Ересектерге арналған оқулықУчебник для взрослых

Бұл оқу құралы қазақ тілін оқытудың белсенді әдістемесінің элементтерін пайдалану негізінде құрастырылды. Ол бұрын қазақ тілін оқып-үйренбеген ересек адамдарға арналған.

Оқу құралы кіріспе-түзету және негізгі курстан тұрады, тақырыптық ұстаным бойынша құрастырылған. Онда жағдайлық, репродуктивті, сипаттамалық, коммуникативті жаттығулар ұсынылған.

Пособие составлено на основе использования элементов интенсивной методики обучения казахскому языку. Оно предназначено для взрослой аудитории, ранее не изучавшей казахский язык.

Пособие состоит из вводно-корректировочного и основного курса, составлено по тематическому принципу. В нем предлагаются ситуативные, репродуктивные, описательные, коммуникативные упражнения.

© Солтүстік Қазақстан облысы әкімдігі

© Солтүстік Қазақстан облысының

Тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы

© Т.А. Сауытова, Р.Н. Жолдыбаева

«Біз барша қазақстандықтарды біріктірудің басты факторларының бірі – еліміздің мемлекеттік тілін, барлық қазақтардың ана тілін одан әрі дамытуға күш-жігер жұмсауымыз керек»

Н.Ә. Назарбаев

Қазақстан Республикасының

Президенті

«Мы должны приложить все усилия для дальнейшего развития одного из главных факторов единения всех казахстанцев – государственного языка нашей страны, родного для всех казахов»

Н.А. Назарбаев

Президент

Республики Казахстан

Қымбатты оқырман!

Мемлекеттік тіліміздің көпұлтты республиканың барлық өкілдеріне ана тіліндей болатындығы бүгінгі таңда күмәнсіз.

Бұл кітап 1997 жылғы 11 шілдедегі «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» Заңды және Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен бекітілген «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын» жүзеге асыру мақсатында басылып отыр.

Осыған байланысты 2004-2005 жылдары облысымызда біраз ауқымды жұмыстар атқарылды:

- оқу тәрбие жұмысының тиімділігі мен сапасын арттыруда ең жоғары нәтижеге қол жеткізген қазақ тілі мен әдебиетінің 750 мұғаліміне грант тағайындалды;

- М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің тарих-филология факультетінің негізінде ең алдымен қазақ, орыс, сондай-ақ шетел тілдерінің білікті педагог және ғалым мамандарын даярлайтын Тіл және әдебиет институты ашылды;

- қазақ тілін тереңдетіп оқитын барлық ұлттардың балаларына арналған жаңа үлгідегі «Айгөлек» балабақшасы пайдалануға берілді;

- 2005 жылдың қаңтарынан бастап қаламыздың өмірін көрсететін «Қызылжар нұры» газеті шығарылды.

Мемлекеттік тілді қолдану аясын кеңейту және тіл саясатын жүзеге асыру мақсатында Солтүстік Қазақстан облысының әкімдігі шығарған осы оқулық барлық қазақстандықтарға, сондай-ақ Ресей Федерациясының көршілес облыстарында тұратын, қазақ тілін үйренуге тілек білдіретін отандастарымызға көп көмегін тигізеді деп үміт білдіреміз.

Тайыр Мансұров

Солтүстік Қазақстан облысының әкімі

Дорогой читатель!

Сегодня нет сомнений в том, что государственный язык станет родным для всех представителей нашей многонациональной республики.

Эта книга издана в целях реализации Закона "О языках в Республике Казахстан" от 11 июля 1997 года и "Государственной программы функционирования и развития языков на 2001- 2010 годы", утвержденной Указом Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева от 7 февраля 2001 года №550.

В связи с этим, в 2004-2005 годы в нашей области проведена определенная работа:

- для 750 учителей казахского языка и литературы, добившихся наиболее высоких результатов в повышении эффективности и качества учебно-воспитательной работы, учреждены ежемесячные гранты;

- на базе историко-филологического факультета Северо-Казахстанского университета имени М.Козыбаева создан Институт языка и литературы, который готовит квалифицированные кадры педагогов и ученых, прежде всего казахского, русского, а также иностранных языков;

- введен в эксплуатацию детский сад нового типа "Айгөлек" с углубленным изучением казахского языка для детей всех национальностей;

- с января 2005 года выходит газета "Кызылжар нұры", которая освещает жизнь нашего города.

Надеемся, что этот учебник, изданный акиматом Северо-Казахстанской области в целях расширения сферы употребления государственного языка и реализации языковой политики, окажет большую помощь всем казахстанцам, а также нашим соотечественникам, проживающим в соседних областях Российской Федерации, желающим изучать казахский язык.

Аким Северо-Казахстанской области

Таир Мансуров

ҚАЗАҚ ТІЛІ

Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың –

Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың…

Алтын Күннен бағасыз бір белгі боп,

Нұрлы жұлдыз – бабам тілі, сен қалдың!

Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен-тілім,

Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім,

Таралған түрік балаларын бауырыңа

Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім!

Мағжан Жұмабаев

РОДНОЙ ЯЗЫК

Все: смелость, счастье, мужество и память –

Судьба вмерзает в безысходность льдин,

Но пламенный, как солнце над мирами,

Родной язык! – остался ты один.

Язык отцов – наследие святое,

Глубокий, острый, сильный, словно крик.

Своих детей заботливой рукою

К себе притянешь, мой родной язык!

Магжан Жумабаев

«Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заңы

(үзінді)

Закон «О языках в Республике Казахстан»

(извлечение)

4-бап. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі

Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі.

Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір азаматының парызы.

Үкімет, өзге де мемлекеттік, жергілікті өкілді және атқарушы органдар:

Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілді барынша дамытуға, оның халықаралық беделін нығайтуға;

қазақ диаспорасына ана тілін сақтауы және дамытуы үшін көмек көрсетуге міндетті.

Статья 4. Государственный язык Республики Казахстан

Государственным языком Республики Казахстан является казахский язык.

Долгом каждого гражданина Республики Казахстан является овладение государственным языком, являющимся важнейшим фактором консолидации народа Казахстана.

Правительство, иные государственные, местные представительные и исполнительные органы обязаны:

всемерно развивать государственный язык в Республике Казахстан, укреплять его международный авторитет;

оказывать помощь казахской диаспоре в сохранении и развитии родного языка.

5-бап. Орыс тілін қолдану.

Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.

Статья 5. Употребление русского языка.

В государственных организациях и органах местного самоуправления наравне с казахским официально употребляется русский язык.

6-бап. Мемлекеттің тіл жөніндегі қамқорлығы.

Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін оқып-үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызу жөнінде қамқорлық жасайды.

Статья 6. Забота государства о языках

Государство заботится о создании условий для изучения и развития языков народа Казахстана.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ

МЕМЛЕКЕТТІК ГИМНІ

Сөзін жазғандар:

Әнін жазған:Жұмекен Нәжімеденов, Нұрсұлтан Назарбаев

Шәмші Қалдаяқов

Алтын күн аспаны,

Алтын дән даласы,

Ерліктің дастаны,

Еліме қарашы!

Ежелден ер деген,

Даңқымыз шықты ғой.

Намысын бермеген,

Қазағым мықты ғой!

Қайырмасы: Менің елім, менің елім,

Гүлің болып егілемін,

Жырың болып төгілемін, елім!

Туған жерім менің – Қазақстаным!

Ұрпаққа жол ашқан,

Кең байтақ жерім бар.

Бірлігі жарасқан,

Тәуелсіз елім бар.

Қарсы алған уақытты,

Мәңгілік досындай.

Біздің ел бақытты,

Біздің ел осындай!

Қайырмасы: Менің елім, менің елім,

Гүлің болып егілемін,

Жырың болып төгілемін, елім!

Туған жерім менің – Қазақстаным!

ВВОДНЫЙ КУРС

На этом занятии Вы сможете познакомиться с особенностями казахского языка, с порядком слов в предложении, отработать произношение звуков ы, і, ң, а также сможете представить себя, спросить у товарища о его возрасте. Для постановки четкого произношения звуков даны лабораторные работы.

КРАТКИЕ СВЕДЕНИЯ О СТРОЕ КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА

Казахский язык является государственным языком Республики Казахстан. Он принадлежит к тюркской семье языков. В древности казахи использовали руническое письмо, позднее – арабский, а затем – латинский алфавиты. С 1940 года применяется русская графика, основанная на кириллице.

ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІТаңбалануы

(в печати)Оқылуы

(в произно-шении)Таңбалануы

(в печати)Оқылуы

(в произно-шении)

АааПппе

ӘәәРрэр

БббеСсэс

ВввеТтnе

ГггеУуұу, үу

ҒғғаҰұұ

ДддеҮүҮ

ЕейеФфэф

ЁёйоХхха

Жжжеһһа

ЗззеЦцце

Ииый, ійЧчче

Ййқысқа иШшша

КккаЩщща

Қққаъайыру белгісі

ЛлэлЫыы

МмэмІіІ

Ннэньжіңішкелік белгісі

ҢңэңЭээ

ОооЮюйу

Өөө

Яяйа

В казахском алфавите 42 буквы: 33 русские и 9 казахских букв, которые отражают специфические звуки казахского языка: ә, і, ө, ұ, ү, қ, ғ, ң, һ. Буквы в, ф, ц, ч, ш, щ, ь, ъ, э, ю, я используются в основном при написании слов иноязычного происхождения.

Гласные звуки (дауысты дыбыстар) делятся на твердые гласные (жуан дауыстылар): а, о, ұ, ы, э и мягкие гласные (жіңішке дауыстылар): ә, ө, і, ү, е, и.

Согласные звуки (дауыссыз дыбыстар) делятся на: глухие (қатаң) – к, қ, п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ; звонкие (ұяң) – б, в, г, ғ, д, ж, з; сонорные (үнді) – р, л, й, у, м, н, ң.

В казахском языке звуки делятся на

Дауысты дыбыстар

Гласные звукиДауыссыз дыбыстар

Согласные звуки

жуан

твердыежіңішке

мягкиеұяң

звонкиеқатаң

глухиеүнді

сонорные

аәбпшм

оөв

фщн

ыүгқхң

ұіғкул

дтчр

жс й

з у

Каждая буква в казахском алфавите отражает только один звук, за исключением я [ja], е [jе], ё [jо], ю [ju], ц [c], щ [sc], у [yj], и [ий; ии].

Казахский язык принадлежит к агглютинативным языкам, для которых характерно присоединение однозначных суффиксов или окончаний к корню или основе.

Особенности казахского языка

В казахском языке нет грамматической категории рода, приставки, предлогов, но вместо них употребляются послелоги.

Ударение в казахском языке постоянное, в основном падает на последний слог. Ударение не падает:

1. на личные окончания – барамыз, мамандармыз.

2. на суффикс отрицательной формы глагола – Сен мұнда келме.

3. на послелоги – мекемеге дейін (до учреждения).

В казахском языке существует основной закон – сингармонизм (үндестік заңы). По закону сингармонизма в составе казахского слова могут быть гласные только одного ряда: либо твердые, либо мягкие гласные. Например: орман (только одни твердые гласные о, а), дәптер (только одни мягкие гласные ә, е). По закону сингармонизма к словам с твердой основой прибавляются только твердые варианты окончаний, например: маман-дар-ға и наоборот әріптес-тер-ге. Заимствованные слова не подчиняются закону сингармонизма – кітап-тар. При добавлении окончаний учитывается последний слог. Выбор суффиксов и окончаний зависит от глухости-звонкости и твердости-мягкости звуков, составляющих последний слог. Звуки б, в, г, д в конце заимствованных слов оглушаются, поэтому к ним присоединяются окончания, начинающиеся с глухого согласного: педагог-ке.

Үндестік заңына бағынбайтын қосымшалар (Аффиксы, которые не подчиняются закону сингармонизма)

1.Көмектес септігінің жалғауы- окончания творительного падежа- мен, -бен, -пен ; қызбен, ағашпен,баламен.

2. Қосымшалар. Аффиксы- а) -нікі, -дікі, -тікі: баланікі, ағамдікі, мектептікі; ә) -кер, -гер: айлакер, саудагер; б) -паз: білімпаз. өнерпаз; в) -кеш: әзілкеш, г) -қор: дүниеқор; ғ) -қой: сәнқой, әуесқой; д) -хана: кітапхана, емхана.

Буын үндестігіне бағынбайтын кейбір сөздер (Слова, которые не подчиняются закону сингармонизма):

а) Халықаралық сөздер (Интернациональные слова)

генерал, депутат, интернат, лектор, лексика, медаль, декан, метро, педагог, ректор, реферат, семинар, сенат, телеграф, телефон, газет, галерея, доцент, кабинет, комитет, компьютер, концерт, орден, парламент, оркестр, факультет.

ә) Кірме сөздер (Заимствованные слова) :

енжар, емтихан, кітап, мейман, мейрам, ілтипат, тәкаппар, құдірет, мұғалім, қызмет, қасиет, қабілет, қадір, қатер, қауіпті.

б) Біріккен сөздер (Сращенно-слитные слова) :

әуежай, бейхабар, беймаза, беташар, демалыс, жиеншар, кәсіподақ, кәсіпорын, күйтабақ, күнбатыс, күнпарақ, тілмаш, шекара, баспасөз, қолөнер, қыркүйек, оңтүстік, таңертең.

< ЗАПОМНИТЕ:

1.Если корень слова оканчивается на гласный или сонорный, то присоединяемый к нему аффикс чаще всего начинается со звонкого или сонорного: қала-лар, маман-дар-дың, мекеме-лер-дің.

2. Если корень слова оканчивается на глухой согласный, то и аффикс, следующий за корнем, начинается с глухого согласного: құжат-тар, маман-дық.

3. Если корень слова оканчивается на гласный, звонкий или сонорный, а присоединяемый к нему аффикс начинается с глухого к, қ, то они произносятся как г, ғ: Бота+көз = Бота+гөз, Талды+қорған = Талды+ғорған, жаз келді = жаз гелді, ала кел = ала гел.

4. Если последний звук основы глухой согласный к, қ, п, а прибавляемый к основе суффикс или окончание начинаются с гласного или сонорного, звонкого д, ж, з, то глухие согласные озванчиваются: к г, қ ғ, п б. Мысалы:

мамандық + ы = мамандығ + ы,

топ + ы= тоб + ы,

көк аспан = көг аспан,

жүрек + і = жүрег + і,

ақ жауын = ағ жауын

5. Конечный н корня перед б, п, м в произношении переходит в м: сенбі = сембі, он бес = ом бес, Құнанбай = Құнамбай, Жанпейіс = Жампейіс.

6. Если к словам, которые оканчиваются на звонкое з или глухое с, прибавляются суффиксы, начинающиеся на ш, то конечный звонкий з и с произносится как глухое ш :

бас+шы= башшы

тез шық = теш шық

7. Если за словами, которые оканчиваются на глухое с следуют слова, начинающиеся на звук ж, то оба звука переходят на ш : Дос+жан= Дош+шан, тас жол = таш+ шол.

После буквосочетаний рк, нк, ск, кт, ль, брь, ог, уг прибавляются мягкие варианты окончаний.

В казахском языке буква О,о в отличие от русского языка, читается так же, как и в алфавитном порядке: Отан (Родина), орман (лес).

В казахском предложении сказуемое находится на последнем месте. Например: Сен кешке кел. Ол осында отыр.

Определение стоит перед определяемым словом: Олар жылы жерде отыр.

Вопросительное слово при отсутствии глагола-сказуемого стоит на последнем месте: Мынау не? Ол кім? При наличии глагола-сказуемого вопросительное слово ставится перед ним: Кітап қайда жатыр? (Где лежит книга?).

С этого же занятия Вы будете учиться говорить на казахском языке – языке великого Абая.

Іске сәт! – В добрый путь! Первый звук, с которым предстоит познакомиться, звук ы, который на письме обозначается буквой Ы,ы. Ыы

При произнесении этого звука нижняя челюсть приподнимается вверх, губы чуть растягиваются, язык отодвигается назад. Звук произносится твердо и сверхкратко. Звук между двумя согласными звуками имеет редуцированную форму. Например: мыс [мс], шын [шн]. Звук ы встречается во всех позициях слова: в начальной – Ыбырай (мужское имя), медиальной – отырыс (заседание), в конце слова – басшы (начальник). Выполните следующую лабораторную работу.

Ы дыбысы – звук Ы

O1.Тыңдаңыз, қайталаңыз – Слушайте, повторяйте: Ы – ы – ы, ыс-ыс-ыс, мы-мы-мы, ды-ды-ды

& 2. Сөздерді оқыңыз – Прочитайте словаБасшы (начальник)

Хатшы (секретарь)

Орынбасар (заместитель)

Ынталы (усердный)

Жиналыс (собрание)

Дыбыс (звук)Отырыс (заседание)

Отыр (сидит)

Ыстық (горячий)

Дауыс (голос)

Тапсыру (поручить, сдать)

Ынтымақ (единение)

— 3. Правильно произносите казахские имена: Ыбырай, Асылбек, Сырымбет, Сабыржан, Ырысты.

4. Назовите знакомые Вам слова на этот звук.

5. Назовите казахские имена, в которых встречается звук ы.

Мягкой парой ы является звук і, который на письме передается буквой І,і. Встречается во всех позициях слова: іс (дело), бір (один), екі (два).І і

При произнесении этого звука губы чуть растягиваются, язык продвинут вперед. Он встречается часто в порядковых числительных: бірінші (первый), екінші (второй). Произношение этого звука можно легко отработать в следующих новых словах: кітап (книга), неміс (немец), кіріс (доход), біз (мы), білімді (образованный), міндет (обязанность), кезекші (дежурный), серік (товарищ). Мен кезекшімін (Я дежурный). Мен біріншімін (Я первый). Мен білімдімін (Я образованный (-ая). Мен серікпін (Я товарищ).

Следующий звук казахского языка – звук ң – сонорный, носовой. На письме обозначается буквой Ңң. Аналогичный звук есть в английском и немецком языках: song (песня), singen (петь). Ңң

При произнесении этого звука язычок опускается вниз, закрывая полость рта, а воздух проходит через нос.

— Потренируйтесь в произнесении данного звука, прочитайте слова и предложения:кең

кеңес

кеңесші

тыңдау

тыңдаушы

тыңдаңыз Біздің отбасымыз (наша семья)

Сіздің атыңыз (Ваше имя)

Сіздің жасыңыз нешеде?(Сколько Вам лет?)

Сіздің атыңыз (есіміңіз) кім? (Как Вас зовут?)

Сіздің досыңыз тамаша! (Ваш друг прекрасен!)

Í Мақалды есте сақтаңыз – Запомните пословицу:

«Жаңбырсыз жер жетім, басшысыз ел жетім»

(Без дождя земля – сирота, без руководителя страна – сирота).

Спросите, как Вас зовут? Сколько Вам лет?

-Сіздің атыңыз (есіміңіз) кім? (Как Вас зовут?)

-Сіздің жасыңыз нешеде? (Сколько Вам лет?)

Личные местоимения:

Жақ (лицо)Жекеше түрі

(единственное число)Көпше түрі

(множественное число)

І л.

ІІ л.

ІІІ л.Мен – я

Сен – ты

Сіз – Вы (вежливая форма)

Ол – он, она, оно.Біз (біздер) – мы

Сендер – вы

Сіздер – Вы (вежливая форма)

Олар - они

q Сөйлемдерді аударыңыз – Переведите предложения:

1. Мынау кім? 2. Ол – басшы. 3. Мен кеңесшімін. 4. Мынау кітап. 5. Ол – орынбасар. 6. Сіздің атыңыз Серік, ал менің есімім Берік. 7. Біз – тыңдаушылармыз. 8. Мен – тыңдаушымын.

На этом занятии Вы сможете:

-назвать предметы во множественном числе;

-правильно произнести звуки қ, ә, ғ;

-продолжить тему «Знакомство».

Следующий звук казахского языка – звук қ. На письме он обозначается буквой Қ,қ. Этот звук сочетается только с твердыми гласными а, о, ұ, у, ы. Қ қ

Встречается во всех позициях слова: қазақ (казах), оқулық (учебник), ақ (белый). При произнесении звука қ задняя часть языка полностью смыкается с задней частью неба, после чего потоком воздуха мгновенно размыкается. А теперь послушайте и повторите: қ–қ–қ, қа–қа–қа, оқ–оқ–оқ, қы–қы–қы.

< Запомните слова:рақмет (спасибо)

жақсы (хорошо)

қалам (ручка)

ақпарат (информация)

бақыт (счастье)

қағаз (бумага)

оқытушы (преподаватель)денсаулық (здоровье)

байлық (богатство)

қуаныш (радость)

ақылды (умный)

жалақы (зарплата)

зейнетақы (пенсия)

қызық (интересно)

*С новыми словами составьте словосочетания. Мысалы: жақсы ақпарат…

< Мақалды жаттаңыз - Выучите пословицу.

Бірінші байлық – денсаулық,

Екінші байлық – ақ жаулық,

Үшінші байлық – бес саулық

Общие вопросы о делах,

обстоятельствах и состоянии собеседника:Простая форма:Вежливая форма:

-Қал қалай?

-Қал-жағдай қалай? (Как дела?)

-Денсаулық қалай? (Как здоровье?)

-Рақмет, жақсы. -Қалыңыз қалай?

-Қал-жағдайыңыз қалай? (Как Ваши дела?)

-Денсаулығыңыз қалай? (Как Ваше здоровье?)

Қоштасу – прощаться, прощание:

- Сау бол! (Пока! До свидания!)

- Сау болыңыз! Қош-сау болыңыз! (До свидания! Вежливая форма на «Вы»)

Послушайте новые слова, постарайтесь их запомнить, а затем употребите в своих предложениях, диалогах:

- бастық-начальник, қайырымды-добрый, қатал-строгий, қарапайым-простой, скромный, бақытты-счастливый, қызғаншақ-ревнивый, құбылмалы-переменчивый, қараторы-смуглый, қандай?- какой? какая? адам (кісі)-человек, қария-старец, егде-пожилой.

— Прочитайте примеры и составьте свои предложения:

Ол – қайырымды, қарапайым адам. Ол қандай кісі? Ол қатал бастық.С этим звуком вы знакомились при изучении английского языка, не так ли? Звук ә обозначается буквой Ә,ә. Ә ә

Встречается во всех позициях слова: Әріп - буква, әріптес-коллега, дәптер - тетрадь, мәрмәр - мрамор.

При произнесении этого звука прижмите кончик языка к нижним передним зубам, при этом язык выдвигается вперед, а спинка языка незначительно приподнимается к твердому небу -ә-ә-ә: әке, әкім, әкел, иә, әділ, пәтер, әдет, ән, әуен, сәлемдесу, сәлем.

< Запомните формулы приветствия:

- Сәлем! (Привет!)

- Сәлемет пе? Сәлеметсің бе? (Здравствуй!). Амансың ба? Есенсің бе?

- Сәлеметсіз бе? (Здравствуйте – Вы). Амансыз ба? Есенсіз бе?

- Сәлеметсіздер ме? (Здравствуйте! – Вы – 2 л. мн.ч.).

В казахском речевом этикете существует мужская форма приветствия, обычно употребляемая по отношению к старшему по возрасту:

- Ассалаумуғалайкүм ! Ответная форма приветствия звучит как

- Уағалайкүмассалам ! (Мир Вашему дому!)

Поприветствуйте друг друга, узнайте как дела, здоровье

- Сәлеметсіз бе?

- Қалыңыз қалай?

- Денсаулығыңыз қалай?

- Сау болыңыз!- …………………………

- …………………………

- ……………....…………

- ………………........……

G Используйте формулы поддержания разговора: Жақсы! (Хорошо) Тамаша! (Прекрасно) Жаман емес! (Не плохо) Аллаға шүкір! (Слава Аллаху) Құдайға шүкір! (Слава Богу) ( Используется людьми более старшего возраста).

Познакомьтесь друг с другом!

- Сәлеметсіз бе? Танысайық! (Познакомимся! Будем знакомы!).

- Менің есімім (атым) Райхан. Ал Сіздің есіміңіз кім? (А как Вас зовут?).

- Менің атым Әлия. Танысқаныма қуаныштымын. (Рада знакомству).

- Мен де танысқаныма қуаныштымын. (Я тоже рада знакомству).

Проиграйте диалоги по ролям. Помните, что это стандартные, широко используемые формы этикетного общения. Смело включайте их в свою речь!

І. - Сәлеметсіз бе, Әлия?

-Сәлеметсіз бе, Әсет? Қалыңыз қалай?

- Жаман емес. Рақмет!

- Денсаулығыңыз қалай?

- Құдайға шүкір!

- Сау болыңыз!

- Қош-сау болыңыз!жаман-плохо

емес-не

қал-состояние

рақмет-спасибо

болыңыз-будьте

Құдайға шүкір-слава Богу

2. -Сәлемет пе, Қуаныш?

-Сәлем, Жақсылық! Қал-жағдайың қалай?

-Құдайға шүкір! Денсаулығың қалай?

-Рақмет, жаман емес.қал-жағдай – состояние дел

денсаулығың – твое здоровье.

— Воспроизведите диалог:-Амансыз ба, Бақыт?

- ……….. қалай?

- Денсаулығыңыз … ?-…………………

-Құдайға шүкір, ……

-Рақмет, …………

Звук ғ на письме обозначается буквой Ғ,ғ. Он сочетается только с твердыми гласными.Ғ ғ

Встречается в начальной и медиальной позициях слова: ғылым (наука), сағат (часы). При произнесении этого звука губы чуть открываются, задняя часть языка приподнимается к небу, образуя полный затвор, затем выдыхаемый воздух разрывает этот затвор, получается шум. Из этого шума получается звонкий, твердый, гортанный звук ғ - ғ - ғ.

— Потренируйтесь в произношении звука, правильно прочитав слова: қоғам-общество, баға-цена, оценка, ғарышкер-космонавт, аға-старший брат, сағыну-скучать, ғасыр-век, маған-мне, қағаз-бумага, саған-тебе, алға-вперед, тағдыр-судьба, бағалау-ценить, ғалым-ученый, бағыт-направление.

$ Поработайте с казахско-русским словарем и найдите слова на букву Ғ,ғ.

КӨПТІК ЖАЛҒАУ

Множественное число существительных

Множественное число существительных в казахском языке образуется при помощи окончаний – лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер: шешелер, қыздар.

1. –ЛАР/-ЛЕР

после гласных, сонорных р, й, уБалалар, үйлер, әкелер, дәптерлер

2. –ДАР/-ДЕР

после сонорных л, м, н, ң,

звонких з, жАдамдар, әйелдер, қыздар, әндер

3. –ТАР/ -ТЕРпосле глухих согласных,

б,в,г,д

Орыстар, бастықтар, немістер, клубтар, ағаштар

Запомните: Окончания множественного числа не употребляются после числительных, наречия «көп» (много): бес адам (пять человек), көп адам (много людей).

Образуйте множественное число следующих существительных

Үлгі – образец: бастық – бастықтар

әкім, бас маман, меңгеруші, кеңесші, оқытушы, орынбасар, бөлім.

