Juszkiewicz, Ryszard

Bitwa pod Mławą (1-4 IX 1939)Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 329-374

1976

Ryszard Juszkiewicz

BITWA POD MŁAWĄ (1—4 IX 1939)

S IŁ Y P R Z E C IW N IK Ó W

Armia „Modlin”, zgrupowana 1 września 1939 roku na pograniczu północ­nego Mazowsza i Prus Wschodnich, otrzymała następujące zadania operacyjne:

I. 1. „Osłonić 1 kierunki na Warszawę i Płock,2. rozpoznać siły nieprzyjaciela, działające na obu tych kierunkach i opóź­niać je, wycofując się w ostateczności na linię Wisła—Narew. Tej linii bronić, utrzymując w swym ręku wyjścia na północny brzeg Wisły w Mo­dlinie, Narwi i Pułtusku.

II. Wskazówki wykonawcze:1. osłona kierunku na Warszawę jest głównym zadaniem armii. W związ­ku z tym trzymać gros (20 dywizja piechoty plus brygada kawalerii) na kierunku ogólnym Mława—Warszawa, a jedną brygadę kawalerii na kie­runku Płock,2. celem wyzyskania przestrzeni wysunąć zgrupowanie jak najdalej do przodu, trzymać jednakże obie dywizje piechoty blisko siebie, aby nie ule­gły oddzielnemu pobiciu,3. w rejonie Wyszków—Gaworowo będzie w dyspozycji Naczelnego Wo-

. dza grupa dwóch dywizji piechoty przewidziana do użytku w ramacharmii.

III. 1. Grupa „Narew” osłania wschodnie skrzydła armii Modlin, mając swoje gros w rejonie Łomża—Zambrów,2. arm ia Pomorze osłania kierunek na Toruń i Włocławek i przeciwsta­wia się nieprzyjacielowi, działającemu z Prus Wschodnich” s.

1 O s ło n a m ia ł a b y ć w y k o n y w a n a n a p r z e d n i m s k r a j u o b r o n y a r m i i , w n i e w i e lk i e j o d l e ­g ło ś c i o d g r a n i c y , w o p a r c i u o p r z e s z k o d y t e r e n o w e , j a k i e s t a n o w i ł y r z e k i : W e l , M ła w k a , U l a t ó w k a , O r z y c , a t a k ż e l i c z n e w z g ó r z a m o r e n o w e , z n a j d u j ą c e s ię w p a s i e o b r o n y o d L id z ­b a r k a W e ls k ie g o d o C h o r z e l .

2 P o ls k i e s i ły z b r o j n e w d r u g i e j w o jn i e ś w ia t o w e j , K a m p a n ia w r z e ś n i o w a 1939 r . ( d a le j P S 2 ) , t . 1, cz . 1, s s . 275 i 284; W . I w a n o w s k i , K a m p a n ia w r z e ś n i o w a 1939 т., W a r s z a w a 1961, s . 114; p o r . t a k ż e T . R a w s k i , Z . S t ą p o r , J . Z a m o j s k i , W o jn a w y z w o le ń c z a n a r o d u p o l s k i e g o to l a t a c h 1939— 1945, W a r s z a w a 1963, s . 95; A . K u r o w s k i , L o t n i c t w o p o l s k i e w 1939 r o k u , W a r ­s z a w a 1962, s . 85; M . P o r w i t , K o m e n t a r z e d o h i s to r i i p o l s k i c h d z ia ła ń o b r o n n y c h 1939 т., c z . 1, W a r s z a w a 1939, s s . 88 n . P o r . J . R u d n ic k i , S ł o w a i c z y n y , T o r o n t o 1965, s . 143 o r a z R . M . K e n ­n e d y , T h e G e r m a n C a m p a in i n P o la n d (1939), W a s h in g t o n 1956, s . 56; I s t o r i j a V e l i k o j O te č e s t - v e n n o j V o j n y S o v e t s k o g o S o j u z a 1941— 1945, t . 1, M o s k w a 1961, s . 202 ( p r a c a z b io r o w a ) ; K . G la - b is z , P r z y c z y n k i d o g e n e z y p o l s k i e g o p l a n u o p e r a c y j n e g o d o k a m p a n i i 1939 r . , B e l lo n a , 1952, z . 1, s . 11; L . M o c z u ls k i , P r u s y W s c h o d n ie го 17 w o jn i e , R o c z n ik O ls z ty ń s k i , t . 5, 1963, ss . 158—

KOM UNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE, 1976, nr 3(133)

330 Ryszard Juszkiewicz

Plan operacji obronnej armii „Modlin”, dowodzonej przez generała bry­gady Emila Przedzymirskiego, przewidywał:1. niepodejmowanie działań zaczepnych siłami armii do Prus Wschodnich,2. w wypadku natarcia Niemców, bić się na pozycji aż do wyczerpania wszy­stkich możliwości armii, likwidując włamania w główny pas taktyczny siłami wielkich jednostek armii i odwodu armii,

a) w wypadku próby obejścia prawego skrzydła armii, przeciwuderzać od­wodem armii (8 dywizją piechoty w pełnym składzie lub grupą uderzenio­wą) i odrzucić zagrożenia obejściem,b) w wypadku próby obejścia lewego skrzydła armii — przeciwuderzać jak w punkcie a,c) w wypadku wykonania włamania w centrum pozycji mławskiej, wes­przeć 20 dywizję piechoty odwodem armii i odtworzyć ją do stanu pierwot­nego, w zależności od siły włamania.W wypadku przeważających sił wroga — utrzymać odwód na pozycji po­średniej w obronie i odeprzeć natarcie, utrzymując stanowiska 8 dywizji piechoty, przepuszczając pułki 20 dywizji piechoty do odwodów armii pod osłoną 8 dywizji piechoty,d) w wypadku próby obejścia obu skrzydeł armii jednocześnie — nie do­puścić do otoczenia 20 dywizji piechoty, zarządzając opóźnianie przez obyd­wie brygady kawalerii ku głównej osi działania armii (tor Mława—Ciecha­nów—Nasielsk i szosa Mława—Glinojeck—Płońsk—Wyszogród), stawiając zacięty opór na przednim skraju obrony armii, w celu planowego odwrotu 20 dywizji piechoty na pozycję pośrednią przez szyki ugrupowanych puł­ków 8 dywizji piechoty, skupianie jej na tyłach i przygotowanie do dzia­łań, w zależności od położenia brygad na skrzydłach armii,e) w wypadku użycia odwodów Naczelnego Dowództwa Grupy Operacyjnej „Wyszków” współdziałać z nimi w rejonie Różana i Pułtuska,f) w wypadku klęski armii przejść na ostateczną linię obrony z trzeciego pasa taktycznego, przygotowanego pobieżnie w rejonie na północ od stacji wyładowczych 20 dywizji piechoty w marszu Nasielsk—Płońsk, na wyso­kości przedmieścia Pułtusk — na linię Narwi i Wisły, skupiając siły armii w granicach przedmieść Modlina, Dębego, Zegrza, Serocka, Pułtuska, po ujście Orzyca do Narwi.Przewidując zwężenia odcinka w m iarę wyczerpywania się sił armii i uz­

gadniając współpracę z sąsiadami — Samodzielną Grupą Operacyjną „Narew” i Grupą Operacyjną „Wschód” — należało również przewidzieć nowe zadania armii, zlecone przez Naczelne Dowództwo.

Armia „Modlin” dysponowała na terenie przyszłego starcia początkowo tylko 20 dywizją piechoty oraz Nowogródzką Brygadą Kawalerii. Mazowiecka Brygada Kawalerii przyszła w całości na teren operacyjny w zasadzie dopiero

163; t e n ż e , W o jn a p o l s k a , P o z n a ń 1972, s . 101; A . Z a w i l s k i , B i tw y p o l s k i e g o W r z e ś n ia , W a r s z a ­w a 1972, ss . 150 n .; R . J u s z k i e w ic z , M ła w s k ie M a z o w s z e w w a lc e , W a r s z a w a 1968, s . 49; t e n ż e , B i tw a g r a n ic z n a w p o w ie c i e d z i a łd o w s k i m ( w r z e s i e ń 1929), K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m iń s k ie , 1974, n r 4, s s . 393—400; p o r . t a k ż e S . K o p a ń s k i , W s p o m n i e n ia w o je n n e 1939—1945, L o n d y n 1972, ss . 7— 10.

Bitwa pod M law g (1— 4 IX 1939) 331

1 września. Wpłynęło to w znacznym stopniu na tzw. „brak dotarcia” tych ostatnich jednostek s.

20 dywizja piechoty, zwana niekiedy białoruską, rozmieszczona w dale­kich garnizonach za Bugiem (Baranowicze, Słonim, Prużana), otrzymała roz­kaz mobilizacji w dniach 22 i 23 marca 1939 roku 4. Dywizja przebywała w re­jonie wyładowania w czasie od 25 marca do 15 kwietnia 1939 roku (rejon Świercz, Płońska, Nowego Miasta). W związku z coraz groźniejszą sytuacją polityczną jednostkę tę przesuwano skrycie coraz bardziej na północ w kie­runku Prus Wschodnich. W m aju wszyscy dowódcy batalionów oraz dywizjo­nów wyjechali na przyszły teren walk, gdzie na wzgórzu na północny zachód od Mławy przekazano im rozkaz sztabu dywizji dotyczący obrony rejonu Mła­wy. Przesuwane w kierunku granicy jednostki polskie prowadziły intensywne ćwiczenia bojowe.

79 pułk piechoty od 16 czerwca do 20 lipca 1939 roku został przesunięty na tzw. linię pośrednią, gdzie przygotowywał rubież obronną w rejonie wsi Regimin, Krośnice, Konopki, Pniewo i Sułkowo (powiaty ciechanowski i mław­ski). W okresie od 20 do 22 lipca 79 pułk piechoty został przesunięty w rejon rubieży obronnej, zwanej potem „pozycją rzęgnowską”. Po przybyciu na miej­sce rozpoczęto intensywne przygotowania obronne na odcinku od wsi Jezioro­we Rudno do wsi Kitki.

78 i 80 pułki piechoty zostały przesunięte w rejon Mławy nocą, z 7 na 8 lipca 1939 roku. Wcześniejsze przesunięcie obu pułków wiązało się prawdopo­dobnie z przewidywaniami kierunków największego zagrożenia, które miały zamykać wspomniane pułki (blokada dróg Iłowo—Mława oraz Nidzica—Mła­wa) oraz koniecznością zbudowania bardziej skomplikowanych umocnień.

Prace fortyfikacyjne rozpoczęto natychm iast po przybyciu wojska i pro­wadzono je bez przerwy dniem i nocą, na trzy zmiany. Aby zyskać na czasie pododdziały najczęściej nie odchodziły po pracy do odległych kwater, ale bi­wakowały na miejscu.

Do wybuchu wojny na „pozycji m ławskiej” zbudowano 45 schronów be­tonowych na ogólną liczbę 93 planowanych, w budowie było dalszych 185. Na pozycji „Rzęgnowo” miało być zbudowanych 30, a zostało zbudowanych 5. Schrony budowano na głównych kierunkach spodziewanych natarć nieprzy­jaciela. Przed schronami oraz między nimi ciągnęły się rowy strzeleckie wy­

3 J . R . J u r k o w s k i , B łę d y t w y p a c z e n i a w a r m i i „ M o d l in ” , m a s z y n o p i s , A r c h i w u m T o w a ­r z y s tw a M i ło ś n ik ó w Z ie m i M ła w s k ie j ( z b io r y J . R . J u r k o w s k i e g o ) . P o r . Z a r z ą d z e n i e I n s p e k t o ­r a A r m i i , g e n . T . K u t r z e b y , z a m ie s z c z o n e w p u b l i k a c j i w z w i ą z k u z r o z k a z e m d o o s ło n y g r a n ic z 28 m a r c a 1939 r . W o j n a o b r o n n a P o l s k i 1939 r . W y b ó r ź r ó d e ł , W a r s z a w a 1968, s . 217; L . S c h w e iz e r , W o jn a b e z l e g e n d y , E d y n b u r g 1943, s . 37.

4 R e l a c j a B r o n i s ła w a S c h l i c h t i n g e r a ( z b io r y a u t o r a ) ; A r c h i w u m W o js k o w e g o I n s t y t u t u H i s to r y c z n e g o ( d a le j W I H ), s y g n . II/2/11Q R e l a c j e S t e f a n a B u łd e s k i e g o , T a d e u s z a N o w a c z y ń - s k i e g o ; P S Z , t . 1, c z . 1, s . 298 p o d a j ą , ż e m o b i l i z a c j a 20 d y w i z j i p i e c h o ty І N o w o g r ó d z k ie j B r y g a d y K a w a l e r i i w r a z z k i l k o m a i n n y m i j e d n o s t k a m i z o s t a ł a z a p o c z ą t k o w a n a 23 m a r c a (w g o d z in a c h p o p o ł u d n i o w y c h ) . P o r . n a t e n t e m a t T . J u r g a , W o j s k o p o l s k i e . K r ó t k i i n f o r m a ­to r h i s t o r y c z n y o w o j s k u p o l s k i m w l a ta c h I I w o j n y ś w ia t o w e j , W a r s z a w a 1975, s s . 237 n .

5 S . T r u s z k o w s k i , D z ia ł a n i a 1 d y w i z j i p i e c h o t y l e g io n ó w w 1939 r . , W o j s k o w y P r z e g lą d H i s t o r y c z n y , ( d a le j W P H ) I960, n r 3, s. 156 o r a z P S Z , t . 1, c z . 1, s z k ic 22, s . 475, m a p a u s y t u o ­w a n ia s c h r o n ó w , w y k o n a n a p r z e z in ż . R y s z a r d a S ło m s k ie g o w 1968 r . d la p o w i a t u m ła w s k ie g o o r a z t a k a ż m a p a w y k o n a n a d l a p o w i a t u p r z a s n y s k i e g o p r z e z i n ż . S t a n i s ł a w a N lk s iń s k ie g o w 1970 r . ( z b io r y a u t o r a ) .

332 Ryszard Juszkiewicz

plecione wikliną, o pełnym profilu, połączone linią rowów dobiegowych, które zresztą nie wszędzie zdążono ukończyć przed rozpoczęciem działań wojennych. Przed rowami zbudowano trzy rzędy płotów z drutu kolczastego, a także po- tykacze, na kierunkach zaś spodziewanych natarć broni pancernej powbijano przy pomocy kafarów trzy rzędy szyn kolejowych. Szosy i inne drogi zostały zabezpieczone tak zwanymi bąkami oraz minami. Również na przedpolu po­zycji, na bardziej eksponowanych kierunkach, poumieszczano miny, jak rów­nież wykopano rowy przeciwpancerne.

W rejonie granicy leżącej przed pozycją mławską saperzy dywizji zami­nowali 40 mostów ". Zaminowano również kilkanaście mostów na Orzycu i Ula- tówce. Ponadto poczyniono nowe przygotowania do zalania wodą pewnych obszarów przygranicznych w dolinach rzek Mławki, Działdówki, Orzyca, Ula- tówki. System zalewów wymienionych rzek, przedzielonych blokiem wzgórz mławskich i bagien Niemyje, miał stanowić jednolitą całość. Zalewy te były usytuowane częściowo przed pozycjami „mławską” oraz „rzęgnowską", na dalekim przedpolu, a ponadto przed stanowiskami Mazowieckiej Brygady K a­walerii w powiecie przasnyskim 7. Plan zalewów nad rzeką Orzyc został do­pasowany do starego planu regulacji tej rzeki, jak również rzeki Płodownicy oraz bagien tzw. Szerokiej Bieli i Gutocha, położonych na terenie gmin Zaręby („Szeroka Biel” pow. przasnyski) oraz Baranowo („Gutocha”). Meliorację tych bagien oraz regulację rzek rozpoczęto w roku 1930. Prace wykonywano ze zmiennym natężeniem, w zależności od dopływu środków finansowych. Po­trzebne fundusze znalazły się dopiero wiosną 1939 roku, a więc wówczas, kie­dy sprawami regulacji rzek i zalewów zainteresował się Generalny Inspektor Sił Zbrojnych. Niezbędne prace wykonywano wtedy w dzień i w nocy 8. Wy­budowano wówczas kilkanaście zastaw piętrzących wody Orzyca, który stano­wił granicę powiatu przasnyskiego i państwa na odcinku od Janowa do Cho- rzel.

Styk odcinka „Mława” i „Rzęgnowo” stanowiły bagna Niemyje, które były częściowo dostępne dla piechoty nieprzyjacielskiej z uwagi na suszę pa­nującą w tym roku. Z tego względu wykopano rów przeciwpancerny długości około 500 metrów. Przejścia w błota Niemyje w liczbie 8, po ich dokładnym rozpracowaniu, zostały przygotowane do wysadzenia w powietrze 9.

Odległość „pododcinka mławskiego” od granicy państwowej wynosiła w najkrótszym miejscu — licząc w linii prostej — 6 km. Pozycja obronna powierzona 20 dywizji piechoty wynosiła łącznie 31 km i przeciągała się od wsi Turza Mała (pow. mławski) do wsi Rudno Jeziorowe .(pow. przasnyski). „Pododcinek Mława” miał długość 12 km, a „pododcinek Rzęgnowo” — 13 km.

Prawym sąsiadem 20 dywizji piechoty była Mazowiecka Brygada Kawa­lerii, która miała za zadanie bronić i dozorować odcinek Rudno Jeziorowe—

6 R e l a c ja k p t . A n d r z e j a R o s tw o r o w s k ie g o , k w a t e r m i s t r z a 20 b a t a l i o n u s a p e r ó w (z b io r y a u t o r a ) .

7 P o r . P l a n d z i a ła n i a a r m i i ..M o d lin * ', s z k i c n r 17a, z a w a r ty w P S Z , t . 1, c z . 1.8 R e l a c ja S t a n i s ł a w a R ó ż k a , ó w c z e s n e g o k i e r o w n ik a b u d o w y p r z e s z k ó d w o d n y c h (z b io r y

a u t o r a ) .9 R e l a c j a p p ł k a B r o n i s ła w a S c h l i c h t i n g e r a (w e IX 1939 r . d o w ó d c a I b a t a l i o n u 80 p u ł k u

p i e c h o ty ( z b io r y a u t o r a ) .

Bitwa pod M ław ą (1— 4 IX 1939) 333

Krzynowłoga Mała—Chorzele (pow. przasnyski), wynoszący 22 km 10. Punktem ciężkości obrony był rejon Krzynowłogi Małej. Odcinek ten był znacznie go­rzej przygotowany pod względem inżynieryjnym niż odcinek obrony 20 dy­wizji piechoty, z uwagi na krótki czas przygotowania tej pozycji. Do rejonu koncentracji Brygada wyruszyła w nocy z 26 na 27 sierpnia. Główne siły Bry­gady pojawiły się tam dopiero 30 sierpnia 1939 roku n . Najwcześniej ze wszy­stkich oddziałów Mazowieckiej Brygady Kawalerii na przyszłym terenie walk znalazł się 11 pułk ułanów, (dowódca — ppłk Władysław Mączewski), który stacjonował w niedalekim garnizonie od granicy, w Ciechanowie, i spełniał funkcję pułku osłonowego. 25 sierpnia o godzinie 6.00 pułk wymaszerował do rejonu Krzynowłogi Małej i Chorzel (pow. przasnyski) na osłonę grani­cy 12. Stan liczebny pułku był ściśle według etatu wojennego

Pułk otrzymał następujące zadania:a. osłona granicy na odcinku Chorzele—Janowo (pow. przasnyski) od czasu koncentracji Mazowieckiej Brygady Kawalerii w rejon miasta Przasnysza,b. przeprowadzenie zniszczeń i umocnień według uprzednio opracowanego planu, zatwierdzonego przez dowódcę armii „Modlin” u .

1 pułk szwoleżerów (dowódca — płk dyplomowany Janusz Albrecht) otrzy­mał rozkaz mobilizacji 24 sierpnia 1939 roku o godzinie 4.00. Mobilizacja zos­tała dokonana zgodnie z planem mobilizacyjnym (24 godzin). Pułk ten, sta­cjonujący w Warszawie, mobilizował się w rejonie Wilanowa, Powsina, Za­wad, K abat i Czerniakowa. 29 sierpnia 1939 roku pułk był w rejonie Chorzel, a 30 sierpnia zajął nakazany rejon 15.

7 pułk ułanów lubelskich otrzymał rozkaz mobilizacji 24 sierpnia (miej­sce postoju Mińsk Mazowiecki, dowódca — ppłk M arian Skrzynecki). Mobili­zację zakończono zgodnie z planem mobilizacyjnym. Przed wieczorem 26 sier­

10 D o w ó d c ą M a z o w ie c k ie j B r y g a d y K a w a l e r i i b y ł p ł k d y p l . J a n K a r c z . W s k ł a d B r y g a d y w c h o d z i ły n a s t ę p u j ą c e j e d n o s t k i : 1 p u ł k s z w o le ż e r ó w , 7 p u ł k u ł a n ó w , 11 p u ł k u ł a n ó w , 1 d y ­w i z j o n a r t y l e r i i k o n n e j , 3 b a t a l i o n s t r z e l c ó w , s z w a d r o n k o l a r z y o r a z 11 d y w i z j o n p a n c e r n y . W a r to ś ć b o j o w a B r y g a d y ( b e z d y w i z j o n u p a n c e r n e g o ) o d p o w ia d a ł a w a r t o ś c i t r z e c h b a t a l i o n ó w p ie c h o ty . P o r . T . J u r g a , o p . c i t . , ss . 278 n .

11 A r c h i w u m W I H , s y g n . II/2/179, s . 8, p ł k W i to s ła w P o r c z y ń s k i , K r o n ik a d z ia ła ń M a z o ­w i e c k i e j B r y g a d y K a w a l e r i i w K a m p a n i i W r z e ś n i o w e j 1939 r . ; r e l a c j a k p t . A d a m a R z e s z o ta r - s k i e g o , a d i u t a n t a 11 p u ł k u u ł a n ó w ( z b io r y a u t o r a ) o r a z r e l a c j a p ł k a W ła d y s ł a w a M ą c z e w s k ie g o ( z b io r y I n s t y t u t u G e n . W ł a d y s ł a w a S ik o r s k ie g o , s y g n . I , X I X , n r 23); r e l a c j a r t m . S z c z ę s n e g o S z a c h - B e y a K r u m m e l a ( z b io r y a u t o r a ) .

12 Z b io r y I n s t y t u t u im . G e n . S ik o r s k ie g o w L o n d y n i e , s y g n . I , X I X , n r 23, R e l a c j a d o ­w ó d c y 11 p u ł k u u ł a n ó w , p ł k a W ł a d y s ł a w a M ą c z e w s k ie g o ; J ó z e f D w o r a k o w s k i , S z l a k I I p u ł k u t t ła n ó w , 5 R z e k , 1955, n r 5; r e l a c j e p o r . Z y g m u n t a K o c a , d o w ó d c a IV p l u t o n u k a w a l e r i i d y ­w i z y j n e j 20 d y w i z j i p i e c h o ty , p o r . J a n a R ie g e r a , p o r . E d w a r d a F r a n k i e w ic z a , p o r . 'W ła d y s ła ­w a K o s s a k o w s k ie g o o r a z J a n M a z u r , J e d e n a s t y p u ł k u ła n ó w w e t u r z e í n iu 1939 r . , m a s z y n o p i s ( z b io r y a u t o r a ) .

13 S t a n t e n w y n o s i ł 36 o f i c e r ó w , 806 s z e r e g o w c ó w i 85 k o n i ( J . S m o le ń s k i , M . W . Z e b r o w ­ski,· K s ię g a d z i e j ó w 7 p u ł k u u ł a n ó w l u b e l s k i c h i m . g e n e r a ła K a z im ie r z a S o s n k o w s k i e g o , L o n ­d y n 1969, s . 350).

14 Z b io r y I n s t y t u t u H i s to r y c z n e g o im . G e n . S ik o r s k ie g o , s y g n . T , X I X , n r 23, R e la c ja p ł k a W ła d y s ł a w a M ą c z e w s k ie g o ; J a n M a z u r , o p . c i t .

15 R e l a c ja p p ł k a M ie c z y s ł a w a B ig o s z e w s k ie g o (w m o m e n c i e m o b i l i z a c j i d r u g i e g o z a s tę p c y d o w ó d c y 1 p u ł k u s z w o le ż e r ó w ) , p ł k a d y p l . J a n u s z a A l b r e c h t a . P p o r . J ó z e f M o s s a k o w s k i , d o ­w ó d c a p l u t o n u c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h w s z w a d r o n i e c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y ­n o w y c h t e g o p u ł k u p o d a j e w s w o j e j r e l a c j i , ż e 1 p u ł k s z w o le ż e r ó w o t r z y m a ł r o z k a z m o b i l i ­z a c j i 26 V I I I i ż e m o b i l i z o w a ł s ię 48 g o d z in ( z b io r y a u t o r a ) .

334 Ryszard Juszkiewicz

pnia pułk wyruszył z Mińska do rejonu koncentracji. 30 sierpnia 1939 roku pułk dotarł do miejscowości Łanięta, gdzie natychm iast przystąpił do budo­wy okopów w tym rejonie przy pomocy pionierów Brygady oraz ludności cywilnej.

1 dywizjon artylerii konnej w składzie czterech baterii (16 dział o kalib­rze 75 mm), dowodzony przez ppłka Tadeusza Pietscha, podobnie jak cała Brygada, w drugiej połowie sierpnia brał udział w ćwiczeniach w rejonie Wyszkowa. Rano 23 sierpnia otrzymał rozkaz powrotu do garnizonu. Mobili­zacja odbywała się sprawnie i planowo. 26 sierpnia dywizjon wymaszerował w rejon koncentracji Brygady, tj. na północ od Przasnysza. 31 sierpnia dy­wizjon zajął stanowisko ogniowe na pozycji Krzynowłogi Małej ls.

3 batalion strzelców z Rembertowa, dowodzony przez ppłka Mariana Zbig­niewa Wierońskiego, postawiony w stan alarm u 26 sierpnia, nazajutrz wyje­chał z garnizonu 17 i został wyładowany w Ciechanowie. Przez Przasnysz do­tarł do Krzynowłogi Małej 30 sierpnia, gdzie przystąpił do budowy stanowisk bojowych frontem na Chorzele. 31 sierpnia zajął wyznaczoną pozycję 18. Stan batalionu wynosił 27 oficerów, 1044 szeregowych oraz 205 k o n i19.

W skład Mazowieckiej Brygady Kawalerii wchodził także 11 dywizjon pancerny, dowodzony przez mjra Stefana Majewskiego I I 20. W skład dywizjo­nu wchodził szwadron samochodów pancernych wz. 29 typu Ursus (produkcja polska), którego dowódcą był kpt. Mirosław Jarociński. Kompania składała się z dwóch plutonów, liczących razem z samochodem pancernym dowódcy 11 samochodów 21.

Kompanią czołgów TKS dowodził kpt. Stanisław Spodenkiewicz, składała się ona z trzech plutonów, każdy po 3 czołgi, oraz czołgu dowódcy kom panii27.

Dużo lepiej był przygotowany do obrony odcinek pozycji, powierzony le­wemu sąsiadowi 20 dywizji piechoty, a mianowicie Nowogródzkiej Brygadzie K aw alerii2S. Wiązało się to z faktem zmobilizowania Brygady w tym samym

16 R e l a c j a p ł k a J . B o g u s k ie g o o r a z p ł k a T a d e u s z a P i e t s c h a ( z b io r y a u t o r a ) .17 P i e c h o t a , z . 15, L o n d y n 1974, p o d r e d a k c j ą T . K r y ś k i - K a r s k i e g o , s . 32 o r a z S t e i a n

B o c ia n o w s k i , O p is d z i a ł a ń 3 b a t a l i o n u s t r z e l c ó w w o k r e s i e K a m p a n i i W r z e ś n i o w e j w 1939 r ., m a s z y n o p i s ( z b io r y a u t o r a ) .

18 A r c h i w u m W I H , s y g n . 1, R e l a c ja d o w ó d c y k o m p a n i i c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o ­w y c h , k p t . M a r i a n a K a r o l a L u d w i k a F r e i b e r g e r a .

19 P o w y ż s z e d a n e z a c z e r p n i ę t o z m a t e r i a ł ó w h i s to r y k a 20 d y w i z j i p i e c h o ty , p ł k a J e r z e g o R o b e r t a J u r k o w s k i e g o ( z b io r y T o w a r z y s t w a M i ło ś n ik ó w Z ie m i M ła w s k ie j , z e s z y t A D (76).

20 M . W . Ż e b r o w s k i , P o l s k a b r o ń p a n c e r n a , L o n d y n 1971, s s . 248, 275, 281; S . M a je w s k i , J e d e n a s t y p a n c e r n y , L o n d y n 1942, s . 8; r e l a c j a S t e f a n a M a je w s k ie g o ( z b io r y a u t o r a ) ; J ó z e f B a n a c h 1 p p łk r e z . J a n S t a d n i k w l i s t a c h d o r e d a k c j i W T K , o p u b l i k o w a n y c h w 44 n u m e r z e t e g o p i s m a z 2 X I 1975, z g o d n ie tw i e r d z ą , ż e d o w ó d c ą 11 d y w i z j o n u p a n c e r n e g o b y ł m j r S t e ­f a n M a je w s k i I I . I n a c z e j p o d a j e J ó z e f D r ę ż e k , P o ls k i e c z o ły l w a r m i i „ M o d l in ” , W T K , n r 37 z 14 IX 1975 o r a z w k i l k u r e l a c j a c h , n a d e s ł a n y c h d o a u t o r a t w i e r d z ą c , ż e d o w ó d c ą 11 d y w iz jo ­n u p a n c e r n e g o b y ł k p t . S t a n i s ł a w S p o d e n k ie w ic z ,

21 U z b r o j e n i e s a m o c h o d u p a n c e r n e g o s t a n o w i ł k a r a b i n m a s z y n o w y , n a t o m i a s t z a ło g ę t w o r z y l i d o w ó d c a , k i e r o w c a o r a z s t r z e l e c p a n c e r n y (E . K o z ło w s k i , W o j s k o p o l s k i e 1936— 1939, W a r s z a w a 1974, ss . 196 n .) .

22 U z b r o j e n i e c z o łg u s t a n o w i ł k a r a b i n m a s z y n o w y t y p u H o tc h k i s , a z a ło g ę : d o w ó d c a c z o łg u , k i e r o w c a o r a z s t r z e l e c p a n c e r n y .

23 D o w ó d c ą N o w o g r ó d z k ie j B r y g a d y K a w a l e r i i b y ł g e n e r a ł b r y g a d y W ł a d y s ł a w A n d e r s .W s k ł a d B r y g a d y w c h o d z i ły n a s t ę p u j ą c e j e d n o s t k i : 25, 26 i 27 p u ł k i u ł a n ó w , 4 p u ł k s t r z e l c ó wk o n n y c h , 91 d y w iz jo n p a n c e r n y . 9 d y w iz jo n a r t y l e r i i k o n n e j , 5 b a t a l i o n s t r z e l c ó w , o r a z I( d z ia łd o w s k i ) B a t a l i o n O b r o n y N a r o d o w e j . W a r to ś ć b o j o w a B r y g a d y w p r z e l i c z e n i u o d p o w ia -

Bitwa pod M law q ( 1— 4 IX 1939) 335

czasie co 20 dywizji piechoty. Po mobilizacji Brygada skoncentrowała się w re­jonie Sierpca. Rozpoczęła ćwiczenia, a potem przygotowania obronne.

Według wytycznych, otrzymanych w m aju 1939 roku, Nowogródzka Bry­gada Kawalerii (dowódca — gen. brygady W ładysław Anders) miała za zada­nie osłonić kierunek Lidzbark—Płock, „działając w łączności z 20 dywizją piechoty” 24.

W wyniku przygotowań obronnych na pozycji przydzielonej Brygadzie, wynoszącej 35 km, zostały zaplanowane i częściowo wykonane rowy strzelec­kie o pełnym profilu, wzmocnione pojedynczymi schronami betonowymi, jak na przykład przy ważnej drodze Lidzbark—Zieluń. Przygotowano do zniszcze­nia mosty i drogi w pobliżu granicy państwowej. Sporządzono przeszkody z drutu kolczastego, przeszkody dla broni pancernej w formie kozłów drew­nianych oraz min. Przygotowano również do spiętrzenia rzeki Działdówkę i Brynicę.

