kader,Kur'an'da.ECEL.kavramının semantik analizi-79s-tez,Abdullah.özer

7/31/2019 kader,Kur'an'da.ECEL.kavramının semantik analizi-79s-tez,Abdullah.özer

http://slidepdf.com/reader/full/kaderkurandaecelkavraminin-semantik-analizi-79s-tezabdullahoezer 1/79

T.C.ERCİYES ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

KUR’AN’DA ECEL KAVRAMININ

SEMANTİK ANALİZİ

Tezi Hazırlayan

Abdullah ÖZER

Tezi YönetenDoç. Dr. İbrahim GÖRENER

Temel İslâm Bilimleri Anabilim DalıTefsîr Bilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

Haziran 2008KAYSERİ



2

T.C.ERCİYES ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ


SEMANTİK ANALİZİ

Tezi Hazırlayan

Abdullah ÖZER

Tezi YönetenDoç. Dr. İbrahim GÖRENER

Temel İslâm Bilimleri Anabilim DalıTefsîr Bilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

Haziran 2008KAYSERİ



I



II

ÖNSÖZ

Kur’an, insanlar için bir yol gösterici; inananlar için sağlam bir bilgi kaynağıdır. İnsa-nın, Kur’an’da gösterilen hedeflere ulaşabilmesi ve onun indiriliş gayesini gerçekleşti-

rebilmesi için Kur’an’ı derinlemesine incelemesi ve daha iyi anlamaya çalışması ge-

rekmektedir.

Kıyamet, ölüm, ecel gibi konular tarih boyunca insanların sürekli ilgisini çekmiştir.

İnananların da inanmayanların da bu kavaramlar hakkında bir yaklaşımları vardır.

İnsanoğlunun öldükten sonraki aleme inancı, onun hayat anlayışını ve ölüme bakışınıetkilemiştir. Ölüm sonrası hayata inanmayanlar, hayatlarının sona ermesinden endişe

duymuşlar ve ölüme korkuyla bakmışlardır. Çünkü onlar için ölüm, her şeyi bitiren

son noktadır. Ahirete inanan insanlar ise ölüm karşısında yeni hayatlarında mutlu ol-

ma ümidi içerisinde soğukkanlı bir şekilde, ölümü sonsuz hayatın bir müjdecisi olarak

kabullenmişlerdir.

Ölüm, insanın bilinmeze doğru açılan bir kapısıdır. Ölüm sonrası hakkındaki bilgilertecrübeye dayanamamaktadır, çünkü oraya gidip gelen ve olanlardan haberdar eden

hiç kimse bulunmamaktadır. Bu durum ise insanları bir endişeye sürüklemektedir.

Kur’an ise insanların ölüm karşısındaki bu endişelerini hafifletmek üzere hem ölümü

hayatın vazgeçilmez bir parçası olarak göstermekte, hem de ölüm sonrası hayat hak-

kında bilgiler vermektedir. Allah yolunda öldürülenlere “ölü” demeyi bile yasakla-

makta; Onların diri olduklarını, fakat insanlar tarafından bunun bilinmediğini vurgu-

layarak onlar için yüksek bir paye biçmektedir.

Kur’an, bir din kitabıdır ve insanların tecrübesine işaret eden ayetler yanında, gayb

dediğimiz görülmeyen, hissedilmeyen âlem hakkında ve zaman ötesine dair de pasaj-

ları da içermektedir. Bu bilgi dolu kitabı anlamak çok yönlü bir yaklaşımı gerektir-

mektedir. Böylece Kur’an’ı anlama çabaları günümüze dek varlığını, bazen Kur’an’ın

baştan sona tefsiri, bazen de –son zamanlarda sıkça yapıldığı gibi– belirli bir konunun,

âyet veya surenin incelenmesi şeklinde sürdürmüştür ve sürdürmeye de devam ede-

cektir. Her iki tip yaklaşımın da kendisine göre avantaj ve dezavantajları bulunmakta-

dır. Konu temelli çalışmalarda, kelimelerin etimolojik yönünün yanı sıra semantik

analizlerine girilmekte, pasaj içerisinde kelimelerin ne denli anlam zenginliğine ulaş-



III

tıkları gözler önüne serilmektedir. Bunun neticesinde oldukça verimli çalışmalar orta-

ya çıkmaktadır.

Biz de bu çalışmalar kervanına katılarak alana bir katkıda bulunabilmek istedik. Bu

amaçla Kur’an’dan bir kavram seçerek onu parçacı tefsir metoduyla yorulmayı dene-

dik. Seçtiğimiz kavram çok yönü bulunan “ecel” kavramıdır. Çalışmamızda amacımız,

kavramın Kur’an içerisinde kazandığı anlamlar olduğu için, bağlam içerisinde kazan-

dığı yeni anlamları da vurgulamak amacıyla semantik analiz yöntemini tercih ettik.

Buna göre çalışmamızda öncelikle ecel kavramının etimolojik tahlilini yapmaya ve

ecelin Kur’an’daki anlam çerçevesini ortaya koymaya çalıştık. Buna bağlı olarak

Kur’an’da ecel ve onunla ilintili kelimelerin kapsamını, insan ile olan ilişkisini belir-

lemeye gayret ettik.

Bu konuyu araştırmamıza vesile olan ve çalışmamız süresince yakın ilgi, destek ve

katkılarını esirgemeyen tez danışmanı hocam Doç. Dr. İbrahim Görener’e, görüş ve

önerileriyle katkıda bulunan değerli hocalarıma ve emeği geçen bütün dostlarıma son-

suz teşekkürlerimi arz ederim.

Abdullah ÖZERKayseri-2008



IV


SEMANTİK ANALİZİ

Abdullah ÖZER

ÖZET

Ecel kelimesinin Kur’an’daki anlam çerçevesini belirlemek ve icra ettiği fonksiyonları

ortaya koymak, insanın dünyada hayatını anlamlandırması açısından büyük bir önem

arzetmektedir.

Biz bu çalışmada, “ecel” kavramının etimolojisine değindikten sonra semantik açıdanincelerken kavramın veya eşanlamlılarının geçtiği âyetler bağlamında ele almaya ve

Kur’an bütünlüğü içindeki yerini ve önemini ortaya koymaya çalıştık.

Çalışmamız üç ana bölümden oluşmaktadır:

Birinci bölümde “Ecel kavramının semantik açıdan değerlendirilmesi” yapılmıştır. İkin-

ci bölümde “Ecel kelimesinin Kur’an’daki anlam çerçevesi” incelenmiştir.

Üçüncü bölümde ise; “Kur’an’da insan-ecel ilişkisi” üzerinde durulmaktadır.

Bu çalışmada Ecel kelimesinin aslının ne olduğu, kelimenin hangi babtan türediği

tespit edilmiştir. Ecel’in süre, vakit, hayat müddeti, ölüm anı, herhangi bir şey hakkın-

da zaman belirlemek, süre koymak, ertelemek, bir şeyin süresinin bitimi, mutlak vakit,

vaktin sonu ve borcun vakti için vadesinin girmesi gibi lügat manaları varsa da bunla-

rın içinde en önemlisi “ölüm anı”dır.

Kur’an bize öğretmektedir ki, ölüm anlamına alınan ecel tektir ve her ölen eceliyle

ölür. Eceli insan hayatının sona erme süresi olarak aldığımızda bu ezelde belirlenmiş-

tir. Aynen ayın, güneşin, dünyanın ömrünün belirlendiği gibi, Allah’ın tayin ve tespit

ettiği illetler zuhur edince bütün bunların eceli gelmiş olur.

Anahtar Kelimeler: Ecel, Kur’an, Süre, Ömür.



V

A SEMANTİCAL ANALYSİS OF THE “AJAL” CONCEPT İN THE QUR’AN

Abdullah ÖZER

ABSTRACT

Tis MA thesis entitled “A Semantical Analysis of the ‘Ajal” concept in the Qur’an”

consists on an introduction, three main chapters, a conclusion and a bibliography. İn the

first chapter semantical analysis of the concept of ‘ajal’ has been carried out andi its

meaning as a technical term, its usage in the prophetical sayings and other terms related

to ‘ajal’ have olso been studied in this chapter.In the second chapter various meanings of the word of ‘ajal’ in the Qur’an have been

investigted.

In the third chapter humanbeing-ajal relationship in the Qur’an has been studied. The

topics of individual ajal/ajal of individuals, ajal of nations and societies, The problem of

ajal’s becaming shorter or longer, The role of prayers, medicine and balanced nutrition

in a life period of a person becaming longer or shorter have also been dealt with in this

chapter. The thesis ends with a conclusion and a bibliography.

Key words: Ajal, Qur’an , Term, Life.



VI

İÇİNDEKİLER

ONAY…………………………………………………………………………………..I

ÖNSÖZ………………………………………………………………………………….II

ÖZET…………………………………………………………………………………...VI

ABSTRACT…………………………………………………………………………….V

İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………………VI

KISALTMALAR……………………………………………………………………..VIII

GİRİŞ ...............................................................................................................................1

I. BÖLÜM

1. ECEL KELİMESİNİN SEMANTİK ANALİZİ ......................................................1 1.1. “ECEL” KELİMESİNİN ETİMOLOJİK YAPISI ..............................................6

1.1.1. “E-C-L” Kökü ve Müştakları..............................................................................6 1.1.1.1. E-C-L Kökünden Türemiş Filler......................................................................6 1.1.1.2. E-C-L Kökünden Türemiş İsimler ...................................................................7 1.1.2. Ecel Kavramının Türkçe’ye Yansımaları............................................................9

1.2. “ECEL” KELİMESİNİN ISTILÂH MÂNÂSI ...................................................11 1.2.1. Ehl-İ Sünnet Alimlerine Göre Ecel...................................................................11 1.2.2. Mutezile Alimlerine Göre Ecel .........................................................................13

1.3. HADİSLERDE ECEL ...........................................................................................15 1.4. ECEL KAVRAMININ İLİŞKİLİ OLDUĞU KAVRAMLAR ..........................18

1.4.1. Kader ve Kaza...................................................................................................18 1.4.2. Ömür .................................................................................................................25 1.4.3. Vakit..................................................................................................................27 1.4.4. Ölüm/Mevt........................................................................................................29



VII

II. BÖLÜM

2. ECEL KELİMESİNİN KUR’ÂN’DAKİ ANLAM ÇERÇEVESİ ........................33 2.1. MUAYYEN BİR ZAMAN (İnsan Ömrünün Belirli Bir Müddeti) ...................33 2.2. BORÇLANMA VADESİ .......................................................................................35 2.3. AİLE HUKUKUNDA İDDET SÜRESİ ...............................................................37

2.3.1. Ölüm İddeti .......................................................................................................37 2.3.2. Boşanma İddeti..................................................................................................37

2.4. KOZMİK DÜZENİN İŞLEYİŞİ VE BOZULMA VAKTİ /KAİNATIN SONU

...................................................................................................................................38 2.5. HAYAT SÜRESİNİN SONU/ÖLÜM VAKTİ.....................................................39

III. BÖLÜM

3. KUR’AN’DA İNSAN-ECEL İLİŞKİSİ ..................................................................44 3.1. FERTLERİN ECELİ /BİREYSEL ECEL............................................................44 3.2. TOPLUMLARIN ECELİ /MİLLETLERİN ECELİ...........................................46 3.3. ECELİN/ÖMRÜN UZAYIP KISALMASI .........................................................47 3.4. ÖMRÜN UZAMASI BAĞLAMINDA DUA, KORUYUCU TIP VE DENGELİ

BESLENME ............................................................................................................52 3.4.1. Dua....................................................................................................................52 3.4.2. Koruyucu Tıp ve Dengeli Beslenme.................................................................55

SONUÇ...........................................................................................................................61 BİBLİYOGRAFYA ......................................................................................................62 ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………………………….68



VIII

KISALTMALAR

a.g.e. : adı geçen eser

agm : adı geçen makale

a.s. : aleyhi’s-selâm

c. : cilt

DEÜFD : Dokuz Eylül Üniversitesi Fakülte Dergisi

EÜİFD : Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

md. : maddesi

MÜİFY : Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları

nşr. : neşriyat

s. : sayfa

s.a.v. : Sallallâhu Aleyhi ve Sellem

semp. : sempozyum

TDV : Türkiye Diyânet VakfıTDVİA : Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi

thk. : tahkik

thrc. : tahriç

trc. : tercüme

ts. : tarihsiz

yay. : yayınları, yayınevi



1

GİRİŞ

Kur’an-ı Kerim, muhatabı olan insana, dünya ve ahiret saadetine ulaşabilmesi, her

konuda iyiye ve güzele yönelmesi ve yaşadığı hayatın bütün cephelerinde mutlu ola-

bilmesi için gerekli olan temel ilkeleri sunmuştur. Kur’an’ın muhtevasını bu yönüyle

incelediğimizde, onda Allah-insan, insan-insan ve insan-eşya ilişkisine dair genel bil-

gilerin verildiğini görmekteyiz. Bu sebeple Kur’an, ona inanan insanlar için bir yol

gösterici ve sağlam bir bilgi kaynağıdır.

Kur’an, insanın dünyada onurlu bir hayat sürmesi ve ahirette mutlu bir sona erişmesi

için gereken her şeyi ona sunmaktadır. Bu sebeple Kur’an’a inanan insanın, ona yö-

nelmesi ve karşılaştığı problemlere gerekli çözümleri bulabilmek için onu anlama ça-

bası içinde olması istenmektedir. İnanan insanlar bu çabanın gerekliliğine inanmışlar

ve asırlar boyunca Kur’an’ı incelemişler, Allah’ın kelamının tam manasıyla anlaşıla-

bilmesi ve ondan almaları gereken dersleri çıkararak toplumlarıyla paylaşabilmeleri

için her türlü çabayı göstermişler ve bu alanda birçok eser ortaya koymuşlardır.

Kur’an odaklı çalışmalar asırlar boyu yoğun bir şekilde devam etmiş ve insanların

zamana oldukça fazlaca ihtiyaç duydukları, meşguliyetlerin arttığı şu içinde yaşadığı-

mız çağa gelinmiştir. Zaman fakiri olan çağımız insanların ihtiyaçları doğrultusunda

Kur’an’ı anlama çerçevesinde geliştirilen çalışmalar da yön değiştirmiştir. Bu değişik-

liğin en somut örnekleri olarak son dönemlerde oldukça yoğunlaşan konulu tefsir ça-

lışmaları ve kavram araştırmalarını verebiliriz. Bu metod, bazı çıkmazlarına rağmen,

Kur’an’daki bir kavramın veya bir meselenin bütün yönleriyle ortaya konulmasını ve

derinlemesine incelenmesini temin ettiği için günümüz insanı için daha faydalı olarak

mülahaza edilmektedir. Bizim çalışmamız da işte bu türden bir kavram araştırmasıdır.

Kur’an’ın muhtevası içinde yer alan bilgileri merkezîlik açısından bir tasnife tabi tuta-

cak olursak Allah-insan ilişkisiyle ilgili bilgiler en merkezde yerini alacaktır. Kur’an’a

göre, insan her şeyden önce Allah’ın varlığını, birliğini ve peygamberlerin doğruluğu-



2

nu kabul etmeli ve peygamberlerin vahye dayanarak ortaya koyduğu prensipleri bir

hayat dusturu olarak benimsemelidir.

Kur’an kâinattaki varlıkların içerisinde en önemli birisi olarak insanı sunmaktadır.

Dolayısıyla Kur’an-ı Kerim’de anlatılan her şey de insan etrafında cereyan etmektedir.

Hayvanlardan bahsedilmesi bile insana yardımcı oldukları kadarıyladır. Hitap açısın-

dan insanı merkeze alan Kur’an, her şeyi, her meseleyi, her nimeti ve başa gelen her

musibeti imtihan açısından değerlendirmektedir. İmtihandan maksat, kula iradesini

kullanarak kendini gerçekleştirmesi için bir fırsat vermektir. Kur’an’ın anlatımına

göre bu süreç, hem imtihana tabi tutulan kulun kendisinin hem de başkalarının bunu

görmesi, dolayısıyla da hesap günü söyleyecek bir şeyleri kalmasın diye gerçekleş-

mektedir.

İnsanın imtihan süreci içerisinde bir noktadada “ecel” kavramı önemli bir görev üst-

lenmektedir. Çünkü insanlar, doğum ile ölüm arasındaki müddetlerini daima ölüm

tedirginliği içerisinde geçirmektedirler. Zira bilmektedirler ki bütün bireyler ölümü

tadacaklardır, ondan kaçmak mümkün değildir. Bu etkin konumu nedeniyle, ecel ke-

limesinin Kur’an’daki anlam çerçevesini belirlemek ve icra ettiği fonksiyonları ortaya

koymak insanın dünyada hayatını anlamlandırmak açısından büyük bir önem

arzetmektedir.

Biz bu çalışmada, “ecel” kavramının etimolojisine değindikten sonra semantik açıdan

incelerken kavramın veya eşanlamlılarının geçtiği âyetler bağlamında ele almaya ve

Kur’an bütünlüğü içindeki yerini ve önemini ortaya koymaya çalıştık. Kelimelerin

kökenlerini ve tarihsel gelişimlerini ele alan etimoloji yanında semantik daha ziyade,

insanların kelimelere ve kelime dışındaki sembollere yüklemiş oldukları anlamları

elde etmek için kullanılan, kavramların, birlikte kullanıldığı diğer kavramlarla birlikte

oluşturduğu harmoniyi ön plana çıkaran bir bilimdir. Bu çerçevede semantik, kelime-

nin anlamlarının ve biraz da diğer alışılmış türden sembollerin, armaların, bayrakların

anlamlarının araştırılmasını ifade eder.

Çalışmamızda kullandığımız etimolojik araştırma ve semantik yöntemleri sonucunda

ulaşmaya çalıştığımız amaç, “ecel”in Kur’an’daki anlam çerçevesini ortaya koymak;

Kur’an’da ecel olarak nitelenen olay ve durumların kapsamını, fonksiyonlarını ve in-

san ile ilişkilerini belirlemektir. Buna bağlı olarak da, insanın, Kur’an’da ecel olarak



3

nitelenen şeyler karşısındaki tavırlarını, bunların sebep ve sonuçlarını, Kur’an ışığında

belirlemeye çalışmaktır.

Kur’an’la az çok ilgisi bulunan veya bulunmayan herkesin ismini duyduğu ve zaman

zaman şahit olduğu “ecel” kavramının üzerinde ne kadar çalışma yapılsa konunun

kapsamı buna değecek ölçüde geniştir. Bununla birlikte konunun Kur’an çerçevesinde

ele alınarak pek incelenmediğini üzülerek ifade etmek isteriz.

Çalışmamız üç ana bölümden oluşmaktadır:

Birinci bölüm “Ecel kavramının semantik açıdan değerlendirilmesi” adını taşımakta;bu başlık altında ecel kelimesinin semantik açıdan tahlil ve değerlendirmesi yapılarak

kelimenin fiil ve isim olarak kullanımları ele alınmaktadır.

Bu bölümde kelimenin etimolojik yapısı, lügat anlamları, Kur’an öncesi dönemdeki

kullanımları ve bu dönemde ifade ettiği anlamlar, Lisanu’l-Arab, es-Sıhah ve Tacu’l-

Arus gibi lügatlerden ve Arap şiirlerinden araştırılarak ortaya konulmaya çalışılmak-

tadır. Ecel kelimesinin ıstılah manası da, usul kitaplarından ve tefsirlerden incelenerektespit edilmekte ve bu ıstılah manalarının ecel kavramının Kur’an’daki anlamlarını

tam olarak ifade etmediği gösterilmektedir.

Birinci bölümde son olarak, konuyu açıklığa kavuşturmak ve önceki bilgileri pekiş-

tirmek amacıyla Kur’an’da zikredilen ve ecel anlamı taşıyan kelimeler incelenmekte-

dir.

İkinci bölümde “Ecel kelimesinin Kur’an’daki anlam çerçevesi” ana başlığı altındaecelin Kur’an’daki anlam çerçevesi ve ifade ettiği anlamlar ortaya konulmaktadır.

Bunu yaparken ilgili ayetler çeşitli tefsirlerden ve müstakil kaynaklardan, Kur’an bü-

tünlüğü göz önünde bulundurularak incelenmekte ve ecele hangi anlamların yüklendi-

ği tespit edilmeye çalışılmaktadır.

Bu bölümde Kur’an’da ecel kelimesinin geçtiği ayetler beş kategoriye ayrılıp beş alt

başlık altında incelenmektedir.

Öncelikle “zaman” olarak nitelenen ayet grupları ele alınarak birbirleriyle olan ilişki-

leri ortaya konmuştur. Daha sonra Kur’an’da ecel olarak nitelenen ölüm vakti konu-

nun amacına uygun olarak ve ecelle ilişikleri ölçüsünde ayrıntıya boğulmadan ortaya

konulmaktadır.



4

Üçüncü bölümde ise; “Kur’an’da insan-ecel ilişkisi” ana başlığı ve üç alt başlık altın-

da, Kur’an’da ecel olarak nitelenen ölümün içeriği, insana etkileri ve insanların bu

duruma yaklaşımları üzerinde durulmaktadır.

İlk olarak; bireysel ecel diye ifade edebileceğimiz biyolojik ölüm ve ölümün mutlaklı-

ğı üzerinde durulmaktadır.

İkinci olarak; “Toplumların eceli” başlığı altında, sosyolojik kurallar çerçevesinde

milletlerin ecelleri/yok oluş kanunları Kur’an’ın ışığında ortaya konulmaya çalışılmış-

tır.

Üçüncü bölümde son olarak “Ecelin/ömrün uzayıp kısalması” başlığı altında takdim-

tehir meselesi incelenmiştir. Kader problemi içerisinde incelenen bu durum belki de

insanların zihinlerini en çok meşgul eden hususlardandır. Bu sebeple biz bu bölümde

Kur’an’daki ilgili ayetler ve hadisler çerçevesinde yanlış anlamaların önüne geçmeye

çalıştık.

Çalışmamız boyunca, hem ilk elden kaynakları, başvuru kitaplarını ve klasik tefsirleri,hem de konuyla ilgili olarak günümüzde yazılmış çağdaş eserleri kaynak olarak kul-

lanmaya gayret ettik. Bu amaçla Lisanu’l-Arab, Kamusu’l-Muhit, Müfredat, Sıhah,

Tacu’l-Arus gibi lügatlerden; Tefsîr-i Kebîr, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Hak

Dini Kur’an Dili, Beyânu’l-Hak gibi tefsirlerden faydalandık.

Ayrıca günümüzde yazılmış olan eserlerden de istifade ettik. Ayetlerin meallerini ve-

rirken Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayınlanan meâl, Hasan Basri Çantay’ınmeali ve M. Zeki Duman’ın Beyanu’l-Hak tefsirinin mealini esas aldık.

Çalışmamız yoğunlukla semantik çerçevede ele alındığı için ecel kelimesinin çevresi

olarak belirlediğimiz Kur’an, temel hareket noktamız olmuştur. Bu sebeple çalışma-

mız boyunca zaman zaman ayetlerin meallerini vererek, bazen de ilgili ayetlere atıfta

bulunarak konuyu Kur’an bütünlüğü içerisinde ortaya koymaya çalıştık ve ecel kav-

ramının Kur’an’da nasıl ve ne amaçla yer aldığını göstermeye gayret ettik. Eserin ba-şından sonuna kadar, bütün konuları ecel kavramıyla ilişkileri ölçüsünde ele aldık ve

konunun amacından sapmasını önlemeye özen gösterdik.



5

I. BÖLÜM

1. ECEL KELİMESİNİN SEMANTİK ANALİZİ

Kur’an’da geçen “ecel / ” kelimesinin hangi anlamı ifade ettiğini ve şümulunu

ortaya koyabilmemiz için öncelikle kavramsal bir çalışma yaptıktan sonra onun se-

mantik çevresini incelememiz ve belirlememiz gerekmektedir. Semantik, bir bilim

dalı olarak, bir bağlam içerisinde bulunan bir kelimenin kullanıldığı anlamlarını analiz

ederken etimolojik çalışma, kökten itibaren tarih boyunca kazandığı müştakların ve

anlamlarının bir analizini verir. Bunun neticesinde hangi anlamın sonradan girdiği,

hangi anlamın çarpık ve kökten uzak olduğu kendiliğinden ortaya çıkar.1 Tabii ki böy-

le bir çalışmada ele alınan metnin öncelikle metin tenkidinden geçirilmesi gerekecek-

tir. Çünkü kavramların birtakım bağlamlarda kullanılması özel bir anlam ifade eder ve

bunun yazar tarafından öylece belirlendiğini tespit etmek gerekir. Oysa böyle bir ça-

lışmayı Kur’an için yaparken metinsel bir zorlukla karşılaşmamaktayız. Kur'an metni

söz konusu olduğunda onun otantikliğinin tespitinde tarih içinde Kur'ana bakmamız

yeterlidir. Tarihi kaynakların bize gösterdiği kadarıyla Kur'anın bize ulaşması, her

dönemde mevcut ve şahitleri bulunan vesikalar sayesinde gerçekleşmiştir.2 YaniKur’an’da geçen her kelime, Allah tarafından nerede ve nasıl olması murad edilmişse

elimize o şekilde ulaşmıştır. Allah’tan Peygamber’e kadar gelişi bir iman konusu olsa

da Hz. Peygamber’den bize kadar gelişi tarihsel olarak tespit edilebilmesi yönüyle

ilmin konusu olmaktadır.