*Составьте с этими словами словосочетания, а затем и предложения.

q Қазақ тіліне аударыңыз - Переведите на казахский язык:

Наши начальники - хорошие люди. Они образованные люди. Где главные специалисты? Они здесь. Начальники какие? Они справедливые. Книги интересные. Там лежат пять книг.

СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМДЕР

(Вопросительные предложения)

В казахском языке вопросительные предложения образуются при помощи вопросительных частиц ма/ ме, ба/ бе, па/ пе, ше, вопросительных слов кім? қашан? қалай? не? қандай? нешінші? кімде? неде? қайдан?, а также интонации: Сәлеметсіз бе? Қалыңыз қалай? Бұл кім? Мынау не?

Общие вопросы образуются при помощи вопросительных частиц -ба/ -бе, -па/-пе, -ма/-ме.

Частицы ба/ бе пишутся после: звонких согласных з, ж, сонорных м, н, ң: Ол жақсы қыз ба? Анау колледж бе? Ол жақсы адам ба?

Частицы ма/ме пишутся после: гласных, сонорных л, р, й, у: Ол дәрігер ме? Петропавл кішкентай қала ма? Әсел ме? Таза су ма?

Частицы па/пе пишутся после: глухих согласных, б, в, г, д: Біздің бастық па? Анау университет пе? Бұл клуб па?

Частица ше употребляется в конце предложения: Сіз ше?

— Қайтадан сұраңыз – Переспросите

Ол хатшы …? Бастық қабылдай…? Жұмысың саған ұнай…? Кіруге бола…? Шығуға рұқсат…? Бұл Болат …? Ана ғимарат әкімдік…?

q Қазақ тіліне аударыңыз – Переведите на казахский язык.

Это кто? Что это? Какая погода? Когда будет занятие? Какой этаж?

— Жауап беріңіз – Ответьте (работа в парах).

Мен бастықпын. Ал Сіз ше? –Мен меңгерушімін

— Спросите:

-Кіруге бола ма? Кіруге рұқсат па? (Можно ли войти ?)

-Шығуға бола ма? Шығуға рұқсат па? (Можно ли выйти?)

-Бастық өзінде ме? (Начальник у себя?)

-Бастық бос па? (Начальник не занят (свободен?)

-Бастықта кісілер бар ма? (Есть у начальника люди?)

-Оның қолы бос па? (Он не занят?)

-Ол бос па? (Он свободен?)

На этом занятии Вам предлагается поработать над произношением звуков ұ, ү, а также ознакомитесь с правилом регрессивной ассимиляции, с притяжательными окончаниями существительных.

Звук Ұ на письме обозначается буквой Ұ,ұ. Он встречается в начальной и медиальной позициях слова. Например: Ұлт – национальность, жұмыс –Ұ ұ

работа. При произнесении этого звука губы округляются, выпячиваются вперед и касаются нижних зубов. Этот звук в русском языке аналогов не имеет. Однако, напоминает звук средний между русским «о» и «у», но в казахском языке он более закрытый. Сравните: русское «туман», казахское «тұман». Повторите звук: ұ–ұ–ұ, ұл-ұл-ұл, бұл-бұл-бұл

< Запомните слова:

Ұлттық – национальный, тұрмыс – быт, жұлдыз – звезда, құжат – документ, құттықтау – поздравлять, ұйымдастыру – организовать, құрылыс – стройка.

@ Запишите и запомните пословицу: «Сұлу сұлу емес, сүйген сұлу»

(Не по хорошему мил, а по милу хорош)

q Переведите на казахский язык: его книга, ее учебник, ее работа, его отдел, ее ручка, его отец.

< Запомните скороговорки:1. Ұш, ұш, ұш

ұшсаң құстай ұш! 2. Тұз мұздай,

Мұз тұздай! Тұз-соль, мұз-лед, ұш-лети, құс-птица

G Вспомните, какие казахские имена с этим звуком Вы знаете.

- Сұлтан, Мұрат, Нұрсұлтан, Ұлпан, Ұлжан…Мягкая спутница этого звука - звук ү. На письме он обозначается буквой Ү, ү. Встречается в начальной и медиальной Ү ү

позициях слова. Например: үй – дом, бүгін – сегодня.

qСөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз – Прочитайте предложения и переведите на русский язык.

1. Гүлжан- үлгілі әйел. 2. Гүлназда үш үлкен күміс жүзік бар. 3. Бүгін күн жылы. 4. Бүгін қай күн? 5. Бүгін дүйсенбі. 6. Үйге жүр.

Потренируйтесь в правильном произношении слов и запомните правило губной гармонии гласных: жұмыс – күміс, жұлдыз –жүзік, тұрмыс – құрылыс.

Звук ө обозначается буквой Ө, ө. Встречается в начале и середине слов: өзен - река, өзім – сам, сама, көз – глаз, көмір – уголь,Ө ө

көктем – весна.

Произнесите звук ө в словах: өткізу – проводить, өкіл – представитель, өкінішке орай – к сожалению, өкілетті – уполномоченный, мөр – печать, мөр басу – ставить печать, сөз – слово, сөздік – словарь, көшіру – переписывать, копировать, көбейту – умножать, көрсету – показывать, көп – много, көру – видеть, көтеру – поднимать.

< Мақал - Пословица: «Көп сөз – көмір, аз сөз – алтын»

(Молчание – золото)

РЕГРЕССИВНАЯ АССИМИЛЯЦИЯ

В казахском языке действует регрессивная ассимиляция, когда последующий звук слова или слога воздействует на предыдущий. Если последний звук основы глухой согласный к, қ, п, а прибавляемый к основе суффикс или окончание начинается с гласного, то глухие согласные озванчиваются: к – г, қ – ғ, п – б. Например: топ (группа) – оның тобы (его группа), бастық (начальник) – менің бастығым (мой начальник), еңбек (труд) – оның еңбегі (его труд).

Если основа слова оканчивается на согласный, то в притяжательной форме ІІІ лица существительные имеют окончание – ы/-і: доп-добы, жидек-жидегі, жіп-жібі.

Если основа оканчивается на гласный, то окончания – сы/-сі: ана-анасы, әже-әжесі.

F Обратите внимание на озвончение глухих согласных:

бастық – бастығы, денсаулық – денсаулығы, топ – тобы (его (ее) группа, көйлек – көйлегі (платье), кек (обида) – кегім (моя обида), кітап – кітабым (моя книга)

ТӘУЕЛДІК ЖАЛҒАУ

(притяжательная форма существительных)

Если основа слова оканчивается на гласный звук, то существительное в притяжательной форме будет иметь следующие окончания.

На примере склонения существительного «аға» – старший брат запомните варианты притяжательных окончаний.

Жекеше түрі Көпше түрі

1.Менің ағам (мой брат)

2.Сенің ағаң (твой брат)

Сіздің ағаңыз (Ваш брат)

3.Оның ағасы (его (ее) брат)1. Біздің ағаларымыз (наши братья)

2.Сендердің ағаларың (ваши братья)

Сіздердің ағаларыңыз (Ваши братья)

3.Олардың ағалары (их братья)

< А теперь закрепите вышеуказанное правило примерами.

qПрочтите и переведите следующие словосочетания:

Менің анам. Сенің әкең. Сіздің қалаңыз. Оның баласы. Біздің отбасымыз. Олардың әкесі.

qҚазақ тіліне аударыңыз - Переведите на казахский язык: Моя мама. Твой город. Ваш брат. Ее город. Наша вина (кінә). Ваши деньги.

FЕсли основа слова оканчивается на согласный звук, то существительное в притяжательной форме будет иметь следующие окончания.

На примере склонения существительного «есім» – имя запомните варианты притяжательных окончаний.

Жекеше түрі

(единственное число) Көпше түрі

(множественное число)

1. Менің есім-ім (мое имя)

2. Сенің есім-ің (твое имя)

Сіздің есім-іңіз (Ваше имя)

3. Оның есім-і (его (ее) имя)1. Біздің есімдер-іміз (наши имена)

2. Сендердің есімдер-ің (ваши имена)

Сіздердің есімдер-іңіз (Ваши имена)

3. Олардың есімдер-і (их имена)

aОбразуйте притяжательную форму в трех лицах единственного и множественного числа: Жұмыс, бастық, құжат, қағаз, қалам, кітап.

? Допишите окончания и переведите предложения на русский язык.

1. Менің отбасы… үлкен емес. 2. Біздің қала… жақсы. 3. Сенің есім… кім? -Менің есім… Әлия. 4. Сіздің үй… қай көшеде? –Менің үй… Мир көшесінде. 5. Оның дос… жақсы адам. 6. Олардың жұмыстар…көп.

— Қазақша айтыңыз - Скажите по-казахски:

1. Как Ваше здоровье? 2. Где Ваши слушатели? 3. Это мой дом. 4. Ее отдел находится здесь. 5. Где Ваши документы? – Мои документы лежат здесь.

q Қазақ тіліне аударыңыз – Переведите на казахский язык.

Мое здоровье, твоя работа, твой дом, его работа, их работа, наше министерство, ваши имена, его фирма, ее кабинет, его отдел, Ваш начальник, Ваше дело, наша помощь, наш закон, твой отпуск.

< Запомните следующие прилагательные, обозначающие деловые качества:

Білімді – образованный, знающий, эрудированный.

Білікті – квалифицированный.

Ұқыпты – аккуратный, бережный

Тиянақты – собранный, аккуратный.

Тәжірибелі – опытный.

Қатал – строгий.

Белгілі, әйгілі, атақты – известный.

Тыңғылықты – исполнительный.

Ақылды – умный.

Адал – честный.

Іскер – деловой.

Әділ – справедливый.

Елгезек – чуткий.

Мейірімді – добрый.

Байсалды – спокойный.

- Танысыңыз. Бұл менің досым. Ол білікті маман. Іскер жігіт. Жақсы, адал дос. Қатал бастық, бірақ қайырымды адам.

- Менің бастығым тәжірибелі маман. Ол әділ, елгезек адам.

- Сенің меңгерушің қандай адам? - ……

- Біздің орынбасарымыз ше? - ……

- Олардың бастығы қандай екен? - ……

- Сіздің орынбасарыңыз қандай адам? - ……

САН ЕСІМ (имя числительное)

1–бір

2–екі

3–үш

4–төрт

5–бес

6–алты

7–жеті

8–сегіз

9–тоғыз

10-он

бірінші (первый)

екінші (второй)

үшінші (третий)

төртінші(четвертый)

бесінші (пятый)

алтыншы (шестой)

жетінші (седьмой)

сегізінші (восьмой)

тоғызыншы (девятый)

оныншы (десятый)

Ондықтар (десятки)

20–жиырма-жиырма-сыншы

30–отыз–отыз-ыншы

40–қырық-қырық- ыншы

50–елу–елу-інші

60–алпыс–алпыс-ыншы

70–жетпіс–жетпіс-інші

80–сексен–сексен-інші

90–тоқсан– тоқсан-ыншы

100–жүз–жүз-інші

1000–мың– мың-ыншы

J Жүзге дейін ондықтармен санаңыздар – Посчитайте десятками до ста: он (десять), жиырма (двадцать)…

— Сандарды оқыңыз - Прочитайте числа

12 – он екі, 25 – жиырма бес, 156 – жүз елу алты, 1999 – бір мың тоғыз жүз тоқсан тоғыз, 2487 – екі мың төрт жүз сексен жеті.

FДаты нужно читать так:

2005 жыл - екі мың бесінші жыл.1752 жыл-бір мың жеті жүз елу екінші жыл. 1945 жыл – бір мың тоғыз жүз қырық бесінші жыл. Қазір қай жыл? – Қазір екі мың бесінші жыл. Қазір нешінші ғасыр (век)? – Қазір жиырмасыншы ғасыр.

C Проверьте, как вы знаете счет. Дайте казахские эквиваленты: 19, 20, 90, 46, 77, 89, 1999, 2030, 40897.

Назовите следующие числа:

Три, пятый, сорок, сто пять, тридцатый, сотый, пятьсот пять.

< Запомните: Порядковые числительные образуются путем прибавления к количественным числительным суффиксов – інші –ыншы : үш – үшінші, он – оныншы…

— Сұрақтарға жауап беріңіз – Ответьте на вопросы

- Сіз қай жылы тудыңыз? – Мен 1956 жылы тудым.

- Сіздің туған жылыңыз 1956 жыл.

— Сұрақтар қойыңыз – Задайте вопросы:

- Сіз қай айда тудыңыз? (В каком месяце Вы родились?)

- Мен қараша айында тудым. (Я родился/родилась в ноябре месяце).

- Сіздің жылыңыз не?

- Менің жылым мешін.

Апта күндері (дни недели)

— Правильно называйте дни недели по-казахски.1. Дүйсенбі

2. Сейсенбі

3. Сәрсенбі

4. Бейсенбі

5. Жұма

6. Сенбі

7. Жексенбі

аптаныңбірінші

екінші

үшінші

төртінші

бесінші

алтыншы

жетінші (соңғы)

күні

Бір аптада неше күн бар? – Бір аптада жеті күн бар. Олар: …

Дүйсенбі аптаның нешінші күні? – Дүйсенбі аптаның бірінші күні.

Жексенбі аптаның нешінші күні? – Жексенбі аптаның жетінші, соңғы күні.

Дүйсенбі – жұмыс күні (рабочий день). Дүйсенбі – демалыс күні (выходной день) емес.

Ай аттары (названия месяцев)

Бір жылда неше ай бар?

Бір жылда он екі ай бар. Олар: қаңтар – январь, ақпан – февраль, наурыз – март, сәуір (көкек) – апрель, мамыр – май, маусым – июнь, шілде – июль, тамыз – август, қыркүйек – сентябрь, қазан – октябрь, қараша – ноябрь, желтоқсан – декабрь.

Бір айда неше күн бар? Бір айда 30 немесе 31 күн бар.

Ақпан айында неше күн болады? – Ақпан айында 28 күн болады.

— Назовите все месяцы, в которых по 30 дней.

ЖАТЫС СЕПТІК

(местный падеж)

В казахском языке семь падежей. Сегодня Вы познакомитесь с Жатыс септік (местный падеж).

Жатыс септіктің сұрақтары (вопросы местного падежа): қайда? (где?), кімде? (у кого?) неде? (в чем? на чем?), қашан? (когда?), нешеде? (во сколько?) Жатыс септіктің жалғаулары (окончания местного падежа): -да/-де, -та/-те, -нда/-нде.

Менің жасым қырықта. Оның жасы елуде. Сағат екіде кел.

Русскими эквивалентами окончаний жатыс септік (местного падежа) являются предлоги: в, на, по, у.

Закрепите знания по теме «Жатыс септік». С данными словами составьте предложения.

Қаулыда – в постановлении, төрағада – у председателя, сарайда – во дворце, өкілде – у уполномоченного, заңда – в законе, өкімде – в распоряжении, хатта – в письме, өкіметте – во власти, заң жобасында – в законопроекте, Үкіметте – в Правительстве.

�Келесі тапсырмаларды орындаңыздар

Выполните следующие задания:

Образуйте формы Жатыс септік следующих слов: мекеме, дүкен, департамент, министрлік, үй, пәтер, баспа (издательство), әкімдік, терезе, кәсіптік одақтар үйі, білім, бастық, орынбасар, Петропавл қаласы, қала, Қазақстан Республикасы, баяндама, хабарлама, университет, кафедра, кеңсе, деканат.

Қайда жұмыс істейтініңізді айтыңыз – Скажите, где Вы работаете:

Үлгі (образец): - Мен университетте жұмыс істеймін. Ал Сіз ше? (А Вы?)

Мен әкімдікте жұмыс істеймін. Мен экономика факультетінде жұмыс істеймін.

Қайда (кімде) отырғаныңызды айтыңыз – Скажите, где (у кого) Вы сидите:

Үлгі: Мен орындықта отырмын. Мен бастықтың кабинетінде отырмын.

Сағат 9-да қайда боласыз? – Скажите, где Вы будете в 9 часов.-Сағат тоғыздамен жұмыста боламын.

кабинетте боламын.

қабылдау бөлмесінде боламын

бастықтың кабинетінде боламын.

Жасыңызды көрсетіңіз – Укажите свой возраст.

Менің жасым отыз бесте (елуде, қырық үште, жиырма жетіде, отызда…)

Сіз қай республикада (қай қалада, қай көшеде, қай үйде, нешінші пәтерде, нешінші қабатта) тұрасыз? – Скажите, в какой республике (в каком городе, на какой улице, в каком доме, в какой квартире, на каком этаже) Вы живете?

- Мен Қазақстан Республикасында тұрамын.

- Мен Петропавл қаласында тұрамын.

- Мен Бейбітшілік көшесінде тұрамын.

- Мен жүз жиырма алтыншы үйде тұрамын.

- Мен он төртінші пәтерде тұрамын.

- Мен төртінші қабатта тұрамын.

Бұл қай кезде болады? – Скажите, когда это бывает?

Күн ыстық (жарко) –Бұл қай кезде болады?

-Бұл жазда болады.

Күн суық, аязды. ……………………………

Күн салқын, жаңбыр жауады. …………………

Күн жылы, қар ериді (қар жоқ). …………………

*Для подсказки Вам понадобятся слова: суық-холодно, аязды-морозно, салқын-прохладно, жаңбыр жауады-идет дождь, жылы-тепло, қар ериді-снег тает, қар-снег, көктем-весна, жаз-лето, қыс-зима.

Бос орынды жетпейтін ақпаратпен толықтырыңыз – Заполните пропуски недостающей информацией.

Где Вы живете? …………………………………..

В какой республике Вы живете? ………………...

В каком доме, в какой квартире Вы живете? ……

На какой улице Вы живете? ……………………..

Толықтырыңыз – Дополните.Әлия

Марат

Қыздар

Жігіттер

Әйелдер мектеп…

Әділет министрлігі..

кәсіпорын…

мекеме…

елшілік…

университет

жұмыс істейді

Шартты қаланың сызбанұсқасын салып, қай жерлерде болатыныңызды көрсетіңіз - Нарисуйте схему условного города и укажите в каких местах Вы бываете.

Үлгі: Мен Достық даңғылында боламын (Я бываю на проспекте Дружбы).

Абылай даңғылы, темір жол вокзалы, тарихи-өлкетану мұражайы, кітапхана, М.Жұмабаев алаңы, «Қызылжар» қонақ үйі…

Прочитайте диалог, переведите на русский язык.

- Сіз қайда жұмыс істейсіз? (Сіз қай жерде жұмыс істейсіз?)

- Мен Парламентте жұмыс істеймін.

- Парламент қай жерде орналасқан? (расположен)

- Парламент Республика алаңында орналасқан.

Келесі мекемелердің қайда орналасқанын айтыңыз - Скажите, где расположены следующие учреждения.

Ұлттық банк, мәслихат, сот, облыстық кітапхана, тарихи -өлкетану мұражайы, университет, Н.Погодин атындағы драма театры, монша, Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті, салық инспекциясы, “Қызылжар” қонақ үйі, “Алтын базар”…

- Айтыңызшы, университет қай жерде орналасқан?

- Университет Пушкин көшесінде орналасқан.

- Рақмет.

- Оқасы жоқ.

Қарсы келіңіз – Возразите.

- Мен әкімдікте жұмыс істеймін.

- Жоқ, мен әкімдікте емес, мен фирмада жұмыс істеймін.

Жауап беріңіз – Ответьте

- Сіз қайда жұмыс істейсіз?

- Сіз қайда тұрасыз?

- Сіз қай үйде тұрасыз?- ……………………………

- ……………………………

- ……………………………

ТАНЫСУ –

Знакомство (знакомиться)

Таныс бол! Таныс!

Танысыңыз!

Таныс болайық!

Танысайық!

Кел, танысайық!

Танысқаныма қуаныштымын.

Танысқаныма өте қуаныштымын.-Будь знаком! Знакомься.

-Знакомьтесь!

-Будем знакомы!

-Познакомимся!

-Давай познакомимся!

-Рад(а) знакомству.

-Очень рад(а) знакомству

O Диалогты тыңдаңыз - Послушайте диалог

- Сәлеметсіз бе? Танысайық! Сіздің есіміңіз кім?

- Менің атым Жақсылық. Ал Сіздің аты-жөніңіз кім?

- Менің аты-жөнім Оспанова Айман Маратқызы.

- Танысқаныма қуаныштымын.

- Мен де Сізбен танысқаныма өте қуаныштымын.

- Сіздің жасыңыз нешеде?

- Жасым қырықта.

Жұмыс орны мен лауазымын анықтаңыз – Уточните место работы, должность…

- Сіз қайда (қай жерде) жұмыс істейсіз?

- Мен әкімдікте жұмыс істеймін.

- Ал мен М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде жұмыс істеймін.

- Сіздің жұмыс орныңыз қайда?

- Жұмыс орным жетінші қабатта, жеті жүз он төртінші бөлмеде.

- Әкімдік қай жерде орналасқан?

- Ол Конституция көшесінде, елу сегізінші үйде орналасқан. Ол саябақтың жанында.

Үлгі бойынша шағын мәтін құрыңыз – Составьте мини-текст по образцу:

- Сәлеметсіз бе? Менің атым Болат. Мен банкте жұмыс істеймін. Банк Конституция көшесінде орналасқан. Менің жұмыс орным екінші қабатта.

Өзіңіз туралы әңгіменің мәтінін күрделендіріңіз – Усложните текст Вашего рассказа о себе.

- Менің аты-жөнім Данияров Асқар Қалиұлы. Мен әкімдікте жұмыс істеймін. Мен бас маманмын. Менің жұмыс орным Конституция көшесінде, екінші қабатта.

? Жауап беруге болатын сұрақтарды жазыңыз – Напишите вопросы, на которые можно дать ответы1. Менің атым Абай.

2. Құдайға шүкір.

3. Мен мекемеде жұмыс істеймін.

4. Денсаулығым жақсы.

5. Қал-жағдайым жақсы.

6. Жаман емес.

7. Рақмет, жақсы.1. …………………. ?

2. …………………. ?

3. …………………. ?

4. …………………. ?

5. …………………. ?

6. …………………. ?

7. …………………. ?

Сіз де сол жерде жұмыс істейтініңіз туралы айтыңыз – Скажите, что и Вы тоже там работаете. Употребите частицы –да/-де,-та/-те (-тоже, также).

Помните, что частицы та, те употребляются после глухих согласных, да, де употребляются после гласных, звонких з, ж и сонорных.

- Мен де – Я тоже. Ол да – Он (она) тоже. Сіз де – Вы тоже. Болат та – Болат тоже

а) – Мен бөлімде жұмыс істеймін.

- Мен де бөлімде жұмыс істеймін.

Ауыспалы осы шақ

(переходное настоящее время (настояще-будущее время)

Ауыспалы осы шақ – переходное настоящее время (настояще-будущее время) служит для выражения привычного (каждодневно повторяющегося) действия и имеет простую и сложную (аналитическую) формы. Простое ауыспалы осы шақ образуется следующим образом: основа глагола + суффикс деепричастия на –а, -е, -й + личные окончания. Суффиксы –а, -е пишутся после согласной: -а –твердая основа, -е – мягкая основа. Суффикс –й пишется после гласной.

-а, -еЖазу - жаз + а + мын (я пишу, я напишу)

Келу – кел + е + мін (я прихожу, я приду)

-йОйлау – ойла + й + сың (ты думаешь, ты подумаешь).

На примере спряжения глагола «БАРУ» запомните личные окончания:Жекеше – ед. Число

1. Мен бар + а + мын

2.Сен бар + а + сың

Сіз бар + а + сыз

3.Ол бар + а + дыКөпше – мн. число.

Біз бар + а + мыз

Сендер бар + а + сыңдар.

Сіздер бар + а + сыздар.

Олар бар + а + ды

«КЕЛУ» - приходить

1.Мен кел + е + мін

2.Сен кел + е + сің

Сіз кел + е + сіз

3.Ол кел + е + діБіз кел + е + міз

Сендер кел + е + сіңдер

Сіздер кел + е + сіздер

Олар кел + е + ді

«Сөйлеу» етістігін жіктеңіз – Проспрягайте глагол «сөйлеу».

Мен қазақша сөйлей… Сен қазақша сөйлей… Сіз орысша сөйлей… Ол немісше сөйлей… Біз қазақша сөйлей… Сендер ағылшынша сөйлей… Сіздер түрікше сөйлей… Олар қырғызша сөйлей…

FОтрицательная форма ауыспалы осы шақ образуется следующим образом:

Основа глагола + отрицательный суффикс -ма/-ме, (-ба/-бе, -па/-пе) + й + личные окончания.

Мысалы: жазу – жаз + ба + й + мын (не буду писать, не напишу), айту – айтпаймыз (не скажем), бару – бар + ма + й + сың (не пойдешь, не ходишь), келу – кел + ме + й + ді (не приходит, не придет).

G В следующих предложениях определите отрицательную форму глагола в повелительном наклонении, переведите на русский язык.

Бабалар Өсиеті1. Есікті теппе

2. Үйді айналма

3. Отқа түкірме

4. Кісі ақысын жеме

5. Бас киіммен ойнама

6. Босағаны керме

7. Нан үстінен басқа зат қойма

8. Бейуақытта ұйықтама

9. Сыпырғышпен ұрма10. Жалғыз ағашты кеспе

11. Таңдайыңды қақпа

12. Басыңды шайқама

13. Дастарқаннан аттама

14. Отпен ойнама

15. Пышақты шалқасынан қойма

16. Табалдырықты баспа

17. Өтірік айтпа

18. Малды басқа ұрма

Сөздік:Тебу – пинатьұру – бить

Түкіру – плевать(ся)шайқау – качать

Қою – класть, ставитьаттау – переступать, наступать

Босаға – порог (дверная коробка)

qСөйлемдерді аударыңыз – Переведите предложения.

Біз қазақша сөйлейміз. Біз ағылшынша сөйлемейміз. Сендер немісше сөйлейсіңдер ме? Олар қазақша жақсы оқиды, бірақ жақсы сөйлемейді. Сіздер қазақша түсінесіздер. Түрікше түсінбейсіздер. Бастық қазір қабылдайды. Ертең қабылдамайды. Біз түскі асқа сағат бірде барамыз. Сендер түскі асқа сағат бірде бармайсыңдар. Олар үйге кетеді.

K Бұл іс-әрекетті істемейтініңізді айтыңыз – Скажите, что Вы не делаете это действие.

Үлгі : Мен жұмыста бос отырмаймын.

-Мен жұмыста сағат тоғызда болмаймын. Мен үйде отырмаймын.

— Жоспар бойынша өзіңіз туралы айтып беріңіз: қайда тұрасыз, қайда жұмыс істейсіз, қай тілде сөйлейсіз, ойлайсыз, жазасыз, оқисыз – Расскажите о себе по схеме: где живете, где работаете, на каком языке говорите, думаете, пишете, читаете.

Үлгі: Мен Петропавл қаласында тұрамын. Мен университетте жұмыс істеймін. Мен орыс тілінде сөйлеймін, қазақ тілінде оқимын, неміс тілінде жазамын, орыс тілінде ойлаймын.

