki pokret prva gerila u Evropi. Sveto dokumentima usprkos!

Kronika Radoja Pajovia o Pavlu Duriiu, koman-dantu Limsko-sandakih etnikih odreda, svojevrsno

je svjedoanstvo o etnitvu uope. Iako se autor bavilinou jednog od najistaknutijih etnikih voa i dje-lovanjem njegovih odreda, on baca i svjetlo na etni-tvo uope, na njegovu prirodu, bit i opredjeljenja. Utom kontekstu posebno su znaajne instrukcije koje je

Draa Mihailovi dao svojim komandantima u CrnojGori, i iz kojih se jasno vide ciljevi kojima su se etnicivodili. Instrukcije pokazuju kako bi trebala izgledatibudua drava. U njoj nema mjesta za narodne manji-ne i nenacionalne elemente. Osnovna je ambicijastvaranje velike Jugoslavije i u njoj velike Srbije, etni-ki iste u granicama Srbij, Crne Gore, Bosne, Herce-

govine, Srijema, Banata i Bake. Mihailovievo opred-jeljenje je monarhija pod ezlom Petra II, a glavni ne-prijatelj kojeg nesmiljeno treba unititi partizani i na-rodnooslobodilaki pokret. Da bi se ti ciljevi ostvarilitreba istiti Sandak od albanskog i muslimanskog sta-novnitva, a Bosnu od Muslimana i Hrvata. Ne trebabiti posebno vidovit pa shvatiti koliko su takav pro-

gram i instrukcije bili podloga za zloine i strahote kojesu etnici ostavljali svuda gdje su se pojavljivali. O nji-ma govori i Radoje Pajovi u ovoj knjizi.

Pa, ipak, i u toku rata, a, kako se pokazuje, i danas,jo uvijek ima onih koji zanemaruju tu kontrarevoluci-onarnu prirodu etnitva i njegovih voa. Sve to us-

prkos jasno izraenom stavu, to ga citira i Radoje Pa-jovi, da sa komunistima partizanima ne sme biti ni-kakve saradnje, jer se oni bore protiv dinastije, a za os-

tvarenje socijalne revolucije, to nikad ne sme biti nacilj, jer smo mi jedino i iskljuivo borci za kralja i otad-binu i slobodu naroda. Iz ovih nekoliko natuknica jas-no se nazire koji je i kakav prvi gerilski pokret u Evro-

pi, koliko je zapravo bio nenarodan i u biti antidemok-ratski. Kad je rije o etnitvu moda je najuputnije citi-rati prof, dr Jovana Marjanovia koji u svojoj knjiziDraa Mihailovi izmeu Britanaca i Nemaca, ovakooslikava taj pokret:

Ko je iole dolazio u dodir sa etnikim pokretomDrae Mihailovia neposredno u toku rata ili posrednoputem prouavanja dokumenata i literature morao jezapaziti veoma izraenu etniku ambivalentnost. Tu

8


7/311

se spajaju 'nespojive' stvaripatriotizam i izdaja naro-da, tenja za spasavanjem naroda od 'biolokog unite-nja' (kako su govorili) i masovni pokolji tog istog naro-da, junatvo i krajnji kukaviluk, kruta vojnika discip-lina i potpuna razularenost, prijateljstvo prema lani-

cama antihitlerovske koalicije uz istovremenu sarad-nju sa silama Osovine itdTu naoko proturjenu narav etnitva opisao je i Ra-

doje Pajovi pa je stoga i ovaj njegov rad dobrodoao uotklanjanju moguih zabluda.

9


8/311

NAJPRIJE U USTANKU, A POTOMNEPRIJATELJ USTANKA

Pavle Durii bio je izrazito proturjena linost. Kao

oficir, pripremao se braniti svoju domovinu od stranihzavojevaa, a postao je suradnikom okupatora. Ues-tvovao je u trinaestojulskom ustanku crnogorskog na-roda, koji je protiv talijanskog okupatora organizirala i

predvodila KPJ. Zatim je preao u tabor kontrarevolu-cije, postao ljutim neprijateljem narodnooslobodila-kog pokreta i zavrio rat kao jedan od najveih ratnihzloinaca u Crnoj Gori. Protiv Talijana borio se dva pu-ta najprije u kratkotrajnom aprilskom ratu, zatim utrinaestojulskom ustanku, a ne mnogo kasnije postao

je njihovim vjernim suradnikom. Uoi bitke na SutjesciNijemci su ga uhapsili kao mogueg protivnika i inter-nirali, a pola godine kasnije surauje s njima i u znak

priznanja za borbu protiv jedinica NOVJ dobiva od Hit-lera Orden eljeznog kria.

Draa Mihailovi bira ga za suradnika jo u listopa-du 1941. i proglauje ga jednim od svojih najhrabrijih inajsposobnijih komandanata, to je zaista i bio. Tri pu-ta ga unapreuje, nekoliko puta odlikuje, a u proljee1945. organizira na njega atentat i konano se s njim

razilazi. Za vrijeme ustanka bori se protiv crnogorskihseparatista pod zastavom KPJ, a kasnije surauje sa se-

paratistima protiv NOP-a i KPJ. Ponovno, no ne zadu-go, protiv separatista razvija bjesomunu propagandu.Nakon razlaza s Draom Mihailoviem postaje opera-tivnim komandantom Crnogorske narodne vojske podvrhovnom komandom Sekule Drljevia, najekstremni-

jeg crnogorskog separatista. Istovremeno bio je bl iskiprijatelj Drae Mihailovia i Milana Nedia , obojica gau isto vrijeme unapreuju (u in potpukovnika), bliski

je suradnik Dimitrija Ljotia, a bri tanska sluba SOEkombinirala je da Durii zamijeni Drau Mihailoviana kormilu etnike organizacije. U lipnju 1942. surau-

11


9/311

je s us taama u rajonu Foe, a potkraj travnja 1945. us-tae su ga u Jasenovcu pogubile.

Obitelj Durii potjee iz Ljeanske nahije. Bila je

poznata po valjanim domainima i dobrim ratnicima.Na poetku ovog stoljea Pavlov otac Ilija preselio se uPodgoricu (Titograd), gdje je u Staroj Varoi kupio kuui osnovao obitelj. Tu je 9. srpnja 1909. roden Pavle. Os-novnu kolu i niu gimnaziju zavrio je u Podgorici. Bu-dui da je rano ostao bez oca, preselio se u Berane(Ivangrad), gdje je ivio njegov ujak Petar Radovi, su-dac, inae etnik iz odreda vojvode Vuka, koji je preu-zeo brigu o Pavlovu daljnjem kolovanju i izdravanju.Durii je u Beranama upisao uiteljsku kolu i poha-

ao je gotovo dvije godine. Boravak i kolovanje u Be-ranama emotivno su ga vezali za ovaj grad, to e naneki nain presudno utjecati na njegov ivotni put. Tu,u kui svog ujaka, stekao je prve informacije o etni-tvu, to je vjerojatno pridonijelo naputanju ideje o pro-svjetiteljskom pozivu. Pri kraju druge godine provede-ne u uiteljskoj koli preao je u gimnaziju. Zavrivisedmi razred gimnazije, stupio je u 55. klasu Vojne aka-demije (1927. godine), iz koje izlazi 1930. godine kao pje-adijski potporunik. Prve godine slubovanja proveo

je u Sarajevu, najprije u 10. pjeadijskom puku, zvanomTakovski, a zatim u Pjeadijskoj oficirskoj koli. U Sara-jevu je ostao do 1934. godine. Tada, na vlastitu molbu,prelazi u Berane, najprije kao komandir voda, a nakonpoloenog kapetanskog ispita kao komandir Prve ete48. pjeadijskog puka. Na dan ulaska talijanskih trupau Albaniju, 7. travnja 1939. godine, Durii sa svojom e-tom odlazi u Plav, u neposrednu blizinu albanske gra-nice, gdje dobiva zadatak da organizira obavjetajnuslubu. S tim ciljem uspostavlja vezu s odreenim ljudi-

ma u Albaniji i organizira nekoliko obavjetajnih toa-ka. Tada uspostavljene Duriieve veze nisu mnogo po-mogle vojsci Kraljevine Jugoslavije u obrani zemlje odfaistike agresije, koja je odande prijetila. Meutim,dob ro e doi etnikoj organizaciji Drae Mihailovia iDuriiu osobno, prilikom kontakata s voama kontra-revolucije u Albaniji radi suradnje u borbi protiv snaganarodnooslobodilakih pokreta u naoj zemlji i Albani-ji. Prilikom kolovanja u Vojnoj akademiji, a kasnijekao oficir vojske Kraljevine Jugoslavije, Durii se od-gajao u duhu tradicija velikosrpske buroazije. To je bi-lo vrijeme ne samo nacionalne neravnopravnosti negoi nacionalne netrpeljivosti, vrijeme progona revolucio-

12


10/311

nar nog radni kog pokreta, kad a je Komunistika parti-ja Jugoslavije bila u dubokoj tajnosti, izvan zakona, vri-jeme kada je jugoslavenska buroazija smatrala da jojvea opasnost prijeti od komunista i revolucionarnogpokreta nego od faizma. Prirodno da je takav odgojmorao utjecati na mladog Duriia, oficira od karijere,koji je bio orue vladajue klase kojoj po porijeklu nijepripadao, ali jest po pozivu koji je odabrao.

Kada se Durii vratio u Berane, politika situacijau naoj zemlji, kao uostalom u cijelom svijetu, bilaje vrlo sloena. To je bilo neposredno nakon pobjedenacizma u Njemakoj i Hitlerova dolaska na vlast, vri-

jeme kada je opasnost od faizma zaprijetila itavom

naprednom ovjeanstvu. Pogibija kralja Aleksandrajo je via zaotrila drutveno-politiku napetost u na-oj zemlji. Vodstvo Jugoslavije sve se vie udaljavalo oddotadanjih tradicionalnih saveznika, a pribliavalo fa-istikim silama Italiji i Njemakoj, podreujui timodnosima i nacionalnu ekonomiju. Jugoslovenska radi-kalna zajednica (JEREZA) kao vladajua stranka naunutarnjem planu, sve je vie teila faizaciji zemlje.Poslije smrti kralja Aleksandra reim diktature postao

je neto blai, ali prije svega p rema graanskim stran-kama, koje su zavoenjem estojanuarske diktaturestavljene izvan zakona, ali su sve ustanove i zakoni dik-tature ostali na snazi do aprilskog sloma. Prema revo-lucionarnom pokretu vladajui se reim i dalje odnosione samo okrutno nego je traio i nove oblike, po ugleduna faistike zemlje. Odnos vladajueg reima premarevolucionarnom pokretu bio je okrutniji to je taj po-kret vie jaao. Meutim, od sredine tridesetih godinarevolucionarni je pokret slijedio svoje prirodne tokove

razvitka, koje buroazija nije mogla sprijeiti niti zaus-taviti ikakvim sredstvima. Komunistika partija Jugos-lavije uspjela je prebroditi krizu u koju je zapala prvihdana estojanuarske diktature, organizacijski se sredi-la, raskinula sa svojom politikom zaahurenou i po-ela se baviti problemima najirih slojeva drutva. Onausvaja Ursove sindikate, prodire na selo, a u nacional-nom pitanju otcjepljuje se od ustaljenih shema Komin-terne i poduzima odluan korak u rjeavanju nacional-nog pitanja unutar Jugoslavije. Jugoslavenski komu-

nisti preuzimaju vodstvo u nacionalno revolucionar-nim pokretima i suzbijaju ideologije raznih graanskihstranaka. Kada je faistika opasnost zaprijetila da ug-rozi i Jugoslav iju, KPJ je povela iroku akciju za stvara-

13


11/311

nje Narodnog fronta osloboenja, kao dijela svjetskogdemokratskog pokreta za borbu protiv faizma, podu-zimajui sve mjere da tim pokretom rijei osim naci-onalnog pitanja i ostala aktualna politika, socijal-na, ekonomska i druga pitanja koja su nagrizala drav-

ni organizam Kraljevine Jugoslavije. Pribliavanjemdrugoga svjetskog rata, opasnost od faistike agresijepostajala je sve vea . Stoga je KPJ, osobito od dolaskaJosipa Broza Tita na njezino elo, rijeju i djelovanjem

posveivala posebnu panju obrani zemlje. Partija je,meutim, uspjenu obranu od vanjske agresije dovodi-la u tijesnu vezu s uspjenim rjeavanjem nacionalnog,socijalnih i drugih aktualnih pitanja na unutarnjemplanu, oslanjajui se na Sovjetski Savez u vanjskoj poli-tici.