Çalışma konumuz çerçevesinde biz de “E-C-L/ ” kökü ve müştaklarının anlamla-

rını ortaya koymak için, erken dönemlerde yazılmış kaynak niteliğini taşıyan sözlük-lerden ve kelime tahlili yapan eserlerden istifade edeceğiz.

1 Ali Galip Gezgin, Tefsirde Semantik Metod ve Kavim Kelimesinin Semantik Analizi, Ötüken nşr.,İstabul, 2002, s. 108.2 İbrahim Görener, Tefsir ve Tefsir Usulü Üzerine Dü şünceler, Laçin Yay., Kayseri, 2004, s. 78.



6

1.1. “ECEL” KELİMESİNİN ETİMOLOJİK YAPISI

Ecel kelimesinin lügat manalarını incelemeden önce, bu kelimenin kökü hakkında

asgarî düzeyde de olsa bir incelede bulunmak yararlı olacaktır.

Bu bölümde “E-C-L/ ” kökünü incelerken öncelikle bu kökten türemiş fiiller,

daha sonra isimler tahlil edilecektir.

1.1.1. “E-C-L” Kökü ve Müştakları

E-c-l kökünden türeyen fiiller önce sülâsî, daha sonra rubâî, humâsî ve südâsî oluşla-

rına göre, yani üç harfli kökten itibaren sırasıyla dört, beş ve altı harfli türevlere ay-

rılmaktadır. Bu bölümde bunları şu şekilde sıralayabiliriz:

1.1.1.1. E-C-L Kökünden Türemiş Fillera) Ecile “ ”, ye’celü “” sülâsî mücerred dördüncü babtan (orta harfin harekesi

mazide kesre, muzaride ise fetha) kullanıldığı zaman sözlüklerde acelenin zıddı olan

“gecikmek” anlamına gelir.3 Diğer bir anlamı ise şudur: Boyun ağrısından şikâyet et-

mek.4 Kur’ân-ı Kerîm’de “e-c-l” kavramıyla ilgili olarak bir tek kullanım hariç5 diğer-

leri bu bâbın türevleriyle ilgilidir.

b) Ecele “ ”, ye’cülü “” sülâsî mücerred birinci babtan kullanımında ise:“Hapsetmek, menetmek” anlamlarına gelir.6

c) Ecele “ ”, ye’celü “” sülâsî mücerred ikinci babtan kullanımı ise:

“kötülük yapmak” anlamındadır.7

3 İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükrim b. Ali b. Ahmed, Lisânu’l-Arab, Dâru’s-Sadr, Beyrut1968, c. I, s. 79; Fîruzâbâdî, Mecduddîn, el-Kâmûsu’l-Muhît , Dâru’l-Fikr, Beyrut 1995, s. 864; Râğıb el-Isfehânî, el-Müfredât fî Elfâzi’l-Kur’ân, Beyrut, 1992, s. 11, 65.

4 İbn Manzûr, a.g.e., c. I, s. 79.

5 Mâide, 5/32.

6 Fîruzâbâdî, a.g.e., s. 864.

7 Cevherî, İsmâil, es-Sıhah, thrc. Ahmed A. Atar, Mısır, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, ts., c. IV, s. 1621.



7

d) Eccele “ ”, “ehhara” kelimesiyle eş anlamlı olup, “tehir etmek, ertelemek, tecil

etmek, muayyen bir vakte kadar mühlet vermek anlamına gelir. “toplantı-

yı erteledi”8 anlamındadır. Kur’ân-ı Kerîm’de

“Senin, bizim için

koydu ğ un vaktin sonuna ula ştık.”9 buyrulmaktadır.

e) Te’eccele “” kelimesi, tecemmu‘ mânâsına olup, “biriktirmek, toplanmak, sürü

sürü olmak, birleşmek” anlamlarına gelir. “su toplandı” demektir.

İslâm öncesi meşhur şairlerinden Lebîd “Toplanıp, sürü sürü olmak” mânâsında şöyle

ifâde etmiştir: “Güzel ve geniş gözlü ya-

ban öküzleri yeni doğurmuş oldukları yavrularını emzirmekte ve bunların yetişmiş

yavruları da bu geniş koru içinde sürü sürü gezinmektedirler.”10

Bu fiil ayrıca geri bırakmak, tehir etmek, ertelemek anlamlarına gelip, gelecek için

sınırları belirlenmiş bir zaman dilimini ifade için kullanılmaktadır. Peygamberimiz

Kur’ân-ı Kerîm hakkında

“onu acele elde ederler, geri bırakmazlar”

buyurmaktadır.11

f) İste’cele “ ”; belirli bir vakte kadar mühlet istemek, geciktirilmesini, tehirini

istemek, demektir. “ ” ondan mühlet istedim, “” o da bana mühlet verdi.12

1.1.1.2. E-C-L Kökünden Türemiş İsimler

a) el-Âcil ( ): İsm-i Fâil kipinde olan âcil kelimesi “ ‘âcil”in zıddı olup “geç” an-lamına gelir. “er geç” demektir. Arapların ünlü şâirlerinden Havvâd b.

Cübeyr şöyle der:

...


9 En’âm, 6/128.

10 İbn Manzûr, c. I, s. 80.

11 Hadîsin bütünü şu şekildedir: “İçimizde bedevî ve acemin de bulunduğu bir şekilde Kur’ân okuyorduk.Peygamber (s.a.v.) mescide geldi ve bizi dinledi. «Kur’ân’ı okuyun, okuyuşlarınızın hepsi güzeldir. İleri-de öyle topluluklar gelecek ki onlar Kur’ân’ı ok gibi dosdoğru okuyacaklar, onlar bunun karşılığını aceleile (dünyada) alacaklar. Geri bırakmayacaklar (ahirete bir şey kalmayacak)». Ebû Dâvûd, Süleyman, es-Sünen, İstanbul, 1981, Salât, 830; Ahmed b. Hanbel, c. III, s. 350.

12 Cevherî, a.g.e., c. IV, s. 1621.



8

“Sâlih Hiba ehli ben aralarında iken hemen harbe tutuşmak istediler. Ben ise bunu

geciktirdim.”13

b) el-Âcile ( ), el-âhire “son” mânâsına gelir.14

c) el-Ecelu ( ), “ecile” ( ) sülâsî kökünden türemiş bir masdardır. “Süre, vakit,

hayat müddeti, ölüm ânı, herhangi bir şey hakkında zaman belirlemek, süre koymak,

ertelemek, bir şeyin süresinin bitimi, mutlak vakit, vaktin sona veya uzunluğu, ölüm

için vaktin sonu ve borcun vakti için vâdesinin girmesi, gibi anlamları ihtivâ etmekte-

dir.15 Bu kelimenin cemîsi “el-âcâl ( )”dır. Allâh Teâlâ şöyle buyurmaktadır:

…

“O (Allâh’tır ki sizi çamurdan yarattı. Sonra bir sure

(ecel) tâyin etti.”16

d) el-Mü’eccel ( ) kelimesi, belli bir vakte kadar te’cil edilmiş, ertelenmiş, gecik-

tirilmiş demektir.17 Kur’ân’da

“Allâh’ın açıkça

yazılmı ş süresi dolmadan hiç bir nefis ölemez”18 buyrulmaktadır.

e) Eclün ( ), sebep, neden, …den dolayı, için anlamlarına gelir. Genellikle harf-icerriyle kullanılır. Ancak harf-i cersiz de kullanılır.19 Kur’ân-ı Kerîm’de bu anlamıyla

bir tek yerde geçmektedir:

“Bundan dolayı

İ srâilo ğ ullarına şöyle yazdık…”20

f) Ecel ( ), evet, peki anlamında kullanılmaktadır. “Ecel” tasdik hususunda

“evet”ten daha üstün, istifhâm (soru)da ise (evet), “ecel”den daha üstündür.

[ ] “sen gidiyorsun” dendiği zaman, [ ] “evet, peki” demek daha uygun olur.

[ ] “gidiyor musun?” dendiği zaman [ ] “evet” demek daha güzeldir.21

g) el-İccel ( ) dağ koçu anlamındadır.22


14 İbn Manzûr, a.g.e., c. I, s. 79; Cevherî, a.g.e., c. IV, 1622.

15 İbn Manzûr, a.g.e., c. I, s. 79-80; Fîruzâbâdî, a.g.e., s. 864.16 En’âm, 6/2.


18 Âl-i İmrân, 3/145.


20 Mâide, 5/32.

21 İbn Manzûr, a.g.e., c. V, s. 80; Fîruzâbâdî, a.g.e., s. 864.



9

“Ecel” kelimesi sülâsî veya rubâî kalıplarından aldığı şekil itibariyle lügâtlerde, “belli

bir vakit, zaman, an müddet; takdir veya tayin olunan müddetin tamamı ve sonu; ölüm

için vaktin sonu; borç için vâde sonu; iddet için belirli süre; kâfirlerin helâk zamanı;

azap ve ceza anlamları etrafında yoğunlaşmaktadır.23

1.1.2. Ecel Kavramının Türkçe’ye Yansımaları

Türkçemizde kullanılan Arapça kelimelerin sayısı oldukça fazladır. Bu kelimeler kimi

zaman aslındaki anlamı olduğu gibi taşısa da bazen Türkçedeki kullanımında farklı bir

anlamı içermeye başlamaktadır. Ecel kelimesi de Türkçede kullanılan kelimelerden

biridir. Kelimenin kökenini incelemeye ayırdığımız bu bölümde ecelin Türkçede kul-

lanımı ile aslının bir benzerliğinin olup olmadığını ifade etmemizin Türk okurlarına

yararlı olacağı kanaatindeyiz.

Ecel kavramı genellikle kendisini ilgilendiren diğer kavramlardan bağımsız bir şekilde

ele alınmıştır. Kur’ân’da belirtilen anlam bütünlüğünden çıkartılarak kelime ve terim

izahlarında, çoğu zaman ilişkileri ve mahiyetleri farklı varlıklarla, aynı düzlemde bir-

leştirilmişlerdir. Gerek ilk kullanımları itibariyle, gerekse yüzyıllardır değişerek gelen

kullanımları dolayısıyla anlam kaymasına uğrayan ve ait oldukları toplumların yaşam-

larında çok farklı ve yeni anlamlar da kazanabilmişlerdir. Bu yüzden kelimenin tarihi

anlam seyri izlenilmelidir.

Ecel kavramının yaşadığımız toplumda nasıl anlaşıldığını öğrenmek için en önemli

şey, kavramın çerçevesini oluşturan deyim, atasözü, özdeyiş ve temel kullanışlara ba-

kılmasıdır. Bunlardan bazıları şunlardır:

“Ecele çare bulunmaz.” “Ecel geldi cihâne, baş ağrısı bahane.” “Eceli gelenle laf ol-

maz.” “Ecelsiz kul olmaz.” “Korkunun ecele faydası yoktur.” “Ecel ne bir saat geri, ne

bir saat ileri.”

Bu atasözleriyle uyumlu deyimleşmiş ifadeler de vardır:

“Ecel gömleği”; “ecel şerbeti içmek”, “eceli gelmek”, “eceliyle ölmek”, “ecel uyku-

su”, “eceli çağırmak”, “eceline susamak”, “ecel teri dökmek”, “ecelini beklemek”.

22 Cevherî, c. IV, s. 1622.

23 Fîruzâbâdî, a.g.e., s. 864; İsfehânî, a.g.e., s. 11, 65.



10

Ayrıca Türkçe’de, ecel kavramıyla ilgili terimsel kullanımlara da rastlamaktayız:

“Ecel câmi”, “ecel cengi”, “ecel darbı”, “ecel yılı”, “ecel durağı” vb. Ayrıca edebiyat-

ta da ölüm ve ecel, en çok işlenen bir unsur olarak görülür.24

Ecel konusu Türk Edebiyatı’nda geniş yer tutmaktadır. Bu konunun işlenmesi çalış-

mamızın sınırlarını aşacağından birkaç örnek üzerinde şöylece görebiliriz:

“Kût edinmiştir bizi mûr-i ecel erzen gibi,

Kim taşır zîr-i zemîne dâne-i hırmen gibi.”25

(Derînî)[“Ecel karıncası bizi darı gibi azık edinmiştir,

Harman tanesi gibi kim taşır yerin altına?”]

Halk şairleri ölümü genellikle “can kuşunun kafesten uçması”, “cansız ata binmek”,

“ecel şarabına kanmak” ve “canı teslim etmek”, “ömrün tamam olması”, “vadenin

erişmesi”, “ecelin yetişmesi”, “dünyadan Azrail’in can talep etmesi”, “tenin toprak

olması”, “dünya yuvasından kuşun uçması”, “gece başın gelmesi”, “canın cesettençıkması”, “Azrail’in ser çökmesi”, “canın bedenden ayrılması”, “ecel celladından satır

yemek”, “Azrail’in, pençesini sineye vurması”, “ecel çağının ömür bendini sökmesi”,

“dünyadan göbek bağını kesmek”, “yakasız gömleği giymek”, “toprak olmak” mecaz

ve benzetmeleriyle anlatmışlardır.26

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’ye göre ölüm; “Şeb-i Arûs” (düğün ve gerdek gecesi)tur.

Allah u Teâlâ Hazretlerine seslenerek: “Ölmek şeker gibi tatlı bir şey! Canı sen aldık-tan sonra seninle olunca, tatlı candan da tatlıdır ölüm!” diyor.27

Kültürümüzde yer edinen cenaze merasimlerinde tabutların üzerine örtülen şallar üze-

rinde yazılan şu âyetle de cenaze merasimine katılanlara ölüm ve ecel gerçeği bir kez

daha hatırlatılmak istenmiştir:28

24 Şemsettin Sami, Kâmusu Türkî , Çağrı Yay., İstanbul, 1989, c. I, s. 73; Ö. Asım Aksoy, Atasözleri ve Deyimler Sözlü ğ ü, İnkılâb Kitabevi, İstanbul, 1993, c. I, s. 256; M. Cilacı-Osman Kayaerli, Dînî Terimler Sözlü ğ ü, Nur Yay., Konya 1986, s. 84.

25 Mustafa Çuhadar, Ş iirlerle Hikmet Pınarları, basım yeri yok, yayınevi yok, 2003, s. 33.

26 Osman Kaya, Ölüm Kitabı, Özgü Yay., İstanbul, 2002, s. 51.

27 Kaya, a.g.e., s. 48.

28 Ali Akpınar, Kültür Dünyamızdaki Kur’an Motifleri, Kitapkent, Konya, 2004, s. 297.



11

“Her ümmetin eceli vardır. Ecelleri gelince ne bir an geri kalırlar, ne de bir an

ileri gidebilirler.”29

1.2. “ECEL” KELİMESİNİN ISTILÂH MÂNÂSI

Istılah ifadesi ittifakı anlatır. Yani bir kavrama sözlük anlamında doğrudan olan veya

sonradan eklenen anlamı belli bir grubun kullanmaya başlaması ve bunun genel kabul

görmesi anlamına gelir. Ecel kelimesinin de bu anlamda birçok tarifleri yapılmıştır.

Kelâmî içerikli bu kelimeye verilecek anlam doğal olarak farklı kelâmî mezheplerde

birbirinden değişik olacaktır. Çalışmamızın sınırlarını ve amacını aşabileceği endişesi

ile bu türden tanımların hepsine yer vermek yerine; Ehl-i Sünnet âlimlerinin görüşle-

rine yer verdikten sonra diğer mezhepler içerisinde en çarpıcılardan biri olduğunu dü-

şündüğümüz Mutezile’nin görüşlerine yer vermeyi uygun bulduk.

1.2.1. Ehl-İ Sünnet Alimlerine Göre Ecel

Ehl-i Sünnet kavramı, Rasûlullah ile ashâbını akâid sahasında takip ettikleri yolu-

sünneti izleyenleri ifade etmektedir. Bu tabirin içine Ehl-i Sünnet-i Hâssa diye de bili-

nen Selefiyye, Eş’ariyye ve Maturidiyye dahil edilmektedir.

Şimdi Ehl-i Sünnetin iki büyük kolunun bu meseleye nasıl yaklaştıklarını belirleye-

bilmek için Eş’arilik ve Maturidiliğin genel yaklaşımlarını vermek istiyoruz.

Eş’arilik, Ehl-i Sünnet’in sistemleşmiş ilk okuludur. Ekol, ecel konusundaki yaklaşım-

ların takibinde yalnız kurucusu Ebu’l-Hasan el-Eş’arî (260/875)’ye dayandırılan fikir-

leri izlemekle yetinmemiş, aynı zamanda Mutezile’yle de yoğun bir fikir tartışmasına

girmiştir. Grubun önde gelen isimleri30 daha sonra sistemli bir yapı oluşturmuşlarsa da

temel hareket noktaları Eş’arî’nin fikirleridir.31

29 A’râf, 7/34; Yunus, 10/49; Nahl, 16/61.

30 Ebu’l-Hasan el-Eş’arî (260/875), Bâkıllânî (403/1013); Bağdâdî (429/1037), Cüveynî (505/1111);Şehristânî (548/1153), Fahreddin Râzî (606/1210), Âmidî (631/1233), Kadı Beydavi (685/1286),Taftazânî (703/1390), Cürcânî (816/1413).

31 Okumuş, a.g.e., s. 23.



12

Eş’arilik’te ecel, “Allah’ın, bilgisinde olan ölüm ve öldürülme zamanıdır.”32 Bu za-

man dilimi hem öldürülme hem de ölüm vaktini kapsayan bir bilgiye bağlıdır.

Maktûl konusundaki tartışmalarda genellikle Mutezile’nin aksine fikirler öne sürül-

müştür. Yaklaşımlarının en bariz özelliği, ezelde tayin ve tespit edilmiş bir yazıyı öne

çıkarmış olmalarıdır. “Ölen de öldürülen de kendi eceliyle ölür” sözü, bu düşüncenin

ifadesidir. Kâtil zulmederek kâtil olmuştur. Maktul de eceliyle ölmüştür. Kâtil, maktu-

lün ecelini kesemez. İnsanın iki değil bir eceli vardır. Her kim ölürse eceliyle ölür.

En’âm Sûresi 2. âyetteki ilk “ecel”, hayatın eceli; ikincisi de kıyâmetin ecelidir.33

Ecel ve rızık, anne karnında yazılmıştır. İnsan bu takdire göre hayatını devam ettirir.

Artma ve eksilmeyi içeren hadisler ise genellikle “bolluk ve bereket” şeklinde anla-

şılmıştır.

Taftazânî, Eş’arîliğin ecel konusundaki yaklaşımını dört temel yaklaşımla ortaya

koymaktadır:

1.

Maktul eceliyle ölmüştür.2. Ölüm, ölü ile kâimdir.

3. Ecel bir ve tektir.

4. Hayatı ve ölümü yaratan Allah’tır.34

Eş’arilikte ecel, tamamıyla ilim anlayışıyla izah edilmiştir. Bilinen ve bu bilgiye göre

takdir edilmiş bir süre olan ecel, hem insan, hem de bütün canlılar için ortak bir kav-

ram olarak algılanmıştır.Ehl-i Sünnet’in ikinci büyük kolu olan Mâturidi ekolü35 ecel konusunda “eceli takdir

ve tayin eden Allah’tır. Bunun zamanını do ğ rulayan da Allah’ın ilmidir”36 şeklinde

düşünmektedir.

32 Eş’arî, a.g.e., s. 256; Ebûbekir Bâkıllânî, a.g.e., Kâhire, 1947, s. 332, 333.33 Eş’arî, a.g.e., s. 256, 257; İbâne, s. 138, 139; Bâkıllânî, a.g.e., s. 332, 334.

34 Sadeddin Taftazânî, Ş erhu’l-Akâid , Nşr.: Usturumcalı Ömer, İstanbul, 1304, s. 44, 45.

35 Maturidî (332/944), Semerkandî (324/953), Pezdevî (493/1100), Ebu’l-Muin en-Nesefî (508/1115),Ömer en-Nesefî (537/1142), el-Ûş î (575/1179), Sâbûnî (580/1184), Burhâneddin en-Nesefî (687/1289),Ebu’l-Berekât en-Nesefî (710/1310), İbn Hümâm (861/1457), Hızır Bey (863/1458), İbn Kemal(940/1534).

36 Ebû Mansûr el-Maturidi, Kitâbu’t-Tevhîd , thk.; F. Huleyf, İstanbul, 1979, s. 305-306.



13

Maturidilikte ecel; süre, vakit demektir. Terim olarak Allah’ın takdir ettiği sürenin

sona ermesi, yani insanın ömrünün zaman bakımından sonlu olmasıdır. En’âm Sûresi

2. âyetteki ilk “ecel”, insanın ölüm süresi; ikinci “ecel” ise kıyâmetin ecelidir.37

“Ecel bir ve tektir. Maktul eceliyle ölmüştür. Onun ceza görmesi, kötü fiilin tercihi

yüzündendir. Maktul öldürülmeseydi de ölecekti. Kâtil, maktulün ecelini öne veya

geriye alamaz ve kesemez. Hiç kimse ecel sınırını aşamaz. Kendi ecelinden başka bir

şeyle de ölemez. Öldüren ve öldürülen de bu ecele göre eylem yapmaktadır.”38

Maturidi ekolü Mutezile’ye cevap verirken Eş’ariler gibi daha çok Allah’ın ilmine

değil, Allah’ın kudretine ve fiilleri yaratmasına vurgu yapmışlardır. Öldürme olayı

Allah’ın insandan ruhu almasıyla oluşur, kâtilin “katl” fiilini işlemesiyle değil.

Ömer Nesefî, Metn-i Akâidinde Maturidi ekolünün ecel yaklaşımını dört madde ola-

rak özetlemektedir:

1. Ölüm, Allah’ın yaratmasıyladır ve ölmekle oluşur.

2.

Ölüm, Allah’ın fiilidir, kâtilin değil.3. Maktulün eceli kesilmemiş, maktul eceliyle ölmüştür.

4. Ecel birdir.39

Ecel konusunda mezhepler arasında görülen ihtilaflar, daha çok iki ecelin bulunup

bulunmadığına ve dolayısıyla ömrün uzayıp uzamayacağına ilişkindir.40 Tezimizin 3.

bölümünde Kur’ân’da insan-ecel ilişkisi çerçevesinde ecelin/ömrün uzayıp kısalması

meselesini daha geniş biçimde işleyeceğiz.

1.2.2. Mutezile Alimlerine Göre Ecel

Ecel meselesi, kader problemine bağlı olarak kelâm alimleri arasında tartışılan önemli

konulardandır. İlk defa Mutezile alimleri eceli tartışma konusu haline getirmişler ve

farklı şekillerde açıklamışlardır.41

37 Maturidi, Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne, Matbaatu’l-İrâd, Bağdat, 1983, s. 215.

38 Maturidi, Te’vîlât , 340, 637; M. Saim Yeprem, İ rade Hürriyeti ve İ mam Mâturidi, MÜİFY, İstanbul,1984, s. 323; Şerafettin Gölcük, Kelam Açısından İ nsan ve Fiilleri, Kayıhan Yay., İstanbul, 1979, s. 254.

39 Ömer en-Nesefî, Metn-i Akâid , trc.: H. Tahsin Feyizli, İstanbul, 1988, s. 2.

40 Tunç, a.g.e., s. 381.

41 Cihat Tunç, “Ecel md.”, TDVİA, İstanbul, 1997, c. X, s. 381.



14

Mutezile’nin kurucusu sayılan Hasan-ı Basrî’nin bazı izahları Ehl-i Sünnet’e yakın

görülmektedir. Ona göre ölüm vakti yazılıdır.42

En’âm sûresinde geçen [

] “O, sizi

çamurdan yaratan, sonra size bir ecel tayin edendir. Belirli bir ecel O’nun

katındadır”43 âyetinde ilk ecel, yaratılış–ölüm arasındaki dünyaya ait; ikincisi, (ecelün

müsemmâ) ise ba’s-diriliş ve kıyâmet ecelidir.44

Allah’ın, olacak olan şeyleri bilmesi ilmi gereğidir. Bunun insan iradesine bir müda-

halesi yoktur.45

Mutezile’deki ecel tartışmalarının merkezinde “maktul” sorunu yatmaktadır. Buna

bağlı olarak ecel anlayışlarındaki ikinci bir görüş de ecelin sayısı üzerindeki düşünce-

lerdir.