Obok niedostatecznego rozbudowania pozycji, o płytkości rubieży decy­dował również zasadniczy element: powierzenie poszczególnym jednostkom zbyt szerokich odcinków do obrony. Regulamin walki piechoty przewidywał 7 km do obrony jednej dywizji, zaś 20 dywizja piechoty otrzymała do obrony aż 31 km 25. Regulamin walki kawalerii przewidywał do obrony jeszcze mniej­szy odcinek (4 km), natomiast Nowogródzka Brygada Kawalerii miała za zadanie bronić odcinka o długości 40 km. Odcinek broniony przez Mazowiec­ką Brygadę Kawalerii wynosił 35 km 26. W sumie arm ia „Modlin” miała bro­nić rubieży szerokości około 100 km 27. Płk Jerzy Jurkowski słusznie nazywa obronę polską „Lambrekinem bez kotary”, czyli bez głębokich urzutow ań2S.

Pozytywną opinię gen. Nicolausa Vormanna o polskich pozycjach obron­nych w rejonie Mławy uznać należy za zdecydowanie przesadną. Pisał on bo­wiem: „Przed granicą Prus Wschodnich rosła z dużą szybkością wokół rejonu na północ od Mławy silna pozycja, złożona ze schronów, mająca 20 km roz­piętości i opierająca się obydwu skrzydłami o błota, nie pozwalająca na przej­ście broni pancernej” 29.

Do pozycji mławskiej nie pasuje również określenie „linii Maginota”, ja ­

d a ł a w a r t o ś c i 4 b a t a l i o n ó w p i e c h o ty . P u ł k k a w a l e r i i w e d łu g s t a n u w o j e n n e g o w y s t a w ia ł : p l u t o n k o l a r z y ( l u b s z w a d r o n k o l a r z y ) , 4 s z w a d r o n y l i n io w e p o 3 p l u t o n y z j e d n y m c i ę ż k im k a r a b i n e m m a s z y n o w y m i j e d n y m k a r a b i n e m p r z e c i w p a n c e r n y m n a p l u t o n , 12 k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h , 4 d z i a łk a p r z e c i w p a n c e r n e i p o d o d d z ia ły d o w o d z e n ia , p o c z e t d o w ó d c y p u ł k u , p l u t o n łą c z n o ś c i , s e k c j e p i o n i e r ó w , s z w a d r o n g o s p o d a r c z y i t a b o r p u ł k o w y ( c y to w a n e za P S Z , t . 1, c z . 1, s . 312).

24 A r c h i w u m W I H , s y g n . II/3 /21 , p ł k T a d e u s z B a r t o s z e w s k i , S p r a w o z d a n i e z d z i a ła ln o ś c i N B K w c z a s i e k a m p a n i i 1939 r . o r a z R . J u s z k i e w ic z , B i t w a g r a n ic z n a го p o w ie c i e d z i a łd o w ­s k i m , s . 393.

25 P o r . E . K o z ło w s k i , o p . c i t . , s. 105 o r a z T . R a w s k i , P i e c h o ta w I I w o jn i e ś w ia t o w e j , CZ. 1, W P H , 1975, n r 3, s s . 125 i 129.

26 A r c h i w u m W I H , s y g n . II/2/179, p łk W i to s ł a w P o r c z y ń s k i , K r o n ik a d z i a ła ń M a z o w ie c ­k i e j B r y g a d y K a w a l e r i i , s . 6 o r a z L . M i tk i e w ic z , K a to a l e r i a s a m o d z i e ln a R z e c z p o s p o l i t e j P o l ­s k i e j w w o j n i e 1939 r o k u , T o r o n t o 1964, s. 84.

27 T . J u r g a , A r m ia „ M o d l in " w k a m p a n i i w r z e ś n i o w e j , W P H , 1961, n r 3, s . 150.28 R e l a c ja J e r z e g o J u r k o w s k i e g o ( z b io r y a u t o r a ) .29 N . v . V o r m a n n , D e r F e ld z u g 1939 i n P o le n . D ie O p e r a t io n e n d e s H e e r e s , W e i s s e n b u r g

1958, S. 288.

336 Ryszard Juszkiewicz

kiego używali w niektórych publikacjach historycy i publicyści niemieccy ” .20 dywizja piechoty przygotowana była do bitwy w sposób następujący:

31-kilometrowa pozycja obronna 20 dywizji piechoty została podzielona na 3 zasadnicze odcinki obrony. Jeden z nich stanowiła tzw. „pozycja m ławska”, drugi zaś „pozycja rzęgnowska”, obsadzona przez Oddział Wydzielony 20 dy­wizji piechoty „Rzęgnowo” oraz trzeci, środkowy odcinek — błota Niemyje, za którymi od tyłu rozciągała się „pozycja Dębsk”. „Pozycji m ławskiej” broni­ło zgrupowanie dowódcy piechoty dywizyjnej 20 dywizji piechoty — płka dypl. Franciszka Dudzińskiego — w składzie: 78 pułk piechoty, 80 pułk pie­choty, 20 pułk artylerii lekkiej (bez dywizjonu), 20 dywizjon artylerii ciężkiej, 78 dywizjon artylerii lekkiej, 81 bateria artylerii przeciwlotniczej i samo­dzielny batalion ciężkich karabinów maszynowych i broni towarzyszącej, II batalion mazurski obrony narodowej (zwany często mławskim) oraz 20 ba­talion saperów.

„Pozycji rzęgnowskiej” bronił Oddział Wydzielony dywizji, w składzie: 79 pułk piechoty, 88 dywizjon artylerii ciężkiej, 59 dywizjon artylerii lekkiej, 61 kompania saperów oraz kompania tankietek. Dowódcą „pododcinka Rzęgno­wo” był ppłk dypl. Konstanty Zaborowski.

Odcinek błot Niemyje, długości 6 km, miała bronić kompania rozpoznaw­cza (kolarzy), dowodzona przez kpt. Teofila Szokałę oraz kompania ciężkich karabinów maszynowych. Dozorowała ona odcinek długości 5 km.

P łk Stanisław Fedorczyk dowodził 80 pułkiem piechoty, zajmującym cen­tralny odcinek obrony 20 dywizji piechoty (od miejscowości Zimnocha wyłącz­nie, do wsi Windyki — 8 km włącznie).

Pododcinek 78 pułku piechoty, niezależnie od przygotowanych umocnień, miał doskonałe warunki naturalne do obrony. Lewe skrzydło dywizji, także z doskonałymi w arunkam i do obrony, zostało powierzone II Mazurskiemu Ba­talionowi Obrony Narodowej. Batalion obsadził stanowiska i schrony na linii rzeki Mławka, odcinek szosy Mława—Turza włącznie, młyn „Słomka” na Mławce przed wsią Lewiczyn i wzgórza na prawo —■ jeden kilometr od mły­na. Na lewym skrzydle zachował, za pośrednictwem placówki w Turzy Małej, kontakt z patrolam i Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, zaś na prawym skrzy­dle z I ' batalionem 78 pułku p iechoty31. Luka między Nowogródzką Brygadą Kawalerii a 20 dywizją piechoty wynosiła 15 km; była ona dozorowana je­dynie przez kawalerię dywizyjną. II batalion podlegał dowódcy 78 pułku pie­choty.

79 pułk piechoty otrzymał do obrony odcinek od wsi Rudno Jeziorowe do Kitek i Umiotek Tańskich, z dozorowaniem Tamki do jej ujścia do Orzyca.

Plan działania Oddziału Wydzielonego wynikał z zadań 20 dywizji pie­choty. Zadanie 20 dywizji piechoty polegało na obronie ufortyfikowanych po­zycji Mława i Rzęgnowo na odcinku od Żaboklika do Turzy Małej, przy czym główny wysiłek obrony miał być skupiony w rejonie „pozycji m ławskiej”. Dywizja miała nie dopuścić do przełamania przez nieprzyjaciela obrony na

30 P . S u p f , D e r L u f t k r i e g i n P o le n , B e r l i n 1940, s . 60 o r a z H . S p ie c k e r , D u r c h b r u c h b e i M ła w a , D e u ts c h e O s tw a c h t , 1942, z 28 IX .

31 R e l a c j a m j r a F e l i k s a D ą b e c k ie g o , d o w ó d c y I I ( m ła w s k ie g o ) B a t a l i o n u O b r o n y N a r o ­d o w e j o d 3 IX 1939 r . ( z b io r y a u t o r a ) .

1. P ł k d y p l . W i lh e lm A n d r z e jL IS Z K A - L A W I C Z , d o w ó d c a 20 d y w i z j i p i e c h o ty . 2. M j r A n ­t o n i B E D R O N E K , d o w ó d c a 78 p u ł k u p i e c h o ty . 3. P p ł k d y p l K o n s t a n t y Z A B O R O W S K I , d o ­w ó d c a 79 p u ł k u p i e c h o ty , 4. P łk S t a n i s ł a w F E D O R C Z Y K .5. P ł k W i to ld H 0 2 M A N M I- R Z A - S U L K I E W I C Z , d o w ó d c a a r t y l e r i i 20 p u ł k u a r t y l e r i i l e k k i e j . 6. P łk d y p l . J a n K A R C Z , d o w ó d c a M a z o w ie c ­k i e j B r y g a d y K a w a l e r i i . 7. P p ł k d y p l . J a n u s z A L ­B R E C H T , d o w ó d c a 1 p u ł k u s z w o le ż e r ó w . 8. P łk d y p l . L u ­d w ik S C H W E IZ E R , d o w ó d c a

26 p u ł k u u ł a n ó w .

1 2 З

4 5 6

7 8

B IT W A P O D M Ł A W A 1—4 I X 1939 ( E n c y k l o p e d i a 11 w o j n y ś w ia t o w e j , W a r s z a w a 1975, s . 332),

Bitwa pod M iaw q (1—4 IX 1939) 337

kierunku Nidzica—Napierki—Mława. Obrona pozycji miała trwać trzy dni, a opuścić ją można było tylko na rozkaz.

Oddział Wydzielony 20 dywizji piechoty zachowując kontakt przez pluton kolarzy z 11 pułku ułanów z Mazowiecką Brygadą Kawalerii i samodzielną kompanię kolarzy z siłami głównymi 20 dywizji piechoty (na odcinku Mławy) miał bronić „pozycji Rzęgnowo” w pasie Rudno Jeziorowe—Kitki. W przypad­ku naporu przeważających sił Niemców powinien opóźniać ich w kierunku południowym na pozycji pośredniej Oddziału Wydzielonego na wschód od Gruduska i północnych lizjerach nad rzeką Węgierką oraz w rejonie Grudus­ka, zależnie od działań Mazowieckiej Brygady Kawalerii i sił głównych 20 dywizji piechoty.

Mazowiecka Brygada Kawalerii po ześrodkowaniu sił głównych w rejo­nie Krzynowłogi Małej miała rozpoznawać nieprzyjaciela, dozorując odcinek rzeki Ulatówki od Orzyca do Krzynowłogi Małej i opóźniając nieprzyjaciela na kierunku Chorzele i Przasnysz, Maków Mazowiecki—Pułtusk.

Przy wykonywaniu tego zadania Brygada miała współdziałać z 20 dywizją piechoty, a także jednostkami Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Niezależnie od tego, Brygada powinna być w przygotowaniu do ewentualnego wsparcia 8 dywizji piechoty, przy jej planowym przeciwuderzeniu w ogólnym kierunku na Przasnysz bądź Grudusk 32.

Zadania te dowódca Brygady, płk dypl. Jan Karcz, rozwiązywał następu­jąco: na dzień 1 września główny rejon obrony, jakim na odcinku Brygady był węzeł drogowy w Krzynowłodze Małej, obsadził batalionem strzelców, 1 szwadronem wspomaganym plutonem karabinów maszynowych i jednym dział­kiem przeciwpancernym z 11 pułku ułanów, stanowiącym czatę wysuniętą do Krzynowłogi Wielkiej. Jeden patrol został wysunięty jako czata do Wiśniów­ka. Do Janowa wysłano patrol z 2 szwadronu. Wymienione wyżej siły z 2 szwadronu 11 pułku ułanów, rozmieszczane w lesie na południowy wschód od Wiktorowa, stanowiły zgrupowanie zastępcy dowódcy Brygady, płk. Mi­kołaja Więckowskiego. Zgrupowanie to wspierały 2 i 3 bateria 1 dywizjonu artylerii konnej. Lewe skrzydło, pozostające w styku z Oddziałem Wydzielo­nym 20 dywizji piechoty „Rzęgnowo”, stanowił 11 pułk ułanów.

Zadanie obrony prawego skrzydła Brygady na kierunku Chorzele—Przas­nysz i dozoru Ulatówki otrzymał 1 pułk szwoleżerów, wspierany przez 1 ba­terię artylerii. Chorzel bronił na jego przedpolu, w odległości około 1 km od granicy, rozmieszczony na czacie w lesie 4 szwadron (1 pułku szwoleżerów), dowodzony przez rotmistrza Romana Chruszczewskiego. Po prawej stronie z 4 szwadronem sąsiadował 2 szwadron, dowodzony przez rotm istrza F ran­ciszka Flatau. 4 szwadron miał między innymi za zadanie blokować ogniem most na Orzycu, w rejonie Chorzel. Stanowiska obu szwadronów zostały oso­biście wybrane przez dowódcę Brygady — płk. Karcza 3S. Odwód Brygady sta­nowił 7 pułk ułanów, usytuowany w rejonie wsi Łanięta.

32 P S Z , t . 1, c z . 1, s s . 369 n . ; t . 2, c z . 2, s s . 38 n ; T . J u r g a , A r m i a „ M o d l in ” , s . 148, L . M i tk ie w ic z , o p . c i t . , s . 84, E n c y k l o p e d ia I I w o j n y ś w i a t o w e j , W a r s z a w a 1975, s s . 23, 212, 332.

33 R o z m ie s z c z e n ie s i ł M a z o w ie c k ie j B r y g a d y K a w a l e r i i o p r a c o w a n o n a p o d s t a w i e r e l a c j i p ł k a W ła d y s ł a w a M ą c z ę w s k ie g o , p o r . J ó z e f a M o s s a k o w s k ie g o , p l u t . J ó z e f a D r ę ż k a , p o r . S t e ­f a n a B o c ia n o w s k ie g o , p o r . S t e f a n a G o ła s z a , p o r , W ła d y s ł a w a K o s s a k o w s k ie g o , p o r . S t e f a n a S ta n d e ł ł o , p p ł k a T a d e u s z a P i e t s c h a , k p r . A d o l f a N o m a ń s k ie g o , p o r . J a n a M a z u r a , p o r . S z y -

22, K o m u n i k a t y . .

338 Ryszard Juszkiewicz

Stanowiska obronne pułków, ugrupowanych na pozycji poza wymienio­nymi wyżej trzema bateriam i artylerii, miała wspierać również działająca ogól­nie 4 bateria.

Kompania czołgów 11 dywizjonu pancernego wzmacniała bezpośrednio obronę 3 batalionu strzelców 34. Wzmocnione oddziały 20 dywizji piechoty liczy­ły 21012 żołnierzy, zaś Mazowiecka Brygada Kawalerii — 6042 żołnierzy. Razem siły polskie miały przeciwko sobie 80 392 żołnierzy nieprzyjacielskich, dysponujących większą liczbą dział, czołgów i samolotów.

Przeciwniczka arm ii „Modlin”, 3 Armia Połowa, dowodzona przez gene­rała artylerii Georga von Kiichlera miała za zadanie nacierać trzonem swoich sił na kierunku Mława—Ciechanów—Wyszków (obszar na wschód od War­szawy), sforsować Narew i Bug i współdziałać z wojskami 10 Armii, nacie­rającymi od południowego zachodu, zmierzając do celu głównego — opano­wania stolicy. Niewielką częścią sił 3 Armia Polowa miała wykonać uderzenie w kierunku na Grudziądz, aby opanować przeprawy na Wiśle i nawiązać kontakt z 4 Armią, nacierającą z Pomorza. Trzeba zaznaczyć, iż dowódca 3 Armii Polowej dysponował liczbą 360 000 żołnierzy, a bezpośrednio na kie­runku mławskim — 98 608 żołnierzami, wobec 45 000 żołnierzy generała Prze- dzymirskiego. Liczbę żołnierzy i środków bojowych, jakimi dysponowała ar­mia „Modlin”, dowództwo niemieckie wyraźnie przeceniało. Obliczano je na przykład na 4 dywizje piechoty, dwie brygady kawalerii oraz jedną brygadę pancerną 35.

Zadanie przydzielone do wykonania 3 Armii Polowej „było bardzo groźne dla polskich planów obronnych, gdyż zmierzało do opanowania rejonu na wschód od Warszawy z najkrótszego kierunku uderzenia, wyprowadzonego z Prus Wschodnich, który wynosił w linii prostej zaledwie 100 km 36.

Przed pozycjami mławskimi znajdowały się siły I Korpusu gen. por. Wal­tera Petzela. Na lewo od wojsk Korpusu, w kierunku Działdowa, zajmowały stanowiska wyjściowe oddziały 217 dywizji piechoty.

m o n a R u d o w s k ie g o , p o r . S t e f a n a P ió r k o w s k i e g o , k p r . M a r ia n a · L u b o w ie c k ie g o , r t m . S z c z ę s ­n e g o S z a c h - B e y K r u m m e l a , p l u t . A d a m a G ó r y , p p o r . J ó z e f a D ł u t k a , k p t . M a r ia n a K a r o l a L u d w i k a F r e i b e r g e r a ( z b io r y a u t o r a ) o r a z o p r a c o w a ń J . S m o le ń s k i , M . W . Z e b r o w s k i , o p . c i t . , s . 356, L , M i tk i e w ic z , o p . c i t . , s . 84 i J . B o g u s k i , Z a r y s d z ia ła n ia a r t y l e r i i k o n n e j im . g e n . J ó z e fa B e m a w K a m p a n i i W r z e ś n i o w e j 1939 r . , L o n d y n 1959, s . 3.

34 R e l a c ja p l u t . J ó z e f a D r ę ż k a , z a s t ę p c y d o w ó d c y I I p l u t o n u c z o łg ó w ( z b io r y a u t o r a ) o r a z J ó z e f D r ę ż e k , o p . c i t .

35 S . J e l l e n t a , O n i e m i e c k i c h z w ią z k a c h t a k t y c z n y c h n a -p o ls k im „ fr o n c ie p ó ł n o c n y m " u*e w r z e ś n i u 1939 r . , W P H , 1961, n r 2, s . 278; p o r . t a k ż e R . M . K e n n e d y , o p . c i t . , O r d r e d e B a ­t a i l l e s i ł n i e m i e c k ic h , m a p y n r 3—5 i k a r t a 4; H . G u d e r i a n , W s p o m n i e n ia ż o ł n ie r z a , W a r s z a w a 1958, s . 57; T . R a w s k i , Z . S t ą p o r , J . Z a m o j s k i , o p . c i t . , s . 93; E n c y k l o p e d ia IJ w o j n y ś w ia t o w e j , s s . 332 n .

36 R . U m ia s to w s k i , G e o g r a f ia w o j e n n a R z e c z p o s p o l i t e j P o l s k i e j i z i e m o ś c i e n n y c h , W a r ­s z a w a 1924, s s . 285, 287. M a n e w r t a k i b y ł p r z e w i d z i a n y p r z e z o f i c e r ó w p o l s k ic h , z n a j ą c y c h j e d n o z w a ż k ic h t w i e r d z e ń R o m a n a U m ia s to w s k ie g o : „ W s t o s u n k u d o P r u s W s c h o d n ic h , W a r ­s z a w a j e s t s t o l i c ą e k s p o n o w a n ą , c o j e s t b e z w ą tp i e n i a o c e n ą d o d a t n i ą , z m u s z a b o w ie m d o ż y w s z e g o p a m i ę t a n i a o n i e b e z p i e c z e ń s t w i e , k t ó r e j e s t b l i s k o ” . A u t o r m a n i e w ą t p l i w i e s łu s z ­n o ś ć , k i e d y p i s z e : „ Z z a j ę c i e m j e j ( s to l i c y ) p r z e z n i e p r z y j a c i e l a , n a s t ę p u j e c z ę ś c io w y p a r a l i ż a p a r a t u p a ń s tw o w e g o , k t ó r e g o n i c i z o s t a j ą p o r w a n e i n a s t ę p s t w a p o d o b n e g o f a k t u t r u d n e s ą d o o b l i c z e n i a ” . P o w y ż s z e t w i e r d z e n i e w z n a c z n y m s t o p n iu w y j a ś n i a r o z m i a r y n i e b e z p i e c z e ń ­s tw a , z a g r a ż a j ą c e g o z e s t r o n y 3 A r m i i P o lo w e j , z g r u p o w a n e j n a o b s z a r z e P r u s W s c h o d n ic h ( p o r . J . R u d n ic k i , o p . c i t . , s . 137).

Bitwa pod M lawQ (1— 4 IX 1939) 339

I Korpus gen. W altera Petzela w składzie 11 i 61 dywizje piechoty, i gru­pa pancerna „Kempf”, miał wykonać czołowe uderzenie na Mławę i Studzie- niec w celu zdobycia pozycji głównej 20 dywizji piechoty i zniszczenia jej w tym rejonie.

W skład 11 dywizji piechoty wchodziły: 2, 23 i 44 pułki piechoty, 11 pułk artylerii (3 dywizjony lekkie) oraz dwa dywizjony z 47 pułku artylerii (w tym jeden ciężki). Dywizją, liczącą 17 734 żołnierzy, dowodził gen. por. Max Bock.

61 dywizja piechoty składała się z 151, 162 i 176 pułków piechoty oraz 61 (?) pułku artylerii. Dowódcą był gen. m jr Siegfried Яаепіеке. Dywizja ta należała do jednostek drugiego rzutu (Infanteriedivision) i była jakościowo gorsza niż 1, 12 czy 11 dywizje piechoty. Liczyła ona 15 175 żołnierzy.

Dowódcą 217 dywizji piechoty, której pułk nacierał na lewe skrzydło zgru­powania mławskiego, był gen. m jr Baltzer. Pułk ten wraz ze środkami wzmoc­nienia Uczył 3500 żołnierzy. Dywizja ta należała do jednostek trzeciego rzutu.

Kombinowana dywizja pancerna „Kempf” miała w swoim składzie sza­cunkowo 160 czołgów lekkich oraz innych i 7515 żołnierzy (dywizja ta w nie­których źródłach określana jest jako grupa Kempfa, Panzerverband „ K em p f lub Panzerverband „Ostpreussm”), Dowódcą dywizji był gen. m jr W erner Kempf.

Korpus gen. A lberta Wodriga w składzie 1 i 12 dywizje piechoty (bez 2 batalionów, pozostawionych w Wolnym Mieście Gdańsku), nazywany od nazwiska dowódcy korpusem „Wodriga”, m iał wykonać czołowe uderzenie z rejonu nadgranicznego: 1 dywizja piechoty z poUgonu Muszaki w kierunku na miasteczko Janowo i 12 dywizja piechoty z rejonu Szczytna i W ielbarka w kierunku na Chorzele z zadaniem złamania oporu w rejonie Gruduska i Przasnysza oraz zdobycie tych miejscowości. Po wykonaniu tych zadań, dy­wizje 1 i 12 miały przejść po osi Łanięta—Czernice Borowe—Regimin, z za­miarem wejścia na głębokie tyły pozycji mławskiej.

Dowódcą 1 dywizji piechoty był gen. por. Joachim von Kortzfleisch. W skład tej dywizji wchodziły 1, 22 i 43 pułki piechoty, 1 pułk artylerii (o 3 dywizjonach lekkich), ciężki dywizjon 37 pułku artylerii oraz obserwacyjny dywizjon artylerii. Dywizja ta liczyła 17 734 żołnierzy. W skład 12 dywizji pie­choty wchodziły 27, 48 i 89 pułki piechoty i 12 pułk artylerii (2 dywizjony lekkie) oraz dwa dywizjony z 47 pułku artylerii (w tym jeden ciężki). Do­wódcą dywizji był gen. por. Ludwik van der Leyen). Dywizja liczyła 16 134 żołnierzy s?.

1 Brygada Kawalerii, dowodzona przez płka Feldta (składała się z dywi­zjonu kpiarzy, 2 pułku kawalerii i dywizjonu artylerii konnej)3e, skoncentro­wana była w rejonie Rozóg, na północ od Myszyńca i osłaniała korpus „Wod-

37 S . J e l l e n t a , o p . c i t . , s s . 278—287; S . T r u s z k o w s k i , o p . c i t . , s s . 157 n . ; T . J u r g a , A r m i a „ M o d l in ”, s s . 141 n . ; t e n ż e , K il fy a ^ u w a g o n i e m i e c k i e j p r z e w a d z e m i l i t a r n e j ги k a m p a n i i 1939 r ., W P H , 1961, n r 2, s s . 293 n .

38 1 B r y g a d a K a w a l e r i i l i c z y ł a 192 o f i c e r ó w , 895 p o d o f i c e r ó w i 5570 s z e r e g o w y c h , a o p r ó c z te g o 29 u r z ę d n i k ó w . W z a k r e s i e u z b r o j e n i a d y s p o n o w a ła n a s t ę p u j ą c y m w y p o s a ż e n ie m : 133 lk m , 44 c k m , 9 g r a n a t n i k ó w , 18 m o ź d z ie r z y ś r e d n ic h , 12 l e k k i c h d z i a ł p i e c h o ty , 12 l e k k i c h a r m a t , 12 n k m p r z e c i w l o t n i c z y c h , 21 d z i a łe k p r z e c i w p a n c e r n y c h , 6 . s a m o c h o d ó w p a n c e r n y c h , 205 s a m o c h o d ó w o s o b o w y c h , 222 s a m o c h o d y c i ę ż a r o w e , 318 m o t o c y k l i , 153 p r z y c z e p . D la p o ­r ó w n a n i a n a l e ż y d o d a ć , ż e M a z o w ie c k a B r y g a d a K a w a l e r i i m i a ł a o d p o w ie d n io : r ę c z n e k a r a ­b i n y m a s z y n o w e — 94, c i ę ż k i e k a r a b i n y m a s z y n o w e — 95, g r a n a t n i k i — 9, m o ź d z ie r z e ś r e d -

22*

340 Ryszard Juszkiewicz

rig” od wschodu. Część sił Brygady Kawalerii uderzyła na 1 pułk szwoleże­rów, część zaś demonstrowała uderzenie na styk armii „Modlin” oraz Samo­dzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”.

W powiecie przasnyskim siły przeciwników przed starciem przedstawiały się następująco: Oddział Wydzielony 20 dywizji piechoty liczył 4903 żołnierzy i oficerów (3 bataliony piechoty, 3 dywizjony artylerii oraz kompania czoł­gów). Mazowiecką Brygadę Kawalerii tworzyło 6042 żołnierzy i oficerów. Ra­zem więc siły polskie w powiecie przasnyskim składały się z 10 945 żołnierzy i oficerów.

Oddziały nieprzyjacielskie liczyły natom iast 1 i 12 dywizje piechoty (16 batalionów) — 33 863 żołnierzy i oficerów oraz około połowy 1 brygady ka­walerii, tj. 3328 żołnierzy i oficerów — razem 37 191 żołnierzy i oficerów.

Siły polskie broniące podczas tzw. bitwy granicznej powiatu mławskiego i przasnyskiego nie dysponowały własnym lotnictwem (jedynie dowódca tego związku operacyjnego miał do dyspozycji nieliczne lotnictwo armii „Mo­dlin”) S9. Plan działania lotnictwa armijnego przewidywał użycie poszczegól­nych lotów na wsparcie między innymi 20 dywizji piechoty i Mazowieckiej Brygady Kawalerii. I tak na przykład 41 eskadra rozpoznawcza miała zbierać wiadomości o nieprzyjacielu aż do linii W ielbark i Ostróda. „Dla eskadry roz­poznawczej przewidziano ponadto możliwość użycia jej do bombardowania, zwłaszcza w wypadku zagrożenia naszej pozycji pod Mławą” 10. Najbliższe lo­tnisko, z którego mogły startować samoloty arm ijne do działań na korzyść oddziałów 20 dywizji piechoty i Mazowieckiej Brygady Kawalerii znajdowało się w Sokołówku pod Ciechanowem11.

Wszystkie jednostki 20 dywizji piechoty zostały postawione w stan po­gotowia 26 sierpnia w godzinach popołudniowych. 28 sierpnia stanowiska ogniowe i punkty obserwacyjne zajęła artyleria bezpośredniego wsparcia pie­choty.

Oddziały 3 armii zajęły podstawy wyjściowe do natarcia w dniach 30 i 31 sierpnia 12.

n i e — 2, d z i a ła l e k k i e — 16, n k m — 2, a r m a t y p r z e c i w p a n c e r n e — 22, k a r a b i n y p r z e c i w p a n ­c e r n e — 78. S i ła o g n io w a p u ł k u k a w a l e r i i w 3 p u ł k o w e j b r y g a d z i e ( j a k ą b y ł a M a z o w ie c k a B r y g a d a K a w a l e r i i ) , j a k o b l ic z a S . J e ł l e n t a , o p . c i t . , s . 286 ( s p i e s z o n y c h s z w a d r o n ó w b e z k o n io w o d n y c h ) , l i c z ą c e g o 652 ż o łn i e r z y , b y ł a d u ż o m n i e j s z a n iż n i e m i e c k ie g o p u ł k u p i e c h o ty , l i c z ą c e g o 2500 ż o łn i e r z y . N a le ż y d o d a ć , ż e n i e w s z y s c y ż o ł n i e r z e p o l s c y w a r t y l e r i i , t a b o r a c h i w ie lu s ł u ż b a c h s p e c j a l n y c h b y l i u z b r o j e n i w b r o ń p a l n ą . ( P o r . P S Z , t . 1, c z . 1, t a b e l e I I I , X X , X X I , s s . 209—220). L i c z b a ż o łn i e r z y b r y g a d y k a w a l e r i i r ó ż n i s ię o d l i c z b y p o d a n e j w P S Z , t . 1, cz . 1, t a b e l a X X I o 91 ż o ł n i e r z y z t e g o w z g lę d u , ż e w M a z o w ie c k ie j B r y g a d z ie K a w a l e r i i n i e b y ł o b a t e r i i a r t y l e r i i p r z e c i w l o t n i c z e j , l i c z ą c e j 91 ż o ł n i e r z y i o f i c e r ó w ( b a t e r i a t y p u B ).

39 W s k ł a d l o t n i c t w a a r m i j n e g o w c h o d z i ł a 41 e s k a d r a r o z p o z n a w c z a w s k ł a d z i e 8 s a m o ­lo t ó w t y p u K a r a ś I I , 151 e s k a d r a m y ś l iw s k a , w s k ł a d z i e 10 s a m o lo tó w P - l l i 1 R D D -8 , 53 e s ­k a d r a o b s e r w a c y jn a w s k ł a d z i e 7 s a m o lo tó w o r a z p l u t o n s a m o lo tó w ł ą c z n i k o w y c h (2 s a m o lo ­ty ) . Ł ą c z n ie s t a n o w i ł o t o 27 s a m o lo tó w p r z e s t a r z a ł y c h t y p ó w w s t o s u n k u d o 300 s a m o lo tó w , d z i a ł a j ą c y c h n a k o r z y ś ć 3 A r m i i P o lo w e j ( p o r . P S Z , t . 1, c z . 2, t a b e l a I I I ; M . P o r w i t , o p . c i t . , t . 1, s . 103; A . R z e p n ie w s k i , W o j n a p o w ie t r z n a w P o ls c e — 1939, W a r s z a w a 1970, s . 32 i 33 o r a z z a ł ą c z n ik i n r 4 i 9 — D a n e t a k t y c z n o - t e c h n ic z n e p o l s k ic h i n i e m i e c k ic h s a m o lo tó w w o j ­s k o w y c h ; . K u r o w s k i , o p . c i t . , s s . 87 n .) .

40 A . K u r o w s k i , o p . c i t . , s . 88.41 I b i d e m , s . 86.42 T e l e f o n o g r a m G r u p y A r m i i „ P ó ł n o c ” d o d o w ó d z tw a 3 A r m i i w s p r a w i e z a j ę c i a p r z e z

o d d z ia ły A r m i i p o d s t a w w y j ś c i o w y c h d o n a t a r c i a ( W o jn a O b r o n n a P o l s k i 1939, s . 385).

Bitwa pod M law q (1— 4 IX 1939) 341

B IT W A W D N I A C H 1—4 W R Z E Ś N IA

1 w r z e ś n i a . Bitwa, jaka rozgorzała o świcie (godz. 4.30) na granicy powiatu mławskiego i przasnyskiego oraz Prus Wschodnich, zakończyła się wieczorem (o godz. 18.00).