Aktivnost KPJ u Crnoj Gori na stvaranju Crnogor-skog narodnog fronta osloboenja pretvorila se u iro-ki protufaistiki pokret crnogorskog naroda.

Svoju iroku aktivnost na tom planu Partija je uCrnoj Gori zapoela sredinom 1935. godine odrava-njem brojnih narodnofrontovskih zborova. Te su godi-ne formulirana i osnovna naela pokreta. Potpunijuplat formu za suradnju svih demokratskih snaga uCrnoj Gori Partija je donijela potkraj 1937. godine. U

njoj su, u 37 toaka, formulirana najbitnija politika,ekonomska, tzv. seljako-radnika i ostala socijalna ikulturna pitanja od ivotnog interesa za crnogorskodrutvo. U platformi se zahtijeva:

rasputanje Skuptine i Senata te raspisivanjetajnih izbora za ustavotvornu skuptinu,

donoenje novog ustava koji e garantovati rav-nopravnost svim narodima i nacionalno-istorijskim in-dividualitetima u Jugoslaviji,

p u n a ravnopravnost Crne Gore sa ostalim jedini-cama u okviru Jugoslavije,

politika meunarodnog mira, savez sa svim de-mokratskim dravama koje se bore protiv faizma i ne-odlono uspostavljanje diplomatskih odnosa sa Sovjet-skim Savezom,

ukidanje zakona i suda za zatitu drave i svihdrugih reakcionarnih zakona donesenih poslije 1929.godine,

opta amnestija svih politikih osuenika, narod-

nih boraca i rtava faizma, puna sloboda tampe, zbora i dogovora, slobod-no politiko organizovanje svih partija i sindikalnih or-ganizacija na demokratskoj osnovi.

14


12/311

suzbijanje i rasturanje svih faistikih i teroristi-kih organizacija u zemlji.

Ovaj dokument nazvan je openarodnim progra-mom, to se donekle vidi i iz njegova naslo va Platfo r-ma za saradnju svih Crnogoraca za demokratiju i rav-

nopravnost Crne Gore u Jugoslaviji. Ovim programomPartija je pozvala sve Crnogorce protivnike estojanu-arske diktature, bez obzira na raniju stranaku pripad-nost, da surauju u ostvarenju bilo koje od navedenihtoaka.

to se drugi svjetski rat vie pribliavao, Partija se uCrnoj Gori energinije zauzimala za rjeenje crnogor-skog nacionalnog pitanja. Neposredno uoi rata, naetvrtom plenumu PK KPJ za Crnu Goru, ocijenjeno jeda je akciono geslo crnogorske partijske organizacije

isticanje nacionalnog pitanja i borba za ravnoprav-nost naroda Jugoslavije, borba za ravnopravnost CrneGore u Jugoslaviji, za crnogorsku narodnu skuptinu,za demokratsko opredjeljenje naroda Boke, Sandaka,Metohije i Kosova.Partijske organizacije ne smiju pro-

putati ni jednu akciju a da to pitanje ne istaknu pi-salo je u zakljucima etvrtog plenuma. Meutim,crnogorski komunisti bili su prinueni da se ograde odseparatistikih tenji nekih graanskih snaga, pa su u

jednom proglasu iz 1939. godine istakli: Crna Gora mo-

e biti slobodna samo u slobodnoj, demokratski uree-noj i nezavisnoj Jugoslaviji. Sudbina Crne Gore neraz-dvojno je vezana za sudbinu Hrvatske, Srbije, Makedo-nije, Slovenije i Bosne i Hercegovine. Samo u zajedni-koj borbi crnogorskog naroda i ostalih naroda Jugosla-vije mogue je izvojevati da Crna Gora, kao i ostale na-e pokrajine, bude slobodna i ravnopravna jedinica ida ivi slobodnim nacionalnim ivotom u okviru drav-ne zajednice Jugoslavije.

Ovim politikim programom uspjela je KPJ u CrnojGori okupiti i mobilizirati gotovo sve slojeve crnogor-ske narodne omladine (studentske, srednjokolske, se-oske i radnike), siromano seljatvo, radniku klasu,napredne ene, lijevo orijentirane intelektualce i stano-vit broj demokratski usmjerenih graanskih politiara.Tako je Komunistika partija u Crnoj Gori postala uoidrugoga svjetskog rata najutjecajnija politika snaga.Svojom aktivnou na obrani integriteta drave uoirata i za aprilskog rata, kada je ulagala krajnje naporeda odri moral vojske, Partija je jo vie ojaala ugled,dok je odgovornost za aprilsku katastrofu pala ne sa-mo na dravni i politiki vrh nego i na oficirski zbor.

15


13/311

Napori komunista i pojedinani otpori nisu mogl isprijeiti kapitulaciju vojske Kraljevine Jugoslavije. Na-kon ulaska okupacijskih trupa dolo je do opeg rasulau zemlji kako u vojsci, tako i u drutveno-politikomi ekonomskom ivotu.

Talijanski okupator pristupio je uspostavljanju gra-anske i vojne okupacijske vlasti. Za podruje Crne Go-re uspostavljen je potkraj travnja 1941. Civilni komesa-rijat (sa sjeditem na Cetinju), koji je bio podreen tali-

janskoj komandi oruanih snaga Albani je, a u drugojpolovici svibnja Civilni je komesarijat preimenovan uVisoki komesarijat (kao najviu okupacijsku vlast), kojije bio podreen Ministarstvu vanjskih poslova Italije.Uz pomo civilnih delegata (komesara), koje je postaviopo kotarevima, okupator je preuzeo graansku vlast u

cijeloj Crnoj Gori. Uspostavljanje vojne okupacijskevlasti povjereno je talijanskoj diviziji Messina, koja jeza tu priliku pojaana s nekoliko legija crnih koulja,

jedinicama granine i financijske strae te specijalnimkarabinijerskim i motociklistikim jedinicama, dok suse u Crnogorskom primorju nalazile jedinice ratnemornarice. U svim veim mjestima uspostavljeni su voj-ni garnizoni i komande mjesta, a u manjima karabini-jerske i andarmerijske stanice. Okupator je sekvestri-rao sva dravna i privatna poduzea, a upravu nad nji-

ma prenio na svoje funkcionare. U uspostavljanju oku-pacijskog sistema okupator je pristupio komadanjucrnogorskog teritorija Boka Kotorska je anektirana,a Ulcinj s okolicom, dio podgorikog okruga (Tuzi sokolicom), Plav, Gusinje i Roaje s okolicom, kao i Me-tohija, pripojeni su talijanskom protektoratu, tzv. Veli-koj Albaniji.

Prilikom uspostavljanja svoje vlasti okupator se os-lonio na aparat vlasti Kraljevine Jugoslavije, u prvom

redu na andarmeriju i policiju, koje je stavio pod svojukomandu, dok je za svoje politike kombinacije naaooslonac u separatistikom dijelu vodstva i pripadnikaCrnogorske federalistike stranke. Talijanski okupatordoao je u Crnu Goru s pripremljenim planom. Naime,elio je da od Crne Gore napravi protektorat po ugleduna Albaniju, pa je itavu politiku vodio u tom smjeru.Okupator je od samog poetka vodio propagandu osvojoj oslobodilakoj misiji i o res tau rac iji crnog orskedrave. Svakodnevno se propagirala sudbinska pove-

zanost Crne Gore s Italijom, njihove tisuljetne kultur-ne veze, rodbinske veze talijanske i bive crnogorskedinastije. U skladu sa svojom propagandom, okupatorse odnosio blagonaklono prema narodu, nije ga progo-

16


14/311

nio, nastojao je da zbrine velik broj izbjeglica koje su sevraale iz Metohije i s Kosova, Vojvodine i drugih kra-jeva Jugoslavije, a siromanim obiteljima osigurao jeopskrbu pod povoljnim uvjetima. Iz talijanskih zarob-ljenikih logora ubrzo su osloboeni mnogi Crnogorci,ratni zarobljenici, meu kojima je bilo i oficira. Sve je

to trebalo prikazati talijanske dobre namjere premaCrnoj Gori. ak ni prema komunistima nisu poduzima-li neke posebne mjere, sve do nacistikog napada naSovjetski Savez.

Za razliku od vodstva graanskih partija (osimCrnogorske federalistike stranke) i njihovih pristalica,koji su se prema mjerama okupatora drali pasivno,

KPJ je sauvala organizacijsko jedinstvo i nije prizna-vala komadanje dravnog teritorija. Od prvih danaokupacije pripremala se za oruani otpor. U skladu sgeneralnom linijom KPJ, crnogorska partijska organi-zacija odmah je poela organizirano djelovati. U seluVeljem Brdu kod Podgorice (Titograd) odran je 24.travnja 1941. proireni sastanak PK KPJ, na kojem jeodlueno da odmah ponu pripreme za oruanu borbuprotiv okupatora. Tom je prilikom osnovana Komisijaza prikupljanje oruja i drugog ratnog materijala, a za

njezina rukovodioca odreen je organizacioni sekretarPK KPJ (Blao Jovanovi). Uskoro se pristupilo formira-nju vojnih komisija pri mjesnim (okrunim) komitetimaPartije, koje su takoer imale zadau da prikupljajuoruje i da ga uskladite na sigurnom. Neposredno uo-i ustanka vojne su komisije preimenovane u vojne ko-mitete, koji su bili zadueni za rukovoenje oruanimakcijama.

Pripremajui se za pokretanje oruane borbe protivokupatora, KPJ je nastojala prije svega ojaati vlastiteredove primanjem novih lanova i organizacijski ih u-vrstiti. Tako je, povratkom partijskih aktivista iz drugihkrajeva Jugoslavije i ulaskom novih lanova, crnogor-ska partijska organizacija brojano narasla sa 1200 la-nova, koliko je imala za aprilskog rata, na oko 1800 la-nova uoi ustanka, dok se broj lanova SKOJ-a pove-ao sa 3000 na oko 5000 lanova.

Usporedno s formiranjem vojnih komisija i organi-zacionim jaanjem, Partija je, poev od svibnja, pristu-

pi la osnivanju udarnih grupa, tj . manjih oruanih jedi-nica. One su trebale posluiti kao jezgra oruanih sna-ga za borbu protiv okupatora, a bile su sastavljene pre-teno od lanova KPJ i SKOJ-a te ljudi bliskih Partiji.

17


15/311

Uoi ustanka, udarne su grupe preimenovane u geril-ske odrede, a bilo ih je 285 otprilike sa 6000 boraca. Me-utim, broj boraca s kojima je Partija raunala bio je idvostruko vei, ali ih iz konspirativnih razloga nije uk-ljuivala u udarne grupe.

U toku priprema za oruanu borbu protiv okupato-ra Partija je izgraivala i svoju politiku platformu. Utom pogledu oslanjala se na ve izgraenu tradicijuNarodnog f ronta osloboenja iz meuratnog razdob-lja. Pri tome je majsko savjetovanje KPJ u Zagrebu upo-zorilo na nunost da se partijske organizacije povezujus pripadnicima graanskih partija i svim onim graan-skim snagama koje pokau spremnost da se bore pro-tiv okupatora. Pripadnici graanskih stranaka uglav-nom su se drali poruka emigrantske vlade koje je emi-

tirao Radio-London: da jo nije vrijeme i da treba ekatina njihov poziv. Zato su najee odbijali suradnju sKomunistikom partijom u pripremama ustanka,unaprijed prebacujui na nju odgovornost za posljedi-ce koje bi mogle nastati. Rukovodstvo ustanka pridava-lo je posebnu panju oficirima vojske Kraljevine Jugos-lavije, kojih je u Crnoj Gori u vrijeme ustanka bilo okoetiri stotine. Za razliku od graanskih politiara, ofici-ri su u prilinom broju takvu suradnju prihvatili. Poje-dinim aktivnim i rezervnim oficirima povjereno je da

rukovode obukom u udarnim grupama, odnosno geril-skim odredima, koji su okupljali brojnu omladinu tonije znala rukovati orujem. U krajevima gdje je odazivoficira bio vei primali su ih u vojne komitete, zadaakojih je bila da rukovode vojnim operacijama.Tako je,na primjer, bilo u beranskom i andrijevikom okrugu.U Vojnom komitetu za beranski srez uoi ustanka nala-zila su se dva oficira, a kada je ustanak poeo, primlje-na su jo tri. Najistaknutiji meu njima bio je kapetanprve klase Pavle Durii. U Vojnom komitetu za andri-

jeviki srez bilo je est oficira, meu kojima i general-tabni major Dorije Lai. U ustanku su sudjelovali idrugi oficiri, kojima je povjereno da rukovode vojnimoperacijama. Tjedan dana nakon izbijanja ustanka os-novana je Privremena vrhovna komanda nacionalno-oslobodilakih trupa za Crnu Goru, Boku i Sandak, ukoju su ula dva oficira, i to: generaltabni kapetanprve klase Arso Jovanovi, kome je povjerena dunostkomandanta, i pukovnik Bajo Stanii, koji je postaolan toga najvieg politikog i vojnog rukovodstva us-

tanka.