Келісетініңізді немесе келіспейтініңізді айтыңыз, түзетіңіз - Подтвердите или выразите несогласие, поправьте:

1. - Ол кафедрада жұмыс істейді.

- Иә, ол кафедрада жұмыс істейді. 2. - Мен Министрлікте жұмыс істеймін.

- Жоқ, Сіз Министрлікте жұмыс істемейсіз, Сіз фирмада істейсіз.

J Бастық қашан қабылдайтынын біліңіз - Узнайте, когда принимает начальник.

А. -Бастық қабылдай ма? –Иә, қабылдайды.

-Ол қашан қабылдайды? –Ол екіден төртке дейін қабылдайды.

Ә. -Бастық қашан қабылдайды?

-Бастық жұма күні екіден төртке дейін қабылдайды.

-Рақмет.

Б. -Бүгін бастық қабылдай ма?

-Жоқ, ол бүгін қабылдамайды. Сенбі күні таңертең қабылдайды.

Қазақша айтыңыз – Скажите по-казахски:

Берик работает в акимате. Серик смотрит телевизор. Мы пьем чай. Вы что делаете? -Мы пишем доклад. Она делает сообщение. Мы любим свою работу. Я звоню. Мы придем. Начальник принимает в 9 часов. Сейчас он не принимает. Вы говорите по-казахски. Они не знают английский язык.

Используйте коммуникативные формулы выражения просьбы «мүмкіндік болса» – «если будет возможность», «если это возможно», «міндетті түрде» – «обязательно» и скажите по-казахски:Мүмкіндік болса, біз кездесеміз – Мы встретимся, если будет возможность. Міндетті түрде ол жеке адамдарды қабылдайды. Телефон соғу

Іссапарға бару

Жеке адамдарды қабылдау

Жасау

Жақсы көру- звонить по телефону

- поехать в командировку

- вести прием по личным вопросам

- делать

- любить

K Мүмкіндігіңіз болса, Сіз не істейсіз? - Что Вы сделаете, если у Вас будет возможность?

Үлгі: Мүмкіндік болса, мен Астанаға барамын.

Жұмыс аптасын қалай жоспарлайсыз және не істейсіз? – Расскажите, как Вы планируете провести рабочую неделю? Что будете делать?в понедельник -?

во вторник - ?

в среду - ?в четверг - ?

в пятницу - ?

в субботу - ?

O Аптада не істейтінімді тыңдаңыз - Послушайте, что я буду делать на неделе.

1. Дүйсенбіде мен сағат тоғыздан онға дейін жиналыс өткіземін.

2. Сейсенбіде мен тексерісте боламын.

3. Сәрсенбіде іссапарға жүріп кетемін.

4. Бейсенбіде бастыққа есеп беремін.

5. Жұмада жеке адамдарды қабылдаймын.

6. Сенбіде хаттарға жауап беремін.

Осылай апта бойы жұмыстан қолым бос болмайды. –Так всю неделю я занят работой.

J Өткен тақырыптарды қалай меңгергеніңізді тексерейік. Өзіңіз туралы келесі жоспар бойынша айтып беріңіз – Давайте проверим, как Вы усвоили пройденные темы. Повторение закрепит Ваши знания. Расскажите о себе по следующему плану.

1. Имя, специальность, место работы;

2. Место нахождения работы;

3. Режим работы;

4. Как Вы проводите рабочую неделю?

— Сұрақтарға жауап беріңіз:

- Сәлеметсіз бе? Танысайық. Менің аты-жөнім–Таева Мара Бекетқызы

- Сіздің аты-жөніңіз кім? - ……………………….

- Сізбен танысқаныма қуаныштымын. - ………….

- Халыңыз қалай? (Хал-жағдайыңыз қалай?) - ……

- Денсаулығыңыз қалай? - …………………………

- Жасыңыз нешеде? - …………………………….

- Сіз кімсіз? - …………………………………

- Сіз дәрігерсіз бе? - …………………….

- Сіз қайда жұмыс істейсіз? - …… .

- Нешінші қабатта?- ……

- Жұмыс орныңыз қайда орналасқан? - …………….

- Сіздің мекен-жайыңыз? - ……………………….

- Телефоныңыз бар ма? - ………… ………………….

- Жұмыс нешеде басталады? - ……………………….

- Жұмыс нешеде аяқталады? - ……………………….

- Түскі үзіліс қашан болады? - ……………………….

Жұмыстан кейін қайда барасыз? - ………………….

Шығыс СЕПТІК (Исходный падеж)

СҰРАҚТАРЫ:

Кімнен? Кімдерден? (от кого?)

Неден? Нелерден? (от чего?)

Қайдан? (откуда?)

Қашаннан бері? (с какого времени?)

ЖАЛҒАУЛАРЫ:-дан/-ден, -тан/-тен, -нан/-нен.

Шығыс септік указывает на:1. Исходный пункт действия или движения.

2. Материал, из чего сделан предмет.

3. Сравнение предметов

4. Исходный пункт во времени и пространстве

5. Объект при глаголах со значением «бояться, беречься» Мәскеуден келеді

(Приедет из Москвы)

Үстел ағаштан жасалған (Стол сделан из дерева). Нан ұннан жасалған (Хлеб сделан из муки).

Үстел орындықтан үлкенірек (Стол больше стула).

Олар таңертеңнен бері осында жүр (Они с утра ходят здесь).

Өрттен сақтану керек (Нужно беречься от огня)

В предложении является обстоятельством. С исходным падежом употребляются послелоги: «соң», «кейін», «басқа» (после, через, кроме). Мысалы: Жұмыстан кейін (соң) (После работы). Мысалы: Меннен басқа (Кроме меня).

Шығыс септіктің жалғаулары

ОкончанияУпотребляются послеПримеры

-дан/-ден-гласных

-сонорных р, л, й, у

-звонких з, жқаладан, үйден, судан, сайдан, қағаздан, колледжден; дәптерден…

-тан/-тен-глухих согласных

-б, в, г, дБастықтан, жұмыс-тан, клубтан…

-нан/-нен-сонорных м, н, ң

-притяжательных окончаний ІІІ л.:

-сы/-сі, -ы/-іұннан, адамнан, күріштен, деканнан, досынан, жұмысынан, таңертеңнен.

Русскими эквивалентами окончаний шығыс септік являются предлоги: с, из, от.

Личные местоимения в Шығыс септік имеют следующие формы:І л.

2 л.

3 л.Менен – от меня

Сенен - от тебя

Сізден - от Вас

Одан- от него (нее)

Бізден (біздерден) -от нас

Сендерден - от вас

Сіздерден - от Вас

Олардан - от них

� Келесі тапсырмаларды орындаңыз

Выполните следующие задания

Орыс тіліне аударыңыз – Переведите на русский язык.

Менен сәлем айт. Сенен хабар жоқ. Сізден сұрауға бола ма? Одан жақсылық күтуге болмайды. Бізден көмек жоқ. Олардан сұрау керек.

Шығыс септіктің жалғауларын жазыңыз – Напишите окончания Шығыс септік

Үлгі: Қазақстан – Қазақстаннан (из Казахстана)

Петропавл, Қызылжар, Қазақстан Республикасы, Петропавл қаласы, Солтүстік Қазақстан, Солтүстік Қазақстан облысы, Мир көшесі, облыс, кафедра, ректор, факультет, меңгеруші.

Шығыс септіктің жалғауларын жалғап, осы сөздермен сөйлем құрастырыңыз – Допишите окончания Шығыс септік и составьте с этими словами предложения.

Үлгі : жұмыс – жұмыстан – Мен жұмыстан келдім (Я пришел с работы).

Үй…, әкімдік…, банк…, орталық…, досым…, қыз…, монша…, бассейн…, іссапар…, бастық…, көше…, базар…, әкем….

Неден жасалғанын айтыңыз – Скажите, из чего сделано.

Үлгі : Нан ұннан жасалған (Хлеб сделан из муки)

Кеспе (лапша) – ұн… жасалған. Орындық – ағаш… (из дерева) жасалған. Есік темір…( из железа) істелген. Киім (одежда) мата… тігілген. Жүзік алтын…, қасық күміс… жасалған.

Сағат екіде қайдан келе жатқаныңызды айтыңыз – Скажите, откуда Вы идете в два часа.

Үлгі: Мен сағат екіде үйден келемін. Мен сағат екіде бастықтан келемін.

(жұмыстан, бөлімнен, хатшыдан, орынбасардан, көршіден, досымнан)

БАРЫС СЕПТІК

(Дательно-направительный падеж)

Барыс септік обозначает:

а) лицо или предмет, к которому направлено действие

б) направление действия

в) цель действия

Әлияға, әйелге, үстелге…

Жұмысқа, үйге…

Құжатқа (за документом), Қағазға (за бумагой)…

В предложении существительное в форме Барыс септік может быть обстоятельством, дополнением, определением.

На русский язык переводится как предложный, обозначающий направление или цель действия, движения, или как дательный падеж.СҰРАҚТАРЫ:Кімге? Кімдерге? (кому? к кому?)

Неге? Нелерге? (чему? к чему?)

Қайда? (куда?)

ЖАЛҒАУЛАРЫ:-ға/-ге, -қа/-ке, -на/-не; -а/-е.

ОкончанияУпотребляются после…

Примеры

-ға/-ге-гласных

-сонорных

-з, ж

қалаға, көшеге, әкеге,

адамға, үйге, нанға, тойға, қағазға…

-қа/-ке-глухих согласных

-б, в, г, д

бастыққа, үшке, клубқа, педагогке…

-на/-не-притяжательных окончаний ІІІ лица:

-сы/-сі, -ы/-і

оның бастығына (к его начальнику). Оның жұмысына (на его работу)…

-а/ -е-притяжательных окончаний І и ІІ лица

Менің үйіме (в мой дом), сенің кабинетіңе (в твой кабинет) …

Русскими эквивалентами окончаний барыс септік являются предлоги: в, на, за, к

С барыс септік употребляются послеслоги:

«дейін», «шейін» (до): үйге дейін (до дома).

«қарай» (в сторону): Көшеге қарай (в сторону улицы).

«бола» (из-за, ради): Маған бола (Из-за меня). Қағазға бола (Из-за бумаги).

< Закрепите знания по теме «Барыс септік» при помощи следующей таблицы:

Конечный звукОконча-нияПримеры

Гласные

-ға/-геҚаулыға – в постановление

Төрағаға – председателю

р, л, м, н, ң, й, у,

з, ж Өкілге – уполномоченному,

Заңға – в закон

п, ф, к, қ, т, ш, щ, с, х, һ, ч

-қа

-кеХатқа – в письмо, в письме

Өкіметке – во власть/ к власти

б, в, г, дБағдадқа – в Багдад

После притяжательных окончаний -сы/-сі, -ы/ -і)-на / -не

-а / -еЗаң жобасына – в законопроект

Үкіметіне – его правительству

Жұмысыма – (на) мою работу

Жұмысыңа – (на) твою работу

Личные местоимения в Барыс септік:1 л.

2 л.

3 л.Маған (мне, ко мне)

Саған (тебе, к тебе)

Сізге (Вам, к Вам)

Оған (ему(ей), к нему(к ней)Бізге (біздерге) – (нам, к нам)

Сендерге – (вам, к вам)

Сіздерге – (Вам, к Вам)

Оларға – (им, к ним)

НАҚ ОСЫ ШАҚ

(Сложная форма настоящего времени)

В сложной форме настоящего времени – Нақ осы шақ – действие происходит в данный момент, в момент совершения действия. Например: Мен жазып отырмын - Я пишу (в данный момент). Сен бастықпен сөйлесіп отырсың – Ты разговариваешь с начальником (в данный момент). Бастық баяндама жасап тұр – Начальник делает доклад (прямо сейчас). Олар көшеде қыдырып жүр – Они гуляют на улице (сейчас).

Образуется эта форма при помощи неизменяемой формы деепричастия смыслового глагола на -ып, -іп, -п и вспомогательных глаголов отыр, тұр, жатыр, жүр. Вспомогательные глаголы не переводятся.

Суффиксы -ып/-іп употребляются, если корень глагола оканчивается на согласный: жазу – жазып, ішу – ішіп, айту – айтып, көру – көріп.

Суффикс -п употребляется, если основа глагола оканчивается на гласный: ойлау – ойлап, ұйықтау – ұйықтап, қарау – қарап.

На примере спряжения глагола “сөйлеу” запомните личные окончания вспомогательных глаголов:1ж. Мен сөйлеп тұрмын.

2ж. Сен сөйлеп тұрсың.

Сіз сөйлеп тұрсыз.

3ж. Ол сөйлеп тұр.Біз сөйлеп тұрмыз.

Сендер сөйлеп тұрсыңдар.

Сіздер сөйлеп тұрсыздар.

Олар сөйлеп тұр.

В каких случаях нужно употреблять те или иные вспомогательные глаголы отыр, тұр, жатыр, жүр?

Вспомогательный глагол “отыр” указывает на то, что действие происходит в данный момент речи и выполняется сидя. Например: Ол кітапты оқып отыр (Он читает книгу). Біз бастықты тыңдап отырмыз. Сіз телефон соғып отырсыз.

Глагол “тұр” придает действию характер повторения, указывая на то, что действие происходит в данный момент (стоя): Олар кабинетте сөйлесіп тұр.

Глагол “жатыр” указывает на длительность действия: Біз жұмыс істеп жатырмыз. Ал сендер не істеп жатырсыңдар?

Глагол “жүр” указывает на повторяемость действия: Олар қазақ тілін үйреніп жүр. Әйелдер базар аралап жүр екен. Сіз не істеп жүрсіз?

ЗАПОМНИТЕ! Четыре глагола: бару, келу, апару, әкелу в сложной форме настоящего времени принимают суффиксы деепричастия -а/ -е, сочетаясь только со вспомогательным глаголом “жатыр”: Біз үйге бара жатырмыз - Мы идем домой (сейчас). Олар қазақ тілі сабағына келе жатыр – Они идут на урок казахского языка. Мен бастыққа жоспарды апара жатырмын – Я несу начальнику план. Біз қонаққа бара жатырмыз – Мы идем в гости. Ер адамдар әйелдерге гүлдер әкеле жатыр – Мужчины несут женщинам цветы.

Сөйлемдерді толықтырыңыз.

Мен құжатқа қол қойғызуға бар… … . Сіз не істе… …? Сен кіммен сөйлес… …? Олар қайдан кел… …? Олар жұмыс істе… …

Сіз қазір не істеп жатқаныңызды айтыңыз - Скажите, что Вы делаете в данный момент.

Мен телефон соғып отырмын. Мен баяндама жазып жатырмын. Мен теледидардан жаңалықтарды тыңдап отырмын. Мен жеке адамдарды қабылдап отырмын. Мен әріптестерімнің сұрақтарына жауап беріп тұрмын. Әйелдер шай ішіп отыр. Олар түскі асқа бара жатыр.

Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.

Мен бастықтан келе жатырмын. Ал сен қайда бара жатырсың? Ол не деп тұр? Сіз мені түсініп тұрсыз ба? Біз жұмыстан үйге бара жатырмыз. Сіздер қайдан келе жатырсыздар? Сіздер жаңа фильмді көріп отырсыздар. Олар іссапардан келе жатыр.

Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

Сейчас два часа. Они пьют чай. Наш отдел слушает сообщение начальника. Сотрудники работают на субботнике. Заведующий разговаривает по телефону. Мы идем в библиотеку. Я смотрю на тебя. Откуда Вы идете? –Я иду из магазина.

Үлгі бойынша шағын сұхбат құрастырыңыз.

- Бөлім бастығы адамдарды қабылдап жатыр ма?

- Жоқ, қазір бөлім бастығы емес, бөлім бастығының орынбасары жеке адамдарды қабылдап жатыр.

Қазір кім сөйлеп тұрғанын айтыңыз.

- Қазір бөлім меңгерушісі сөйлеп тұр.

- Ол не жөнінде айтып жатыр?

- Ол бөлімнің жаңа жылғы жоспары туралы айтып жатыр.

Сөйлемдерді аударыңыз.

Мен компьютерде жұмыс істеп жатырмын.

Сен құжаттарды тексеріп жатырсың.

Сіз қағаздарға қол қойып отырсыз.

Ол телефон арқылы бастықпен сөйлесіп отыр.

Біз бастықты тыңдап отырмыз.

Сіздер қазақ тілі сабағына дайындалып жатырсыздар.

Сіздер не істеп отырсыздар?

Олар асханаға бара жатыр.

БОЛЫМСЫЗ КҮРДЕЛІ НАҚ ОСЫ ШАҚ

(Отрицательная форма собственно-настоящего времени)

Отрицательная форма собственно-настоящего времени образуется от слова жоқ (нет, не). При этом вспомогательные глаголы употребляются в форме причастий на -ған/ -ген, -қан, /-кен, а слово жоқ принимает личные окончания:

Мен жазып отырған жоқпынЯ не пишу

Сен жазып отырған жоқсыңТы не пишешь

Сіз жазып отырған жоқсыз

Вы не пишете

Ол жазып отырған жоқОн не пишет

Біз жазып отырған жоқпызМы не пишем

Сендер жазып отырған жоқсыңдарВы не пишете

Сіздер жазып отырған жоқсыздарВы не пишете

Олар жазып отырған жоқОни не пишут

Образуется с помощью отрицательных аффиксов -ба/-бе, -па/-пе, -ма/ -ме + суффикса й, которые присоединяются к основе глагола в соответствии с законом сингармонизма и прогрессивной ассимиляции:

Мен жаз-ба-й отырмынЯ не пишу

Сен жаз-ба-й отырсыңТы не пишешь

Сіз жаз-ба-й отырсызВы не пишете

Ол жаз-ба-й отырОн не пишет

Біз жаз-ба-й отырмызМы не пишем

Сендер жаз-ба-й отырсыңдарВы не пишете

Сіздер жаз-ба-й отырсыздарВы не пишете

Олар жаз-ба-й отырОни не пишут

Иногда сложная форма собственно-настоящего времени является отрицательной только по форме (наличию -ма/ -ме, -ба/ -бе, -па/-пе и слову жоқ), а по значению такая форма является утверждением.

Жазбай отырған жоқпын (жазып отырмын) – Я пишу.

Айтпай жүрген жоқпын (айтып жүрмін) – Я говорю (всегда).

� Келесі тапсырмаларды орындаңыз

Выполните следующие задания

Қайда бара жатқаныңызды айтыңыз – Скажите, куда Вы идете.

Үлгі: Мен жұмысқа бара жатырмын.

Орталық …, банк…, қонақ…, университет…, дүкен…, үй…, іссапар…, меңгеруші…, орынбасар…, балам…, қызым…, балабақша…, шаштараз…, көлік…, театр….

Қайдан және қайда бара жатқаныңызды айтыңыз – Скажите, откуда и куда Вы идете.

Үлгі: Мен жұмыстан үйге бара жатырмын (Я иду с работы домой).

Үйден жұмыс…, моншадан үй…, қонақтан үй…, досымнан жұмыс…, бастықтан өз бөлмем…, астанадан қала…, әкімдіктен банк…, кітапханадан кафедра меңгерушісі ...

Қайда және қандай мақсатпен бара жатқаныңызды айтыңыз. Аударыңыз. – Скажите, куда и с какой целью Вы идете. Переведите.

Үлгі: - Сіз қайда бара жатырсыз?

- Мен мекемеге жұмысқа бара жатырмын.Базарға

Асханаға

Досыма-азық-түлік сатып алуға

-тамақ ішуге

-қонаққа

Уақытын айтып, бастыққа (меңгерушіге, орынбасарға) шақырыңыз – Пригласите к начальнику (заведующему, заместителю …), укажите во сколько.

Үлгі: Бастыққа сағат екіге. –Сіз меңгерушіге сағат үште келіңіз. Ал Сіз сағат он бірде келіңіз.

Бастыққа: в 10.00 ч., в 12.00 ч., в 14.00 ч., в 16.00 ч.

Меңгерушіге: в 9.00. ч., в 11.00 ч., в 15.00 ч.

Досыңызды (құрбыңызды, әріптесіңізді…) қонаққа шақырыңыз – Пригласите друга (подругу, коллегу…) в гости.

Үлгі: -Ертең маған қонаққа кел. Сағат алтыға.

-Жарайды, келемін.

Вечером в семь часов.В субботу, на обед. В воскресенье в 15.00 ч.

УАҚЫТ (ВРЕМЯ)

Айтшы

Айтыңызшы

Айтпайсыз ба…?Уақыт қанша?

(который час?)

Айтпайсың ба...?

Қазір уақыт қанша?Не скажешь ли ты ....?

Который час сейчас?

-Қазір сағат тоғыз.

Чтобы указать время по-казахски, Вам необходимо знать следующие слова:Қалды

Кетті

Бес минутсыз

Таңертеңгі

Кешкі

Түнгі

Жарым-осталось (или: без).

-ушло, прошло.

-без пяти минут.

-утренний (утра).

-вечерний (вечера).

-ночной (ночи).

-половина.

— Көрсетілген уақытты айтыңыз - Назовите указанное время:À10.00. ч.-Қазір сағат он (или: Таңертеңгі сағат он)

Â12.00 ч.-Қазір түскі сағат он екі (или: Қазір түнгі сағат он екі).

11.30 ч.- Қазір он бір жарым.

10.15.ч.- Қазір оннан он бес минут кетті

12.45.ч.- Қазір он бес минутсыз он үш . - Он үшке

он бес минут қалды (осталось или без)

— Уақыт қанша, айтыңызшы? – Скажите, пожалуйста, который час? 9.00ч., 10.25ч., 18.15ч., 20.05ч., 12.30ч., 6.30ч., 12.52ч.

ЗАПОМНИТЕ!Я пришла в 9 ч.

Я пришла в 13.05ч.

Я пришла в 10.50ч.Мен сағат тоғызда келдім.

Мен бірден бес минут кеткенде келдім.

Мен он минутсыз он бірде келдім. Или: Мен он бірге он минут қалғанда келдім (когда осталось)

Во сколько? В котором часу? – Нужно употреблять окончания Жатыс септік. Например: в 10 ч. – сағат онда, в 3.00ч. - сағат үште

J Скажите, когда Вы идете на работу, во сколько начинается работа, когда бывает перерыв, что обычно делаете в четыре часа дня, в 17.00 ч.

- Мен жұмысқа сағат сегіз жарымда барамын.

Жұмыс сағат … басталады.

Үзіліс сағат … болады.

Сағат төрт … мен жұмыс істеймін. …

Сағат 17… мен үйге кетемін (жұмыс аяқталады).

— Келесі жағдайларды қарастырыңыз – Рассмотрите следующие ситуации:

1. Вы – начальник. Какие указания дадите секретарю, заместителю.

2. Вы – заместитель начальника. Узнайте, в какое время будут те или иные заседания, собрания.

Мәжіліс ертең сағат екіде басталады.

Жиналыс сағат онда басталады.

Стандартные фразы о начале и конце работы:

- Жұмыс нешеде (қаншада) басталады? –Жұмыс сағат тоғызда басталады.

- Жұмыс нешеде аяқталады? –Жұмыс сағат алтыда аяқталады.

- Түскі үзіліс нешеде (қашан) болады? –Түскі үзіліс сағат бірден екіге дейін болады.

OМәтінді тыңдап, өзіңіз туралы әңгіме құрастырыңыз. – Послушайте текст. Составьте аналогичный рассказ о себе.

Үлгі: Менің аты-жөнім Ахметов Дулат Кенжеұлы. Мен Министрлікте жұмыс істеймін, мен бастықпын. Министрлік Астанада орналасқан. Жұмыс уақыты дүйсенбіден жұмаға дейін. Демалыс күндері – сенбі және жексенбі. Жұмыс сағат тоғызда басталады, сағат алтыда аяқталады. Түскі үзіліс бірден екіге дейін.

q Септік жалғауларын қолдана отырып, қазақшаға аударыңыз – Переведите на казахский язык, употребив падежные окончания.

1. Знакомьтесь. 2. Мой друг Адиль. 3. Он работает в банке. 4. Банк находится на улице Конституции. 5. Рабочий день начинается с 9 ч. 6.Перерыв на обед с 13.00 ч. до 14.00 ч. 7. Работа заканчивается в шесть час.

Сертификация знаний по теме «Уақыт қанша?»

Сіз қазақша қалай айтар едіңіз? – Как бы Вы сказали по-казахски?А1.Скажите, пожалуйста, сейчас который час? –Сейчас два часа.

2.Не скажете, который час? (Не скажешь, который час?)

3.Когда будет обеденный перерыв? –Перерыв с 13.00 ч. до 14.00 ч.

4.Когда начинается рабочий день? –В девять утра.

5.Собрание будет в 10.00ч.?

6.Заседание в 9.30 ч.

Б

САударыңыз – Переведите:

Без пяти девять. Три минуты второго. Без двадцати двенадцать. Четыре часа утра. Двенадцать часов ночи. Семь часов вечера.

Сөйлемдерді толықтырыңыз – Дополните предложения:

Мен жұмысқа сағат … барамын. Түскі үзіліс сағат … . Жұмыс сағат … аяқталады. Мен асханаға сағат… барамын. Үйге сағат … келемін. Базарға сағат … барамын.

F Форма выражения значения «Давай попробуем…» - основа глагола + суффикс –ып/-іп/-п + көрейік/ көр. Например: Сұран + ып + көрейік (Давай попробуем отпроситься).

Оқып көрейік (Давай попробуем прочитать)

Суффиксы -ып/-іп пишутся после согласныхАйтып көрейік (Попробуем сказать)

Суффикс -п пишется после гласныхОйлау – ойлап көрейік (Давай подумаем).

В этом же значении используйте глаголы: «көтеру» (поднимать), «жариялау» (объявлять), «басу» (печатать), «көмектесу» (помогать). Мәселені көтеріп көрейік (Давай попробуем поднять вопрос). Сөгісті жариялап көрейік. (Попробуем объявить выговор). Мақаланы басып көрейік (Попробуем напечатать статью). Адамдарға көмектесіп көрейік (Попробуем помочь людям).

Үлгі бойынша сөйлемдер құрастырыңыз - По аналогии составьте предложения.

Үлгі: Шығарма жазып көрейін. Біз мақала жазып көрейік.

Сөйлемдерді орыс тілінен қазақ тіліне аударыңыз – Переведите предложения с русского языка на казахский язык.

1. Попробуйте поговорить с начальником. 2. Давайте попробуем пригласить их. 3. Попробуй отпроситься с работы на 2 часа. 4. Попробуем сделать так. 5. Попробуй напечатать объявление в газету. 6. Попробую помочь друзьям.