Siły polskie nie dały się ani pobić, ani rozbić. Utrzymały swoje główne pozycje i zadały nieprzyjacielowi znaczne straty w ludziach i sprzęcie. S tra­ty własne w stosunku do nieprzyjaciela były nieznaczne (około 150 zabitych, kilkudziesięciu rannych i zaginionych, 2 zniszczone czołgi oraz kilka zabitych i rannych koni). Groźniejsze dla strony polskiej i brzemienne w skutkach w dniach następnych okazały się niefortunne rozkazy wyciągnięcia z umoc­nień kluczowej pozycji „Żaboklik” 1 batalionu i przerzucenie go na odcinek m artw y bojowo, jak też zbyt szybkie wycofanie z głównej linii obrony Ma­zowieckiej Brygady Kawalerii na następną linię oporu. Rozkazy te, będące wynikiem błędnej oceny sytuacji, ułatw iły sytuację nieprzyjacielowi następne­go dnia. Powyższe błędy w dowodzeniu po stronie polskiej były największy­mi sukcesami nieprzyjaciela, który nie wymusił ich jednak na stronie polskiej i o nich nie wiedział wieczorem po pierwszym dniu walki.

Żołnierze — obrońcy pozycji „mławskiej” i „rzęgnowskiej”, jak też ułani z Mazowieckiej Brygady Kawalerii, broniący rejonu Krzynowłogi Małej, zdali egzamin bojowy celująco. Okazali się dla nieprzyjaciela tw ardym i umiejętnie walczącym przeciwnikiem. Morale żołnierzy 20 dywizji piechoty, Mazowieckiej Brygady Kawalerii i Nowogródzkiej Brygady Kawalerii po pierwszym dniu walki było znakomite. Starcie z wielokrotnie silniejszym przeciwnikiem, uz­brojonym w nowoczesną broń — zakończyło się jego porażką. Śmiertelnie znużeni żołnierze dopiero wieczorem otrzymali gorące jedzenie, gdyż wcześ­niejszy dojazd kuchni polowych na pozycję był niemożliwy. Nie wszyscy z nich mogli odpoczywać. Porządkowano porwaną w wielu miejscach sieć łączności, kopano zasypane transzeje, grzebano poległych. Obrońcy zaczęli wierzyć sobie i swoim dowódcom oraz broni, którą się posługiwali. Ostrzeli­wanie artylerii nieprzyjacielskiej nocą wyraźnie zmalało.

Spiker radia niemieckiego po raz pierwszy w wieczornym dzienniku za­komunikował: Festung Mława käm pft weiter (twierdza Mława walczy dalej).

2 w r z e ś n i a . Dla bitwy granicznej, toczonej 2 września na terenie po­wiatów mławskiego i przasnyskiego, charakterystyczne było to, że dowódca armii „Modlin” przez cały dzień nie miał dokładnych wiadomości o położeniu Mazowieckiej Brygady Kawalerii, a także rozwoju sytuacji w rejonie Rzęgno- wa. Meldunki były spóźnione i sztab armii „Modlin” nie miał aktualnego obrazu na prawym skrzydle armii. Niemal do południa w sztabie armii „Mo­dlin” panowało przekonanie, iż Mazowiecka Brygada Kawalerii walczy jeszcze w rejonie Krzynowłogi Małej. Tak samo do późnej nocy nic nie wiedziano w sztabie armii „Modlin” o odejściu Mazowieckiej Brygady Kawalerii z linii Rudno Jeziorowe—Łanięta, na której miała ona „trzymać się najdłużej” ls.

43 P S Z , t . 1, c z . 2, s . 41 o r a z L . M i tk i e w ic z , o p . c i t . , s. 86.

342 Ryszard Juszkiewicz

W świetle wiadomości, jakie nadeszły w nocy z Mazowieckiej Brygady Kawalerii do sztabu armii „Modlin”, sytuację Brygady oceniono bardzo pesy­mistycznie; gorzej niż ona wyglądała naprawdę. Dowódca armii w związku z tym interweniował u Naczelnego Wodza o uruchomienie jego odwodów, kon­centrujących się w rejonie Wyszkowa, gdyż spodziewał się, że Mazowiecka Brygada Kawalerii, nadszarpnięta mocno dwudniowymi walkami, może puś­cić nieprzyjaciela w kierunku na Pułtusk. Dopiero pod wieczór, kiedy nadeszły inne meldunki z pola walki, skorygowano pierwotną ocenę41.

Bitwa tocząca się 2 września w rejonie przygranicznym na terenie powia­tu przasnyskiego obejmowała nie tylko działania oddziałów regularnych. Ra­no tego dnia został włączony do zmagań jeden z patroli dywersyjnych orga­nizacji K. 7, w skład którego wchodzili Stanisław Szmytko z Surowego, Wła­dysław Dawidczyk ze wsi Czarnia, Jakub Pieńkosz ze wsi Cyk,. Piotr Ziska — członek straży granicznej z placówki w Sosnówce, Bolesław Chorążewicz, któ­ry spełniał funkcję przewodnika oraz Marian Łakomiak — strażnik granicz­ny z Komisariatu Przasnysz ls. Zadaniem patrolu było dokonanie dywersji na stacji kolejowej w Szczytnie, w tym zniszczenie wielkiego magazynu żywnoś­ciowego. Zespół dywersyjny dotarł do Szczytna, zniszczył w dwóch miejscach szyny kolejowe oraz spalił pociąg ze sprzętem wojskowym, stojący na stacji kolejowej. Nie udało mu się natom iast zniszczyć magazynu żywnościowego. W drodze powrotnej patrol zniszczył linię wysokiego napięcia na odcinku Szymany—Ciemne—Dąbrowa. W rejonie rzeki Wałpusz i miejscowości Zie­leniec zniszczył wojskowe zapasy siana, a we wsi Lesiny — linię telefoniczną i transformator. Kiedy w drodze powrotnej patrol dotarł do wsi granicznej Surowe i zatrzymał się chwilowo w sklepie Franciszka Deptuły, został zaata­kowany przez pięcioosobowy patrol niemieckiej' straży granicznej. W czasie starcia został ranny w kciuk prawej ręki Marian Łakomiak oraz dwóch straż­ników niemieckich. Ponadto zabito dowódcę niemieckiego patrolu.

Polscy dywersanci dotarli szczęśliwie do rejonu koncentracji w Ostrołęce. Według uzyskanych potem relacji, za akcję dywersyjną w Szczytnie gestapo obwiniło kolejarzy niemieckich, których oskarżono o współpracę z polskim wywiadem i rozstrzelano 1δ. Pozostałe patrole dywersyjne z powiatu przasnys­kiego nie zostały włączone do akcji. Jakie były tego przyczyny — nie wiadomo.

Przebieg bitwy granicznej w drugim dniu walk w powiecie przasnyskim przyniósł duże sukcesy taktyczne nieprzyjacielowi. Sukcesy te polegały na wyparciu sił polskich z umocnionej pozycji „Rzęgnowo”, dokonaniu wyłomu między stanowiskami Mazowieckiej Brygady Kawalerii i 20 dywizji piechoty i wymuszeniu odwrotu na oddziałach Mazowieckiej Brygady Kawalerii na

44 P S Z , t . 1, c z . 2, SS. 44 n .45 R e l a c j a F e l i k s a T a ń s k i e g o i J a n a A b r a m c z y k a ( z b io r y a u t o r a ) .46 R e l a c j a J a n a A b r a m c z y k a ( z b io r y a u t o r a ) . Z g r u p y d y w e r s y j n e j M a r ia n a Ł a k o m i a k a

p r z e ż y l i d o c h w i l i o b e c n e j S t a n i s ł a w A b r a m c z y k o r a z J a k u b P ie ń k o s z . D o w ó d c a p a t r o l u z g i ­n ą ł w 1943 r . w o k o l i c y Ł o m ż y , p r z y p r z e c h o d z e n i u g r a n i c y d o G e n e r a ln e j G u b e r n i . B o le s ła w C h o r ą ż e w ic z , w o k r e s i e o k u p a c j i r o z p o z n a n y p r z e z j e d n e g o z e s t r a ż n i k ó w n i e m i e c k ic h , k t ó r y b r a ł u d z i a ł w s t a r c i u z P o la k a m i , z o s t a ł s c h w y ta n y p r z e z ż a n d a r m e r i ą , o s a d z o n y w o b o z ie i t a m z g in ą ł . W ł a d y s ł a w D a w id c z y k w a lc z y ł w o d d z ia le p a r ty z a n c k im , ,A s a ” w p o w ie c i e o s t r o ­ł ę c k im . Z o s t a ł s c h w y ta n y p r z e z N ie m c ó w i z a m o r d o w a n y w o b o z ie k o n c e n t r a c y j n y m . S t a n i ­s ł a w S z m y tk o z g in ą ł p r z y p a d k i e m , j u ż p o w o jn i e .

Bitwa pod M law q (1— 4 IX 1939) 343

następną linię opóźniania 17. Sukcesy oddziałów niemieckich zostały okupione poważnymi stratam i w ludziach i sprzęcie, o wiele większymi niż w pierw­szym dniu w a lk i48. Nie udało się jednak oddziałom niemieckim, pomimo przy­gniatającej przewagi, rozbić oddziałów polskich, względnie zlikwidować cien­kiego kordonu wojsk polskich na wytkniętych kierunkach działania. Również oddziały polskie walki w tym dniu okupiły poważnymi stratam i w ludziach i sprzęcie. Szczególnie dotkliwe straty poniósł 79 pułk piechoty. Morale od­działów polskich było w dalszym ciągu dobre, chociaż żołnierze byli bardzo zmęczeni. W ypadki opuszczania własnych oddziałów przez żołnierzy polskich były w czasie pierwszych dni nieznane 4’. Do wojska chciało natom iast pójść setki mężczyzn z tego regionu. Powiatową Komendę Uzupełnień w Ciechano­wie oblegało w ciągu pierwszych dwóch dni 1800 młodych mężczyzn, błaga­jąc o broń, mundury i wcielenie do wojska. Wszyscy zostali odesłani do do­mów i na tyły s0. S traty polskie wyniosły około 250 żołnierzy zabitych i 500 rannych.

Spodziewane w dniu 2 września przesilenie nastąpiło na korzyść nieprzy­jaciela. Istniała jednak.możliwość przywrócenia do poprzedniego stanu przer­wanego frontu polskiego pod Rzęgnowem po wprowadzeniu do walk armii „Modlin”, jaki stanowiła 8 dywizja piechoty. Interw encja 8 dywizji piechoty została zaplanowana na 3 września. Wytworzoną 2 września sytuację trafnie ujmuje Robert M. Kennedy: „Na odcinku Mławy nie udało się I korpusowi poczynić dalszego postępu, ale jednostki korpusu «Wodrig» przerwały się przez polskie umocnienia polowe na wschód od umocnionego m iasta i ruszyły na południe. Dywizja pancerna «Kempf» została natom iast odkomenderowana z I korpusu i przesunięta w kierunku wschodnim, by wesprzeć przesuwanie się naprzód korpusu «Wodrig». Plan 3 armii został szybko zrewidowany. Kor­pus «Wodrig» miał wykonać manewr oskrzydlający, aby zajść od tyłu polskie oddziały, broniące Mławy, a i brygada kawalerii miała osłaniać lewe skrzydło w czasie jego zwrotu na zachód” 51. W jakim stopniu zostały zrealizowane plany walczących, miał wykazać trzeci dzień zmagań na pograniczu. Oficjalny komunikat Oberkommando der Wehrmacht, nadawany przez radio 2 września

47 P o r , P S Z , t . 1, c z . 2, s s . 42 n . ; L . M i tk i e w ic z , o p . c i t . , s s . 86 n . ; J . R u d n ic k i , o p . c i t . , s . 184; W . I w a n o w s k i , o p . c i t . , s s . 161 п .; M . P o r w i t , o p . c i t . , t . 1, s. 178; J . R ó m m e l , Z a h o n o r І O j c z y z n ą , W a r s z a w a 1958, s . 167; T . J u r g a , A r m i a „ M o d l in ” , s s . 156 n . K o m u n i k a t i n f o r m a ­c y j n y n r 2 S z t a b u N a c z e ln e g o W o d z a o p r z e b i e g u d z i a ła ń n i e p r z y j a c i e l a w d r u g i m d n i u w o j n y m ó w i ł : , ,W P r u s a c h n a c i e r a ł n i e p r z y j a c i e l b e z w ię k s z e g o p o w o d z e n ia w k i e r u n k u P r z a s n y s z ai M ł a w y ------- ” ( W o jn a O b r o n n a P o ls k i , s . 444). K o m u n i k a t n r 2 O d d z ia łu O b r o n y K r a j u O K WO b e r k o m m a n d o d e r W e h r m a c h t , o p o ło ż e n iu n a f r o n c i e 2 w r z e ś n i a w i e c z o r e m m ię d z y in n y m i m ó w i ł : ,,3 A r m i a z a j ę ł a o b s z a r n a w s c h ó d o d G r u d z ią d z a , n a p ó łn o c o d M ła w y (1 K o r p u s A r m i j n y ) i n a p o ł u d n i e o d m . C h o r z e l e ” ( W o jn a O b r o n n a P o l s k i , s . 513).

48 G . H a b e d a n c k , G e w a l t s a m e E r k u n d u n g , D ie W e h r m a c h t , B e r l í n 1940, s . 17; A n g r i f t a u f S t e l l u n g e n , w : K a m p f e r l e b n t s s e a u s d e m F e l d z u g i n P o le n 1939, B e r l i n 1940, s s . 5, 11; F . B e r n a ś , J . M ik u l s k a - B e r n a ś , N a ja z d , W a r s z a w a 1964, s s . 119—122. F r a n c i s z e k N a c h ty g a l , W a c ła w K w ia tk o w s k i i W a c ła w B a r t n i k o w s k i p o d a j ą w s w o ic h r e l a c j a c h o d u ż y c h s t r a t a c h N ie m c ó w i o z o r g a n i z o w a n i u p r z e z n i c h s z p i t a l a p o lo w e g o w S k o r u p k a c h ( z b io r y a u t o r a ) .

49 R e l a c j a p p o r . S t a n i s ł a w a R y b k i , b . d o w ó d c y p l u t o n u ż a n d a r m e r i i p o lo w e j M a z o w ie c ­k i e j B r y g a d y K a w a l e r i i ( z b io r y a u t o r a ) .

50 R e l a c j a J a n a K u c iń s k i e g o i S t a n i s ł a w a N o w a k o w s k ie g o ( z b io r y a u t o r a ) .51 R . M . K e n n e d y , o p . c i t . , s . 81; A . B a l i , 3 S e p t e m b r e 1939, l e d e n i e r j o u r d u v i e u x

m o n d e , P a r y ż 1968, s . 157 ( p r a c a t ł u m a c z o n a z j ę z y k a a n g ie ls k i e g o ) .

344 Ryszard Juszkiewicz

wieczorem, nie bez dumy wysłuchiwany przez żołnierzy arm ii „Modlin” do­nosił: „Festung Mława käm pft weiter".

3 w r z e ś n i a . Oceniając przebieg walk Mazowieckiej Brygady Kawa­lerii w tym dniu należy stwierdzić, że najpoważniejszym wydarzeniem w dzia­łaniach Brygady była walka rozegrana w rejonie Rostkowa. Obejście pozycji 11 pułku ułanów w tym miejscu pozwoliło energicznie działającemu nieprzy­jacielowi wysłać szosą z Przasnysza do Ciechanowa, na tyły 8 dywizji pie­choty, pancerny oddział rozpoznawczy, który narobił wielkiego zamieszania na tyłach i przyczynił się do paniki w oddziałach tej dyw izji5!.

Pod względem rozkazodawczym wytworzyła się dziwna sytuacja, spro­wadzająca się do tego, że dowódca armii nie miał prawie od początku walk jasnego obrazu sytuacji taktycznej Brygady, sądząc, że znajduje się ona bli­żej granicy. I tak w nocy z 3 na 4 września dowódca armii „Modlin” w swo­im rozkazie, wydanym do generała Wincentego Kowalskiego, podaje położenie swoich oddziałów następująco: „Położenie: moje zaangażowane wielkie jed­nostki odchodzą dzisiejszej nocy na linię las Opinogóra — Szulmierz — Prza- synsz. Zamierzam utrzymać się tam przez 4 września, po czym przejść do dal­szego opóźniania” 5S. Rozkaz powyższy nie odzwierciedlał faktycznego stanu na polu bitwy, w szczególności sytuacji Mazowieckiej Brygady Kawalerii, która była już dość daleko za Przasnyszem, zajmując ogólną linię Krzyże- wo — Szczuki — Żbiki — Szwejki. Jak się wydaje, w wyniku złego rozpozna­nia nieprzyjaciela 3 września, dowódca Brygady nie wykorzystał prawie zu­pełnie 11 dywizjonu czołgów rozpoznawczych54. Użycie tego dywizjonu w wal­kach pod Rostkowem mogło powstrzymać przez kilka godzin oddziały nie­przyjacielskie, nacierające na pozycje U pułku ułanów i umożliwiać w ten sposób spokojniejsze odejście oddziałów 8 dywizji piechoty, a naw et wyko­nanie przez dywizję jej zadań w większym stopniu, niż to zostało zrobione, nie mogło jednak zmienić wyniku walk toczonych w tym rejonie, gdyż siły polskie były zbyt słabe w stosunku do przeciwnika.

Niemiecki komunikat sztabowy o walkach na północnym odcinku był bardzo lakoniczny: „3 armia. Grupa zachodnia wdarła się na skraj Grudzią­dza. Grupa wschodnia swymi jednostkami włamała się w pozycje obronne w rejonie Mławy. Zajęto Przasnysz” 55. Komunikat Oberkommando der W ehr­macht między innymi mówił: „I Korpus włamał się częściowo do stanowisk Mławy. Korpus «Wodrig» odrzucił wroga na szosie Mława — Ciechanów” 56.

Trzeci dzień w alk bitwy granicznej arm ii „Modlin”, prowadzony na tere­

52 H i s t o r y k M a z o w ie c k ie j B r y g a d y K a w a l e r i i , J a n M a z u r , w s w o im s z k ic u U w a g i o w y ­p a d z i e n i e m i e c k i e j b r o n i p a n c e r n e j n a C ie c h a n ó w ( m a s z y n o p i s , z b i o r y a u t o r a ) p o d a j e , ż e p o ­z y c j e 11 p u ł k u u ł a n ó w p o d R o s to w e m n i e z o s t a ł y p r z e ł a m a n e . N i e m i e c k i o d d z i a ł p a n c e r n o - - m o t o r o w y o m i n ą ł j e n a z a c h ó d o d w s i L a g u n y . D o w ó d c a 11 p u ł k u u ł a n ó w , p p ł k W ła d y s ł a w M ą c z e w s k i , p o d a j e w s w o j e j r e l a c j i , ż e p o z y c j e p u ł k u z o s t a ł y p r z e r w a n e o g o d z in ie 18.00 ( z b io r y I n s t y t u t u H i s t o r y c z n e g o im . g e n . S ik o r s k ie g o , s y g n . T , X I X n r 23).

53 P S Z , t . 1, CZ. 1, S. 48.54 P ł k M . W . 2 e b r o w s k i , C e n t r u m W y s z k o l e n i a B r o n i P a n c e r n y c h w M o d l in ie , m a s z y n o ­

p i s ( z b io r y a u t o r a ) ; J . D r ą ż e k , o p . c i t .55 K o m u n i k a t n r 3 O d d z ia łu O b r o n y K r a j u O b e r k o m m a n d o d e r W e h r m a c h t o p o ło ż e n iu

n a f r o n c i e 3 w r z e ś n i a w ie c z o r e m ( W o jn a O b r o n n a P o l s k i , s . 547).56 A r c h i w u m W I H , s y g n . II /2 /2 , K o m u n i k a t O b e r k o m m a n d o d e r W e h r m a c h t .

Bitwa pod M law q (1— 4 IX 1939) 345

nie powiatów ciechanowskiego, przasnyskiego i mławskiego, był zdecydowa­nie niekorzystny dla strony polskiej. Bitwa graniczna na tym obszarze została przegrana. Oddziały polskie, odnosząc wiele sukcesów taktycznych, zmuszone były jednak przejść do generalnego odwrotu na linię Narwi, Bugu i Wisły. S traty polskie w zabitych i rannych oraz sprzęcie były większe niż w dniu poprzednim. Przyczyniło się do nich w znacznym stopniu lotnictwo nieprzy­jacielskie, które atakowało stację kolejową w Ciechanowie oraz wycofujące się oddziały Mazowieckiej Brygady Kawalerii i 8 dywizji p iechoty57. Straty podczas odwrotu były w sumie większe niż podczas walk, prowadzonych na określonych pozycjach bojowych.

Nowogródzka Brygada Kawalerii była w tym dniu mniej atakowana przez nieprzyjaciela. Na przedpolu jej toczyły się w zasadzie walki patroli i miej­scowych pododdziałów 5S. Jedyną większą akcją ze strony Brygady był wypad całym pułkiem (4 pułk strzelców konnych) w kierunku na Narzym, leżący między Działdowem a Iłowem.

Na prawym skrzydle Mazowieckiej Brygady Kawalerii — w pasie obrony Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”, na styku z oddziałami armii „Mo­dlin” — nie było większych działań po obu stronach. Wypad kompanii I bata­lionu 71 pułku piechoty na Myszyniec skończył się niepowodzeniems9. Nie­wielkie walki, jakie toczyły się na dalszych odcinkach obrony Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”, nie miały bezpośredniego wpływu na rozwój sytuacji w pasie działań Mazowieckiej Brygady Kawalerii.

4 w r z e ś n i a . Bitwa graniczna w rejonie Mławy, toczona ze zmiennym szczęściem w ciągu trzech dni — wygasła. 4 września o godz. 18.00 ostatnie zwarte oddziały polskie opuściły mławskie Mazowsze. Razem z cofającym się wojskiem wyszły z Mławy grupy harcerzy, pełniących do ostatniego momentu ofiarną służbę w oddziałach Pogotowia Harcerskiego δ0.

Mławę oddziały polskie opuściły o godz. 10.00. Strzały na pozycji mław­skiej trw ały jednak do godz. 12.00. W związku z kontredansem zmiennych rozkazów, wydawanych wieczorem 3 września, rozkaz odwrotu nie dotarł do wszystkich wysuniętych placówek. Niektóre z nich nie chciały opuścić po­zycji, uważając to za hańbę. Z tych przyczyn, kiedy rano 4 września Niemcy wznowili natarcie, załogi pozostałych dobrowolnie, nie wycofanych placówek i schronów otworzyły ogień do nacierających. Załogi te broniły się do ostatka.

57 A . R z e p n ie w s k i , o p . c i t . , s. 88 n . o r a z r e l a c j e S t a n i s ł a w a N o w a k o w s k ie g o i S t a n i s ł a ­w a S ta w i s k ie g o ( z b io r y a u t o r a ) .

58 P o r . P S Z , t . 1, cz . 2, s. 47; L . M i tk i e w ic z , o p . c i t . , s . 90; M . P o r w i t , o p . c i t . , t . 1, s . 190; r e l a c j e p ł k a Z y g m u n t a M a r s z e w s k ie g o , s t . w a c h m i s t r z a J a n a P r y m u s a i p o r . S t a n i s ł a w a B o ­r o w e g o , p p ł k a T a d e u s z a B a r to s z e w s k ie g o , m j r a K a z im ie r z a M o r d z e w s k ie g o , p o r . A n d r z e j a Z ió łk o w s k ie g o , c h o r . W ła d y s ł a w a K o n d e ja , r t m . Z d z i s ł a w a N u r k ie w i c z a , p l u t . C y p r i a n a N e s - t u r u k a , w a c h m i s t r z a I g n a c e g o P a w l a k a , p l u t . E m i la J a s z to ł d a H o w o r k o , r t m . H e n r y k a R o y c e - w ic z a , r t m . T o m a s z a K u c h a r s k i e g o ( z b io r y a u t o r a ) ; R . J u s z k i e w ic z , B i t iu a g r a n i c z n a w p o w ie ­c ie d z i a łd o w s k i m , s. 411.

59 P S Z , t . 1, c z . 2, s. 28; W . I w a n o w s k i , o p . c i t . , s . 158; F . M a jo r k i e w ic z , D z ia ła n ia S a ­m o d z i e l n e j G r u p y O p e r a c y j n e j „ N a r e w ” w k a m p a n i i w r z e ś n i o w e j 3939 r . , W P H , 1960, n r 2, s s . 214. G e n . J ó z e f K u r o p ie s k a n i e b e z r a c j i f o r m u ł u j e z a r z u t p o d a d r e s e m d o w ó d c y S a m o ­d z i e ln e j G r u p y O p e r a c y jn e j , ,N a r e w ” ; „ T r u d n e d o w y t ł u m a c z e n i a j e s t r ó w n ie ż b i e r n e z a c h o ­w a n ie s ię g e n . M ło t - F i j a ł k o w s k i e g o w o k r e s i e b i t w y p o d „ M ła w ą ” (O s z k o l e n i u o p e r a c y j n y m w a r m i i I I R z e c z y p o s p o l i t e j , W P H , 1969, n r 2, s . 304).

60 R e l a c je M ic h a ła K o w a le w s k ie g o i S t a n i s ł a w a N o w a k o w s k ie g o ( z b io r y a u t o r a ) .

346 Ryszard Juszkiewicz

"ostały zniszczone granatam i bądź wypalone miotaczami płomieni. Do tych końcowych walk pod Mławą odnoszą się niewątpliwie słowa niemieckiego komunikatu Oberkommando der Wehrmacht z 4/5 września, który międzyinnymi mówił: „ Pod Mławą wschodniopruskie wojska w ciężkiej walcewręcz zdobyły miasto i znajdujące się tam fortyfikacje” 6l.

O świcie 4 września wydzielone oddziały Nowogródzkiej Brygady Kawa­lerii (27 pułk ułanów, 4 pułk strzelców konnych, 91 dywizjon pancerny, 2 ba­terie 9 dywizjonu artylerii konnej) wykonały natarcie pomocnicze w kierunku miejscowości Petrykozy dla wsparcia działań 20 dywizji piechoty. Nacierające oddziały w zaciętych walkach przełamały obronę 217 dywizji piechoty i szły naprzód, biorąc do niewoli jeńców oraz broń. Natarcie wstrzymał w godzi­nach popołudniowych rozkaz dowódcy B rygady6Z. Natarcie to niewiele od­ciążyło 20 .dywizję piechoty. Mogło ono wpłynąć w większym stopniu na losy bitwy mławskiej, gdyby zostało dokonane 2 września.

P R Ö B A O C E N Y

Opis bitwy granicznej w rejonie Mławy i Przasnysza M byłby niepełny bez przeanalizowania dowodzenia obu przeciwników na szczeblu arm ijnym oraz dywizyjnym, jak też zanalizowania planów i przygotowań walczących. Należy żałować, że analizy tej nie można dokonywać na podstawie pełnej dokumentacji walczących armii. Dokumenty mogłyby naświetlić genezę wy­dawanych rozkazów, przyczyny ich niewykonywania, a także pomóc w obli­czeniu strat poszczególnych pododdziałów. Ocena walki nie tylko pod kątem ogólnie znanych kierunków natarć, bitew, odwrotów, ale również dokumen­

61 P S Z , t . 1, c z . 2, s . 53. P o r . K o m u n i k a t n r 4 O d d z ia łu O b r o n y K r a j u O b e r k o m m a n d o d e r W e h r m a c h t o p o ło ż e n iu n a f r o n c i e w d n i u 4 w r z e ś n i a , w ie c z o r e m {W o j n a o b r o n n a P o ls k i , s . 556). P o tw ie r d z e n i e m p o ś r e d n im , a c z k o lw ie k n i e z b y t ś c i s ły m , z d o b y c ia p r z e z N ie m c ó w s c h r o n ó w w z a ż a r t y c h w a lk a c h z p o l s k im i z a ło g a m i , s ą w s p o m n ie n ia j e d n e g o z ż o łn i e r z y n i e m i e c k ic h , u c z e s t n i k a t y c h w a lk : „ N a s i p i e c h u r z y p o s z l i n a p r z ó d , d e p t a l i p o p i ę t a c h u c i e ­k a j ą c e m u n i e p r z y j a c i e lo w i , d o s k a k i w a l i d o p o s z c z e g ó ln y c h b u n k r ó w , z k t ó r y c h j e s z c z e s t r z e ­l a n o i p r z e p ę d z a l i z a ło g i r ę c z n y m i g r a n a t a m i i z a s a d z o n y m i b a g n e t a m i ” (H . S p ie c k e r , o p . c i t . , s . 2).

62 P S Z , t . 1. c z . 2, s s . 47, 48 i 51; r e l a c j a p ł k a Z y g m u n t a M a r s z e w s k ie g o , d o w ó d c y 4 p u ł k u s t r z e l c ó w k o n n y c h ( z b io r y a u t o r a ) ; r e l a c j e p p ł k a T a d e u s z a B a r to s z e w s k ie g o i p p ł k a T a d e u s z a R o h o z iń s k i e g o ( A r c h i w u m W I H II/2/105). P p ł k T a d e u s z R o h o z iń s k i p o d a j e , ż e n a t a r ­c ie z o s t a ło w y k o n a n e w n o c y z 2 n a 3 w r z e ś n i a o r a z , ż e „ -------3 w r z e ś n i a p r z e r w a n o t o n a ­t a r c i e i N B K o t r z y m a ła r o z k a z o p ó ź n ia n ia p o o s i L i d z b a r k —S ie r p c —P ło c k i o b s a d z e n ia p r z e d ­m ie ś c i a w P ło c k u , w o b e c u p a d k u M ła w y ” . J a k w ia d o m o M ła w a 3 w r z e ś n i a n i e p a d ła , c z y l i w t y m d n i u n i e m ó g ł n a d e j ś ć t a k i r o z k a z . T . J u r g a , A r m i a „ M o d l in ” , s. 169 r ó w n ie ż p r z y j ­m u j e , ż e n a t a r c i e z o s t a ło w y k o n a n e d o p i e r o 4 w r z e ś n i a . J a k s i ę w y d a je , s p r z e c z n o ś c i t e p o ­w s t a ł y w z w ią z k u z t y m , ż e n i e w s z y s c y a u t o r z y o p r a c o w a ń i r e l a c j i w ie d z i e l i o d z i a ła n i a c h N o w o g r ó d z k ie j B r y g a d y K a w a l e r i i w d n i u 3 w r z e ś n i a . S z e r z e j n a t e n t e m a t p o r . R . J u s z k i e ­w ic z , B i t w a g r a n ic z n a w p o w ie c i e d z i a łd o w s k i m , s s . 409— 411, 415.

63 A n a l iz ę b i t w y w r e j o n i e M ła w y i P r z a s n y s z a n a l e ż y t r a k t o w a ć w s p ó ln i e , g d y ż i n a ­c z e j t r u d n o b y ł o b y z r o z u m ie ć s e n s w a lk r o z p a t r y w a n y c h o s o b n o . P r z e b ie g w y d a r z e ń w r e j o ­n i e M ła w y d o ś ć w y r a ź n i e o d d z i a ły w a ł n a p r z e b i e g w a lk w p o w ie c i e p r z a s n y s k i m . P r z e r w a n ie f r o n t u p o l s k ie g o w r e j o n i e R z ę g n o w a o d d z ia ła ło w z a s a d n i c z y s p o s ó b n a w y p a d k i p o d M ła w ą . T a k s ię z ło ż y ło , ż e w ię k s z o ś ć d e c y d u j ą c y c h w a lk b i t w y g r a n i c z n e j a r m i i „ M o d l in ” r o z g r y ­w a ła s ię w p o w i a t a c h m ł a w s k i m i p r z a s n y s k i m . Z t y c h p r z y c z y n a n a l i z a b i t w y p o d M ła w ą o r a z w r e j o n i e P r z a s n y s z a d o ty c z y , g e n e r a l n i e b i o r ą c , c a ł e j a r m i i „ M o d l in ” .

Bitwa pod M law q ( 1— 4 IX 1939) 347

tacji sztabowych pozwoliłaby na wyjaśnienie wielu momentów tych cieka­wych walk. Brak pełnej bazy źródłowej zmusza niekiedy do analizowania sytuacji prawdopodobnych oraz wymaga stawiania hipotez, które mogą być nieprzekonywające.

Oceniając plany obu przeciwników, walczących na północnym kierunku operacyjnym należy stwierdzić, że plan obrony armii „Modlin” nie we wszyst­kich założeniach był jasny. Dziwi na przykład wielu historyków, że do obrony tak ważnego dla strony polskiej kierunku spodziewanego natarcia przezna­czono zbyt mało sił. Fakt ten nie był — jak wiadomo — zależny od dowódcy armii, ale od Naczelnego Dowództwa, determinował jednak przyjęcie przez dowódcę armii określonego ugrupowania powierzonych mu -wojsk. Niezrozu­miałe jest usytuowanie w środku przedniego skraju obrony armii najsilniej­szej jednostki, jaką była wzmocniona 20 dywizja piechoty wsparta z obu bo­ków po jednej brygadzie kawalerii, jak też przeznaczenie do odwodu tylko jednej dywizji piechoty (8 dywizji piechoty) “4.