Çoğunluğa göre ecel, “hayat süresi” ve “ölüm vakti”46 olarak anlaşılmıştır.

İster herhangi bir dış etki olmadan tabii bir şekilde olsun, ister bir kaza veya katil so-

nucu olsun her insan tek bir ecelle ölür. Ancak kaza sonucu ölen veya öldürülen insa-nın bu olaylarla karşılaşmaması halinde yine de ölüp ölmeyeceği hususunda Mutezile

alimleri farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Mutezile’nin reislerinden olan Ebû Hâşim

el-Cübbaî, Ebu’l-Huzeyl el-Allâf ve Behşemiyye’nin fikrine yakın tezler ileri süren

Basra Grubu; “Ne şekilde olursa olsun maktül ömrünü tamamlamıştır ve eceliyle öl-

müştür” görüşündedir.47

Bağdat Grubu ve Mutezile’nin cumhuru ise, En’âm Sûresi 2. âyeti açıklarken, “ecel-ikazâ” ve “ecel-i müsemmâ” denilen iki ecelin bulunduğunu ileri sürmüşlerdir. Onlara

göre müsemmâ ecel, insanın müdahalesiz ölümünü; kaza eceli ise, bir müdahale ile

ölümünü ifade etmektedir. Kazaya uğramayan bir insan mutlaka gerçek eceline kadar

yaşardı. Katil, eceli keserek maktülün esas eceline ulaşmasını engellemiştir. Yani öl-

dürülmeseydi kesin olarak yaşardı, yoksa öldürülme zulüm olmazdı. Bu yüzden kâtil

42 Hasan el-Basrî, Tefsîru Hasan Basri, thk.: M. Abdurrahim, Dâru’l-Hadîs, Kahire, ts., c. I, s. 254.

43 En’âm, 6/2.

44 Hasan Basri, a.g.e., c. I, s. 350.

45 Hasan Basri, a.g.e., c. II, s. 360; Namık Kemal Okumuş, Kelâmda Ecel Problemi, basılmamış tez, s. 17.

46 Kadı Abdulcabbar, Ş erh-i Usûl-i Hamse, Kahire, 1988, s. 780, 781.

47 Tunç, agm, c. X, s. 381.



15

cezalandırılmakta, hayvanı öldüren de cezasını ödemektedir. Aksi takdirde onu öldü-

renin cezalandırılması veya kendisine ait olmayan bir hayvanı kesen kimsenin tazmi-

nat ödemesi anlamsız olurdu.48

Mutezile’deki üçüncü bir yaklaşım tarzı da Kadı Abdulcabbâr’ın anlayışıdır. Bu Ehl-i

Sünnete yakınlığıyla bilinen bir görüştür. “Maktûl eceliyle ölmüştür, öldürülmeseydi

de ölürdü” problemine ise; “kâtil onu öldürmeseydi, onun yaşaması da ölmesi de

mümkündü”49 demek suretiyle geleceğe ait kesin belirlemeden kaçınmak istemiştir.

Bu görüşler doğrultusunda Mutezile’nin ecel konusundaki görüşlerini şöyle özetleye-

biliriz:

1. Ecel, Allah’ın bilgisiyle kayıt altına alınan ve O’nun mâlumu olan bir vakittir. Mak-

tûl ister katil suretiyle, isterse tabii olarak ölsün, eceliyle ölür. Bu görüş Ehl-i Sünnete

yakın olan bir yaklaşımı içermektedir.50

2. Öldürme olayında kâtil, maktulün ecelini kesmiştir. Maktûl öldürülmeseydi, Al-

lâh’ın ilminde belli olan bir vakte -ecele- kadar kesinlikle yaşayacaktı. Bu görüş Ehl-iSünnet’e daha uzak bir görüştür.51

1.3. HADİSLERDE ECEL

Kader, ecel, ömür ve rızkla ilgili olarak rivâyet edilen hadislerin çokluğu İslâm kültü-

ründeki “alınyazısı” anlayışının kaynağını oluşturmaktadır. Hadislerde ifade edildiği-ne göre kader, ecel, rızk ve insan davranışları anne karnında tayin ve tespit edilmiştir.

İnsanoğlu bu yazıya göre dünyaya gelir, buna göre iş yapar ve buna uygun olarak ve-

fât eder. Buhârî’nin rivâyet ettiği şu hadîs insan için yazılı bir ömrün takdirini ifade

48 Ebu’l-Hasan el-Eş’arî, İ bâne an Usûli’d-Diyâne, thk.: Abbas Sabbağ, Dâru’n-Nefâis, Beyrut, 1994, s.56; Muhammed b. Ömer ez-Zemahşerî, Tefsîru’l-Ke şşâf an Hakâik-i Gavâmidı’t-Tenzîl ve Uyûnu’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl, thk.: M. H. Ahmed, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut, 1987, c. II, s. 148;Şemseddin Ahmed İbn Kemâl, Ecel Risâlesi, İstanbul, 1610, s. 12; Tunç, agm, c. X, s. 381-382; Okumuş,a.g.e., s. 14.

49 Abdulcabbâr, a.g.e., s. 782.

50 el-Eş’arî, Makâlâtu’l- İ slâmiyyîn ve İ htilâfu Musallîn, thk.: Helmut Ritter, Wiesboden, 1980, s. 256.

51 el-Eş’arî, a.g.e., s. 256; Ebûbekir Bâkıllânî, et-Temhîd fi’r-Reddi ale’l-Mülhidi’l-Muattıla ve’r-Râfızave’l-Havâric ve’l-Mutezile, Kâhire, 1947, s. 332; Halife Keskin, İ slâm Dü şüncesinde Kader ve Kazâ,Beyân Yay., İstanbul, 1997, s. 196.



16

etmektedir: “Rasulullah buyurdu ki, sizden biriniz anne karnında kırk günde oluşursu-

nuz. Sonra alaka olur, sonra bunun gibi mudga olur. Sonra Allah şu dört şeyi tespit

için bir melek gönderir: Rızkını, ecelini, şakî veya said olacağını yazar. Allah’a yemin

olsun ki, sizden biriniz ya da bir adam cehennemlik işleri yapar, tâ ki onunla cehen-

nem arasında bir bağ kalmamış, bir zirâ mesafe kalmış; kitap önüne geçer ve cennet-

liklerin amelini işler, oraya girer. Başka bir adam da cennetliklerin amellerini işler, tâ

ki onunla cennet arasında bir veya iki zirâdan başka bir mesafe kalmamıştır. Kitap

önüne geçer, cehennemliklerin amelini işler ve oraya girer.”52

Bu hadise göre insanın bütün eylemleri ezelî takdirdeki hükümlere göre belirlenmek-

tedir.

Kader konusu üzerindeki tartışmalar ve eleştiriler de şu hadise göre yasaklanmıştır:

Ebu Hureyre diyor ki: “Biz kader hakkında tartışırken Hz. Peygamber geldi. O kadar

kızdı ki, yüzü kızardı, yanaklarında birer mor tanesi belirir gibi oldu. Sonra şöyle de-

di: «Size böyle mi emredildi? Ben size bunun için mi gönderildim? Sizden öncekiler

bu hususta tartışmaya girince helak olmuşlardır. Ben size bu hususta tartışmayın diye

kesinlikle emrettim.»”53

Hz. Peygamber bir gün yere bir çubukla kare biçiminde bir şekil çizdi. Bunun ortasına

bir hat çizdi. Sonra da bu hattın ortasından bu ortadaki hatta istinâd eden birkaç küçük

çizgi daha çizdi. Sonra bu çizgileri şöyle açıkladı. “Şu çizgi insandır. Onu saran kare

çizgisi de eceldir. Dışarı uzanan çizgi, onun emelidir. Bu emel çizgisini kesecek çizgi-

ler ise musibetlerdir. Bir musibet oku yolunu şaşırarak insana değmese bile, ecel oku

değer.”54 Başka bir hadiste ise: “Üç çizgi insan, ecel ve emeli temsil eder. Ecel en ya-

kın, emel en uzak olanıdır.”55

52 Ebû Abdullah İsmâil el-Buhârî, el-Câmiu’s-Sahîh (Sahîhu’l-Buhârî), Çağrı Yay., İstanbul, 1981, Ka-der, 1.

53 Muhammed b. İsa et-Tirmizî, es-Sünen, Çağrı Yay., İstanbul, 1981, Kader, 1.

54 Buhârî, Rikâk, 3, 4; Tirmizî, Zühd, 5, 25, 27; Edeb, 82, 91; İbrahim Canan, Hadis Ansiklopedisi,Akçağ Yay., İstanbul, 1993, c. I, s. 323.

55 Buhari, Rikâk, 4; Tirmizi, Zühd, 5, 27; Canan, c. I, s. 328.



17

Hadis:

2. Hadis:

Daha farklı şekiller de yapılabilir. Ancak bütün bu şekillerin vurguladığı şey de şudur:

Ecel mutlaktır. Ölüm de emelden daha yakındır. Musibetler insanı emele ulaşmadan

yakalayacaktır. Hz. Ali, eceli gelenin başka hiçbir nedeni kalmayacağını söylüyor.56

İnsanın hayatı boyunca, bir takım afet ve musibetlerle karşılaşabileceği gerçeğini bu-

rada görmekeyiz. İnsan elden geldiğince, bazı tedbirlere başvurmakla bu afetlerin ba-

zılarından kurtulabilir. Nitekim Peygamberimizin söz ve davranışlarında bunun örnek-

lerine rastlamaktayız. Nihayet ecel, kişiyi her yönden kuşatmış olduğu için yakalayı-

verir; tabii olan bu ölümden kurtuluş yoktur.57

“Kim rızkının artırılmasını ve ecelinin uzatılmasını isterse, sıla-i rahim yapsın.”58

“Sadaka ve sıla-i rahim ömrü uzatır, belayı defeder.”59

“Eceli (ölümü) gelmeyen bir mü’min kul Allah’tan şifa dilerse kurtulur.”60

“Gizli sadaka Rabbin kızgınlığını giderir, sıla-i rahim ömrü artırır.”61

Ayrıca bazı hadislerde de ömrün iyilikle geçmesi, uzaması olarak yorumlanmıştır.62

56 Tunç, a.g.e., s. 381.

57 Karadeniz, Osman, Ecel Üzerine, Anadolu Matbacılık, İzmir, 1992, s.43.

58 Buhari, Edeb, 12; Ebu’l-Hüseyin Haccac el-Müslim, el-Câmiu’s-Sahîh, İstanbul, 1981, Birr, 20, 21.

59 Ahmed b. Hanbel, Müsned, İstanbul, 1981, c. III, s. 266.

60 Tirmizi, Tıbb, 32; Ebû Dâvud, Cenâiz, 8; İbn Hanbel, c. IV, s. 305.

61 İsmail b. Muhammed el-Aclûnî, Ke ş fu’l-Hafâ ve Müzillu’l-Elbâs, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, Beyrut,1988, c. II, s. 22.

62 Buhari, Rikak, 2; Tirmizî, Zühd, 29; Canan, c. I, s. 329, 330.

İnsan Ecel Emel

↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓

↑ ↑ ↑ ↑ ↑ ↑

EMEL

ECEL

Musibetlerİnsan



18

1.4. ECEL KAVRAMININ İLİŞKİLİ OLDUĞU KAVRAMLAR

Semantik çalışmaların yapısı gereği bir kavramı incelerken onun bağlamını ve ilgiliolduğu kavramları ele almak zorunludur. Bu çerçevede biz de ecel kavramının

Kur’an’daki kullanımları itibarıyle ilişkili gözüken kavramlardan en çarpıcı olanları

burada zikredeceğiz. “Ecel” kavramının kendi anlam zenginliği yanında, ecelle bağ-

lantılı birçok kavram daha bulunmaktadır. Bu kavramlar da ecelin daha iyi anlaşılma-

sını sağlayacak ve onunla ilintili bir mahiyet arz etmektedir.

1.4.1. Kader ve Kaza

Kur’an-ı Kerim’e bakıldığında Allah’ın ilim, irade ve kudretinin mutlak oluşunu ifade

eden ayetlerde, insana hiçbir hürriyet alanı bırakılmaksızın her şeyin önceden belir-

lendiği şekilde meydana geldiğinin vurgulandığı görülmektedir. Buna karşılık, insanın

bütün yaptıklarından mesul tutularak hesaba çekileceğini beyan eden ayetler de gözardı edilememektedir. Bu durumla karşı karşıya kalan insanların zihinlerinde kaçınıl-

maz olarak bir takım şüpheler uyanmaktadır. İnsanların bir kısmı kaderi “alın yazısı”

olarak kabul ederek hayatın akışı içerisinde kendilerinin hiçbir yetki ve sorumlulukları

yokmuş gibi hareket etmekte, böylece çalışıp çabalamaya gerek görmemektedirler.

Diğer taraftan insanların bir kısmı da ilâhî hâkimiyeti göz ardı ederek kendilerinin her

istediklerini yapabilecek güç ve kudrete sahip olduklarını düşünmekte, dolayısıyla

hayatlarında kader inancına yer vermemektedirler.

Günümüzde din eğitimi ve öğretimiyle meşgul olanların kader inancı etrafında dönüp

dolaşan sorulara çok sık muhatap oldukları da dikkate alındığında, insanların hayatla-

rının akışını ve yaşayış tarzlarını doğrudan etkileyen kader inancı her zaman gündem-

de yerini alan en canlı meselelerden biri olma özelliğini korumaktadır.63

İlahi ilmin insanın irade alanına giren fiillerine önceden (ezelde) taalluk edip etmediğisorusuna kader probleminin nirengi noktası olarak görmek mümkündür. aslında bu

63 Osman Karadeniz, “Kader Konusunda Bazı Yanlış Anlamalar”, DEÜFD, c. VII, s. 191-193.





20

ve olayların kazâya uygun olarak yaratılması ve dış alemde gerçeklik kazanmasıdır70

demişlerdir.

Ehl-i Sünnetin kader anlayışının merkezinde bulunan “takdir, tayin ve tesbit” anlayışı

neticesinde bir insanın kaderi belirlenmiş ise, hayatının en önemli gerçeği olan ölü-

münün zamanı da tesbit edilmiştir.71

Mu’tezile’nin düşüncesine göre, kazâ ve kaderin insan işlerinde hiçbir tesiri yoktur,

insan yaptığı her şeyi kendi arzu ve iradesi ile yapar. İnsanın evvela bir işi kendi iste-

ğiyle yapması, sonra onu kadere mal etmesi doğru değildir. Kader, insanın kendi ira-

desiyle yaptıklarından başka bir şey değildir.72 Mu’tezile, sorumluluk doğuran beşerî

fiilleri kader ve kazanın dışında tutmuştur. Onlara göre kader ve kazâ insanlara ait

fiillerin hükmünü açıklayıp haber vermekten ibarettir.73

Kader genellikle şu iki ayrıma tabi tutularak açıklanmıştır:

1. Kader-i Mutlak: İnsan iradesine taalluk eden ilâhî ölçüdür. İhtiyari hükümle belirle-

nir.2. Kader-i Mübrem: İnsanın irade ve kudreti dışında olan değişmez kader. Şarta, sebe-

be bağlı olması yönünden kesinlikle hükme bağlanmıştır. Tabiat kanunları, canlı ve

cansızların bağlı olduğu kurallar bu nevidendir.74

Kader inancı, İslâm’ın ilk dönemlerinden itibaren tartışma konusu olagelmiştir. Aslın-

da bu mesele, sadece İslâm Dini’nde değil, diğer din ve düşünce sistemlerinde de sü-

rekli tartışılan, çözüm aranan bir problemdir. Zira, kader bir taraftan sonsuz ilim, iradeve kudret sahibi olan Allah’ın hakimiyetini, diğer taraftan her yönüyle sınırlı ve sonlu

olan insanı ve onun hürriyetini doğrudan ilgilendirmektedir.75

70 Seyyid Şerif Cürcânî, et-Ta’rîfât , Kader md., s. 58.

71 Okumuş, a.g.e., s. 62.

72 A. Lütfi Kazancı, İ slâm’da İ rade, Kaza ve Kader , İrfan Yay., İstanbul, 1971, s. 39.

73 Ebu’l-Hasan Kadı Abdulcabbar, Fazlu’l- İ ’tizâl, basım yeri yok, ts., s. 169-170.

74 A. Saim Kılavuz, Ana Hatlarıyla İ slâm Akaidi ve Kelâma Giri ş, Ensâr Yay., İstanbul, 1997, s. 130.

75 Sabri Yılmaz, “Elmalılı’ya Göre Kader İnancı ve İnsan Hayatındaki Yeri, Günümüz İnanç Problemle-ri”, İlâhiyat Fakülteleri Kelâm Anabilim Dalı Semp., 7-9 Eylül 2001, Erzurum, s. 171; Bekir Topaloğlu,Akaid Md., TDVİA, c. II, s. 492.



21

Mütefekkirlerin kader düşüncelerine bağlı olarak da ecel anlayışları şekillenmiştir.

Allah’a ait dileme ve irade ile ilgili âyetleri76 esas alanlar, kula ait dileme ve irade ile

ilgili âyetleri77 hiç hesaba katmamışlar, dolayısıyla Kur’ân’a eksik bir bakış açısıyla

yaklaşmış, Kur’ân bütünlüğünü göz önünde bulundurmamışlardır.78

Kadere farklı bakış, toplumların sosyal yapılarıyla da yakından ilgilidir. Hatta bir bi-

reyin durumundaki soysal veya biyolojik farklılıklar bile, o bireyin kader konusuna

bakışını etkileyebilmektedir. Genelde bireyler genç, sağlıklı ve imkânlara sahip olduk-

ları dönemlerde hürriyetçi, yaşlandıklarında ya da sağlıklarını ve imkanlarını yitirdik-

lerinde cebriyeci bir anlayışa doğru yönelirler. Kur’ân-ı Kerîm, toplumların ve kişile-

rin konumlarına paralel olarak çizdikleri bu zikzakları orta bir noktada tutma çabası

içerisindedir.79

“Allah, diledi ğ ini saptırır ve diledi ğ ini hidayete kavu şturur”80âyetiyle benzeri mutlak

ifâdeleri içeren âyetlere dayanarak hidâyet bulma ve sapıtmanın tamamen Allah’ın

belirlemesiyle gerçekleştiğini zanneden ve insanın, belirlenmiş kaderinin esiri olduğu-

nu ileri sürenler olmuştur. Kimi âyetlerin siyâk ve sibâkına bakılmadan ve bu mutlak

ifadelerin kayıt altına alındıkları âyetler göz önünde bulundurulmadan böyle bir sonu-

ca varmak mümkündür. Ancak Kur’ân bir bütündür ve bazı âyetlerinin, bazı âyetlerini

açıkladıkları bizzat Kur’ân’da belirtilmektedir. O halde Kur’ân âyetlerinden sonuçlar

çıkarılmaya çalışılırken buna mutlaka dikkat edilmesi gerekmektedir.

Konuyla ilgili âyetler bir bütünlük içerisinde değerlendirilecek olursa, Allah’ın hidâ-

yete kavuşturduğu kişinin bizzat kendisinin hidâyeti seçtiği ve bu sebeple Yüce Al-

lah’ın o kimseyi hidâyete kavuşturduğu, sapıklık konusunda da durumun aynı olduğu

görülecektir. Mesela saptırma ile ilgili mutlak ifade açıklayıcı başka âyetlerle kayıt

altına alınmıştır.81

76 En’âm, 6/91; Tâhâ, 20/40; Ra’d, 13/26; Furkân, 25/2; Şûrâ, 42/11; Kamer, 54/12; Vâkıa, 56/60.

77 Enfâl, 8/29; Müddessir, 74/38; İsrâ, 17/97; Bakara, 2/134, 286; Nisâ, 4/78; Fussilet, 41/69.

78 Celal Kırca, İ limler ve Yorumlar Açısından Kur’ân’a Yöneli şler , Tuğrâ Nşr., İstanbul, 1993, s. 112.

79 M. Sait Şimşek, Kur’ân’ın Ana Konuları, Beyan Yay., İstanbul, 1999, s. 73.

80 Nahl, 16/93; Fâtır, 35/8.

81 Şimşek, a.g.e., s. 76.



22

“Onlar yoldan sapınca, Allah da kalplerini saptırmı ştı. Allah, fâsıklar toplulu ğ unu

hidâyete kavu şturmaz.”82

“Hayır! Öyle de ğ il, bilakis onların kazanmakta oldukları kötülükler kalplerini paslan-

dırmı ştır.”83

“Allah onunla bir çok kimseyi saptırır, birçoklarını da hidâyete kavu şturur. verdi ğ i mi-

sallerle Allah ancak fâsıkları saptırır. Onlar öyle sapıklar ki, kesin söz verdikten sonra

sözlerinden dönerler. Allah’ın ziyaret edilip hal ve hatırlarının sorulmasını istedi ğ i kim-

seleri ziyaretten vazgeçerler ve yeryüzünde fitne ve fesat çıkarırlar. İşte onlar gerçekten

zarara u ğ rayanlardır.”84

Bu ve benzeri âyetler, Allah’ın saptırmasının sebebini açıklayan âyetlerdir. Bu âyet-

lerden de anlaşıldığı gibi sapmanın asıl sebebi, sapan kişilerin kendi tavır ve davranış-

larıdır. Kendileri sapma yolunu tercih etmişlerdir.

Hidayet ve dalalet hususunda, Allah’ın iradesi keyfi değildir; prensip olarak kulun

dilemesine ve o doğrultudaki hür tercihi ve eylemine bağlıdır. Çünkü Allah, dünya ve

ahiret hayatını imtihan için yaratmıştır.85 Her insanın, ebedî olan ahiret yurdundaki

yerini kendi eliyle kazanması istenmiştir.86 Dünya hayatı ve yaratılış amacı bu olunca,

Allah hiç kimseyi arzusunun, tercihinin, iradesinin ve eyleminin aksine ne dalâlete

düşürür, ne de hidâyete erdirir. Tercih, irade ve eylem kuldan, sonuç ise Al-

lah’tandır.87

Kuşkusuz Allah, adalet sahibidir. Kimseye zulmetmez:

“Ş üphe yok ki Allah zerre kadar haksızlık etmez.”88 Bu sebeple Kur’ân-ı Kerîm, in-

sanların mazeret olarak kaderi ileri sürmelerini şiddetle reddeder:

“Allah’a ortak ko şanlar diyecekler ki, Allah dileseydi ne biz ortak ko şardık, ne de ata-

larımız ortak ko şarlardı. Hiçbir şeyi de haram kılmazdık. Bu şekilde onlardan öncekiler

82 Saf, 61/5.83 Mutaffifîn, 83/14.

84 Bakara, 2/26-27.

85 Mülk, 67/2.

86 Câsiye, 45/22.

87 M. Zeki Duman, Beyânu’l-Hak , Fecr Yay., Ankara, 2006, c. II, s. 319.

88 Nisa, 4/40.



23

de (peygamberlerini) yalanladılar da sonunda azabımızı tattılar. De ki: Yanınızda bize

açıklayaca ğ ınız bir bilgi var mı? Siz zandan ba şka bir şeye uymuyorsunuz ve siz sadece

yalan söylüyorsunuz.”89

Aslında daha önce yazılı olması itibarıyla kader, Allah’ın ilmidir. Elbette O’nun ilmi-

ne sınır yoktur. Geçmişi bildiği gibi, geleceği de bilir. Bizim yapıp ettiklerimiz, elbet-

te O’nun ilmi dışında değildir. Bu anlamda kader, bundan ibarettir. Biz bir davranışta

bulunuyorsak, Allah böyle davranacağımızı önceden bilmektedir. 90 Dolayısıyla bu

bilgi kaderi teşkil etmektedir.

“Yeryüzünde vukûu bulan ve sizin ba şınıza gelen herhangi bir musîbet yoktur ki, biz

onu yaratmadan önce bir kitapta yazılmı ş olmasın. Ş üphesiz bu Allah’a kolaydır.”91

“Gayb’ın anahtarları Allah’ın yanındadır. Onları ancak O bilir. O, karada ve denizde

ne varsa hepsini bilir. O’nun ilmi dı şında bir yaprak dahi dü şmez. Yerin karanlıkları

içindeki tek bir tane, ya ş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.”92

Kur’ân âyetleri bütünlük içerisinde değerlendirildiği zaman ortaya böyle bir tablo çı-

kıyor. Ancak insanın iradesi konusunda cebr taraftarları konuyla ilgili Kur’ân ve hadis

metinlerinden cebrî ifâde edenleri toplayarak kendi görüşlerini onlara dayandırmışlar,

kaderi inkâr edenler de insana iradeyi izafe eden nassları bir araya getirerek cebriye-

nin tam tersi olan bir görüş ortaya koymuşlardır.93 İmam Eş’arî ve İmam Mâturîdî’nin

sistemleştirdiği inanç esasları, kulun iradesini kaldıran Cebriye ile tam irade, sorumlu-

luk, hürriyet tanıyan Mu’tezile arası bir yere oturtuldu. Düşünce sistemleri arasında

merkezî bir konuma getirildi. Ancak bunlardan Eş’arîlik, sistem olarak Cebriye’ye,

Mâturîdîlik ise Mu’tezile’ye yakın bir yer işgal etti.94

89 En’âm, 6/148.

90 Şimşek, a.g.e., s. 81.