СӨЗЖАСАМ

Зат есім тудырушы жұрнақтарЖазу

Сурет-шы

-шіЗаң

Қайрат-гер

-кер

Хабарла Көшір

-ма

-меТәуелсіз

Жақсы-дық/-дік

-тық/-тік

-лық/-лік

Шаруа

Бейбіт -шылық

-шілікҰсын

Кір-ыс

-іс

Ем

Кітап-ханаЗаң

Ғұмыр-нама

Оқыр

Көрер-ман

-менСенім

Қол-хат

Мекен

Сая-жай

Еңбек

Жол-ақы

Сын есім тудырушы жұрнақтарАқыл

Бақыт

Білім

Тәжірибе-ды/-ді

-ты/-ті

-лы/-ліСауат Білім

-сыз,

-сіз

Тарих

Қазақ

-и

-ыСырт

Іш

Жаз

Күз-қы, -кі

-ғы, -гі

Қоғам

Өлке

Депутат

Тәжірибе-дық/-дік

-тық/-тік

-лық/-лікМақтан

Ерін

Ұмыт

Көңілшек

-шақ/-шек

Білім

Өнер

-пазҚам

Намыс

-қор

Етістік

тудырушы жұрнақтарБаян

Мәлім

Ой

Жинақ

Сурет-да/-де

-та/-те

-ла/-леКөмек

Сәлем

Дос

Аман

Сыр-тас/-тес

-дас/-дес

-лас/-лес

Бар

Кел

Жаз-ған/-ген

-мақ/-мек

-атын/-етін

КӨМЕКТЕС СЕПТІК

(Творительный падеж)

В казахском языке Көмектес септік соответствует русскому творительному падежу с предлогом «с» и без предлога, а также предложному падежу с предлогами «на», «в». Например: Мен досыммен кездесемін (Я встречусь с другом). Ағам пойызбен келеді (Брат приедет на поезде).

Вопросы Көмектес септік: кіммен? (с кем? кем?), немен? (чем? в чем? на чем? с чем?). Окончания:-мен, -бен, -пен.

Жалғау-лар

(оконча-ния)Қолданылуы

(употребление)Мысалдар

(примеры)

- менпосле гласных

после сонорных: л, м, н, ң, р, й, уҚала + мен,

қол + мен,

шай + мен…

- бенпосле звонких согласных з, жҚыз + бен,

сәбіз + бен,

тәж + бен…

- пенпосле глухих согласных,

б, в, г, дБас + пен,

От + пен,

Биолог + пен…

< ЕСТЕ САҚТАҢЫЗ! – ЗАПОМНИТЕ!

Көмектес септік управляет послеслогом «бірге» (вместе, совместно). Мысалы: Біз бұл әйелмен он жыл бірге жұмыс істейміз (Мы с этой женщиной работаем 10 лет вместе).

Личные местоимения имеют следующие формы (Интерфикс).1 л.

2 л.

3 л.Мен - менімен (со мной)

Сен - сенімен (с тобой)

Сіз - Сізбен (с Вами)

Ол - онымен (с ним, с ней)Біз – бізбен (с нами)

Сендер – сендермен (с вами)

Сіздер – Сіздермен (с Вами)

Олар – олармен (с ними)

Көмектес септік обозначает орудие действия, средство передвижения, лицо, с которым совместно совершается действие. В предложении является дополнением, обстоятельством.

Русскими эквивалентами окончаний творительного падежа являются предлоги: с, на, по

Ä Закрепите знания по теме «Барыс септік» при помощи следующей таблицы:

Конечный звук

Окончания

Примеры

Гласные-мен, -мененҚаулымен – с постановлением

Төрағамен – с председателем

Р, й, у-мен, -мененСараймен – с дворцом

Л-мен, -мененӨкілмен – с уполномоченным

М, н, ң -мен, -мененЗаңмен – с законом

Өкіммен – распоряжением

З, ж-бен, -бененНегізбен – с основой/ на основе

П, ф, к, қ, т, ш, щ, с, х, һ, ч -пен, -пененХатпен – с письмом

Өкіметпен – с властью

Б, в, г, д-пен, -пененБағдадпен – с Багдадом

После притяж. окончаний

-сы/-сі, -ы/-і-мен, -мененЗаң жобасымен –с законопроектом

Үкіметімен – с его правительством

С көмектес септік употребляются послелоги «бірге» (вместе), «қатар» (наряду, рядом): Бізбен /Достармен бірге; Заңмен/ Бізбен қатар.

Мына сөздерге Көмектес септіктің жалғауын жалғаңыз.

Куәлік, оқытушы, телефон, орынбасар, бас, көз, ауыз, жұбай, жүрек, пышақ, қасық, кесе, бор, сүт.

G Используя правильно окончания Көмектес септік, напишите поздравление. Выразите свои пожелания родным и близким, друзьям.

Құттықтау (Поздравление)

1. Құрметті Әсем!

Сізді туған күніңізбен құттықтаймын. Зор денсаулық, мол бақыт, ұзақ өмір, жұмыста табыс тілеймін.

Игі тілекпен досың Алма.

2. Қадірлі Марат!

Сені Жаңа жыл мерекесімен құттықтаймын. Саған бақытты, ұзақ өмір, зор денсаулық тілеймін. Жұмысың жемісті болсын!

Досың Әлия

3. Құрметті Ермек!

Сені келе жатқан Жаңа 2006 жылмен құттықтаймын!

Өмірің ұзақ, денсаулығың мықты, еңбегің табысты болуына тілектес досың Ербол.

4. Аса құрметті Фарида!

Сізді 8 Наурыз мерекесімен құттықтаймын!

Сізге бақыт, денсаулық, табысты еңбек тілеймін.

Досыңыз Арман

--------------------------------------------

Келе жатқан – наступающий, ұзақ – долгий, аса – очень, мықты – крепкий, табысты – успешный, жемісті – плодотворный, тілектес – желающий.

J Келе жатқан мерекемен досыңызды, әріптесіңізді құттықтаңыз - Поздравьте друга (подругу, коллегу) с наступающим праздником.

? Басқа қалада тұратын әпкеңізді жеделхат арқылы туған күнімен құттықтаңыз - На день рождения пошлите телеграмму Вашей сестре, которая живет в другом городе.

Телефон арқылы әріптесіңізді Наурыз мерекесімен құттықтаңыз - По телефону поздравьте коллегу с праздником Наурыз.

Запомните синонимы:

Керек – қажет, қуану – шаттану (радоваться), сәлемдесу – қол алысу, нашар – жаман, жұмыс – іс, жаңалық (новость) - өзгеріс, мәслихат – мәжіліс, уақыт – мезгіл, рақмет айту – алғыс айту (благодарить), талантты – талапты – дарынды, шыншыл - әділ, бастық – басшы, ақпарат – мәлімет (информация), уақыт – кез, көпшілік – жұрт (общество, масса), арнайы – арнаулы (специальный), еңбек – іс.

Антонимы:

Нашар – жақсы, қуаныш – реніш, кең – тар, қиын – жеңіл, жоғары – төмен, биік – аласа, алыс – жақын, ашық – жабық, ерте – кеш, келу – кету, апару - әкелу, бару – келу, иә - жоқ, күн – түн, ақ – қара, қысқа – ұзын, үлкен – кішкентай, бар – жоқ, көп – аз.

ҮСТЕУ-НАРЕЧИЕ

Разряды наречий:

ҮстеуОбозначаетОтвечает на вопросы

1Мекен

үстеуіМесто, в котором совершается действие или указывает направление движения предметов.

Қайда? Қайдан? Төменде көл бар. Ол бізден алыс тұрады.

2Мезгіл

үстеуіВремя, в которое совершается действиеҚашан? Қашаннан? Қашанға дейін? Бүгін ерте кел. Түске дейін әкел.

3Себеп-салдар үстеуіПричину действияНеге? Неліктен? Не себептен? Олар білім алуға келеді. Сен маған босқа келме.

4Сын-бейне үстеуіСпособ совершения действияҚалай? Қалайша? Қайтіп? (каким способом?). Ол тез жазады.

5Мақсат үстеуіЦель действияНе үшін? Не мақсатпен? (с какой целью?). Жас қыз қалаға оқуға түсуге келеді.

6Мөлшер үстеуіКоличество и меруҚанша? Қаншама? (как много?). Біз біраз кешігіп келеміз.

Жоғарыда берілген кесте бойынша білім деңгейіңізді тексеріңіз. Мысалдар келтіріңіз. - Проверьте свои знания при помощи вышеприведенной таблицы. Приведите примеры.

ҮСТЕУ

Ü

Ú

Ö

Û

ÞЖауын

Қар

Найзағай

Бұршақ

Жел

Боран

Тұманылғи, бүгін, ертең, аздап, анда-санда, жиі, сирек, қазір, үнемі, көктемде, қыста, жазда, күзде, кеште, таңертең, түске қарай, қыстыгүні, жаздыгүніжауады, жауып тұр, жауып жатыр, жарқылдай-ды, күркірейді, күркіреп жатыр, соғады, соғып тұр, түседі, түсіп тұр

Жанаралдымен, әуелі, биыл, былтыр, күндіз, күні-түні, өткен жолы, үзбей, біраз, қыруар, көп, талай, кеше, күні бойы, кешеден бері

кітап оқыды

Машинаілгері, кейін, әрі, бері, алға, жоғары қарай, төмен қарай, артқа қарай, жылдам, баяу, тез, әрең, зорға, шапшаң

жүріп келе жатыр

қозғалды

Сөздік – Словарь: сирек – редко, үнемі – постоянно, түске қарай – к обеду, қыстыгүні – зимой, ылғи – всегда, биыл – в этом году, былтыр – в прошлом году, кешеден бері – со вчерашнего дня, ілгері – вперед.

СЫН ЕСІМНІҢ ЖӘНЕ ҮСТЕУЛЕРДІҢ ШЫРАЙЛАРЫ

Степени сравнения прилагательных и наречий

В казахском языке различают три степени сравнения: жай шырай (положительная степень), салыстырмалы шырай (сравнительная степень), күшейтпелі шырай (превосходная степень).

Жай шырай по форме совпадает с основой Сын есім и называет качество предмета. Мысалы: ақ қар (белый снег), үлкен үй (большой дом), қалың дәптер (толстая тетрадь), ұзын шаш (длинные волосы).

Салыстырмалы шырай образуется от положительной степени с помощью суффиксов:

1) -рақ, -рек – если основа слова оканчивается на гласную: тәттірек, ащырақ.

2) -ырақ, -ірек, -дау, -деу – если основа слова оканчивается на звонкий или сонорный согласный: жеңілірек, тереңдеу.

3) күшейтпелі шырай обозначает высшую степень качества, образуется при помощи сочетания основной формы прилагательного с усилительными словами: ең (самый), өте (очень), аса (весьма), тым (слишком): өте биік үй, ең жақсы күн, тым ыстық шай

Күшейтпелі шырай образуется и следующим способом: к гласной первого слога прибавляется суффикс «п» - (дефис) + слово в положительной степени: жасыл – жап-жасыл, үлкен – үп-үлкен, қызыл – қып-қызыл, жақсы – жап-жақсы.

Глухие согласные к, қ, п в конце будут озвончаться: жарық – жарығырақ, биік – биігірек. Наречие: көп – көбірек.

Запомните. Ақ – ағырақ – аппақ, көк – көгірек-көкпеңбек, биік – биігірек – біп-биік.

? Определите, в какой степени употреблены прилагательные

1. Еділ – еліміздегі ең үлкен өзендердің бірі. 2. Алатаудың ең басында қар жатады. 3. Бүгін күн тым ыстық болды. 4. Ең жақсы үйлер қаланың орталығында салынған екен. 5. Сурет әп-әдемі. 6. Жұмыс өте ауыр.

Восстановите недостающие степени сравнения прилагательных

Қымбат –…– ең қымбат

Үлкен –үлкенірек – …

Ақ –…– аппақ

Қызық –…– өте қызық

… –жақсырақ– …

МОДАЛЬ СӨЗДЕР

модальные слова

Керек (қажет) – необходимо, нужно – Маған оның көмегі керек.

Сияқты – как-будто, как кажется – Ол сен сияқты. Қар жауатын сияқты. Алыста олар келе жатқан сияқты.

Мүмкін (вероятно, возможно, допустимо); шығар (может быть): Шешем үйде шығар. Мүмкін, ертең олар бізге қонаққа келер.

Рас – правда, верно: Рас, көп білген жақсы ғой.

Әрине – конечно, безусловно, бесспорно, несомненно: Әрине, Әсел ең жақсы қыз. Әрине, біздің студенттеріміз жақсы оқып жүр.

ВЫРАЖЕНИЕ МОДАЛЬНОСТИ

В КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ

Значение модальности в казахском языке передает глагол «алу» (в сочетании с деепричастиями) с суффиксами -а, -е, -й. Личные окончания присоединяются к вспомогательному глаголу «алу», который в данном случае переводится на русский язык глаголом «мочь»: Біз қазақша жаз-а аламыз (Мы можем писать по-казахски). Сен ағылшынша жақсы сөйле-й аласың (Ты можешь хорошо говорить по-английски). Ол немісше еркін сөйлей алады (Он может свободно говорить по-немецки).

Отрицательная форма образуется таким образом: ал+ма+суффиксы и личные окончания глагола: Мен өлеңді айта алмадым. Ол келе алмады. При произнесении двух глаголов суффиксы -а,-е редуцируются: бара аласың (бараласың).

— Бұл іс-әрекетті Сіз де істей алатыныңызды айтыңыз - Скажите, что и Вы тоже можете сделать это.

Үлгі: Мен бүгін университетке келе аламын – Мен де университетке келе аламын.

1. Біз кешке теледидардан жақсы фильмді көре аламыз. 2. Жұмыстан соң біз қонаққа бара аламыз. 3. Қыста балалар коньки, шаңғы тебе алады. 4. Ол орыс, бірақ қазақша сөйлей алады. 5. Сіз мына сұраққа жауап бере аласыз. 6. Менің досым билей алады. 7. Дүкеннен азық-түлік алуға бара аламын. 8. Мен сені түсіне алмаймын. 9. Әлия көмектесе алады. 10. Жас маман жақсы дәріс бере алады. 12. Ертең Наурыз мейрамына көшеге

қыдыруға бара аламыз. 13. Әріптесің Абайдың өлеңін жатқа айта алады екен. 14. Ол саған келе алады.

qМына сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.

Ол жоқ сияқты. Олар қонақта шығар. Рас, маған жақсы білім керек. Әрине, ол бізді біледі. Әрине, уақытым болса, саған қонаққа келемін. Мүмкін, ол беске келер.

? Мына сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз. Модаль сөздерді, демеуліктерді, шылауларды қолданыңыз - Переведите данные предложения на казахский язык, используя модальные слова, частицы, союзы.

Сегодня выходной, они возможно дома. 2. Правда, она хороший человек, но строгий начальник. 3. Что вам нужно? – Мне нужна ваша помощь. 4. Они, оказываются, хорошие друзья. 5. Конечно, я приду сегодня. 6. Наверное, они видели тебя на концерте. 7. Это же он! 8. Максим твой друг? 9. Если я не пойду, то сходи ты. 10. Ты знаешь только английский язык? 11. Студенты сдают экзамены и зачеты, поэтому сейчас у них мало свободного времени. 12. Он летом поедет или на Черное море, или на Балтийское море. 13. Дни были теплые, а ночи холодные. 14. На базаре продают и яблоки, и груши, и вишню, и дыни, но они дорогие. 15. Ее отец – врач, а мама – учитель. 16 Девушки и парни идут на дискотеку. 17. Ты похож на маму. 18. Она то письмо напишет, то телеграмму даст, но ответа нет. По-видимому, с ним что-то случилось.

Демеуліктер

Частицы

1. Усилительно-ограничительные: ғана /қана (только); ғой/ қой (же); әсіресе (особенно): Сен ғана боласың. Бүгін Иванов қана жоқ.

Модальные частицы «қой» («ғой») – «ведь» («же») подтверждают сказанное, напоминают собеседнику об известном событии, действии, фактах. Частица «ғой» употребляется после гласных, сонорных, звонких з, ж.: Бұл Алтын ғой. Бұл жақсы ғой. Сіз министрлікте істейсіз ғой.

Частица «қой» употребляется после глухих согласных, звонких б, в, г, д: Ол бастық қой. Ол тәжірибелі педагог қой.

2. Вопросительные: -ма-ме, па-пе, ба-бе (ли); ше (а). Мысалы: Ол келе ме? Сабақ бола ма? Ол жақсы қыз ба? Анау Болат па? Саған менің көмегім керек пе? Ертең сен келесің бе? Ал сен ше?

ЕСІМДІК – МЕСТОИМЕНИЕ

Разряды

ВопросыПримеры

1. Жіктеу есімдіктері (личные)Кім? Кімдер?Ол кім? Мен отыздамын.

2. Сілтеу есімдіктері (указательные)Бұл, мынау,

осы (этот самый),

анау, ана

(тот, та),

сол (тот самый)

Бұл – Арай. Мынау біздің үй. Ана жұмыс ауыр.

3.Өздік есімдік (возвратные)Өз (свой), өзім (я, сама), өзің (ты сам),

өзіңіз (вы сами)Мен өзім осында оқимын. Өзің қайдасың? Өзіңіз қызық екенсіз!

4. Жалпылау есімдік (определительные) Бәрі (все), бүкіл (все), барша (весь),

барлық (все)

Олардың бәрі де келеді. Бүкіл халық тыңдап отыр.

5. Болымсыздық есімдіктері (отрицательные)Ешкім (никто),

Ешқандай (никакой), ешқашан (никогда), ешбір (никого).Түнде көшеде ешкім жоқ. Ешқандай сұрақ жоқ. Мен енді ешқашан келмеймін. Ешбір адамнан сұрама.

6. Белгісіздік есімдіктері (неопределенные)әлдекім (кое-кто), әлдеқайда (где-то), кейбір (некоторый), бірнеше (несколько), әрбір (каждый), әлдеқандай (какой-то).

Кейбір адамдар әлдекімді білмейді екен. Олар бізге бірнеше рет келеді. Әрбір адамның өз мақсаты болады.

7. Сұрау есімдіктері (вопросительные)Кім? Не? Неше? Нешінші? Қалай? Қайда? Қашан? Қайдан?Неше теңге тұрады? Ол не дейді? Қалай айтасың? Қашан барады? Олар қайдан келеді? Кезекші кім екен?

СОЮЗЫ

В казахском языке употребляются следующие союзы:

Соединительные: және, мен, бен, пен, да, де, та, те (и, да). Мысалы: Сабақта оқытушы және студенттер отыр. Осында қыз бен жігіт те бар. Асан мен Үсен де келеді. Әсет пен Әсел келе жатыр.

Союз мен употребляется после: р, л, м, н, ң, й, у. Мысалы: Нан мен май; тау мен тас; қар мен жаңбыр; Жанар мен Анар;

Союз бен употребляется после: з, ж. Мысалы: Қағаз бен қалам да бар. Колледж бен университет – оқу орындары.

Союз пен употребляется после глухих согласных и звонких б, в, г, д. Мысалы: Иванов пен Омаров жоқ. Педагог пен шәкірт әңгімелесіп отыр екен. Үстелдің үстінде кітап пен қалам жатыр.

Противительные: бірақ (но), алайда (но, однако, тем не менее), дегенмен (но, однако). Мысалы: Мына кітап өте қызық екен, бірақ бағасы қымбат. Жұмыс әлі көп, дегенмен демалу қажет.

Разделительные: не, немесе (или), әлде (либо, или), біресе (то). Мысалы: Біресе күн жылы болады, біресе қатты аяз, жел соғады. Сен жұмысқа барасың ба әлде үйде қаласың ба?

Причинные: өйткені, себебі (потому что; из-за того, что; от того, что). Мысалы: Мен кеше жұмыста болмадым, өйткені ауырып қалдым. Ол таңертең телефон соқпайды, себебі уақыты болмайды.

Следственные: сондықтан (поэтому, ввиду). Мысалы: Сондықтан ешнәрсе істей алмаймыз. Біз қазақ тілінен тест арқылы емтихан тапсырамыз, сондықтан қазақ тілін жақсы үйренуіміз керек.

Условные: егер (если), онда (то). Мысалы: Егер олар келмесе, онда біз өзіміз барамыз.

ЕТІСТІКТІҢ КЕЛЕР ШАҒЫ

БУДУЩЕЕ ВРЕМЯ ГЛАГОЛА

Познакомьтесь с двумя видами будущего времени. Сравните формы переходного и предположительного будущего времени. Запомните их образование!

Будущее предположительное время (Болжалды келер шақ) означает вероятное действие (возможно): Мен кел-ер-мін. Образуется путем прибавления суффиксов -ар, -ер – после согласной, -р – после гласной и личных окончаний: Мен айт-ар-мын. Сен көр-ер-сің. Біз тыңда-р-мыз.

«КЕЛУ»

1. Мен келермінБіз келерміз

2. Сен келерсіңСендер келерсіңдер

Сіз келерсізСіздер келерсіздер

3. Ол келерОлар келер

Закрепите Ваши знания. Скажите, что вы будете делать завтра.

Что вы будете делать после окончания университета? – Получу диплом, женюсь, буду работать, зарабатывать много денег, поеду за границу, куплю машину, квартиру, поеду на море, встречусь с другом.

В казахском языке мақсатты келер шақ (будущее время намерения) означает, что действие будет проходить с каким-то намерением и образуется при помощи суффиксов -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек и личных окончаний.

-мақ, -мек – после гласной, сонорных р, л, й, у: Ол келмек. Сен тыңдамақсың.

-бақ, -бек – после звонкой, сонорных м, н, ң: Сіз жазбақсыз ба? Вы намерены писать?

-пақ, -пек – после глухих согласных: Сен өлең айтпақсың. Біз үйге кетпекпіз.

Көп нүктенің орнына қажетті етістікті қойып жазыңыз (мақсатты келер шақ, болжалды келер шақ) – Вместо многоточия вставьте нужный глагол (будущее время намерения, цели).

1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы … . 2. Әкім жаңа қаулыны … . 3. Мен жұмысты сағат тоғызда …. 4. Олар тапсырманы уақытында … . 5. Менің әріптесім мемлекеттік тілді … . 6. Демалыста қайда … ? 7. Бүгін біздің бастығымыз іссапардан ертерек … . 8. Менің досым мақаланы … .

(бастау, бару, келу, орындау, үйрену, жазу, жариялау, талқылау, кету).

Казахский язык богат благословениями – бата. Все искренние пожелания содержатся в них. Запомните некоторые из них и употребляйте их в своей речи (особенно в гостях). С помощью казахско-русского словаря переведите их.

1. Айдай жарқыра, жұлдыздай жылтыра. Маңдайың ашық болсын, дұшпаның қашық болсын.

2. Шаңырағың биік болсын, босағаң берік болсын.

3. Абайдың басын берсін, Жамбылдың жасын берсін. Сәкеннің сәнін берсін, Мұхтардың атағын берсін!

4. Жаңа жыл бақыт жылы болсын, ұлың назарлы, қызың ажарлы болсын!

5. Үй-іші, ауыл-аймақ аман болсын, тыныштық баршамызға заман болсын. Табиғат таусылмайтын риза беріп, тартулы дастарханың тағам болсын!

6. Жаныңда жақсы көрген досың болсын, ағайын, туған-туыс, жекжаттарың – баршасы сау-саламат өсіп-өнсін!

7. Жылың құтты болсын, денсаулығың мықты болсын!

8. Ұлысың оң болсын. Ақ мол болсын. Қайда барсаң жолың болсын!

9. Осындай ойын-сауық бола берсін, үй-іші той думанға тола берсін, өмірдің гүл жайнаған жәннатындай, бақшаңа бақыт құсы қона берсін!

МЕНІҢ ЖҰМЫС КҮНІМ

(Мой рабочий день)

С помощью данного лексического минимума, опишите свой рабочий день. Тұру-вставать, просыпаться

Дене шынықтыру

Жуыну-делать зарядку

-умываться

Таңертеңгі тамақты (асты) ішу-завтракать

Аялдамаға шығу (келу)-выходить на остановку

Автобусқа отыру-садиться в автобус

Жұмысқа келу-приходить на роботу

Түскі асты ішу-обедать

Үйге қайту-возвращаться домой

Ас пісіру-готовить (варить)

Кір жуу-стирать

Жаңа сөздермен сөз тіркестерін (сөйлемдер) құрастырыңыз.

Үлгі: Ерте тұру – Мен ерте тұрамын.

Ал енді мәтінді тыңдайық – Послушаем текст.

Менің жұмыс күнім

Күнде мен сағат жетіде тұрамын. Дене шынықтыру жаттығуларын жасаймын. Жуынамын, тісімді тазалаймын. Төсегімді жинаймын. Сағат жеті жарымда таңертеңгі асымды ішемін. Аялдамаға сағат сегіз жарымда келемін, автобусқа отырамын, кейде жұмысқа жаяу барамын. Жұмыс сағат тоғызда басталады. Түскі үзілісте асханаға барамын. Жұмыстан кейін базарға немесе дүкенге барып азық-түлік сатып аламын, үйге сағат алтыдан кеткенде келемін. Кешкі тамақты пісіремін. Сағат сегізде кешкі тамақты ішеміз. Сонан соң азырақ демаламын, теледидардан көркем фильмді қараймын. Сағат он бірде немесе он екіде ұйықтаймын.

Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сіз нешеде тұрасыз? 2. Дене шынықтыру жаттығуларын жасайсыз ба? 3. Таңертеңгі асты қашан ішесіз? 4. Аялдамаға сағат сегіз жарымда келесіз бе? 5. Жұмысқа немен барасыз? 6. Сіздің жұмысыңыз нешеде басталады? 7. Түскі үзілісте не істейсіз? 8. Жұмыстан кейін қайда барасыз? 9. Азық-түлікті қайдан сатып аласыз? 10. Кешкі тамақты кім пісіреді? 11. Көркем фильмдерді көресіз бе? 12. Сіз қалай демаласыз?

Ауыспалы осы шақта тұрған етістіктерді көрсетіңіз. Олармен сөйлемдер құрастырыңыз.

Үлгі: Тұрамын – Мен күнде ерте тұрамын.

Өзіңіздің жұмыс күніңізді қалай өткізесіз? Шағын мәтін құрастырыңыз.

Демалыс күнді қалай өткізесіз? Әңгімелеп беріңіз. Етістіктерді мақсатты келер шақта қойыңыз (-мақ/-мек, -бақ/-бек, -пақ/-пек жұрнақтарын дұрыс пайдаланыңыз).

Әріптесіңізбен «Жұмыс күні» тақырыбына сұхбаттасыңыз.

Берілген үлгі бойынша жұмыс күніңіз туралы мәлімет беріңіз.

Дүйсенбі

7.15. - дене шынықтыру жаттығуларын жасау.

7.40 - таңертеңгі тамақты ішу.

8.00 - аялдамаға шығу.

8.15 - автобусқа отырып, жұмысқа бару.

9.00 - жұмысты бастау.

9.30 - жиналыс өткізу.13.00

14.00

18.00

18.30

19.00

20.00

23.00-түскі тамақты ішу.

-іссапарға бару, мекеменің жұмысын тексеру.

-үйге қайту.

-достарға телефон соғу.

-кешкі асты ішу.

-демалу: газет, журнал оқу, теледидар көру.

-ұйықтау.

Сіздің құрбыңыз жұмыс істемейді. Ол Сізді қонаққа шақырып отыр. Ал Сіз жұмыс істеп жүрсіз, сондықтан оған қонаққа бара алмайсыз. Бара алмайтыныңыз туралы сыпайы түрде айтып беріңіз. - Ваша подруга не работает. Она приглашает Вас в гости. А Вы работаете, поэтому не можете прийти в гости. Вежливо обоснуйте Ваш отказ.