18


16/311

Usprkos rezerviranom pa ak i neprijateljskom sta-vu najveeg dijela graanskih politiara i prilino ne-povoljnoj meunarodnoj si tuacij i, kada su njemaketrup e ve bile prod rle nekoliko stotina kilo metara u du-binu sovjetskog teritorija, u Crnoj Gori je 13. srpnja1941, pod rukovodstvom KPJ, otpoeo ustanak protivokupatora. Iako je rukovodstvo KPJ planiralo da se upoetku borba protiv okupatora ogranii na manje ak-cije gerilskog karaktera, usmjerene na karabinijerske iandarmerijske stanice, manje okupatorske kolone,PTT komunikacije i ceste, ustanak je odmah poprimioopenarodni karakter. Od 417.000 stanovnika, koliko ih

je Crna Gora tada imala, oko 32.000 ljudi neposredno jesudjelovalo u ustanku. Ustanak je obuhvatio cijeluCrnu Goru, osim krajeva koji su bili pripojeni tzv. Veli-

koj Albaniji. Za samo desetak dana osloboeni su Dani-lovgrad, Kolain, Berane (Ivangrad), Andrijevica, BijeloPolje, avnik, abljak i mnoga druga mjesta, zapravoosloboena je itava unutranjost Crne Gore, osim Ce-tinja, Podgorice (Titograd), Nikia, Pljevalja, Njegua iVilusa te uskog primorskog pojasa od Ulcinja do Bara iBoke Kotorske. Okupator je imao 735 mrtvih, oko 1120ranjenih i oko 3000 zarobljenih vojnika i oficira, dok jena ustanikoj strani 125 boraca bilo izbaeno iz stroja(72 mrtva i 53 ranjena).

Na osloboenom teritoriju ukinuta je okupacijskavlast, kao i organi domae vlasti, koji su se bili stavilina slubu okupatoru. Cjelokupnu vlast privremeno jepreuzela ustanika Privremena vrhovna komanda, ko-ja je izdala direktivu da se na osloboenom teritorijuizaberu privremeni organi nove ustanike vlasti, a uvojnim jedinicama politiki organi (politiki komesa-ri*).Privremena vrhovna komanda tom je prilikom iz-dala saopenje o nainu izbora privremenih organavlasti, koji se trebao provesti na delegatskom naelu.

Pravo da biraju i da budu birani dobili su svi graani,mukarci i ene, stariji od 18 godina, bez obzira na na-cionalnost, vjeroispovijed i rasu. Pravo glasa oduzeto jesamo licima koja su sluila neprijatelju. Istim aktom za-

jamena je osobna sloboda, nepovredivost stana i imo-vine, sloboda vjerskih obreda i religioznih uvjerenja,sloboda iskazivanja misli bilo kojim putem, sloboda ud-ruivanja, zbora i dogovora. Zabranjena je djelatnost

* Tada se politiki komesar nazivao lice za vezu s narodom. Ta jefunkcija ustanovljena za komande svih vojnih jedinica poev od voda iete, a na tu funkciju mogli su biti birani ugledni nacionalni radnici

anti fa is ti. U praksi, to su naj ee bili lanovi KPJ.

19


17/311

svih onih politikih stranaka koje su propovijedale an-tidemokratska i faistika uvjerenja, a doputen je radsvim politikim strankama koje stoje na naelima de-mokracije i nacionalne ravnopravnosti te svojim djelo-vanjem pomau narodnooslobodilaku borbu. Bilo je

doputeno ak i formiranje novih stranaka ako ispu-njavaju spomenute uvjete.U rujnu 1941. rukovodstvo NOP-a Crne Gore uoblii-

lo je neto potpuniji politiki program, koji se sastojaood slijedeeg:

1. naciona lno samoopred jeljenje i ravnop ravnostcrnogorskog naroda i puna ravnopravnost naroda Bo-ke i Sandaka, kao i svih drugih jugoslovenskih naro-da, borba protiv ma ije hegemonije i ovinizma u od-nosu na bilo koji narod ili nacionalnu manjinu;

2. bratska saradnja sa svim junoslovenskim naro-dima;

3. slovenska solidarnost i razvijanje ljubavi premasvim slovenskim i suzbijanje ovinizma i mrnje premaneslovenskim narodima;

4. demokratska narodna vladavina i unitenje svihtragova faizma;

5. bo rb a za ivotna prav a omladi ne (radnike, se-ljake i intelektualne) i ravnopravnost ena.

Kako su ustanike snage sve vie rasle, formiraju seustanike ete i bataljoni. Komanda nad njima povjere-na je oficirima koji su se prikljuili ustanku. Masovnostustanka i uspjesi ustanika potakli su graanske politi-are i druge graanske snage koje su u poetku bileprotiv oruane borbe pod vodstvom komunista protivokupatora da se i oni prikljue ustanikim snagama.Ubrzo e se pokazati da je to njihovo prikljuivanje us-tanku bilo taktike prirode. Bilo je oito da su graan-ski politiari tako postupili da bi pred ustanikim ma-sama povratili izgubljen ugled. No bez obzira na njiho-ve motive pristupanja ustanku, rukovodstvo ustanka jeomoguilo graanskim politiarima da sudjeluju u iz-boru narodnooslobodilakih odbora kao privremenihorgana nove vlasti i da u njima budu zastupljeni. Tako

je u Sreskom NOO u Andrijevici vie od polovice lano-va bilo iz redova graanskih stranaka, u Sreskom NOOBerane bila su etiri graanska politiara, u BijelomPolju tri, a bilo ih je, razumije se, i u drugim odborima.Meutim, uza sve to, graanski politiari najveim dije-

lom nisu proputali priliku da neprijateljski istupajuprotiv NOP-a, a osobito protiv njegovog rukovodstvana elu s KPJ. U tome su se isticali i oficiri vojske Kra-ljevine Jugoslavije, pa i oni koji su u ustanku imali is-

20


18/311

taknute funkcije. Karakteristian se sluaj zbio u Bera-nama, gdje se nalazio Drugi bataljon 93. pjeadijskog

puka divizije Messina (bez jedne e te koja je bila detai-rana izmeu Plava i Gusinja), ojaan grupama karabi-nijera i financa. Prilikom napada na talijanski garni-zon u Beranama, gotovo dva dana vodile su se estokeborbe za svaku kuu gdje su se nalazile talijanske sna-ge uz velike gubitke na objema stranama. Nakon to susavladane talijanske toke otpora u gradu, kojom je

prilikom oko 70 talijanskih vojnika i oficira poginulo aoko 30 ranjeno, pristala je na predaju i talijanska glav-nina od 700 vojnika i oficira, koja je bila opkoljena uzgradi g imnazije. Kape tan Pavle Durii, koji je sudjelo-vao u pregovorima za predaju talijanske glavnine, us-protivio se da se Talijanima oduzima osobno naorua-

nje, a graanski politiari iz Berana protivili su se da sezarobljeni Talijani sprovode u Kolain, gdje se nalaziotab ustanike Privremene vrhovne komande i gdje suse trebali koncentrirati svi talijanski zarobljenici s tog

podruja. Osim toga, graanski politiari iz Berana za-htijevali su da oni uvaju talijanske vojnike. Nakon toje bila osloboena itava Limska dolina s Murinom,Andrijevicom, Beranama i Bijelim Poljem, Pavle Duri-i je traio da ustanike snage poduzmu pokret premaRoa jama i Kosovskoj Mitrovici, protiv Musl iman a i Al-

banaca kao anacionalnih elemenata, to ustanikorukovodstvo, razumije se, nije moglo prihvatiti, jer se toprotivilo koncepciji KPJ o narodnooslobodilakoj bor-bi, kojoj je bio cilj da osigura nacionalno osloboenje iravnopravnost svim jugoslavenskim narodima i narod-nostima.

Talijanske politike i vojne vrhove u Rimu trinaesto-

julski us tanak u Crnoj Gori je ne samo iznenadio nego prema dnevniku ministra vanjskih poslova GaleazzaCiana toliko zabrinuo da su u poetku sumnjali dae njihove oruane snage biti kadre izai na kraj s usta-nicima, pa su pomiljali i na njemaku pomo. Vrhov-na komanda naredila je komandantu talijanskih orua-nih snaga Albanije, armijskom generalu AlessandruPirziju Biroliju da ustanak ugui, a ustanike kaznikrajnje strogo i primjerno. Istodobno je Pirziju Biroli-

ju p redana sva vojna i civi lna vlast u Crnoj Gori.

Za operacije protiv ustanika Talijani su upotrijebiliest divizija iz sastava 9. talijanske armije, sjedite kojese nalazilo u Albaniji, i to: Messinu, Pugliu, Pusteriu,Taro, Veneziu i Cacciatori delle Alpi (Alpski lovci), a za-

21


19/311

tim albansku grupu Skenderbeg (jaine dva puka), dvi-je alpske grupe, svaka jaine puka (Pr imo gruppo alpi-ni della Valle i Secondo gruppo alpini della Valle), pet

batal jona granine strae, jedan konjiki puk (Guide),nekoliko tenkovskih i zranih grupa, mornarike jedi-

nice i jedan puk iz divizije Marcche iz sastava 2. talijan-ske armije. U operacijama protiv ustanika sudjelovalesu i razne neregularne albanske i muslimanske skupi-ne, jaine oko 10.000 ljudi. Prema naim istraivanjima,okupator je angairao protiv ustanika oko 150.000 ljudi.Dvije od navedenih divizija Cacciatori delle Alpi i Ta-ro otpoele su ukrcavanje za povratak u domovinu,odakle je trebalo da produe na njemako-sovjetskufrontu, ali je ustanak poremetio njihov plan. Talijanskaofanziva, faktiki prva okupatorska ofanziva na tlu Ju-

goslavije, trajala je od 15. srpnja do 15. kolovoza. Usta-nici su na mnogim pravcima pruili ilav otpor, kao naprimjer na fronti prema akoru, p rema Turjaku, naVeljem Brdu (kod Podgorice), na Krnovu (na prilazimaavniku), a na Koelama (u rajonu Rijeke Crnojevia),na Brajiima (na komunikaciji Budva Cetinje) i naplanini Sozini, te do nogu porazili neprijateljske kolo-ne, ali, gledano u cjelini, nisu se uspjeli suprotstavitiznatno nadmonijim okupatorskim snagama, koje suponovno zauzele sve gradove i znaajnija mjesta koje

su ustanici bili oslobodili, kao niti ovladati najznaajni-jim komunikacijama. Okupator je poduzeo masovnerepresalije. Mnoga su naselja du komunikacija spalje-na, a ljetina i usjevi uniteni. Stanovit broj ustanika jestrijeljan, dio neborakog stanovnitva stradao je uznak okupatorske odmazde, a oko 15.000 ljudi je inter-nirano.

im su se pojavile jake intervencionistike okupa-torske snage, najvei dio graanskih politiara, oficiravojske Kraljevine Jugoslavije i drugih graanskih sna-ga, okrenuo je lea ustanku. Grupe graanskih politi-ara organizirano su istupile protiv ustanka. Iskoristiv-i okolnost da su se komunisti najveim dijelom nalazi-li na fronti, ove su snage u pozadini fronte djelovalerazornom propagandom protiv ustanikog vodstva iustanka u cjelini, onemoguavale su mobilizaciju usta-nika za frontu, organizirali zborove na kojima su zahti-

jeval i da se okupatorskim snagama ne prua otpor, dase organizatori ustanka, tj. komunisti, predaju okupato-ru da bi se spasio narod, a u nekim mjestima pripre-mali su oruani obraun s ustanikim rukovodstvima.Graanski politiari iz Berana istupili su iz Narodnogodbora osloboenja. Oficiri koji su zapovijedali usta-

22


20/311

nikim jedinicama najveim su dijelom dezertirali sfronte, to je poticalo dezorganizaciju ustanikih jedini-ca. Dordije Lai, Pavle Durii i drugi oficiri napustilisu ustanike vojne komitete, odnosno komande, u An-drijevici i Beranama. Kontrarevolucionarne snage iz

andrijevikog, beranskog, kolainskog, bjelopoljskog ipljevaljskog sreza formirale su odbore narodnog spa-sa i nacionalne odbore, koji su poslali svoje delegaci-je u susret okupatorskim jedinicama da im izraze lojal-nost i da se ograde od ustanka. Ti su odbori, zatim, pru-ili okupatoru pomo u prokazivanju komunista i nji-hovih suradnika u ustanku.