91 Hadîd, 57/22.

92 En’âm, 6/59.

93 Muhittin Bağçeci, “Günümüz İnanç Problemleri”, İlâhiyat Fakülteleri Kelâm Anabilim Dalı Sempoz-yumu, 7-9 Eylül, 2001, s. 71.

94 Kırca, a.g.e., s. 89.



24

Kader konusunda yapılan tartışmalar, kainatın belli bir düzen dahilinde Allah tarafın-

dan yaratılmasında değil, yaptığı fiillerden lehte veya aleyhte sorumlu olan insanın, bu

yaptıklarının ezelde tayin ve tespit edilip edilmediğinde odaklaşmaktadır.95

Eğer insan Mutlak Kudret önünde ezik, zayıf, iradesiz, güçsüz ve zorunlu kurallara

tabi zavallı bir varlıksa, kendisini ispatlaması için çalışıp didinmesi, azim ve gayret

göstermesi de yine aptallık olacaktır. Hem nasıl olsa iş olacağına varacak, neticede

çalışması hiçbir şeyi değiştirmeyecek değil miydi? O halde aşırı gayret gösterip yoru-

lanların, yorulduğu yanlarına kalacak demekti.96

Fakat Kur’ân’ın haber verdiği gerçek hiç de böyle değildi ve Kur’ân üzerine basa basa

vurgulamıştı:

“İnsan için ancak çalıştığı kadarı vardır.”97

Bu aykırı anlayışın Müslüman toplumları da etkilemesinden sonra yığınlar tembellik

ve miskinliklerini kader olarak telakki etmeye başladılar. Başarısızlıklarını, ezilmişlik-

lerini, zelil ve hakir bir biçimde yaşamalarını kadere bağlıyorlardı. Düşmanlarınınbaşarılarına da aynı gözle baktılar. Tabi bu inanç Allah’a iftiradan başka bir şey değil-

dir.98

İslâmî kavramlardan olan kader ve tevekkülün müslümanlar tarafından nasıl yanlış

anlaşıldığını açıklayan şu şiiri sunmak istiyoruz:

“Kadermiş!” Öyle mi? Hâşâ; bu söz değil doğru:Belanı istedin, Allah da verdi… Doğrusu bu.

Meşiyyetin sana zulmetmek ihtimali mi var?

“Çalış!” dedikçe şeriat, çalışmadan, durdun,

Onun hesabına bir çok hurafe uydurdun!

Sonunda bir de “tevekkül” sokuşturup araya,

Zavallı dini çevirdin onunla maskaraya!”99

95 Ahmet Akbulut, Sahabe Devri Siyâsî Hâdiselerinin Kelâmî Problemlere Etkileri, Birleşik Yay., İstan-bul, 1992, s. 337.

96 Mustafa İslamoğlu, Îmân, Denge Yay., İstanbul, 2005, s. 166.

97 Necm, 53/39.

98 İslamoğlu, a.g.e., s. 167.

99 M. Akif Ersoy, Safahat , İstanbul, 1987, s. 239.



25

Halbuki Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle buyrulmaktadır:

“Mü’minlere yardım etmek boynumuza borç oldu.”100

“E ğ er siz Allah’a yardım ederseniz Allah da size yardım eder ve sizi ayaklarınız üzerin-

de dimdik tutar.”101

“Allah, inananları savunur.”102

İnsanın yeryüzündeki konumu, yetki ve sorumluluk alanları, onun yeryüzünde Al-

lah’ın halifesi kılınmasıyla belirlenmiş olmaktadır. İnsana tahsis edilen bu nüfuz alanı,

ona göre düzenlenmiş, kendisi de görevlerini tam anlamıyla yerine getirebilecek fiziki

ve zihinsel yetilerle donatılmış, ona eylemlerini planlama ve gerçekleştirme gücü ve-

rilmiştir. O, bu gücü oranında, yaptıklarından, ettiklerinden sorumlu tutulmuştur.103

1.4.2. Ömür

A‘me-ra/ fiil kökünden gelen ömr veya ömür ( ) kelime anlamı itibariyle;

hayat, bedenin hayatta kalış müddeti, yaşama ve var olma süresi, yaşam anlamlarına

gelmektedir.104 Lügâtlerde değişik tarzlarda kullanılan bu kavramın konumuzla alakalı

olan tarafını ifade edeceğiz. O da “başlangıcı ve sonu olan bir hayat müddeti” mânâsı-

dır.

Ömür, insan için döllenme olayından sonra başlayıp, onun ölmesiyle noktalanan süre-

ci ifade eder. Ömür, ecelin imkânları içinde yaşanılan süredir. Kelime dilimizdeki bazı

kullanışlarıyla deyimsel öbekler de oluşturmuştur. Bu kelime gruplarının tamamına

yakını da ömür kelimesinin aslına uygun olarak dünyada yaşadığı “hayat sürecini”

ifade ederler:

“Ömür sürmek, ömrüne bereket, ömür törpüsü, ömürsüz, ömrü var, ömre bedel, ömür-

ler olsun, ömrü/billah…” Bazı deyimler de ömrün uzunluğunu ifade eder: “Ömrü vefâ

100 Rum, 30/47.

101 Muhammed, 47/7.

102 Hacc, 22/38.

103 Erdoğan Pazarbaşı, Kur’ân ve Medeniyet , Pınar Yay., İstanbul, 1996, s. 211.

104 İbn Manzûr, a.g.e., c. IX, s. 390; Isfahani, a.g.e., s. 517; Hasan Akay, İ slâmî Terimler Sözlü ğ ü, İşaretYay., İstanbul, 2005, s. 373.



26

etmemek, ömrü uzamak…” “Sizlere ömür” ve “ömür adam” şeklindeki deyimler de

hayatın değerine vurgu yapar.105

Kur’ân-ı Kerîm’de yaşama süresi anlamında kullanılan “ömür” kelimesi yedi âyette

geçer. Ayrıca beş yerde de bu anlamdaki “umr” kelimesi fiil halinde kullanılır.

Allah, Kur’ân’da kendisini ömür veren olarak tanımlar ve bunun yasalarının da bir

kitap içinde olduğunu belirtir.

“Sizi önce topraktan, sonra nutfeden/spermden yaratan, sonra da sizi erkek ve di şi ola-

rak birbirinize e ş yapan Allah’tır. Her di şinin ta şıdı ğ ı ve do ğ urdu ğ u şey, ancak O’nunbilgisi dâhilindedir. Her canlıya verilen ömür, ömründen kısaltılacak süre, mutlaka bir

kitapta yazılıdır. Do ğ rusu bunlar Allah için kolay i şlerdir.”106

Anlaşılıyor ki var olan hiçbir şey ne tesadüfe bırakılmış, ne de kendiliğinden gerçek-

leşmiştir. Her doğanın ne kadar yaşayacağı, çocukluk, gençlik ya da yaşlılık çağında

mı ve nerede, ne zaman öleceği hep Yüce Allah’ın bilgisi, iradesi ve takdirine göre-

dir.

107

Ehl-i Sünnet’in genel görüşünün özeti bu şekildedir.İnsanın dünyadaki eceli demek, ölümüne kadarki ömrünün müddeti veya o müddetin

sonu, ölüm vakti demektir. Öldüğü anda, bu ecel gelmiş ve ecel yetmiş olur. Ölüm,

hangi sebeple gerçekleşirse gerçekleşsin, ecel yetmiş, ömür bitmiş olur.108

Ömür; yaşama veya var olma süresidir.109 İnsanın veya herhangi bir canlının eceli,

kendisine tayin edilen ömrüdür. “Ecelin gelmesi” ise, tayin edilmiş bulunan ömrün

son bulması, yani ölümdür.110

“Her canlı ölümü tadacaktır”111. Ayrıca, “hiç kimseye ebedilik verilmemiş” olma-

sı112, mutlaka ölüme varacağı113, doğum114 kadar esaslı bir gerçek olarak verilmekte-

dir.

105 Meydan Larousse, Sabah Yay., İstanbul, 1992, c. XV, s. 342; D. Mehmet Doğan, Temel Büyük TürkçeSözlük , Bahar Yay., İstanbul, 1994, s. 624.

106 Fatır, 35/11; Hicr, 15/72; Yasin, 36/68; Bakara, 2/96.

107 Duman, a.g.e., c. I, 346.

108 M. Yaşar Soyalan, Elmalılı Tefsirinde Kur’ânî Terimler ve Deyimler , Ağaç Yay., İstanbul, 2003, s.106.

109 M. Talay, A.N. Günaydın, M.H. Çığ, Terimler Sözlü ğ ü, Esnaf Matb., Sivas, 1987, s. 354.

110 M. Sait Şimşek, “Ecel md.”, Ş amil İ slam Ansiklopedisi, İstanbul, 2000, c. II, s. 182.



27

Allah, insanlar arasında ölüm gerçeğini takdir ederek115 insan cinsi için bir son hazır-

lamıştır. Ancak bunun icrâsının şartını da insanın davranışlarına bağlamıştır. Çeşitli

nedenlerden dolayı oluşacak ölümden sorumlu olan Allah değil, insanın kendisidir.116

İlmi ifadeler doğrultusunda devam eden çalışmamızın akışını değiştirmesi açısından

bir yazarın ömrü açıklayan edebî ifadelerini burada zikretmekte fayda görüyoruz:

“Yabancıyızdır kendi kendimize. Öyle dakikalar, öyle günler, hatta öyle haftalar olur.

Karşımızda sanki bir başka biz vardır, bizden uzak, bizden ayrı; duyguları bizim ol-

mayan, belki üstündeki elbisesi bile..

Ömür yolunda ilerleyip bir hayli yol aldıktan sonra insan ister istemez şöyle bir arka-

sına bakıyor. Ordularının bozguna uğradığını acı bir ruh burukluğu, hazin bir alçalma,

kahredici bir küçülme hissiyle seyreden mağlup bir kumandanızdır biz. O zaman her

şey bitmiş, her şeyin sonu gelmiştir, kendimizin de.. Bizim için hayata hayat katan,

boşuna olduğu şimdi açıkça anlaşılan o çabalar, o çırpınıp didinmeler bitmiş; başka bir

hayattır başlayan, ama o da bir yabancıdır…”117

1.4.3. Vakit

Arapça “ve-ka-te/ye-kı-tu” ( - ) fiilinden “vakt” mastarı vakit koymak, vakit ta-

yin etmek, bir şey için süre takdir etmek demektir.

Vakit bir isim olarak vakit, zaman, süre, an anlamına gelir. Çoğulu “evkât”tır.118

Sözlükleri incelediğimizde şu husus dikkatimizi çekmektedir. Ecel, vakit, zaman,

müddet (süre), an, vade kavramları hep birbirleriyle açıklanmaktadır.

Zaman, vakit kelimesinin müterâdifidir. Zaman, ân’ın hareketidir.

111 Enbiyâ, 21/35.

112 Enbiyâ, 21/34.113 Nisâ, 4/78.

114 En’âm, 6/28; Mülk, 67/2; Hâkka, 69/8; Âl-i İmrân, 3/143.

115 Vâkıa, 56/60-61.

116 Okumuş, a.g.e., s. 54.

117 Ahmet Coşkun, Sohbetler ve Hatıralar , TDV Kayseri Şubesi Yay., Kayseri, 1996, s. 218.

118 Hamdi Döndüren, “Vakit md.”, Ş amil İ slam Ansiklopedisi, c. VIII, s. 190.



28

“Nerede olursanız olun, O, sizinle beraberdir.”119sözleri, ân’ın da-

yanağıdır. Ân’ın hareketinden dakikalar, dakikaların hareketinden dereceler, derecele-

rin hareketinden saatler, saatlerden günler doğar. Günün açılmasından haftalar, aylar,

mevsimler ve yıllar meydana gelir.120

Ecel, bir vakit, bir zaman dilimi, sure veya bir vaktin sonu demektir. Örneğin, “Şu borç

bir sene süreyle sınırlandırılmıştır” denildiğinde, bir sene bir eceldir. Sonra “Ecel geldi”

denildiği zaman da senenin sonunun geldiği anlaşılır.121

Kadı Abdulcabbâr, ecelin kelime anlamını “vakit” olarak verip122, konuya girmekte,

Eş’arî de ecelin vakit demek olduğunu tasrîh ediyor.123

Bâkıllânî’de esas olan, ecelin vakit kavramıyla açıklanışı ve ecelin Allah’ın ilmince

bilinen bir zaman aralığı oluşudur.124

“Musa, belirlenen süreyi tamamlayınca…”125

“Kadınları bo şadı ğ ınız ve onlar da bekleme müddetlerini bitirdikleri vakit, ya onları

iyilikle tutun, ya da iyilikle bırakın.”126

“Ey iman edenler, belirlenmi ş bir sure için borçlandı ğ ınız vakit onu yazınız.”127

Karşılıklı belirlenen sure, iddet süresi, borcun vakti ve vaktinin girmesi gibi anlamlara

gelen “ecel” kavramı, ilgili âyetlerde ancak “vakit” olarak anlaşılabilir.128

119 Hadîd, 57/4.

120 Süleyman Ateş , İşarî Tefsîr Okulu, Yeni Ufuklar Nşr., İstanbul, 1998; S. 269.

121 M. Yaşar Soyalan, a.g.e., s. 106.

122 Kadı Abdulcabbar, Ş erhu Usûli’l-Hamse, Kahire, 1988, s. 780.

123 Eş’arî, Makâlâtu’l- İ slâmiyyîn ve İ htilâfu Musallîn, thk.: Helmut Ritter, Wiesbaden, 1980, c. I, s. 321.

124 Bâkıllânî, a.g.e., s. 333; Şerafettin Gölcük-Süleyman Toprak, Kelâm, Tekin Kitabevi, Konya, 1991, s.

258.125 Kasas, 28/29.

126 Bakara, 2/231.

127 Bakara, 2/282.

128 İbn Mûsâ Ebu’l-Bekâ, Külliyât , thk.: A. Deruşi, M. Miari, Beyrut, 1993, s. 50; Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Beyrut, 1954, c. IV, s. 1682; Fahreddîn er-Râzî, Tefsîr-iKebîr , trc.: Komisyon, Akçağ Yay., Ankara, 1989, c. XVII, s. 469, 497, 506-507; Elmalılı MuhammedHamdi Yazır, Hak Dîni Kur’ân Dili, Eser Nşr., İstanbul, 1984, c. III, s. 1874.



29

1.4.4. Ölüm/Mevt

Arapça “mâte-yemûtu” filinden “mevt” kelimesi anlamı itibariyle, ölmek, yok olmak,helak olmak anlamlarına gelmektedir. Çoğulu “emvât”tır.129

Kur’ân-I Kerîm’de ölüm anlamındaki “mevt” kelimesi ve türevleri 167 yerde geçer.

Vefât gibi değişik kelime ve ifadelerle ölümden 190 yerde söz edilir.

“Ş üphesiz sen de meyyit olacaksın (öleceksin), şüphesiz onlar da meyyit olacaklar.”130

“Her nefis ölümü tadacaktır.”131

Bu âyetlerde “mevt” kelimesi bizatihi ölüm; ecellerin gelmesi sonucu ruhların/canlarınçıkması manasında kullanılmıştır. Buradaki ölüm, kişinin Diriliş Günü’ne kadar tekrar

dünyaya dönmesinin söz konusu olmadığı ölümdür.132

Bütün canlılar mutlaka ölecektir. Bu gerçek yasa olarak takdir edilmiştir.

“Her canlı ölümü tadacaktır. Yaptı ğ ınızın kar şılı ğ ı kıyamet günü size tastamam verile-

cektir.”133

Her nefsin sonunda “eceli tadacağı” beyanı ilahisi de ayrıca üzerinde durulması gerekenbir hususiyet taşır. İnsanın tad alan, yani “elem ve haz” duygularına sahip olan kısmı

nefsidir. Akıl heyecanla, duygu ile meşgul değildir. Ancak heyecan; hayatımızı, duygu-

larımızı, temsil eden nefis, aklın işlemesi için gereken enerjiyi, potansiyeli verir. Bu

ayet-i kerimede “ecel”in bir tadı olduğunu ve nefsin bunu tadacağını anlatan çok derin

ve ince bir mana vardır.134

Buna göre ölüm vakası, herkesin hesabını vereceği güne geçişin anahtarıdır. Allah bunu

var ederek insanı davranışlarıyla denetim altına almak istemiştir. Hesap verecek varlığa

ölümü hatırlatarak zulmü de önlemek istemiştir. Ölüm her canlı için mutlak bir gerçek-

tir. Bu gerçekten kaçış asla mümkün değildir.135

129 Isfahânî, “mevt” md., a.g.e., s. 477.

130 Zümer, 39/30.

131 Âl-i İmrân, 3/185.

132 Mukâtil b. Süleyman, el-E şbâh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, çev.: M. Beşir Eryarsoy, İşaret Yay.,İstanbul, 2004, s. 291.

133 Âl-i İmrân, 3/185; Enbiyâ, 21/35; Ankebût, 29/57; Rahmân, 55/26-27.

134 Ahmet Coşkun, Sohbetler ve Hatıralar, s. 66’da Ayhan Songar, Nefs Hakkında, Türk Edebiyatı, Ka-sım, 1980’den naklen.

135 Okumuş, a.g.e., s. 132.



30

Islam’dan önce bazı cahiliye Arapları arasında Dehriye anlamında materyalist bir dünya

görüşünün mevcut olduğu Kur’ân-ı Kerîm’de şöylece bildirilmektedir:

“Dediler ki: Ş u dünya hayatımızdan ba şkası yoktur; ölürüz ve ya şarız. Bizi ancak za-

man (dehr) yok eder.”136

Câhiliye Arapları yalnız ölümle meşgul olmuşlar, ölümden sonra ne geleceği, ne

olabileceği meselesi ile ilgilenmemişlerdir.

Ölümün insana ürküntü verci bir yönü vardır. Bunu anlatmak için, ölümün “yok oluş”

olmadığını gösteren âyetler, bu korkuyu Ahiret inancıyla yumuşatmak istemiştir. Ayrıca

hem yaratan, hem yaşatan ve hem de öldüren; putlar değil, Allah’tır. Hayatımıza birsüre koyan da dehr değil, Allah’tır.

Nitekim Zemahşerî söz konusu âyeti açıklarken kâinatta olup biten bütün olayları dehrin

gücüne bağlayanların dünyadakinden başka bir hayata inanmadıklarını, âhireti redet-

tiklerini, dehri her şeyin seebi saydıkları için şiirlerinde sık sık zamandan şikayet et-

tiklerini belirtir137 ve bundan dolayı Hz. Peygamber’in “Dehre sövmeyiniz, çünkü dehr,

Allah’tır (veya Allah, dehrdir)”138 dediğini hatırlatır. Bütün kaynaklarda hadisin son

kısmı, “Sizin dehre nispet ettiğiniz olayların asıl faili ve yaratıcısı Allah’tır; bu sebeple

zamana sövmekle Allah’a hakaret etmiş olursunuz” şeklinde açıklanmıştır.139

Ecel düşüncesi, İslam’da da câhiliyedeki kavram anlamıyla kullanılmıştır. Burada da

ecel, “tayin edilmiş süre”dir. Ve insan hayatıyla ilgili olduğu zaman ecel, Allah

tarafından verilen sürenin sonu, yani ölüm anlamına gelir.140

İslam’dan önceki Arapların ortak anlayışına göre; insanın hayattan ayrılması önceden

tayin edilmiştir, insan buna zorlanmıştır. Yani herkesin ölümle karşılaşacağı belirli bir

günü vardır. Bu açıdan ölüme, ecel denir. “Âkıbet” ya da “tayin edilmiş süre” demektir.

O belirli süre dolunca ne kadar küçük ve cılız olursa olsun herhangi bir şey, en güçlü

insanı dahi öldürebilir. Islam öncesi devrin ünlü eşkiyası olan es-Selik’in annesi es-

Seleke, oğlunun ölümüne ağlıyor ve kendisini şöyle teselli ediyor:

“Ecelinle karşılaştığın zaman her şey seni öldürür.”141

136 Câsiye, 45/24

137 Zemahşerî, a.g.e., c. III, s. 512-513.

138 Buhârî, Edeb, 101; Müslim, Elfâz, 4.

139 Hayrani Altıntaş, “Dehriyye md.”, TDVİA, c. IX, s. 107.

140 Toshihiko Izutsu, Kur’an’da Allah ve İ nsan, çev.: Süleyman Ateş, Yeni Ufuklar Nşr., İstanbul, s. 165.

141 Izutsu, a.g.e., s. 162.



31

Var olan bir şeyi ansızın yok olduğunu ya da özü devinim olan hayatın nasıl olup da

birden duruverdiğini görmek insana çok zor gelmektedir.142

Ölüm, yeryüzündeki bütün canlıların değişmez kaderidir. Esasen durumun böyle

olması, dünyada hayatın devam edebilmesi için vazgeçilmez bir örnektir. Zira ölüm,

dünyanın ekolojik dengesi için ciddi bir önem taşımaktadır.143 Ölümün umumiliği ile

ilgili Kur’ân-ı Kerîm’de bir çok âyet vardır. Meselâ: “Yeryüzünde bulunan her şey

fânîdir.”144, “Her nefis ölümü tadacaktır”145, “Senden önce hiç bir insana ebedi

ya şama vermedik. Ş imdi sen ölürsen (sanki) onlar ebedi mi kalacaklar?”146 , “O’nun

(Allah’ın) zâtından ba şka her şey helak olacaktır.”147 , “Her nerede olursanız, ölüm

size yeti şir. Velev ki tahkim edilmi ş yüksek kalelerde oturun.”148

Âyetlerde de belirtildiği gibi dünya, baki kalması veya dünyanın kendileri için

yaratıldığı varlıkların orada ebedi kalmaları için yaratılmamıştır.149 Gerçekten de dünya

üzerindeki bütün varlıklar, her an ölümle içiçe yaşamaktadırlar ve hayat her zaman ken-

disinde ölümün çekirdeğini taşımaktadır.150 Ecel, canlıdaki hayatın sona ereceği saniye-

lerin gelip çatması, ölüm ise canlıdaki dünyevi hayatın sona ermesi, ya da ruhun beden-

den ayrılması demektir.

Kulağa hoş gelmeyen ölüm hadisesi, bazıları tarafından ümit verici ifadelerle kompoze

edilmiştir: “Ehl-i îmân için ölüm, bir rahmet kapısıdır. Insan-ı mü’mini, zindan-ı düny-

adan cennet bostanına, huzuru Rahman’a götüren emre hazır bir at ve buraktır. Sizlere

müjdeler olsun ki ölüm; idam değil, fırak-ı ebedî değil, yokluk değil, tesadüf değil, fail-

siz bir yok oluş değil, bilakis bir fail-i Hakîm-i Rahîm tarafından bir terhistir, bir tebdîl-i

142 Turan Koç, Ölümsüzlük Dü şüncesi, İz Yay., İstanbul, 1991, s. 11.

143 Faruk Karaca, Ölüm Psikolojisi, Beyan Yay., İstanbul, 2000, s. 371.

144 Rahmân, 55/26.

145 Âl-i İmrân, 3/185.

146 Enbiyâ, 21/34.

147 Kasas, 28/28.

148 Nisa, 4/78.

149 Fahreddin Râzî, Tefsîr-i Kebîr , trc.: S. Yıldırım, S. Kılıç, L. Cebeci, S. Doğru, Akçağ Yay., Ankara,1993, c. X, s. 138.