Wydaje się, że dowódca armii nie mógł jednak uczynić nic rozsądniej­szego, jeśli się zważy, że wielkie jednostki przenoszone do jego armii były mobilizowane od marca 1939 roku aż do pierwszych godzin wojny. Zmobili­

64 T . J u r g a , A r m i a „ M o d l in ” , s s . 145— 146 t w i e r d z i , p o w o ł u j ą c s ię n a r e l a c j ę p p ł k a T a d e ­u s z a B a r t o s z e w s k i e g o (W IH , s y g n . II/2 /105): „ Z a d a n i e N B K w b i t w i e g r a n i c z n e j b y ł o s z ty w n e i u w i ą z y w a ł o j ą d o o d c i n k a o b r o n n e g o . W r e z u l t a c i e c i ę ż a r w a lk i w t y m r e j o n i e s p a d ł n a20 D P , o b o k s t o j ą c a , n i e t k n i ę t a B r y g a d a w w a lc e t e j u d z i a łu p r a w i e n i e w z ię ł a ” . M . P o r w i t , o p . c i t . , t . 1, s . 126, a n a l i z u j ą c p l a n y o b r o n y k i e r u n k u p ó łn o c n e g o , w y s u w a k o n c e p c j ę , że n a l e ż a ło b r o n i ć t e g o r e g io n u d y w i z j ą k a w a l e r i i , o s ł a n i a j ą c t ę o b r o n ę d z i a ł a n i a m i z a c z e p n y m i z s i l n y c h p r z e d m o ś c i n a N a r w i i w M o d l in ie . T . M ic h a l s k i , P o d p r ą d — ś w ia t ł a i c i e n ie k a m ­p a n i i w r z e ś n i o w e j 1939 т., L o n d y n 1964, s . 220 w y s u w a k o n c e p c j ę , ż e p l a n o b r o n y p ó łn o c n e g o M a z o w s z a — n ie t y l k o z u w a g i n a b r a k s i ł — b y ł n i e r e a l n y , a n a w e t n i e p o t r z e b n y , g d y ż n a l e ż a ł o b y o d r a z u p r z y j ą ć o b r o n ę n a l i n i i W is ły i N a r w i . Z a s k o n s t r u o w a n ie m t a k i e g o p l a n u o b r o n y a u t o r w s p o s ó b b a r d z o o s t r y o b w in ia N a c z e ln e g o W o d z a o r a z „ w o d z ó w l e g i o n o w y c h ” . P o g lą d y a u t o r a w y d a j ą s ię d y s k u s y j n e , g d y ż d o w ó d z tw o w o j s k o w e p o z b a w io n e z o s t a ło b y n a t y m k i e r u n k u k o n i e c z n e j g ł ę b i o p e r a c y j n e j , o p a r c i e z a ś o b r o n y o d r a z u n a l i n i i W is ły i N a r ­w i b y ł o b y „ j e s z c z e j e d n ą o d m i a n ą l i n e a r n e g o u g r u p o w a n i a o p e r a c y j n e g o ” (M P o r w i t , o p . c i t . , t . 1, s . 134), k t ó r e d o ś ć p o w s z e c h n ie k r y t y k o w a n e j e s t p r z e z w ie lu h i s to r y k ó w w o j s k o w y c h . N ie z a l e ż n ie o d t e g o n a l e ż y p o d n ie ś ć , ż e z a n i e c h a n ie o b r o n y o b s z a r u p ó łn o c n e g o M a z o w s z a (12 913,60 k m * ), z a m ie s z k a n e g o p r z e z 900 000 m i e s z k a ń c ó w , p o z b a w i ło b y p a ń s t w o m o ż n o ś c i w y ­c i ą g n ię c i a z t e g o r e g io n u p o t r z e b n y c h e f e k t y w ó w d o w a lk i ( p o b o r o w i , p o t e n c j a ł p r z e m y s ł o ­w y , ż y w n o ś ć ) . N a le ż y p o d k r e ś l i ć , ż e p l a n o b r o n y p ó łn o c n e g o M a z o w s z a ( k i e r u n e k z P r u s W s c h o d n ic h n a W a r s z a w ę ) b y ł s p e c j a l n i e n a d z o r o w a n y p r z e z G e n e r a ln e g o I n s p e k t o r a — g e n . d y w . E d w a r d a Ś m ig łe g o - R y d z a . G e n e r a ln y I n s p e k t o r s a m w y z n a c z y ł w y s u n i ę t e p o z y c j e o b r o n y n a t y m k i e r u n k u . B u d o w a p o z y c j i i j e j o b r o n a b y ł y r ó w n ie ż p o d s t a ł y m n a d z o r e m G e n e ­r a ln e g o I n s p e k to r a (P S Z , t . 1, s . 273). T a i n g e r e n c j a N a c z e ln e g o W o d z a , m a j ą c a c h a r a k t e r b e z p o ś r e d n ie g o r o z k a z o d a w s t w a , o d b i ł a s ię n i e k o r z y s t n i e w w a lk a c h p o d M ła w ą , a w s z c z e ­g ó ln o ś c i p o d R z ę g n o w e m . H e r b s t , a n a l i z u j ą c p o l s k i p l a n o b r o n y , p i s z e n a t e n t e m a t : „ P o c h o d ­n ą t e g o p l a n u b y ło m e m o r a n d u m g e n . K u t r z e b y z 1937 r o k u , u z a s a d n i a j ą c e p r o g r a m p r a c f o r t y f i k a c y j n y c h w o p a r c i u o k o n c e p c j ę t u ł o w i a s t r a t e g i c z n e g o P o l s k i , d y k t o w a n e p r z e d e w s z y s t k i m w z g lę d a m i o c h r o n y n i e z b ę d n y c h d o p r o w a d z e n ia d ł u g o t r w a ł e j w o j n y z a s o b ó w k r a j u : r z e k a S a n , p ó łn o c n y s to k K a r p a t — g r a n ic a Ś lą s k a — C z ę s to c h o w a , W ie lu ń , O s t r ó w W lk p . — G n ie z n o — I n o w r o c ł a w — W ło c ła w e k — S ie r p — M o d l in — W a r s z a w a — W is ła Ś r o d ­k o w a ” ( H is t o r y c z n e e l e m e n t y p o l s k i e g o p l a n u w o j n y 1939 r . , w : H i s t o r i a w o j s k o w o ś c i p o l s k i e j , W a r s z a w a 1972, s . 431). D o p o g lą d u H e r b s t a p r z y c h y l a s ię w o s t a t n i c h p r a c a c h T . J u r g a (p o r . O b r o n a P o l s k i w 1939 r o k u , w : H is to r ia w o j s k o w o ś c i p o l s k i e j , s . 437 o r a z P l a n o b r o n y p r z e d n a p a ś c i ą H i t l e r a , Ż y c i e W a r s z a w y , 1973, n r 206 z 29 V I I I ) . N a le ż y p o d k r e ś l i ć , ż e c a ły p o l s k i „ p l a n z a c h o d n i ” b y ł p o d d a n y k r y t y c e p r z e z s z e f a o d d z ia łu I I I S z t a b u G łó w n e g o , p łk . d y p l . S t a n i s ł a w a K o p a ń s k ie g o , W s p o m n ie n ia w o j e n n e , L o n d y n 1974, s . 20.

348 Ryszard Juszkiewicz

zowaną najwcześniej 20 dywizję piechoty skierowano na kierunek mławski jako najniebezpieczniejszy. Inne kierunki i skrzydła armii musiały zaczekać w związku z późniejszą mobilizacją pozostałych wielkich jednostek. Jak wia­domo termin mobilizacji poszczególnych jednostek nie był zależny od dowód­cy armii. Owe zapóźnienia mobilizacyjne spowodowały nie tylko nienajlepsze rozmieszczenie wojsk armii, ale również niejednolite przygotowanie armii do obrony.

W przeciwieństwie do obrony stałej 20 dywizji piechoty, na jej skrzy­dłach arm ia nie posiadała nawet obrony typu polowego (obrona Nowogródz­kiej Brygady Kawalerii, zajmującej odcinek rubieży na zachodzie pozycji mławskiej, to również obrona zbyt późno zorganizowana, chociaż mająca pew­ne obiekty fortyfikacyjne i zalew y)δ5. W sumie jednak odcinki obu Brygad nie były przygotowane do dłuższego stawiania oporu, co w konsekwencji pod­ważało trwałość obrony stałej 20 dywizji piechoty, grożąc obejściem skrzydeł. Z tych między innymi przyczyn stosunkowo wcześnie zarysował się kryzys bitwy. Skierowanie do obrony tego niezwykle ważnego kierunku operacyj­nego tylko czterech wielkich jednostek (w tym dwóch brygad kawalerii) — niezależnie od innych elementów sytuacji — kryło w sobie zapowiedź szyb­kiej przegranej. Z tych przyczyn, a ponadto z uwagi na późne term iny mobi­lizacji tych jednostek, dowódca armii zmuszony był obydwie brygady kawa­lerii, bądź co bądź jednostki manewrowo szybkie, użyć do obrony w głów­nym pasie taktycznym armii i „wepchnąć” je do okopów, co było niezgodne z obowiązującymi zasadami walki tych jednostek. Obrona brygad kawalerii w okopach powodowała, że co trzeci żołnierz kawalerii musiał poniechać strzelania z karabinu i trzymać konie, których było w sumie 11 485 (Nowo­gródzka Brygada Kawalerii dysponowała liczbą 6291 koni, zaś Mazowiecka Brygada Kawalerii — 5194 końmi). W tej sytuacji z aktyw nej walki zostało wyłączonych 3828 żołnierzy i6.

Zmobilizowanie wszystkich tych 4 wielkich jednostek, wyznaczonych do armii „Modlin”, pod koniec marca, a więc wówczas, kiedy została zmobilizo­wana 20 dywizja piechoty, pozwoliłoby dowódcy armii na przyjęcie następu­jącego planu obrony:

a) wstawienie do przedniego skraju obrony obu dywizji piechoty (8 i 20) oraz jednej brygady kawalerii na mniej eksponowanym kierunku spodziewa­nego natarcia (np. lidzbarsko-działdowskim), z pozostawieniem jednej bryga­dy w odwodzie lub też:

b) wysłanie obydwu brygad kawalerii, wzmocnionych artylerią i podod­działami piechoty, przed pozycją główną, utworzoną przez piechotę t7.

Gen Juliusz Römmel omawiając plan bitwy armii „Modlin” wyraził po­gląd, że siły polskie „przeznaczone do obrony kierunku północnego, prowa­dzącego z Prus Wschodnich na Warszawę, winny być skoncentrowane w po­bliżu Modlina, najdalej zaś w rejonie Ciechanowa”. Wysunięcie więc 20

65 P o r . K . S o b c z a k , ' O p e r a c j a m a z u r s k o - m a z o w l e c k a 1944— 1945, W a r s z a w a 1967, s s . 39 n .66 S . J e l l e n t a , o p . c i t . , s s . 286 n . ; J . R u d n ic k i , o p . c i t . , s. 246; E . K o z ło w s k i , o p . c i t . ,

s s . 147, 161.67 P o r . T . J u r g a , А т т іа „ M o d l in ” , s . 130.

Bitwa pod M law q (1— 4 IX 1939) 349

dywizji piechoty pod Mławą było odstawieniem tej dywizji pod uderzenie niemieckie i izolowanie jej od reszty wojsk tego frontu 58.

Brak pełnego przygotowania pozycji mławskiej pod względem inżynie­ryjnym nie był zawiniony przez dowódcę armii. Przygotowania, z różnym natężeniem w czasie, hamowały czynniki polityczne kraju.

Przeciwieństwem polskiego planu obrony był plan działania 3 Armii Po­lowej, dowodzonej przez gen. artylerii Georga Kiichlera. Główny kierunek miał za zadanie dotarcie najkrótszą drogą z północy do Warszawy. Realizacja tego zamierzenia miała przynieść niejako „po drodze” rozbicie armii „Modlin”, odcięcie dróg odwrotu na południowy wschód wojskom Grupy Operacyjnej „Wschód” gen. bryg. Mikołaja Bołtucia, broniącej Pomorza, jak też udzielenie pomocy 4 armii, walczącej między innymi o przebicie tak zwanego korytarza pomorskiego i wejście na teren Prus Wschodnich. Zadanie to zamierzał osiąg­nąć gen. Küchler przy pomocy pięciu dywizji piechoty, jednej dywizji pan­cernej, jednej brygady kawalerii, jak też specjalnego odwodu, stanowiącego siedem dywizjonów artylerii ciężkiej, dwóch oddziałów pancernych o sile od­działów w dywizjach piechoty, batalionów: pancernego, zmotoryzowanego, roz­poznawczego i karabinów maszynowych, jak również szeregu pododdziałów łączności, saperów oraz transportowych 69. Ugrupowanie tych wojsk było jed- norzutowe i przystosowane do mocnego ataku. Odwód stanowiła tylko nie­pełna dywizja piechoty.

Ugrupowanie to, biorąc pod uwagę kordonowe usytuowanie sił armii „Modlin”, należy uznać za celowe i odpowiadające zadaniom postawionym przed 3 Armią Polową. Nieprzekonywający natom iast wydaje się plan użycia do ataku czołowego na pozycję mławską dywizji pancernej gen. Kempfa. W sumie armię „Modlin” miało atakować 50 batalionów piechoty, 769 dział i moździerzy do ognia pośredniego, 492 działa przeciwpancerne oraz 243 czoł­gi. Należy stwierdzić, że nie wszystkich tych sił użyto przeciwko armii „Mo­dlin”. Wojska użyte przeciwko armii „Modlin” (na odcinku mławskim) liczyły 98 608 żołnierzy.

Siłom niemieckim armia „Modlin” przeciwstawiała 27 batalionów pie­choty, 188 dział i moździerzy, 154 działa przeciwpancerne, 64 działa lekkie i czołgi oraz 28 samolotów 70.

Innym błędem dowódcy 3 armii, poza skierowaniem do czołowego ataku dywizji pancernej, wydaje się niewyznaczenie do natarcia w pasie działania armii, poza kierunkami mławskim i rzęgnowskim, innych wydajnych kierun­ków pomocniczych, które nie zostały wyzyskane, a które mogły przynieść atakującym sukces, względnie wprowadzić poważne zamieszanie w obronie armii „Modlin” już w pierwszym dniu walki. Takim kierunkiem był na przy­kład styk 20 dywizji piechoty i Nowogródzkiej Brygady Kawalerii. Styk ten był obsadzony stosunkowo słabo uzbrojonym II Batalionem Obrony Narodo­

68 J . R ó m m e l , o p . c i t . , s . 169; S . T r u s z k o w s k i , o p . c i t . , s . 156.69 B . M ü l l e r - H i l l e b r a n d t , D a s H e e r 1933— 1P39. B is z u m K r ie g s b e g i n n , F r a n k f u r t a /M a in

1954, SS. 148—159.70 T . J u r g a , A r m i a „ M o d l in ” , s s . 142 n . Z e s t a w i e n i e p o w y ż s z e p r z y j m u j e 4 b a t a l i o n y p i e ­

c h o t y z a 1 b r y g a d ę k a w a l e r i i . N a to m i a s t J . R u d n ic k i , o p . c i t . , s . 246 w y c h o d z i z z a ło ż e n ia , że j e d e n b a t a l i o n p i e c h o ty b y ł p o d w z g lę d e m o g n ia s i ln i e j s z y n i ż p u ł k k a w a l e r i i . P o d o b n e s t a n o w i s k o z a j m u j e L . M i tk i e w ic z , o p . c i t . , s. 61.

350 Ryszard Juszkiewicz

wej. Z Batalionem tym były w kontakcie tylko dozorujące patrole Nowogródz­kiej Brygady Kawalerii. Uderzając energiczniej od Działdowa w pierwszym lub w drugim dniu w kierunku na Kęczewo i Turzą Małą można byłoby obejść umocnienia pozycji mławskiej. Na kierunek ten mógłby dowódca 20 dy­wizji piechoty rzucić jedynie swój odwód, tj. II batalion 78 pułku piechoty pod dowództwem mjr. Andrzeja Sujkowskiego, a dowódca Nowogródzkiej Kawalerii — 27 pułk ułanów, stojący w odwodzie w Zieluniu. Silniejszy na­cisk na tym kierunku, jak też na odcinku bronionym przez II Batalion Obro­ny Narodowej, mógłby wyprowadzić jednostki niemieckie bezpośrednio poza Mławę, co praktycznie zlikwidowałoby „pozycję m ławską”. K ierunki te na­dawały się zarówno do działań piechoty, jak i broni pancernej, chociaż dla tej ostatniej w mniejszym stopniu. Niebezpiecznym kierunkiem pomocniczym byłby również atak niemiecki na styk Mazowieckiej Brygady Kawalerii oraz Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew".

Analizując prawidłowe rozwiązanie i błędy dowódców armii oraz wiel­kich jednostek stron walczących na północnym Mazowszu i o północne Ma­zowsze, nasuwają się następujące spostrzeżenia i hipotezy, które w oczywisty sposób bezpośrednio lub pośrednio oddziaływały na przebieg wypadków pod Mławą i Przasnyszem:

P o s t r o n i e 3 a r m i i : 1. realizacja błędnej koncepcji użycia dywizji pancernej pod Mławą, co naraziło tę jednostkę na poważne straty w sile ży­wej oraz sprzęcie ” .

2. Ze strony dowódców 61 i 11 dywizji piechoty uwidacznia się lekcewa­żenie polskiej obrony pod Mławą, co w konsekwencji przyczyniło się do znacznych stra t w tych jednostkach. Skoro wywiad niemiecki zakładał przed wybuchem wojny, że pozycją polska pod Mławą jest nieźle rozbudowana i że przeciwnik jest zdecydowany się bronić, nie należało zdobywać ją z marszu.

3. W związku z tym, że dowódca 3 armii jeszcze drugiego dnia używał do ataku czołgowego dywizję pancerną należy przyjąć, że wieczorem 1 wrześ­nia nie miał jeszcze należytego rozpoznania co do mocy polskiej obrony pod Mławą, a więc rozpoznanie w jego armii wyraźnie zawiodło.

P o s t r o n i e p o l s k i e j : 1. dowódca armii początkowo dysponował do­brym rozpoznaniem głównych kierunków natarcia przeciwnika, tj. Mławy i Rzęgnowa. Nieprzekonywające wydaje się ze strony dowódcy armii przy­zwolenie opuszczenia przez Nowogródzką Brygadę K awalerii Działdowa. Utrzymanie Działdowa dłużej, na przykład 2 dni, przez siły polskie było możliwe, gdyż na tym odcinku nieprzyjaciel nie zaangażował zbyt wielkich sił. Obecność oddziałów armii „Modlin” w Działdowie nakazywała dowódcy 3 a rm ii. liczyć się z ewentualnością wymierzenia ciosu z tej wysuniętej po­zycji armii polskiej w prawą flan k ę72. Opuszczenie Działdowa przez Nowo­

71 R . Z ie l i ń s k i , W o jn a b e z l e g e n d y , W ię ź , 1970, n r 4, s. 97 p i s z e n i e b e z s łu s z n o ś c i b a r d z o k r y t y c z n i e o „ b e z m y ś l n y m r o z k a z o d a w s t w i e , n a d z i e w a ją c y m c z o łg i h i t l e r o w s k i e n a p o l s k ie z a s a d z k i p r z e c i w p a n c e r n e p o d M ła w ą l u b P s z c z y n ą " · .

72 T a k i e ż o b a w y m i a ł g e n . H i n d e n b u r g p o d c z a s w a lk z a r m i ą g e n . S a m s o n o w a w 1914 r o k u w t e j b i t w i e , k i e d y w o j s k a r o s y j s k i e u t r z y m y w a ł y r e j o n D z ia łd o w a , n a t o m i a s t N id z ic a b y ł a w r ę k a c h n i e m i e c k ic h , a w ię c s y t u a c j a b y ł a p o d o b n a d o t e j , j a k a z a i s t n i a ł a w e w r z e ś n i u 1939 r o k u p o d M ła w ą ( p o r . B . Z a w a d z k i , S t u d i a z w o j n y ś w t a t o w e j 1914— 1918, t . 1, W a r s z a w a 1924, SS. 155 i 213).

Bitwa pod M law q (1— 4 IX 1939) 351

grodzką Brygadę Kawalerii zmusiło dowódcę 20 dywizji piechoty do baczniej­szej obserwacji lewego skrzydła dywizji ” .

2. Jak się wydaje, dowódca armii „Modlin” miał niewystarczające i błęd­ne informacje dotyczące sytuacji na styku błot .Niemyje i Oddziału Wydzie­lonego 20 dywizji piechoty. W związku z nimi powstało w sztabie armii przeświadczenie o przeciskaniu się nieprzyjaciela przez błota Niemyje. W tej sytuacji i na skutek wyraźnego polecenia wydano dla dowódcy 20 dywizji piechoty rozkaz zwolnienia odcinka pozycji rzęgnowskiej i rzucenia wyciąg­niętych z pozycji 5 kompanii w kierunku północno-zachodnim (wsie Grzybo­wo i Grzymki) — tam, gdzie miał się rzekomo przeciskać nieprzyjaciel74 (z 1/2 września wypadu dokonał II batalion 79 pułku piechoty, a 2 wrześ­nia — III batalion 79 pułku piechoty bez jednej kompanii).

W tych warunkach, kiedy nieprzyjaciel natarł silnie na osłabiony odcinek rzęgnowski, zepchnął słabą obronę i w konsekwencji zmusił Oddział Wydzie­lony 20 dywizji piechoty do opuszczenia prawie całej umocnionej pozycji. Była to fatalna i decydująca pomyłka dowódcza, gdyż poważnego niebezpie­czeństwa od strony błot Niemyje nie było i nie istniała potrzeba uciekania się do wyżej opisanego manewru. Zdarzenie to płk Tadeusz Jurga określa jako „nieporozumienie”, brzemienniejsze w skutki niż „nieporozumienie” różań­skie 75. Dowódca 20 dywizji piechoty dysponował ściślejszymi informacjami niż gen. Przedzymirski na tem at tego, co działo się w rzeczywistości w rejo­nie błot Niemyje i wiadomości te usiłował przeciwstawić informacjom do­wódcy armii. Dowódcę dywizji prawidłowo informował o sytuacji na swoim odcinku obrony ppłk Konstanty Zaborowski (rejon Rzęgnowa) ” . Opisane wy­

73 A r c h i w u m W I H , s y g n . II/2/227, R e l a c j a p i k a A n d r z e j a W i lh e lm a L is z k i - L a w ic z a .74 „ Z a n i k a n i e ł ą c z n o ś c i s z t a b u a r m i i „ M o d l in ” z d y w i z j a m i w a lc z ą c y m i n a d g r a n ic ą ,

w z g lę d n ie w id o c z n y b r a k d o s t a t e c z n y c h i n f o r m a c j i m o ż n a t ł u m a c z y ć c z ę s t y m i z m ia n a m i m p . s z t a b u a r m i i ” ( p o r . T . P o p ła w s k i , P o l s k i e w o j s k a ł ą c z n o ś c i w 1939 r . , W P H , 1965, n r 4, s. 172 o r a z r e l a c j e — k p t . S t a n i s ł a w a G r u d z iń s k ie g o , p o r . L o n g i n a N e r s a , p p o r . R y s z a r d a M ą c z k i , p o r . T a d e u s z a J ę d r z e j a k a , p p o r . K a r o l a K o s t e c k ie g o , k p t . S t e f a n a D y b k o w s k ie g o , p l u t . p c h o r . S t a n i s ł a w a M a c h ła j e w s k i e g o , p p o r . M ie c z y s ł a w a J a b ł o ń s k i e g o , p o r . W ła d y s ł a w a P a j e w s k i e g o , k p t . A d a m a D o m a r a d z k ie g o , p p o r . W i to ld a M a n ik o w s k ie g o , p l u t . W ł a d y s ł a w a G o łą b k a , k p t . J a n a W id l i c k i e g o , k p t . W a c ła w a M a je w s k ie g o , p o r . L o n g in a R z e w u s k ie g o ( z b io r y a u t o r a ) .

75 T . J u r g a , J e s z c z e o d z ia ła n ia c h a r m i i „ M o d l in ” , W P H , 1962, n r 1, s . 269; „ D o w ó d c a d y ­w i z j i n i e p o s i a d a ł j a k i c h k o l w i e k w ia d o m o ś c i o z a g r o ż e n iu o d s t r o n y b ł o t a N i e m y j e , ż a d n e z d o w ó d z tw p u ł k ó w , k t ó r e m i a ł y b e z p o ś r e d n i ą s ty c z n o ś ć z n i e p r z y j a c i e l e m , n i e m e ld o w a ło o t a k i m z a g r o ż e n i u . N ie b y ło w i ę c p o d s t a w y , a b y t a k ą d e c y z j ę s a m o r z u t n i e p o d e jm o w a ć .

- J e ż e l i j e d n a k s z t a b a r m i i , p o z o s t a j ą c y o k o ło 80 k m p o z a U n ią w a lc z ą c y c h , j e s t t a k d o k ł a d n i e z o r i e n t o w a n y i u p o w a ż n i o n y d o d o w o d z e n ia b a t a l i o n a m i — t r z e b a b y ł o r o z k a z w y k o n a ć ” .

76 P o r . W i to ld M a n ik o w s k i , d o w ó d c a p l u t o n u k o l a r z y 79 p u ł k u p i e c h o ty p o d a j e w s w o je j r e l a c j i m ię d z y i n n y m i t r e ś ć z a s ły s z a n e j r o z m o w y , r z u c a j ą c e j s n o p ś w i a t ł a n a o m a w i a n ą k w e s ­t i ę : „ W d r u g i m d n i u w o j n y w p o ł u d n i e ( g o d z in y d o k ł a d n i e n i e p a m i ę t a m ) z o s t a ł e m w e z w a n y d o d o w ó d c y p u ł k u , k t ó r y w ł a ś n i e r o z m a w i a ł p r z e z t e l e f o n i u z a s a d n i ł n ie m o ż l iw o ś ć w y c o f a ­n i a o d d z ia łó w z p o z y c j i Ż a b o k l ik a . R o z m o w ę t ę p r o w a d z i ł z p u ł k o w n i k i e m [ p r a w d o p o d o b n ie d o w ó d c ą 20 d y w iz j i p i e c h o ty , p łk . L a w ic z e m — R . J . ] , b o m ó w i ł w y r a ź n i e : P a n i e p u ł k o w n i k u to j e s t n i e m o ż l iw e , b o w ł a ś n i e z t e g o k i e r u n k u s p o d z ie w a m s i ę n a j w i ę k s z y c h n i e p r z y j e m n o ś c i . M ó w ił n i e k o n k r e t n i e , a n o n im o w o , d o b i e r a ł s ło w a , a b y e w e n t u a l n y p o d s ł u c h n i e m ó g ł s ię z o r ie n t o w a ć o c o c h o d z i . W y d a je s ię j e d n a k , ż e s a m r o z k a z d o w ó d c a o t r z y m a ł n a p i ś m ie a lb o w f o r m i e t e l e f o n o g r a m u , b o b i ł r ę k ą o p a p i e r n a s to le i p o w t a r z a ł , ż e t o n i e m o ż l iw e . N a k o n i e c r z u c i ł s ł u c h a w k ę . P a m i ę t a m t ę r o z m o w ę d o k ł a d n i e , b o z a r a z p o t y m w y d a ł r o z k a z m j r . M i c h a l e w s k ie m u o r a z p r z y d z i e l i ł m ó j p l u t o n d o d y s p o z y c j i m a j o r a [ d o w ó d c y I I I b a ta U o - n u 79 p u ł k u p i e c h o ty — R . J . ] . K o m p a n ia k p t . H o p p e o r a z k o m p a n i a k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h p o z o s t a ł a n a p o z y c j i „ Ż a b o k l ik a ” ( z b io r y a u t o r a ) .

352 Ryszard Juszkiewicz

darzenie miało decydujące znaczenie dla dalszego rozwoju bitwy mławskiej. Interw encja dowódcy armii na odcinku 20 dywizji piechoty w dniu 2 wrześ­nia przed południem, kiedy otrzymał opisany rozkaz płk Lawicz, była nie tylko zbędna, ale nawet szkodliwa. W ydaje się, że całkowitą winą za błąd dowódczy w rejonie Rzęgnowa nie można obciążać tylko dowódcę armii „Modlin". Szczególna uwaga Naczelnego Wodza, skierowana na ten kierunek obrony i wyraźnie zastrzeżone decyzje odnośnie wydawania rozkazów, zmie­rzających do uzyskania status quo, zastanego na dzień 1 września 1939 roku ” , nakazują przyjąć jako nietrafną ingerencję Naczelnego Wodza wówczas, kie­dy doszły do niego nieprawdziwe informacje o przenikaniu wojsk nieprzyja­cielskich przez błota Niemyje. Stworzone jeszcze przed wybuchem wojny przesłanki do „psychozy błot Niemyje”, pociągnęły kolejne nietrafne rozkazy, aż do dowódcy pułku włącznie. Był to w sumie przykład na niepotrzebną ingerencję Naczelnego Wodza, który zainteresował się tym, co dzieje się na odcinku jednego pułku w sytuacji, kiedy należało to pozostawić dowódcom, którzy świetnie znali sytuację i wiedzieli, czy nieprzyjaciel forsuje błota Nie­myje, czy też nie i jakie są jego s iły 78. Powyższy błąd przyczynił się do u tra ­ty „pozycji Rzęgnowo”, która mogłaby się bronić z powodzeniem wraz z całą 20 dywizją piechoty i umiejętnie dowodzoną Mazowiecką Brygadą Kawalerii i 8 dywizją piechoty do wieczora 4 września.

3. Z wydarzeniem tym wiąże się następne zagadnienie oraz związane z nim dalsze błędy dowódcze sztabu armii „Modlin” oraz dowódcy 8 dywizji piechoty. Próba związania frontu, przerwanego pod Rzęgnowem, została — jak wiadomo — powierzona 8 dywizji piechoty. Dywizja ta otrzymała jako ostatni rozkaz przeciwnatarcia na dwóch kierunkach odśrodkowych, tj. na Przasnysz i Grudusk. W yrwa w przerwanym froncie wynosiła 30 km. Wiado­mo również, że przeciwnatarcie dwóch pułków (32 i 13), wykonane na kie­runku gruduskim, po początkowych sukcesach — nie udało się, a dywizja w nocy z 3 na 4 września rozproszyła się. Sukces przeciwnatarcia 21 pułku piechoty oraz powstrzymanie nacisku na 20 dywizję piechoty nie potrafiły przekreślić klęski, związanej z przerwaniem frontu. Można zastanawiać się, czy w ogóle koncepcja przeciwnatarcia, zmierzająca do załatania frontu, była dla tej dywizji koncepcją jedyną. Wydaje się, że więcej szans miałaby kon­cepcja obrony dywizji na pozycji pośredniej, doraźnie zorganizowanej. Obro­na taka mogłaby bardziej pomóc 20 dywizji piechoty w wyciągnięciu jej z głównego pasa taktycznego armii. Posunięcie także zastąpiłoby modne wów­czas „szufladkowanie” w działaniach opóźniających, hamując manewr obejścia pozycji mławskiej przez korpus gen. Wodriga.

4. Zamiar przyjęcia obrony na rubieży od rzeki Łydyni w rejonie Pie- głowa i miejscowości Łysakowo — Humięcino — Leśniewo — Wierzbowo — — Wola Wierzbowska, z punktem ciężkości na kierunek Grudusk — Rzęgno­wo i zrealizowanie jej stanowiłoby dość silną osłonę tyłów 20 dywizji piechoty i uniemożliwiłoby wycofanie jej na rozkaz w nocy z 3 na 4 września, na

77 P o r . P S Z , t . 1, c z . 1, s . 275.78 W a r t o p r z y p o m n i e ć , ż e o p i n i e h i s to r y k ó w o k a m p a n i i w r z e ś n i o w e j , r ó ż n ią c e s ię w o c e ­

n i e w ie lu f a k tó w , s ą j e d n a k n a o g ó ł z g o d n e c o d o t e g o , ż e N a c z e l n y W ó d z n i e p o t r z e b n i e i n ­g e r o w a ł w d z i a ła n i a w i e l u d y w iz j i , a n a w e t p u ł k ó w ( p o r . L . M i tk i e w ic z , o p . c i t . , s . 72; M . P o r w i t , o p c i t . , t . 1, s s . 184, 187, 190 i 192; J . R u d n ic k i , o p . c i t . , s. 249 n .) .

Bitwa pod M lawq ( 1— 4 IX 1939) 353

pierwszą pośrednią linię obrony Konopki — Kowalewko —■ Liberadz, z głów­nym zadaniem obrony Mława — Płońsk i Mława — Ciechanów 79.