-Алтынай, сен маған қонаққа кел. Сағат екіге шақырамын.

-Рақмет, Айман. Бірақ екіде мен жұмыста боламын ғой.

-Онда төртке кел.

-Сағат төрттен беске дейін мен мәжілісте боламын.

-Ал сағат беске ше?

-Өкінішке орай, менің бастығым жиналыс өткізеді. Сондықтан мен бесте де жұмыста болуым керек.

ФОРМУЛА ВЫРАЖЕНИЯ НАМЕРЕНИЯ:

Основа глагола + суффикс -айын/-ейін + деп едім

1л. ед.ч.

3л.ед.ч.

1л. мн.ч.

3л. мн.ч.Мен сізге айт + айын деп едім (Я хотел Вам сказать)

Ол жұмыстан сұранайын деп еді (Он хотел бы отпроситься с работы).

Біз жұмыстан сұранайық деп едік (Мы хотели бы отпроситься с работы)

Олар қонаққа келейін деп еді (Они хотели бы прийти в гости)

Выразите свое намерение, используя следующие глаголы: алғыс жариялау – объявить благодарность, қатысу – участвовать, есеп тапсыру – сдать отчет, қол қою – подписывать (ся), мөр басу – ставить печать, хабарлау – объявлять, көшіру – копировать, басу – печатать, көбейту – размножать, қабылдау – принимать.

Қазақ тіліне аударыңыз.

1.Я хотела бы объявить благодарность. 2.Я хотел бы знать. 3.Я хотела бы участвовать. 4.Я хотел сдать отчет. 5.Мы хотели бы участвовать. 6.Мы хотели бы объявить благодарность. 7.Мы хотели бы поставить печать. 8.Мы хотели бы подписать документ. 9.Он хотел бы напечатать. 10.Он хотел бы поставить печать.

Көп нүктенің орнына тиісті етістікті қойыңыз.

1. Таңертең мен … . 2. Сағат он төртте … . 3. Кешке жақын … .4. Жұмыстан кейін … . 5. Жұмыс бабымен бастыққа … . 6. Мәжілістен кейін … . 7. Жылдық есепті … . 8. Іссапардан кейін бөлім бастығына …

Сұрақтарға жауап беріңіз.

Үлгі: 1.Таңертең сіз не істейін деп едіңіз? –Мен бөлім бастығына телефон соғайын деп едім. 2.Түстен кейін олар не істейін деп еді? – Олар құжаттарға мөр басайын деп еді.

1.Сіз сағат онда не істейін деп едіңіз? 2.Алғысты кім жариялайын деп еді? 3.Біз есепті қашан тапсырайық деп едік? 4.Мәжіліске кімдер қатысайын деп еді? 5.Есепті кім басайын деп еді? 6.Бастықтан қашан сұранайын деп едің?

ҚАРАТПА СӨЗДЕР – ОБРАЩЕНИЯ

1. Апай- обращение к женщине, старшей по возрасту.

2. Ағай- обращение к мужчине, старшему по возрасту.

3. Інішек- браток.

4. Жігітім- молодой человек.

5. Қарындас- обращение мужчин к девушкам.

6. Сіңлім- обращение женщин к девушкам.

7. Ата- обращение к дедушке.

8. Әже, апа- обращение к бабушкам, пожилым женщинам.

9. Айналайын- «дорогой» (дорогая), обращение старших к младшим.

10. Балам- сынок.

11. Қызым- доченька, дочка.

12. Қалқам- ласковое обращение старших к младшим.

13. Қарағым- миленький.

14. Шырағым- светик мой.

15. Жеңгей- обращение к жене брата.

16. Ботам- верблюжонок мой.

17. Құлыным- жеребеночек мой.

Употребите необходимое обращение и обратитесь за помощью: где расположено …?

Үлгі: Қарындас, кітапхана қай көшеде орналасқанын айтпайсыз ба? – Ол Конституция көшесінде орналасқан. –Рақмет, айналайын.

- Ғафу (ғапу) етіңіз – извините. Кешіріңіз – извините.

- Кешіріңіз, баспа қай көшеде орналасқан?

- Ол Конституция көшесінде орналасқан.

- Көмегіңізге рақмет, қарағым!

Форма вежливости (значение «пожалуйста»)–суффиксы -шы/-ші: айтшы (скажи, пожалуйста), айтыңызшы (скажите, пожалуйста).

Употребите формы вежливости в Ваших диалогах (телефон соғу, хат жазу, шақыру, көру, қарау…).

ЖІКТІК ЖАЛҒАУ

(Личные окончания)

Личные окончания показывают, что представляют собой данные предметы (кем, чем они являются). В казахском языке существительные, прилагательные, числительные, местоимения, так же как и глаголы, принимают личные окончания: Мен бас маман-мын – Я главный специалист. Бәріміз дос-пыз – Мы все друзья.

Слова с личными окончаниями в предложении всегда выступают в качестве сказуемого.

В отрицательной форме личные окончания присоединяются к слову (отрицанию) емес, в единственном и множественном числе І, ІІ лица. В ІІІ лице не имеет личных окончаний. Например: Сендер оқушы емессіңдер – Вы не школьники.

1ж.Мен заңгер емеспін.

2ж.Сен заңгер емессің.

Сіз заңгер емессіз.

3ж. Ол заңгер емес.Біз заңгерлер емеспіз.

Сендер заңгерлер емессіңдер

Сіздер заңгерлер емессіздер

Олар заңгерлер емес.

< Запомните:

1. После гласных, сонорных прибавляются следующие личные окончания:1ж. Мен заңгер-мін

2ж. Сен заңгер-сің

Сіз заңгер-сіз

3ж. Ол заңгер.Біз заңгерлер-міз

Сендер заңгерлер-сіңдер

Сіздер заңгерлер-сіздер.

Олар заңгерлер.

2. После звонких з, ж прибавляются следующие окончания:1ж.Мен жұмыссыз-бын

2ж.Сен жұмыссыз-сың

Сіз жұмыссыз-сыз

3ж.Ол жұмыссыз.Біз жұмыссыз-быз

Сендер жұмыссыз-сыңдар.

Сіздер жұмыссыз-сыздар

Олар жұмыссыз.

3. После глухих согласных прибавляются следующие окончания:1ж.Мен бастық-пын.

2ж.Сен бастық-сың

Сіз бастық-сыз.

3ж.Ол бастық.Біз бастық-пыз

Сендер бастық-сыңдар.

Сіздер бастық-сыздар.

Олар бастықтар.

Келесі сөздерге жіктік жалғауын қосып жазыңыз (жекеше, көпше) - Просклоняйте следующие существительные (единствен-ное, множественное числа): орынбасар, кеңесші, маман, өкіл, меңгеруші, бөлім бастығы, хатшы, бағдарламашы, саясаткер, ұстаз.

Закрепите Ваши знания по теме Жіктік жалғау, используя нижеприведенные таблицы:

СЫН ЕСІМДЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ

(Спряжение имен прилагательных)

Жекеше түрі (Единственное число)

Жақ

(Лицо)Болымды түрі

(Положительная форма)Жақ

(Лицо)Болымсыз түрі

(Отрицательная форма)

І. МенақылдымынІ. Менақылды емеспін

ІІ. СенақылдысыңІ. Сенақылды емессің

Сізақылдысыз Сізақылды емессіз

ІІІ. ОлақылдыІІІ. Олақылды емес

Көпше түрі (Множественное число)

І. БізақылдымызІ. Бізақылды емеспіз

ІІ. СендерақылдысыңдарІ. Сендерақылды емессіңдер

Сіздер ақылдысыздар Сіздер ақылды емессіздер

ІІІ. ОларақылдыІІІ. Оларақылды емес

САН ЕСІМДЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ (Спряжение имен числительных)

Жекеше түрі (Единственное число)

Жақ

(Лицо)Болымды түрі

(Положительная форма)Жақ

(Лицо)Болымсыз түрі

(Отрицательная форма)

І. МенбіріншімінІ. Менбірінші емеспін

ІІ. СенбіріншісіңІ. Сенбірінші емессің

Сізбіріншісіз Сіз бірінші емессіз

ІІІ. ОлбіріншіІІІ. Олбірінші емес

Көпше түрі (Множественное число)

І. БізбіріншімізІ. Бізбірінші емеспіз

ІІ. СендербіріншісіңдерІ. Сендербірінші емессіңдер

Сіздербіріншісіздер Сіздер бірінші емессіздер

ІІІ. ОларбіріншіІІІ. Оларбірінші емес

ЕСІМДІКТЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ (Спряжение местоимений)

Жекеше түрі (Единственное число)

Жақ

(Лицо)Болымды түрі

(Положительная форма)Жақ

(Лицо)Болымсыз түрі

(Отрицательная форма)

І. МеносындамынІ. Меносында емеспін

ІІ. СеносындасыңІ. Сен

осында емессің

Сізосындасыз Сіз осында емессіз

ІІІ. ОлосындаІІІ. Олосында емес

Көпше түрі (Множественное число)

І. БізосындамызІ. Бізосында емеспіз

ІІ. СендеросындасыңдарІ. Сендеросында емессіңдер

Сіздеросындасыздар Сіздер осында емессіздер

ІІІ. ОларосындаІІІ. Оларосында емес

J Используя личные окончания, назовите свою профессию, профессию коллеги, собеседника.

Үлгі: Мен хатшымын. Ол – елші.

Переведите на русский язык, используя слова, обозначающие профессии, должность.Мен

Сен

Сіз

Ол

Біз

Сендер

Сіздер

Оларқызметкер (служащий), кәсіпкер (предприниматель), әкім, бағдарламашы (программист), тілші, дәрігер (врач), хатшы, бастық, саясаткер (политик), заңгер (юрист), үйлестіруші (координатор), тергеуші (следователь), тыңдаушы (слушатель), маман (специалист), оқытушы (преподаватель), мұғалім (учитель), орынбасар (заместитель), хирург, окулист …

Скажите, что Вы:

- не юрист, а агроном - Мен заңгер емеспін, мен агрономмын

- не врач, а начальник: -Мен дәрігер емеспін, мен бастықпын.

Мәтінді аударыңыз.

1.Сіз білімді мамансыз. 2.Сіз – аға инженерсіз. 3.Сен тыңғылықты қызметкерсің. 4.Сіз белгілі ғалымсыз. 5.Ол білікті экономист. 6.Сен ұқыпты студентсің. 7.Біз тәжірибелі мамандармыз.

Шағын мәтінді аударыңыз.

Сіз экономиссіз. Сіз қаржы министрлігінде жұмыс істейсіз. Сіз қазақша да, орысша да еркін сөйлейсіз. Сіз білімді, ұқыпты, тиянақты қызметкерсіз.

< ЗАПОМНИТЕ!

Алматылық – алматинец (алматинка), астаналық, қостанайлық, қалалық – городской (городская), тараздық, петропавлдық, көкшетаулық, шымкенттік, семейлік, өскемендік, атыраулық, қазақстандық.

Во множественном числе: алматылықтар, петропавлдықтар, астаналықтар…

Напишите в І лице единственного и множественного чисел.

Мен петропавлдықпын – Біз петропавлдықтармыз.

Мен астаналықпын – Біз астаналықпыз.

КОМПЛЕКСНЫЙ ТЕСТ

1. Напишите буквы, характерные для казахского языка. Приведите примеры.

2. Расставьте правильно ударение:

Бастық, орынбасармын, маманмын, келме, барма, ашпа, жұмысқа дейін.

3. Выберите правильную вопросительную частицу.1. Сәлеметсіз …?

2. Сәлемет …?

3. Сәлеметсіздер …?

4. Бүгін мейрам …?

5. Ол бастық …?

6. Олар осында …?а) –пе

ә) –бе

б) –ба

в) –ме

г) –па

д) –ма

4. Укажите синонимы к словам и фразам.1. Жаман

2. Кешіріңіз

3. Амансыз ба?а) ғафу етіңіз

ә) Есенсіз бе?

б) жақсы.

5. Подберите антонимы к словам.1. Жақсы

2. Бүгін

3. Бар

4. Жұмыс күні

а) ертең

ә) жаман

б) демалыс күні

в) жоқ

г) мейрам.

6. Определите, при помощи каких суффиксов в казахском языке образуются порядковые числительные:

а) -а, -е, -й.

ә) -ыншы, -інші.

7. Какой фразой выражают приветствие утром?

а) Қайырлы күн!

ә) Қайырлы таң!

б) Кеш жарық!

8. Какой фразой выражают приветствие днем?

а) Кеш жарық!

ә) Қайырлы күн!

б) Қандай жақсы күн!

9. Какой фразой выражают прощание?

а) Сау болыңыз.

ә) Осында болыңыз.

б) Сәлемет пе?

10. Попросите разрешение войти.

а) Осында ма?

ә) Кіруге рұқсат па?

б) Шығуға рұқсат па?

11. Вы встретили своего друга. Как Вы поздороваетесь с ним?

а) Сәлеметсіздер ме?

ә) Сәлеметсің бе?

б) Сәлеметсіңдер ме?

12. Найдите казахский эквивалент к предложению «Как Вас зовут?»

а) Сенің атың кім?

ә) Сіздің атыңыз кім?

б) Оның аты кім?

13. Найдите соответствия.1. не плохо

2. прекрасно

3. слава богу

4. конечно

5. благодарю

6. извините

7. Как Ваши дела?

8. кто?

9. где?а) тамаша

ә) жаман емес

б) әрине

в) құдайға шүкір

г) алғыс айтамын

д) кешіріңіз

е) Қалыңыз қалай?

ж) қайда?

з) кім?

14.Выберите все подходящие формы поддержания разговора.-Қайырлы таң! Қалыңыз қалай?а) Тамаша

ә) Құдайға шүкір

б) Ертең мейрам

в) Жаман емес.

г) Бүгін сенбі.

15. Представьте себя.

а) Менің аты-жөнім….

ә) Сенің аты –жөнің ….

б) Сіздің аты-жөніңіз….

16. Выберите правильные ответы.Как Вас зовут?

Ваш возраст…

Когда начинается рабочий день?

Когда обеденный перерыв?а) Жұмыс қашан басталады?

ә) Түскі үзіліс қашан?

б) Сіздің атыңыз/ есіміңіз кім?

в) Сіздің жасыңыз …

17. Скажите, что Вы (он) …а) Я – главный специалист.

ә) Я – заместитель.

б) Я – советник.

в) Я – начальник.

г) Я – не врач. 1. Мен орынбасармын.

2. Мен бас маманмын.

3. Мен бастықпын

4. Мен кеңесшімін

5. Мен дәрігер емеспін.

18. Составьте диалог из разных фраз, слов.

1. Танысыңыз. 2.Танысқаныма қуаныштымын. 3.Қайырлы күн! 4.Оның аты Серік. 5.Сәлеметсіз бе? 6.Мынау менің досым. 7.Мен де танысқаныма қуаныштымын. 8.Рақмет.

19. Правильно расположите дни недели.

1.Сейсенбі. 2.Дүйсенбі. 3.Сәрсенбі. 4.Жұма. 5.Бейсенбі. 6.Жексенбі. 7.Сенбі.

20. Скажите, что и Вы тоже работаете в учреждении

а) Мен де мекемеде жұмыс істемеймін.

ә) Мен де мекемеде жұмыс істеймін.

б) Мен де мекемеде жұмыс істемекпін.

РЕПЛИКИ СОГЛАСИЯ/ НЕСОГЛАСИЯ

-Жақсы болды. Жарайды. (Хорошо)

-Келісемін. Құптаймын. (Согласен. Поддерживаю)

-Келіспеймін. Құптамаймын. Мен басқаша ойлаймын (Я думаю иначе / Я другого мнения)

-Ендеше – тогда…

Формулы проявления внимания к собеседнику

Өте қызық! Қызық екен! Қандай қызық!

-Сіздің бірдеңе айтқыңыз келе ме? (Вы что-то хотите сказать?)

-Сіздің бірдеңе айтқыңыз келді ме? (Вы что-то хотели сказать?)

-Сіздің бірдеңе сұрағыңыз келе ме? (Вы что-то хотите спросить?)

Формы аппеляции к простоте.

Байқау қиын емес. (Не трудно найти (определить).

Оңай (легко). Анық (анығында) (Точно) Шынында да (и вправду).

Выражение одобрения

Сөзсіз (Без слов). Дәл солай (Так точно). Бәрекелді (Браво). Тамаша (Прекрасно). Дау жоқ (Спора нет).

Ответ на замечание

Кешіріңіз, мен тырысамын (Извините, я постараюсь).

Кешіріңіз, бұл менің қателігім (Извините, это моя ошибка).

Бұл ендігәрі (екінші рет) қайталанбайды (Это больше (второй раз) не повторится.

ЖҰМЫС ОРНЫ

Лексический минимум

Қабат – этаж, бөлме – комната, кабинет, үлкен – большой, шағын – небольшой, орындық – стул, жұмыс үстелі – рабочий стол, жұмыс кестесі – рабочее расписание, киім ілгіш –

вешалка, күнтізбе – календарь, сағат – часы, қалам – ручка, қағаз – бумага, кең – широкий, просторный, таза - чистый, жылы – теплый, теплая, тепло, перделер – шторы, ілулі тұр – висят, қолайлы – удобная, удобно, жарық – светлая, светло, ұнайды – нравится.

С новыми словами составьте словосочетания, а затем – предложения. Выучите эти слова, переведите новый текст, а затем опишите свое рабочее место.

Менің жұмыс орным

Менің жұмыс орным екінші қабатта, 214-бөлмеде. Бөлме кең, таза, жылы. Ол оңтүстік бетте орналасқан. Бөлмеде бір үлкен жұмыс үстелі бар. Ол терезенің алдында тұр. Үстелдің үстінде күнтізбе (күнпарақ) , қалам, қағаз жатыр. Оң жақта компьютер тұр. Сол жақта телефон тұр. Терезеде әдемі ақ перделер ілулі тұр. Бұрышта шкаф тұр. Шкафтың ішінде менің киімім ілулі тұр. Бөлмем өзіме ұнайды, өйткені ол маған қолайлы және жарық.

Көмекші есімдерді дұрыс аударыңыз.

Терезенің алдында (Перед окном); үстелдің үстінде - ?; шкафтың ішінде - ?

Өзіңіздің жұмыс орныңыз туралы айтып беріңіз.

Берілген мәтіндермен танысыңыз, олардың мазмұндарын айтып беріңіз.

Қуаныштың жұмыс бөлмесі төртінші қабатта орналасқан. Оның жұмыс орны – 402 бөлме. Қуаныштың жұмыс бөлмесі шағын, өте ыңғайлы. Бөлменің терезесі тау жаққа қарайды. Бөлме шағын және жарық. Қуаныштың үстелі бөлменің төр жағында тұр. Бөлменің оң жағында кітап сөресі бар. Бөлменің сол жағында аласа үстел бар. Оның үстінде компьютер тұр. Компьютердің қасында қағаздар жатыр. Қуаныштың үстелінде телефон тұр. Оның нөмірі 53-47-12. Факс нөмірі – 53-47-14.

Из диалога Вы узнаете о том, какое оборудование имеется в комнате. Послушайте.

-Қуаныш, бөлмеңіз жақсы жабдықталған ба? Өзіңізге ыңғайлы ма?

-Иә, маған керектінің бәрі бар: үстел, кітап сөресі, компьютер, телефон, факс.

-Кеңсе жабдықтары да бар ма? / бар шығар? (Есть, наверное / имеется, наверное).

- Иә, кеңсе жабдықтарының бәрі бар. Бәрімен қамтамасыз етті: екі түрлі қағаз, қағаз қыстырғыш, тізбе, іс қағазы, жапсырма шеге, қалам, желім, қайшыға дейін бар.

-Тамаша!

Глоссарий:Жақсы жабдықталған

өзіңізге ыңғайлы

Маған керектінің бәрі

Бар шығар

Бәрімен қамтамасыз етті

Екі түрлі

Жабдық-хорошо оснащен.

-удобно Вам.

Все, что мне нужно.

-наверное, имеется.

-снабдили всем.

-два вида.

-оборудование, оснащение.

ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАҢЫЗ

1. Жаңа сөздермен сөйлемдер құрастырыңыз.

2. Әріптесіңізден оның жұмыс орны қалай жабдықталғанын сұраңыз. Шағын сұхбат жүргізіңіз. Сұхбатта берілген жаңа сөздерді, сөз тіркестерін пайдалануға тырысыңыз.

3. Мына сұхбаттың жалғасын жазыңыз.

-Сәлемет пе, Кәмила? Жол болсын?

-Сәлемет пе, Самал? Мен асығып тұрмын. Бізге жаңа жұмыс орнын берді. Бұрынғы бөлмеміздегі нәрселерді жаңа бөлмеге апарғызу керек.

-Жарайды, сені бөгемейін, жұмысыңды істей бер. Бір кездескенде жаңа жұмыс орны туралы айтып берерсің, сау бол!

Менің пӘтерім (Моя квартира)

Запомните следующий глоссарий: үй – дом, пәтер – квартира, қазыналық үй – казенный дом, жеке меншік үй – частный дом, көп қабатты – многоэтажный, бес қабатты, тоғыз қабатты үй, орталықта – в центре, жылыту жүйесі орталықтан – центральное отопление, бір-бірінен бөлек – изолированнные, дәліз – прихожая, ас үй – кухня, дәретхана – туалет, жуынатын бөлме – ванная, бірге – вместе, совмещенный.

Жаңа сөздермен сөз тіркестерін, одан кейін сөйлемдер құрастырыңыз.

Мына мәтінмен танысыңыз.

Менің пәтерім

Мынау менің пәтерім. Ол бес қабатты үйде орналасқан. Біздің үйіміз Мир көшесінде тұр. Ол оңтүстік бетте, екінші қабатта. Пәтерім екі бөлмелі: төргі бөлме және жатын бөлме. Ас

үй кішкентай. Жуынатын бөлме мен дәретхана бірге. Бөлмелер бір-бірінен бөлек. Кіре берісте үлкен, кең дәліз бар. Одан әрі қарай төргі бөлме. Төргі бөлмеде диван, екі кресло, үстел, орындықтар, журнал үстелі бар. Терезеде ақ перделер ілулі тұр. Еденде жылы кілем жатыр. Бұл бөлме кең. Бұрышта түрлі-түсті теледидар тұр.

Нарисуйте схему Вашей квартиры и подробно расскажите о ней.

Работа в парах. Поинтересуйтесь о квартире Вашего друга.

Отметьте все достоинства Вашей квартиры.

Ситуативные задания:

а) Вы хотите купить новую квартиру. Какой должна быть она по-Вашему представлению?

б) Вы все читаете объявления о продаже квартир. По телефону поговорите с хозяином квартиры.

Үлгі: -Алло, Сіздің пәтеріңіз қай көшеде? Ол орталықта ма? Қаланың қай жағында? Маған орталық керек. Пәтеріңіз неше бөлмелі? Бөлмелері бөлек пе? Жылы ма? Дымқыл емес пе? Ыстық, суық су жақсы аға ма? Газ ылғи бола ма? Үйдің темір есігі бар ма?

Какую мебель купили бы Вы для новой квартиры? Как ее расставите? Можете посоветоваться с дизайнером.

Передайте по-русски содержание следующего текста.

КИІЗ ҮЙ

Киіз үй – Орта Азия көшпенділерінің негізгі баспанасы болған. Ол көшіп-қонуға ыңғайлы. Киіз үй қола дәуірінде пайда болған. Киіз үй негізгі төрт бөлшектен құралады. Олар: кереге, уық, шаңырақ, есік. Олар талдан, қайыңнан, теректен жасалады.

Қазақтың өмірінде киіз үйдің маңызы зор. Ол атадан балаға мұраға қалдырылып отырған. Қазақтар киіз үйдің ішін кілем, жібек жапқыш, тоқылған шимен әдемілеген.

Лексикалық минимум: Көшпенділер-кочевники, негізгі-основной, баспана-жилье, көшіп-қонуға-для перекочевки, дәуір-эпоха, пайда болу-появляться, бөлшек-часть, маңыз-значение, мұра-наследие, әдемілеген-украшали.

КИІЗ ҮЙДІҢ НЕГІЗГІ БӨЛШЕКТЕРІ

Киіз үй негізгі төрт бөлшектен құралады. Олар кереге, уық, шаңырақ, есік. Бұлардың бәрі ағаштың мынадай түрлерінен жасалады: тал, қайың, терек. Ең жақсысы – тал. Кереге, уық, шаңырақты, есікті осы кәсіпке маманданған шебер жасайды. Үйшілер көбінесе талды өзен бойында тұрады. Ол өзендер: Еділ, Жайық, Сырдария және басқа кішірек өзендер. Үйші ағаштан жасайтын бұйымдарын ерте көктемнен бастап, күздің аяғына дейін істейді. Киіз үйдің негізгі төрт бөлшектерін жасау үшін үйшілер мор, тез, үскі деген жабдықтарды пайдаланған.

Лексикалық минимум: Бөлшек – часть; кереге – раздвижная решетчатая основа; көбінесе – в основном, в большинстве случаев; тез – станок для выпрямления изгиба деревянных частей; үскі – станок для просверливания отверстий; мор – печь для расправки дерева; уық – купольные жерди; шаңырақ – круговое навершие; қайың – береза; тал – ива; терек – тополь; бұйым – деталь; пайдаланған – использовали, қанат – крыло; сағанақ – жердь; тор – сетка; төзім – устойчивость; тұрады – состоит; көз – глазок; қиғаш – косая полоска из кожи; түйе – верблюд; өгіз – бык; жылқы – лошадь; тері – кожа; тесу – сверлить; тесік – отверстие; көктеу – наживуливать.

КЕРЕГЕ

Кереге қанаттардан тұрады. Қанат сағанақтан құралады. Керегенің екі түрі болады: жел көз, тор көз. Жел көз қатты желге төзімді, ал тор көз жаңбырлы күндерде су жібермейді. Жел көздің торы үлкен, ағаштары жеңіл, ал тор көздің торы кішкене, ағаштары қалың, ауыр. Сағанақтар қиғаш орналасады. Бір қанатта 20 сағанақ болады. Олардың ұзындығы

210 см-ден 250 см-ге дейін. Сағанақтарды бір-біріне қиғаштап қайыспен көктейді. Қайыстар түйе, өгіз, жылқы терісінен жасалады. Қайыстың екі жағынан түйіндейді.

ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАҢЫЗ

Қазақша айтыңыз - Скажите по-казахски: сильный ветер, дождливые дни, большая сетка, массивная жердь, кожаная полоска, кожаный узел, легкое дерево.

Сұраңыз – Спросите: Кереге деген не? Керегенің неше түрі болады? Жел көз қандай болады? Жаңбырлы күндерде киіз үйге неге су өтпейді? Сағанақтар қалай орналасады? Олардың мөлшерлері қандай? Қазақтың киіз үйлері неше қанатты болады?

Көмектес септікте тұрған сөздерді табыңыз – Найдите слова, которые стоят в Көмектес септік.