150 Haluk Nurbaki, İ nsan Bilinmezi, Hilal Yay., İstanbul, s. 52.



32

mekandır. Saadet-i ebediye tarafına, vatan-ı asliyesine bir sevkiyattır. Yüzde doksan

dokuz ashâbın topluca bulunduğu âlem-i berzâha bir visâl kapısıdır.”151

151 Bediuzzaman Said Nursi, Mektûbât , rnk nşr., İstanbul, 2006, s. 241.



33

II. BÖLÜM

2. ECEL KELİMESİNİN KUR’ÂN’DAKİ ANLAM ÇERÇEVESİ

“Ecel” kelimesi Kur’ân içerisinde çok çeşitli anlam ifadeleriyle kullanılmıştır. Bu kul-

lanımları, bağlam bütünlüğü çerçevesinde aşağıda sunacak olduğumuz şu yapılarda

görebiliriz:

2.1. MUAYYEN BİR ZAMAN (İnsan Ömrünün Belirli Bir Müddeti)

Kur’ân-ı Kerîm’de “ecel” kelimesinin geçtiği 56 âyetin açılımı şu şekildedir: Ecel

kelimesi 35 yerde yalın veya zamirle, 26 yerde de çeşitli eklerle birlikte toplam 61

yerde kullanılmıştır:

Ecel-i Müsemmâ 19;

Ecelen, ecelün, ecel 10;

Kadâ ecelen 2;

Eceluhum 8;

Ecel-i Ma‘dûd 1;

Ecelullâh 2;

Ecelte 3;

Ecelenâ 2;

Ecelihî 2;

Ecelehâ 3;

Eceluhünne 5;

Eceleyni 1;

Mü’eccelen 1 yerde kullanılmıştır.

Kur’ân-ı Kerîm’deki ecel ile ilgili âyetleri inceleyerek bu konuda daha sağlıklı bir fikir

yürütebiliriz. Ecel kavramı ve türevlerinin kategorik ayrımları aynı zamanda kavramın



34

içeriğini de tanımlayacağı için âyetlerin dilini daha iyi çözebiliriz. Şu halde “ecel” lafzı-

nın ve müştaklarının geçtiği âyetlerin neyi ifâde ettiklerine dikkat etmemiz gerekektedir.

Kur’ân, ecel ile ilgili âyetleri;

1. Tekil halde152;

2. Müsemmâ takısı ile (ecel-i müsemmâ şeklinde)153;

3. Karîb, Ma’dûd ve Allâh ekleriyle154 kullanılmıştır.

İnsan için dünya hayatı sınırlıdır. Dünyaya gelen her insanın herhangi bir müdahale

olmadığı zaman yaşayabileceği zaman dilimine ecel, yani tabiî ömür diyoruz. Bu, in-

san cinsi için takdir edilmiştir. Kur’ân’da, “Allah, insanları haksızlıklardan ötürü ya-

kalayacak olsaydı, yeryüzünde canlı bırakmazdı. Fakat onları belirli bir süreye (ecel-i

müsemmâ) kadar erteler. Süreleri dolunca onu ne bir saat geciktirebilirler, ne de öne

alabilirler.”155 Buyrulmaktadır.

Biyolojik süreç diye ifade edebileceğimiz ömür süresi anne karnında başlayıp ölüme

kadar olan bir bütündür. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de insanın yaratılışı anlatılırken onun

anne karnında çeşitli safhalardan geçtiği ve belli bir süre sonunda rahimde gelişmesini

tamamlayıp dünyaya geldiği belirtilmektedir.

“Ey insanlar! Eğer öldükten sonra tekrar diriltileceğinizden şüpheniz var ise bilin ki,

Biz sizi topraktan yarattık, sonra nutfe’den/sperm, sonra alaka’dan, sonra mudğa’dan.

Dilediğimizi belli bir süreye (ecel-i müsemmâ) kadar rahimlerde tutar, sonra da bir

bebek olarak çıkarırız. Sonra siz yetişip olgunluk çağınıza erersiniz. kiminizin hayatı-

152 Müstakil kullanışlar: En’âm, 6/2, 128; Âl-i İmrân, 3/145; A’râf, 7/135, 185; Yunus, 10/11; Hûd,11/104; Ra’d, 13/38; Nahl, 16/61; İsrâ, 17/99; Mü’minûn, 23/43; Kasas, 28/28, 29; Fâtır, 35/45; Mürselât,77/12; Fussilet, 41/44; Münâfikûn, 63/10-11; Talak, 65/2-4; Bakara, 2/231, 232, 234, 235.

153 Müsemmâ ecel: Hûd, 11/3; Ra’d, 13/2; İbrâhim, 14/10; Nahl, 16/61; Ankebût, 29/53; Rûm, 30/8;Lokman, 31/29; Fâtır, 35/13, 45; Tâhâ, 20/29; Zümer, 39/42; Mü’min, 40/67; Şûrâ, 42/14; Ahkâf, 46/3;Nûh, 71/3, 4.

154 Ecel-i Karîb: Nisâ, 4/77; Münâfikûn, 63/10; İbrâhîm, 14/44.

Ecel-i Ma’dûd: Hûd, 11/104.

Ecelullâh: Ankebût, 29/5.

155 Nahl, 16/61.



35

na erken son verilir, kiminiz ise, bilirken hiçbir şeyi bilemez olsun diye ömrünün en

rezil/düşkün çağına itilir.”156

“Erzeli’l-umur”, insanın yaşlılık, hatta kocamışlık çağıdır. Yaş ilerlemiş, beden zayıf-

lamış, organlarda güçsüzlük, kifâyetsizlik had safhaya ulaşmıştır; akıl da temyîz kâbili-

yetini kaybedince bunaklık dönemi baş göstermiştir.”157

“Uzun ömür verdi ğ imiz kimseyi tepetaklak geri çeviriyoruz. Hâlâ aklınız ermiyor

mu?”158

Yahya Kemal Beyatlı bu durumu şöyle dile getiriyor:

“Yaşamak güzel şey, lâkin kocayıp köhnemek elîm,

Yok mudur bunun bir çaresi yâ Rabbe’l-Âlemîn?”

Kur’ân’da ikili anlatım sisteminin bir tezâhürü benzer-benzemez, ruh-beden, dünya-

ahiret, hayır-şer, cennet-cehennem, hayat ve ölüm.159 Âhiret ve âhiret hayatının karşı-

lığı olmak üzere çok defa “yakın hayat” anlamındaki “el-hayâtü’d-dünyâ” tamlaması

kullanılmıştır. Kur’ân-ı Kerîm’de arz, coğrafî; dünyâ ise dînî ve ahlâkî bir terim ola-

rak yer almış; dünya kötülenir veya hafife alınırken kozmik varlığı değil, burada sür-

dürülen ve ahiret kaygısını geri planda bırakan hayat tarzı kastedilmiştir. Ahiret için

amelleri engellemeyen ve aksatmayan dünya hayatı meşrû bir nîmet, hatta saadettir.

Nitekim Müslümanların “Rabbimiz! Bize dünyada da ahirette de iyilik ver!”160 diye

duâ etmeleri tavsiye edilmiştir.

2.2. BORÇLANMA VADESİ

Arapça “dâne-yedînu” fiilinden “deyn” mastarı; ödünç almak, ödünç vermek, emir ve

itaat altına almak, ceza veya mükâfatla mukabelede bulunmak anlamlarına gelir. İsim

olarak ise “ödünç, satılan malın bedeli (semen) ve hazırda bulunmayan şey” anlamla-

rını taşır. Terim olarak deyn kelimesi; “kişinin zimmetinde sabit olan borç”ları ifade

156 Hacc, 22/5.

157 Duman, a.g.e., c. II, s. 527.

158 Yâsin, 36/68.

159 Veli Ulutürk, Kur’ân-ı Kerîm’de Yaratma Kavramı, İnsan Yay., İstanbul, 1995, s. 77.

160 Bakara, 2/201.



36

eder.161 Aynı kökten türeyen “borçlanmak” anlamındaki “tedâyün” (tefâul bâbı)

masdarı da Kur’ân’da bir defa geçmektedir. Konumuzla alakalı olan âyet de şudur:

“Ey îmân edenler! Ecel-i müsemmâ ile (belirli bir vakte kadar) birbirinize borçlandı-

ğınız zaman onu yazın…”162

Bu âyete “Müdâyene Âyeti” denilir ki, Kur’ân’daki en uzun âyettir.

bir ecel-i müsemmâya, yâni gün, ay vs. gibi belirlilik ifade eden ve bilinmezliği

ortadan kaldıracak şekilde belirlenmiş olan bir vakte kadar herhangi bir borç ile işlemyaptığınız zaman

“o borcu yazın”. Birbirinize borç alıp verebilirsiniz, fakat

alışverişte borçların vadesi, belli olmalı, bir de yazılarak belgelenmelidir.163

Burada “ecel”, borçlar ve ticaret hukuku çerçevesinde kullanılmıştır.

Borç senedi, belli bir vade sonunda ödenecek borçlar için düzenlenen belgedir. Yuka-

rıdaki müdâyene âyeti vadeli borçlanmaların yazıyla tespit edilmesinin gerekli oluşu;

hatta, (aynı âyetin devamında) daha önemli borçlanma ve akitlerde iki erkek şahidin

temini; bulunamazsa bir erkek, iki kadın şahit bulundurulması veya borca karşılık re-

hin (ipotekli mal) istenebileceği belirtilmiştir. Buna kefil talebi hakkı da eklenebilir.

İşte bütün bu teminatlar, unutmaya karşı bir tedbir veya borcun tamamen veya kısmen

inkârı halinde ispat kolaylığı sağlamak içindir. Düzenlenecek senetler, ihtilaf halinde

mahkemede bir ispat aracı olarak kullanılacak ve gerektiğinde borcun zor kullanılarak

ödenmesi sağlanacaktır.

Günümüzde bono, çek, poliçe, el senedi, makbuz, alındı belgesi, borçlunun imzasını

taşıyan defter kayıtları, “borç senedi” niteliğindeki yazılı belgelerdir. Bunlar usulüne

göre düzenlenince doğrudan veya mahkeme aracılığı ile tahsil edilebilmektedir.164

161 İbn Manzûr, a.g.e., “deyn” md., c. XIII, s. 167.

162 Bakara, 2/282.

163 Yazır, a.g.e., c. II, s. 259.

164 Hamdi Döndüren, İslâm Hukukuna Göre Alım Satımda Kâr Hadleri, Balıkesir, 1984, s. 114, 115.



37

2.3. AİLE HUKUKUNDA İDDET SÜRESİ

Sözlükte; “saymak, sayılan şeyin miktarı, âdet” anlamına gelen iddet kelimesi, evlili-

ğin herhangi bir sebeple sona ermesi durumunda kadının yeni bir evlilik yapabilmek

için beklemek zorunda olduğu süreyi ifade eder. Çoğulu “ideat”tır.

İddet’in konumuzla alakalı bölümü, ölüm iddeti ve boşanma iddeti şeklinde ikiye ayrı-

larak incelenebilir:

2.3.1. Ölüm İddeti

Kocası ölen kadın hamile değilse beklemesi gereken süre dört ay on gündür. Bu hü-

küm Kur’ân’ın kocası ölen kadınların iddetiyle ilgili genel ve sarih ifadesine dayanır.

“Sizden ölenlerin hanımları, kendi kendilerine dört ay on gün beklerler. Bu müddeti

tamamladıkları zaman onların kendileri hakkında iyi bir şey yaptıklarından (evlenme-

lerinden) dolayı size günah yoktur. Allah yaptıklarınızdan haberdardır. Farz olan bek-leme müddeti dolmadan onlarla evlenmeye kalkışmayın!”165

2.3.2. Boşanma İddeti

Boşanmış olan kadınların beklemeleri gereken iddet, hamile olup-olmamalarına ve

bazı fizyolojik özelliklerine göre değişmektedir. Hamile olanların bekleme süresi do-ğum yapmalarıdır.

“Hamile kadınların iddetleri ise, doğumlarını yapın-

caya kadardır.”166

“Kadınları bo şadı ğ ınızda, iddetlerini tamamladıklarında ya iyilikle tutun veya iyilikle

bırakın. Kadınları bo şadı ğ ınızda, iddetleri sona erdimi, aralarında iyilikle anla ştıkları

zaman kocalarına nikahlanmalarına engel olmayın.”167

165 Bakara, 2/234-235.

166 Talâk, 65/4.

167 Bakara, 2/231-232.



38

“Ecellerinin (iddetlerinin) sonuna geldiklerinde, ya me şrû bir şekilde onları tutun veya

me şru bir şekilde ayrılın.”168

2.4. KOZMİK DÜZENİN İŞLEYİŞİ VE BOZULMA VAKTİ /KAİNATIN SONU

Burada “ecel”, gezegenler, gök cisimleri, ay, güneş vb., gece-gündüz için tayin edilmiş

zaman, devirleri için takdirli süre anlamında kullanılmıştır.

Bütün doğa varlıklarının belli bir ömrü, bir işlev süresi vardır. İslam inancına göre âle-

min başı olduğu gibi sonu da vardır. Ancak bu sonu bilmek beşer gücünün dışındadır.

İnsanın eceli gibi âlemin de ecelini belirlemek ve belirlediği şekilde gerçekleştirmek

Allah’a aittir.

“Allah geceyi gündüzü de geceye.169 O,

güne şi ve ayı emrine boyun e ğ dirmi ş; her biri belli bir vakte kadar düzenli hareketini

sürdürecektir.”170

Bu âyetler; canlılar gibi güneş ve ayın da, dolayısıyla evrenin de belli bir ömrü olduğu-nu açıkça ifade etmektedir. Evren için tayin edilen ömür, kıyamet ile son bulacaktır.171

“Onlar kendi gönül âlemlerinde, Allah’ın gökleri, yeri ve ikisi arasındakileri sırf belli

bir amaç ve belli bir süre için yaratmı ş oldu ğ unu hiç dü şünmediler mi?”172

“Biz; gökleri, yeri ve ikisi arasındakileri ancak yüce bir amaç ve belli bir süre için ya-

rattık.”173

Bu âyetlere göre Allah gök cisimlerine, gezegenlere, güneş ve aya, yıldızlara, gece ve

gündüze akışlarını tamamlamak için şartlarla örülmüş bir süre tayin etmiştir.174 Mü-

168 Talâk, 65/2.

169 Gün 24 saattir; geceyi gündüze, gündüzü geceye girdirmek suretiyle mevsimlere göre günleri uzatanve kısaltan, Allah’tır. 21 Haziran gündüzlerin, dakika dakika geceden alarak en uzun olduğu gün; 21

Aralık ise gecelerin dakika dakika gündüzden alarak en uzun olduğu gecedir. Günler uzamaya başladı-ğında, gündüzler uzadığı nispette geceler gündüze girmiş; geceler uzamaya başladığında ise, gecelerinkısaldığı nispette gündüzler geceye girmiştir. Bütün bunlar, Yüce yaratıcının evreni, özellikle dünya vegüneşi yaratırken, onları bağlamış olduğu tabii kanun ve konuşlandırma sebebiyledir.

170 Fâtır, 35/13; Lokman, 31/29; Zümer, 39/5; Ra’d, 13/2.

171 Duman, a.g.e., c. II, s. 488.

172 Rûm, 30/8.

173 Ahkâf, 66/3.



39

semmâ ecel olarak anlatılan bu süre, kendi iç yeteneğine sahip olan cisimlere engelsiz

bir düzlemde yaşama imkanı olarak tanınmıştır. Şartların değiştiği anda müsemmâ ecel,

başka şartların alanına girer ki, o zaman yok oluş kanunları icrâ edilecektir.175

Evrendeki galaksilerin, yıldızların her birinin yörüngeleri üzerindeki hareketleri, sûretle-

ri, dönüş hızları ve kat edecekleri galaksi içindeki dönüş hızları, yörüngeleri… hepsi

tespit edilmiştir. Bu yıldızların hareket yerleri hiç değişmemektedirler. Ve bu kainat

durdukça, dönüşlerinde zerre miktarı gerileme veya ilerleme olmayacaktır.176 İnsanların

bedensel yapısı genetik şifrede tespit edilmiş, o da mutlak bir kaderdir.177

Dünya nizamının bozulması, yani kıyametin nasıl kopacağı hususu Kur’an’da ayrıntılısayılacak bir şekilde anlatılmıştır. Buna göre görevli melek tarafından “sûr”a üflenecek,

Allah’ın diledikleri hariç göklerde ve yerde kim varsa düşüp ölecek, ikinci üfleyişte ise

herkes diriltilip mahşere (toplanma yerine) gitmeye hazır olacaktır.178 Birçok âyet kı-

yametin kopuşunu büyük bir kozmik değişim olarak tasvir eder: Gök yarılacak, güneş

dürülecek, denizler kaynayıp kabaracak, dağlar yerinden kaldırılıp yürütülecek ve ufa-

lanıp atılmış yün haline gelecek; kısacası hem yer hem de gökler şekil değiştirecektir.179

Sonunda mutlaka açık veya kapalı bir yok oluşla ömrünü tamamlayacak olan kainat,

eceline ulaşmış olacaktır.180

2.5. HAYAT SÜRESİNİN SONU/ÖLÜM VAKTİ

Arap lügatinde ecel, alınan borcun vadesi anlamında da kullanılır. Vadeli satışın diğer

bir adı da eceldir.181 Bu durumda ecel, bir borcun borçlu tarafından alacaklıya ödenme-

174 Taberî, a.g.e., c. IV, s. 1899, c. XIII, s. 75; Ebu’l-Fidâ İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Beyrut,1992, c. II, s. 517; Zemahşerî, a.g.e., c. II, s. 605; Kadı Abdullah Beydâvî, Tefsîru’l-Beydâvî , Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1988, c. I, s. 500.

175 Okumuş, a.g.e., s. 10.

176 A. Nedim el-Cisr , İ lim Felsefe Kur’ân I şı ğ ında Îmân, çev.: Remzi Birışık, Kitabevi, İstanbul, 2005, s.375.

177 Haluk Nurbaki, Bilim Açısından İ manın Altı Ş artı, Nesil Yay., İstanbul, 2000, s. 139.

178 Zümer, 39/68.

179 Bkz., İbrahim, 14/48; Tâhâ, 20/105-107; Tekvîr, 81/1-3; İnfitâr, 82/1-3; Kâria, 101/1-5.

180 İzutsu, a.g.e., s. 124.

181 İbn Manzûr, a.g.e., c. I, s. 79; Fîruzâbâdî, a.g.e., s. 864; Cevherî, a.g.e., c. IV, s. 1621; Isfahânî, a.g.e.,s. 11, 65.



40

sidir. Bu insan ömrü için söz konusu olduğunda, borçlu insanın kendisi, alacaklı Yaratı-

cısı, ödenecek olan şey ise ruhtur ki, o ruhu Allah, kendinden üflemiştir.182 Dolayısıyla

asıl sahibi de O’dur.183

Kur’ân-ı Kerîm’de “hayat” kelimesi hem kozmolojik-biyolojik, hem de ahlâkî bir muh-

tevaya sahiptir. Çok sayıda âyet, hayatın metafizik prensibinden canlılığın başlangıcı ve

tabii âlemdeki çeşitli görünümlerine kadar uzanan bir yelpazede birbirini tamamlayan

açıklamalar ihtiva etmektedir. Bu açıklamaların hep birlikte vurguladığı itikadi ve ahla-

ki mesaj, canlılığın kaynağının ilahi yaratma fiili olduğu ve insanın öldükten sonra tek-

rar diriltileceğidir.184

Çoğunluğa göre, ecel “hayat süresi” ve “ölüm vakti” olarak anlaşılmıştır. Ölüm, biyolo-

jik olarak, canlı varlıkta hayatî fonksiyonların bir daha geri dönmemek üzere sona er-

mesidir. Daha da özetlersek ruhun bedeni terk etmesidir.

İnsanlar için biyolojik bir netice olan ölüm gerçeği de ecel olarak ifade edilmektedir:

“Kim Allâh’a kavuşacağını umuyorsa bilsin ki, Al-

lah’ın belirlediği ecel (ecelallâh-Allah’ın eceli) mutlaka gelecektir.”185

Allah, yarattığı her varlığa, özellikle de insana, kendisinden kaçamayacağı bir ölüm

vak’asını takdir etmiştir:

“Hiçbir kimse Allah’ın yazılıp, bir süreye

ba ğ lanmı ş izni olmadan ölmez.”186

“Bu i şte bizim görü şümüz alınsaydı, burada öldürülmezdik, diyorlar. De ki: Evlerinizde

dahi olsaydınız, yine de haklarında ölüm yazılmı ş olanlar ölüp dü şecekleri yere gele-ceklerdi.”187

Uhud savaşında Müslümanların, Hz. Peygamber’in öldürüldüğü haberinin yayıl-

masından sonraki psikolojik durumlarına işaret edilmekte ve ölüm korkusuyla savaş-

182 Bkz., Sâd, 38/72.


184 İlhan Kutluer, “Hayat md.”, TDVİA, c. XVII, s. 9.

185 Ankebût, 29/5.

186 Âl-i İmrân, 3/145.

187 Âl-i İmrân, 3/154.



41

tan kaçmanın anlamsız olduğu bildirilerek Müslümanlar metanetli davranmaya ça-

ğrılmakta ve cihada teşvik edilmektedir.188

Hayat ve ölüm bir bütünün iki parçası gibidirler. Yani hayatın olduğu yerde mutlaka

ölüm de bulunmaktadır. Birçok sorumluluklar başkalarına devredilebilir. Fakat ölüm

görevinin bir başkasına devri mümkün değildir. Hayat da tıpkı ölüm gibi bir başkası-

nın yerine yaşanamaz. Zira bir başkası için yaşadığını iddia eden birisi, yine kendi

hayatını yaşamaktadır.189 Esasen ölüm, insanın tanımında bile kullanılan unsurlardan

birisidir. Zira insanın tam olarak tarifi: “Yaşayan, idrak eden ve ölen varlık” şeklinde

yapılmaktadır.190

Dar anlamda ölüm, organizmada iki büyük hayati fonksiyonun iflası ile kesin olarak

nitelendirilir. Biri nefesin, diğeri kalbin durmasıdır. Yeni bilimsel bulgularda buna

beyin fonksiyonlarının durmasını da ilave etmektedirler.191

Eğer ölüm olmasaydı, dünya en çabuk üreyen türlerin egemenliğinde kalırdı. Gözle

görülemeyecek kadar küçük bir bakterinin yetişkin bir erkeğin ağırlığına eşit bir

kütleyi oluşturması için gerekli zaman yalnızca birkaç saattir. Ve toprağın her zer-

resinde bu bakterilerden milyonlarcası bulunmaktadır. Bunlar başlarına buyruk olabil-

selerdi, iki günden az bir sure içinde tüm yeryüzü, güzel renkli, kötü kokulu bakteri

dağları ile kaplanırdı.192

Doğan insanlar olmasa, bir zaman gelir, dünya bomboş kalırdı. Insanlar hiç ölmese,

seneler sonra kalabalıktan dünyada adım atacak yer kalmazdı.193

Esasında Kur’an’a gore hayat tektir. Bu hayatın iki bölümü vardır: “Hayatu’d-dünya”

ve “Hayatu’l-âhire”. Dikkat edilirse dünya da âhiret de “Hayat” terkîbi ile kullanılı-

yor. Demek ki hayat tektir. Ölüm ise hayatın birinci bölümünün bitip, ikinci

188 Hayrettin Karaman, Mustafa Çağrıcı, İbrahim Kafi Dönmez, Sabrettin Gümüş, Kur’an Yolu, DİBYay., Ankara, 2006, c. I, s. 684.

189 Faruk Karaca, a.g.e., s. 16.

190 İbn Sina, Ölüm Korkusundan Kurtulu ş, çev.: M. Hazmi Tura, Burhaneddin Matb., İstanbul, 1942, s.10.

191 Sevim Asımgil, Ölüm Bir Hiç Olmak mıdır?, İpek Yay., İstanbul, 2001, s. 29.

192 Lyoll Watson, Ölüm Yanılgısı, Altın Kitaplar Yay., s. 31.

193 Sevim Asımgil, a.g.e., s. 20.



42

bölümünün başlamasıdır. Hayatın bu iki bölümü arasında “Kıyamet” denilen hadise

vardır. Kıyametle insanlık serüvenin yepyeni bir bölümü başlamış olacaktır.194

Kur’ân tabii âlemdeki tezahürleriyle her türlü var olma ve canlanış olgusunun ölüm-

den sonraki dirilişin bir kanıtı olduğunu vurgulayarak insanların bu olgular üzerinde

düşünüp gözlem yapmalarını istemektedir.

Kur’ân’da “Hayy” (diri) ve “Muhyî” (dirilten, can veren) şeklinde zikredilen isimleri-

yle Allah,195 hayatın sebebidir. O ölüden diriyi çıkarır196 ve ölüyü diriltir.197 İnsan

cansız iken Allah ona can vermiştir; sonar onu öldürmektedir, sonar yine diriltecektir;

nihayet dönüş yine Allah’adır.198 Nitekim O, ölü toprağa gökten indirdiği su ile can

verip diriltmektedir.199 Esasen bütün canlılar sudan diri kılınmıştır.200 Toz, toprak

haline gelmiş kemiklere yeniden hayat verecek olan da O’dur.201 Netice olarak hayatı

ve ölümü insanlardan hangilerinin iyi işler yapacağını sınamak için yaratmıştır.202 Bu

ölüm gerçeği karşısında insan bilmelidir ki, gerçek ve tükenmez hayat (hayevân)

âhiret hayatıdır.203 Dünya hayatı ise geçici, oyalayıcı olup esasen bir imtihan sürecin-

den ibarettir.204 Bu dünyada bin yıl yaşama temennisinin hiç bir anlamı yoktur ve

azabı hakedenler uzun yaşayarak onu erteleyeceklerini sanmamalıdır.205 Dolayısıyla

insane niyazını, kurbanını, hayat ve ölümünü hiç bir ortağı bulunmayan Âlemlerin

Rabbi’ne adamalıdır.206

Bu ve benzeri âyetlerden şu sonuçlar çıkarılabilir:

194 İlhan Eliaçık, İ tikat Üzerine, Şafak Yay., İstanbul, 1992, s. 108.