Należy podkreślić, że obydwie dywizje (8 i 20) 4 września nie były, poza lotnictwem, mocniej naciskane przez piechotę. Nastąpił rodzaj pauzy opera- eyjnej, która dawała możliwość zatrzymania się na przykład na rubieży Wkry. Wykonywanie odskoku do linii Narwi i Bugu oraz Wisły, wynoszącego od 80 do 90 km, było zbyt długie i pochopne, jeśli oddziały dywizji, poza patrolami, nie były atakowane przez piechotę. Właśnie ten długi odwrót, dokonywany w blasku dnia, zniszczył bardziej trzon sił armii „Modlin” niż walki w rejo­nie Mławy, Rzęgnowa i Gruduska. Przynaglany odwrót obu dywizji wytwo­rzył próżnię, obramowaną na skrzydłach przez dwie brygady kawalerii, po­między Serockiem a Płockiem, którą bardzo luźno wiązał Oddział Wydzielony płk. dypl. Stanisława Sosabowskiego, sformowany podczas odwrotu w rejonie na północ od Płońska. Utrzymanie się tego Oddziału, stworzonego zresztą z inicjatywy tego dowódcy wskazywało, że można było dokonać tej samej operacji z wielu oddziałami 20 i 8 dywizji piechoty. Pochopność w wycofaniu zbyt szybkim obu dywizji na rubież Wisły przyniosła szkodę działaniom na linii Narwi w rejonie Różana i Pułtuska 80. Zostało zerwane wątłe współdzia­łanie armii „Modlin” z grupam i operacyjnymi „Wyszków” oraz „Wschód”.

Analizując dowodzenie dowódcy 3 armii, niejasne dotychczas wydają się motywy zmiany w dniu 4 września kierunku natarcia głównych sił tej armii. W dniu, kiedy klęska arm ii „Modlin” jest praw ie zupełna, gen. Kiichler nie idzie za „uderzeniem”, a więc po uprzednio w ytkniętych osiach natarcia w kierunku na Płock, Płońsk, Modlin (co dałoby mu w konsekwencji możli­wość zabrania do niewoli wielu polskich oddziałów, jak też możliwość zasko­czenia, wobec braku przygotowania do obrony twierdzy Modlin), ale nakazuje jedynie prowadzić na tych kierunkach działania rozpoznawcze oraz bombar­dowanie wycofujących się oddziałów.

Główne siły armii, tj. dywizja pancerna gen. Kempfa (1 i 12 dywizje pie­choty) zostały skierowane na Różan i Brok, a 11 i 61 dywizje piechoty — na Pułtusk, Tłuszcz i Zielonkę.

Zmiana kierunku natarcia może być tłumaczona w trojaki sposób:a) dowódca armii uznał na razie sprawę armii „Modlin” za załatwioną

przez pokonanie jej głównych sił i rolę prześladowcy rozbitych oddziałów powierzył tylko lotnictwu 81;

b) dowódca 3 armii, uderzając na zgrupowanie różańskie i linię Narwi, pragnął je rozbić, chcąc pozbyć się potencjalnej groźby polskiego uderzenia, które mogło wyjść z tego rejonu, gdyby jego jednostki zapuściły się zbyt da­leko w kierunku Modlina i Płocka 82;

c) gen. Kiichler mógł również nie mieć pełnego rozeznania swojego suk­

79 P o r . W . I w a n o w s k i , o p . c i t . , s s . 162 n . o r a z R . J u s z k i e w ic z , P o w i a t c i e c h a n o io s k i w w a l ­c e z N ie m c a m i w la ta c h 1939—1945, w : M i l l e n i u m C ie c h a n o w a . M a t e r i a ł y z s e s j i p o p u l a r n o - - n a u k o w e j 11 i 12 g r u d n i a 1965 r . , C ie c h a n ó w 1969, s s . 128— 134.

80 M . P o r w i t , o p . c i t . , t . 1, s . 189 w y r a ż a w t e j k w e s t i i o p in i ę p r z e c i w s t a w n ą . S to i n a s t a n o w i s k u , ż e o d d z i a ły a r m i i „ M o d l in ” p o w i n n y b y ć w y c o f a n e z r e j o n u n a d g r a n i c z n e g o o w i e l e s z y b c ie j , n i ż t o n a s t ą p i ł o .

81 P o r . W . I w a n o w s k i , o p . c i t . , s . 169.82 N . v . V o r m a n n , o p . c i t . , s s , 82 , 92.

23. K o m u n i k a t y . ,

354 Ryszard Juszkiewicz

cesu po morderczych walkach pod Mławą i zaciętych walkach pod wsiami Łoje, Łanięta i Szczuki oraz pod Gruduskiem. Mógł uznać te kierunki za nie­bezpieczne i zbyt mało wydajne i dlatego spróbował uderzyć tam, gdzie opór mógł być słabszy. Ryzyko dalszych walk na liniach pośrednich z oddziałami polskimi, które w meldunkach jego dowódców uzyskały miano „Gwardii Pił­sudskiego” oraz oddziałów „Żelaznej Dywizji” (nazwa nadana przez nieprzy­jaciela 20 dywizji piechoty), mogło się wydawać zbyt duże. W sumie była to trzecia zmiana kierunku natarcia w ciągu 4 dni (pierwsza —· dotycząca dy­wizji „Kempf”, druga — dotycząca skierowania głównego uderzenia na Rzęg­nowo i Grudusk, trzecia zaś — w kierunku na Różan i Brok);

d) zmiana kierunków natarć była następstwem rozkazu OKH, co wiązało się z rozwojem sytuacji na innych frontach (nieudaniem się operacji znisz­czenia armii polskiej na obszarze na zachód od W isły)8a.

Powyższe i stosunkowo częste zmiany rozkazów dużych związków tak­tycznych świadczą niewątpliwie o tym, że sztabom niemieckim nie udało się początkowo na odcinku armii „Modlin” realizować z matematyczną dokład­nością wytkniętych celów 84.

Każda z wymienionych wyżej możliwych hipotez zmiany decyzji kierun­ków natarcia 3 armii jest dość prawdopodobna i nie można jej odrzucić a limine. Najbardziej jednak przekonywająca wydaje się trzecia koncepcja.

Charakterystyczne, że sztab armii „Modlin” 4 września nie wiedział0 tym, że kierunek natarcia głównych sił 3 armii został zmieniony. Wieczo­rem tego dnia dotarły do sztabu armii mapy i dokumenty, zdobyte przez Mazowiecką Brygadę Kawalerii, z których wynikało, iż oddziały 3 arm ii ma­szerują właśnie po spodziewanych kierunkach natarcia, tj. Mława, Płońsk, Płock, Grudusk, Ciechanów i Przasnysz, -Ciechanów — Modlin. To właśnie upewniło gen. Przedzymirskiego o kierunkach natarcia uprzednio rozpozna­nymi, „starym i” szlakami.

Osobnego omówienia wymaga analiza dowodzenia Mazowieckiej Brygady Kawalerii. Pod adresem dowódcy tej Brygady kieruje się między innymi za­rzuty, że dwukrotnie, bez zgody dowódcy armii, wycofał się na nową rubież obronną 8S. Jeden z zarzutów sprowadza się do tego, że Brygada zbyt szybko opuściła rubież obronną Rudno Jeziorowe — Morawy Wielkie — Łanięta, dru­gi — że zbyt szybko odskoczyła z następnej rubieży w rejonie Przasnysza, Obrębca, Rostkowa, z punktem oporu w Krasnosielcu nad Orzycem oraz na­stępnej pozycji na linii Gostkowo — Dobrzankowo, Bramura — Płoniawy.

Obydwa zarzuty są podważane. Wielu historyków twierdzi, że płk Jan Karcz wydał rozkazy odejścia wówczas, gdy dalsze trwanie na stanowiskach groziło obejściem i zniszczeniem Brygady 86. Por. Jan Mazur (jeden z oficerów1 historyków Brygady) dla odparcia niesłusznych zarzutów, kierowanych prze­

83 S . J e l l e n t a , o p . c i t . , s . 289; R . M . K e n n e d y , o p . c i t . , s . 93 m . in . p o d a j e : , ,N a l e w y m s k r z y d le 3 A r m i i I K o r p u s u i K o r p u s « W o d r ig » p r z e g r u p o w a ł y s ię d o n a t a r c i a n a p o ł u d n i e o d M ła w y . T a c z ę ś ć a r m i i p o w i n n a b y ł a p r ż e b i ć s ię p r z e z p o l s k ą o b r o n ę ” .

84 P o r . F . H a id e r , D z i e n n i k w o j e n n y , W a r s z a w a 1971, s s . 90, 93, 95; L . M o c z u ls k i , W o jn a p o l s k a , P o z n a ń 1972, s s . 218, 219, 259, 260, 280—282; N . v . V o r m a n n , o p . c i t . , s s . 95—96; M . P o r - w i t , o p . c i t . , t . 1, s s . 189— 192.

85 T . J u r g a , A r m i a „ M o d l in ” , s . 156; M . P o r w i t , o p . c i t . , t . 1, s . 182.86 P o r . K s i ę g a d z i e j ó w 7 P u ł k u U la n ó w L u b e l s k i c h , s . 358; P S Z , t . 1, c z . 2, s s . 48—49.

Bitwa pod M law q ( 1—4 IX 1939) 355

ciwko Mazowieckiej Brygadzie Kawalerii, przytacza następującą argum enta­cję: „Brygada nasza bowiem w czasie działań na Mazowszu na każdej, kolej­nej pozycji opóźniana była z nadejściem nocy; praktycznie okrążona ponadto ze wszystkich stron, jak na przykład: w ciągu dwóch pierwszych nocy w spo­sób następujący: — od czoła zagrażała 12 dywizja piechoty, wzmocniona bry­gadą piechoty «Gołdap»; — na lewym skrzydle zagrażała część 1 dywizji pie­choty; — na prawym skrzydle zagrażała 1 brygada kawalerii (Insterburg); — tyły Brygady atakowali na całej długości dywersanci. W przypadkach takiego okrążenia oderwanie się od nieprzyjaciela było konieczne, zgodnie z zasadami taktyki prowadzenia działań obronnych i odwrotowych, a w szczególności z regulaminem walki piechoty, jak i projektem regulaminu walki kawalerii. Konieczność dokonania odskoku można by zobrazować metodą matematyczną w sposób następujący: należy przyjąć, że wymienione wyżej siły zagrażające okrążeniem Brygady liczyły łącznie co najm niej 35 000 Niemców. Brygada na swojej pozycji obronnej zajmowała teren w kształcie prostokąta o długości równej długości odcinka obrony, tj. około 30 km i o szerokości równej głębo­kości ugrupowania, tj. około 7 km. Obwód tego prostokąta wynosił więc 70 km i na całej tej długości zagrażały ataki wroga. Dla obrony tej 70-kilometrowej linii Brygada, licząca około 6,5 tys. ludzi, mogłaby obsadzić tę linię równo­miernie, ustawiając jednego człowieka mniej więcej co 10 metrów. Gdybyśmy pozostali na wymienionym prostokącie przez całą noc i następny, dzień, już od rana rozpoczęłyby się ataki na całym obwodzie, przy równoczesnym zmięk­czaniu jego wnętrza przez lotnictwo — przy czym na każde bronione przez Polaka 10 m obwodu, nacierałoby co najm niej 5 Niemców, z tego jeden lub dwóch na samochodzie lub w czołgu. Wynik takiej «zabawy» nie nasuwałby chyba nikomu żadnych wątpliwości. Natomiast po dokonaniu odskoku, unik­nęlibyśmy zagrożenia z obu boków, zniszczylibyśmy zagrożenie od tyłu i po­zostałoby znowu (na jakiś czas) tylko zagrożenie od czoła, nie licząc oczy­wiście tego, co by nam spuszczono na głowy z góry" 87.

W związku z zaniedbaniem należytej ochrony prawego skrzydła armii „Modlin” przez Samodzielną Grupę Operacyjną „Narew”, Mazowiecka Bry­gada Kawalerii musiała również zwracać uwagę na swoje prawe skrzydło. Wyjście dwóch pułków kawalerii (z brygady gen. Feldta) z kierunku Dy lewa na Drążdżewo, związało siły Brygady z kierunku frontu na wschód. Część ubezpieczeń Mazowieckiej Brygady Kawalerii odciągana była od zasadniczego kierunku Chorzele — Krzynowłoga —· Przasnysz. Wyjście większych sił, a tak­że oddziałów 12 dywizji piechoty i dywizji pancernej gen. Kempfa na kie­runku Jednorożec z miejscowości Parciaki i Drążdżewo było powodem od­skoku Mazowieckiej Brygady Kawalerii z rubieży rzeki Ulatówki, a tym sa­mym od linii rozgraniczenia armii „Modlin” z Samodzielną Grupą Operacyj­ną „Narew”.

Pomimo obiektywnej sytuacji zagrożenia Brygady, która walczyła dosko­nale, odskakiwała ona na rozkaz swojego dowódcy — jak się wydaje — o przysłowiowe „pięć m inut” za wcześnie, nie wyczerpawszy do końca możli­wości oporu. Tak było na przykład w czasie bitwy pod Krzynowłogą Małą, a także pod Łaniętami, Łojami oraz Rostkowem. Walkom tym brak było tzw.

87 L i s t p o r . J a n a M a z u r a z 27 V n i 1972 ( z b io r y a u t o r a ) .

23*

356 Ryszard Juszkiewicz

wykończenia podjętych działań i operacji w sytuacjach, kiedy należało bitwę lub nacisk polski przedłużyć o pewien czas (1—2 godziny). Dołączając do tego najpoważniejszą bitwę pod Rzęgnowem — w momencie polskiego przeciwna­tarcia, kiedy oddziały niemieckie goniły już ostatkiem s i ł88, bitwy powyższe można by nazwać bitwami straconych okazji po stronie polskiej. Błędy do­wódcze oraz brak determinacji dowódców wyższego stopnia zniweczył w znacz­nym stopniu wysiłek żołnierzy i oficerów, którzy walczyli ofiarnie i umiejęt­nie. Mazowiecka Brygada Kawalerii, a także 79 pułk piechoty nie wykorzy­stały należycie przeszkód, jakie stanowiły „lasy królewskie”, ciągnące się (z przerwami) na obszarze od Janowa do Chorzel i Brzozowa. Małe pododdzia­ły żołnierzy i patroli, broniące umiejętnie przeszkód leśnych, mogły i na tym kierunku trzymać nieprzyjaciela dość długo, opóźniając w ten sposób zwarcie na pierwszej linii obronnej i umożliwiając polskiej stronie lepsze przygoto­wanie do obrony. W dniach 3 i 4 września mało efektywnie wykorzystywane były również oddziały pancerne, wchodzące w skład 20 dywizji piechoty, a w szczególności — Mazowiecka Brygada Kawalerii.

Innym, ciekawym zagadnieniem, które niejednokrotnie omawiali histo­rycy wojskowi, to problem odwrotu 20 dywizji piechoty. Zagadnienie to spro­wadza się do dwóch aspektów: czy była możliwość utrzymania się przez od­działy 20 dywizji piechoty w dniu 4 września na bronionej w dniu 3 września pozycji; oraz dlaczego 20 dywizja piechoty, otrzymawszy stosunkowo wcześ­nie rozkaz odwrotu (wg relacji dowódcy dywizji — 4 IX o godz. 1,10), rozpo­częła odwrót dopiero po kilku godzinach, w konsekwencji czego pododdziały dywizji, zaatakowane w świetle dziennym przez lotnictwo nieprzyjaciela, po­niosły poważne straty. Odskok dywizji nocą z zajmowanej pozycji mógłby ją uchronić od tych strat.

Analiza sytuacji, jaka wytworzyła się w 20 dywizji piechoty oraz u jej sąsiadów pod wieczór 3 września, nakazuje przyjąć, iż rozkaz odwrotu był ko­niecznością i że przyszedł w porę 89. Prawdopodobnie 4 września 78 i 80 pułki piechoty utrzymałyby się na swoich stanowiskach mimo włamań w stano­wiska 80 pułku piechoty. Należy przypuszczać, że 79 pułk piechoty nie utrzy­małby gwoich pozycji, gdyż był on za słaby w stosunku do atakujących go oddziałów 1 i 12 dywizji piechoty. Tego, że 4 września nieprzyjaciel zmniejszy nacisk na tym kierunku trudno się było spodziewać, skoro przez cały dzień poprzedni nacierał na tym właśnie odcinku energicznie i wyraźnie zmierzał do oskrzydlenia dywizji i zamknięcia dróg odwrotu wysuniętym pułkom na pozycji mławskiej.

Przyjmując, iż nacisk na pozycje 79 pułku piechoty zmniejszy się 4 wrześ­nia, też nie można było założyć, że pozycje pułku będą utrzymane, zważyw­szy na ogromne straty w sile żywej i sprzęcie. Na żadne odwody z dowódz­twa armii płk Lawicz nie mógł już tego dnia liczyć, były one bowiem prak-

88 K a m p f e r l e b n i s s e a u s d e m F e ld 2 u g i n P o le n 1939, s s . 5— 11.89 R . J u s z k i e w ic z , M ł a w s k i e M a z o w s z e w w a lc e , s . 98 п .; М . P o r w i t , o p . c i t . , t . 1, s . 189

j e s t p r z e c i w n e g o z d a n i a u w a ż a j ą c , ż e r o z k a z o d w r o tu p r z y s z e d ł z a p ó ź n o i d y w i z j a z b y t p ó ź n o o p u ś c i ł a s w o je s t a n o w i s k a . „ W ła ś c iw ą p r z y c z y n ą m i e j s c o w e j , d o t k l iw e j p o r a ż k i b y ło o p ó ź n ie n ie w y c o f a n i a 20 D P i t o n i e p r z e z d o w ó d c ą d y w iz j i , a p r z e z D o w ó d c ę A r m i i . N ie b y ło ż a d n e j p r z e s z k o d y , b y d o w ó d c a 20 D P o t r z y m a ł n a j p ó ź n ie j w p o ł u d n i e 3 w r z e ś n i a r o z ­k a z w y c o f a n i a s ię p o z m i e r z c h u . N ie b y ł o p r z e s z k o d y , b y 8 D P u ł a t w i ł a 20 D P t r u d n ą f a z ę o d e j ś c i a ” .

Bitwa pod M law q (1— 4 IX 1939) 357

tycznie zaangażowane w walce. Batalion odwodowy majora Sujkowskiego zo­stał w poprzednich dniach plutonami i drużynami przydzielony na różne odcinki. 2 bataliony z Nowogródzkiej Brygady Kawalerii (I Batalion Obrony Narodowej i II Batalion Obrony Narodowej) również już brały udział w wal­ce i poniosły pewne straty. Położenie dywizji było ciężkie już w dniu 2 wrześ­nia. Charakterystyczna jest rozmowa dowódcy 20 dywizji piechoty z II ofice­rem operacyjnym, zanotowana przez płka R. J. Jurkowskiego 2 września wie­czorem: „Płk dypl. Lawicz zatrzymał auto na wzgórzu i wyszedł na obserwa­cję przedpola. Paliły się wioski wokół Mławy w promieniu kilku kilometrów. Żywe ognie czerwonozłote w czarnym dymie robiły przygnębiające wrażenie. Swąd dochodził do punktu obserwacyjnego. — W ytrzyma 20 dywizja piechoty walkę 3 września? — Musi wytrzymać — rzekł IX oficer operacyjny — ponie­waż jutro po południu przyjdzie z pomocą 20 dywizji piechoty — 8 dywizja piechoty płka dypl. Furgalskiego. — Gdzie jest 8 dywizja piechoty? — Dziś o godz. 16 była w Regiminie w marszu. Teraz jest już bliżej. — Nie ma już odwodów, a co jest, nie stanowi istotnej siły. Trzeba przyspieszyć marsz 8 dy­wizji. — Tak jest” 90.

O ciężkiej sytuacji dywizji 3 września wieczorem, poza ciężką sytuacją 79 pułku piechoty, świadczą również trzy małe włamania na pozycji mław­skiej, które zostały zlikwidowane bądź zablokowane, ale mówiły one już o tym, że nieprzyjaciel zaczął się wgryzać do pozycji głównej. Poważnie nad­werężona była sieć łączności.

Potrzeba odwrotu dywizji w tych warunkach była obiektywna koniecz­nością. Pewne wahania, jakie mogły w tym względzie zrodzić się u dowódcy dywizji (sugerują to zmienne rozkazy, wydane wieczorem 3 września, które dotarły do niektórych pododdziałów na pozycji, nakazujące opuszczenie po­zycji i stanowisk i znów powrót na stare stanow iska)91, nie są dotychczas w pełni wyjaśnione, ale w ydają się psychologicznie uzasadnione. Dywizja na powierzonej pozycji trzym ała się mocno, zadała nieprzyjacielowi poważne straty, zmusiła go nie tylko do zmiany swoich planów taktycznych, ale i ope­racyjnych, odchodzenie więc na szlaki odwrotu z wygodnych i sprawdzonych w walce stanowisk mogło budzić opory u jej dowódcy, tym bardziej że obro­na lotnicza cofających się oddziałów mogła wzbudzić wątpliwości, pomimo zapewnień ze strony dowódcy armii, gen. Przedzymirskiego.

Sukcesy 20 dywizji piechoty pod Mławą były nie tylko sukcesami dobrze wybranej, nieźle przygotowanej pozycji, dobrze wyszkolonych i bitnych żoł­nierzy, ale również sukcesami dowódcy tej doskonałej jednostki. P łk Lawicz sprawował dowództwo twarde, celowo oszczędzał żołnierzy i nie tracił opano­wania w sytuacjach kryzysowych. Postawa jego oddziaływała na sztab dy­wizji, który pracował również spokojnie i precyzyjnie. Były szef sztabu obro­ny Warszawy, płk dypl. Tadeusz Tomaszewski, następująco scharakteryzował

90 J . J u r k o w s k i , N a ta r c i e k o r p u s u ,,W o d r i g ” n a 79 p u ł k p i e c h o t y w d n i u 2 w r z e ś n i a 1939 r o k u , Z b i o r y T o w a r z y s t w a M i ło ś n ik ó w Z ie m i M ł a w s k ie j ( m a s z y n o p i s ) . D o w ó d z tw o 20 d y w iz j i p i e c h o ty m ia ło s w o je m i e j s c e p o s t o ju w g m a c h u S z k o ły P o w s z e c h n e j w W y s z y n a c h , o d l e g ły c h o d M ła w y o 6 k m .

91 R e l a c j a p ł k a S t a n i s ł a w a F e d o r c z y k a , d o w ó d c y 80 p u ł k u p i e c h o ty , p p ł k a B r o n i s ła w a S c h l i c h t i n g e r a , d o w ó d c y I b a t a l i o n u 80 p u ł k u p i e c h o ty , m j r a L u d w i k a J ę d r z e j c z y k a , d o w ó d c y I I b a t a l i o n u 80 p u ł k u p i e c h o ty ( z b io r y a u t o r a ) .

358 Ryszard Juszkiewicz

dowódcę 20 dywizji piechoty: „Był to człowiek mało łubiany i trudny w po­życiu, ale dowódca silnej i tw ardej ręki. Był jednym z tych, którzy nie zała­mali się do końca. Twardo i bezwzględnie władał wojskiem, a zwłaszcza ofi­cerami. Toteż dywizja jego wkroczyła do Pragi jako pełnowartościowa jed­nostka” 92.

Czy 20 dywizja piechoty wycofała się zbyt późno po otrzymaniu rozkazu odwrotu z winy dowódcy? Z relacji wielu oficerów (głównie artylerii) wyni­ka, że otrzymali oni rozkazy odwrotu o północy i po północy i natychmiast zaczęli je realizować 9S. Niektórzy z dowódców piechoty otrzymali je wcześ­niej, inni później, w normalnej drodze służbowej via dowódca pułku, bata­lionu, kompanii. Rozkazy docierały zwykle przez gońców, którzy w nocy nie zawsze mogli znaleźć wszystkie wysunięte oddziały i ich dowódców. Dowód­cy niejednokrotnie żądali potwierdzeń tych rozkazów na piśmie po raz drugi, gdyż zarówno oni, jak i żołnierze nie bardzo chcieli opuszczać pozycje 94. Wy­maga podkreślenia, że rozkaz odwrotu wydano z miejsca postoju sztabu dy­wizji, odległego od pierwszej linii obrony o i l km, zejście oddziałów musiało więc odbywać się stopniowo, aby nieprzyjaciel nie dowiedział się o odwrocie zbyt wcześnie. Biorąc to pod uwagę, znalezienie się wszystkich oddziałów, ściągniętych z pozycji, za Mławą około godz. 9 było od strony organizacyjnej dużym osiągnięciem dowódczym sztabu dywizji.

Pełny odwrót odbywał się w świetle dziennym, co było niebezpieczne, ale wcześniej nie można było tęgo uczynić. Wiadomo, że dowódca dywizji opono­wał przeciwko odwrotowi w ciągu dnia, ale dowódca armii obiecał osłonę lotniczą cofającym się oddziałom. W te j sytuacji płk Lawicz musiał wykonać rozkaz, naw et gdyby nie był do końca przekonany co do jego pełnej celo­wości. Oponując przeciwko otrzymanemu rozkazowi wycofania dywizji po pół­nocy 4 września, co trwałoby kilka godzin, płk Lawicz prawdopodobnie za­kładał, że należy starać się przetrwać na starych pozycjach w ciągu 4 wrześ­nia i rozpocząć odrywanie się od nieprzyjaciela dopiero o zmroku. Była to niewątpliwie śmiała koncepcja, wskazująca na to, że dowódca ocenił, iż jego dywizja wytrzyma jeszcze^ w dniu 4 września na starych pozycjach. Sytuacja na polu bitwy wskazywała, że było to zadanie bardzo trudne, szczególnie dla 79 pułku piechoty, chociaż pewne szanse istniały, jeśli się zważy skierowanie głównych sił 3 armii w dniu 4 września na inny kierunek (o czym zresztą płk Lawicz nie w iedział)" .

Gen. Juliusz Rómmel analizując przebieg w alk pod Mławą oraz w rejo­nie Przasnysza między innymi stwierdził kategorycznie: „Odpowiedzialność za tragedię mławską ponosiło tylko Dowództwo Naczelne i Wódz Naczelny” " .

92 T . T o m a s z e w s k i , B y ł e m s z e f e m s z t a b u o b r o n y W a r s z a w y w 1939 r . , L o n d y n 1961, s . 58.93 R e l a c j e k p t . T a d e u s z a N o w a c z y ń s k ie g o , C e n t r a l n e A r c h i w u m W o js k o w e , s y g n . II/3 /24;

m j r a S t e f a n a B u łd e s k i e g o , i b id e m , II/3 /21 ; B o g u s ła w a S ę k a , A r c h i w u m W I H , s y g n . II/2/15/113; k p t . K a z i m ie r z a N o w iń s k ie g o , k p t . A n to n ie g o M a t e ń k o , p p o r . E d m u n d a K o s k i , p p o r . K a z i ­m i e r z a T y m e n d o r f a i p o r . A l e k s a n d r a S z m i ta i n o t a t n i k m j r a B o g u m i ł a S ty l o ( z b io r y a u t o r a ) .

94 R e l a c j a p p ł k a B r o n i s ł a w a S c h l i c h t i n g e r a , d o w ó d c y I I b a t a l i o n u 80 p u ł k u p i e c h o ty o r a z k p t . K a z i m ie r z a N o w iń s k ie g o , d o w ó d c y 1 b a t e r i i 20 p a l u ( z b io r y a u t o r a ) .

95 R . J u s z k i e w ic z , 79 p u ł k p i e c h o t y w o b r o n ie p o z y c j i m ł a w s k i e j , W T K , 1970, n r 36 z 8 IX ; t e n ż e , 2 w a l k a r m t t „ M o d l in ” , W T K , 1972, n r 36 z 3 IX .

96 J . R ó m m e l , o p . c i t . , s . 162. P o d o b n e s t a n o w i s k o z a j m u j ą L . M i tk i e w ic z , o p . c i t , , s . 71, J . R u d n ic k i , o p . c i t . , s . 293 n . i T . M ic h a l s k i , o p . c i t . , s s . 143, 149, 160 i 220.

Bitwa pod M lawq (1— 4 IX 1939) 359

Z opinią tą można polemizować dlatego, że zdejmuje ona generalnie całą winę z ramion dowódców niższego szczebla armii „Modlin”. Nie odpowiadają oni niewątpliwie za to, że sąsiadujące z nimi armie Samodzielna Grupa Ope­racyjna „Narew”, Grupa Operacyjna „Wyszków”, armia „Modlin” czy też Grupa Operacyjna „Wschód” — nie współdziałały należycie z sobą i że były bite kolejno przez nieprzyjaciela, że dopiero 10 września powołany został do życia Związek Operacyjny „Front Północny”, jak też wiele innych zaniedbań, ale tym niemniej nie można uznać wszystkich decyzji dowódczych dowódcy armii „Modlin” oraz dowódców jej wielkich jednostek — za bezwzględnie słuszne w czasie bitwy granicznej. Ma niewątpliwie rację M. Porwit, kiedy pisze: „Na polu bitwy od Przasnysza po Mławę zabrakło dowódcy grupy ope­racyjnej, który by miał szybsze i dokładniejsze wiadomości i koordynował na miejscu działania brygad kawalerii na skrzydłach, stosownie do aktual­nych potrzeb. Dowódca Armii nie mógł zastąpić dowódcy grupy operacyjnej na stanowisku dowodzenia, odległego o kilkadziesiąt kilometrów od pola wal­ki” 97. Próba ujednolicenia dowodzenia wymienionych wyżej jednostek przez dowódcę grupy operacyjnej, dokonana 4 września, była spóźniona. Gen. Wła­dysław Anders, dowódca Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, któremu powie­rzono również dowództwo nad 20 dywizją piechoty, nie mógł praktycznie tego rozkazu wykonać i jego krótkie dowództwo tej jednostki nie było w stanie przynieść zmiany na lepsze, bowiem zabrakło po tem u warunków i możli­wości.

Nie ulega jednak kwestii, że pomimo wielu zawinień i błędów w dowo­dzeniu po stronie polskiej, wojska niemieckie spotykały się w rejonach nad­granicznych powiatu mławskiego i przasnyskiego ze zdecydowanym oporem oddziałów polskich. Opór ten, który według obliczeń sztabowców niemieckich miał się załamać w związku z wielką przewagą atakujących w pierwszych godzinach walki, trw ał nadspodziewanie długo (80 godzin). Przez długi czas inicjatywa walki znajdowała się w polskich rękach, a oddziały nieprzyjaciel­skie dreptały w miejscu, nie mogąc przełamać polskiej obrony. Oddziały 20 dywizji piechoty, Mazowieckiej Brygady Kawalerii oraz Nowogródzkiej Brygady Kawalerii odeszły na rozkaz, a 8 dywizja piechoty, po szoku odnie­sionym w walkach pod Gruduskiem, bardzo szybko odjpdziła się i stała się trzonem obrony modlińskiej tw ierdzy S8.

Zdobycie powiatów nadgranicznych napastnicy opłacili poważnymi stra­tami w ludziach i sprzęcie. S traty ich wynosiły na tym terenie około 1200 za­bitych oraz 4000 rannych i zaginionych. S traty polskie wynosiły około 1000 zabitych i 2000 rannych ss.

97 M . P o r w i t , o p . c i t . , t . 1, s . 185.98 L . G ło w a c k i , O b r o n a W a r s z a w y i M o d l in a , W a r s z a w a 1975, s s . 229, 232 n . P o r . M . S t a n -

d z i a k , M o d l in — o b r o n a t w i e r d z y w 1939 т., W a r s z a w a 1970, s s . 64, 66, 74, 107 І 108 o r a z w s p o ­m n i e n i a J a n a T r z e c ia k a n a t e m a t o b r o n y M o d l in a ( z b io r y a u t o r a ) .

99 R . J u s z k ie w ic z , M ł a w s k i e M a z o w s z e w w a lc e , s s . 112— 119. Z a b ic i w p o w ie c i e m ła w s k im ż o ł n i e r z e p o l s c y z o s t a l i p o g r z e b a n i n a c m e n ta r z a c h w N id z ic y , w M ła w ie , w M ła w ie - W ó lc e , Ż m i je w ie , C h le b o w ie , B o g u r z y n ie , C z u b a tc e , w l e s i e k o ł o M ło d y n in a , S ła w o g ó r z e S t a r e j , S t r z e ­g o w ie , S z y d ło w ie , W ie c z f n i , G r z e b s k u , L i p o w c u K o ś c ie ln y m , Ż u r o m i n i e , D ą b r o w ie , U n ie r z y ż u , I ł o w ie . Z a b i t y c h w p o w ie c i e p r z a s n y s k i m p o g r z e b a n o n a c m e n ta r z a c h w D z ie r z g o w ie , P a w ł o ­w ie , W ą g r z e , C z e r n i c a c h B o r o w y c h , C h o r z e l a c h , J e d n o r o ż c u , S k ie r k o w i ż n i e , J a n o w ie , w p o ­b l i ż u n a d l e ś n i c tw a J a r z y n n y K ie r z . N ie m c y s w o ic h ż o łn i e r z y g r z e b a l i p o c z ą t k o w o n a p o lu

360 Ryszard Juszkiewicz

Główny cel obrony polskiej został w zasadzie osiągnięty. Opór na kie­runku północnym, prowadzącym najkrótszą drogą od granicy do stolicy kraju, został przeciągnięty bardzo długo, czyli walkę o czas — zasadniczy cel stra te­giczny obrony Polaków we wrześniu, Polacy wygrali 10°. Bitwa pod Mławą weszła do historii oręża polskiego jako przykład uporczywej i bohaterskiej obrony żołnierza polskiego przed przeważającymi siłami nieprzyjacielskimi ,01.