Nakon zavretka ofanzive okupator je povukao jed-

nu, a neto kasnije i drugu diviziju (Cacciatori delle Al-pi i Pugliu) i neke pomone jedinice , a u Crnoj Gori os-talo je oko 100.000 vojnika.

Okupator se uvjerio da su njegove politike kombi-nacije oko uspostavljanja nezavisne Crne Gore kaosvog protektorata na krhkim nogama, jer je openarod-ni ustanak pokazao da separatisti, kao glavni oslonactakve politike, ne uivaju podrku u crnogorskom naro-du, pa se odluio na potpuni zaokret u pogledu politi-ke strategije prema Crnoj Gori. Tako je na poetku lis-topada 1941. formiran Vojni guvernatorat za Crnu Go-ru, sa sjeditem na Cetinju. Guvernatorat je u civilnimposlovima bio podreen Ministarstvu vanjskih poslovaKraljevine Italije, a u vojnom pogledu talijanskojVrhovnoj komandi. Pri Guvernatoratu je formiran Ci-vilni komesarijat, kojim je guverner upravljao politi-kim, civilnim i administrativnim poslovima. Za guver-nera je imenovan armijski general Alessandro PirzioBiroli. Talijansko opredjeljenje za Pirzija Birolija kaoguvernera Crne Gore nije bilo sluajno. Naprotiv, onoje bilo izraz novoga opredjeljenja. Pirzio Biroli borio sena solunskoj fronti u prvom svjetskom ratu kao ko-mandant bataljona talijanske vojske. Za sudjelovanje utim borbama odlikovan je, u znak priznanja, od VladeKraljevine Srbije Ordenom bijelog orla s maevima.Stoga je dolazak Pirzija Birolija na dunost guverneraCrne Gore imao dublje politiko znaenje.

Nakon ponovnog uspostavljanja svojih garnizona usvim veim mjestima i mnogim selima du komunikaci-

ja, okupator je ponovno pristupio organiziranju doma-e vlasti. U novim uvjetima okupator nije odbacio sepa-ratiste, ali se nije niti ograniio na suradnju samo s nji-ma, nego je nastojao uspostaviti kontakt i s velikosrpski

23


21/311

usmjerenim graanskim snagama, koje su i same izra-avale takvu tenju. Predstavnici ovih snaga ne samoto su uli u aparat kvislinke vlasti nego su formirali i

politika tijela, tzv. nacionalne odbore, koji su s okupa-torom ostvarili potpunu suradnju u borbi protiv NOP-a.Usporedno s organizacijom kvislinke vlasti, okupatorje od domaih snaga organizirao oruane odrede anti-komunistike milicije, koji su imali ulogu pomonihokupatorskih jedinica sa zadatkom da od ustanikihnapada uvaju komunikacije i druge objekte.

Usporedno s ovim kontrarevolucionarnim snagamakoje su se odmah stavile na raspolaganje okupatoru,

javile su se i druge grupe, sastavljene preteno od ofici-ra bive vojske Kraljevine Jugoslavije, koje su se orga-nizirale protiv NOP-a, donekle nezavisno od okupato-ra, premda su mu gotovo sve izrazile lojalnost. Te gru-pe osnivaju tajne organizacije, koje za svoju ideologijuproglaavaju nacionalizam, iskljuujui i ekonomskiliberalizam i prinudni komunizam. Cilj je tih organi-zacija bio da sprijee sve revolucionarne promjene dopovratka legalne vlade. Da bi taj cilj postigle, ove su or-ganizacije sainile pravila za formiranje svojih orua-

nih jedinica, koje su imale zadau da u postojeim uvje-tima izvre djelominu mobilizaciju elemenata nacio-nalno svesnih, a u sluaju naglog sloma okupatora daprovedu opu mobilizaciju kako bi zavele red ako sa-veznike trupe ili trupe emigrantske vlade ne stignu navrijeme. U dosadanjim istraivanjima uspjeli smo ut-vrditi da su takve organizirane grupe oficira postojaleu Lijevoj Rijeci na elu s majorom Dorijom Laiem,na Zaukoj gori s kapetanom Pavlom Duriiem, naplanini Lokvi s majorom Miloradom T. Joksimoviem,

u Prekobrdu s kapetanom Lekom Vujisiem, u Matee-vu s profesorom Bogiem Miloeviem i u Nikiu naelu s artiljerijskim majorom Perom Maruiem. Pot-kraj ljeta i s poetka jeseni 1941. neke od ovih grupa po-inju organizirano istupati protiv NOP-a. U tome sesvojom aktivnou posebno isticala grupa majora Lai-a u Lijevoj Rijeci.

Ove grupe nastojale su uspostaviti vezu s DraomMihailoviem. U rujnu 1941. grupa oficira i graanskihpolitiara iz beranskog kotara uputila je na Ravnu go-ru kapetana Rudolfa Perhineka i porunika Mirka

24


22/311

Kuklia, koji su u prvoj polovici listopada stigli u tabDrae Mihailovia. Poto se obavijestio o situaciji uCrnoj Gori, Mihailovi je 15. listopada 1941. imenovaoza komandanta svih etnikih snaga u Crnoj Gori ge-neraltabnog majora orija Laia, a Pavia Duriiaza komandanta etnikih snaga za okruge: beranski,andrijeviki, kolainski, bjelopoljski, pljevaljski, prije-

poljski i opine barsku i budjevsku. U naredbi, kojuje tom prilikom Draa Mihailovi dostavio Pavlu uri-iu, pisalo je: Svi oficiri, podoficiri, kaplari i redovioperativne i rezervne vojske koji su mu potrebni za radstavie mu se na zahtev smesta na raspoloenje, a svevlasti pozivaju se da mu shodno ratnim zakonima Kra-ljevine Jugoslavije kao pretstavniku redovne Jugoslo-venske vojske prue saradnju koju bude traio.

I Draa Mihailovi se vrlo rano zainteresirao zaCrnu Goru. Njegov beogradski punkt jo je u lipnju1941. slao u Crnu Goru Vojislava Lukaevia da uspos-tavi vezu s odreenim oficirima. Meutim, taj pokuajLukaevia, kao ni druga dva, nije uspio, kao ni poku-aj podoficira M. Nedeljkovia u kolovozu 1941. U stu-denom 1941. Mihailovi je u Crnu Goru poslao specijal-nog emisara, Lazara Trklju, sekretara Zemljoradnikestranke, koji je proao sve crnogorske gradove koji sumu bili na putu od Bijelog Polja do Nikia. Nakon mi-

sije L. Trklje bilo je pokuaja u vie mjesta Crne Goreda se, usporedno s partizanskim odredima, formira ietnika Narodna vojska, ali je rukovodstvo NOP-a tuakciju osujetilo. Meutim, Trkljina misija, dolazak za-

jednike misije britanske i jugoslavenske vlade (BiliHudson, Zaharije Ostoji i Mirko Lalatovi) potkraj ruj-na, kao i svakodnevna propaganda na Radio-Londonu,poticali su ivlja kretanja meu proetnikim graan-skim snagama u Crnoj Gori. Aktivirala se grupa D. La-ia. U crnogorskom dijelu Sandaka osnovane su neke

etnike organizacije. Meutim, Pavle Durii je jouvijek djelovao tajno, tako da se za njegovu akciju dokraja 1941. u javnosti nije znalo.

Nakon okupatorske ofanzive, srpnja kolovoza1941, narodnooslobodilaki pokret naao se u vrlo slo-enoj situaciji. Ustanike jedinice, nastale u zanosu ve-likih uspjeha tokom ustanka, bez veeg ratnog iskustva

i potrebnog naoruanja osim lakog pjeadijskog, ne-pripremljene za due ratovanje, a uz to pokolebanepropagandom i ponaanjem kontrarevolucionarnihgraanskih politiara i znatnog broja oficira bive voj-

25


23/311

ske Kraljevine Jugoslavije, nisu se mogle oduprijeti e-tiri do pet puta nadmonijem neprijatelju, koji je raspo-lagao najsuvremenijom ratnom tehnikom. Ni smo us-taniko rukovodstvo nije se najbolje snalo. Jedna nje-gova direktiva o svoenju ustanka na gerilsko-diver-

zantski karakter i vraanju dijela ustanika njihovimkuama, uz slab sistem veza, pridonijeli su dezorgani-zaciji meu ustanikim redovima. Sve je to dovelo doraspada ustanikih eta i bataljona, a oruana snagaustanka opet se svodi na gerilske odrede koji su i otpo-eli ustanak. Situacija je bila znatno sloenija nego pri-je ustanka, jer su okupatorske snage sada bile pet putanadmonije, kontrarevolucionarne graanske snageorganiziranije i otvoreno se stavile u slubu okupatoru,represalije i brojni internirani rodoljubi unijeli su strah

i nemir u narod, a ni situacija na svjetskim bojitima ni-je za saveznike bila povoljna. Meutim, za snage NOP-au Crnoj Gori predstavljali su ohrabrenje uspjesi ustani-ka u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Sloveniji idrugim krajevima Jugoslavije, te osjeaj da u borbi pro-tiv okupatora nisu same.

Jo u neprijateljskoj ofanzivi 8. kolovoza 1941. naplanini Kameniku (podgoriki kotar) odrano je pokra-jinsko savjetovanje KPJ, na kojem se analizirao tok us-tanka i utvreni zadaci za daljnji rad. U pogledu na-stavljanja oruanog ustanka odlueno je da se oruane

jedinice organiziraju u manje gerilske odrede, u koje,osim lanova KPJ i SKOJ-a, treba.ukljuiti i sve patrio-te koji su spremni da se bore protiv okupatora i njego-vih suradnika, a zatim da te jedinice postupno preras-taju u partizanske ete, bataljone i odrede. Umjesto Pri-vremene vrhovne komande formiran je tab narodno-oslobodilakih gerilskih (partizanskih) odreda za CrnuGoru, Boku i Sandak.

Da bi NOP dobio to iru osnovu, pristupilo se raduna formiranju antifaistikih organizacija Crnogor-ske narodne omladine, a zatim i organizacije ena.Crnogorska narodna omladina konstituirala se potkrajstudenog 1941, kada je formirano i njezino pokrajinskorukovodstvo. U to je vrijeme ova organizacija brojilaoko 10.000 lanova, a do poetka 1942. godine taj se brojgotovo udvostruio.

S obzirom na to da su ustaniki odbori vlasti presta-li funkcionirati, pristupilo se formiranju novih narod-

nooslobodilakih odbora prvo seoskih, zatim opin-skih, a u studenom 1941. i kotarskih. Vodilo se raunada se NOO postave na iroku osnovu i da se u njihovrad ukljui to vie rodoljuba. U uputi PK KPJ o tome je

26


24/311

pisalo: Ti odbori nijesu i ne smiju biti organi pojedinihpartija ili posebnih organizacija, ve u njima treba dabudu zastupljene sve politike grupe i organizacije i sviestiti rodoljubi, sve ono to je na djelu pokazalo da ne-e nikada izdati svoju otadbinu u ovom svetom ratu.

U drugoj polovici listopada provedena je reorgani-zacija partizanskog komandiranja na podruju PK KPJza Crnu Goru. Odlukom CK KPJ i Vrhovnog taba San-dak je u vojnom i politikom pogledu dobio veu sa-mostalnost, pa je osnovan Glavni tab za Sandak, apristupilo se formiranju Saveza sandake omladine.tab gerilskih odreda preimenovan je u Glavni tab na-rodnooslobodilakih partizanskih odreda za Crnu Go-ru i Boku. Formirano je est veih partizanskih odreda,koji su potkraj 1941. godine imali 48 teritorijalnih parti-

zanskih bataljona sa oko 20.000 boraca. Partizanski suodredi svakodnevno izvodili oruane akcije protiv oku-

patora, presjekli su glavne prometnice, tako da je oku-pator bio prinuen povui svoje garnizone iz avnika,abljaka, Grahova, Kolaina, Lijeve Rijeke, Mateeva idrugih manjih mjesta. Okupator je bio blokiran u gra-dovima, tako da je bio ponovno stvoren znaajan slo-

bodni teritorij. U drugoj polovici studenog 1941. formi-ran je mobilni Crnogorski NOP odred za operacije uSandaku, jaine 3.690 boraca, koji je 1. prosinca napaona utvreni talijanski garnizon u Pljevljima, gdje se na-lazio tab talijanske divizije Pusteria. Crnogorski parti-zani nisu uspjeli osloboditi Pljevlja, a uz to su pretrpjelii velike gubitke (213 poginulih i oko 280 ranjenih bora-ca), ali je bitka za Pljevlja dala znaajan poticaj razvit-ku NOP-a u Sandaku, prisilila talijanskog okupatorada neke garnizone iz Sandaka povue, na tom je pro-storu stvoren znatan slobodni teritoriji, koji je olakao

povlaenje partizana iz zapadne Srbije na elu s Vrhov-nim tabom. Po Kardeljevim rijeima, pljevaljska je bit-ka jedna od najveih i najhrabrijih bitaka naeg narod-nooslobodilakog ustanka s dalekosenim pozitivnimposljedicama za njegov razvoj . To je bi lo vrijeme sna-nog uspona NOP-a u Crnoj Gori, kada je on mogao iz-dvojiti vie od etiri tisue partizana i poslati ih kao is-pomo u Sandak, istonu Bosnu i Hercegovinu.