195 Bkz.; Bakara, 2/255; Rûm, 30/50.

196 Âl-i İmrân, 3/27; En’âm, 6/95; Yunus, 10/31; Rûm, 30/19.

197 Rûm, 30/50; Fussilet, 41/39.

198 Bakara, 2/28; Hacc, 22/66; Rûm, 30/40; Câsiye, 45/26.

199 Hacc, 22/66; Kâf, 50/11.

200 Enbiya, 21/30.201 Yâsin, 36/78.

202 Mülk, 67/2.

203 Ankebût, 29/64.

204 Bakara, 2/85; Âl-i İmrân, 3/14; Nisâ, 4/74; En’âm, 6/32.

205 Bakara, 2/96.

206 En’âm, 6/162; Câsiye, 45/21.



43

1. Canlı olan herkes ölecektir. Allah’tan başka herkes için ölüm vardır. Ölümün

anlamı; “Allah’a döndürülme”dir. Kur’an’ın ölümü anlatırken “dönmek” anlamındaki

R-C-A ( ) kökünden kelimeler kullanılması dikkat çekicidir. Yani gelinen yere

geri gitmek, mühleti kullanıp asıl vatanına rucû etmek.

2. Ölüm bir yazgıdır. Allah’ın ilmindedir. Kimin, nerede, ne zaman öleceğini önceden

ancak Allah bilir. Kullara düşen ana hazırlıklı olmaktır.

Muallakât-ı Seb’a’nın meşhur şairlerinden Tarefe ölümü şöyle tasvir ediyor:

.

“Ölümü durmadan akan bir ruhlar ırmağı (şeklinde) görüyorum.

Ve yarını uzak bulmuyorum. Bugün, yarına ne kadar da yakındır ya!”207

207 Tarefe ve Muallakası, çev.: Şerafeddin Yaltkaya, Şark İslâm Klasikleri/Muallakât Yedi Askı, MEBYay., İstanbul, 1989, s. 20.



44

III. BÖLÜM

3. KUR’AN’DA İNSAN-ECEL İLİŞKİSİ

3.1. FERTLERİN ECELİ /BİREYSEL ECEL

İnsan, yaratılmışların merkezi durumundadır. Kur’an-ı Kerîm’de anlatılan her şey in-

san etrafında cereyan eder. Hayvanlardan bahsedilmesi bile insana yardımcı olmaları

bakımındandır.208 Her şey, her mesele, her nimet ve başa gelen her musibet, imtihan

açısından değerlendirilmiştir.209 İmtihandan maksat, kulun durumunu ortaya çıkar-

maktır. Ta ki, hem imtihan olunca kulun kendisi, hem de başkaları bunu görsün de

hesap günü söyleyecekleri bir şey kalmasın.210

Hayatımızı alt üst eden, acı olan, aniden gelen, bize vakitsiz gibi görünen ölümlerdir.

“İnsan, yaşamayı bitirdiğinde ölür.”211 İnsanın veya herhangi bir canlının eceli, kendi-

sine tayin edilen ömrüdür. “Ecelin gelmesi” ise, tayin edilmiş bulunan ömrün son

bulması, yani ölümdür.212

Canlılık durumu, bedenin durmadan enerji harcamasıdır. Enerji harcandıkça yerine

yenisinin konması işlemi, yanma olayı ile sağlanmaktadır. Modern bilimin verilerine

göre, biyolojik bir varlık olan her canlının ömrü uzatmak için, canlılık kanunlarına

uyması gereklidir. Bunun aksi durumlarda ise yok oluş, süreci başlayacaktır.213

208 Nâziât, 79/33.

209 Bakara, 2/155.

210 Ahmet Coşkun, Kur’ân-ı Kerim’in Dünya ve Ahirete Bakı şı, EÜİFD, sayı: 4 (ayrı baskı), Kayseri,1987, s. 2.

211 Françoise Dolta, Ölümü Nasıl Anlatmalı, çev.: Ahmet Tarcan, Uğur Yönten, Özgü Yay., İstanbul,2004, s. 39.

212 Şimşek, a.g.m., c. II, s. 182.

213 Okumuş, a.g.e., s. 149.



45

Herhangi bir dış müdahale olmadan insanın yaşayabileceği zaman dilimine doğal

ömür diyoruz. Bu bağlamda her canlının ne kadar yaşayacağı ve ne zaman öleceği,

Allah tarafından bilinmektedir. Ecel geldiğinde insan ölür. Kur’an’da Allah bu konuda

şöyle buyurmaktadır: “Bununla beraber Allah, insanları kazandıkları (günahlar) yü-

zünden hemen yakalayıverseydi, yeryüzünde hiç bir canlı bırakmazdı. Fakat onları

belli bir süreye kadar erteliyor. Nihayet ecelleri gelince ku şkusuz Allah, kullarını

görmektedir.”214

Hiç bir canlı ölümsüz değildir, hiç bir varlık sonsuza kadar yaşantısını sürdüremez.

Tek öncesiz (ezelî) ve sonrasız (ebedî) varlık, Allah’tır. Kur’an’da bu hususta: “Allah

ile beraber ba şka bir tanrıya yalvarma… O’nun yüzü (Zâtı)’ndan ba şka her şey helak

olacaktır…”215 hükmü yer almaktadır. İnsan için ömrün bitimini belirleyen Allah’tır.

“… sonra size bir ecel takdir eden O’dur…”216 âyeti buna işaret etmektedir.

Kur’an’da her varlığın bir eceli olduğu şu şekilde bildirilmiştir: “Biz gökleri, yeri ve

ikisi arasındakileri ancak hak ile ve belirli bir süre (ecel) için yarattık.”217 “Yer üze-

rinde bulunan her şey fânîdir (yok olucudur).”218

Ölüm, görünüşte her ne kadar sona ermek, yok olup gitmek ise de, hakikatte ikinci bir

doğuş (neş’etü’l-âhire/ahiretteki doğuş)tur. Tıpkı anne karnındaki bebeğin müddeti

dolunca doğduğu ve yeni bir hayata erdiği gibi, ölümle de insan yeni bir hayata kavu-

şur.219

Ölümle ikinci bir defa daha doğacağız. Anne karnından dünyaya gönderen Allah, dün-

yadan da ahrete gönderecektir. Dünyada durumumuz, yumurtadaki civcivin durumuna

benzer. Ölümle kabuğu çatlar, apayrı ve sonsuz bir hayata gözümüzü açarız.220

214 Fâtır, 35/45.215 Kasas, 28/88.

216 En’âm, 6/2.

217 Ahkâf, 46/3; Ra’d, 13/2; Rûm, 30/8.

218 Rahmân, 55/26.

219 Süleyman Toprak, Ölümden Sonraki Hayat , Esra Yay., s. 132.

220 Haris el-Muhasibi, Farzet ki Öldün, terc.: Abdulaziz Hatip, Polen Yay., İstanbul, 2006, s. 10.



46

3.2. TOPLUMLARIN ECELİ /MİLLETLERİN ECELİ

Bu bölümde sosyolojik kurallar çerçevesinde toplumların ölüm ve yok oluş kanunları,

ölümlerinin takdir edilmesi, yani milletlerin eceli meselesi incelenecektir.

Bireylerin belli bir ömrü olduğu gibi, toplumların da belli bir ömrü, bir yükselme ve

egemenlik dönemi vardır. Sürelerini dolduran uluslar, tarih sahnesinden silinir veya

egemenliklerini yitirir, başka ulusların egemenliği altına girer.221

İnsanlar gibi toplumların da ecelleri olduğu hususunda Yüce Allah:

“Her toplumun bir süresi (eceli) vardır. Ecelleri gelince ne bir an (saat) geri kalırlar,

ne de bir an (saat) ileri gidebilirler.”222 Buyurarak geri dönüşün olmayacağını bildir-

miştir. Değişmez toplumsal yasa, Allah’ın sünneti (Sünnetullah) kapsamına girmekte-

dir.223 Allah, her ümmete az veya çok her topluluk, küçük veya büyük bir her toplum

ve devlet için bir ecel; kendi katında tayin edilmiş ve kararlaştırılmış bir vakit ve

mühlet vermiştir.

224

Toplumların ömürlerinin uzun ya da kısa olarak belirlenmesi,Sünnetullah gereği, toplumun kendi anlayış ve hayat tarzına bağlıdır.225 Zîrâ “Bir to-

plum, kendi içinden fesada uğrayıp çözülmediği sürece Allah o toplumu değiştir-

mez.”226 “Bir toplum, kendi içindekini değiştirmediği sürece Allah o topluma verdiği

nimeti azap ile değiştirmez.”227

Bugünün modern ve deneysel Din Sosyolojisinin gerçek bir öncüsü olarak telakki

edilen İbn Haldun toplumu bir organizmaya benzetmektedir. Buna gore toplumlar dafertlerin ve organizmaların ömrüne benzer bir hayata sahiptirler. Yani onların da

doğma, büyüme, serpilme ve çökme devirleri vardır.228 Doğma, büyüme, gelişme,

çözülme ve yok oluş, her toplumsal organizmanın kaderidir. Dolayısıyla her medeni-

yeti bekleyen son, yok oluştur. Ancak toplumların tarihi seyrini, insanların tavrı belir-

221 Süleyman Ateş, Kur’an Ansiklopedisi, Kuba Yay., ts., c. V, 408..

222 A’râf, 7/34; Yunus, 10/49; Hicr, 15/5; Mü’minûn, 23/43.223 Bkz., Hicr, 15/5-13. âyetler.

224 Yazır, a.g.e., c. IV, s. 35.

225 Duman, Beyânu’l-Hak , c. I, s. 262.

226 Ra’d, 13/11.

227 Enfâl, 8/53.

228 Ünver Günay, Din Sosyolojisi, İnsan Yay., İstanbul, 1998, s. 114.



47

lemekte ve toplumları yok oluşa götürme veya kurtarma günündeki seçim de, insana

bırakılmaktadır. Başka bir deyişle medeniyetlerin ömrünü uzatmak veya kısaltmak,

insanın yüklenmiş olduğu görevin gereğini yapıp yapmamasına bağlı bir durumdur.

Kur’an’da, “Her ümmetin bir ecelinin olması” ifadesiyle anlatılmak istenen şey, işin o

noktaya geldiği andaki durumun yansıtılmasıdır. Bu noktaya gelmeden once, ecelin

öne alınması ve bu noktadan sonra da geriye bırakılması mümkün değildir. Bu sürecin

seyrini belirleyen, ömrünü tüketen veya uzatan, toplumun bizzat kendisidir. Ecel ise,

belirlenen sürenin sonu olduğu için, ecel çizgisine gelip dayanan toplum için, artık

geriye dönüş yolları kapanmış olmaktadır.

Bilindiği gibi, sosyal olayların meydana çıkışı, bir süreç gerektirmektedir. Bu süreç

tamamlanmadan olayın ortaya çıkışı veya süreç bittikten sonra olayın geri alınması

diye bir şey söz konusu olmamaktadır.229

3.3. ECELİN/ÖMRÜN UZAYIP KISALMASI

Dünya hayatının fani olması sebebiyle şüphesiz her canlının bir hayat süresi ve ömrü

vardır. Bu ömrün ilahi takdir gereği bir de sonu (ecel-i müsemma) olacaktır. Bu husus

bütün varlıklar için geçerlidir. Ölüm mukadderdir: ve mukadder olan bu ölüm vakti

geldiği anda artık takdim ve tehir mümkün değildir. Nitekim “Allah, eceli gelince

hiçbir nefsi geri bırakmaz” 230 mealindeki ayeti “Herhangi birinize ölüm gelip te,

Rabbim beni yakın bir süreye kadar tehir etsen de sadaka verip iyilerden olsam, de-

mesinden önce size verdi ğ imiz rızıktan harcayın”231 mealindeki ayetle birlikte anla-

maya çalışmakta fayda vardır. Yani ölüm size gelip çatmadan emredileni yerine geti-

rin, demek isteniyor. Aynı husus Hz. Nuh ile kavmi arasında geçen hadisede de geçer-

lidir.232

Ecel konusunda mezhepler arasında görülen ihtilaflar, daha çok iki ecelin bulunup

bulunmadığına ve dolayısıyla ömrün uzayıp uzamayacağına ilişkindir. Bu çerçevede

229 Erdoğan Pazarbaşı, a.g.e., s. 194-196.

230 Münafikun, 63/11.

231 Münafikun, 63/10.

232 Bkz. Nuh, 71/1-4.



48

bir yığın soru sorulmuş ve bu sorulara cevaplar verilmeye çalışılmıştır. Bunlardan

bazılarını şöylece sıralayabiliriz:

- Bıçakla, silahla, boğulmayla, haşerat ısırmasıyla, yangınla vs. dış etkenlerle

ölüm ecel midir?

- Öldürülen kişi de eceliyle mi ölmüştür?

- Öldürülmüş olmasaydı, bir müddet daha yaşayacak mıydı, yaşamayacak

mıydı?

- Gelen ölüm, Allah’tan mıdır, kâtilden midir?

Kur’ân-ı Kerim’de ecel konusunda üzerinde durulacak farklı yorumların yapıldığı en

önemli âyet, En’âm Sûresi’nin 2. âyetidir:

“Sizi çamurdan yaratan, sonra ölüm zamanını (ecel-i kazâ) takdir eden O’dur. Bir de

O’nun katında muayyen bir ecel (ecel-i müsemmâ) vardır. Siz hâlâ şüphe ediyorsu-

nuz.”Âyette yer alan ecel-i kazâ ve ecel-i müsemmâ kavramları İslâm kültüründe şu şekil-

lerde değerlendirilmiştir.

a) Ecel-i Kazâ:

1. Bütün insanlar için bir ecel,

2. İnsanların ölümleri için tespit edilmiş bir vakit.

3. Yaradılış ve ölüm arasındaki varlığı konulmuş süre, ecel.233

Ayrıca kavram şu şekillerde de tanımlanmıştır: Hayatın sonu, mutlak ölüm, dünyanın

eceli, âhiret eceli, dünyadaki eceller, berzah aleminden kıyamete kadar geçen süre,

uyku ve bireysel ecel.234

233 Taberî, a.g.e., c. VII, s. 146-147; İbn Abbas, a.g.e., s. 195; Yazır, a.g.e., c. III, s. 1874-1875; Duman, Beyânu’l-Hak , c. II, s. 75.

234 Taberî, a.g.e., c. VII, s. 147-148; İbn Abbas, a.g.e., s. 195; Beydâvî, a.g.e., c. I, s. 293, 321, 357;Zemahşerî, a.g.e., c. II, s. IV; Ebu’s-Suud, İ r şâdu Akli’s-Selîm İ lâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm, Dâru’l-Fikr,c. II, s. 119; Râzî, a.g.e., c. IX, s. 321, 323, c. X, s. 179-182, c. XI, s. 33, c. XVI, s. 426; İbn Kesîr, a.g.e.,c. II, s. 127; İbn Abdillah Muhammed el-Kurtubî, Câmiu Ahkâmi’l-Kur’ân, Kahire, 1945, c. VI, s. 389;Mehmed Vehbi Efendi, Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân (Büyük Kur’ân Tefsîri), Üçdal Yay., İstan-bul, c. IV, s. 1369; Yazır, a.g.e., c. III, s. 1874-1875, c. IV, s. 2344; Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, trc.:Komisyon, Dünya Yay., İstanbul, 1989, c. IV, s. 54, 204; Süleyman Ateş, Ça ğ da ş Kur’ân Tefsiri, Yeni



49

b) Ecel-i Müsemmâ:

Müfessirler yukarıda zikredilen (En’am, 6/2) ayette geçen ifade-

sindeki bu iki ecel konusunda ihtilaf etmişlerdir. Fahreddin Râzî, ayetin zahiribe

göre insan için iki ecelin söz konusu olduğunu belirttikten sonra, müfessirler

arasında mevcut olan görüşleri şöylece özetlemektedir:

1. Ayette geçen birinci ecel lafzı, geçmişte yaşamış olanların ecellerini;

ikincisi ise, geride kalıp yaşayanların ecellerini ifade eder.

2. Birincisi, insan için ölüm vakti (ecelü’l-mevt); ikincisi ise dünya için

kıyamet vaktidir (ecelü’l-kıyame).3. Birincisi, yaratıldıktan ölünceye kadar olan hayat müddeti; ikincisi

ise, ölüm ile ba’s (dirilme) arasındaki müddettir (berzah).

4. Birincisinden maksat, uyku; ikincisinden ise ölümdür.

5. Birincisi, herkesin ömründen geçen miktar; ikincisi ise geriye kalan

ömrüdür.

6. Burada her insan için iki ecel söz konusdur. Birisi tabii ecel (ecel-i

müsemma); diğeri ise kaza sebebiyle gelen eceldir (ecel-i ihtirâmî

veya kaza).235

İkinci kavram olan “Ecel-i Müsemmâ” ise, daha ziyade kıyamet, ölüm ve ölüm sonra-

sı için kullanılmıştır. Ölüm ve diriliş arası ecel, kıyametin eceli, ahiretin eceli, dünya-

nın sonu, ba’s eceli, ilimde var olan ecel, insanın ölümü, dünyanın ölümü, dünya ha-

yatı ve umumi ecel.236

Genel kanaate göre ilk ecel, ölüm; ikinci ecel ise kıyamet olarak anlaşılmıştır. İki ecel

de Allah’ın ilmiyle takdir edilmiştir.

Mu’tezile’nin Bağdat ekolü, söz konusu âyetteki “ecel-i kazâ” ve “ecel-i müsemmâ”

kavramlarını insanın iki eceli olduğuna delil getirmişlerdir. Buna göre insan herhangi

bir dış müdahale olmadan ölürse ecel-i müsemmâya, kazâ veya katil sebebiyle ölürse

Ufuklar Nşr., İstanbul, 1988, c. II, s. 859; Ebu’l-Alâ el-Mevdûdî, Tefhîmu’l-Kur’ân, trc.: Komisyon, İnsanYay., İstanbul, 1991, c. I, s. 532.

235 Râzî, a.g.e., c.XII, s. 499; Karadeniz, a.g.e., s. 47.

236 Taberî, a.g.e., c. VII, s. 146-147; İbn Abbas, a.g.e., s. 195; Beydavi, a.g.e., c. I, s. 449, 514, c. II, s.161; İbn Kesir, a.g.e., c. II, s. 127, c. III, s. 216; Zemahşeri, a.g.e., c. II, s. 65, c. IV, s. 615; Râzî, a.g.e., c.XXVII, s. 145, c. IX, s. 469, c. XII, s. 499, c. XIV, s. 261; Yazır, a.g.e., c. III, s. 1874, 1875, c. VI, s.1804, c. VIII, s. 5370-5371; Hasan Basri Çantay, Kur’an-ı Hakim ve Meal-i Kerim, İstanbul, 1984, c. II,s. 867, c. III, s. 1094.



50

ecel-i kazâya göre ölmüş olur. İkinci durumda ölen kişi kazaya uğramasaydı veya öl-

dürülmeseydi ecel-i müsemmâsına kadar yaşayacaktı.237

Mu’tezile’nin müteahhir âlimlerinden olan Zemahşerî, Bağdat ekolünün görüşünü

savunarak insanın tutum ve davranışlarına göre ömrünün uzatılıp kısaltılabileceğini

savunur. Nitekim ona göre Kur’an’da ömrü uzatılan ve kısaltılanların bir Kitapta bu-

lunduğunun bildirilmesi,

…

…

“Sizi, önce topraktan, sonra nutfeden/spermden yaratan, sonra da sizi erkek ve

di şi olarak birbirinize e ş yapan, Allah’tır. Her di şinin ta şıdı ğ ı ve do ğ urdu ğ u şey, ancak

O’nun bilgisi dahilindedir. Her canlıya verilen ömür, ömründen kısaltılacak süre mut-

laka bir Kitap’ta (Levh-i Mahfûz’da) yazılıdır. Do ğ rusu bunlar Allah için kolay i şler-

dir.”238 Bu ayette geçen ibaresindeki zamirin mercii hususu da tartışmalara

sebep olmuştur. Bu sebeple rivayetlerde farklılıklar ortaya çıkmış ve bunlara istinaden

de, insan ömrünün uzatılması ve eksiltilmesinin vaki olup olamadığı noktasında bir ta-

kım görüşler ileri sürülmüştür. Zemahşeri gibi bazı müfessirlerin de ifade ettiğine göre,

ayette geçen “muammer” lafzından maksat, fi’len uzun ömürlü değil, ileride kendisine

uzun ömür verilecek her hangi biridir. “Muammer” olarak isimlendirilmesi, o kişinin

ileride sahip olacağı vasıf itibaiyledir. Yani gelecekte kensisine verilecek (uzun) ömür

sebebiyledir. Dolayısıyla ayette ifade edilen şudur: herhangi bir kişinin uzun ömürlü

mü, yoksa kısa ömürlü mü olacağı kitapta mevcuttur.239

Ayrıca Hz. Ömer’in yaralanması sırasında Kâ’b el-Ahbâr’ın, “Ömer, Allah’a dua et-

seydi ecelini tehir ederdi.” demesi bu görüşü teyid etmektedir.240

Ecelin tek olduğunu savunanlar, ömrün de aynı şekilde tek olduğunu, ikisinin de uza-

ma ve kısalma işleminden uzak olduğunu söylemektedirler.241 Bu mütefekkirler, Al-

lah’ın ilmine öncelik vererek mutlak belirlemeyi esas almışlardır. Görüşlerini anne

237 Zemahşerî, a.g.e., c. II, s. 148, c. IV, s. 604; Tunç, agm, c. X, s. 381.

238 Fâtır, 35/11.

239 Zemahşeri, a.g.e., c. III, s. 271.

240 Zemahşerî, a.g.e., c. III, s. 303.

241 Yazır, a.g.e., c. V, s. 3981; Bediuzzaman, Ş ualar , rnk nşr., İstanbul, 2006, s. 649.



51

karnındaki ömür tespitinin varlığını kabul eden hadisler242 ve aşağıda vereceğimiz

âyetlere dayandırmışlardır.

Ecel konusunda âlimlerin kendi görüşlerine delil olarak kullandıkları, ecelin ne bir

saat geri, ne bir saat ileri gitmeyeceğini belirten üç âyet vardır Kur’an’da. Ne var ki,

bu âyetlerin üçü de ferdin eceli değil, toplumların eceli hakkındadır:

“Her ümmetin bir eceli (süresi) vardır. Ecelleri gelince ne bir saat/an geri kalırlar, ne

de bir saat ileri giderler.”243

Kur’an’da ecel hakkındaki en kesin âyetler bunlardır. Fakat bu âyetler toplum ecelin-den söz ettikleri halde, tüm tartışmalarda hep fert ecelinin kesinliğine delil olarak geti-

rilmişlerdir.244 Nasıl ki, insanın ölümü mutlak takdir edilmiş ise, milletlerin helak,

azap vakti ve yok oluşu da Allah’ın takdiriyledir,245 denilmiştir.

Evet, bu âyetler, eceli gelen tüm toplumlar için geçerlidir. Toplumlar için Allah’ın

tanıdığı süre, fertler için tanıdığından daha keskindir. Onların tâbî olduğu toplumsal

Sünnetullah, ya da bir başka deyimle “İctimâî Kader” hemen işler ve toplum mahvo-lup gider, yerini yenileri alır.246

Görüldüğü üzere, ayette geçen iki ecel lafzından çok çeşitli görüşler ortaya çıkmıştır.

buradaki “ecel-i müsemmâ” tabirinden maksadın “kıyamet” olduğu

şeklindeki görüş, çoğunlukla kabul edilen görüştür. Ancak buna rağmen, ayette sözü

edilen birinci ecele, vakit-süre, yani insan için hayat müddeti; ikinciye de, bu vaktin

sonu (ölüm) anlamı vermek daha uygun olsa gerektir. Çünkü lügat manası itibariylede, bir insanın dünyadaki eceli demek ölünceye kadar ömür müddeti veya o müddetin

nihayeti, yani ölüm anı demektir.247

Bazı alimler eceli, “ihtirâmî” ve “tabii” olarak ikiye ayırırlar. Hastalık, harici bir tesir,

bir kaza sonucunda meydana gelen ecele ihtirâmî; canlı varlıkların cisimlerindeki ha-

242 Buhârî, Enbiyâ, 1, Kader, 1, Tevhîd, 28; Müslim, Kader, 1; Tirmizî, Kader, 4; Ebû Dâvud, Sünen, 16;İbn Mâce, Mukaddime, 10; İbn Hanbel, c. I, s. 382.