ANEKSI . O B S A D A D O W O D C Z A 20 D Y W I Z J I P I E C H O T Y , M A Z O W IE C K IE J B R Y G A D Y K A W A L E R II

I J E D N O S T E K IM P R Z Y D Z IE L O N Y C H (N A D Z I E Ń 1 IX 1939 R .) *

20 D Y W I Z J A P IE C H O T Y

d o w ó d c a — p i k W i lh e lm A n d r z e j L i s z k a - L a w lc z (9 I X 1893—29 V I 1969) *· o f i c e r o r d y n a n s o w y — p o r . r e z . J a n S k u pI d o w ó d c a p i e c h o ty d y w i z y j n e j — p ł k d y p l . F r a n c i s z e k K a z i m ie r z D u d z iń s k i ( r a n n y 3 IX )

b i t w y ( c h o c i a ż n i e w s z y s t k i c h , g d y ż c z ę ś ć z a b r a l i d o P r u s W s c h o d n ic h ) , p o d o b n i e j a k g r z e ­b a n o ż o ł n i e r z y p o l s k ic h . P o te m e k s h u m o w a n o i c h i w y w o ż o n o d o N ie m ie c n a c m e n ta r z e r o ­d z i n n e l u b d u ż e c m e n ta r z e w o j s k o w e ( r e j o n N id z i c y , N a p iw o d y i O l s z ty n a ) . J e d y n y m w i ę ­k s z y m c m e n ta r z e m n i e m i e c k im , n a k t ó r y m z o s t a l i p o g r z e b a n i ż o ł n i e r z e n i e m i e c c y , p o l e g l i w c z a s ie b i t w y g r a n i c z n e j n a p ó łn o c n y m M a z o w s z u , b y ł c m e n ta r z - m a u z o l e u m p o l e w e j s t r o ­n i e s z o s y , p r o w a d z ą c e j z M ła w y d o D z ia łd o w a , n a p r z e c i w k o s t a n o w i s k 78 p u ł k u p i e c h o ty (o s p o s o b ie z b i e r a n i a i g r z e b a n i a p o l e g ł y c h z p o l a b i t w y m ó w i l i w s w o ic h r e l a c j a c h z a t r u d n i e n i p r z e z N ie m c ó w w t y c h p r a c a c h — W a c ła w K w i a tk o w s k i , S t a n i s ł a w G w a r d a i J a n W a le r o - w ic z ( z b io r y a u t o r a ) .

100 P o r . r o z w a ż a n i a n a t e m a t p o l s k ie g o W r z e ś n ia p u ł k o w n i k a r a d z i e c k ie g o D . M . P r o e k - t o r a , k t ó r y m . i n . t a k p i s z e : „ P r z y c z y n y k l ę s k i p a ń s t w a p o l s k ie g o w e w r z e ś n i u 1939 r o k u s ą r ó ż n o r a k i e . P r z e d e w s z y s t k i m — t o a b s o l u t n a p r z e w a g a s i ł a g r e s o r a , h i t l e r o w s k a m a c h in a w o j e n n a w i e l o k r o t n i e p r z e w y ż s z a ł a a r m i ę p o l s k ą p o d w z g lę d e m i lo ś c io w y m i t e c h n ic z n y m . A r m i a p o l s k a p o m im o j e j k a t a s t r o f a l n e j s y t u a c j i , z a k o ń c z o n e j k l ę s k ą , z n a l a z ł a w s o b ie d o ś ć s i ły , a b y k i l k a r a z y p o k r z y ż o w a ć p l a n y n i e m i e c k ie g o d o w ó d z tw a . H i t l e r o w c y n i e m o g l i w y ­k o n a ć p i e r w o tn e g o p l a n u o k r ą ż e n i a a r m i i p o l s k ie j n a z a c h ó d o d W is ły . O p ó r p o l s k i o k a z a łs ię r e a l n ą s i ł ą i m a r s z h i t l e r o w s k i e g o W e h r m a c h tu n a P o ls k ę , .p o m im o j e j b ł y s k o t l i w y c h n a z e w n ą t r z s u k c e s ó w , n i e b y ł z w y k ły m w o j e n n y m s p a c e r e m 1 P o c z ą t e k w o j n y n i e m i e c ­k o - p o l s k i e j j e s z c z e r a z p e e k o n u j e n a s o t y m , ż e p r z e d w o j e n n a t e o r i a , p l a n y , o b l i c z e n ia , a r e ­a l n a p r a k t y k a w o j n y — t o d w ie r ó ż n e r z e c z y ( W o jn a w E u r o p ie 1939— 1941, W a r s z a w a 1966, s s . 139, 141 n .) . L . M o c z u ls k i , W o j n a p o l s k a , s s . 522—526; S . T u r s z k o w s k i , F r o n t p ó ł n o c n y a o b r o ­n a S t o l i c y , S to l i c a , 1962, n r 36 z 9 I X ; R . Z i e l i ń s k i , P o d M ła w ą 1939 r . , Z a i p r z e c i w , 1969, n r 35 z 3 V I I I .

101 E n c y k l o p e d ia Л w o j n y Ś w ia t o w e j , s . 232 o r a z W ie lk a E n c y k l o p e d i a P o w s z e c h n a , W a r ­s z a w a 1970, t . 13, S. 288.

* O b s a d a d o w ó d c z a z o s t a ł a o p r a c o w a n a n a p o d s t a w i e n a s t ę p u j ą c e j l i t e r a t u r y : T . J u r g a , A r m i a „ M o d l in ” , s s . 187—199; J . R ó m m e l , o p . c i t . , s s . 408 n . ; M . W . Ż e b r o w s k i , Z a r y s p o l s k i e j b r o n i p a n c e r n e j , s s . 281, 348; J . S m o le ń s k i i M . W . Ż e b r o w s k i , o p . c i t . , s s . 353 n . ; L . G ło w a c k i , O b r o n a W a r s z a w y i M o d l in a n a t l e k a m p a n i i w r z e ś n i o w e j 1939 r . , W a r s z a w a 1975, s s . 437—453; T . K r y s k a - K a r s k i , P i e c h o t a 1939— 1945, L o n d y n , 1974, n r 15, s s . 31, 94; n r 7, 1972, s s . 33, 36, 40; R . J u s z k i e w ic z , M ła io s k ie M a z o w s z e w tu a l c e , s s . 334—344 o r a z 600 r e l a c j i z e z b io r ó w a u t o r a .

** P ie r w s z a d a t a p r z y n a z w i s k u o z n a c z a d a t ę u r o d z e n i a , d r u g a — d a t ę ś m ie r c i . J e ś l i p o d a n a j e s t p r z y n a z w i s k u t y l k o j e d n a d a t a , o d n o s i s i ę d o f a k t u ś m ie r c i . P r z y n i e k t ó r y c h n a z w i s k a c h b r a k j e s t i m io n , k t ó r y c h n i e u d a ł o s i ę u s t a l i ć . U w a ż a m y z a w ł a ś c iw e p o d a n i e n a w e t n i e p e łn y c h d a n y c h p e r s o n a l n y c h , l i c z ą c , iż z n a j d ą s ię c z y t e l n i c y , k t ó r z y u z u p e ł n i ą b r a k u j ą c e d a n e , p r z e s y ł a j ą c j e a u t o r o w i l u b R e d a k c j i . J e ś l i p r z y d a c i e ś m ie r c i b r a k j e s t m i e j ­s c o w o ś c i o z n a c z a t o r ó w n ie ż b r a k p e ł n y c h d a n y c h .

Bitwa p od M iaw q (1— 4 IX 1939) 361

I I d o w ó d c a p i e c h o ty d y w i z y j n e j — p ł k A d a m E p l e r ( n i e w a lc z y ł p o d M ła w ą )o f i c e r o w i e s z t a b u p i e c h o ty d y w i z y j n e j : — m j r a r t . T a d e u s z L e lo (z 80 p u ł k u p i e c h o ty , r a n n y ) ,

1 m j r A l f r e d R y c e r z (z 79 p u ł k u p i e c h o ty ) o f i c e r o r d y n a n s o w y — p p o r . r e z . R o b e r t B a r t o l dd o w ó d c a a r t y l e r i i d y w i z y j n e j — p ł k a r t . L e o n S u lk i e w ic z - H o ż m a n - M ir z a , r a n n y o f i c e r o w i e s z t a b u d y w i z j i — m j r B o g u m i ł S ty lo , k p t . a r t . B o g u s ła w S ę k , p o r . J a n M a k o w s k i o f i c e r ł ą c z n o ś c i A F — k p t . A n t o n i M a t e ń k o (30 V I I I 1974)s z e f s łu ż b y s p r a w i e d l i w o ś c i — m j r a u d y t o r m g r J a n S t a n i s ł a w A n to n ie w ic z s z e f s łu ż b y d u s z p a s t e r s t w a — k s . k a p e l a n m j r S e w e r y n J ę d r y s i k

S z t a b

I s z e f s z t a b u — m j r d y p l . W o jc ie c h W a y d a (w A K p ł k d y p l . p s . , ,O d w e t ” , d o w ó d c a 6 d y w iz j i p i e c h o ty )

o f i c e r o p e r a c y j n y — k p t . d y p l . T a d e u s z W o jc ie c h W o jc ie c h o w s k i (7 1 1943, w A K p p ł k d y p l . „ R y s z a r d ” )

p o m o c n i k o f i c e r a o p e r a c y j n e g o — p o r . J e r z y R o b e r t J u r k o w s k i (20 1 1967) o f i c e r i n f o r m a c y j n y — k p t . d y p l . a r t , J e r z y J a z d o w s k i p o m o c n ik o f i c e r a i n f o r m a c y j n e g o — k p t . p i e c h . H e n r y k W a lc z a k d o w ó d c a ł ą c z n o ś c i — k p t . ł ą c z n , R o m a n D o m a s z e w ic z , r a n n y d o w ó d c a s a p e r ó w — m j r J u l i u s z L e v i t t o u xk o m e n d a n t k w a t e r y g ł ó w n e j — k p t . E u g e n iu s z J a n J u l i a n P r o s k u m i c k i

K w a t e r m i s t r z o s t w o

k w a t e r m i s t r z — k p t . d y p l . S t a n i s ł a w W e b e r (w A K p p ł k d y p l . p s . „ C h i r u r g ” ) z a s tę p c a k w a t e r m i s t r z a — k p t . K o n s t a n t y O ls z e w s k i p o m o c n ik — p o r . r e z . W ł a d y s ł a w R o w iń s k i , r a n n ys z e f s łu ż b y u z b r o j e n i a — k p t . u z b r . S t a n i s ł a w W o d z y ń s k i v e l W o d z iń s k ir e f e r e n t — p p o r . r e z . E u g e n i u s z O r ło w s k is z e f i n t e n d e n t u r y — k p t . d y p l . i n t . M ie c z y s ła w Ł u g o w s k ir e f e r e n c i — p o r . r e z . A l e k s a n d e r O ls z e w s k i , k p t . a d m i n i s t r a c j i W o jc ie c h J ó z e f D u b ie l , p o r .

r e z . S t a n i s ł a w J a n k o w s k i s z e f t a b o r ó w — p p o r . r e z . A n t o n i L e w k ie w ic z s z e f s łu ż b y z d r o w i a — m j r . l e k . d r F i l i p G ło w iń s k i r e f e r e n t — p o r . r e z . l e k . T a d e u s z S lą c z k as z e f s łu ż b y w e t e r y n a r y j n e j — p p o r . r e z . l e k . w e t . K a z im ie r z Z a m b r z u s k i s z e f p e r s o n a l n y — k p t . K o n s t a n t y O l s z e w s k i (7 X I 1973)

O d d z i a ł y r o z p o z n a w c z e d y w i z j i

d o w ó d c a d y w i z j o n u k a w a l e r i i d y w i z y j n e j — m j r W ła d y s ł a w M ic h a ł G a je w s k i (p o le g ł 22 IX w W a r s z a w ie )

z a s tę p c a — p o r . B o le s ł a w C e g ie l s k id o w ó d c y p lu to n ó w : I — p p o r . r e z . T o m a s z N ie c ę g ie le w ic z ; I I — p p o r . r e z . A n t o n i S t a b o r o w s k i ;

I I I — p p o r . r e z . E d w i n H r y n ie w ic z , IV — p p o r . r e z . Z y g m u n t K o c d o w ó d c a p l u t o n u c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — p o r . r e z . S t e f a n T a p e r t d o w ó d c a p l u t o n u ł ą c z n o ś c i — N No f i c e r i n f o r m a c y j n y d y w i z j o n u — p p o r . r e z . J ó z e f M n is z e k s z e f — c h o r . J ó z e f K a m e d u ł ad o w ó d c a 92 d y w i z y j n e j k o m p a n i i k o l a r z y — k p t . A n to n i S z o k a ło , r a n n y 1 I X D z ie r z g o w o (o d

2 I X — J ó z e f D z ie m id o k )d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . r e z . S t a n i s ł a w S z m u r ł o , r a n n y 4 I X p o d M ła w ą ; I I — p p o r . M ie ­

c z y s ła w S ta n i s ł a w J a b ł o ń s k i ; I I I — p p o r . r e z . J e r z y D o r a n t , r a n n y

P i e c h o t a

78 s ł u c k i p u ł k p i e c h o ty

d o w ó d c a — p p ł k K a z i m ie r z M a r ia n D u d z iń s k i , r a n n y , o d 4 I X 1939 r . m j r A n t o n i M a r ia n B e - d r o n e k

I a d i u t a n t — k p t . M a r i a n W y s o k iń s k iI I a d i u t a n t — p p o r . r e z . B o le s ł a w K a z im ie r z K r a m a r z

362 Ryszard Juszkiewicz

d o w ó d c a a r t y l e r i i p i e c h o ty — p o r . a r t . J ó z e f T a d e u s z K o w a l s k i , r a n n yz a s tę p c a d o w ó d c y — p p o r . r e z . a r t . T a d e u s z W a c ła w J e r z y D a n is z e w s k io f i c e r i n f o r m a c y j n y — p p o r . r e z . B r u n o n I g n a c y K m ie c iko f i c e r ł ą c z n o ś c i — k p t . W i k t o r J e r z y K s ią ż k ie w ic zk w a t e r m i s t r z — p o r . W i to ld G r a b o w s k i , r a n n yd o w ó d c a k o m p a n i i g o s p o d a r c z e j — p p o r . r e z . J e r z y H o ło c iń s k iz a s t ę p c a d o w ó d c y — p p o r . r e z . K a z im ie r z D a s z k ie w ic zo f i c e r p ł a t n i k — p p o r . r e z . A n t o n i W a s i l e w s k i -o f i c e r ż y w n o ś c io w y — p p o r . r e z . J ó z e f I g n a c y R z e p e c k ik a p e l a n — k s . k a p e l . r e z . A l e k s a n d e r K o r n i l u kn a c z e ln y l e k a r z — k p t . l e k . d r A l e k s a n d e r K r a u s e ( lu b J a n S ie p r a c k i ) k a p e l m i s t r z — k p t . J a n K i e r n o w ic zd o w ó d c a k o m p a n i i z w ia d u — p o r . W ło d z im ie r z G r y ń c z y k d o w ó d c a k o m p a n i i p r z e c i w p a n c e r n e j — p o r . P i o t r D u b iń s k i d o w ó d c a p l u t o n u a r t y l e r i i p i e c h o ty — p o r . J ó z e f T a d e u s z K o w a l s k i , r a n n y d o w ó d c a p l u t o n u k o n n e g o — p p o r . r e z . k a w . R o m u a ld W i tk o w s k i d o w ó d c a p l u t o n u k o l a r z y — p p o r . r e z . k a w . W a l d e m a r G r y g la s d o w ó d c a p l u t o n u p i o n i e r ó w — p o r . K a z im ie r z S o b o le w s k i d o w ó d c a p l u t o n u p r z e c iw g a z o w e g o — p o r . K a r o l G o lm o n t s z e f k a n c e l a r i i p u ł k u — p l u t . W ł a d y s ł a w J a n k i e w ic z

I b a t a l i o n 78 p u ł k u p i e c h o tyd o w ó d c a — m j r A n t o n i M a r i a n B e d r o n e k (o d 4 IX 1939 r . d o w ó d c a p u łk u ) d o w ó d c a b a t a l i o n u I — k p t . W a le r i a n N o w a c z y k (o d 4 IX 1939) a d i u t a n t b a t a l i o n u — p p o r . r e z . M a r ia n B o r k o w s k i o f i c e r p l u t o n u ł ą c z n o ś c i — p p o r . r e z . B o le s ł a w S a d o w s k i o f i c e r g o s p o d a r c z y — p p o r . r e z . W ła d y s ł a w J a s k ó r z y ń s k i o f i c e r ż y w n o ś c io w y — p p o r . r e z . J ó z e f S z y m a ń s k il e k a r z e — p p o r . r e z . l e k . H e r m a n L e w k o w ic z , p p o r . r e z . l e k . d r Z y g m u n t P o h o ż y d o w ó d c a 1 k o m p a n i i — k p t . W a l e r i a n K a r c z e w s k i ( z m a r ł w s k u t e k r a n 1 IX ) , p o n im p o r . r e z .

G u s t a w G r z e c h n ikd o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p o r . A n t o n i M a l ik l u b p p o r . r e z . M ic h a ł K a r a i m ; I I — p p o r . r e z .

E d w a r d T y l m a n ( p p o r . r e z . M a r ia n K a r o l , p l u t . p c h o r . W ł a d y s ł a w K o le n d o l u b p p o r . M i­k o ł a j Ż e l e ź n ia k o w ic z ) ; I I I — p p o r . r e z . J o a c h im M e le r

d o w ó d c a 2 k o m p a n i i — k p t . K o n s t a n t y O l s z e w s k i l u b p p o r . S t a n i s ł a w H e n r y k J a n M a l ic k i d o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p p o r . r e z . T a d e u s z D o m a n o w s k i ; I I — M ik o ła j S o lo m ia ń s k i ; I I I —

p p o r . M ik o ła j 2 e l e ź n i a k o w i c z d o w ó d c a 3 k o m p a n i i — p o r . J ó z e f G ła zd o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p p o r . S u p e ł ; I I — p p o r . W ł a d y s ł a w W ię c k o w s k i ; I I I — p p o r G i r e j d o w ó d c a 1 k o m p a n i i c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — p o r . R o m u a ld J a k u ć d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . K a z im ie r z B i s k u p s k i ; I I — p p o r . r e z . K a z im ie r z P a s z w a ; I I I —

p p o r . J ó z e f B o b o w s k i d o w ó d c a p l u t o n u t a c z a n e k — N N d o w ó d c a p l u t o n u m o ź d z ie r z y — N N

I I b a t a l i o n 78 p u ł k u p i e c h o tyd o w ó d c a — m j r A n d r z e j T a d e u s z S u jk o w s k i a d i u t a n t . — p p o r . r e z . S t e f a n B a r a ń c z y kd o w ó d c a p l u t o n u ł ą c z n o ś c i — p p o r . r e z . S t e f a n Ł a d a ( p p o r . r e z . S t e f a n Z a k r z e w s k i l u b p o r .

S t e f a n M ic h a ło w s k i ) o f i c e r g o s p o d a r c z y — p p o r . r e z . m g r J ó z e f M ic h a łk o w s k i o f i c e r ż y w n o ś c io w y — p p o r . r e z . M ic h a ł R u d le w s k i l e k a r z — p p o r . r e z . d r H a łm a n L i m a n ( o b e c n ie Z e n o n L im a n )d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . r e z . A n t o n i R e i t e r ; I I — p p o r . r e z . S t a n i s ł a w S t a n e k l u b p p o r .

B r u n o n N e u m a n ; I I I — p p o r . r e z . B r u n o n N e u m a n lu b p p o r . S t a n i s ł a w S ta n e k d o w ó d c a 5 k o m p a n i i — p p o r . P i o t r F e l i k s P i a s e c k i , r a n n yd o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . B o le s ł a w T u m i ło w ic z , r a n n y l u b p p o r . W ł a d y s ł a w A l e k s a n d r o ­

w ic z ; I I — p p o r . r e z . W ło d z im ie r z A s k a ło w ic z l u b p p o r . B o le s ł a w T u m i ło w ic z ; I I I — p p o r . r e z . B o le s ł a w G o łę b io w s k i

d o w ó d c a 6 k o m p a n i i — p o r . J u l i a n J a n S e b a s t i a n Ł ą c k i (o d 1 0 I X p p o r . E d w a r d H u c iń s k i )

Bitwa pod Mtawq (1— 4 ΙΧ Ί9 3 9 ) 363

d o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p p o r . r e z . J ó z e f C z a b o ć k o l u b p p o r . C z e s ła w S te f a n o w ic z ; I I — p p o r . r e z . J ó z e f G i r e j l u b p p o r . r e z . J ó z e f C z a b o ć k o ; I I I — p p o r . r e z . M o jż e s z S a ł a w i ń s k i lu b p l u t . p c h o r . F r a n c i s z e k T u r o w ic z

d o w ó d c a 2 k o m p a n i i c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — p o r . A n t o n i K a r o l L a n g e r , r a n n y d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . r e z . W a c ła w A l e k s a n d r o w i c z l u b p l u t . p c h o r . J e r z y S z a c l ł ło ;

I I — p p o r . r e z . J a n N a w r o c k i ; I I I — s i e r ż . A l e k s a n d e r K a n d z i u r a d o w ó d c a p l u t o n u t a c z a n e k — p p o r . E d m u n d H u c iń s k i ; z a s tę p c a d o w ó d c y p l u t o n u t ą c z a n e k —

p p o r . S t a n i s ł a w M a j k o w s k i d o w ó d c y p l u t o n ó w m o ź d z ie r z y — p p o r . W ł a d y s ł a w S z y m k o ; p l u t . B o le s ł a w M a ło w n ia

I I I b a t a l i o n 78 p u ł k u p i e c h o ty d o w ó d c a — m j r S t a n i s ł a w M iś k ie w ic z a d i u t a n t — p p o r . r e z . J ó z e f S k u b id ad o w ó d c a p l u t o n u ł ą c z n o ś c i — p p o r . r e z . M ie c z y s ł a w K r u k o f i c e r g o s p o d a r c z y — p p o r . r e z . M ie c z y s ła w M ą k o s z a o f i c e r ż y w n o ś c io w y — p p o r . r e z . K a z im ie r z D o m a ń s k il e k a r z e — p p o r . r e z , d r M ic h a ł K ło s o w s k i i p l u t . r e z . l e k . d r M ic h a ł J a s z u m s k i d o w ó d c a 7 k o m p a n i i — p p o r . r e z . J a n B o ż e k l u b p p o r . E u g e n iu s z S ie n i e w ic z d o w ó d c y p lu t o n ó w : I I — p p o r . K a z im ie r z B is k u p s k i ; I I I — p p o r . B o le s ł a w L i d z i ń s k i d o w ó d c a 8 k o m p a n i i — p o r . K a z im ie r z A d a m o w ic z ( p o le g ł 19 IX w W a r s z a w ie ) d o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p p o r . W i k t o r D z ia d o w ic z ; I I — N N ; I I I — p p o r . R u c k i d o w ó d c a 9 k o m p a n i i — k p t . W a l e r i a n N o w a c z y k ( o d 4 I X 1939 d o w ó d c a I B a t a l i o n u 78 p u ł k u

p i e c h o ty )d o w ó d c y p l u t o n ó w : — I p p o r . r e z . B o le s ł a w G ie c o ld l u b p p o r . E u g e n iu s z P i e l a c h o w s k i ; I I —

p p o r . G a w r y le w ic z ; I I I — p p o r . P u z i n o w s k i d o w ó d c a 3 k o m p a n i i c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — p p o r . E d w a r d R y tw iń s k i , r a n n y d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . E u g e n i u s z S in i ę w ic z l u b C z e s ła w L a n g ie w ic z l u b p p o r . A l e k ­

s a n d e r O s t a s z e w s k i ; I I — p p o r . A l e k s a n d e r O s t r o w s k i l u b p p o r . M ic h a ł S u c h a r c e w l u b p p o r . K a z i m i t r z P a s z w a ; I I I — p p o r . M i c h a ł S u c h a r c e w l u b s i e r ż . W o jc ie c h S o tk i e w ic z

d o w ó d c a p l u t o n u t a c z a n e k — p p o r . J ó z e f B o b o w s k i l u b p p o r . A l e k s a n d e r O s t a s z e w s k i d o w ó d c a p l u t o n u m o ź d z ie r z y — p p o r . A l e k s a n d e r O s t a s z e w s k i , p p o r . Z y g f r y d S z p i l e r , s ie rż .

K a n d z i r a l u b k p r . S t e f a n B a m b e r

79 P u ł k P i e c h o t y S t r z e l c ó w S ło n i m s k i c h im . L w a S a p i e h y d o w ó d c a — p p ł k d y p l . K o n s t a n t y Z a b o r o w s k i (18 I I I 1944)I a d i u t a n t — k p t . W a c ła w M a łe c k iI I a d i u t a n t — p p o r . K o n s t a n t y F e l i k s W iś n ie w s k i , p o l e g ł 2 I X 1939 г . , p o n im . p p o r . C in t a r s k i o f i c e r i n f o r m a c y j n y — p o r . J a n H a s iń s k i (24 I X 1939), p o n im p p o r . r e z . H e n r y k O k iń c z y c o f i c e r ł ą c z n o ś c i — k p t . F r a n c i s z e k P ę s k iz a s tę p c a — p o r . J ó z e f B u c z y łk o k w a t e r m i s t r z — k p t . P i o t r F r ą c k ie w i c zd o w ó d c a k o m p a n i i g o s p o d a r c z e j — p p o r . r e z . M a r ia n R u d o l fz a s tę p c a d o w ó d c y — p p o r . S t e f a n k o t l i c k io f i c e r p ł a t n i k — p p o r . r e z . S t e f a n L u k a s i e w ic zo f i c e r ż y w n o ś c io w y — p p o r . r e z . M a r ia n M ie c z y s ł a w M ą k o s z ak a p e l a n — k p t . r e z . k s . K a z i m ie r z S t a n k i e w i c zn a c z e ln y l e k a r z — k p t . l e k . d r F r a n c i s z e k M a r ia n S t a n i s ł a w s k ik a p e l m i s t r z — p o r . S t a n i s ł a w K o t l i c k is z e f k a n c e l a r i i — s t . s i e r ż . S t a n i s ł a w J a s i kd o w ó d c a k o m p a n i i z w ia d u — k p t . C z e s ła w B y l i ń s k i , r a n n yd o w ó d c a p l u t o n u k o n n e g o — p p o r . r e z . A n t o n i W o j t a s z y k , 7 IX r a n n y , p o n i m s t . w a c a m .

S t e f a n S z c z e p a n A n d r z e j e w s k i d o w ó d c a k o m p a n i i k o l a r z y — p p o r . r e z . W i to ld M a n ik o w s k i d o w ó d c a k o m p a n i i p r z e c i w p a n c e r n e j — k p t . S t a n i s ł a w G r u d z i ń s k i , r a n n yd o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p o r . K a z im ie r z R a c h w a ł , p o l e g ł 23/24 IX w W a r s z a w ie ; I I — p p o r .

r e z . S t a n i s ł a w K r u p s k i ; I I I — p p o r . r e z . K a z im ie r z K u n i c k i d o w ó d c a p l u t o n u a r t y l e r i i p i e c h o ty — p o r . R o la n d G u s t a w A d o l f D e c k e rz a s t ę p c a d o w ó d c y — p o r . r e z . P i o t r G o łę b io w s k i , r a n n y , p o n im p p o r . O ls z e w s k i , c ię ż k o r a n n y

364 Ryszard Juszkiewicz

d o w ó d c a p l u t o n u p i o n i e r ó w — k p t . A d a m Z d z i s ł a w D o m a r a d z k i ( lu b p o r . r e z . J e r z y L u b l i c k i ) d o w ó d c a p l u t o n u — p o r . S t e f a n R a d z e w ic z

I b a t a l i o n 79 p u ł k u p i e c h o tyd o w ó d c a — m j r J ó z e f B a c h , c i ę ż k o r a n n y z m a r ł w s z p i t a l u w W a r s z a w ie 7 IXa d i u t a n t — p p o r . r e z . S t a n i s ł a w K r a w c z e n k od o w ó d c a p l u t o n u ł ą c z n o ś c i — p p o r . r e z . S t e f a n N a p ió r k o w s k io f i c e r g o s p o d a r c z y — p p o r . r e z . L e o n a r d R a w s k io f i c e r ż y w n o ś c io w y — p p o r . r e z . J ó z e f S z e r s z u n o w ic zl e k a r z — p p o r . r e z . l e k . d r M ie c z y s ł a w A r n d td o w ó d c a 1 k o m p a n i i — p o r . W ł a d y s ł a w P a j e w s k i , r a n n y d w u k r o tn i ed o w ó d c y p l u t o n ó w : — p p o r . r e z . N o r b e r t Z a b o r o w s k i (25 IX 1939 г .) ; I I — p p o r . r e z . B o le s ła w

S z c z a w iń s k i : I I I — p o r . H a łu b a d o w ó d c a 2 k o m p a n i i — p o r . r e z . J e r z y S ik o r s k i , p o l e g ł p o d M ła w ą 3 IX 1939 r . d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p o r . J ó z e f L e o n M ą c z k a ( d o w ó d c a k o m p a n i i o d 3 IX 1939); I I — p p o r .

r e z . J ę d r z e j e w s k i ; I I I — N N d o w ó d c z a 3 k o m p a n i i — p p o r . E d m u n d J a n P o s te k , p o l e g ł 3 IX , o d 3 I X p p o r . r e z . B o h d a n

N o w o s a d o w s k i , p o t e m p p o r . L o n g in R z e w u s k i , a p o n im w W a r s z a w ie p p o r . J ó z e f K a ­r a s iń s k i

d o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p p o r . r e z . L e o n S z o k a ło , r a n n y 3 IX ; I I — p p o r . r e z . S t e f a n K r a w ­c z y ń s k i ( p o le g ł 3 I X ) ; I I I — p p o r . r e z . B o h d a n N o w o s a d o w s k i , o d 3 IX d o w ó d c a 3 k o m ­p a n i i

d o w ó d c a 1 k o m p a n i i c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — k p t . S t e f a n D y b k o w s k i ( p o te m w W a r s z a w ie d o w ó d c a I b a t a l i o n u )

d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — N N ; I I — p o r . r e z . A d a m o n is ; I I I — s i e r ż . p c h o r . R a j m u n d K o m e n - d e r a

d o w ó d c a p l u t o n u t a c z a n e k — p p o r . S t a n i s ł a w K r y s t e k d o w ó d c a p l u t o n u m o ź d z ie r z y — p l u t . W ł a d y s ł a w K ło s

I I b a t a l i o n 79 p u ł k u p i e c h o ty d o w ó d c a -r- m j r K a z im ie r z J ó z e f Z u s k e a d i u t a n t — p p o r . r e z . C e z a r y J u r e w i c zd o w ó d c a p l u t o n u ł ą c z n o ś c i — p p o r . r e z . J ó z e f T a c z a n o w s k i o f i c e r g o s p o d a r c z y — p p o r . r e z . K o n s t a n t y S t e f a n L u k a s i e w ic z o f i c e r ż y w n o ś c io w y — p p o r . r e z . F e r d y n a n d J e l o n k i e w i c z l e k a r z — N Nd o w ó d c a 4 k o m p a n i i — k p t . M a r ia n K ie ł c z e w s k i , c i ę ż k o r a n n y , d o s t a ł s ię d o n i e w o l i (o d 3 IX

p o r . M a r ia n C ie ś l a w s k i , p o l e g ł 1 1 IX ) d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . R o b e r t K o n k o w s k i ; I I — p p o r . E d w a r d K l in c e w ic z , I I I — p p o r .

r e z . J a n P a n i u k a n i sd o w ó d c a 5 k o m p a n i i — p p o r . r e z . J u l i a n J a n B e t l e y (p o le g ł p o d M ła w ą 3 IX . p o n i m F e l i k s

T y n i e c k i , p o n im k p t . r e z , T a d e u s z A d a m P o s t , p o l e g ł 25 IX ) d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . r e z . G u s t a w E d e lb e r g , p o le g ł p o d M ła w ą ; I I — p p o r . r e z . J a n

K o r c z y ń s k i ; I I I — p p o r . r e z . J a n J u d a d o w ó d c a 6 k o m p a n i i — k p t . A d a m D o m a r a d z k i , p o n i m p p o r . K a r o l K o s t e c k i , p o n im p o r .