27


25/311

DRAIN VOJVODA - TALIJANSKISURADNIK

Potkraj 1941. godine, prelaskom Crvene armije uprotuofanzivu kod Moskve i ulaskom Sjedinjenih Ame-rikih Drava u rat protiv sila Trojnog pakta, drugisvjetski rat uao je u novu fazu. Razvitak vojne situacijena svjetskim ratitima nesumnjivo je utjecao ne samona politika i vojna zbivanja u naoj zemlji nego i napolitiku Saveznika prema tim zbivanjima. Jugoslaven-ska emigrantska vlada ulagala je napore kod Savezni-ka da se Draa Mihailovi prizna kao jedini voa po-kreta otpora u Jugoslaviji i da se snage NOP-a, koje

predvodi KPJ, stave pod njegovo zapovjednitvo. U stu-denom i prosincu 1941. uspostavlja se vra veza izme-u Mihailovia i Jugoslavenske vlade u Londonu, a kaorezultat toga slijedilo je Mihailovievo unapreenje, 7.prosinca 1941, u in brigadnog generala, a ni mjesecdana kasnije u in divizijskog generala (19. sijenja1942). Tjenje veze s emigrantskom vladom, njezina me-unarodna politika aktivnost u korist etnika i, poseb-no, povlaenje partizana iz zapadne Srbije s Vrhovnimtabom na elu dali su poticaj Mihailoviu da etniku

akciju prenese i na druge krajeve Jugoslavije, posebnona Crnu Goru, i da se u njoj to prije organizira borbaprotiv partizana.

U prvoj polovici prosinca 1941. Mihailovi je pozvaok sebi Pavia Duriia. Sredinom prosinca Durii je vebio u Mihailovievu tabu, gdje je dobio iscrpne upute,programske dokumente, novac i nareenje da oruanaakcija protiv partizana u Crnoj Gori treba krenuti up-ravo iz Duriieva taba.

Mihailovi je 20. prosinca 1941. potvrdio ranija ime-novanja Dordija Laia i Pavia Duriia za najznaajni-je etnike komandante u Crnoj Gori, a Duriiu je, uzto, dodijelio i titulu etnikog vojvode. U posebnom pis-mu koje je uputio Laiu, Mihailovi je ovu dvojicu et-

28


26/311

nikih komandanata ovlastio da na svojem teritorijupostavljaju komandno osoblje , da pri etnikim tabo-vima formiraju politike odbore, osnovna zadaa kojihe biti da pomau etniku akciju, te da na raun et-nikih odreda mogu od naroda posuivati u novcu,hrani i drugim potreptinama.

Najznaajniji dokument koji je Mihailovi uputiosvojim komandantima u Crnoj Gori jesu Instrukcije od20. prosinca 1941. godine. To je precizno definirani pro-gramski dokument, u kojem se kae da su etniki od-redi nastavak Jugoslavenske vojske iji je cilj:

1. Borba za slobodu celoga naro da pod skiptromkralja Petra II;

2. Stvaranje velike Jugoslavije i u njoj velike Srbije,etniki iste, u granicama Srbije, Crne Gore, Bosne,Hercegovine, Srema, Banata i Bake;

3. Borb a za ukljuivanje u jugoslovensku dravu ne-osloboenih slovenakih teritorija ispod Italijana i Ne-maca (Trst, Gorica, Istra, Koruka) kao i Bugarske i se-verne Albanije sa Skadrom;

4. ienje d ravne ter itorije od svih narodnih ma-njina i nenacionalnih elemenata;

5. Stva ranje nepo sredni h zajednikih granic a izme-u Srbije i Crne Gore, kao i izmeu Srbije i Slovenije,ienjem Sandaka od albanskog i muslimanskog, i

Bosne od hrvatskog i muslimanskog ivlja;6. Kanj avanj e usta a i Musl im ana koji su u tragi-nim danima nemilosrdno unitili na narod itd.

U vezi s konkretizacijom ovog politikog programa,etnikim odredima u Crnoj Gori izdani su neposrednizadaci i pravci vojnih operacija u glavnom trenutku,a jedan od najvanijih zadataka bilo je ienje Peterai Metohije od muslimanskog i albanskog ivlja.

Jedna od bitnih karakteristika Mihailovievih In-strukcija jest u tome to se kae a to je zaista i bilo

da etnika borba mora imati karakter istog nacio-nalizma. Zbog toga, kao i zbog ciljeva za koje su se et-niki odredi morali boriti, Mihailovi je u Instrukcija-ma upozorio crnogorske etnike vode Laia i Durii-a: Sa komunistima partizanima ne sme biti nikakvesaradnje, jer se oni bore protiv dinastije, a za ostvare-nje socijalne revolucije, to nikad ne sme biti na cilj,

jer smo mi jedino i iskljuivo borci za kralja i otadbinui slobodu naroda.

Od ostalih dokumenata koje je po Duriiu Mihailo-vi poslao u Crnu Goru jest nareenje da se svi aktivnii rezervni oficiri i podoficiri te vojni obveznici bive ju-goslavenske vojske odmah prijave i stave na raspolaga-

29


27/311

nje etnikim komandantima u Crnoj Gori, bez obzirana in i poloaj. Mihailovi, kao slubeni predstavnikvlade, dao je ovoj naredbi vanost mobilizacijskog ogla-sa u ratnim uvjetima, upozoravajui na to da nitko odvojnih obveznika nije razrijeen zakletve na vernost

kralju i otadbini i da e svatko tko mu se ne odazovebiti smatran vojnim bjeguncem, kojem e se suditi poratnim zakonima vojske Kraljevine Jugoslavije.

Dogaaji koji su uskoro uslijedili dali su ovim doku-mentima jo vee znaenje i teinu. Naime, 11. sijenja1942. sastavljena je u emigraciji nova jugoslavenskavlada sa Slobodanom Jovanoviem na elu, i u novojvladi Draa Mihailovi je postavljen za ministra vojske,mornarice i zrakoplovstva. Osim toga, nova je vladaetniki pokret Drae Mihailovia i slubeno proglasila

jugoslovenskom vojskom u otadbini, a NOP osudilakao avanturizam i nasilje. Mihailoviu su, uz to, data iz-vanredna ovlatenja da u ime vlade i Krunskog savjetamoe donositi odluke iz nadlenosti vrhovnog koman-danta i predsjednika Ministarskog savjeta. Nije teko

pretpostaviti kako su utjecale te okolnosti ne samo naponaanje graanskih snaga nego i onih slojeva naro-da koji nisu bili politiki dovoljno obrazovani.

Jugoslavenska emigrantska vlada je etnicima Dra-e Mihailovia osigurala moralnu podrku i materijal-

nu pomo zapadnih saveznika, osobito vlade VelikeBritanije, koja im je slala pomo u novcu, odjei, naoru-anju i drugom ratnom materijalu. U sijenju 1942. vla-da Velike Britanije uputila je u tab Drae Mihailovianovu misiju s majorom Terenceom Athertonom na e-lu.* Poslije toga, 1942. godine, u gotovo sve vanije et-nike tabove upuene su britanske vojne misije. To je ite kako utjecalo na raspolo enje irokih naro dn ih sloje-va prema etnicima.

Pavle Durii se temeljito pripremao za oruani su-kob s NOP-om. Iako je za to imao sva ovlatenja DraeMihailovia, za uspjeh protiv NOP-a to mu po svoj prili-ci nije bilo dovoljno, pa je, svakako uz Mihailovievusuglasnost to e naredni dogaaji i potvrditi za-traio pomo i podrku talijanskog okupatora. Duriije u poetku nastojao da njegova suradnja s Talijanima,kao i njihova pomo u oruju, bude tajna. Zbog toga je

* T. Ather ton, meut im, nije stigao na odredi te, jer su ga na putu odVrhovnog taba do taba Drae Mihailovia likvidirale neke etnikegrupe da bi dole do zlatnika koje je nosio sa sobom.

30


28/311

kontaktirao s Talijanima uz pomo odreenih linosti,najvie svoga brata Vase, koji je bio oficir za vezu pritabu divizije Venezia, sjedite koje se nalazilo u Bera-nama (Ivangrad). Prema etnikim podacima, PavleDurii se osobno sastao s Talijanima dva puta izmeu

sijenja i oujka 1942. godine. Na prvom sastanku, u si-jenju 1942, sastao se s predstavnicima komande divizi-je Venezia, kada su utvreni modaliteti suradnje u bor-bi protiv partizana. Tom je prilikom Duriiu odobrenasloboda akcije protiv partizana u operativnoj zoni divi-zije Venezia. Dolo je i do sporazuma s predstavnicimatalijanske divizije, ali s etnike strane nije ga potpisaoPavle, nego njegov vrat Vaso Durii.

Nakon nekog vremena, kada se Durii pokazaokao beskompromisni borac protiv NOP-a, ali i kada su

njegovi odredi neoekivano poeli rasti i iriti svojuvlast i mimo operativne zone divizije Venezia, okupatorje elio zadrati situaciju u svojim rukama. Stoga jesporazum o suradnji htio potpisati s njim, a ne prekoposrednika, a zatim da sporazum potpie via koman-da. Ovom prilikom sporazum s Duriiem potpisao jekomandant talijanskih trupa u Crnoj Gori, ije se sje-dite nalazilo u Podgorici (Titograd), pa je time novisporazum dignut na viu razinu. Dokument koji je pot-

pisan u oujku 1942. godine, prilikom drugog osobnog

kontakta Duriia s okupatorom, nosi naslov Saglas-nosti izmeu Glavne komande italijanskih trupa uCrnoj Gori i kapetana Pavia Duriia, komandantacrnogorskih etnikih nacionalista koji operiu u zonidodeljenoj diviziji Venecija. Prema tom dokumentu,etniki nacionalistiki odredi kapetana Duriia oba-vezuju se:

1. Da vode borbu protiv komunista i njihovih prista-lica.

2. Da dre kontakt s italijanskim vojnim vlastima,tako da njihove akcije budu vrene po italijanskimuputstvima. Za one akcije na sjevernoj strani Lijeve Ri-

jeke odluuje general Bonini, komandant divizije Vene-cija, a za one na jugu od Lijeve Rijeke odluuje direktnokomandant italijanskih trupa Crne Gore u Podgorici.

3. Da odre red i garantuju za sigurnost puta u zoniokupiranoj od njihove strane.

4. Da nee n ik ad a okr enu ti oruje protiv italijan-skih trupa i da ogranie svoju politiku u samoj borbi

protiv komunizma.5. Da vrate, k ad a bude u ni ten komunizam, onooruje koje su dale italijanske vlasti, izuzev puaka, ko-

je su potrebne radi odravanja reda.

31


29/311

Sa svoje strane, talijanske se vlasti obavezuju dauriieve odrede opskrbljuju orujem i da im prue

pomo u ivotnim namirnicama i plaama, onako kakoje sainjen sporazum s bratom Pavia Duriia.

etnike snage u Crnoj Gori koristile su razne kriz-ne momente u NOP-u da ustanu protiv njega. Jedan odtakvih momenata bila je i pljevaljska bitka (1. XII 1941),u kojoj su crnogorski partizani pretrpjeli teke gubitke.Poslije Pljevalja orije Lai je poduzimao energinijemjere na stvaranju etnike organizacije na podrujuLijeve Rijeke. Dne 7. prosinca 1941. obavijestio je Glavnitab NOP odreda za Crnu Goru da je formirao Ljevori-

jeki bataljon na plemenskoj osnovi, ali se bez pod-

rke okupatora nije usuivao krenuti u otvoreni orua-ni sukob protiv NOP-a. Lai je, dodue, imao podrkutalijanskog garnizona u Lijevoj Rijeci, koji je na nje-gov prijedlog artiljerijskom vatrom zasipao susjednapart izanska sela, ali je snaga tog garnizona bila prema-la (3. bataljon 83. puka divizije Venezia), a mogunostnjegova komuniciranja sa susjednim, veim, talijan-skim garnizonima u Podgorici i dolini Lima zazimske uvjete preslaba.