ШАҢЫРАҚ

Шаңырақ екі бөлшектен тұрады: шеңбер және күлдіреуіштен. Шаңырақ қайыңнан иіліп жасалады. Ол үшін шебер адам қисық қайыңды жаздың ортасында кесіп алады. Бұл кезде қайыңның шырыны мол, сондықтан оны кептірмей иеді. Шеңберге уық сұғынатын қаламдық тесіледі. Күлдіреуіш жарты ай сияқты шыбықтардан иіледі. Ол арқылы үйге жарық түседі. Түтін содан шығады. Шаңырақ есік «ырғақ», «тіс», «қошқар мүйіз» оюлармен бедерленеді.

Лексикалық минимум: шеңбер – круг; иілу – гнуться; қисық – кривой; кесу – резать, пилить; кептіру – сушить; сұғу – продевать; шыбық – прутик; арқылы – с помощью; қошқар – баран; мүйіз – рог; бедерлену – наносить узор; жарты ай сияқты – как полумесяц.

Мәтіннің мазмұны бойынша төрт сұрақ қойыңыз - Задайте четыре вопроса к тексту

КИІЗ ҮЙДІҢ МАҢЫЗЫ

Қазақтың өмірінде киіз үйдің маңызы зор. Ол атадан балаға мұраға қалдырылып отырылған. Шаңырақ арқылы ұрпақтан- ұрпаққа ата-бабалар рухы, күші жалғасады деп түсінген қазақ халқы. Шаңырақ - әулет, үй мағынасында да пайдаланады. Әулет дәстүрі бойынша ұлдар әкенің үйінен бөлініп жеке шаңырақ иесі болады. Кенже ұл әкесінің шаңырағының иесі, мұрагері болып саналады. Сондықтан бұл үйді «қара шаңырақ» дейді. Егер де киіз үйдің бөлшектері тозса, оларды жаңалайды, шаңырақты сақтайды.

Лексикалық минимум: маңыз – значение, мұра – наследие, ұрпақ – поколение, ата-баба – предки, рух – дух, күш – сила, жалғасу – продолжаться, дәстүр – традиция, бөліну – отделиться, ие – хозяин, кенже – младший сын, тозу – износиться, ошақ – очаг, сақтау – сохранять.

КИІЗ ҮЙДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН МҮЛІКТЕР

Көшпелі қазақ халқы қысы-жазы киіз үйде тұрғандықтан, оларда артық заттар болмаған. Олар киіз үйдің ішін кілем, жібек жапқыш, тоқылған шимен әдемілеген. Ыдыс-аяққа – теген, қазан, ожау, жылқының, қойдың иленген терісінен жасалған торсық пайдаланылған. Пышақ, көздік, орақ, балта, кетпен сияқты қару-жарақ, құрал-саймандар казақтардың арасында күнделікті өмірге қолданылатын заттар ретінде ұсталған.

Мәтіннің мазмұнын айтып беріңіз. Екеуара сұхбаттасыңыздар – Перескажите содержание текста. Побеседуйте в парах.

Дұрыс сөйлемдерді көрсетіңіз - Определите правильные предложения?

1. Киіз үй – қазақ халқының негізгі баспанасы.

2. Киіз үйде қыста ғана тұрған.

3. Киіз үй үш бөлшектен құралады.

4. Керегені балшықтан жасайды.

5. Кереге көздерден тұрады.

6. Бір қанатта 30 сағанақ болады.

7. Күлдіреуіш тік иіледі.

Қазақша киіз үй туралы қысқаша айтып беріңіз (10 сөйлем) – Кратко расскажите о юрте (10 предложений).

Мәтінді тыңдаңыз – Послушайте текст.

МЕНІҢ ОТБАСЫМ (жанұям) (Моя семья)

Менің аты-жөнім Арыстан Еркінұлы. Мен саясаткермін. Мен Түркияда жұмыс істеймін. Менің отбасым бар. Отбасым онша үлкен емес. Отбасымда төрт адам бар: жұбайым, екі балам және мен. Жұбайым – заңгер. Ол қырық бес жаста. Ол сұлу әйел. Ұлым – студент. Ол ақылды жігіт. Ол қазір екінші курста оқып жүр. Әлі үйленбеген. Қызым оқушы. Ол мектепте оныншы сыныпта оқиды. Біз тату-тәтті тұрамыз.

Глоссарий: Отбасы (жанұя) – семья, онша үлкен емес – не очень большая, жұбай – супруг (а), күйеу – муж, күйеу бала – зять, бала – ребенок, ұл – сын, қыз – дочь, девушка, тұрмыста – замужем, тұрмыста емес – незамужем, үйленген – женат, үйленбеген – неженат, тату-тәтті – дружно, жігіт – парень, джигит.

Отбасы мүшелеріне сипаттама беріңіз - Опишите членов семьи.

Үлгі: Менің жұбайым сұлу, елгезек әйел. Ол ақылды, білікті маман. Ол жұмсақ мінезді, қайырымды адам, бірақ қатал бастық. Ол әділ адам.

Слова-подсказки: – әке-шеше (ата-ана) – родители, әже – бабушка, ата – дедушка, аға – старший брат, іні – младший брат, келін – невестка, жеңге – сноха, немере –внук, жиен – внук (со стороны дочери), қарындас – сестренка (по отношению к брату), сіңлі – сестренка, апа (әпке) – сестра.

«Отбасы» тақырыбына екеуара сұхбаттасыңыздар - Побеседуйте друг с другом по теме «Семья».

-Сіздің отбасыңыз үлкен бе?

-Жоқ, отбасым шағын.

-Отбасыңызда неше адам бар?

-Отбасымда үш адам бар: жолдасым, қызым және өзім.

-Жолдасың кім болып істейді?

-Ол заңгер.

«Семейный альбом». Листая семейный альбом, Вы знакомите гостей с членами Вашей семьи.

Бұл менің жолдасым… Бұл менің үлкен балам. Ол … Мына суретте менің қызым, ол екі жасында суретке түсірілген. Қазір ол үлкен бойжеткен. Міне, мына суретпен салыстырыңыз.

Ваша коллега принесла фотографию, на которой изображены члены ее семьи. Расспросите о каждом из них. Мынау Сіздің жолдасыңыз ба? Ал мына сұлу қыз Сіздің қызыңыз ба?…

Мақалдарды қандай жағдайда пайдалануға болады?

1. Тату үйдің тамағы тәтті.

2. Ана – бәйтерек, бала – жапырақ.

3. Әдепті бала – арлы бала, әдепсіз бала – сорлы бала. (Воспитанность ребенка – его счастье, невоспитанность – его же несчастье).

4. Жақсы келін – қызыңдай, жақсы күйеу – ұлыңдай

5. Адам тастай берік, гүлдей нәзік (Человек крепче камня, нежнее цветка).

Послушайте беседу, в которой употреблена одна из пословиц. По аналогии составьте свой диалог.

- Менің ұлым бар. Ол жақсы, ақылды жігіт. Менің ұлым елгезек, қайырымды адам. Мінезі жұмсақ.

- Қандай жақсы жігіт! Әдепті бала – арлы бала, әдепсіз бала – сорлы бала.

Мына сөздермен сөйлемдер құраңыз.

Ақылды бала, кішіпейіл кісі, сүйкімді бойжеткен, сенгіш адам, бақытты отбасы, еңбекқор әке, қызғаншақ күйеу, сезімтал шеше, әсем бойжеткен, ерке бала.

Сөйлемдерді толықтырыңыз - Дополните предложения.

Менің әкемнің аты-жөні … Менің қызымның аты … Менің ұлымның аты … Менің шешемнің аты-жөні … Менің әкемнің аты … Менің жұбайымның аты … Менің қарындасымның аты … Менің ағамның аты … Менің әпкемнің аты …

Сіз жеті атаңызды білесіз бе?

Нарисуйте фамильное дерево.

«Отбасы» тақырыбына бес тестік тапсырма құрастырыңыз.

«Отбасы» тақырыбына сөзжұмбақ құрастырыңыз.

Сөздік диктант жазыңыз: моя семья, родители, отец, мать, сестра, сестренка, старший брат, младший брат, небольшая, дружная.

АДАМ ӨМІРІ – БІР ДӘУІР

Балалық шақ

(13 жасқа дейін)Жастық шақ

(25 жасқа дейін)Есейген шақ

(37 жасқа дейін)

Нәресте, бөбек, сәби, балдырған, бүлдіршін, жеткіншек, бала

Жасөспірім, бозбала, ересек, ұлан, жігіт, бойжеткен

Аға, жігіт, ағасы, еркек, әйел, ана,

тәте, келіншек

Кемел шақ

(49 жасқа дейін)

Аталық шақ

(61-73 жасқа дейін)Қарттық шақ

(85-97 жасқа дейін)

Ел ағасы, отағасы, ана, әке, көкеАта, апа, ақсақал,әжеҚария, қарт, баба

Дүйсенбіден жұмаға дейін

Базовый диалог:

- Берік, Сіз осы аптада іссапарға барасыз ба?

- Жоқ, іссапарға келесі айда барамын. Осы аптада басқа жұмыспен айналысамын (займусь). Жоспар бойынша (по плану):

Дүйсенбіде: бөлімнің мәжілісіне дайындаламын.

Сейсенбіде: мәжіліс өткіземін.

Сәрсенбіде: министрлікке барып есеп беремін (тапсырамын).

Бейсенбіде: сағат оннан он екіге дейін жеке адамдарды қабылдаймын.

Жұмада: бөлімнің жылдық жоспарын бекітуім керек.

-Иә, бүкіл апта бойы жұмыстан қолыңыз босамайды екен ғой.

Есте сақтаңыз - Запомните: Менің қолым бос емес (Я занят). Қолым жұмыстан босамайды.

Келесі тапсырмаларды орындаңыз

Выполните следующие задания

Сіз дүйсенбіден жұмаға дейін қандай жұмыстармен айналысасыз?

Өзіңіздің есебіңізде келесі сөздерді, сөз тіркестерін қолданыңыз -Используйте следующие слова, выражения в своем отчете:

Құжаттарды дайындау, бұйрықтарды тіркеу, бекіту, жіберу, ұйғарым шығару, жариялау, жауап беру, бөлімдердің жұмыстарын тексеру, сөгіс беру … .

Әріптесіңізден аптаның бірінші жартысында не істейтінін сұраңыз - Расспросите у своего коллеги, что он будет делать в первой половине недели.

Скажите, что:

а) Вы на этой неделе сильно заняты, потому что … - Осы аптада қолым жұмыстан босамайды, себебі Министрлікке есеп дайындауым керек.

ә) Вы сильно заняты во второй половине недели, так как … - .

Сіз істеп жүрген бөлімнің жұмыс кестесін жазыңыз - Напишите распорядок (режим) работы вашего отдела.

Үлгі бойынша сұхбат құрастырыңыз – По аналогии составьте свой диалог.

-Алма, маған келіп кетші (кіріп шық).

-Кешіріңіз, қазір менің қолым бос емес, өйткені мен бастығыма қажетті құжатты басып жатырмын. Ол кісі сағат он жарымда баяндама жасайды.

Қолымнан не келеді? / Не істей аламын? (Что могу сделать?) Мен не істей аламын?

Сен не істей аласың?

Сіз не істей аласыз?

Ол не істей алады?-Мен оқи аламын.

-Сен қазақша жаза аласың.

-Сіз немісше сөйлей аласыз.

-Ол қазақша түсіне алады.

Вопросы и ответы со значением «МОЧЬ»

Основа глагола + суффикс –а / -е, -й + глагол «алу» с личными окончаниями:

-а / -е – если основа глагола оканчивается на согласный звук:

-й – если основа глагола оканчивается на гласный звук:

Жекеше түрі

1. Мен қазақша жаза аламын. - Я могу писать по-казахски

2. Сен қазақша жаза аласың. Ты можешь писать по-казахски

Сіз қазақша жаза аласыз. - Вы можете писать по- казахски

3. Ол қазақша жаза алады. - Он может писать по-казахски

Көпше түрі

1. Біз қазақша жаза аламыз. - Мы можем писать по-казахски

2. Сендер қазақша жаза аласыңдар. - Вы можете писать по-казахски

Сіздер қазақша жаза аласыздар. - Вы можете писать по-казахски

3. Олар қазақша жаза алады. - Они могут писать по-казахски

1. Мен

2. Сен

Сіз

3. Ол

компьютерде

істейаламын

аласың

аласыз

алады

1.Біз

2.Сендер

Сіздер

3.Олар

компьютерде

істейаламыз

аласыңдар

аласыздар

алады

Отрицательная форма образуется при помощи суффикса отрицания -ма + -й+личные окончания: Мен қазақша жаза ал + ма + й + мын (Я не могу писать по-казахски). Сіз ағылшынша сөйлей ал + ма + й + сыз (Вы не можете говорить по-английски).

Образцы базовых диалогов:

1. -Сен не істей аласың?

-Мен қазақша, ағылшынша оқи аламын.

2. -Сіз не істей аласыз?

-Мен түрікше жаза аламын.

3. -Сіз компьютерде жұмыс істей аласыз ба?

- Әрине, мен компьютерде жұмыс істей аламын.

Скажите, что Вы умеете делать

Подсказки: тоқу (вязать), тігу (шить), пісіру (готовить, варить), келісу (договариваться), сену (верить).

Скажите, что и Вы тоже можете сделать это – Бүгін мен жұмысқа бара аламын – Мен де жұмысқа бара аламын.

Жұмыс басталар алдында

(Перед началом работы)

-Жұмыс басталар алдында бөлім бастығы жиналыс өткізеді.

-Жиналыста не туралы айтады?

-Біріншіден, жұмыс тәртібіне назар аудару керек. Екіншіден, жеке адамдарды сыпайы қабылдау керек. Үшіншіден, жұмысқа кешікпей келу керек. Уақытында шешім қабылдау керек. Міне, бастық осыларға назар аударады.

Используйте в повседневной речи эти выражения:

Жиналыс – собрание, біріншіден – во-первых, жұмыс тәртібі – порядок работы, назар аудару – обратить внимание, кешікпей келу – не опаздывать, уақытында - вовремя, шешім – решение, қабылдау – принимать.

Жұмыстан кейін не істейсіз?

(Что будете делать после работы?)-Мен жұмыстан кейінүйге барамын.

бассейнге барамын.

моншаға барамын.

саяжайға барамын.

базарға барамын.

қонаққа барамын.

досыммен кездесемін.

туысыма телефон соғамын.

шешемнің қал-жағдайын білемін

әмбебап дүкеніне барамын.

үй-ішін жинаймын.

кешкі тамақты дайындаймын.

— Ал Сіз жұмыстан кейін қайда барасыз?

ТАБЫС СЕПТІК (Винительный падеж)

Сұрақтары:Кімді? Кімдерді? (кого?) Нені? Нелерді? (что?)

Жалғаулары:-ны/ -ні/ -н, -ды/-ді, -ты/-ті,.

Табыс септік используется для обозначения объекта, на который направлено действие. В предложении выступает в качестве прямого дополнения.

Варианты падежных окончаний:-ны/-ні

-ды/-ді

гласные: қала+ны, ана+ны, шеше+ні…

звонкие з, ж, сонорные й, л, м, н, ң, р, у: қыз+ды, үй+ді, адам +ды…

-ты/-тіглухие согласные: кітап+ты, ағаш+ты…

-нпритяж.окончания ІІІ л. –сы/-сі, -ы/-і: дәптері+н, анасы+н …

Личные местоимения в Табыс септік:Іл. Мені – меня

ІІл. Сені – тебя

Сізді – Вас

ІІІл. Оны – его, ееБізді (біздерді) – нас

Сендерді – вас

Сіздерді – Вас

Оларды – их

Объясните правила присоединения окончаний Табыс септік к следующим словам, переведите их на русский язык.

Қаулыны, төрағаны, сарайды, өкілді, заңды, өкімді, негізді, хатты, өкіметті, заң жобасын, үкіметін, Жолдауды,

Табыс септікте тұрған сөздерді көрсетіңіз. Сұхбатты аударыңыз.

- Сізге не істеу керек?

-Маған, біріншіден, бұйрықты орындау керек. Екіншіден, құжаттарды дайындау керек. Қағаздарға қол қою керек. Көшірмені әкелу керек. Жеке іс қағазын толтыру қажет. Бастықты күту (тосу) керек. Өмірбаянды жазу керек.

Сұхбат бойынша сұрақтар қойыңыз. Әріптесіңіз оларға жауап берсін.

Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.

Жұмысқа орналасу үшін конкурсқа қатысу керек. Конкурсқа қатысу үшін қандай құжаттарды дайындау керек? Мынадай құжаттарды дайындау керек: жеке іс парағын, 4 фотосуретті, жоғары білімі туралы дипломның көшірмесін, өмірбаян-резюмені, төлқұжатты. Маман іскер, білікті болуы керек. Қазақ, ағылшын тілдерін жақсы білуі керек. Компьютерде жұмыс істей алу керек.

Сөйлемдерді аяқтаңыз.

1.Жұмысты уақытында... 2.Тапсырманы бүгін … 3.Кітапты кітапханаға…4.Бұйрықты орындау… 5.Жеке іс қағазын…6.Ыстық тамақты… 7.Керек құжатты банкіге… .

ӨТКЕН ШАҚ (Прошедшее время глагола)

Образуется это время путем присоединения к основе глагола суффиксов –ды/-ді, -ты/-ті и личных окончаний. Например: Кеше мен қызық кітап оқыдым –(Вчера я читал интересную книгу). Сен құжатты әкелдің (Ты принес документ).

Суффиксы –ды/-ді пишутся, если основа глагола оканчивается на гласные, звонкие согласные, сонорные: алды, берді, құлады…

Суффиксы –ты/-ті пишутся, если основа глагола оканчивается на глухие согласные: Кеше мен үйге кеш кеттім. При этом звонкие б, г, ғ оглушаются: шығу – шықтым, табу – таптым, төгу – төктім.

Личные окончания легко запомнить на примере спряжения глагола

«жазу» (писать).

1 жақ. Мен жаз+ды+м

2 жақ. Сен жаз+ды+ң

Сіз жаз+ды+ңыз

3 жақ. Ол жаз+дыБіз жаз+ды+қ

Сендер жаз+ды+ңдар

Сіздер жаз+ды+ңыздар

Олар жаз+ды

«келу» (приходить)

1 жақ. Мен кел+ді+м

2 жақ. Сен кел+ді+ң

Сіз кел+ді+ңіз

3 жақ. Ол кел+діБіл кел+ді+к

Сендер кел+ді+ңдер

Сіздер кел+ді+ңіздер

Олар кел+ді

Отрицательная форма глагола в Өткен шақ образуется по схеме:

основа глагола + отрицательный суффикс –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе + суффикс –ды/-ді: Мен бармадым (Я не ходил(а). Сен келмедің (Ты не пришел).

Закрепите Ваши знания по теме «Өткен шақ»

1. По аналогии составьте диалог, в котором действие происходило в прошлом.

-Сіз кеше қайда болдыңыз?

–Кеше мен жұмыста болдым.

-Жұмыста не істедіңіз?

– Жұмыста құжаттарды тапсырдым, хаттарға жауап бердім, жеке адамдарды қабылдадым.

2. Шағын диалогты тыңдап, қазақ тіліне аударыңыз.

-Сіз кеше жұмыстан неге ерте кетіп қалдыңыз?

-Кеше мен жұмыстан ерте кетіп қалдым, өйткені басым қатты ауырды.

-Бастықтан сұрандыңыз ба?

-Жоқ, бастық мәслихатта болды.

-Онда оның орынбасарынан неге сұранбадыңыз?

-Орынбасар жұмыстан босатпады.

3. В тексте диалога найдите глаголы, которые стоят в отрицательной форме в өткен шақ.

4. Қазақшаға аударыңыз.

1.Начальник принимал посетителей. 2.Он утвердил приказ. 3.Я взяла нужный документ. 4.Вы были у заместителя? 5.Они подписали приказ. 6.Вы приехали из командировки вчера. 7.Вы были на работе? 8.В субботу мы не работали. 9.Мы участвовали на выборах. 10.Вчера я заболела, поэтому рано ушла с работы. 11.Начальник объявил благодарность. 12.Собрания не было. 13.Я сделала сообщение. 14.Мы выступили на заседании.

5. Расскажите, что Вы делали вчера на работе. А что Вы не сделали в понедельник на работе?

6. Расскажите о себе: в каком году, где Вы родились, когда закончили школу, где учились, где работали, в каких странах были (в командировке, по путевке).

7. Напишите объяснение Вашему начальнику о причине Вашего отсутствия на работе.

Үлгі: -Кеше мен жұмыста болмадым (болған жоқпын). Себебі: мен ауырып қалдым. Қызуым қатты болды. Мен емханаға бардым. Кезекте көп отырдым, сондықтан Сізге телефон соқпадым…

АЗЫҚ-ТҮЛІК ДҮКЕНІ

Лексикалық минимуммен танысыңыз: азық-түлік дүкені - продуктовый магазин, нан бөлімі – хлебный отдел, сүт бөлімі – молочный отдел, ет бөлімі –мясной отдел, тәтті тағамдар бөлімі – отдел “Сладости”, қант – сахар, кәмпит – конфеты құмшекер – сахар-песок, жарма – крупа, қарақұмық – гречка, күріш – рис, кеспе – лапша, кілегей – сливки, май – масло, қаймақ – сметана, сүзбе – творог, ірімшік – сыр, еріткен май – топленое масло, айран – кефир, сүт – молоко, алуа – халва, бір қорап кәмпит – коробка конфет, арақ – водка, шарап – вино, тоқаш – булочка, нан – хлеб, ақ нан – белый хлеб, қара нан – серый хлеб, жаңа піскен нан – свежий хлеб, ет – мясо, шошқа еті – свинина, қой еті – баранина, сиыр еті – говядина, жылқы еті – конина, шұжық – колбаса, бауыр – печень, бүйрек – почка, сүйек – кость, жүрек – сердце, қаз еті – гусиное мясо, тауық еті - курица, алма – яблоко, алмұрт – груша, сәбіз – морковь, картоп – картофель, қияр – огурец, пияз – лук, сарымсақ – чеснок, қызанақ – помидор, қырыққабат – капуста, шалғам – редиска, аскөк – укроп.

Используйте новую лексику в словосочетаниях, а затем в предложениях: кәмпит - арзан кәмпит-Дүкенде кәмпиттер арзан емес.

Нан бөлімі

Нан бөлімінде ақ нан, қара нан, тоқаштар, жұқа нан сатады. Олар жұмсақ, дәмді. Бір бөлке ақ нан неше теңге тұрады екен? –Бір бөлке ақ нан 27 теңге тұрады. Ал бір тоқаш қанша тұрады екен? –Бір тоқаш 5 немесе сегіз теңге тұрады. Тоқаштар әр түрлі болады. Кішкентай тоқаш арзан болады. Нан бөлімінде кеспе, ұн да сатады. 1 кг ұн 30 теңге. Нан бөлімінде кезек болады. Адамдар кезекке тұрады. Таңертең жаңа піскен нан сатады.

А теперь послушайте диалог в “Хлебном отделе”.

-Нан жаңа піскен бе?

-Әрине, біз ылғи жаңа піскен нанды сатамыз.

-Маған бір бөлке ақ нан, екі тоқаш беріңізші.

-Нан – 27 теңге, ал екі тоқаш он алты теңге тұрады. Сізден 43 теңге.

-Міне, ақшаны алыңыз. Рақмет.

Сүт бөлімінде

-Бір литр сүт неше теңге тұрады?

-Бір литр сүт отыз екі теңге тұрады.

-Маған бір литр сүт, жарты кг май өлшеңізші.

-Қаймақ алмайсыз ба?

-Жоқ, рақмет. Қанша төлеуім керек?

-Жүз тоқсан теңге төлейсіз.

Тәтті тағамдар бөлімінде

-Маған 1 кг кәмпит өлшеп беріңізші.

-Міне, алыңыз. Тағы не алайын деп едіңіз?

-1 қорап кәмпит қанша тұрады екен?

-Жүз елу теңге тұрады. Сатып аласыз ба?

-Жоқ, келесі жолы алармын. Қазір ақшам аз екен.

Арақ-шарап бөлімінде

-Мен екі шөлмек арақ алайын деп едім.

-Үш жүз он теңге. Тағы да бірдеңе аласыз ба? Жақсы шараптар да бар. Олардың бағасы қымбат емес. Мерекеге қарсы алмайсыз ба?

-1 шөлмек шарап қанша тұрады?

-Екі жүз елу теңге тұрады. Бұл ең арзан шарап.

-Онда маған екі шөлмек ақ арақ, бір шарап және екі шампан беріңіз.

-Жақсы, міне, алыңыз. Мерекеңіз құтты болсын!

-Рақмет, бірге болсын. Сау болыңыз!

Инсценируйте диалоги между покупателем и продавцом

а) хлебного отдела б) вино-водочного отдела

Послушайте беседу продавца мясного отдела с покупателем. По аналогии составьте свой диалог.

- Ет алыңыз. Бүгінгі ет жақсы, майлы.

- Жылқы еті бар ма?

- Жылқы етінің бір килограмы үш жүз сексен теңге тұрады. Қанша өлшейін?

- Жас ет болса 2 килограмм өлшеңіз. Қазы неше теңге тұрады? Шұжық ше?

- Қазы қымбат, төрт жүз елу теңге. Шұжық бар ма?

- Ертең келіңіз. Қазір жоқ.

- Жақсы, онда екі килограмм ет өлшеп беріңіз.

Ситуативтік тапсырманы орындаңыз

На пороге Новый год. Какие продукты Вы купите на новогодний стол? Заранее позаботьтесь о них, т.к. к Новому году цены вырастут, не так ли?

БАЗАРДА

Жұмыстан кейін мен базарға барып көкөніс, жеміс, жидек сатып аламын. Біздің базар Интернационал көшесінде орналасқан. Ол “Алтын базар” деп аталады.

Көкөніс, жеміс-жидек жабық ғимараттың ішінде сатылады. Сөрелердің үстінде алмалар, алмұрттар, пияз, сарымсақ, жүзім үйіліп жатыр. Олардың бағалары қымбат. Мысалы: бір кг алма – сексен теңге, сәбіз – отыз теңге тұрады. Картоп та, қызылша да базарда көп.

Базарда сатушылар бағаларды кейде кемітеді. Егер көбірек алсаң, онда бағасы да арзанырақ болады.

Келесі қатардан ет сатып алуға болады. Мұнда қой еті де, сиыр еті мен жылқы еті де бар. Шошқа еті қымбатырақ болады.

Сүт тағамдарын мына қатардан сатып аласыз. Қазір майдың 1 килограмы 280 теңге, өйткені қазір қыс қой. Қыста май қымбат болады. Базардың ішінде гүлдерді де сатады. Егер досыңыздың туған күніне гүл керек болса, жап-жақсы раушан, қалампыр гүлдерін сатып алуға болады.

Біздің базарымыз сағат сегізден он сегізге дейін жұмыс істейді. Осы уақытта базар ашық болады, үзіліс болмайды.

Ситуативтік тапсырмаларды орындаңыз

1. В Вашем холодильнике нет запаса продуктов. Какие продукты Вы купите на базаре в первую очередь?