243 A’râf, 7/34; Tevbe, 9/49; Nahl, 16/61.

244 Taftazânî, a.g.e., s. 64; Eş’arî, a.g.e., s. 184.

245 Taberî, a.g.e., c. VIII, s. 167, c. IX, s. 41-42; Beydâvî, a.g.e., c. I, s. 337, 438; Ebu’s-Su’ûd, a.g.e., c.II, s. 119-120; Kurtubî, a.g.e., c. VI, s. 389; Yazır, a.g.e., c. III, s. 1876-1877.

246 İslamoğlu, a.g.e., s. 197-198.

247 Yazır, a.g.e., c. III, s. 1874.



52

raret ve rutubetin bitmesiyle ölmelerine de tabii ecel derler.248 Ehl-i Sünnet ise eceli

tek olarak kabul eder. Buna göre, öldürülen bir kimse de eceliyle ölmüş olmaktadır.

Allah’ın takdir ve tespit ettiği ecel, başka bir varlığın müdahalesi ile değişmez.


ölür. Eceli insan hayatının sona ermesi olarak aldığımızda, bu, ezelde belirlenmiştir.

Tıpkı ayın, güneşin, dünyanın ömrünün belirlendiği gibi Allah’ın tayin ve tespit ettiği

illetler zuhur edince bütün bunların eceli gelmiş olur. Bu anlamıyla eceli doğuran illet-

lerinin tespiti, ilâhiyatın değil, tıp ya da anatomi ilminin konusudur.

Uzun yıllar yaşayanların ihmalkârlık, kazalar, savaşlar nedeniyle ölenlerin de ecelini

Allah bilmektedir.

“Sizi Allah yarattı; sonra sizi vefat ettirecek, daha önce bilgili iken hiçbir şeyi bilmez

hale gelsin diye sizden bazı kimseler ömrün en kötü çağına kadar yaşatılacak…”249

âyeti buna örnektir.

3.4. ÖMRÜN UZAMASI BAĞLAMINDA DUA, KORUYUCU TIP VE DENGELİ

BESLENME

Duanın, sağlıklı bir yaşam ve dengeli beslenmenin ömür üzerindeki etkileri üzerinde

günümüzde çeşitli istatistikler yapılmaktadır. Bunların insan ömrü üzerinde ecel nok-

tasında bir etkisi olup olmayacağı düşüncesi ise zihinleri kurcalayan ayrı bir konudur.

Bu hususlarda ortaya konulan farklı anlayışları serdettikten sonra kendi görüşümüzü

belirtmekle birlikte değerlendirmeyi okuyucuya bırakmayı uygun buluyoruz.

3.4.1. Dua

Dua, Allah’ın yüceliği karşısında kulun aczini itiraf etmesini, sevgi ve tazim duygularıiçinde lütuf ve yardımını dilemesini ifade eder. Bir başka deyişle dua; sınırlı, sonlu ve

248 Taftazânî, a.g.e., s. 224; İsmail Mutlu, İ lâhî Program: Kader, Doyuran Matb., İstanbul, 1992, s. 60.

249 Nahl, 16/70.



53

aciz olan varlığın, sınırsız ve sonsuz kudret sahibi ile kurduğu bir köprüdür. Bu sebep-

le insan, tarihin hiçbir döneminde duadan uzak kalmamıştır.250

Duada Allah ile kul arasında bir vasıta yoktur ve bu sebeple dua kulluk makamlarının

en önemlisidir.251 Bir âyette: “De ki: Duanız olmasa Rabbim size ne diye de ğ er ver-

sin?”252 denilmek suretiyle insanın ancak Allah’a olan bu yönelişiyle değer kazandığı

belirtilmiştir.

Gazali, olayların belli sebeplere bağlanmış olduğunu; meselâ kalkanın oktan korun-

ması, suyun bitkilerin büyümesi için birer sebep olması gibi duanın da sıkıntı ve bela-

yı defetmek ve Allah’ın rahmetini çekmek için bir sebep olduğunu belirtmiştir. Ancak

dua sonucunda meydana gelecek bir değişiklik, Gazali’nin izahına göre yine tabii se-

bep-sonuç ilişkisi içinde ortaya çıkar. Allah, “Savaş için gereken hazırlığı yapın!”253

derken silah kuşanmak ve Allah takdir ettiyse çıkar, etmediyse çıkmaz diyerek tohu-

mu saçtıktan sonra toprağı sulamamak, Allah’ın takdirine uymak değildir.254

Şu halde bir şeyin olmasını sadece istemek, Allah’ın bu sonucu meydana getirmesi

için yeter sebep teşkil etmez. Bir hadise göre deveyi bağlamak, sonra Allah’a tevekkül

etmek gerekir.255

Ancak duanın dünyadaki tesiri, özellikle de istek dualarının bir sonuç doğuracak sebep

olarak görülmesi, konuyu ister istemez kaderle ilgili tartışmaların içine çekmiştir.

Tabiat olaylarının, Allah’ın iradesi veya ezelde belirlediği kadere (sünnete) uygun

olarak meydana geldiği konusunda herhangi bir problem yoktur. İnsanın fiillerininbelli bir sebep-sonuç içinde cereyan ettiğinde de şüphe yoktur. Ancak burada dua açı-

sından önemli bazı sorular ortaya çıkmaktadır:

a) Allah’ın ilim ve iradesi, insan iradesini de bağlayıcı ve tayin edici midir?

b) Dua nasıl tesir etmektedir? İnsanın duası, Allah’ın belirlediği kader veya

sünnetin dışında bir sonuç almaya mı yöneliktir, yoksa Allah’tan sebep-sonuç ilişkisini

250 Osman Cilacı, “Dua md.”, TDVİA, İstanbul, 1997, c. IX, s. 529.

251 Razi, a.g.e., c. X, s. 374, 375.

252 Furkân, 25/77.

253 Bkz., Nisâ, 4/71.

254 Ebu Hamid Gazali, İ hyâu Ulûmi’d-Dîn, trc.: Abdulhalık Duran, Hikmet Nşr., İstanbul, 2003, c. I, s.501; Selahattin Parladır, “Dua md.”, TDVİA, İstanbul, 1997, c. IX, s. 533.

255 Bkz., Tirmizi, Kıyamet, 60.



54

iyi bir netice doğuracak şekilde yönlendirmesi mi istenmektedir? Yani dua bir bakıma

sonuç elde etmek için normal bir sebep mi sayılmalıdır?

Fahreddin Razi’nin belirttiğine göre, bazı kişiler duanın faydasız olduğunu ileri sür-

müşlerdir. Bunların iddiasına göre, dua ile talep edilen durumun vukûu bulacağı Allah

nezdinde biliniyorsa bunun için dua etmeye gerek yoktur. Nasıl olsa vukûu bulacaktır.

Eğer vukûu bulmayacağı Allah tarafından biliniyorsa, bunun için dua etmek faydasız-

dır. Çünkü vukûu imkansızdır. Allah’ın meydana geleceğini ezelde takdir ettiği şeyin

vukûunu önlemek, takdir etmediğinin meydana gelmesini sağlamak mümkün değildir.

Şu halde dua, takdiri değiştirmez. Allah nezdinde her şey malum olduğuna göre dua

ile bir bakıma ihtiyaçlarımızı O’na hatırlatmak kulluğa yakışmaz. Nitekim dînî ba-

kımdan en büyük makamda olan kişiler (sıddıklar), bu makama, takdire rıza ile ulaş-

mışlardır. Ayrıca dua nefsin muradını Allah’ın muradına tercih etmek anlamına geldi-

ğinden, edebe aykırıdır.

İslam alimlerinin ekserisi bu iddialara karşı çıkmışlardır. Onlara göre kadere dayana-

rak duayı reddetmek yerine duayı da takdirin bir parçası saymak daha makuldur.

Ezelde duaya bağlı olarak takdir edilmiş şeyler yine dua ile hasıl olacaktır. Kaderin

olaylara göre önceliği varsa Allah’ın da kaza ve kadere önceliği vardır. Bunun aksini

düşünmek, Allah’ı da kaza ve kadere mahkum farzetmek sonucuna götürür. Ayrıca

duadan maksat, Allah’ın bilmediği bir şeyi O’na hatırlatmak değil, kişinin kulluğunu

göstermesi, aczini ve ihtiyacını Allah’a arzetmesidir. Bundan dolayıdır ki dua, büyük

bir kulluk makamıdır. Bütün bu akli deliller yanında pek çok ayet ve hadisle de duanıngerekliliği, fayda ve tesirleri açıkça bildirilmiştir.256

Kur’an’da duanın sadece Allah’a yöneltilmesi önemle belirtilmiştir. Allah’tan başka-

sına, putlara veya kendilerine mutlak nitelikler izafe edilen başka yaratıklara dua ve

ibadet edilmesi ise kesinlikle yasaklanmıştır.257 Kur’ân’ın tasvirine göre, Allah’tan

başkasına dua edenler, ağzına su gelsin diye suya doğru ellerini açan, fakat elleri suya

değmediği için boş kalan kimselere benzerler.258

Halbuki Allah’ın dışında kendilerine

256 Razi, a.g.e., c. V, s. 97-121; Yazır, a.g.e., c. I, s. 664-667; Parladır, “Dua md.”, İslâm Ans., c. IX, s.533.

257 Şuarâ, 26/213; Kasas, 28/88.

258 Ra’d, 13/14.



55

dua edilenler de O’nun kulları ve yaratıklarıdır.259 Bu sebeple Allah’tan başkasına dua

etmek “açık bir sapıklıktır”.260 Ve “Kâfirlerin yaptı ğ ı dua bo şuna yapılmı ş bir dua-

dır.”261

Gazali, “Allah’ın takdiri değişmeyeceğine göre, duanın ne faydası vardır?” sorusuna

şöyle cevap vermektedir: Olaylar önceden sebep-sonuç ilişkisiyle birbirine bağlanmış-

tır. Sebeplerin, sonuçları doğurması zaman içinde meydana gelir. İyilik veya kötülüğü

takdir eden, bunlar için sebep de takdir etmiştir. Dua, kötülüğün giderilmesi veya iyi-

liğin sağlanması için bir sebeptir.262

Hz. Ömer bir sahabiye: “Allah, ömrünü uzun etsin!” demiştir. Bunu duyan diğer bir

sahabi: “Ey Emiru’l-Mü’minîn! Sen Allah’ın ayetine karşı mı geliyorsun?” deyince,

Hz. Ömer: “Ayette, ecel geldiği zaman, deniyor. O gelmeden önce defi rica olunur.”263

Kader durup dururken değişmez. Ama insan, duasıyla, gönül zenğinliğiyle ve yaşama

biçimindeki güzelliklerle kaderin bir çizgisi üzerinde Cenab-ı Hakk’a nazını kabul

ettirebilir. Yine büyüklerin bir emri vardır. “Kaderin dua ile reddi de kader cümlesin-

dendir.”264

“Kaderi ancak dua reddeder. Ömrü de ancak iyilik artırır.”265

“Ömrünün artmasını isteyen, sıla-i rahimde bulunsun.”266

“Eceli (ölümü) gelmeyen bir mü’min kul, Allah’tan şifa dilerse, kurtulur.”267

3.4.2. Koruyucu Tıp ve Dengeli Beslenme

Sağlık koşullarındaki iyileştirmeler, besinler, beslenmedeki olumlu gelişmeler, kal-

kınma, sosyal ve kültürel seviyedeki iyileştirmeler sayesinde insandaki ortalama ya-

şam268 uzamıştır.

259 A’râf, 7/194, 195; Nahl, 16/20.

260 Hacc, 22/12, 13.

261 Mü’min, 40/50.262 Gazali, a.g.e., c. I, s. 501.

263 İbn Kemal, a.g.e., s. 9-10.

264 Nurbaki, a.g.e., s. 142-143.

265 İbn Hanbel, c. III, s. 502, c. V, s. 277-289, 282; Tirmizi, Daavât, 101, Kader, 6; İbn Mace, Fiten, 22.

266 Buhari, Buyû, 3; Müslim, Birr, 6.

267 Tirmizi, Tıbb, 32; Ebu Davud, Cenaiz, 8; İbn Hanbel, c. IV, s. 305.



56

Bir insanda 60 trilyon hücre vardır. Kan sıvısı bunlara gıda taşır. Beyin gibi, nazik

yerlerin gıdasının zamanında, hemen yetişmesi lazım gelir. Aksi taktirde ölüme sebep

olabilir.269

Bağırsağı düğümlenen bir hasta düşünün. Hemen ameliyat olursa kurtulur. Yoksa bir

iki gün zarfında ölür. Bu da Allah’ın koyduğu nizamdır. Netice, tuttuğumuz yola göre

değişir. Yani ameliyat olmazsa ölür, olursa kurtulur.270

Burada bir konuya daha açıklık getirelim. İyi beslenmenin, tıp ve sağlık alanındaki

gelişmelerden faydalanmanın ve temiz havanın ömrün uzamasına sebep olması; içki

ve sigaranın, düzensiz beslenmenin ve kirli havanın insan ömrünü kısaltması gibi hu-

suslar çerçevesinde Cenab-ı Hak, iyi beslenmeyi, sağlık kurallarına uymayı, temiz

havada yaşamayı ömrün uzun olması için bir sebep yapmıştır. Kur’an, şu ana kadar

bilinen en mükemmel koruyucu hekimlik kaidelerini getirirken, Hz. Muhammed

(s.a.v.) de sağlığın önemi, sağlığın korunması ve tedavi konularında açıklamalarda

bulunmuş ve tıbba yeni anlayışlar getirmiştir.271

Bazıları ise; ömür uzamaz, kısalmaz, öleceksem doktor da ilaç da beyhudedir; ölme-

yeceksem zaten iyi olacağımdan ilaca da doktora da lüzum yoktur, demektedirler.

Halbuki Hz. Peygamber: “Ey Allah’ın kulları, tedavi olunuz. Allah verdiği her hasta-

lığın şifasını da yaratmıştır.”272 buyurarak hastalanan kimsenin mutlaka tedavi olması-

nı emretmiştir. Bu emir, tedavi edici tıbbın sonsuz ufuklarını göstermiş ve hastalıkla-

rın şifasının araştırılmasını emretmiştir.

Afrika ve Asya’nın bir kısmında 45 olan ortalama ömür oranı, zengin ülkelerde 70’in

üzerinde seyretmektedir. Bu verilere dayanarak ileri sürülebilecek en doğru ifade şu-

dur: İnsan ve toplumların refah seviyeleri, bilimsel buluşları ve tedavi usulleri, orta-

268 Ortalama ömür hesabı: “Belli sayıdaki insan, veya bir neslin bir devrede, mesela bir yıl içinde doğan

insanların yaşam süresinin ortalaması alınır. Bu hesaplama teknolojik gelişmeye uygun olarak artmakta-dır. Mesela Fransa için; 1880’de (40), 20. yüzyılın başında (46), 20. yüzyılın ortalarında (63), şu anda ise(78-80) yıldır. Meydan Larousse, c. XV, s. 343.

269 Safvet Senih, Yaratılış ve Kader, Nil Yay., İzmir, 2005, s. 84.

270 M. Kenan Çığman, Kaza, Kader, Hayır ve Şer, basım yeri yok, ts., s. 239.

271 Celal Kırca, Kur’an ve Bilim, Marifet Yay., İstanbul, 1997, s. 79; Suat Yıldırım, Kur’an-ı Kerim veKur’an İ limlerine Giri ş, Envar Nşr., İstanbul, 2000, s. 211.

272 Buhari, Tıbb, 1-8; Tirmizî, Tıbb, 2.



57

lama ömür sevielerini de etkilemektedir. Bireyler ve toplumlar yaşam standartlarının

yüksek veya düşüklüğüne göre ortalama ömür eğrilerine sahip olmaktadırlar.273

Yaşam süreleriyle ilgili istatistiksel veri tablosu:274

DÜNYA GENELİ İÇİN TOPLAM ERKEK KADIN

DÜNYA

ASYA

AFRİKA

AVRUPA

AMERİKA

OKYANUSYA

66

65

55

73

76

73

64

64

53

68

72

71

68

67

56

78

79

76

Ülkeler Tablosu:275

AFRİKA ASYA AVRUPA AMERİKA OKYANUSYAT.E.K. T.E.K. T.E.K. T.E.K. T.E.K.

FasTunus

SudanGuineaMaliUgandaReunionKongoZaireKamerunNambiaG. Afrika

69,67,7168,67,69

55,54,5644,42,4747,45,4845,44,4673,69,7746,44,4848,46,5058,56,6059,58,6066,63,68

Azerbaycan:71,66,75Ermenistan: 71,68,74

İsrail: 77,75,79Kuveyt: 75,73,77S. Arabistan:70,69,72Türkiye: 67,64,70Suriye: 66,65,67Yemen: 52,52,53Lübnan: 75,73,78Afganistan: 43,43,44Bangladeş: 55,56,55Hindistan: 60,60,60İran: 67,66,68Nepal: 54,56,53Pakistan: 61,61,61Tacikistan: 70,68,72

Brunei: 74,72,76Endonezya: 62,61,65Laos: 52,51,54Malezya: 71,69,74Singapur: 74,72,72Çin: 69,67,70Hong Kong: 78,75,81Japonya: 79,76,83Tayvan: 74,72,77

Danimarka: 75,73,78Finlandiya: 76,72,79

Litvanya: 75,73,78Norveç: 77,74,80Estonya: 70,64,75İsveç: 78,76,81İngiltere: 76,74,79Avusturya: 77,73,80Belçika: 77,73,80Fransa: 78,74,82Almanya: 76,73,79Hollanda: 77,74,80İsviçre: 78,75,81Bulgaristan: 71,68,74Macaristan: 69,65,74Moldova: 68,64,72

Çek Cum.: 73,69,77Romanya: 70,60,72Rusya: 65,59,72Ukrayna: 69,64,74Slovakya: 71,67,75Yunanistan: 77,75,80Bosna-Hersek:72,70,75İtalya: 77,74,80İspanya: 77,72,81Malta: 75,73,80

ABD: 76,72,79Kanada: 78,74,81

Honduras: 68,66,70Panama: 72,69,75Meksika: 72,70,76Şili: 72,69,76Uruguay: 73,69,76Bolivya: 60,59,62Peru: 66,64,68

Avustralya: 78,75,81Fiji: 62,61,65

Papua Y. Gine: 57,56,58

(T: Toplam Ömür Süresi; E: Erkeklerin Ömür Süresi; K: Kadınların Ömür Süresi)

273 Okumuş, a.g.e., s. 159.

274 Rakamlar Birleşmiş Milletler 1995 World Population Data Sheet raporlarından alınmıştır. Brzeezinski,Z., Büyük Satranç Tahtası, trc.: E. Dikbaş, E. Kocabıyık, Sabah Yay., İstanbul, 1998, s. 16.; Koray Başol,Türkiye Nüfusundaki Geli şmeler , Ege Ünv. İktisat Fak., İzmir, 1978, s. 18.

275 Nations Unies. United Nations. New York and Geneva Switzerland. Vol. XLVI. Tom. XLVI. 1996.



58

Yukarıdaki tablolar dünyadaki ömür ortalamalarının kıtalara ve ülkelere göre

dağlıımını vermektedir. Bu tablolara dikkatle baktığımızda göreceğimiz şey şudur:

Gelişmişlik düzeyiyle ömür ortalamaları mutlaka birbiriyle ilişkilidir. Nitekim geliş-

miş kıta ve ülkelerdeki insanların ortalama ömürleri, gelişmemiş veya az gelişmiş kıta

ve ülkelerdeki insanların ortalama ömürlerinden daha yüksek çıkmaktadır. Yoksa Al-

lah’ın gelişmiş toplumlar lehine tavır aldığını iddia edemeyiz. Müslüman ülkelerin

kendi hatalarından kaynaklanmış olan az gelişmişliğin faturasını da Allah’a çıkarmak

hiçbir nedenle haklı gösterilemez.276

Deprem, sel baskını, kuraklık gibi, insanın gücünü aşan doğal felaketlerde bile insan,

bu olayların tabiatına nüfuz ederek geliştirebileceği tekniklerle, bunlardan büyük öl-

çüde korunma yollarını bulabilmektedir. Burada insan bu tabii afetlerin doğasına nü-

fuz ederek belirli bir ölçüde insiyatif kazanmış olacaktır. Örneğin dünyanın pek çok

yerinde sel, kasırga, deprem gibi doğal felaketler olmakta, ancak bu olayların açabile-

ceği can ve mal kayıpları şeklinde ortaya çıkan sonuçlar, ülkelerin gelişmişlik düzeyi-

ne göre farklılaşmaktadır.277

Doğal ölümler dışında trafik kazası, yangın, çocuk ölümleri, hastalık ve afet sonucu

ölümler gibi ölümlerin nedenleri sorgulanmalı ve gerekli önlemler alınmalıdır.

Ömür konusundaki açıklamaları dört başlık altında toplayabiliriz:

1. Ömürde artma ve eksilme, fiziki bir artışı değil, Levh-i Mahfuzda tespit edilmiş

olduğu gibi hayır, bereket ve huzur içinde geçen bir ömre mebnîdir.278 Bu yaklaşıma

göre, bu işler yapıldığı takdirde manevi bir uzama hissedilecektir. Böylelikle ömürde

artış oluduğu kanaati hasıl olacaktır. Mutlu geçen bir ömür daima uzun kabul edilmiş-

tir.

2. Ömürde artma olabilir. Ancak bu, Allah’ın ilminde kayıtlı olan Levh-i Mahfuz’da

değil, meleklerin sayfalarındaki muallak bilgiler için geçerlidir. Allah’ın kuralları bu

değişimleri de kapsayacak şekildedir.279

276 Okumuş, a.g.e., s. 163.

277 Pazarbaşı, a.g.e., s. 218.

278 İbn Musa Ebu’l-Bekâ, Külliyat , thk.: A. Deruşi, M. Miari, Beyrut, 1993, s. 319.

279 Ebu’l-Bekâ, a.g.e., s. 50.



59

3. Ömrün artacağını bildiren nasslar, insanı amellere teşvik etmek için kullanılmış-

tır.280 Ahlâkî bir amacı vardır. Bunlar ömrün artışı için var edilen hakiki sebepler cüm-

lesinden değil, vesile ve moral sebepleridir. Bunların böyle olacağı da İlm-i İlâhîde ve

Kader-i Ezelî’de kayıtlıdır.

4. İnsan ömrü yaşamı boyunca her anına tekabul edecek eylem ve düşünceleriyle bir-

likte takdir edilmiştir.281

İnsanın veya herhangi bir canlının eceli, kendisine tayin edilen ömrüdür. “Ecelin gel-

mesi” ise, tayin edilmiş bulunan ömrün son bulması, yani ölümdür. Ölüm ise biyolojik

olarak, canlı varlıkta hayati fonksiyonların bir daha geri dönmemek üzere sona erme-

sidir. Daha da özetlersek ruhun bedeni terk etmesidir.

Şu bir gerçektir ki, Allah Teala, Kur’an’ında buyurduğu gibi kendi yazdığını bozma

ve silme kudretine tâ baştan mâliktir. “Her ecelin bir kitabı vardır. Allah diledi ğ ini

siler, diledi ğ ini bırakır. Kitabın anası O’nun katındadır.”282

Bu yüzdendir ki dilediğinde kudretinde tuttuğu eşyanın yapısına ve tabiatına müdahaleederek Nuh, İbrahim, Musa, İsa, Ashâb-ı Kehf ve Muhammed aleyhimu’s-selâm

hazerâtına yaptığı gibi sünnetini sünnetiyle aşar, kanunu kanunuyla değiştirir, yazdığı

kaderi bir başka kader yazarak iptal eder.283

Hz. Ömer Şam’a gittiğinde, orada veba hastalığı bulunduğunu işitince geri dönmüş-

tür.284 Emîru’l-Mü’minîn Ömer ile Ebû Ubeyde b. Cerrah arasında geçen diyaloğu

Mehmed Akif Ersoy şöyle şiirselleştirmiştir:Ebu Ubeyde çıkıp: “Ya Ömer, uğurlar ola!

Firarınız kaderullahtan mıdır şimdi?”