R o m a n J o a c h im o w i c zd o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . r e z . S t a n i s ł a w K a m iń s k i ; I I — p p o r . r e z . J a n M a w r o c k i , p p o r .

r e z . C z a r n e c k i l u b s t . s i e r ż . p c h o r . K iz e w e te r ; I I I — p p o r . K a r o l K o s te w ic z d o w ó d c a 2 k o m p a n i i c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — p o r . K a r o l H u r c e w ic z , c i ę ż k o r a n n y

p o d M ła w ą 3 IX , p o n im p o r . E d m u n d B ia ło w ie j s k i , r a n n y , o d 1 3 IX p o r . T a d e u s z J ę ­d r z e j a k

d o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p p o r . J a n S to ż e k ; I I — p p o r . J a n B u r d a , p o t e m p p o r . W a c ła w W ie r z - c h u c k i ; I I I — p p o r . r e z . T a d e u s z J ę d r z e j a k

d o w ó d c a p l u t o n u t a c z a n e k — p p o r . W a c ła w T o p c z e w s k id o w ó d c a p l u t o n u m o ź d z ie r z y — p l u t . J a n S t r z a ł k o w s k i , c i ę ż k o r a n n y p o d M ła w ą

I I I b a t a l o n 79 p u ł k u p i e c h o tyd o w ó d c a — m j r A n t o n i J ó z e f M ic h a l e w s k i a d i u t a n t — p o r . J a n M a c u le w ic z , r a n n y p o d M ła w ą d o w ó d c a — p p o r . J ó z e f B u c z y łk o

Bitwa pod M law ą (1—4 IX 1939) 365

o f i c e r g o s p o d a r c z y — p p o r . r e z . A n d r z e j S z a k o w s k i o f i c e r ż y w n o ś c io w y — p o r . J ó z e f S z e r s z u n o w ic z l e k a r z — p p o r . r e z . l e k . d r A r k a d i u s z W y s z o m i r s k i d o w ó d c a 7 k o m p a n i i — p p o r . R y s z a r d J ó z e f M ą c z k a , r a n n yd o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . J ó z e f R a f a ł Ł o c ; I I — p p o r . r e z . M ie c z y s ła w K r u k , p p o r . J a n

R e i s s in g l u b s i e r ż . p c h o r . J a n M ic h a l s k i ; I I I — p p o r . r e z . L o n g in N e r sd o w ó d c a 8 k o m p a n i i — p p o r . r e z . M ie c z y s ła w J a b ł o ń s k i , r a n n y 4 I X , o d 4 IX p o r . J a n H a s iń s k id o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . r e z . S t a n i s ł a w M a c h ła j e w s k i ; I I — p p o r . r e z . E d w a r d F lo r ;

I I I — p p o r . r e z . R o m a n D u ś d o w ó d c a 9 k o m p a n i i — k p t . R o b e r t W o jc ie c h H o p p ed o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p o r . J a n S y k u ls k i ; I I — p p o r . r e z . B o le s ł a w P i e t r z a k ; I I I — p p o r .

r e z . T a d e u s z B ie d ad o w ó d c a 3 k o m p a n i i c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — p o r . T a d e u s z E d w a r d J ę d r z e j a k , od

13 I X p o r . J u l i u s z S z o ło w s k i d o w ó d c y p lu t o n ó w : i — p o r . E d m u n d R y tw iń s k i , I I — p p o r . A d a m S a d r a k u ł a ; I I I — p o r .

J a n S to ż e kd o w ó d c a p l u t o n u t a c z a n e k — · p p o r . T a d e u s z E d w a r d J ę d r z e j a k , ґ а п п у d o w ó d c a p l u t o n u m o ź d z ie r z y — N N

80 P u ł k P i e c h o t y S t r z e l c ó w N o w o g r ó d z k ic h d o w ó d c a — p ł k S t a n i s ł a w F e d o r c z y k , k o n t u z j o w a n y i r a n n y p o d M ła w ą (24 I I I 1974 r .)I a d i u t a n t — k p t . F r a n c i s z e k D o r o s , o d 5 I X k p t . a r t . J u l i a n O t toI I a d i u t a n t — p p o r . r e z . R u d o l f W ie r z b o w s k io f i c e r i n f o r m a c y j n y — p p o r . r e z . A r t u r W ł a d y s ł a w O ta w s k i (O ła w s k i ) o f i c e r ł ą c z n o ś c i — p o r . J e r z y W e j n e r tk w a t e r m i s t r z — k p t . J a n u s z D ą b r o w s k i l u b k p t . F e l i k s W ię c ła w s k id o w ó d c a k o m p a n i i g o s p o d a r c z e j — p o r . E d m u n d F u r m a ń s k iz a s tę p c a d o w ó d c y — p p o r . r e z . W i to ld J a w o r s k i , r a n n yo f i c e r g o s p o d a r c z y — p p o r . r e z . F r a n c i s z e k J ó z e f G r i s s b a c ho f i c e r ż y w n o ś c io w y — p p o r . r e z . W ła d y s ł a w W o d ak a p e l a n — k p t . r e z . k s . F r a n c i s z e k M ic h a l ikn a c z e ln y l e k a r z — p o r . l e k . d r L e o n K a r o l M o n n ès z e f k a n c e l a r i i — N Nk a p e l m i s t r z — s t . s i e r ż . T a l a r o c k id o w ó d c a k o m p a n i i z w ia d u — p o r . L u c j a n N o w a k o w s k i , r a n n yd o w ó d c a p l u t o n u k o n n e g o — p p o r . r e z . k a w . W i n c e n t y C is e k ( p o le g ł 1 IX )d o w ó d c a p l u t o n u k o l a r z y — p p o r . L e w o n ikd o w ó d c a k o m p a n i i p r z e c i w p a n c e r n e j — p o r . J a n A lo j z y S ą d e jd o w ó d c y p lu t o n ó w : I — N N ; I I — p p o r . W a c ła w B u c h t , r a n n y 3 1X 1939 г .; I I I — N Nd o w ó d c a p l u t o n u a r t y l e r i i p i e c h o ty — k p t . a r t . J u l i a n O t t o ; z a s t ę p c a d o w ó d c y — p p o r . L u d w i k

H e in r ic hd o w ó d c a p l u t o n u p i o n i e r ó w — k p t . J e r z y L e o n a r d K u c z k o w s k i (15 X 1 1973 г.); z a s tę p c a d o ­

w ó d c y — p o r . A n t o n i S ta s ie w ic z d o w ó d c a p l u t o n u p r z e c iw g a z o w e g o — p o r . S t a n i s ł a w Ś lu s a r c z y k ( o d 2 IX d o w ó d c a 7 k o m p a n i i )

I b a t a l i o n 80 p u ł k u p i e c h o tyd o w ó d c a — m j r J a n B r o n i s ła w S c h l i c h t i n g e r , r a n n y 3 IXa d i u t a n t — p p o r . r e z . T e o f i l S w i t a r z (o d 4 I X p p o r . J a n F r a n c i s z e k P ie ń k o w s k i )d o w ó d c a p l u t o n u łą c z n o ś c i — p p o r . r e z . A l e k s a n d e r M a k o w e l s k i l u b M a k o w e s k io f i c e r g o s p o d a r c z y — N No f i c e r ż y w n o ś c io w y — N Nl e k a r z — p p o r . r e z . D o n a t H e le n io w s k id o w ó d c a 1 k o m p a n i i — p p o r . S t a n i s ł a w M a lk i e w ic z ( p o l e g ł p o d M ła w ą 3 IX )d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . r e z . J ó z e f S k o r y ń k o , o d 3 I X d o w ó d c a 1 k o m p a n i i ; I I — p p o r .

F r a n c i s z e k G u to w s k i , p o l e g ł 3 I X ; I I I — p o r . L e w iń s k i , p o l e g ł p o d M ła w ą d o w ó d c a 2 k o m p a n i i — p o r . r e z . S t a n i s ł a w K a p i l e w ic z , r a n n y 3 IXd o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p p o r . R o b e r t G e o r i c k , c i ę ż k o r a n n y — 3 IX , z m a r ł w 1940 г .; I I —

p p o r . J ó z e f L e b ie d ź ; I I I — p p o r . S t a n i s ł a w W e r n y h o r a , c i ę ż k o r a n n y 3 IX d o w ó d c a 3 k o m p a n i i — p o r . S t a n i s ł a w W e s o ło w s k i , r a n n y 3 IX

366 Ryszard Juszkiewicz

d o w ó d c y p l u t o n ó w — N Nd o w ó d c a 1 k o m p a n i i c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — k p t . C z e s ła w K r u s z e w s k i d o w ó d c y p l u t o n ó w — N Nd o w ó d c a p l u t o n u t a c z a n e k — p p o r . A n t o n i P o d u lk a , r a n n y d o w ó d c a p l u t o n u m o ź d z ie r z y — N N

1-І b a t a l i o n 80 p u ł k u p i e c h o tyd o w ó d c a — m j r L u d w i k S t a n i s ł a w J ę d r z e j c z y k , r a n n y p o d M ła w ą , p o r a z d r u g i w W a r s z a w iea d i u t a n t — p p o r . r e z . F r a n c i s z e k M a tu s , p o l e g ł w W a r s z a w ie 23 I X , o d 16 I X k p t . K a r o l B a b r a jd o w ó d c a p l u t o n u ł ą c z n o ś c i — p o r . r e z . R o m a n K i e r s n o w s k i , p o l e g ł w W a r s z a w ie 2 6 IXo f i c e r g o s p o d a r c z y — p p o r . r e z . M i c h a ł D a w id z iu k , r a n n yo f i c e r ż y w n o ś c io w y — p p o r . r e z . R u d o l f D ą b r o w s k i , , r a n n yl e k a r z — p p o r . r e z . l e k . d r G r z e g o r z D a w id K a g a nd o w ó d c a 4 k o m p a n i i — p o r . L e o n K r a j e w s k id o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . Z b ig n ie w G r z y b o w s k i ; · I I — p p o r . r e z . S t e f a n I w a n a s z k o , r a n n y

p o d M ła w ą ; I I I — p p o r . r e z . J a n Z y g m u n t M y s z k o w s k i , r a n n y 4 IX d o w ó d c a 5 k o m p a n i i — p p o r . r e z . K a z im ie r z O le c h o w s k i l u b p o r . T e o d o r D ą b r o w s k i d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p o r ^ r e z . F r a n c i s z e k M a n n , c i ę ż k o r a n n y p o d B e n i a m i n o w e m ; I I —

p o r . r e z . M ic h a ł O w s in k ie w ic z ; I I I — p p o r . r e z . J a n S a n t y c z d o w ó d c a 6 k o m p a n i i — k p t . W ł a d y s ł a w S ta s z e w s k i , c i ę ż k o r a n n y 3 IXd o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . r e z . J a n P e s , c i ę ż k o r a n n y 1 8 I X w W a r s z a w ie ; I I — p p o r .

r e z . W ła d y s ł a w S m o r s z c z a k ; I I I — p p o r . r e z . R y s z a r d P y t l e w i c z , p o l e g ł 3 I X p o d M ła w ąd o w ó d c a 2 k o m p a n i i c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — p o r . T e o d o r A n d r z e j D ą b r o w s k i ,

r a n n y .d o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p p o r . r e z . W i to ld R a c z y ń s k i , r a n n y ; I I — p p o r . r e z . R u d o m in o ; I I I —

p p o r . r e z . T a d e u s z K a r o l A n t o n i S t r a u s s , p o l e g ł 12 I X p o d B e n i a m i n o w e m d o w ó d c a p l u t o n u t a c z a n e k — p p o r . r e z . W ł a d y s ł a w T r o j a n o w s k i d o w ó d c a p l u t o n u m o ź d z ie r z y — p p o r . r e z . E d w a r d D i e t r y c h

I I I b a t a l i o n 8& p u ł k u p i e c h o ty d o w ó d c a — m j r A r n o ld J a ś k o w s k i , r a n n y a d i u t a n t — p p o r . r e z . J a n M a s i a nd o w ó d c a p l u t o n u łą c z n o ś c i — p p o r . r e z . S t a n i s ł a w G ie r w ie l a n i e c , o f i c e r g o s p o d a r c z y — p p o r . r e z . E u g e n i u s z C h o d k o w s k i o f i c e r ż y w n o ś c io w y — p p o r . r e z . K a z im ie r z B o u ż y k , r a n n y l e k a r z — p p o r . l e k . A d a m F id r o c k id o w ó d c a 7 k o m p a n i i — p p o r . J ó z e f B e n d e r , p o l e g ł 1 I X , o d 2 IX p o r . S t a n i s ł a w Ś lu s a r c z y k d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p o r . r e z . W i k t o r D u le w ic z l u b p o r . E g o n R a t a j c z y k ; I I — p p o r . r e z .

H a jd u c z e n ia ; I I I — s i e r ż . W ł a d y s ł a w T u r e k , o d 2 I X d o w ó d c a I p l u t o n u , p o t e m s ie r ż . W i t a s z e k

d o w ó d c a 8 k o m p a n i i — p o r . K a z im ie r z O r z e c h o w s k id o w ó d c y , p l u t o n ó w : I — p p o r . r e z . K a c z o r o w s k i ; I I — p o r . r e z . J e r z y S z w e m in l u b p p o r . r e z ,

W a c ła w O b r ę b o w s k i ; I I I — p p o r . r e z . m g r S t a n i s ł a w S ie s ic k i d o w ó d c a 9 k o m p a n i i — k p t . Z e n o n W i k t o r S a w k a ( d o 18 IX )d o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p p o r . F r a n c i s z e k G a r a s o n , o d 18 IX d o w ó d c a 9 k o m p a n i i ; I I — p p o r .

r e z . S te c e w ic z ; I I I — N N d o w ó d c a 3 k o m p a n i i c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — p o r . J a n Z y g m u n t F i s z e r l u b k p t .

I ^ o r o s zd o w ó d c y p lu t o n ó w : I — N N ; I I — p p o r . r e z . S t a n i s ł a w W a r c z y g ło w a , r a n n y ; І Ц — p p o r .

C ic h yd o w ó d c a p l u t o n u t a c z a n e k — p p o r . M ie c z y s ła w S m a l , r a n n y p o d M ła w ą d o w ó d c a p l u t o n u m o ź d z ie r z y — N N

A r t y l e r i a

20 p u ł k a r t y l e r i i l e k k i e j d o w ó d c a — p p ł k a r t . K a z im ie r z W e r y ń s k i , r a n n y a d i u t a n t — k p t . W i to ld K o s s o w s k i , p o t e m k p t . K a z im ie r z W a ż y ń s k i o f i c e r o b s e r w a c y jn y — p o r . R o m a n W a c h o w ic z

Bitwa pod Mlaw q (1— 4./X 1939) 367

o f i c e r ł ą c z n o ś c i — p o r . A n t o n i G ó r z y ń s k i lu b . G r z y w n ak w a t e r m i s t r z — k p t . T a d e u s z J a n i s z e w s k id o w ó d c a p l u t o n u to p o g r a f i c z n e g o — p o r . J a n G u l b iń s k id o w ó d c a p l u t o n u g o s p o d a r c z e g o — p p o r . A lo j z y C z a r n e c k i l u b s t . o g n i o m is t r z S t a n i s ł a w

U r a w s k iz b r o jm i s t r z — s i e r ż . M ic h a ł S z a w r o c k is z e f k a n c e l a r i i — p l u t . W ła d y s ł a w D o b r o g o w s k id o w ó d c a k o l u m n a m u n i c y j n y c h — c h o r . F r a n c i s z e k B a r a n , p p o r . r e z . T r a f a l s k i k a p e l m i s t r z — s t . o g n m . I g n a c y Ł u k a s z e w s k i

I d y w iz jo nd o w ó d c a d y w i z j o n u — k p t . T a d e u s z N o w a c z y ń s k id o w ó d c a 1 b a t e r i i — k p t . K a z im ie r z N o w iń s k io f i c e r z w ia d o w c z y — p o r . S t a n i s ł a w B a b ic k io f i c e r o g n io w y — p p o r . M ie c z y s ła w U r a w s k is z e f ł ą c z n o ś c i — p p o r . A lo j z y T o r u ń s k i , p o l e g ł p o d M ła w ąs z e f b a t e r i i — o g n i o m is t r z Z i e l i ń s k iz w ia d o w c y . — p l u t . M i c h a ł P i l e j c z y k ; p l u t . R y s z a n o w s k i ; k p r . A n t o n i S z a ty lo w ic z d o w ó d c y b a t e r i i : 2 — k p t . R u d o l f L i p e n s k ý , p o l e g ł p o d M ła w ą ; 3 — p o r . J ó z e f M i łk o w s k i , p o ­

l e g ł p o d M ła w ąo f i c e r z w ia d o w c z y — . p o r . S t a n i s ł a w T r a c e w s k i , p o l e g ł p o d M ła w ą o f i c e r p ł a t n i k — p o r . R o k ie w ic z

I I d y w iz jo n ,d o w ó d c a d y w i z j o n u — m j r T e o f i l C h c iu k d o w ó d c a 4 b a t e r i i — k p t . J a n W a le n d z ia k s z e f ł ą c z n o ś c i — p o r . W ła d y s ł a w G o ś l iń s k is z e f b a t e r i i — s t . o g n m . T a d e u s z . T a b a k a , p o t e m s t . o g n m . W i to ld W a n a g a s d o w ó d c a 5 b a t e r i i — k p t . Z b ig n ie w P a r y s , p o le g ł , p o d M ła w ą s z e f b a t e r i i — s t . o g n m . F r a n c i s z e k G r a b o w s k i d o w ó d c a 6 b a t e r i i — p o r . H e n r y k J a ź w i ń s k is z e f b a t e r i i — s t . o g n m . M a r c in S a ł a t a , p o t e m p l u t . F a b i a n I s k r z y c k i

I I I d y w iz jo nd o w ó d c a d y w i z j o n u — m j r K a z im ie r z S z c z ę ś n ia k , (2 L X 1945).d o w ó d c a 7 b a t e r i i — k p t . S t e f a n B u łd e s k i , r a n n yo f i c e r o g n io w y — p p o r . B r o n i s ła w C h o jn o w s k id o w ó d c a 8 b a t e r i i — k p t . S t a n i s ł a w S o w iń s k i , r a n n y ,s z e f b a t e r i i — p l u t . W i k t o r L e s z c z y ń s k id o w ó d c a 9 b a t e r i i — W i to ld K o s s o w s k is z e f ł ą c z n o ś c i — s t . o g n m . J a n W y g lą d a ł as z e f b a t e r i i — p l u t . M ik o ła j B ie łu s zl e k a r z e w e t e r y n a r i i — p p o r . r e z . L u d w i k C z a jk o w s k i , p p o r . r e z . E m i l i a n O r z y ło w s k .i

20 d y w i z j o n a r t y l e r i i c i ę ż k i e jd o w ó d c a — m j r a r t . S t a n i s ł a w D o m ic z e ka d i u t a n t — p p o r . A l f r e d S tö s s e lo f i c e r z w ia d o w c z y — p p o r . A d a m B u r b a ł ad o w ó d c a ł ą c z n o ś c i — p p o r . r e z . F r a n c i s z e k M ic h a lp k id o w ó d c a k o l u m n y a m u n i c y j n e j — p o r . r e z . K a c p e r K o n s t a n t y S k i r m u n t td o w ó d c a k o l u m n y t a b o r o w e j — p p o r . r e z . t a b . S t a n i s ł a w O g r o d z iń s k io f i c e r ż y w n o ś c io w y — p p o r . r e z ; J e r z y S t a r o s i e l e cl e k a r z s a n i t a r n y — p o r . r e z . l e k . P i o t r W o jc z a kl e k a r z w e t e r y n a r i i — p o r . r e z . l e k . w e t . S t e f a n Ż e b r o w s k id o w ó d c a 1 b a t e r i i — p o r . E u g e n iu s z N i e m u n i so f i c e r z w ia d o w c z y — p p o r . r e z . B r o n i s ła w H a s ie w ic zo f i c e r o g n io w y — p p o r . r e z . H ip o l i t K o ła t ad o w ó d c a p l u t o n u — p p o r . r e z . E d w a r d S z o s te ks z e f b a t e r i i — p lU t. K a z im ie r z J a r k o w s k id o w ó d c a 2 b a t e r i i — p o r . A l e k s a n d e r S z m i t

368 Ryszard Juszkiewicz

o f i c e r z w ia d o w c z y — p p o r . r e z . E d m u n d A d a m K o s k a o f i c e r o g n io w y — N Nd o w ó d c a p l u t o n u — p c h o r . M ic h a l c z e w s k i s z e f b a t e r i i — o g n m . Z a b ło c k i

BI b a t e r i a a r t y l e r i i p r z e c i w l o t n i c z e j d o w ó d c a — p p o r . S t e f a n P a w ł o w s k i z a s tę p c a — p p o r . r e z . A n d r z e j T r e t i a kd o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . A n d r z e j T r e t i a k ; I I — p p o r . r e z . S ła w o m i r G l iń s k i

20 b a t a l i o n s a p e r ó wd o w ó d c a — m j r J u l i u s z L e v i t t o u xz a s tę p c a d o w ó d c y — k p t . r e z . M ik o ła j B r z e z iń s k id o w ó d c a 1 k o m p a n i i — p o r . M ie c z y s ł a w K u r k o w s k i (w A K „ S o w a ” )d o w ó d c a 2 k o m p a n i i — p o r . W ło d z im ie r z S ik o r s k id o w ó d c a 3 k o m p a n i i z m o t o r y z o w a n e j — p o r . G u s t a w W ą s ik o w s k i (w A K „ G u c io ” , „ K r u k ” )k w a t e r m i s t r z — k p t . s a p . A n d r z e j R o s tw o r o w s k id o w ó d c a k o l u m n y s a p e r s k i e j — p o r . in ż . W o jc ie c h P io t r o w s k id o w ó d c a p l u t o n u c h e m ic z n e g o — p p o r . C z e s ła w W o y n o

S a m o d z ie ln a k o m p a n i a c e k a e m ó w i p r z e c iw lo tn i c z a d o w ó d c a k o m p a n i i — k p t . K a r o l J a n B a b r a jd o w ó d c y p l u t o n ó w — p o r . r e z . S t a n i s ł a w P a c y n a , p o l e g ł 1 I X ; p o r . M a r ia n S t a n i s ł a w F is z e r ;

p o r . J a n J a k u b U r b a n

20 k o m p a n i a ł ą c z n o ś c id o w ó d c a — k p t . K a z i m ie r z L e w a n d o w s k id o w ó d c a p l u t o n u ż a n d a r m e r i i — p p o r . r e z . Z y g m u n t S u tk o w s k i d o w ó d c a t a b o r ó w — p o r . r e z . S t e f a n K r u p o w ic zd o w ó d c a 20 k o m p a n i i s a n i t a r n e j — m j r d r M a ń k o w s k i l u b p p o r . l e k . G r u d z i ń s k i k o m e n d a n t s z p i t a l a p o lo w e g o — N N

O d d z i a ł y p r z y d z i e l o n e d o d y w i z j i

I I M a z u r s k i B a t a l i o n O b r o n y N a r o d o w e j ( M ła w s k i) d o w ó d c a — k p t . J ó z e f S t a n i s ł a w K i e r n o ż y c k i , o d 4 I X p o r . F e l i k s D ą b e c k i a d i u t a n t b a t a l i o n u — p p o r . r e z . L u c j a n G o r z ą c hd o w ó d c a 1 k o m p a n i i — p o r . F e l i k s D ą b e c k i , o d 4 I X p o r . r e z . J ó z e f T r u s z c z y ń s k i , p o l e g ł

w b i t w i e p o d W ie l i s z e w e m d o w ó d c a 2 k o m p a n i i — p l u t . r e z . C z e s ła w S te l ą g o w s k id o w ó d c a 3 k o m p a n i i — p o r . R o m a n S m e n d a ( o d 2 I X p o r . r e z . J a n K ło b u k o w s k i ) d o w ó d c a p l u t o n u z w ia d u k o l a r z y — p p o r . r e z . J ó z e f Ś l i w i ń s k id o w ó d c y p l u t o n ó w w k o m p a n i a c h p i e c h o ty — p o r . r e z . J ó z e f T r u s z k o w s k i , p p o r . r e z . S t a ­

n i s ł a w T r u s z c z y ń s k i , p p o r . r e z . M a r i a n T y b u r s k i , p p o r . r e z . W i k t o r K o r n is z e w s k i , s t . s i e r ż . j a s z c z a k , p l u t . K o r n a l e w s k i , p p o r . r e z . B r o n i s ła w Ś w i ą t k o w s k i , p p o r . r e z . R o m a n P r z y ł u c k i , p l u t . p c h o r . Z d z i s ł a w S u d z i a r s k i , p p o r . r e z . J a n P r z e w o d o w s k i

d o w ó d c a z w ia d u p l u t o n u — p p o r . r e z . J ó z e f Ś l i w i ń s k i d o w ó d c a p l u t o n u ł ą c z n o ś c i — s t . s i e r ż . r e z . A n t o n i B u r a k o w s k i d o w ó d c a p l u t o n u p r z e c i w p a n c e r n e g o — p p o r . r e z . S t a n i s ł a w S y r y c z y ń s k i l e k a r z b a t a l i o n u — p p o r . r e z . M a k s y m i l ia n K o r y to w s k i s z e f b a t a l i o n u — s t . s i e r ż . L i s o w s k i o f i c e r p ł a t n i k — p o r . r e z . S t a n i s ł a w K o n f e r o w ic z

59 d y w iz jo n a r t y l e r i i l e k k i e j d o w ó d c a — m j r M ie c z y s ł a w S u z ind o w ó d c a 1 b a t e r i i — p o r . W ie s ł a w J ó z e f G ą s io r o w s k id o w ó d c a 2 b a t e r i i — p o r . J a n A d a m N o w ic k id o w ó d c a 3 b a t e r i i — k p t . P i o t r K a c z k o w s k i

Bitwa pod M law q (1— 4 IX 1939) 369

78 d y w i z j o n a r t y l e r i i l e k k i e j d o w ó d c a — m j r F e l i k s K o s z u c k i a d i u t a n t — N N o f i c e r z w ia d o w c z y — N Nd o w ó d c a ł ą c z n o ś c i — p p o r . r e z . A n t o n i M a k a r s k id o w ó d c a k o l u m n y a m u n i c y j n e j — N Nd o w ó d c a k o l u m n y t a b o r o w e j — N No f i c e r ż y w n o ś c io w y — N Nl e k a r z s a n i t a r n y — N Nl e k a r z w e t e r y n a r i i — N Nd o w ó d c a 1 b a t e r i i — k p t . T a d e u s z P ie c h o c k i d o w ó d c a 2 b a t e r i i — k p t . L u d w i k L ip k o d o w ó d c a 3 b a t e r i i — k p t . K a z im ie r z S te ć

88 d y w i z j o n a r t y l e r i i c i ę ż k i e jd o w ó d c a — m j r J e r z y H e n r y k W ła d y s ł a w D u r s k i - T r z a s k aa d i u t a n t — p p o r . r e z . M i c h a ł S a m u l s k lo f i c e r z w ia d o w c z y — N No f i c e r i n f o r m a c y j n y — N Nd o w ó d c a ł ą c z n o ś c i — N Nd o w ó d c a k o l u m n y a m u n i c y j n e j — N Nd o w ó d c a k o l u m n y t a b o r o w e j — N No f i c e r ż y w n o ś c io w y — N Nl e k a r z s a n i t a r n y — N Nl e k a r z w e t e r y n a r i i — N Nd o w ó d c a 1 b a t e r i i — k p t . S t e f a n S ło w ik o w s k id o w ó d c a 2 b a t e r i i — p o r . E d w a r d F r ą c z e kd o w ó d c a 3 b a t e r i i — p o r . M a r i a n K a c z o r o w s k i

1 s a m o d z ie ln y b a t a l i o n c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h i b r o n i t o w a r z y s z ą c e j d o w ó d c a — m j r W a c ła w K u c z a j - K u c z a j o w s k i z a s t ę p c a d o w ó d c y — k p t . B r o n i s ł a w K a r o l K o p c z y ń s k id o w ó d c a 1 k o m p a n i i c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — p p o r . A n t o n i M o d y ń s k i

M A Z O W IE C K A B R Y G A D A K A W A L E R II

d o w ó d c a — p ł k d y p l . J a n K a r c z z a s t ę p c a — p ł k M ik o ła j W ię c k o w s k i o f i c e r o r d y n a n s o w y — N N s z e f s łu ż b y s p r a w i e d l i w o ś c i — N N k a p e l a n — N N

Sz t a bs z e f s z t a b u — m j r d y p l . M a r c in F r e y m a no f i c e r o p e r a c y j n y — r t m . d y p l . J a n P io t r o w s k io f i c e r w y w ia d o w c z y — p o r . B o g u s ła w G ó r a l ikd o w ó d c a ł ą c z n o ś c i — m j r J e r z y B r o d z ik o w s k ik o m e n d a n t k w a t e r y g łó w n e j — r t m . B o h d a n J u s z k i e w ic zd o w ó d c a s z w a d r o n u ł ą c z n o ś c i — k p t . R y b iń s k i , p o t e m p o r . J a n M a z u rd o w ó d c a p l u t o n u ż a n d a r m e r i i — p o r . S t a n i s ł a w R y b k a

K w a t e r m i s t r z o s t w o

k w a t e r m i s t r z — r t m . d y p l . A n t o n i L a n d o w s k io f i c e r s łu ż b y i n t e n d e n t u r y — k p t . i n t . L e o n K o w a lc z e w s k is z e f s łu ż b y z d r o w i a — N Ns z e f s łu ż b y w e t e r y n a r y j n e j — N Ns z e f s łu ż b y u z b r o j e n i a — N N

24. K o m u n i k a t y . .

370 Ryszard Juszkiewicz

O d d z i a ł y r o z p o z n a w c z e B r y g a d y

11 d y w iz jo n p a n c e r n yd o w ó d c a — m j r S t e f a n M a je w s k i I I * a d i u t a n t — k p t . Z b ig n ie w B r o d z ik o w s k i o f i c e r ł ą c z n o ś c i — p o r . J a r o s ł a w H e r m a nd p w ó d c a s z w a d r o n u s a m o c h o d ó w p a n c e r n y c h — k p t . M ir o s ła w J a r o c i ń s k i d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p o r . M ic h a ł N a h o r s k i ; I I — c h o r . S t a n i s ł a w W o jc ie s z a k s z e f u z b r o j e n i a — s t . s i e r ż . J ó z e f W il led o w ó d c a s z w a d r o n u c z o łg ó w r o z p o z n a w c z y c h T K — k p t . S t a n i s ł a w S p o d e n k ie w ic z d o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p o r . J a n Z e b r o w s k i , z a s tę p c a d o w ó d c y — p c h o r . S ta s ie w ic z ; I I — p o r .

r e z . E d w a r d M a r iu s z S o k o p p , z a s t ę p c a d o w ó d c y — p l u t . J ó z e f D r ę ż e k ; I I I — c h o r . S p i - r y d i o n S lą z a k ie w ic z , z a s t ę p c a d o w ó d c y — p l u t . A l f r e d G ło w iń s k i

d o w ó d c a p l u t o n u t e c h n ic z n o - g o s p o d a r c z e g o — k p t . T a d e u s z W e r y h o - D a r o w s k i s z e f k o m p a n i i — s t . s i e r ż . W ł a d y s ł a w Z ie l i ń s k i o f i c e r g o s p o d a r c z y ( p ł a t n i k ) — p o r . r e z . J a n L e w o ń s k i d o w ó d c a k o l u m n y t e c h n ic z n o - g o s p o d a r c z e j — p l u t . J ó z e f L a s e k

S z w a d r o n k o l a r z y B r y g a d y d o w ó d c a — m j r E d w a r d Ś n ie g o c k i

1 p u ł k s z w o le ż e r ó wd o w ó d c a — p ł k d y p l . J a n u s z A l b r e c h tI z a s tę p c a — m j r A l e k s a n d e r H r y n k ie w i c z , m j r S z a l ik o s z w i l i d o 7 IXI I z a s tę p c a — m j r M ie c z y s ł a w B ig o s z e w s k i d o 7 IX 1939 a d i u t a n t — p o r . W i to ld T a r n o w s k io f i c e r w y w ia d o w c z y — p p o r . J a n K o c h a ń s k i k a p e l a n — k s . k p t . S ło n im s k io f i c e r b r o n i p r z e c i w g a z o w e j — p p o r . r e z . M ie c z y s ła w C z e h i r y nl e k a r z — m j r d r m e d . S t e f a n T a r n o w s k il e k a r z w e t e r y n a r i i — k p t . l e k a r z w e t . P i o t r B y l in ad o w ó d c a p l u t o n u p r z e c i w p a n c e r n e g o — p o r . B o h d a n P a w ł o w i c z v e l P a w le w ic z d o w ó d c a p l u t o n u k o l a r z y — p o r . R y s z a r d T r ę t o w s k i d o w ó d c a p l u t o n u ł ą c z n o ś c i — p o r . r e z . J a r z ę b s k i p ł a t n i k — k p t . G r z e g o r z J u n gd o w ó d c a 1 s z w a d r o n u — r t m . L u d w i k B ie ń k o w s k id o w ó d c a 2 s z w a d r o n u — p o r . A r k a d i u s z D e je w s k id o w ó d c a 3 s z w a d r o n u — p o r . S t e f a n O r p is z a w s k id o w ó d c a 4 s z w a d r o n u — r t m . R o m a n C h r u s z c z e w s k id o w ó d c a s z w a d r o n u c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — r t m . K a z im ie r z S o ł t a n P e r e ś w i a t d o w ó d c a s z w a d r o n u e r > s p o d a r c z e g o — p o r . r e z . E d w a r d L e d ó c h o w s k i d o w ó d c a s z w a d r o n u m a r s z o w e g o — r t m . r e z . K a r o l W ic k e n h a g e n

7 p u ł k u ł a n ó wd o w ó d c a — p p ł k M a r ia n S k r z y n e c k iI z a s tę p c a d o w ó d c y p u ł k u — m j r W o jc ie c h P o h o s k iI I z a s tę p c a d o w ó d c y p u ł k u ( k w a t . ) — m j r R o m u a ld S a s - J a w o r s k i a d i u t a n t — p o r . T a d e u s z B y l in aI I a d i u t a n t i o f i c e r o r d y n a n s o w y — p o r . H e n r y k S u c h o d o l s k i o f i c e r i n f o r m a c y j n y — p o r . L e s z e k P r z y b o j e w s k i d o w ó d c a s z w a d r o n u g o s p o d a r c z e g o — p o r . r e z . A n t o n i R y c h ło w s k i o f i c e r b r o n i i p r z e c i w p a n c e r n y — c h o r . J e r z y R o m a n o w s k i

* C y f r ą I I o z n a c z o n o d o w ó d c ę 11 d y w iz jo n u p a n c e r n e g o , m j r . S t e f a n a M a je w s k ie g o ( p ó ź ­n i e j p o d p u ł k o w n i k a ) w o d r ó ż n ie n i u o d i n n y c h o f i c e r ó w k o r p u s u b r o n i p a n c e r n e j , k t ó r z y p e ł n i l i s ł u ż b ę w o j s k o w ą w p o l s k ic h s i ł a c h z b r o jn y c h . I t a k w l i t e r a t u r z e w o j s k o w e j p łk d y p l . T a d e u s z A d a m F e l i k s M a j e w s k i o z n a c z o n y j e s t c y f r ą I , m j r S t e f a n M a je w s k i I I , k p t . S t e f a n M a je w s k i I I I , p o r . A l e k s a n d e r M a je w s k i IV , p o r . J e r z y M a je w s k i V , p p o r . M a r ia n M a je w s k i V I І p p o r . W i k t o r M ic h a ł M a je w s k i V I I ( p o r . M . W . Z e b r o w s k i , Z a r y s p o l s k i e j b r o n i p a n c e r n e j 1918— 1947, L o n d y n 1971, SS. 557—592).