2. Вы собираетесь на день рождения. Инсценируйте диалог между Вами и продавцом цветов.

Слова-подсказки: Арзанырақ сатуға болмай ма? Мына алманы салмаңызшы, ол нашар екен. Мына сәбіз маған ұнамай тұр, бағасын кемітіңізші, кемітсеңіз, мен көбірек алар едім.

Расскажите, почему продукты Вы обычно покупаете на нашем базаре.

- Сіз азық-түлікті неге базардан аласыз?

- Өйткені базарда олардың бағалары арзанырақ

Қазақша айтыңыз.

Наш базар называется “Алтын базар”. Базар работает с 8 до 18 часов. Перерыва нет. Здесь продукты дешевле, поэтому люди покупают продукты здесь.Если Вам нужно купить овощи, фрукты, сходите на базар. Там они дешевле, чем в магазинах.

Озаглавьте каждый абзац текста «Базарда».

Составьте 5 тестовых заданий к тексту.

Напишите сочинение на тему “Наш базар”.

КАК ДОБРАТЬСЯ ДО ОПРЕДЕЛЕННОГО МЕСТА (ПУНКТА)?

Лексикалық минимум: айту-сказать, айтшы-скажи, пожалуйста, айтыңызшы-скажите, пожалуйста, Айтпайсыз ба?Не скажете ли?жету-достигать, добираться, қалай?-как?, каким образом?, жетуге болады-можно добраться, аялдама-остановка, түсу-сходить, выходить, көмек (жәрдем)-помощь, жүру-ходить, жаяу жүру-ходить пешком, алыс-далеко, далекий, жақын-близко, близкий, бару-ехать, идти.

Жаңа сөздер мен сөз тіркестерін сөйлем ішінде қолданыңыз.

Үлгі: Келесі аялдама – следующая остановка. Сіз келесі аялдамада түсесіз.

Послушайте и переведите базовые диалоги на русский язык. На основе этих диалогов составьте свои.

Бірінші сұхбат:

-Әкімдікке қалай жетуге болатынын айтыңызшы.

-Әкімдікке дейін нөмірі екінші автобус, №2 троллейбус барады.

-Қай аялдамадан түсу керек?

-“Алтын базар” аялдамасынан түсесіз.

-Көмегіңізге көп рақмет.

-Оқасы жоқ

Екінші сұхбат:

-Университетке қалай баруға болатынын айтып жібермейсіз бе?

-Университетке дейін №7-ші автобус жүреді. “Мир” аялдамасынан түсесіз де, тура жүресіз.

-Рақмет.

Үшінші сұхбат:

-Кешіріңіз, вокзалға қалай жетуге болады екен?

-Вокзалға мына автобустар жүреді: №2, №25.

-Рақмет.

Төртінші сұхбат:

-Сіз үйіңізге дейін немен барасыз?

-Мен үйге жаяу барамын.

Бесінші сұхбат:

-Сіз үйге немен барасыз?

-Мен үйге дейін №25 автобуспен барамын, өйткені мен осы арадан алыс тұрамын.

Мына тапсырмаларды орындаңыз.

Жұмыс орныңыз қай жерде орналасқан? Жұмысқа қандай көлікпен барасыз? Әріптесіңіз жұмысына қандай көлікпен барады екен?

Сөйлемдерді толықтырыңыз.

1. Айтыңызшы, бұл жерден орталыққа …? 2. Әкімдікке нешінші …? 3. Мен жұмысқа нөмірі …. 4. Мен түскі үзілісте үйге барып түскі тамағымды ішемін, өйткені …. 5. Маған базарға дейін нешінші автобуспен…? 6. Келесі аялдама …? 7. Вокзалға дейін …. 8. Сіз үйге жаяу…? – Иә, өйткені мен жақын…. 9. Қай аялдамадан…? 10. Сізге “Жабаев” аялдамасынан ….

Қала ішін бағдарлау

Ориентация в городе

Шағын сұхбатпен танысыңыз.

- Кешіріңіз, темір жол вокзалына қалай баруға болады?

- Екінші автобусқа отырыңыз.

- Рақмет.

- Жолыңыз болсын!

Аталған жерлерге қалай жетуге болатынын сұраңыз.

1. В театр…

2. К рынку…

3. На вокзал…

4. В аэропорт…

Вокзал осы арадан алыс па, жақын ба? Қазақша сұраңыз.

- Вокзал алыс па? Жаяу бара аламын ба?

- Аса алыс емес. Осы арадан екі аялдама ғана.

Сіз жолдан адастыңыз:

- Мен жолдан адастым. Маған жөн сілтеп жіберіңізші (укажите мне, пожалуйста, путь). Мен Жұмабаев көшесіндегі жүз бірінші үйді таба алмай жүрмін.

- Осы көшемен тура жүре бересіз, оң жақтағы бес қабатты ғимарат жүз бірінші үй болады.

таба алмай жүрмін – не могу найти

Вокзалдан орталыққа дейін қандай көлік жүреді?

- Орталыққа қандай көлік барады?

- Орталыққа троллейбус та, автобус та жүреді.

?Сөйлемдерді қазақ тіліне аударып, жауап беріңіз.

1. Извините, как можно доехать до железнодорожного вокзала? – …

2. Далеко ли до гостиницы? – …

3. Как проехать в аэропорт? – …

4. Вокзал в черте города. – …

5. Поверните направо. – … Поверните налево. – …

6. Где Центральный базар? – …

7. Поезжайте на автобусе номер два. – …

8. Выходите на следующей остановке. – …

v КӨЛІК

(транспорт)

Лексикалық минимум: ғафу етіңіз (ғапу етіңіз) – извините, жолақы – стоимость проезда (плата за проезд), орын – место, бос – свободно, өтіп кету – пройти, рұқсат ету – разрешить, жолаушы – пассажир, түсу – выйти, жету – добираться, төлеу – платить.

Шағын сұхбаттарды тыңдаңыз:

1.- Мен Жабаев көшесіне дейін бармақпын. Айтыңызшы, мына

троллейбуспен жете аламын ба?

- Иә, жете аласыз.

- Жолақы неше теңге?

- Жолақы жиырма теңге.

2. - Келесі қай аялдама?

- Келесі аялдама «Жабаев көшесі» деп аталады.

- Онда мен өтіп кетейін. (Тогда я пройду).

Ситуативтік тапсырмалар.

Ваш собеседник выражает свое мнение. Вежливо не согласитесь с ним:

- Жолақы он бес теңге шығар.

- Жоқ, жолақы жиырма теңге.

Вы выражаете свою просьбу. Ваш собеседник соглашается.

- Өтіп кетуге рұқсат етіңізші. (Разрешите пройти).

- Өтіңіз.

- Мына бос орынға отыруға рұқсат етіңізші.

- Отырыңыз.

- Келесі аялдамадан түсуге рұқсат етіңізші.

- Түсіңіз.

- Ақшаны билетке беріп жіберіңізші. (Передайте, пожалуйста, деньги на билет).

Сөйлемдерді қазақша жазыңыз.

Я намерен поехать домой на автобусе. Я намерен заплатить за билет 20 тенге. Я намерен передать на билет. Я намерен выйти на следующей остановке. Я намерен выйти на остановке «Алтын базар». Я намерен сесть на свободное место.

ЖЫЛ МЕЗГІЛДЕРІ (Времена года)

АУА РАЙЫ (Погода)

Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз. Сұрақ-жауап арқылы сұхбаттасыңыз.

Бір жылда төрт мезгіл бар: қыс, көктем, жаз, күз. Қыс айлары: желтоқсан, қаңтар, ақпан. Көктем айлары: наурыз, сәуір, мамыр. Жаз айлары: маусым, шілде, тамыз. Күз айлары: қыркүйек, қазан, қараша.

Менің ең жақсы көретін жыл мезгілім – жаз. Өйткені жазда күндер ұзақ, ыстық болады. Жазда аспан ашық, бұлтсыз. Ыстық жел соғады. Адамдар күннің көзіне күйеді, суға түседі. Жазғы демалысқа не жетсін! Менің демалысым да жазда болады.

Қыс туралы мәлімет. Қыс неге ұнайтынын айтып беріңіз.

Маған қыс ұнайды. Қыста менің туған күнім. Қыста күндер суық, аязды және қысқа болады. Қар жауады, боран соғады. Жаңа жыл мерекесін желтоқсанның отыз бірінде қарсы алады. Қыста ауаның температурасы 25-35 градусқа дейін суық болады.

Кейбір адамдарға күз ұнайды. Күзде күн салқын, жиі жаңбыр жауады. Көктем де адамдарға ұнайды екен. Көктемде табиғат қысқы ұйқысынан оянады, ағаштар бүршік атады. Күн жылына бастайды, қар ериді, самал жел соғады. Көктемде Наурыз мерекесі, әйелдер күні, Жеңіс күні мерекелері болады.

Тапсырмаларды дұрыс орындаңыз

1. Әріптесіңізбен жыл мезгілдері, ауа райы жөнінде сөйлесіңіз.

2. “Менің ең жақсы көретін жыл мезгілім” тақырыбына шығарма жазыңыз.

3. Бүгін, ертең, апта бойы ауа райы қандай болады? Болжам жасаңыз.

4. Қарсы келіңіз – Возразите.

Үлгі: Қыста күн ыстық болады. –Жоқ, Сіз қателесесіз, қыста күн суық болады.

Күзде жауын-шашын болмайды. – Жоқ, дұрыс емес. Сіз қателесесіз. Күзде жауын-шашын болады. Жиі жаңбыр жауады.

5. Біздің өлкеміздің қысы, көктемі, жазы, күзі Сізге ұнай ма?

ІЛІК СЕПТІК

(Родительный падеж)

Сұрақтары:

Жалғаулары:Кімнің? Кімдердің? (чей?) ,

Ненің? Нелердің? (чей? Чего?)

-дың/-дің, -тың/-тің, -ның/-нің

Варианты окончаний Ілік септік запомните по таблице.

-ның/-ніңпосле гласных,

сонорных м,н,ң-қаланың көшесі, әкенің сөзі, адамның ісі, нанның дәмі…

-дың/-діңПосле звонких согласных, з,ж

сонорных р,л,й,у-қыздың көздері, дәптердің беті, үйдің маңы, таудың қары…

-тың/ тіңпосле глухих согласных, .б,в,г,д-кітаптың беттері, клубтың іші, жігіттің намысы…

Ілік септік употребляется и без аффикса. Например: қой еті – қойдың еті, Алматы апорты, Кавказ таулары, “Спартак” балеті, кірпіш зауыты, Есіл өзені, Жұмабаев алаңы, Абылайхан даңғылы.

Сочетаясь с именем существительным в Родительном падеже, служебные имена – Көмекші есімдер – образуют словосочетания, имеющие пространственное значение. В этом сочетании они употребляются только в форме принадлежности 3 лица и по смыслу они соответствуют русским предлогам: за, под, на, перед, у, внутри (в), возле, между, напротив, рядом. Сравните: әкімдіктің жанында – возле акимата, банктің алдында – перед банком, саябақтың ішінде – в парке, жұмыстың алдынан – перед работой.

Ілік септік используется для обозначения принадлежности. В предложении выступает в качестве определения.

Ілік септіктің жалғауларын қолданыңыз.

Бастық… қолы, орынбасар… шешімі, үй… бөлмелері, үстел… үсті, дәрігер… кеңесі, оқытушы… сабағы, өлең… авторы, өзен… суы.

Қазақша айтыңыз.

Документы лежат на столе. Возле парка много людей. Кабинет начальника. Печать учреждения. Подпись заместителя. Улица Жумабаева. Город Омск. Аудитории университета. Занятие преподавателя. Курсы слушателей.

Орыс тіліне аударыңыз.

Бөлім бастығы. Бөлім бастығының орынбасары. Үйлестіру бөлімі. Тілдерді дамыту басқармасы. Ақпарат бөлімі. Қаржы министрлігі. Департамент бастығы. Көлік министрлігі. Облыстық әкімдік. Университет ректоры. Кафедра меңгерушісі.

Сөз тіркестерін орыс тіліне аударып, олармен сөйлемдер құрастырыңыз.

Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі, Әділет Министрлігі, Ақпарат және Қоғамдық келісім министрлігі, Көлік және телекоммуникация департаментінің басшысы, Министрдің орынбасары, Министрдің көмекшісі, Президенттің баспасөз хатшысы.

Есте сақтаңыз!

Отдел эксплуатации - пайдалану бөлімі, начальник отдела эксплуатации – пайдалану бөлімінің бастығы, заместитель начальника отдела эксплуатации – пайдалану бөлімі бастығының орынбасары.

Отдел регистрации – тіркеу бөлімі, начальник отдела регистрации – тіркеу бөлімінің бастығы, заместитель начальника отдела регистрации – тіркеу бөлімі бастығының орынбасары.

Организационный отдел – ұйымдастыру бөлімі, начальник организационного отдела – ұйымдастыру бөлімінің бастығы, заместитель начальника организационного отдела – ұйымдастыру бөлімі бастығының орынбасары.

Атрибутивные (определительные) словосочетания в казахском языке образуются посредством сочетания “существительное + существительное (так называемый Изафет). Неоформленные изофетные конструкции обычно допускаются в названиях номенклатурных должностей, названиях учреждений, ведомств, министерств с целью благозвучности и экономии языковых средств. Например: Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, Қазақстан Республикасы Президенті Жарлығының орындалуы – исполнение указа Президента РК.

Начальник отдела контроля - Бақылау бөлімінің бастығы.

Начальник отдела информации – Ақпарат бөлімінің бастығы.

Начальник юридического отдела - …?

Начальник общего отдела - …?

Общий отдел - жалпы бөлім

КӨМЕКШІ ЕСІМДЕР (СЛУЖЕБНЫЕ ИМЕНА)

Үйдің қасындаВозле домаPHP

P

K

Жолдың шетіндеНа краю дороги

Үйдің ішіндеВ доме

Үйдің артындаЗа домом

Таудың басындаНа горе

Көпірдің астындаПод мостом

Жолдың ортасындаПосередине дороги

Үстелдің үстіндеНа столе

Үйдің алдындаПеред домом

Ағаштардың арасындаМежду деревьями

Үйдің айналасындаВокруг дома

äАСХАНА (столовая)

-Қазір уақыт қанша екенін айтпайсыз ба?

-Қазір бес минутсыз бір.

-Бәрекелді! Қазір түскі үзіліс болады ғой.

-Әрине. Түскі асты қайдан ішесің? Түскі асқа асханаға барамыз ба?

-Иә.

-Жүр, онда асханаға бірге барайық.

-Жарайды, асханаға барайық.

“Тәбетіңіз ашылсын!”, “Ас дәмді болсын!”-“Приятного аппетита!”

АСХАНАДА

Түскі үзілісте біз асханаға барып тамақ ішеміз. Біздің асханамыз бірінші қабатта. Асхана кең, таза, жарық. Асханада дастархан мәзірі ілулі тұр. Дастарқан мәзіріне көз салайық. Бүгін қандай тағамдар бар екен? Түскі асқа біріншіге: сорпа, кеспе, борщ бар екен. Екіншіге: палау, мәнті, тұшпара, дүнген кеспесі, қазақша ет. Ал үшіншіге сүт қатқан шай, кофе, сусындар алуға болады. Біз не аламыз? Мен біріншіге еш нәрсе алмаймын. Екіншіге палау аламын. Ол өте дәмді. Үшіншіге сүт қатқан бір кесе шай алайын, өйткені мен шайды жақсы көремін. Шай ішпесем басым ауырады. Тоқаш алуға да болады. Біздің асханамызда даяшы жоқ, өйткені бұл мейрамхана емес. Әркім өзіне-өзі қызмет етеді.

Глоссарий: Дастарқан мәзірі – меню, көз салайық – посмотрим, біріншіге – на первое, сорпа – бульон, суп, кеспе – лапша, палау – плов, тұшпара – пельмени, дүнген кеспесі – дунганская лапша, қазақша ет – мясо по-казахски, сүт қатқан шай – чай с молоком, сусындар – напитки, даяшы – официант, әркім өзіне-өзі қызмет етеді – самообслуживание.

Мақалдарды жаттап алыңыз.

Ас – адамның арқауы.

Ет – етке, сорпа – бетке.

Ас туралы тыйым сөздер

1. Дастарқанға бірінші нанды әкеліп қой. Өйткені нан – дәм басы. «Асығып тұрмын, нан ауыз тиейін», «Ең құрымаса, нан ауыз ти», - деп айтылатыны бекер емес.

2. Нанды шашпа, жерге тастама, нанды баспа, нанды рәсуа етпе. Нансыз өмір жоқ.

3. «Тойдым» деме, «Қанағат» де. «Тойдым», «біттім» деген жаман ырым. «Қанағат» десең қанағат қарын ашырмайды. Әлі де ырыздығым таусылмасын деген жақсы ырымдасың.

4. Ас ішкен ыдысыңды төңкеріп қойма. Ол ырысыңыздың таусылғандығын білдіреді.

5. Дәмді табақтың ортасынан алма. Өйткені, астың берекесі ыдыстың ортасында.

Ас ішуді үй иесі бастап, үй иесі аяқтасын. Бұлай ету, біріншіден, астың адалдығын көрсетсе, екіншіден, шаңырақ иесімен амандықпен дастарқан басында кездесуге жазсын деген тілектестік.

Тыңдап, аударыңыз:

а) -Сәлеметсіз бе? Мен тұшпара, сүт қатқан бір кесе шай, екі тілім нан алайын деп едім.

-Тағы не аласыз? Шайға тәтті тоқаштар мен самса бар.

-Онда бір тоқаш пен бір самса беріңіз.

-Бәрін қосқанда жүз елу теңге болады. Ас дәмді болсын!

-Рақмет.

ә) -Құрбым, мына тұшпара қандай дәмді!

-Иә. Тұшпараны мен де жақсы көремін.

-Шай да ыстық екен. Жақсы сүт қатқан шайға не жетсін!

-Тоқаш та тәтті, жұмсақ екен.

-Иә, біздің аспазымыз тағамдарды жақсы пісіреді. Сөз жоқ.

Подготовьте сообщение на следующие темы:

а) Казахская молочная кухня.

б) Мясные блюда казахов.

в) Мучные изделия казахов.

Басқа ұлттың қандай жақсы тағамдарын білесіз? Екеуара сұхбаттасыңыз.

Сөйлемдерді аударыңыз.

Тамақ ішкім келгенде мен асханаға барамын. Сусаған кезде біз сүт қатқан шай немесе кофе ішеміз. Қарным ашқанда мен тамақ ішемін. Егер тамақ ішкің келсе, дәмханаға бар. Түскі үзіліске дейін қарның ашса, шай қойып ішу керек. Біз бөлімде сағат он бірден кейін шай ішеміз. Түстен кейін де шай ішеміз. Шай ішпесем басым ауырады.

Қазақ халқының қонақжайлығы туралы әңгімелеңіз:

төрге шығыңыз, төрлетіңіз (төр – у казахов почетное место), ас алыңыз, ет жеңіз, шай ішіңіз.

ЖОЛ ЖҮРУ

Поездкаt

Глоссарий: жұмыс бабымен-по работе, іссапар-командировка, сапарым сәтті болды-поездка была удачной, алдын-ала-заранее, тауып алдым-нашел, жолсерік-проводник, көрсету-показывать, төменде-внизу, төсек-орын –постель, болу-быть.

Жаңа сөздікті пайдаланып, келесі мәтінді орыс тіліне аударыңыз. Өткен аптада бөлім меңгерушісі Астана қаласына жұмыс бабымен жол жүріп кетті. Ол үш күн іссапарда болды. Сапары сәтті болды ма екен, тыңдайық!

Мен алдын-ала бару – қайту билеттерін сатып алдым. Орным купелі вагонда болды. Вокзалға сағат он бір жарымда келдім. Нөмірі тоғызыншы вагонды тауып алдым. Жолсерікке билетімді көрсеттім. Менің орным төменде екен. Купеде үш кісі болды. Жолсеріктен төсек-орын сатып алдым. Түнде жақсы ұйықтадым. Астанаға пойыз таңертеңгі сағат тоғызда келді. Менің сапарым сәтті болды.

Мәтіннің мазмұны бойынша 6 сұрақ қойыңыз. Сұрақтарға жауап беріңіз.

Келесі тіркестерді сөйлем ішінде қолданыңыз: Алдын-ала бару-қайту билеттерін сатып алу керек, кассаға кезекке тұру керек, купелі вагонға билет сатып алу.

Сұхбаттарды тыңдаңыз:

а. “Анықтама бюросында” (в “Справочном бюро”):

-Айтыңызшы, Астанаға дейін қандай пойыздар жүреді екен?

-Астанаға дейін бірнеше пойыз бар: № 220, 116 …

-Билет қай пойызға арзанырақ болады?

-№ 220 пойызға билет 420 теңге тұрады.

-Бұл пойыз қай уақытта аттанады?

-Мәскеу уақыты бойынша сағат 4.40-та.

-Рақмет.

ә. “Жолсерік пен жолаушы”:

-Төсек-орын қанша тұрады? –Жүз он теңге тұрады.

-Шай бола ма? -Әрине, болады. Азырақ күте тұрыңыз.

б. “Кассаның жанында”:

-Мен Алматыға барайын деп едім. Билет бар ма?

-Сізге қай күнге билет керек еді?

-Маған бүгін кету керек.

-Бір ғана билет қалыпты. Алтыншы вагон, 34-ші орын.

-Рақмет.

-Жолыңыз болсын!

Үй тапсырмасы - Домашнее задание:

Сіз жұмыс бабымен Астанаға бармақсыз. Алдын ала бару-қайту билеттерін сатып алыңыз.

Телефон арқылы Мәскеуге, Омбыға, Қорғанға қандай пойыздар жүретінін сұраңыз.

ДЕНЕ МҮШЕЛЕРІ

(Части тела)

Жаңа сөздер: дене-тело, бет-лицо, бас-голова, көз-глаз, кірпік-ресница, қас-бровь, құлақ-ухо, мұрын-нос, ауыз-рот, ерін-губа, тіс-зуб, тіл-язык, қол-рука, аяқ-нога, бармақ-палец, кеуде-грудь, қарын-живот, иық-плечо, жақ-щека.

Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.

Адамдар баспен ойлайды. Мұрынмен дем алады. Көзбен көреді. Тамақты тіспен шайнайды. Тілмен сөйлейді. Құлақпен естиді. Жүрекпен сезеді. Аяқтарымен жүреді.

Сын есімдерді сөйлем ішінде қолданыңыз.

Аққұба, қараторы, қаз мойынды, сүйкімді, арық, толық, қарапайым, елгезек, момын, сыпайы, орта бойлы, түзу, қыр мұрын, денелі, жұмсақ мінезді…

? Знакомьтесь, мой друг Марат. Он высокого роста, крупного телосложения. Его глаза карие (қой көзді). Волосы густые, черные. Нос орлиный. Он добрый человек, но строгий начальник. Я люблю друга за его характер (мінез)

ШАРТТЫ РАЙ – УСЛОВНОЕ НАКЛОНЕНИЕ

В казахском языке, как и в русском, условное наклонение обозначает действие, являющееся условием для совершения другого действия. Например: Мен келсем, сен де келесің (Если я приду, то и ты придешь). Оны көрсем, айтайын (Если увижу его, скажу).

Условное наклонение в казахском языке образуется путем присоединения суффиксов –са/-се к корню глагола или залоговой форме, а затем личных окончаний глагола.

“Бару”

Жекеше

І жақ. Мен бар-са-м

ІІ жақ. Сен бар-са-ң

Сіз бар-са-ңыз.

ІІІ жақ. Ол бар-са. Көпше

Біз бар-са-қ.

Сендер бар-са-ңдар.

Сіздер бар-са-ңыздар.

Олар бар-са.

“Келу” (приходить)

І жақ. Мен кел-се-м.

ІІ жақ. Сен кел-се-ң.

Сіз кел-се-ңіз.

ІІІ жақ. Ол кел-се.Біз кел-се-к.

Сендер кел-се-ңдер.

Сіздер кел-се-ңіздер.

Олар кел-се.

Отрицательная форма образуется путем прибавления к корню глагола отрицательных суффиксов –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе + суффикса –са/-се + личных окончаний: Мен бар+ма+са+м (Если я не пойду). Сен кел+ме+се+ң (Если ты не придешь). Сіз сұра+ма+са+ңыз (Если Вы не спросите).

Образуйте Шартты рай данных глаголов.

Үлгі: Оқу – оқысам, жазу – жазсам.

Емделу, ауыру, жазылу, көріну, ішу, сақтау, емдеу, сақтану, өлшеу, көріну, тыңдау, тіркелу, тіркеу, айту, жазу, бару, келу, қайту, шақырту, сұрау, қамтамасыз ету.

ҚАЛАУ РАЙ

(Желательное наклонение)

В казахском языке қалау рай выражает желание, намерение говорящего и образуется путем прибавления к корню или основе глагола суффиксов -ғы/-гі, -қы/-кі, затем следует личное окончание глагола и вспомогательные глаголы “келеді” для будущего переходного времени, «келді» для прошедшего времени и «келіп тұр» для настоящего времени.

Например: Менің театрға барғым келеді (Мне хочется пойти в театр). Менің театрға барғым келіп отыр (Мне хочется пойти в театр сейчас). Менің театрға барғым келді (Мне хотелось пойти в театр).

Үйрену

Жекеше

1. Менің қазақ тілін үйрен-гі-м келеді

2. Сенің қазақ тілін үйрен-гі-ң келеді.

Сіздің қазақ тілін үйрен-гі-ңіз келеді.

3. Оның қазақ тілін үйрен-гі-сі келеді.

Көпше

1. Біздің қазақ тілін үйрен-гі-міз келеді.

2. Сендердің қазақ тілін үйрен-гі-лерің келеді.

Сіздердің қазақ тілін үйрен-гі-леріңіз келеді.

3. Олардың қазақ тілін үйрен-гі-лері келеді.

Айту Жекеше:

1. Менің айт-қы-м келеді

2. Сенің айт-қы-ң келеді

Сіздің айт-қы-ңыз келеді.

3. Оның айт-қы-сы келеді.Көпше:

1. Біздің айт-қы-мыз келеді.

2.Сендердің айт-қы-лар-ың келеді.

Сіздердің айт-қы-лар-ыңыз келеді.

3.Олардың айт-қы-лар-ы келеді.

Отрицательная форма образуется путем прибавления отрицательного суффикса -ма/-ме к глаголу “кел”. Например: Менің шай ішкім келмейді. Менің айтқым келмеді. Сенің жұмысқа барғың келмеді ме?

Сұрақтарға жауап беріңіз.