Zbog toga je Lai bio prinuen da primat u borbiprotiv NOP-a prepusti Pavlu Duriiu, koji je u doliniLima imao podrku triju monih garnizona divizije Ve-nezia (Berane, Andrijevica i Bijelo Polje).

Po povratku iz Mihailovievog taba i osiguravisuglasnost, podrku i pomo Talijana, Durii je u seluZaostru, u neposrednoj blizini Berana, na poetku si-jenja 1942. organizirao zbor oficira bive jugoslaven-ske vojske, graanskih politiara i ostalih kontrarevo-lucionarnih snaga, koje je upoznao s Instrukcijama D.

Mihailovia, a zatim pristupio formiranju taba Lim-skog etnikog odreda. Duriiev tab, koji je za svojesjedite izabrao selo Zaostro, u Mihailovievoj je no-menklaturi tabova dobio ifrirani naziv Gorski tab

br. 15. Ve 5. sijenja Durii je postavio komandnoosoblje etnikih jedinica u beranskom kotaru, a naraspolaganju je imao 32 oficira i vei broj podoficiravojske Kraljevine Jugoslavije. Tog je dana postavljenokomandno osoblje za sedam etnikih odreda, imeno-van je kotarski komandant, a ubrzo i Sreski politiki

odbor, odnosno Politiki komitet, kako se najee na-zivao, u koji su uli najkonzervativniji graanski politi-ari, koji su jo od srpanjskog ustanka imali neprijatelj-ski stav prema NOP-u. lanovi politikog odbora prati-

32


30/311

li su uriiev tab u svim pohodima protiv partizana,organizirali politike zborove i pozivali narod pod et-niku zastavu. Svojom propagandom oni su nesumnji-vo uspjeli zavesti dio seljakih masa.

Ubrzo nakon formiranja taba Limskih etnikih

odreda i manjih etnikih odreda koji su po svojoj broj-nosti imali snagu omanjeg bataljona, Duriiu je prilasva antikomunistika milicija s podruja beranskog ok-ruga, koja je u svom sastavu imala oko 500 pripadnika idvije manje grupe kolainske i bjelopoljske milicije,ukupno 120 ljudi.

U prvoj polovici sijenja Durii je proveo pripremeza obraun s partizanskim snagama u beranskom ko-taru. Za samo etiri dana, od 13. do 16. sijenja, otprilikes 500 etnika uz podrku Talijana i muslimanske milici-

je, Durii je uspio protjerati partizanske snage (jainedvaju bataljona) i ovladati itavim beranskim kotarom,osim Policama na desnoj i Gornjim Selima na lijevojstrani Lima.

U meuvremenu je od etnikih snaga iz andrijevi-kog kotara formirana Andrijevika etnika brigada.

Politiko i vojno rukovodstvo NOP-a za okrug kola-inski (kolainski, beranski i andrijeviki kotar), tj. Ok-runi komitet KPJ i tab Komskog NOP odreda, nijeimalo dovoljno snaga za istovremeni obraun s etni-

kim snagama u andrijevikom kotaru, kojima je zapra-vo komandirao Dordije Lai, i beranskim etnicimapod zapovjednitvom Pavia Duriia, pa se opredijeliloza to da se najprije suprotstavi prvima. Takvoj odluci i-lo je u prilog to to im je Glavni tab, kao pomo, u

pravcu Lijeve Ri jeke uputio dva bataljona zetskog NOPodreda. Od partizanskih snaga iz Kolaina formiran jekombinirani bataljon jaine oko 340 boraca, koji je upu-en u pravcu Mateeva, Jasena, Jabuke i Lijeve Rijeke.Ljevorijeki etniki bataljon, u kojem se nalazio i D.Lai, krenuo je prema Mateevu, a dvije kraljske et-nike ete iznenadile su 20. sijenja dvije partizanskeete iz sastava Kolainskog kombiniranog bataljona,koje su se nalazile u Barama Kraljskim, napale ih i na-kon krae borbe obje zarobile. Od 102 zarobljena parti-zana etnici su 37 odmah ubili (neznatan broj od njihpoginuo je u borbi), dok je 15 part izana bilo ranjeno.

Gotovo istodobno, Pavle Durii je s 800 etnika pod-uzeo pohod protiv beranskih partizana, koji su se nala-

zili u Gornjim Selima, a kojima je, u meuvremenu, pri-tekao u pomo jedan kombinirani bataljon iz kolain-skog kotara. U noi izmeu 23. i 24. sijenja Durii je snadmonijim snagama opkolio Gornja Sela. U toj borbi

33


31/311

poginulo je 15 partizana, a 27 koliko ih se predalo uLubnicama uriievi su etnici pobili po kratkom

postupku. Ostali partizani bili su prinueni da se po-vlae preko Bjelasice. Uslijed velike hladnoe veina jepromrzla.

U borbama kod Mateeva teko je ranjen u glavuorije Lai, koji je na due vrijeme bio izbaen izstroja, tako da je Pavle Durii izbio u prvi plan i fakti-ki postao najistaknutiji i najvaniji etniki komandantu Crnoj Gori.

Dogaaji u Barama Kraljskim i Lubnicama pred-stavljali su prijelomni trenutak u odnosima etnika isnaga NOP-a u Crnoj Gori. Do tada je i moglo biti iluzi-

ja da e se organiziranje etnika onemoguiti politi-kim ujedinjenjem, likvidiranjem kolovoa, tj. bez veeg

oruanog sukoba. Krvoprolia u Barama Kraljskim iLubnicama oznaila su kraj takvim iluzijama i pred-stavljala su poetak oruanog sukoba izmeu etnikaDrae Mihailovia i snaga NOP-a u Crnoj Gori.

Rukovodstvo NOP-a je od Komskog NOP odreda,nekompletna tri bataljona Zetskog i jednog bataljonaNikikog NOP odreda formiralo kombinirani NOP od-red Rad om ir Mitrovi od 847 bo raca , koji je od 22. si-

jenja do 23. veljae drao f rontu na Mateevu, pokua-vajui sprijeiti daljnje nadiranje etnika Pavia Durii-a, ali bez veeg uspjeha. etnike snage iz beranskog iandrijevikog kotara, pod komandom Pavia Duriia,uspjele su 22. veljae razbiti partizansku frontu na Ma-teevu, a 23. veljae osvojiti i Kolain. Partizanske sna-ge morale su definitivno napustiti teritorij beranskog iandrijevikog kotara, ostavljajui ondje samo po dva-desetak ilegalaca, lanova KPJ i kotarske komiteteKPJ, koji e u iznimno tekim uvjetima etnikog teroranastaviti svoju aktivnost.

etnika organizacija poinje se iriti i u drugimkrajevima Crne Gore. Tako 11. veljae pukovnik bivejugoslavenske vojske i lan ustanike Privremenevrhovne komande, Bajo Stanii, izvodi pu u nepos-rednoj blizini Danilovgrada, pa dvije ete iz NOP odre-da Bijeli Pavle prelaze na njegovu stranu. Pod zati-tom talijanskog garnizona u Danilovgradu, on u Kujaviformira svoju jedinicu, a partizanskim snagama kojena tom sektoru dre frontu prema Danilovgradu aljeultimatum da na tom prostoru ne smiju pruati otpor

talijanskim snagama, jer e im, u protivnom, njegovesnage pucati u lea. Tri dana kasnije, talijanske snageiz Danilovgrada, uz pojaanja koja su dobili iz divizijeAlpi Graje i u suradnji sa snagama Baje Staniia, iz-

34


32/311

vrile su n ap ad n a part iza nsk u fr on tu n a Obad ovombrijegu i nakon pet dana prodrle u Niki. Tako su deb-lokirale talijanski garnizon, koji je jo od prosinca bioopkoljen snagama Nikikog NOP odreda.

Zimi je raspored talijanskih okupacijskih snaga iz-gledao ovako:

U Podgorici se nalazilo sjedite 14. armijskog korpu-sa, koji je preimenovan u Komandu trupa Crne Gore.Na podruju Podgorice bile su koncentrirane artiljerijai ininjerija te slube armijskog korpusa, a kao pojaa-nje tu su se nalazili 2. alpski divizion Valle, 72. i 86. legi-

ja crnih koulja, 19. bataljon minobacaa, 3. bataljongranine strae i bataljon policijskih agenata motocik-lista.

Pjeadijska divizija Taro zaposjela je podruje Ceti-nja, Rijeku Crnojevia, ekanje, Budvu i Bar. U njezinusastavu nalazili su se 207. i 208. pjeadijski puk, 48. arti-ljerijski puk, 10. grupa crnih koulja, 48. bataljon mino-

bacaa, manje jedin ice i slube, a kao pojaanje: 4. alp-ski divizion Valle, 47. pjeadijski puk iz divizije Ferrara,3. batalj on lakih tenkova iz 31. pu ka tenkovske pjeadijei 114. mitraljeski bataljon granine strae.

Pjeadijska divizija Messina zaposjela je podrujeBoke Kotorske sa komandom u Herceg-Novom. Divizi-ja je u svom sastavu imala 93. i 94. pjeadijski i 2. artilje-rijski puk, 108. legiju crnih koulja i manje jedinice islube. U Boki su se nalazile i mornarike jedinice s ko-mandom u Tivtu. Od veih jedinica tu se nalazila krsta-rica Bari.

Pjeadijska divizija Venezia, sa sjeditem u Berana-ma, zaposjela je gornji tok rijeke Lima, s najvanijimgarnizonima u Beranama, Andrijevici i Bijelom Polju.

U svom sastavu imala je 83. i 84. pjeadijski i 19. artilje-rijski puk, 72. legiju crnih koulja i manje jedinice islube, a neto kasnije, po naredbi Generaltaba kop-nene vojske, dodijeljeni su joj kao pojaanje 3. i 383. pje-adijski puk.

Alpska divizija Pusteria, sa sjeditem u Pljevljima, usvom je sastavu imala 7. i 17. alpski puk i 5. puk alpskeartiljerije, manje jedinice i slube, a bila je pojaana 1.alpskim divizionom Valle. Nadlenost divizije proteza-la se na Novu Varo, Priboj, Fou, Gorade i Viegrad.

U sklopu planova za ire akcije protiv ustanika uCrnoj Gori, u veljai i oujku 1942. stigla je u Crnu Gorualpska divizija Alpi Graje, koja je odmah ukljuena uoperacije protiv snaga NOP-a na potezu Danilovgrad

35


33/311

Nikiavnik. U njezinu sastavu nalazio se 6. pukalpske art ilje rije , a pr idodate su joj 1, 2. i 4. alpski divizi-on Valle, koji su se ve nalazili u Crnoj Gori. Ostale je-dinice u njezinu sastavu nisu utvrene. U prosincu1942. divizija je napustila Crnu Goru.

U travnju 1942. na podruje Boke Kotorske prispjelaje pjeadijska divizija Emilia, koja je u svom sastavuimala 119. i 120. pjeadijski i 155. artiljerijski puk. Emiliaje trebala postupno smijeniti diviziju Messina. Meu-tim, Messina je u Boki ostala do kolovoza 1942, a tadase prebacila u Hercegovinu. Nakon njezina povlaenjaEmiliji je kao pojaanje pridodat 4. bersaljerski puk.

U svibnju 1942. Komandi trupa Crne Gore dodijelje-na je pjeadijska divizija Ferrara, koja je imala u sasta-

vu: 47. i 48. pjeadijski i 14. artiljerijski puk, zatim 82. le-giju crnih koulja, 23. bataljon minobacaa i manje jedi-nice, a bila je pojaana 13. divizionom i 106. bataljonom

pozicionih mitraljeza, oba iz Granine strae. (U kolo-vozu 1942. Pusteriu je smijenila Taurinense, a divizijuTaro Perugia).

Tako je u proljee 1942. godine, od 22 talijanske divi-zije, koliko ih je bilo u Jugoslaviji, treina operirala uCrnoj Gori.

Iako je za borbu protiv snaga NOP-a u Crnoj Gori

raspolagao brojnim vlastitim snagama, okupator je na-stojao da na svojoj strani angaira sve potencijale iz re-dova domaih kontrarevolucionarnih snaga.