Bitwa pod M law ą (1— 4 IX 1939) 371

o f i c e r ż y w n o ś c io w y — c h o r . S t e f a n Z a k r z e w s k i p ł a t n i k — k p t . i n t . K a r o l Ł o p u s z a ń s k il e k a r z p u ł k u — p o r . s ł u ż b y z d r o w i a l e k . m e d . R y s z a r d K a s z u b s k i l e k a r z w e t e r y n a r i i — k p t . s ł u ż b y z d r o w i a l e k . w e t . F e l i k s A l b r e c h t k a p e l a n — k s . S k o w r o ń s k is z e f k a n c e l a r i i p u ł k u — s t . w a c h m . W a c ła w L e w ic k i s z e f s z w a d r o n u g o s p o d a r c z e g o — s t . w a c h m . J a n C z a jk o d o w ó d c a 1 s z w a d r o n u — m j r S e w e r y n K u le s z ad o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p o r . J e r z y F a b f y c y ; I I — p p o r . W ła d y s ł a w P a r z o n k o ; I I I — p p o r .

A n d r z e j P o n ia t o w s k i s z e f s z w a d r o n u — s t . w a c h m . S t a n i s ł a w S m o le ń s k i d o w ó d c a 2 s z w a d r o n u — p o r . J a n u s z P o z io m s k id o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . W i to ld S z a n i a w s k i ; I I — p p o r . r e z . M a r i a n K o l l a k ; I I I — p p o r .

r e z . A n d r z e j H e lb ic h s z e f s z w a d r o n u — w a c h m . J a n D a m m d o w ó d c a 3 s z w a d r o n u — p o r . S t e f a n S t a n d e ł ł od o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . r e z , S t a n i s ł a w O k o ł o - K u ła k ; I I — p p o r . M ic h a ł S r o c z y ń s k i ;

I I I — p p o r . Z y g m u n t K a c ic k i s z e f s z w a d r o n u — s t . w a c h m . H e n r y k S a m o r a j d o w ó d c a 4 s z w a d r o n u — t r m . A n t o n i M ę c z a r s k id o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p o r . Z b ig n ie w R o ż a ło w s k i ; I I — p p o r . A n t o n i K a w e c k i ; I I I — p p o r .

r e z . J a n B u ła w s k i s z e f s z w a d r o n u — w a c h m . J a n G l iw iń s k id o w ó d c a s z w a d r o n u c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — r t m . J a n u s z R u s z c z y ń s k i d o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r , W ła d y s ł a w G r o c h o l s k i ; I I — p p o r . r e z . M a c ie j G r ó d e c k i ; I I I —

p p o r . r e z . M ie c z y s ł a w C h r z a n o w s k i s z e f s z w a d r o n u — s t . w a c h m . J a n B r o n i s z P l u t o n p r z e c i w p a n c e r n yd o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p p o r . S t e f a n G o ła s z ; I I — w a c h m . W ła d y s ł a w T y b i n k o w s k i d o w ó d c a p l u t o n u k o l a r z y — p o r . W o jc ie c h K o n o p k a ; z a s t ę p c a d o w ó d c y p l u t o n u — p l u t . W a ­

c ł a w M a k u s z e w s k id o w ó d c a p l u t o n u ł ą c z n o ś c i — p o r . Z y g m u n t J a s i e ń s k i ; z a s t ę p c a d o w ó d c y p l u t o n u — p c h o r .

r e z . A n d r z e j S r o c z y ń s k i d o w ó d c a d r u ż y n y r a d io w e j — p l u t . R z e p iń s k i d o w ó d c a d r u ż y n y p i o n i e r ó w — k p t . A c h r a m ie j

11 p u ł k u ł a n ó w d o w ó d c a — p p ł k W ł a d y s ł a w M ą c z e w s k i (1972)I z a s t ę p c a — m j r B o h d a n W ie c z o r k ie w ic zI I z a s t ę p c a — m j r r e z . E d w a r d K le s z c z y ń s k i k w a t e r m i s t r z — m j r L u c j a n S z y m a ń s k ia d i u t a n t — r t m . A d a m R z e s z o t a r s k i d o 4 IX , p o t e m p o r . A d a m S z u lc z e w s k i d o 2 4 I X 1939 r . o f i c e r o r d y n a n s o w y — p p o r . r e z . J a n B o r z y m o w s k io f i c e r z w ia d o w c z y — p p o r . S t e f a n P ió r k o w s k i , o d 3 I X p o r . J a n R y g ie r o f i c e r b r o n i i p r z e c iw g a z o w y — r t m . J ó z e f A d a m c z y k z a s tę p c a o f i c e r a b r o n i i p r z e c iw g a z o w e g o — p o r . J ó z e f D z b a ń s k i o f i c e r g o s p o d a r c z y ( i n t e n d e n t ) — k p t . S t a n i s ł a w C h m u r az a s t ę p c a o f i c e r a g o s p o d a r c z e g o i d o w ó d c a t o b o r u — p o r . E d w a r d F r a n k i e w ic zo f i c e r p ł a t n i k — c h o r . L u d w i k S ta r c z e w s k io f i c e r ż y w n o ś c io w y — c h o r . R o m u a l d K o s tk i e w ic zl e k a r z m e d y c y n y — m j r l e k . K o n r a d D a c k ie w ic z (24 I X 1939)l e k a r z w e t e r y n a r i i — p o r . l e k . w e t . Z y g m u n t K a l in o w s k ik a p e l a n — k s . A l e k s a n d e r W ie lg i l a s k is z e f k a n c e l a r i i p u ł k u — N Nd o w ó d c a 1 s z w a d r o n u — r t m . A n d r z e j S z w a r c e n b e r g - C z e r n yd o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p o r . M ic h a ł B o ja n o w s k i ; I I — p p o r . J e r z y D ł u t e k ( r a n n y 12 I X 1939 г .) ;

I I I — p p o r . T a d e u s z A r c h u t o w s k i s z e f s z w a d r o n u — s t . w a c h m i s t r z W a c ła w K o m o r o w s k id o w ó d c a 2 s z w a d r o n u — p o r . A d a m S z u lc z e w s k i , o d 5 IX p o r . K a z i m ie r z S a w i c k i , p o l e g ł

1 1 I X 1939, o d 12 I X p o r . E d w a r d F r a n k i e w ic z

2 4 *

372 Ryszard Juszkiewicz

d o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p p o r . J e r z y S i t k o w s k i ; I I — p o r . S z y m o n R u d o w s k i ; I I I — p p o r . J a n Z i e l i ń s k i , o d 3— 5 IX p p o r . J a n B o r z y m o w s k i

s z e f s z w a d r o n u — s t . w a c h m i s t r z W in c e n ty J a g n i e ż a d o w ó d c a 3 s z w a d r o n u — p o r . J ó z e f K w i a tk o w s k id o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p o r . M ic h a ł K w a p i s z e w s k i ; I I — p o r . K a z im ie r z S a w ic k i d o 5 I X 1939;

I I I — p o r . K a z i m ie r z B a p r e w s k i s z e f s z w a d r o n u — w a c h m . W a c ła w S y m o n id e s d o w ó d c a 4 s z w a d r o n u — r t m . F r a n c i s z e k W r z o s e kd o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . W ł a d y s ł a w K o s s a k o w s k i ; I I — p o r . A n d r z e j Ż y l iń s k i ; I I I —

p p o r . S t a n i s ł a w K u l ig o w s k i s z e f s z w a d r o n u — s t . w a c h m i s t r z W a c ła w R u d z iń s k id o w ó d c a s z w a d r o n u c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — r t m . S z c z ę s n y K r u m m e l - S z a c h - B e y d o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p p o r . M ik o ła j K i s i e l - K i ś l a ń s k i ; I I — p o r . S t a n i s ł a w Ł e b k o w s k i ; I I I —

c h o r . A l e k s a n d e r M a z g a j s k i , p o l e g ł 24 IX p o d S u c h o w o lą s z e f s z w a d r o n u — w a c h m . S t a n i s ł a w D e m is ł a w s k i d o w ó d c a s z w a d r o n u m a r s z o w e g o — r t m . J ó z e f D w o r a k o w s k id o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p o r . r e z . M ie c z y s ła w S y c h o w s k i ; I I — p p o r . r e z . S t a n i s ł a w G a r c z y ń -

s k i ; I I I — p p o r . r e z . J e r z y O s t r o w s k i d o w ó d c a s z w a d r o n u g o s p o d a r c z e g o — m j r k o n t r a k t o w y K o n s t a n t y S m o c z e w s k i l u b c h o r . S t a ­

n i s ł a w J a w o r s k i d o w ó d c a p l u t o n u p r z e c i w p a n c e r n e g o — p o r . Z d z i s ł a w R o ż e k s z e f p l u t o n u — p l u t . W ła d y s ł a w Z e b r o w s k i d o w ó d c a p l u t o n u ł ą c z n o ś c i — p o r . K a z im ie r z K a p p e l s z e f p l u t o n u — p l u t . K r a s z e w s k id o w ó d c a p l u t o n u k o l a r z y — p p o r . S t e f a n P ió r k o w s k i d o 2 IX 1939, z a s tę p c a d o w ó d c y p l u t o ­

n u — p p o r . W i to ld G ó r e c k i , r a n n y 2 I X 1939

1 d y w i z j o n a r t y l e r i i k o n n e j im . g e n . J ó z e f a B e m ad o w ó d c a — p p ł k a r t . T a d e u s z P i e t s c ha d i u t a n t — k p t . a r t . W a c ła w S k ó r z e w s k io f i c e r z w ia d o w c z y — k p t . a r t . J e r z y S ty p u ł k o w s k io f i c e r o b s e r w a c y jn y — p o r . r e z . a r t . T a d e u s z K u b a ls k io f i c e r b r o n i i p r z e c i w g a z o w y — N No f i c e r ł ą c z n o ś c i — p o r . a r t . J a n u s z K r a j e w s k io f i c e r ł ą c z n i k o w y — p p o r . r e z . a r t . W i to ld K a c z y ń s k io f i c e r ż y w n o ś c io w y — p o r . a r t . C z e s ła w W a lc z y ń s k id o w ó d c a s z w a d r o n u p i o n i e r ó w — m j r J ó z e f Z d a n o w ic z Z e m s tad o w ó d c a k o l u m n y a m u n i c y j n e j — p o r . r e z . a r t . S t a n i s ł a w L isd o w ó d c a s z w a d r o n u ł ą c z n o ś c i — k p t . B r o n i s ła w A d r i a n R y b iń s k il e k a r z — k p t . l e k . m e d . J a n Z a k r z e w s k il e k a r z w e t e r y n a r i i — p o r . l e k . w e t . N o w a k o w s k ip ł a t n i k — p o r . i n t . J ó z e f S k ó r n i c k i1 b a t e r i a — d o w ó d c a — k p t . a r t . R y s z a r d N ie w ia r o w s k i o f i c e r o g n io w y — N No f i c e r z w ia d o w c z y — p p o r . a r t . C z o ło w s k id o w ó d c y p l u t o n ó w : — p p o r . J e r z y H e r s e ; — p p o r . W a l d e m a r R ó m m e l2 b a t e r i a — d o w ó d c a — k p t . a r t . R y s z a r d R a d z ik o w s k i o f i c e r o g n io w y — N No f i c e r z w ia d o w c z y — p p o r . a r t . J e r z y K o s c h e n b a r - Ł y s k o w s k i d o w ó d c y p lu t o n ó w : — p p o r . a r t . T r u s z c z y ń s k i i N N3 b a t e r i a — d o w ó d c a — p o r . a r t . M ie c z y s ł a w S o k o ło w s k i o f i c e r o g n io w y — p o r . a r t . K a m iń s k io f i c e r z w ia d o w c z y — p o r . a r t . A d a m R a c z y ń s k i d o w ó d c y p lu t o n ó w : — p p o r . a r t . A n d r z e j Ś w ię c i c k i i N N4 b a t e r i a — d o w ó d c a — k p t . a r t . L e o p o ld S k a r ż y ń s k i o f i c e r o g n io w y — p o r . a r t . S t a n i s ł a w S a m o t y ja - L e n c z e w s k i o f i c e r z w ia d o w c z y — p p o r . r e z . a r t . J a n Z a łę s k id o w ó d c y p l u t o n ó w ; — p p o r . r e z . a r t . J ó z e f R u m e l ; d o w ó d c a p l u t o n u — p p o r . a r t . F r e y

3 b a t a l i o n s t r z e l c ó wd o w ó d c a — p p ł k M a r ia n Z b ig n ie w W ie r o ń s k i

Bitwa pod M fawq (1— 4 IX 1939) 373

a d i u t a n t — k p t . M a r ia n H e n r y k B o n a w e n tu r a W i tk o w s k i , p o t e m p p o r . A n t o n i P o s u d z e w s k id o w ó d c a p l u t o n u z w ia d u — p o r . E d w a r d T e o f i l J a r o c hd o w ó d c a p l u t o n u p r z e c i w — p o r . A l e k s a n d e r C z a s n o wd o w ó d c a p l u t o n u a r t y l e r i i — p o r . H e n r y k S z e f e rd o w ó d c a p l u t o n u ł ą c z n o ś c i — p o r . J ó z e f B o r o w ie cd o w ó d c a d r u ż y n y p i o n i e r ó w — k p r . A l e k s a n d e r K a m iń s k ik w a t e r m i s t r z — k p t . M a r i a n K o z ło w s k io f i c e r ż y w n o ś c i — c h o r . G o łę b i e w s k io f i c e r g o s p o d a r c z y — N No f i c e r p ł a t n i k — N No f i c e r b r o n i — N Nl e k a r z b a t a l i o n u — k p t . D y m i t r D o b r o w o l s k i s z e f k a n c e l a r i i — s t . s i e r ż . F r a n c i s z e k K u le s z a d o w ó d c a t a b o r ó w — s t . s i e r ż . J a n K o la s iń s k i d o w ó d c a 1 k o m p a n i i — p o r . A n t o n i P r z e ż d z i e c k id o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p o r . r e z . W ie s ł a w K a w i ń s k i l u b p o r . r e z . K a p c z y ń s k i ; I I — p p o r .

Z b ig n ie w S z w e d o j , r a n n y ; I I I — p o r . Z y g m u n t K i e l e r , p o t e m s t . s i e r ż . F r a n c i s z e k Ł a - s e c k i

s z e f k o m p a n i i — s t . s i e r ż . S t a n i s ł a w K o s o w s k i d o w ó d c a 2 k o m p a n i i — p o r . S t e f a n B o c ia n o w s k id o w ó d c y p lu t o n ó w : I — p p o r . M ic h a ł C h o m ic k i ; I I — p c h o r . F i l i p T r z a s k a ; I I I — p p o r . r e z .

Z y g m u n t K o z iń s k i d o w ó d c a 3 k o m p a n i i — k p t . J a n S z p o j a n k o w s k id o w ó d c y p lu t o n ó w : I — N N ; I I — p p o r . r e z . K a z im ie r z D e ja ; I I I — p p o r . r e z . K a z im ie r z

K o p as z e f k o m p a n i i — N Nd o w ó d c a k o m p a n i i c i ę ż k i c h k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — k p t . M a r ia n K a r o l L u d w i k F r e i b e r g e r d o w ó d c y p l u t o n ó w : I — p o r . F r a n c i s z e k B u z a ł a l u b p p o r . r e z . W ła d y s ł a w B ie g a ł a ; I I — p p o r .

M i c h a ł K a r o w s k i l u b p p o r . L e o n B r u s k i ; I I I — s t . s i e r ż . M a r i a n W a lc z a k d o w ó d c a p l u t o n u m o ź d z ie r z y — s t . s i e r ż . W a l e n t y M ik o ła j c z y k s z e f k o m p a n i i — s i e r ż . J ó z e f G u z

I I I . Z O N IE R Z E 20 D Y W I Z J I P IE C H O T Y P O L E G L I W B I T W I E G R A N I C Z N E J W O K R E S IE O D 1—4 W R Z E Ś N IA 1939 R O K U (188 O S O B )

( L I S T A N I E P E Ł N A ) *

A n t o s i a k Z b ig n ie w , B a c z y ń s k i A n to n i , B a n a s i a k R o c h , B a j d e r B o le s ł a w , B a łd y g a A d a m , B a r a n F r a n c i s z e k , B a r t n i k K o n s t a n t y , B a r t o s z e k A n d r z e j , p o r . B e n d e r J ó z e f , B ła c h o w ic z A n ­t o n i , B o n ie l W a c ła w , B o r e k F r a n c i s z e k , k p r . B o r o w s k i S t e f a n , B o r o s z k ie w ic z S t e f a n , p l u t . r e z . B e r u s z a k J a n , s t r z . B e r k o w ic z , p p o r . r e z . B i l i c k i , p p o r . r e z . B i ł e j c z u k F r a n c i s z e k , s z e r . B u j a n J a n , s i e r ż . C h o le w a J a n , C h u s z c z a A n t o n i , C h w a s z c z e w s k i J ó z e f , C ic h o w ic z W a le n ty , C ic h o w ic z F r a n c i s z e k , s t . s i e r ż . C is e k , p p o r . C is e k W i n c e n t y , s t r z . C z a r n e c k i , C z a r n o t a J a n , C z a r n e c k i W a c ła w , C z e r to k M ik o ła j , s z e r . C z y r g u n J a n , s t . s i e r ż . C z u p r y n J a n , s z e r . C h o d o ­r o w s k i H e n r y k , C z y ż e s F r o i m , u ł a n H a jd u c k i , D o b r i a n W ła d y s ł a w , s t r z . D z ie d z ic , D z ię c io ł J a n , D z iu r d z i a P i o t r , p p o r . E d e l b e r g G u s t a w , F a b i s z e w s k i W ła d y s ł a w , G i e r u s im c z y k P i o t r , G o łę b io w s k i , s t r z . G e m b a la , G r a b a r c z y k J ó z e f , k p r . G r a b o w s k i F e l i k s I g n a c y , G r a b o w s k i A n ­t o n i , G r a l iń s k i Z y g m u n t , k p r . G r y c h i e w i c z P a w e ł , k p r . G r y w a c z K a z im ie r z , s t . s i e r ż . G r z e s ik , p o r . G u t o w s k i F r a n c i s z e k , I z d e b s k i S t a n i s ł a w , s t . s i e r ż . J a n i k J ó z e f , J a n o w s k i J ó z e f , J ę d r y s z - c z a k W ła d y s ł a w , J a k s z e w i e z J u l i a n , K a b a c i ń s k i , K o z m e r s k i P i o t r , K a g e r J e r z y , K a m i ń s k i B o ­l e s ł a w , p o r . K a p i l e w ic z S ta n i s ł a w , K a s z k ie w ic z J u l i a n , K a r b o w i a k S t a n i s ł a w , k p r . K a r c z m a r e k J ó z e f , k p t . K a r c z e w s k i W a l e r i a n , k p r . K a r o l c z a k Z b ig n ie w , p c h o r . K a w a ł k o w s k i J e r z y , K e m -

* L i s t ę u s t a l o n o n a p o d s t a w i e d o k u m e n t ó w , z n a l e z i o n y c h w 1940 r o k u p o d c z a s e k s h u m a c j i p o l e g ł y c h n a p o l u b i t w y . D o k u m e n t y i r ó ż n e d r o b i a z g i z n a l e z i o n e p r z y z m a r ł y c h b y ł y p r z e ­c h o w y w a n e p o d c z a s o k u p a c j i p r z e z ż o łn i e r z y Z W Z /A K o b w o d u m ła w s k ie g o , z k t ó r y c h i n i c j a t y w y d o k o n a n o e k s h u m a c j i . W 1959 r o k u d o k u m e n t y t e p r z e k a z a n o d o z b io r ó w T o w a ­r z y s tw a M i ło ś n ik ó w Z ie m i M ła w s k ie j w M ła w ie . C z ę ś ć n a z w i s k p o l e g ł y c h u s t a l o n o n a p o d ­s t a w i e r e l a c j i ż o łn i e r z y 20 d y w iz j i p i e c h o ty , k s i ę ż y , m ie j s c o w e j l u d n o ś c i o r a z k s i ą g z g o n ó w .

374 Ryszard Juszkiewicz

p i s ta , K łu ś J a n , s t r z . K o c ik , K o r o lk o A r s e n iu s z , K o n k e l B e r n a r d , s t r z . K o r y tk o w s k i , p l u t . K o s iń s k i Z y g m u n t , s t . s i e r ż . K o ś c ie la k W a l e n t y , p p o r . K o w a le w s k i , k p r . K o z ie ł , K o w a l ik A l­f r e d , K ie m u ś S t e f a n , K o w a l k o w s k i E d m u n d , s t r z . K o s E la , p o r . K o w a le w s k i , K o w a l s k i J a n S t a n i s ł a w , K o z ło w s k i L u c j a n , p p o r . K r a w c z y ń s k i L e o n , p c h o r . K r a s i ń s k i , K r y t K o n s t a n t y , K u l i f e r J e r z y , k p r . L a c h o w ic z , L e s z c z y ń s k i S t a n i s ł a w , p p o r . L e w iń s k i , L e w c z u k J ó z e f , k p t . L ip e n s k ý R u d o l f , M o g ie ln i c k i H i e r o n im , M a c h a ła J ó z e f , p o r . M a lk i e w ic z S t a n i s ł a w , M i c h a l ­c z y k C z e s ła w , p o r . M a r k ie w ic z , s t r z . M a s i a r e k J a n , s trz ,. M ia łk i J ó z e f , M ic h n ie w ic z F r a n c i ­s z e k , k p r . M ic h a l c z y k S ta n i s ł a w , p p o r . r e z . M ic h e jd a , M ie d z iń s k i A n to n i , s t r z . M r o z ic k i , k p t . M ie t e c z k o , p o r . r e z . M i łk o w s k i J ó z e f , M o s to w y S ta n i s ł a w , p l u t . M a c ie s z y ń s k i J ó z e f , N a m y ś l a k J ó z e f , N a r k i e w i c z S t e f a n , N o w ic k i , s t . s i e r ż . M u la k K a z im ie r z , p l u t . N o w a k , s t . s t r z . O k o ło - w ic z D o m in ik , p o r . r e z . P a c y n a S t a n i s ł a w , P a j ą k J a n , s t r z . P a s z u k , p l u t . P ł a k s a M ic h a ł , s t r z . P io t r o w s k i J ó z e f , P o k r o c k i A d a m , P o n ik o w s k i J u l i a n , p o r . P o s t e k E d m u n d J a n , p o r . r e z . P y t l e w i c z R y s z a r d , P u ś c i a n F r a n c i s z e k , s t r z . P u s z e l M ic h a ł , P u s z k a S t e f a n , R a d z ie s z e w s k i A l ­f o n s , R a b ie ć A b r a m , R ó ż a ń s k i K a z im ie r z , k a n . R o z e n b a u m , R y łp P a w e ł , S a c h o w ic z J a n , S o - ł o n i e w ic z A n t o n i , S id o r o w ic z , s t . s i e r ż . Ś w i ą t k o w s k i F r a n c i s z e k , s t . s t r z . S m ia ło w s k i , S ie d l a - c z e k S ta n i s ł a w , p o r . S ik o r s k i J e r z y , S k ó r e c k i J e r z y , S m o l iń s k i W ła d y s ł a w , S o b o le w s k i P io t r , ś w i a t S t e f a n , S t a n k i e w i c z M ic h a ł , s t r z . S t a n k i e w i c z A d a m , S t a n o w s k i A n t o n i , S t r u s i ń s k i T a ­d e u s z , p l u t . S t r z a ł k o w s k i , S z c z e w ia S t a n i s ł a w , p c h o r . S z a jd a J ó z e f , s t r z . S z a łk o w ic z , s t r z . S z u m J a n , S z w e n d r o w s k i T a d e u s z , S z y m a n o w ic z F r a n c i s z e k , p c h o r . S y c z e w s k i E u g e n iu s z , p p o r . T o r u ń s k i A lo jz y , p p o r . T r a c z e w s k i S t a n i s ł a w , T w a r d o w s k i J a n , U m e r l i S t e f a n , k a n . W a s i l e w s k i A lb in , W a s i ło w s k i A n t o n i , W ą s ik S t a n i s ł a w , W iś n ie w s k i W o jc ie c h , p p o r . W iś n i e w s k i K o n s t a n t y , W o ź n ia k S t a n i s ł a w , W y łu d a B o le s ł a w , s t r z . W y s z y ń s k i , W y s z y ń s k i , s z e r . Z a k r z e w ­s k i J a n , s t r z . Z g ó r z e l s k i J a n , Z a l e w s k i H e in z H e r b e r t , Z a w a d k a J a n A n to n i , p c h o r . Z b ig n ie - w ic z , p l u t . r e z . Z i e l i ń s k i J a n , k p r . Z i ó łk o w s k i W ła d y s ł a w , s t . s ie r ż . 2 y d e c k i B o le s ł a w , k p r . 2 y c k i Z b ig n ie w .

D I E S C H L A C H T B E I M Ł A W A (1—4 I X 1939)

Z u s a m m e n f a s s u n g

I n d e m A r t i k e l w i r d d a s w i c h t i g s t e S t a d i u m d e r G r e n z s c h la c h t b e h a n d e l t , d i e v o n d e r p o l n i s c h e n A r m e e „ M o d l in ” e r f o c h t e n w u r d e , d i e N o r d r i c h t u n g W a r s c h a u v o r d e n a u s O s t p r e u ß e n a n g r e i f e n d e n d e u t s c h e n T r u p p e n d e r 3. F e l d a r m e e v e r t e i d ig t e . D ie s e S c h l a c h t , in d e r a g , b e i d e n S e i t e n ü b e r 100 000 S o ld a t e n t e i l g e n o m m e n h a b e n , w i r d in v i e l e n P u b l i k a t i o n e n v o n d e n H i s t o r i k e r n k u r z a l s „ d i e S c h l a c h t b e i M ła w a ” b e z e i c h n e t , w e i l d e r O r t M ła w a d a s E p i z e n t r u m d ie s e s h a r t n ä c k i g e n R in g e n s b i l d e t e .

D ie S c h l a c h t b e i M ła w a w u r d e in e i n i g e n B e i t r ä g e n u n d E r i n n e r u n g e n d e r p o l n i s c h e n u n d d e u t s c h e n H i s t o r i k e r e r ö r t e r t . S ie g e h ö r t n i c h t n u r z u r p o l n i s c h e n K r ie g s g e s c h ic h t e , s o n d e r n s i e b e r e i c h e r t e a u c h d i e H a n d b ü c h e r d e r m i l i t ä r i s c h e n T a k t i k u n d P s y c h o lo g ie ; s i e w u r d e a u c h z u e i n e r L e g e n d e a l s B e i s p i e l d e s H e ld e n t u m s d e r V e r t e i d i g e r u n d d e r Z ä h i g k e i t d e r A n g r e i f e r . I n d i e s e r S c h l a c h t w u r d e , n i c h t z u m e r s t e n M a l , e r w i e s e n , d a ß m a t e r i e l l e Ü b e r g e w ic h t n i c h t i m m e r a u t o m a t i s c h z u m S ie g e f ü h r e n m u ß .

D e r v o r l i e g e n d e A r t i k e l b i l d e t e in e t h e m a t i s c h e E i n h e i t m i t d e m A r t i k e l B i t w a g r a n ic z n a w p o w ie c i e d z i a łd o w s k i m (D ie G r e n z s c h l a c h t i m K r e i s e D z ia łd o w o ) ( K o m u n i k a t y M a z u r s k o - - W a r m i ń s k i e , 1974, N r . 4), d i e s i c h a u f d a s R in g e n d e s p o l n i s c h e n H e e r e s b e z i e h t , d a s N o r d - m a s o w ie n u n d d i e k ü r z e s t e R ic h t u n g n a c h W a r s c h a u v o r d e r a n g r e i f e n d e n A r m e e d e s G e n e r a l s G e o r g v o n K ü c h le r v e r t e i d ig e n s o l l t e .

D ie A n a ly s e d e r e i n z e l n e n F a k t e n a u s d e r G e s c h i c h t e d e r S c h l a c h t , d i e s i c h a u c h a u f d ie P e r i o d e v o r d e m K r i e g s a u s b r u c h e r s t r e c k e n , d e r Z u s a m m e n s t e l l u n g d e r K r ä f t e u n d M i t t e l d e r b e i d e n G e g n e r , i h r e r A u s n u tz u n g , d e r B e e i n f lu ß u n g d e s V e r l a u f s d e r S c h l a c h t d u r c h g u t e u n d s c h l e c h t e B e f e h l s e r t e i l u n g , d e r „ u n v o r h e r g e s e h e n e n Z u f ä l l e ” s o w ie d e r ä u ß e r e n F a k t o r e n , d i e d i e S c h i c k s ä l e d e r S c h l a c h t b e e i n f l u ß t e n , l a s s e n d i e b i s h e u t e f ü r d ie p o l n i s c h e G e s e l l s c h a f t i n t e r e s s a n t e n F r a g e n i n w e i t e r e r S i c h t z u e r f a s s e n .

Ü b e r s . J . S e r c z y k