Demez mi, Hazret-i Fârûk döndü: “Doğru, dedi

Şu var ki bir kaderullahtan kaçarken biz,

Koşup öbür kaderullaha doğru gitmekteyiz.”285

280 İzmirli İsmail Hakkı, Yeni İ lm-i Kelâm, Haz.: S. Hizmetli, Ümran Yay., Ankara, 1981, s. 345;Bedîuzzaman, Lem’alar , rnk. nşr., İstanbul, 2006, s. 115.

281 Kurtubî, a.g.e., c. IV, s. 332; Ebu’s-Suûd, a.g.e., c. IV, s. 366; Numan Kurtulmuş, Amentü Ş erhi, İs-tanbul, 1980, s. 160; Okumuş, a.g.e., s. 126.

282 Ra’d, 13/38-39.


284 Nesefî, a.g.e., s. 140.



60

Allah Teala elbette bunu bir sünnet üzere yapar. O’nun takdirindeki olağandışılıklar

bile yine O’nun belirlediği bir kurala bağlıdır. O’nun koyduğu kuralı O’ndan başkasıiptal edemez. Ve O’nun her bir işinin bir kurala bağlı olması yine zatının koyduğu en

büyük ve değişmez sünnettir. Ve Allah Teala’ya kimse şunu niçin şöyle yapıyorsun

diye soramaz. O’nun makamı sorgulanma değil, sorgulama makamıdır: “O yaptı ğ ın-

dan sorulmaz, ama onlar (ortak ko şanlar ve ko şulanlar yaptıklarından) sorulur-

lar.”286

Allah’ın insana en önemli emaneti onun canı ve hayatıdır. Bu sebeple insan, kendihayatına veya başkasının hayatına son verme hakkına sahip olmadığı gibi, onu tehli-

keye atacak olan hal ve durumlardan da koruma sorumluluğunu da taşımaktadır. Dik-

kat edilirse görülecektir ki İslâm’da en ağır cezalar insan hayatına son vermeye yöne-

lik suçların cezalarıdır.287

Son olarak diyebiliriz ki, anne karnı, doğum, çocukluk, gençlik, erzel-i ömür ve ölüm.

Bu kademelerin hepsi de insan için var edilmiş olan anatomik özelliklerdir. Sahip ol-duğumuz vücut en son ölüm gerçeğine yenik düşecektir.

Buraya kadarki ifadelerde alimler arasında bir ihtilaf söz konusu değildir. Problem

bireysel ölümlerin zamansal tespitinin ezelde takdir edilip edilmediğidir. Aslında bu

problemin sebebi zaman faktörüdür. Allah Teala zaman ve mekandan münezzehtir.

İnsanın eylemleri ise bu iki faktörün çerçevesi içinde gerçekleşmektedir.

Kısacası insan yaşamayı bitirdiğinde ölür.

285 Ersoy, a.g.e., s. 236.

286 Enbiyâ, 21/23.

287 M. Zeki Duman, Nüzûlünden Günümüze Kur’ân ve Müslümanlar , Fecr Yay., Ankara, 1996, s. 126.



61

SONUÇ

Allah Teala, üstün niteliklerle ve yeryüzünün halifesi olmak sıfatıyla yarattığı insanı,

peygamberler ve kitaplar göndermek suretiyle uyarmış ve insana yaratılış gayesini

hatırlatmıştır. İnsanın yaratılış gayesi ise Allah’ın varlığını ve peygamberlerinin doğ-

ruluğunu kabul etmek ve O’nun emirlerini yerine getirmektir. İşte bu amacı gerçekleş-

tirme noktasında Allah, hayatı ve ölümü, insanlardan hangilerinin iyi işler yapacağını

sınamak için yaratmıştır. Bu aşamada “ecel” insana verilen “mühlet” ve “mühletin

sonu” anlamları noktasında çok önemli fonksiyonlar icrâ etmektedir. Bundan dolayı

“ecel”, Kur’an’da en sık kullanılan kelimelerden birisidir.

Kur’an’da ecel kavramının içeriğini, anlam alanını ve “ecel”in Allah-insan ilişkisinde

icrâ ettiği fonksiyonları ortaya koymayı amaç edindiğimiz bu tezimizden çıkan sonuç-

ları şu şekilde özetleyebiliriz:

Ecel kelimesinin aslının ne olduğu, kelimenin hangi babtan türediği tespit edilmiştir.

Ecel’in süre, vakit, hayat müddeti, ölüm anı, herhangi bir şey hakkında zaman belir-

lemek, süre koymak, ertelemek, bir şeyin süresinin bitimi, mutlak vakit, vaktin sonu

ve borcun vakti için vadesinin girmesi gibi lügat manaları varsa da bunların içinde en

önemlisi “ölüm anı”dır.

Istılah olarak ecel, “Allah’ın canlıların öleceğini bildiği zaman” olarak ifade edilmek-

tedir. Ecel, İslam dünyasında en çok ölüm manasıyla bilinmekte ve kullanılmaktadır.

Kur’an’da ecel kelimesinin kullanımında bu mana önemli olduğu gibi, diğer manalar

da önemlidir.

Ecel kelimesi, Cahiliye döneminde “akıbet” ya da “tayin edilmiş süre” manalarındakullanılmıştır. İnsanın hayattan ayrılması önceden tayin edilmiştir. Yani herkesin

ölümle karşılaşacağı belirli bir günü vardır. Bu açıdan ölüme ecel denir. Cahiliye

Arabı için bütün bunları kontrol eden şey ise “dehr”dir. Kur’an-ı Kerim’de ise Cahili-

ye Arabı’nın bu görüşü şiddetle eleştirilerek yaratan, yaşatan ve öldürenin Allah oldu-

ğu vurgulanır.



62

Ecel, kader meselesine bağlı olarak mütefekkirler arasında tartışılan en önemli konu-

lardandır. Ehl-i Sünnet’in kader anlayışının merkezinde bulunan “takdir, tayin ve

tesbit” anlayışı neticesinde bir insanın kaderi belirlenmiş ise, hayatının en önemli ger-

çeği olan ölümün zamanı da tespit edilmiştir. Mutezile ise; kaza ve kaderin insan işle-

rinde hiçbir tesiri yoktur; kader, insanın kendi iradesiyle yaptıklarından başka bir şey

değildir, diyerek ezeli tespit ve takdir anlayışını reddetmiştir.

Küllî irâdeye ve cüz’î iradeye vurgu yapan ayetler aynı çerçeve içerisinde değerlendi-

rildiği zaman, problemin ortadan kalktığı görülecektir.

Evrendeki galaksilerin, yıldızların her birinin yörüngeleri üzerindeki hareketleri, sü-

ratleri, dönüş hızları, yörüngeleri, hepsi tespit edilmiştir. Hepsi için tayin edilmiş bir

ecel, devirleri için takdirli bir süre vardır.

Ölüm çok eski zamanlardan beri insan aklını meşgul edegelmiştir. İnsanlar, doğum ile

ölüm arasındaki müddetlerini daima tedirgin geçirmişlerdir. Her fert mutlaka klinik

olarak ölü sayıldığı bir ana gelecektir. Canlılar olduğu sürece ölüm de vardır. Ölümün

mutlaklığı hususunda tam bir ittifak vardır. Olmaması düşünülemez. Ecel, canlıdaki

hayatın sona ereceği saniyelerin gelip çatması, ölüm ise canlıdaki dünyevi hayatın

sona ermesi ya da ruhun bedenden ayrılması demektir.

Ehl-i Sünnet ve onun dışındaki grupların ecel konusundaki yaklaşımları ise iki nokta-

da farklılık göstermiştir: Bunlardan ilki ecelin adedi, ikincisi de maktülün durumu

konusundaki yaklaşımlardır. Bunlardan eceli bir olarak görenler, ölüm zamanının

mutlaklığını ifade etmişlerdir. İki kabul edenler ise, birinci eceli aynı mutlak takdirle

açıkladıkları halde ikinci eceli kıyamet günüyle yorumlamışlardır.


ölür. Eceli insan hayatının sona erme süresi olarak aldığımızda bu ezelde belirlenmiş-

tir. Aynen ayın, güneşin, dünyanın ömrünün belirlendiği gibi, Allah’ın tayin ve tespit

ettiği illetler zuhur edince bütün bunların eceli gelmiş olur.

Uzun yıllar yaşayanların da; ihmalkârlık, kazalar, savaşlar nedeniyle ölenlerin de ece-

lini Allah bilmektedir. “Sizi Allah yarattı; sonra sizi vefat ettirecek. Daha önce bilgili

iken hiçbir şeyi bilmez hale gelsin diye sizden bazı kimseler ömrün en kötü çağına

kadar yaşatılacak.” (Nahl, 16/70) âyeti bunu ifade etmektedir.



62

BİBLİYOGRAFYA

-

Abdulcabbar, Kadı, Ş erh-i Usûl-i Hamse, Kahire, 1988.

- Aclûnî, İsmail b. Muhammed, Ke ş fu’l-Hafâ ve Müzillu’l-Elbâs, Dâru’l-Kütübi’l-

İlmiye, Beyrut, 1988.

- Akay, Hasan, İ slâmî Terimler Sözlü ğ ü, İşaret Yay., İstanbul, 2005.

- Akbulut, Ahmet, Sahabe Devri Siyâsî Hâdiselerinin Kelâmî Problemlere Etkileri,

Birleşik Yay., İstanbul, 1992.

- Akpınar, Ali, Kültür Dünyamızdaki Kur’an Motifleri, Kitapkent, Konya, 2004.

- Aksoy, Ö. Asım, Atasözleri ve Deyimler Sözlü ğ ü, İnkılâb Kitabevi, İstanbul, 1993.

- Altıntaş, Hayrani, “Dehriyye md.”, TDVİA, c. IX.

- Asımgil, Sevim, Ölüm Bir Hiç Olmak mıdır?, İpek Yay., İstanbul, 2001.

- Ateş, Süleyman, Kur’an Ansiklopedisi, Kuba Yay., ts.; Ça ğ da ş Kur’ân Tefsiri, Yeni

Ufuklar Nşr., İstanbul, 1988.

- Bağçeci, Muhittin, “Günümüz İnanç Problemleri”, İlâhiyat Fakülteleri Kelâm Anabi-

lim Dalı Sempozyumu, 7-9 Eylül, 2001.

- Bâkıllânî, Ebûbekir, et-Temhîd fi’r-Reddi ale’l-Mülhidi’l-Muattıla ve’r-Râfıza ve’l-

Havâric ve’l-Mutezile, Kâhire, 1947.

- Basrî, Hasan, Tefsîru Hasan Basri, thk.: M. Abdurrahim, Dâru’l-Hadîs, Kahire, ts.

- Başol, Koray, Türkiye Nüfusundaki Geli şmeler , Ege Ünv. İktisat Fak., İzmir, 1978.

- Birleşmiş Milletler 1995 World Population Data Sheet raporları.

- Brzeezinski, Z., Büyük Satranç Tahtası, trc.: E. Dikbaş, E. Kocabıyık, Sabah Yay.,

İstanbul, 1998.

- Buhârî, Ebû Abdullah İsmâil, el-Câmiu’s-Sahîh (Sahîhu’l-Buhârî), Çağrı Yay., İstan-bul, 1981.

- Canan, İbrahim, Hadis Ansiklopedisi, Akçağ Yay., İstanbul, 1993.

- Cevherî, İsmâil, es-Sıhah, Thrc. Ahmed A. Atar, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Mısır, ts.

- Cilacı, Osman, “Dua md.”, TDVİA, İstanbul, 1997, c. IX.



63

- Cilacı, M.; Kayaerli, Osman, Dînî Terimler Sözlü ğ ü, Nur Yay., Konya 1986.

- Cisr, A. Nedim, İ lim Felsefe Kur’ân I şı ğ ında Îmân, çev.: Remzi Birışık, Kitabevi,

İstanbul, 2005.

- Coşkun, Ahmet, Sohbetler ve Hatıralar , TDV Kayseri Şubesi Yay., Kayseri, 1996;

Kur’ân-ı Kerim’in Dünya ve Ahirete Bakı şı, EÜİFD, sayı: 4 (ayrı baskı), Kayse-

ri, 1987.

- Çantay, Hasan Basri, Kur’an-ı Hakim ve Meal-i Kerim, İstanbul, 1984.

- Çığman, M. Kenan, Kaza, Kader, Hayır ve Ş er , basım yeri yok, ts..

- Çuhadar, Mustafa, Ş iirlerle Hikmet Pınarları, basım yeri yok, yayınevi yok, 2003.

- Doğan, D. Mehmet, Temel Büyük Türkçe Sözlük , Bahar Yay., İstanbul, 1994.

- Dolta, Françoise, Ölümü Nasıl Anlatmalı, çev.: Ahmet Tarcan, Uğur Yönten, Özgü

Yay., İstanbul, 2004.

-

Döndüren, Hamdi, İ slâm Hukukuna Göre Alım Satımda Kâr Hadleri, Balıkesir, 1984;Vakit md., Şamil İslam Ansiklopedisi, c. VIII.

- Duman, M. Zeki, Nüzûlünden Günümüze Kur’ân ve Müslümanlar , Fecr Yay., Ankara,

1996; Beyânu’l-Hak , Fecr Yay., Ankara, 2006.

- Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî, es-Sünen, İstanbul, 1981.

- Ebu’l-Bekâ, İbn Mûsâ, Külliyât , thk.: A. Deruşi, M. Miari, Beyrut, 1993.

- Ebu’s-Suud, İ r şâdu Akli’s-Selîm İ lâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm, Dâru’l-Fikr, Beyrut, ts.

- Eliaçık, İlhan, İ tikat Üzerine, Şafak Yay., İstanbul, 1992.

- Ersoy, M. Akif, Safahat , İstanbul, 1987.

- Eş’arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail, el- İ bâne an Usûli’d-Diyâne, thk.: Abbas Sabbağ,

Dâru’n-Nefâis, Beyrut, 1994; Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu Musallîn, thk.:

Helmut Ritter, Bibliotheca Islamica, Franz Steiner Verlag Gmbh, Wiesbaden,

1980.

- Fîruzâbâdî, Mecduddîn, el-Kâmûsu’l-Muhît , Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1995.

- Gazali, Ebu Hamid, İ hyâu Ulûmi’d-Dîn, trc.: Abdulhalık Duran, Hikmet Nşr., İstan-

bul, 2003.



64

- Gezgin, Ali Galip, Tefsirde Semantik Metod ve Kavim Kelimesinin Semantik Analizi,

Ötüken nşr., İstanbul, 2002.

- Gölcük, Şerafettin, Kelam Açısından İ nsan ve Fiilleri, Kayıhan Yay., İstanbul, 1979.

- Toprak, Süleyman; Gölcük, Şerafettin, Kelâm, Tekin Kitabevi, Konya, 1991.

- Görener, İbrahim, Tefsir ve Tefsir Usulü Üzerine Dü şünceler, Laçin Yay., Kayseri,

2004.

- Günay, Ünver, Din Sosyolojisi, İnsan Yay., İstanbul, 1998.

- Isfehânî, Râğıb, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed, el-Müfredât fî Elfâzi’l-Kur’ân,

Beyrut, 1992.

- Izutsu, Toshihiko, Kur’an’da Allah ve İ nsan, çev.: Süleyman Ateş, Yeni Ufuklar Nşr.,

İstanbul, ts.

- İbn Abbas, Tefsîru İ bn Abbas, thk.: R. Abdul-Mü’min, Beyrut, 1991.

-

İbn Kemâl, Şemseddin Ahmed, Ecel Risâlesi, İstanbul, 1610.

- İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Beyrut, 1992.

- İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükrim b. Ali b. Ahmed, Lisânu’l-Arab,

Dâru’s-Sadr, Beyrut, 1968.

- İbn Sina, Ölüm Korkusundan Kurtulu ş, çev.: M. Hazmi Tura, Burhaneddin Matb.,

İstanbul, 1942.

- İslamoğlu, Mustafa, Îmân, Denge Yay., İstanbul, 2005.

- İzmirli İsmail Hakkı, Yeni İ lm-i Kelâm, Haz.: S. Hizmetli, Ümran Yay., Ankara, 1981.

- Kadı Abdulcabbar, Ebu’l-Hasan, Fazlu’l- İ ’tizâl, basım yeri yok, ts.

- Kadı Beydâvî, Abdullah, Tefsîru’l-Beydâvî , Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1988.

- Karaca, Faruk, Ölüm Psikolojisi, Beyan Yay., İstanbul, 2000.

- Karadeniz, Osman, “Kader Konusunda Bazı Yanlış Anlamalar”, DEÜFD, c. VII.

-“Ecel Üzerine”, Anadolu Matbacılık, İzmir, 1992.

- Karaman, Hayrettin; Çağrıcı, Mustafa; Dönmez, İbrahim Kafi; Gümüş, Sadrettin,

Kur’an Yolu, DİB Yay., Ankara, 2006.



65

- Kaya, Osman, Ölüm Kitabı, Özgü Yay., İstanbul, 2002.

- Kazancı, A. Lütfi, İ slâm’da İ rade, Kaza ve Kader , İrfan Yay., İstanbul, 1971.

- Keskin, Halife, İ slâm Dü şüncesinde Kader ve Kazâ, Beyân Yay., İstanbul, 1997.

- Kılavuz, A. Saim, Ana Hatlarıyla İ slâm Akaidi ve Kelâma Giri ş, Ensâr Yay., İstanbul,

1997.

- Kırca, Celal, İ limler ve Yorumlar Açısından Kur’ân’a Yöneli şler , Tuğrâ Nşr., İstanbul,

1993; Kur’an ve Bilim, Marifet Yay., İstanbul, 1997.

- Koç, Turan, Ölümsüzlük Dü şüncesi, İz Yay., İstanbul, 1991.

- Kurtubî, İbn Abdillah Muhammed, Câmiu Ahkâmi’l-Kur’ân, Kahire, 1945.

- Kurtulmuş, Numan, Amentü Ş erhi, İstanbul, 1980.

- Kutluer, İlhan, “Hayat md.”, TDVİA, c. XVII.

- Kutub, Seyyid, Fî Zılâli’l-Kur’ân, trc.: Komisyon, Dünya Yay., İstanbul, 1989.

- Maturidi, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed, Kitâbu’t-Tevhîd , thk.; F. Huleyf,

İstanbul, 1979; Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne, Matbaatu’l-İrâd, Bağdat, 1983.

- Mehmed Vehbi Efendi, Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân (Büyük Kur’ân Tefsîri),

Üçdal Yay., İstanbul, ts.

- Mevdûdî, Ebu’l-Alâ, Tefhîmu’l-Kur’ân, trc.: Komisyon, İnsan Yay., İstanbul, 1991.

- Meydan Larousse, Sabah Yay., İstanbul, 1992.

- Muhasibi, Haris, Farzet ki Öldün, terc.: Abdulaziz Hatip, Polen Yay., İstanbul, 2006.

- Mukâtil b. Süleyman, el-E şbâh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, çev.: M. Beşir

Eryarsoy, İşaret Yay., İstanbul, 2004.

- Mutlu, İsmail, İ lâhî Program: Kader , Doyuran Matb., İstanbul, 1992.

-

Müslim, Ebu’l-Hüseyin Haccac, el-Câmiu’s-Sahîh, İstanbul, 1981.

- Nations Unies. United Nations. New York and Geneva Switzerland. Vol. XLVI. Tom.

XLVI. 1996.

- Nesefî, Ömer, Metn-i Akâid , trc.: H. Tahsin Feyizli, İstanbul, 1988.



66

- Nurbaki, Haluk, İ nsan Bilinmezi, Hilal Yay., İstanbul, ts.; Nurbaki, Haluk, Bilim Açı-

sından İ manın Altı Ş artı, Nesil Yay., İstanbul, 2000.

- Nursi, Bediuzzaman Said, Mektûbât , rnk nşr., İstanbul, 2006; Ş ualar , rnk nşr., İstan-

bul, 2006; Lem’alar , rnk. nşr., İstanbul, 2006.

- Okumuş, Namık Kemal, Kelâmda Ecel Problemi, basılmamış tez.

- Parladır, Selahattin, “Dua md.”, TDVİA., İstanbul, 1997, c. IX .

- Pazarbaşı, Erdoğan, Kur’ân ve Medeniyet , Pınar Yay., İstanbul, 1996.

- Râzî, Fahreddîn, Tefsîr-i Kebîr , trc.: S. Yıldırım, S. Kılıç, L. Cebeci, S. Doğru,, Akçağ

Yay., Ankara, 1989.

- Sami, Şemsettin, Kâmusu Türkî , Çağrı Yay., İstanbul, 1989.

- Senih, Safvet, Yaratılı ş ve Kader , Nil Yay., İzmir, 2005.

- Soyalan, M. Yaşar, Elmalılı Tefsirinde Kur’ânî Terimler ve Deyimler , Ağaç Yay.,

İstanbul, 2003.

- Soysaldı, Mehmet, Kur’ân Semanti ğ i Açısından İ nançla İ lgili Temel Kavramlar , Çağ-

layan Yay., İzmir, 1997.

- Şimşek, M. Sait, Kur’ân’ın Ana Konuları, Beyan Yay., İstanbul, 1999; Şimşek, M.

Sait, “Ecel md.”, Şamil İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2000, c. II.

- Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Beyrut, 1954.

- Taftazânî, Sadeddin, Ş erhu’l-Akâid , Nşr.: Usturumcalı Ömer, İstanbul, 1304.

- Talay, M.- Günaydın, A.N., M.H. Çığ, Terimler Sözlü ğ ü, Esnaf Matb., Sivas, 1987.

- Tarefe ve Muallakası, çev.: Şerafeddin Yaltkaya, Şark İslâm Klasikleri/Muallakât

Yedi Askı, MEB Yay., İstanbul, 1989.

- Tirmizî, Muhammed b. İsa, es-Sünen, Çağrı Yay., İstanbul, 1981.

- Tolmaç, M. Fatih, basılmamış şiirleri.

- Topaloğlu, Bekir, “İslam md.”, TDVİA, İstanbul, 2001; “Akaid Md.”, TDVİA, c. II.

- Toprak, Süleyman, Ölümden Sonraki Hayat , Esra Yay., İstanbul, ts.

- Tunç, Cihat, “Ecel md.”, TDVİA, İstanbul, 1997, c. X.



67

- Ulutürk, Veli, Kur’ân-ı Kerîm’de Yaratma Kavramı, İnsan Yay., İstanbul, 1995.

- Watson, Lyoll, Ölüm Yanılgısı, Altın Kitaplar Yay., İstanbul, ts.

- Yavuz, Yusuf Şevki, “Kader md.”, TDVİA, İstanbul, 2001, c. XXIV.

- Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dîni Kur’ân Dili, Eser Nşr., İstanbul, 1984.

- Yeprem, M. Saim, İ rade Hürriyeti ve İ mam Mâturidi, MÜİF Yay., İstanbul, 1984.

- Yıldırım, Suat, Kur’an-ı Kerim ve Kur’an İ limlerine Giri ş, Envar Nşr., İstanbul, 2000.

- Yılmaz, Sabri, “Elmalılı’ya Göre Kader İnancı ve İnsan Hayatındaki Yeri, Günümüz

İnanç Problemleri”, İlâhiyat Fakülteleri Kelâm Anabilim Dalı Semp., Erzurum,

7-9 Eylül 2001.

- Zemahşerî, Muhammed b. Ömer, Tefsîru’l-Ke şşâf an Hakâik-i Gavâmidı’t-Tenzîl ve

Uyûnu’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl, thk.: M. H. Ahmed, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî,

Beyrut,1987



68

ÖZGEÇMİŞ

Abdullah ÖZER, 22.04.1973’te Konya’nın Çumra ilçesinde doğdu. İlkokuldan sonra,orta ve liseyi Çumra İmam Hatip Lisesi’nde okudu. 1994 yılında liseyi bitirdikten son-

ra bir yıl üniversiteye hazırlandı. 1995 yılında Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültsi’ni

kazandı. 1997 yılında Aksaray’ın Sarıyahşi İlçesi, Sipahiler Köyü’ne İmam-Hatip ola-

rak atandı. 1998 yılında ise Kayseri’nin Gesi Beldesi, Subaşı Köyüne nakli yapıldı.

2001 yılında İlahiyat Fakültesi’nden mezun oldu. Bir yıl sonra Erciyes Ünversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tefsir Bilim DalındaYüksek lisansa başladı. Kurumlararası nakil yoluyla 2005 yılında Gaziantep M. Hayri

Akınal İmam Hatip Lisesi’ne Arapça Öğretmeni olarak ataması yapıldı.

Abdullah Özer evli ve iki çocuk babasıdır. Öğretmen olarak halen görevine devam

etmektedir.

İLETİŞİM BİLGİLERİ

Adres : M. Hayri Akınal İmam-Hatip Lisesi Şehitkamil /GAZİANTEP

Tel : 0505 392 09 73

Email :[email protected]

Documents

kader,Kur'an'da.ECEL.kavramının semantik analizi-79s-tez,Abdullah.özer