Od separatista i drugih kontrarevolucionarnih sna-ga s podruja cetinjskog i barskog kotara formirana jeKomanda Katunskih trupa, odnosno Lovenska briga-da pod komandom Krste Popovia. U prvoj polovicioujka 1942. stvorena je koalicija izmeu etnika i sepa-ratista pod nazivom Nacionalni front. Za komandan-

ta svih nacionalnih trupa postavljen je brigadni gene-ral u mirovini i posljednji ban Zetske banovine BlaoDukanovi. Udruene kontrarevolucionarne snage ob-

javile su rat do istrebljenja snagama NOP-a u CrnojGori.

Potkraj oujka i s poetka travnja 1942. okupatorsketrupe i jedinice Krste Popovia, Baje Staniia i PaviaDuriia poduzele su opu ofanzivu protiv snaga NOP-ana cijeloj duini fronte od planine Orjena, preko eva,Nikia, planine Sinjavine, Kolaina, Mojkovca, do Bije-

log Polja i Pljevalja. Fronta je bila duga vie od 200 kilo-metara. Protiv nerazmjerno nadmonijih udruenihokupatorskih i domaih kontrarevolucionarnih snaganalo se sedam partizanskih odreda (lovenski, zetski,

36


34/311

nikiki, komski, durmitorski, bjelopoljski i pljevaljski),snaga kojih je u to vrijeme bila jedva 7000 boraca.

Rukovodstvo NOP-a u Crnoj Gori poduzimalo je nizmjera da sauva jedinstvo crnogorskog naroda u borbi

protiv udruenih okupatorskih i domaih kontrarevo-

lucionarnih snaga. Vaan korak u tom smislu pred-stavljala je Skuptina crnogorskih rodoljuba u Ostrogu(8. veljae 1942), na kojoj je osnovan Narodnooslobodi-laki odbor za Crnu Goru i Boku.

Skuptina je objavila proglas kojim se crnogorskinarod poziva da ouva jedinstvo u borbi protiv okupa-tora, a etnika akcija osuena je kao nacionalna izda-

ja.U prvim oruanim sukobima izmeu snaga NOP-a i

etnika, kod partizana su se javljale neodlunost i ko-

lebljivost, u prvom redu zbog toga to narod nije eliograanski rat. etnici su, naprotiv, bili vrlo drski ienergini te nisu birali sredstva da se suprotstaveNOP-u. U partizanskim jedinicama koje su odailjanena frontu protiv snaga Pavia Duriia prema Kolainudolazilo je do dezertiranja, pa ak i prijelaza pojedina-ca na stranu etnika. Napokon se uvidjelo da se s teri-torijalnim partizanskim jedinicama ne moe voditi tak-tika partizanskog ratovanja, a posebno ne borba protivetnika, koja je neminovno poprimala klasni karakter.Zbog toga je, na poetku oujka, Glavni tab pristupioreorganizaciji partizanskih snaga i formiranju udarnihbataljona. Taj je proces trajao do sredine svibnja.

U nizu mjera koje je poduzimalo za stabilizacijufronte prema etnicima, rukovodstvo NOP-a u CrnojGori pokualo je i s likvidiranjem neprijatelja NOP-a,ali u tako zaotrenom klasnom obraunu to nikako nijemoglo dati povoljne rezultate.

Rukovodstvo NOP-a obraalo se za pomo i Central-

nom komitetu KPJ i Vrhovnom tabu, koji su, nakondolaska u Fou (25. sijenja 1942), bili u prilici da potpu-nije prate razvoj zbivanja u Crnoj Gori. CK KPJ iVrhovni tab su u travnju i svibnju proveli reorganiza-ciju partijske organizacije i vojnog rukovodstva te ub-rzali proces formiranja udarnih bataljona. No sve je todalo ograniene rezultate. Sredinom svibnja, kada jeproces formiranja partizanskih jedinica bio zavren, uCrnoj Gori su postojala 24 udarna bataljona sa svega5.000 partizana.

Sredinom svibnja na Zlatici kod Podgorice sastali suse glavni komandanti etnikih sektora Bajo Stanii iPavle Durii, koji su utvrdili plan o sudjelovanju etni-ka u opem napadu na partizanske snage. Tom je prili-

37


35/311

kom predvieno da u opem napadu sudjeluju i Nedi-eve snage preko Sandaka.

Glavni udar etnika tekao je u tri pravca, odnosnotri kolone. Lijeva kolona pod zapovjednitvom Baje Sta-niia napadala je pravcem Niki, Golija, Goransko

(Piva), Gacko i Avtovac, prema Kalinoviku i Foi. Cen-tralnu udarnu kolonu inile su snage Pavle Duriia,koje su napadale preko planine Sinjavine, avnika i a-bljaka te dolinom Tare do epan-Polja. Desnu kolonuinili su etnici iz Sandaka pod komandom majoraZdravka Kasalovia, Vojislava Lukaevia i Petra Bao-via, uz sudjelovanje Nedievih snaga pod komandommajora Miloa Gliia i majora Vuka Ignjatovia. Po-tkraj svibnja 1942. etniki komandant Petar Baovi iz-vijestio je Drau Mihailovia o snagama Pavia Durii-

a:Kapetan Pavle Durii raspolae sad sa 2000 stal-

nih etnika i dva puta toliko rezervnih trupa. Njegovistalni etnici dobro su naoruani i dobro snabdeveni.Pored velikog bro ja auto mat sko g oruja ima ju vei broj

bacaa i e tir i brdska topa. Naoruanje je Durii dobiood italijanskih vojnih vlasti. Pored naoruanja njegovistalni etniki odredi dobijaju od italijanskih vlasti unaturi i stalnu novanu nagradu. [...] Smatram za du-nost da napomenem, da (su) major Glii i Ignjatovitraili od kapetana Duriia da ovaj dadne pismenu iz-javu o stavljanju svojih odreda pod komandu generalaNedia, a da je Durii odbio da to uini.

S etnicima Baje Staniia sudjelovale su talijanskedivizije Ferrara i Alpi Graje, sa snagama Pavia Durii-a i sa sandakim etnicima divizije Venezia i Puste-na, a sa snagama Krste Popovia, koje su napadalepravcem GrahovoBanjani, sudjelovala je divizi ja Ta-ro.

U situaciji kada se oko partizanskih snaga u CrnojGori stezao neprijateljski obru, na abljaku je 22. svib-nja 1942. odrano partijsko i vojno savjetovanje na ko-

jem je sudjelovao i generalni sekretar KPJ i vrhovni ko-mandant Josip Broz Tito. Odlueno je da partizanskesnage privremeno napuste teritorij Crne Gore i San-daka, a da se partijska rukovodstva, dio skojevskogrukovodstva i jedan broj partijskih kadrova vrati u ne-prijateljsku pozadinu. Od partizanskih snaga iz CrneGore i Sandaka formirane su Trea proleterska san-

daka i etvrta i Peta proleterska crnogorska brigada,koje su, zatim, ule u sastav Operativne grupe Vrhov-nog taba i zajedno s Prvom i Drugom proleterskom iHercegovakim odredom izvrile poznati mar ma-

38


36/311

nevar u pravcu zapadne Bosne. U neprijateljskoj poza-dini ostalo je neto vie od 700 boraca, veinom lanovaKPJ.

Naputajui Crnu Goru i Sandak,'crnogorski i san-daki rodoljubi su 16. lipnja 1942. na Tjentitu odrali

skuptinu i donijeli rezoluciju kojom se razobliuje na-cionalna izdaja etnikog pokreta Drae Mihailovia icrnogorskih separatista. Rezolucija je uskoro emitiranana radio-stanici Slobodna Jugoslavija, a prenijeli su

je i neki demokratski listovi u zapadnoj Evropi i Ameri-ci. Tako je demokratska javnost u saveznikim zemlja-ma prvi put upoznata s izdajnikom ulogom etnikogpokreta Drae Mihai lovia.

Pri zavretku okupatorsko-etnike ofanzive, jodok se grupacija crnogorskih partizana nalazila nagranici Crne Gore prema Bosni, talijanski guvernerCrne Gore Alessandro Pirzio Biroli pourio je da sevlast sve jaih etnikih snaga ogranii i da se odnosiokupatora s njima reguliraju to preciznije. Okupator

je na stanovit nain zazirao i od samoga termina et-nik i etnici, pa ih je u slubenom komuniciranju na-zvao crnogorskim nacionalistima.

Nakon gotovo dvomjesenih diskusija, sporazum jekonano utvren, a 24. srpnja 1942. godine potpisali suga u ime okupatora vojni guverner A. Pirzio Biroli, a uime svih crnogorskih kontrarevolucionarnih snaga, ra-unajui i separatiste, general Blao ukanovi.

Sporazum je imao 12 toaka. Kao prvo, talijanski gu-verner je primio do znanja obavezu crnogorskih nacio-nalista da e uz asno i lojalno osjeanje spram Italija-na nastaviti i do kraja voditi beskompromisnu borbu

protiv komunista i komunizma u Crnoj Gori , da e su-raivati na vraanju reda i mira u Crnoj Gori i da e

pomagati privredni preporod Crne Gore, i to u cilju dau zemlji stvore najpovoljnije uslove za oekivanje odlu-ka, koje e biti uzete u pogledu definitivnog ureenjaCrne Gore po zavretku rata.

Poto su prethodno izrazili zadovoljstvo dotada-njom suradnjom u borbi protiv NOP-a, predstavniciokupatora i crnogorskih nacionalista sporazumjeli suse da se na teritoriju Guvernerata Crne Gore formira

Crnogorski nacionalni odbor od 17 lanova, sa sjedi-tem na Cetinju, koji e biti jedini kompetentan i ovla-ten da surauje s talijanskim vlastima. Odbor je dobiopravo da pojedine lanove delegira u sjedita raznih ta-

39


37/311

lijanskih komandi i vlasti, kako bi u skladu s ovimsporazumom to bolje suraivali.

to se tie etnikih vojnih jedinica, u cilju dobrogzavretka sreno otpoete akcije protiv komunista i da

bi se sprijeio njihov povratak, odlueno je da se na te-

ritoriju Crne Gore od probranih nacionalista formi-raju ukupno tri letea odreda, svaki jaine po 1500ljudi, a da komandanti odreda budu Pavle Durii, BajoStanii i Krsto Popovi. Broj ljudi u odredu mogao sepoveati ili smanjiti na prijedlog Odbora, a uz prista-nak guvernera. Komandanti leteih odreda bili su

potinjeni Blau Dukanoviu, kao predsjedniku Odbo-ra, a osim toga morali su biti u direktnom i tijesnomkontaktu s guvernerom i komandantom okupacijskihtrupa u Crnoj Gori. Blao Dukanovi i komandanti le-teih odreda mogli su predlagati oruane akcije gu-verneru, komandantu okupacijskih trupa Crne Gore iko ma nd an ti ma divizija a nika kva akcija nije se mog-la izvesti bez odobrenja talijanskih vojnih komandanta,koji za sebe zadravaju pravo izdavanja uputa za izvo-enje akcija. General Dukanovi i komandanti odredaobavezali su se da e pruiti suradnju svaki put kad

je bude traio guverner, komandant okupacijskih t rupaili komandanti divizija, ali samo u okviru borbe protivsnaga NOP-a koje djeluju u Crnoj Gori. Akcija leteihodreda nije se mogla izvoditi izvan zone one divizije ko-

ja je nadlena za teritorij gdje su odredi smjeteni, osimako to odobri komandant okupacijskih trupa. Poseb-nim sporazumom trebale su se utvrditi plae, prehranai naoruanje pripadnika leteih odreda i njihovihstarjeina, kao i pomo njihovim obiteljima.

Komandanti odreda dobili su u nadlenost slijedeekotareve-, Pavle Durii Bijelo Polje, Kolain, Berane,Andrijevicu i avnik; Bajo Stanii Niki, Danilov-

grad i Podgoricu, a Krsto Popovi Cetinje i Bar te dionikikog kotara, koji je bio u nadlenosti divizije Taro.Ostali pripadnici etnikih i separatistikih forma-

cija koji nisu uli u sastav leteih odreda dolazili su uobzir da uu u sastav jedinica narodne seljake milici-

je, koja se po ovom sporazumu trebala formirati na te-ritoriju svake opine od sposobnih i sigurnih ljudi.Pripadnici milicije trebali su se normalno baviti svojimgraanskim zanimanjem, a u sluaju pojave partizan-skih jedinica imali su obavezu da uzmu oruje i da se

protiv njih bore. Jedinice mil icije imale su naoruanje isvoje komandante, a njihovi pripadnici status dobro-voljaca. Financijsku potporu primali su samo za onovrijeme koje bi proveli u akcijama.

40


38/311

Sporazumom je predvieno da nadleni organi Gu-vernerata i Nacionalnog odbora revidiraju politikovladanje graanskih inovnika zbog provoenja mjeradisciplinskog i administrativnog karaktera.

Sporazum je obavezivao Nacionalni odbor da po-

kret nacionalista Crne Gore ne smije imati nikakvihdrugih politikih ciljeva i tendencija osim borbe zaunitenje komunizma, i to u potpunoj slozi s talijan-skim jedinicama, a posebno da sprijei svaku eventual-nu akciju koja bi mogla biti uperena protiv talijanskihvlasti.

U prvoj polovici kolovoza, uz suglasnost i odobrenjeguvernera, formiran je Crnogorski nacionalni odbor sgeneralom Blaom ukanoviem na elu. Inae, Odbor

je broj io 18 lanova. S teritorija Pavia Duriia u Odbo-

ru je bilo 10 lanova, koji, dodue, nisu bili svi po uri-ievoj volji. Jedino separatisti nisu imali svoje pred-stavnike u Odboru.

Prema sporazumu Pirzio BiroliDukanovi, PavleDurii je formirao Limsko-sandaki letei odred, koji

je u svom sastavu imao etiri bataljona, svaki bataljonza jedan kotar Prvi bataljon za bjelopoljski, Drugi za

beranski, Trei za andrijeviki i etvrt i za kolainski.Jaina odreda, prema sporazumu, iznosila je 1500 ljudi.Letei odredi, odnosno njihovi bataljoni, bili su mo-

bilne jedinice koje su ivjele kasarnskim ivotom, a onjihovu izdravanju brinuo se okupator. Svaki pripad-nik odreda, bez obzira na in, primao je plau po 50 liradnevno, odnosno 1500 lira mjeseno, a imao je osigura-nu odjeu i hranu.

U etnikoj organizaciji Drae Mihailovia letei od-redi imali su tretman legalnih etnika, tj. legalnih pre-ma okupatoru. Mnogo je znaajnija i masovnija bila or-ganizacija tzv. ilegalnih etnika, koji za okupatora nisupredstavljali nikakvu tajnu. Okupator je, u stvari , za tuorganizaciju ne samo znao nego ju je i tolerirao, dajui

joj t retman dobrovoljake antikomunistike milici je(MVAC Milizia volontaria anticomunista), odnosnonarodne seljake milicije, kako je bilo predvienosporazumom Pirzio BiroliDukanovi.

Na sastanku etnikog vodstva u Zimanjia Kuli

kod Avtovca 12. srpnja 1942. godine, pod rukovodstvomDrae Mihailovia, provedena je organizacija etnikekomande. Crna Gora je podijeljena na dva sektora istoni i zapadni. Komandantom istonog sektora, tj. za

41


39/311

podruje Limsko-sandakih etnikih odreda, imeno-van je Pavle Durii, a zapadnoga Bajo Stanii.

Nakon sas tanka u Zimonjia Kuli odrano je u Polji-ma Kolainskim, u kolovozu 1942, savjetovanje urii-evih komandanta i graanskih politiara s njegova

podruja, na kojem je provedena reorganizacija Lim-sko-sandakih etnikih odreda. Osim teritorija kojimu je pripao po sporazumu Pirzio BiroliDukanovi, usastav Duriieve vojne organizacije uli su i kotarevi pl jevaljski , mileevski , odnosno prijepoljski, priboj-ski, novovaroki i sjeniki. itav ta j teritorij o rga nizi ranje u etiri korpusa Komski, Limski, Durmitorski i Mi-leevski. Komski korpus obuhvatao je Kolainsku i 1. i2. andrijeviku brigadu, Limski 1. i 2. beransku i Bje-lopoljsku, Durmitorski 1. i 2. durmitorsku brigadu iMileevski Pljevaljsku, Mileevsku, Pribojsku, Novo-varoku i Sjeniku brigadu. Prema etnikim doku-mentima, Limsko-sandaki etniki odredi raspolaga-li su sa 15.349 obveznika i oko 200 oficira, a od naorua-nja imali su 13.116 puaka, 51 pukomitraljez, 15 mitra-ljeza i pet minobacaa. Bez obzira na to to se nemali

broj obveznika vodio formalno po popisu, Duriievaetnika formacija predstavljala je najbrojniju a isto-dobno i najelitniju jedinicu Drae Mihailovia u to vri-

jeme.

Treba imati na umu da su se bataljoni DuriievaLeteeg odreda i nekih brigada poklapali. Tako je Bje-lopoljska brigada iz sastava Limskog korpusa bila Prvi(bjelopoljski) letei bataljon, Kolainska brigada Rom-skog korpusa etvrti letei (kolainski) bataljon,Prva beranska brigada Drugi letei (beranski) bata-ljon, a Prva andrijevika brigada Trei (andrijeviki)letei bataljon.

Bilo je predvieno da u sastav Duriieve formacijeue u Deanski korpus sa tri brigade (Peka, Istona i

Drenika), ali je ta formacija ostala samo na papiru.Durii je proveo postupak da sve svoje tzv. ilegalne

jedinice i njihove komandante legalizira kod okupato-ra. Onim jedinicma koje do kraja ljeta 1942. nisu bile le-galizirane, a takvih je bilo neznatno, Durii je 30. kolo-voza 1942. uputio naredbu: Va stav prema okupatoruima biti lojalan i upravljen tano po nareenjima ovekomande. Nikakvih akcija ne smete preduzeti da pre-thodno ne obavijestite njihovu (tj. talijansku prim,aut.) komandu o njima.

Osim stalnih etnika i tzv. dobrovoljake milicije,okupator je omoguio i formiranje andarmerije, koja

je bila svojevrstan instrument za provoenje terora ne

42


40/311

samo nad pripadnicima i pristalicama NOP-a nego inad narodom uope.

U nekim krajevima Crne Gore, kao na primjer na te-ritoriju u nadlenosti Baje Staniia, andarmerija jeformirana jo u toku ope ofanzive protiv snaga NOP-a.Meutim, nakon sporazuma Pirzio BiroliDukanovi

formirana je jedinstvena andarmerija za itav teritorijCrne Gore. andarmerija je bila potinjena Komandikraljevskih karabinijera, pa je i djelovala pod njezinimnadzorom i dobivala od nje naredbe i upute. Svaka ak-cija andarmerije morala se prethodno prijaviti ko-mandi karabinijera.

etniko vodstvo je nastojalo da andarmerija brojinajmanje 6000 ljudi, ali su Talijani dopustili samo 3000,tako da je na svaki kotar otpadalo po 200 andara, od-nosno po jedna andarmerijska eta.

U poetku su u andarmeriju stupali pripadnici na-cionalistikih formacija bez posebna odabiranja i a-ndarmerijskog iskustva. To su preteno bili seljaci, od-nosno graani, koji su u andarmeriju stupali zbog pla-e. Meutim, nakon reorganizacije andarmerije, ljeti is jeseni 1942, etnike voe preduzeli su mjere da u a-ndarmeriju stupe bivi jugoslavenski andari, grania-ri, podoficiri svih rodova vojske, financi i oprobani na-cionalni borci. To potvruje i raspis Pavia Duriia od15. listopada 1942. godine. Bez obzira na to to je bila

potinjena karabinijerima, andarmerija je djelovala uskladu sa eljama etnikih voa.

Usporedno s radom na stvaranju vojne organizacije,na teritoriju Duriievih Limsko-sandakih etnikihodreda radilo se i na stvaranju Ravnogorske omladine,koja je prema Mihailovievoj zamisli trebala dabude organizirana potpuno u militaristikom duhu.

Odatle su se i njezine organizacije nazvale jedinicama.Jedinice Jugoslavenske ravnogorske omladine (JU-RAO) trebale su biti formirane po svim kotarevima, anadzor nad njima trebali su preuzeti komandanti bri-gada u sporazumu s kotarskim komandantima. JURAOse dijelila na Uzdanicu otadbine i Zatonike otadbi-ne. U jedinice Uzdanice ulazila su djeca od 8 do 15 godi-na, a u jedinice Zatonika omladina od 16 do 20 godina,izuzevi one mladie koji su uli u etnike.

Ustrojstvo jedinica bilo je po desetinama, vodovima,etama, bataljonima i brigadama. Desetina je brojila 10do 15 lanova, vod dvije do etiri desetine, eta dva do etiri voda, bataljon dvije do etiri ete, a bri-

43


41/311

gade dva do pet bataljona. Nastajalo se u svakom ko-taru formirati po jedan bataljon Uzdanice i po jedanbataljon Zatonika. Ove jedinice, razumije se, imale su isvoje starjeine. Za jedinice Uzdanice najvei in mo-gao je biti narednik, a za jedinice Zatonika kapetan.

Pravo imenovanja starjeina i postavljanje komanda-nata brigada zadravao je ministar vojske na prijedlogkomandanta brigade, uz suglasnost ostalih etnikihkomandanata.

Odmah nakon formiranja jedinica trebalo se pristu-piti izvoenju nastave, i to vojne i ope. Za jedinice Za-tonika nastava je obuhvaala osnovne pojmove i rad-nje iz borbene obuke, potrebna znanja iz pomonihslubi (osiguranje objekata, opskrba, poarstvo, sanitet-ska sluba i dr.), pojmove iz straarske slube, osnovne

pojmove iz obavjetajne slube, slube veze i dr.Komandanti etnikih brigada imali su pravo da

koriste Zatonike i stariju djecu iz Uzdanice za sve po-trebe pomonih slubi, ondje gdje su mogli zamijenitietnike. Sve jedinice JURAO bile su obavezne, pod ko-mandom svojih starjeina, da sudjeluju u svim mani-festacijama i priredbama koje organiziraju etnikevlasti. Komandanti etnikih brigada za svaku jedinicuRavnogorske omladine odreivali su zborita vodna,etna, bataljonska i brigadna. Onim pripadnicima JU-

RAO koji se u radu svojih jedinica budu istakli obeanesu posebne povlastice u sluenju redovnog kadrovskogroka.

Poseban naglasak etnici su stavljali na tzv. duhov-no odgajanje kolske omladine. kolsku omladinu tre-

balo je natjerati da pohaa crkve vie no to je uobia-jeno, da prisustvuje obaveznim nacionalnim satovi-ma u koli (svakog dana pola sata ili dva do tri satatjedno).

Na podruju Limsko-sandakih etnikih odredapristupilo se radu na organiziranju Ravnogorske om la-dine (u duhu ovih uputa) ve potkraj rujna i na poetkulistopada 1942. Za omladinu koja je izbjegavala da pri-sustvuje vjebama ili predavanjima predviene su stro-ge kazne. Za svaki neopravdani izostanak pripadnikRavnogorske omladine, odnosno njegov roditelj, trebao

je biti kanjen novano i zatvorom. Sredinom listopada1942. u Kolainu je za omladinske starjeine (komandi-re eta i komandante bataljona) organiziran dvadese-

todnevni teaj. U prosincu 1942, nakon to je Ravnogor-ska omladina bila formirana na itavom podruju Lim-sko-sandakih etnikih odreda, pristupilo se osniva-nju omladinskih brigada.

44


42/311

No bez obzira na sva htijenja i napore etnike or-ganizacije, ova iroko zamiljena akcija nije ostaviladubljeg traga. Nakon etnikog poraza na Neretvi i nji-hova rastrojstva, u Crnoj Gori se itava organizacijaraspala.

U burnoj povijesti oslobodilakog rata i socijalisti-ke revolucije Kolain je predstavljao jednu od najzna-ajnijih strategijskih toaka u Crnoj Gori. U njemu senalazila vana raskrsnica kolnih putova koji su iz sre-dinje Crne Gore vodili u dolinu Tare i Lima. To je je-dan od razloga to je ovaj gradi vie od 20 puta prela-zio iz ruku snaga NOP-a u ruke Talijana, etnika i Nije-

maca, i obratno. U Kolainu su donesene najsudbonos-nije odluke za historiju suvremene Crne Gore. U njemusu odrana tri zasjedanja ZAVNO-a za Crnu Goru i Bo-ku, formirana Crnogorska antifaistika skuptina na-rodnog osloboenja, osnovan Narodnooslobodilakifront Crne Gore i odrani osnivaki kongresi USAOJ-aza Crnu Goru i AF-a Crne Gore. No prije nego to jepostao sreditem partizanske C

Documents

Jugoslovenski kvislinzi.pdf