1.Сіздің жұмысқа барғыңыз келе ме? 2.Оның тамақ ішкісі келе ме? 3.Сіздің үйге қайтқыңыз келе ме? 4.Асханаға барғың келіп тұр ма? 5.Теледидар көргіңіз келе ме? 6.Олардың телефон арқылы сөйлескісі келіп тұр ма? 7. Демалыста қайда барғыңыз

келеді? 8. Қазақ тілінен сынақ тапсырғыңыз келіп жүр ме? 9.Сабаққа келгіңіз келе ме? 10.Қазақша сөйлескіңіз келе ме? 11.Қазір үйге барғыңыз келіп тұр ма?

h

ЕМХАНАДА

(В поликлинике)

Глоссарий: тамақ-горло, дәрігер-врач, ауыру-болеть, ауру (сырқат адам)-больной, көріну-показаться, аурухана-больница, емдеу-лечить, емделу-лечиться, ем-лечение, қызу - температура, қысым-давление, өлшеу-измерять, тыңдау-слушать, сақтау-беречь, сақтану-беречься, жазылу-выздоравливать, записывать-ся. Мен ауырып тұрмын – Я болею. Мен ауырып қалдым – Я заболела. Маған суық тиді – Я простудился. Менің басым ауырады – У меня болит голова. Қызуым қатты – Высокая температура. Қауіпті ештеңе жоқ – Ничего серьезного. Дәрігерге тіркейтін жер – Регистратура. Дәрі – лекарство. Күніне үш рет – три раза в день. Ас алдынан – перед едой. Ауру туралы қағаз – бюллетень.

Мақалдардың баламасын орыс тілінде беріңіз. Найдите соответствия в русском языке.

1. Бірінші байлық – денсаулық, екінші байлық – ақ жаулық, үшінші байлық – бес саулық. 2. Денсаулық – зор байлық. 3. Аурудың жайын сау білмес. 4. Ауруды бастан. 5. Жаман ауруға – жақсы ас.

Етістіктердің болымсыз түрін жазыңыз. Көзің ауырса, окулиске бар (Если болит глаз, сходи к окулисту). Дәрі ішсең, тез жазыласың (Если будешь пить лекарство, быстро выздоровеешь).

Сұхбатты тыңдаңыз.

Дәрігердің бөлмесінде (В кабинете врача)

-Қай жеріңіз ауырады? (На что жалуетесь? Что беспокоит?)

-Менің басым, тамағым ауырады. Түнде қызуым қатты болды.

-Қане, жүрегіңізді, өкпеңізді тыңдайын. Қан қысымын өлшеп көрейін. Әзірше қауіпті ештеңе жоқ. Сізге тұмау тиіпті (грипп).

-Тез жазыламын ба?

-Бұл Сізге байланысты. Егер дәрілерді уақытында ішіп отырсаңыз, тез жазыласыз. Дәрілерді дәріханадан алыңыз. Бал қосқан сүт ішіңіз.

-Ауру туралы қағаз бересіз бе?

-Жоқ. Емделіңіз. Денсаулықты сақтау керек. Денсаулық – зор байлық қой!

-Рақмет, сау болыңыз!

Сұхбатты жалғастырыңыз. “Дәріханада” (“В аптеке”).

-Бас ауырғанда қандай дәрілерді ішуге болады екен?

-Цитромон ішіңіз…

1. Рецепт бойынша дәріханадан керек дәрілерді сатып алыңыз.

2. Терапевт Сізге қандай кеңес бере алады.

Образцы базовых диалогов:

1.-Алма, сен кеше жұмыста болған жоқсың. Не болды?

-Ауырып қалдым. Қан қысымы көтеріліп, басым қатты ауырды.

-Сен дене шынықтыру жасайсың ба?

-Уақыт жоқ.

-Жоқ, сен жұмысқа сілтеме (не ссылайся). Денсаулығың болмаса, ертең жұмыс та қажет болмайды. Әрбір адам денсаулығына үлкен көңіл бөлуі керек. Дұрыс демалып, өзін-өзі шынықтырып, уақытында емделу керек.

2.-Құрметті дәрігер! Мен жиі-жиі ауырамын. Сондықтан бастығымнан сөгіс те естідім. Денсаулықты қалай жөндеуге болады?

-Біріншіден, дене шынықтырумен айналысу керек. Күнде жұмысқа дейін немесе жұмыстан кейін 25-30 минут жаттығу жасау керек. Аптасына екі рет бассейнге бару, немесе денсаулық тобына қатысу керек. Екіншіден, дұрыс тамақтану керек. Көбірек көкөніс, жеміс-жидек жеу керек. Үшіншіден, денсаулықты сақтау керек!

Тапсырмаларды орындаңыз.

1. Берілген сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.

Бас ауырса, дәрі ішу керек. Жүрегіңіз ауырса, кардиологке барыңыз. Тамақ ауырса бал қосқан сүт ішу керек. Көзіңіз ауырса, окулиске барыңыз. Мүмкін, сізге көзілдірік керек болар. Тісіңіз ауырса стоматологке барыңыз. Пломба қояды немесе тісті жұлып тастайды.

2.Мына кеңесті есте сақтаңыз.

Үлгі: Жақсы емделу керек. Дәрілерді уақытында ішіп отыр. Суыққа шықпа.

3. Үйіңізге «жедел-жәрдем қызметін» шақыртыңыз.

-Алло, бұл “Жедел жәрдем қызметі" ме?

-Иә, тыңдап тұрмын.

-Менің қызым ауырып қалды.

-Қай жері ауырады?

-Оның басы, тамағы ауырып тұр. Қызуы да қатты.

-Мекен-жайыңыз?

-Пушкин көшесі, 27- үй, 65- пәтер.

-Қарсы алыңыз, қазір келеміз.

-Жақсы, күтіп аламын.

2. Сізге «жедел-жәрдем қызметінің» дәрігері қандай кеңес берді? Келесі сөз тіркестерін пайдаланыңыз: Төсекте жатып емделу, дәрігерге бару, дәрігердің кеңесі, тыңдау, ішіп отыру, дәрі-дәрмек, қан қысымы...

¸

G

â

ºБОС УАҚЫТ. ӘН-КҮЙ. ТЕАТР. КИНО.

ТЕЛЕДИДАР ХАБАРЫН КӨРУ

Тақырыпқа қатысты лексикалық минимуммен танысыңыз: бос уақыт-свободное время, өткізу - проводить, тыңдау-слушать, ән - песня, халық әндері –народные песни, сүйікті - любимый, әнші -певец, әуен – мелодия, ұнау - нравиться, ұнайды-нравится, қазіргі-современный, күй-кюй, аспап-инструмент, дауыс-голос, дауыс қосылмайды-без голоса, балық аулау – рыбачить, аң аулау-охота, қызықтырады-интересует.

Келесі сұхбаттарды мұқият тыңдап, орыс тіліне аударыңыз.

1. - Бос уақытыңызды қалай өткізесіз?

- Мен классикалық музыканы жиі тыңдаймын.

2. - Сізге халық әндері ұнай ма?

- Әрине, маған халық әндері ұнайды.

- Сіз қазіргі әуендерді ұнатасыз ба?

- Жоқ, маған қазіргі әуендер ұнамайды.

Сүйікті әншіңіз кім?

- Сіздің сүйікті әншіңіз кім?

- Менің сүйікті әншім – Күләш Байсейітова.

- Иә, менің ата-анамның да сүйікті әншісі Күләш апай. Әкем Құрманғазының күйлерін де жақсы көреді және оларды жақсы біледі.

- Иә, қазақ халқы ән мен күйге бай ғой!

- Мен Құрманғазының күйлерін жақсы көремін. Ал сіз ше?

- Мен күйлерді ұнатпаймын, себебі мен оларды түсінбеймін. Күйдің қандай ерекшелігі бар?

- Күй тек музыка аспаптарымен ойналады. Дауыс қосылмайды.

- Ә-ә, енді түсінікті.

Сіздің таныстарыңызды не қызықтырады?

-Құрбым, сен бос уақытыңда не істейсің?

-Мен балық аулауды ұнатамын. Маған аң аулау да ұнайды. Айтшы, сені не қызықтырады?

- Мені саясат қызықтырады. Сондықтан мен кешке дейін теледидар көремін. Газет-журналдарды да көп оқимын.

Кімді не қызықтыратынын тыңдап көрейік.

Мен спортты жақсы көремін.

Мен суретке түсіруді ұнатамын.

Мен кітап оқығанды сүйемін.

Мен ән-күйді, ойын-сауықтарды жақсы көремін.

Мен суда жүзуді және таза ауадағы ойындарды ұнатамын.

Теледидар хабарын көру

Просмотр телевизионных передач

Жаңа лексиканы пайдаланып, сұхбаттарды аударыңыздар:

Арна-канал, шетелдік арна-зарубежный канал, жергілікті арна-местный канал, хабар-весть.

А теперь попробуйте спросить:

-Бұл қандай арна ?

-Бұл “Хабар” арнасы.

-Бұл шетелдік арна ма әлде Ресей арнасы ма?

-Бұл жергілікті арна ғой! “Есіл” бағдарламасы.

Ситуативтік тапсырма: Кто-то из вас просит переключить на другой канал. Предлагает послушать новости, например. Послушаем, как нужно передать это по-казакски.

-Басқа арнаға ауыстыршы. Жаңалықтарды тыңдайық!

-Жаңалықтар нешеде басталады?

-Жаңалықтар сағат он тоғызда басталады.

Сізге қандай хабарлар ұнайды (ұнамайды)?

-Сізге қандай хабарлар ұнайды? Сіз нені ұнатасыз? – Мен ән – күй хабарларын ұнатамын. Әсіресе “Ән шашу” деген хабарды. –Ал мен спорт хабарларын жақсы көремін. Әсіресе “Про спорт” хабарын.

- Маған “Жарнама” ұнамайды. Себебі жалықтырып жібереді /надоедает/. Хабар барысында жарнама деген көп болады! Не істейсің? Амал бар ма, қарап отырасың.

Өзіңіздің сүйікті арнаңыз туралы келесі жоспар бойынша әңгімелеңіз:

1. По какому каналу идет эта передача?

2. Во сколько начинается?

3. Кто ведущий этой программы?

4. Почему вам нравится это передача?

5. Всегда ли вы находите время на просмотр этой передачи?

СПОРТ

Лексикалық минимум: түр – вид, қай түрімен – каким видом, айналысу – заниматься, күрес – борьба, еркін күрес – вольная борьба, ұлттық спорт ойындары – национальные виды спорта, спортшы – спортсмен, жүгіру – бег, бегать, жанкүйер – болельшик, қысқы спорт түрлері – зимние виды спорта. Сізге спорт ұнай ма? Сіз спортты ұнатасыз ба?– Вам нравится спорт? Спорттың қай түрімен айналысасыз? – Каким видом спорта вы занимаетесь? Мен суға жүзумен, қазақша күреспен, еркін күреспен айналысамын. – Я занимаюсь плаванием, казакша курес, вольной борьбой. Сіз қандай ұлттық спорт ойындарын білесіз? – Какие национальные виды спорта вы знаете? Қазақстанда бәйге, қыз қуу сияқты ойындар кең тараған. – В Казахстане широко распространены такие виды спорта, как байга, догони девушку. Спортшылардың арасында чемпиондар көп пе? – Среди спортсменов много чемпионов?

Келесі сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сіздің облысыңызда спортшылар арасында чемпиондар көп пе?

2. Олар қандай ойындардың жеңімпаздары?

3. Сіздің облысыңызда қандай командалар бар?

Сұхбаттармен танысыңыз:

1.- Жақында футбол ойыны болады.

- Қандай командалар ойнайды екен?

- “Есіл – Қуат” командалары ойнайды.

- Сіз қандай команданың жанкүйерісіз?

- Менің сүйікті командам – “Есіл”.

- Онда ойынға бірге барайық. Мен де футбол ойынын көргім келеді.

2. -“Есіл” хоккей командасының белгілі ойыншысы кім?

- Команданың белгілі ойыншысы Александр Степанов.

3. - Кім жеңілді? (Кім ұтылды?)

- Есеп қандай? Кімнің пайдасына? Есеп кімнің үлесіне?

Қазақша айтыңыз.

1. Спорт полезен для здоровья.

2. Надо заниматься спортом, физической культурой.

3. Здоровье надо беречь.

“Спорт” тақырыбына қатысты қандай мақалдарды білесіз? Біздің облысымызда спорт қалай дамып жатыр? Әңгімелесіңіз.

¨ Кітап дүкенінде

(в книжном магазине)

Лексикалық минимум: әдебиет – литература, көркем әдебиет – художественная литература, ғылыми – научный, тарих – история, өнер – искусство, ертегі – сказка, балаларға арналған кітаптар – книги для детей, стих - өлең, жинақ – сборник, өлеңдер жинағы – сборник стихов. Сіздерде қазақ тілінде кітаптар сатыла ма? – У вас продаются книги на казахском языке? Сіздерде ғылыми кітаптар бола ма? – У вас бывает научная литература? Өлеңдер жинағы бар ма? – У вас есть сборник стихов?

Сатушы мен сатып алушы арасындағы сұхбатты тыңдаңыз.

- Сіздерде өлеңдер жинағы сатыла ма?

- Қазір бітіп қалды. Жақында түседі

- Ал “Абай жолы” романын көрсетіңізші.

- Өкінішке орай, бұл кітап бізде жоқ.

- Мына кітап қызық па?

- Бұл кітапты мен оқыған жоқпын. Сөздіктерді көріңіз.

“Сөздіктер” бөлімінде

Лексикалық минимум: қымбат – дорогой, салалық сөздіктер – словари по отраслям, түсіндерме – толковый, соңғы басылым – последнее издание.

Сұхбат:

- Орысша – қазақша сөздік бар ма?

- Иә, бар. Сөздіктер қымбат. Мысалы, мына сөздік 430 теңге тұрады.

- Салалық сөздіктер бар ма?

- Олар да бар.

- Түсіндірме сөздіктерді қайдан табуға болады екен?

- Кітапханадан таба аласыз.

- Рақмет, онда мен синонимдер сөздігін сатып алайын.

- Міне, алыңыз. 800 теңге төлеңіз.

-

¨ Кітапханада

(В библиотеке)

Сөздік: қызметкер – сотрудник, кітап қоры – книжный фонд, дана – экземпляр, оқырман – читатель, оқу залы – читальный зал.

Ситуативтік тапсырмалар.

1. Сіздің таныстарыңыз қандай кітаптарды оқиды екен?

- Құрбым, не оқып отырсың?

- Мен Ғ. Мүсіреповтің повесін оқып отырмын.

- Қандай жақсы! Оны қайдан алдың?

- Кітапханада бар ғой.

2. Кітапханашыдан Сізге керек кітапты сұраңыз. Өкінішке орай, бұл кітап жоқ. Кітапханашы Сізге басқа кітапты ұсынды.

- Мен Ғ. Мүсіреповтің “Автобиографиялық” повесін іздеп жүрмін.

- Өкінішке орай, бұл әңгіме жоқ. “Ұлпан” повесін алыңыз.

žГазет киоскісінің жанында

(у газетного киоска)

- Сіз газет оқығанды ұнатасыз ба? Вы любите читать газеты?

- Мен газеттерді күнде қараймын. Я просматриваю газеты қаждый день.

- Газеттерді қайдан сатып алуға болады? Где можно купить газеты?

- Газет киоскісінде. В газетном киоске.

- “Солтүстік Қазақстан” газетінің соңғы нөмірін беріңізші. Дайте последний номер газеты “Солтүстік Қазақстан”.

- Қала жаңалығын жазатын газет бар ма? Есть газета, дающая сведения о новостях города?

- Ол – «Қызылжар нұры» газеті. Алыңыз. Это – газета «Қызылжар нұры». Возьмите.

- «Солтүстікқазақстандықтар Ұлы Отан соғысы жылдарында» кітабы бар ма? Есть книга «Североказахстанцы в годы Великой Отечественной войны»?

- «Северо-Казахстанская область» атты энциклопедиясы бар ма? Есть энциклопедия «Северо-Казахстанская область»?

- Бұл кітаптарды газет киоскісінде сатпайды. Эти книги не продают в газетном киоске.

- «Мой город» атты журнал ай сайын шыға ма? Журнал «Мой город» выходит ежемесячно?

- «Добрый вечер» газеті апта сайын шыға ма? Газета «Добрый вечер» выходит еженедельно?

- «Информ-Вест» газеті айына неше рет шығады? Газета «Информ-Вест» выходит сколько раз в месяц?

Келесі сөз тіркестерімен сөйлемдер құрастырыңыз

Тоқсан сайын – ежеквартально, жылына екі рет – два раза в год, екі айда бір рет – один раз в два месяца, техникалық журналдар – технические журналы, сән журналдары – журнал мод, әйелдерге арналған журналдар – журналы для женщин, жазылу бағасы – стоимость подписки, бір айға – на один месяц, үш айға – на три месяца, бір жылға – на один год.

œПошта бөлімшесі

(Почтовое отделение)

1. Пошта жәшігі қай жерде? – Где почтовый ящик?

2. Пошта тәулік бойы жұмыс істей ме? – Почта работает круглосуточно?

3. Маған жеделхат бланкін беріңізші. – Дайте мне, пожалуйста, бланк телеграммы

4. Олар жеделхатты қашан алады? – Когда они получат телеграмму?

5. Екі сағаттан кейін. – Через два часа.

6. Ақша аудару бланкін қайдан алуға болады? – Где можно взять бланк для перевода денег?

7. Мен ақшаны телеграфпен аударайын деп едім. – Я хотел бы перевести деньги телеграфом.

8. Бандерольді қай жерде қабылдайды? – В каком месте принимают бандероли?

9. Бірінші хат-хабар таңертең сағат он бірде келеді. – Первая доставка (корреспонденция) поступает в одиннадцать утра.

10. Қай жерге қол қояйын? – Где расписаться?

(Телефон арқылы сөйлесу

(Разговор по телефону)

1. Телефон соғуға бола ма? (Телефон шалуға бола ма?) – Можно позвонить?

2. Телефон анықтағышын көруге бола ма? – Можно посмотреть телефонный справочник?

3. Астанамен сөйлесу керек еді. – Надо было бы переговорить с Астаной.

4. Бұл анықтау телефоны ма? – Это справочное?

5. Сізді тыңдап тұрмыз. – Слушаем вас.

6. Иә, бұл анықтау телефоны. – Да, это справочное.

7. Сұрағыңызды айтыңыз! – Спрашивайте!

8. Ахметов мырзаның үй телефоны керек еді. – Нужен домашний телефон господина Ахметова

9. Мекен-жайы қандай? – Его адрес?

10. Ол кісі қайда тұрады? – Где он проживает?

11. Әуезов көшесі, нөмірі оныншы үйде, қырық бесінші пәтерде. – Он проживает по улице Ауезова, в доме номер десять, в сорок пятой квартире.

12. Алло! Сөйлеп тұрған Баяхметов. – Алло! Говорит Баяхметов.

13. Маған Иванов мырза керек еді. – Мне нужен господин Иванов.

14. Иванов мырзаны шақырыңызшы. (Иванов мырзаны шақырып жіберіңізші) – Пригласите, пожалуйста, господина Иванова.

15. Иванов мырза орнында ма? - Господин Иванов на месте?

16. Сәл күте тұрыңыз! – Подождите немного!

17. Абонент жауап бермейді. – Абонент не отвечает.

18. Сізді телефонға шақырады. – Вас приглашают к телефону.

19. Түсінбедім, сіз не дедіңіз? – Не понял(а), что вы сказали?

20. Маған телефон соғыңыз. (Маған телефон шалыңыз)– Позвоните мне.

21. Бүгін кешке телефон соғыңыз. – Позвоните сегодня вечером.

22. Алло! Сізді мазалап тұрған Ахметов Болат. – Вас беспокоит Ахметов Болат

23. Мазалағаным үшін кешіріңіз. – Извините за беспокойство.

24. Мен неше минут сөйлестім? – Сколько минут я говорил?

25. Сіз бес минут сөйлестіңіз. – Вы говорили пять минут.

Орыс тілінде берілген ситуативтік тапсырмаларды қазақша шешіңіз.

Ситуация первая. Вам нужно узнать телефон знакомого вам человека. Куда вы будете звонить и что скажете?

Ситуация вторая. Вы – секретарь. Вам звонит господин Иванов. Он хочет переговорить с вашим начальником. Каков будет ваш диалог?

Ситуация третья. Попросите вашего коллегу связаться с вами по телефону сегодня вечером.

Ситуация четвертая. Узнайте у телефонистки, сколько минут вы говорили по заказанному номеру. И что она вам ответит?

Шағын сөйлесуді тыңдаңыз.

- «Қазақтелекомның» қайда екенін айтып жіберіңізші.

- «Қазақтелеком» Е.Бөкетов көшесінде орналасқан.

- Ол қай уақытта жұмыс істейді?

- «Қазақтелеком» тоғыздан он сегізге дейін жұмыс істейді.

- Рақмет.

Павлодар қаласымен сөйлесіңіз:

- Мен Павлодармен шұғыл түрде сөйлесейін деп едім.

- Телефон желісі бұзылыпты.

- Онда Қостанаймен сөйлесуге бола ма?

- Телефон желісі бос емес.

- Ал Астана ше?

- Нөміріңіз жауап бермейді.

Речевые сегменты:

Шұғыл түрде – Срочно.

Сөйлесейін деп едім – Хотела бы поговорить.

Телефон желісі бұзылыпты – Линия повреждена.

Бос емес – Занят(а).

Жауап бермейді – Не отвечает.

Телефонға шақырыңызшы – Пригласите, пожалуйста, к телефону.

Нашар естіліп тұр – Плохо слышно.

Қатты айтыңыз – Говорите громко.

Менің телефонымды жазып алыңыз – Запишите мой номер (телефон).

Маған кейінірек хабарлассын – Пусть свяжется со мной позже.

Үзіп жіберді – Разъединили.

КЕДЕН ЖӘНЕ КЕДЕНДІК ТЕКСЕРУ

(Таможня и таможенная проверка)

Тақырыпқа қатысты лексикалық минимум: Кеден декларациясын толтырыңыз – Заполните таможенную декларацию. Кеден декларациясында нені көрсету керек? – Что нужно указать в таможенной декларации? Бұл менің түбіртегім – Это моя квитанция. Жүре беруге бола ма? Кетуге бола ма?– Можно идти? Можно ехать: Мен кеденшіге жолығайын деп едім – Я хотел бы встретится с таможенником. Менің қандай баж төлеуім керек? - Какую пошлину я должен заплатить? Не үшін баж салынады? – Что облагается пошлиной? Бұл шектеулі заттар қатарына жата ма? – Эти предметы попадают под ограничения? Иә, оларға тыйым салынған – Да, они запрещены (На них наложен запрет). Виза алу үшін қайда бару керек?- Куда нужно обратиться за визой? Мен визаны создырайын деп едім - Мне нужно продлить визу. Мен елшілікпен хабарласайын деп едім – Я хотел бы созвониться с посольством. Мен консулдыққа телефон соғайын деп едім. – Я бы хотел(а) позвонить в консульство. Кеден-таможня, кедендік тексеру-таможенная проверка, толтыру-заполнить, көрсету-указывать (показывать), кеденшіге жолығу-встретиться с таможенником, қол жүгі-багаж (ручная кладь), баж-пошлина, тыйым салынған-запрещен(ы), түбіртек-квитанция. Жүкті ала беруге бола ма?-Можно взять багаж?

СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ

Мен Солтүстік Қазақстан облысында тұрамын. Солтүстік Қазақстан облысы – республиканың «солтүстік қақпасы» іспетті. Біздің облысымыз Қазақстанның Қостанай, Ақмола және Ресей Федерациясының Қорған, Түмен, Омбы облыстарымен шекаралас. Облыстың жер көлемі 97,99 мың шаршы шақырым, яғни республиканың 3,6% аумағын құрайды. Ауа райы құбылмалы.

Біздің облысымыздың табиғаты бай. Есіл – осы өңірдің ең үлкен өзені, оның облыс аумағы бойынша ұзындығы 720 шақырым. Облысымыздың 543,4 мың гектар жерін орманды алқап алып жатыр. Оларда негізінен қайың, терек, қарағай ағаштары өседі. Жасыл қылқанды орманды алқап 57,6 мың гектар. Олар мемлекеттік бақылауға алынған. Солтүстік Қазақстан облысының орталығы – Петропавл қаласы. Ол 1752 жылы қаланған. Біздің облысымызда 13 аудан бар.

Халқының жалпы саны – 725,9 мың адам. Облыста 96 ұлттың өкілдері тұрып жатыр.

Солтүстік Қазақстан облысы М.Жұмабаев, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, И.Шухов сияқты қаламгерлердің Отаны. Атақты ғарышкерлер – В.Шаталов, А.Викторенко – біздің жерлестеріміз.

Облыс әкімі – Тайыр Аймұхаметұлы Мансұровтың ұйымдастыруымен оқу-тәрбие жұмысының тиімділігі мен сапасын арттыруда мейлінше жоғары жетістіктерге жеткен облыстың 750 қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдері үшін гранттар тағайындалды.

2004 жылы облыс әкімі Т.Мансұровтың төрағалық етуімен Алматының «Арыс» баспасынан Солтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы жарық көрді. Мұнда өңірдің айтулы тұлғалары мен географиялық объектілерінің тарихы жайлы жан-жақты баяндалған.

2005 жылы Ұлы Отан соғысының 60 жылдық мерейтойына орай облыс әкімдігімен «Солтүстікқазақстандықтар Ұлы Отан соғысы жылдарында» кітабы жарық көрді. Онда әскери жылдар тарихы, майдангерлердің естеліктері, мұрағат материалдары, сонымен қатар солтүстікқазақстандықтардың соғысқа қатысуын әңгімелейтін белгілі әдеби туындылар жинақталған. Бұл кітаптың жарық көруі – Ұлы Отан соғысы жылдарында ерлік пен жанқиярлық көрсеткен жауынгер-солтүстікқазақстандықтардың өшпес даңқын есте сақтаудағы біздің қарапайым үлесіміз.

2006 жылдың басында Мәскеудің «Русский раритет» баспасында Мағжан Жұмабаевтың таңдамалы шығармалар жинағы орыс тілінде шықты. Оны құрастырған әдебиеттанушы Сәуле Мансұрова. Мағжан жырларының орыс тілінде сөйлеуі – еліміздің әдеби, мәдени өміріндегі ерекше қуаныш. Бұл – ақынның ғаламдық сапарының басталуы.

Мәтінді аударғанда келесі сөздікті пайдаланыңыздар:

құрылды-образован, қақпа-ворота, шекаралас-приграничный, шаршы-квадратный, шақырым-километр, пайыз-процент, өкілдер-представители, қаланған-заложен, сияқты-как, қаламгер-писатель, ғарышкер-космонавт, жерлес-земляк, марапатталды-награжден.

Айыртау ауданы

1928 жылы ұйымдастырылған Айыртау ауданы Солтүстік Қазақстан облысының оңтүстігінде орналасқан. 1997 жылдың мамырында Арықбалық ауданын қосып, аумағы 9,6 мың шаршы шақырымды қамтыды. Халық саны 54,6 мың адамды құрады. 88 елді мекен 14 селолық округтен тұрады. Әкімшілік орталығы - Саумалкөл ауылы.

Сарыарқаның солтүстігінде орналасқан аумақ батыста Имантау және Сырымбет тауларымен шектелген. Аудан аумағынан Ақанбұрлық, Қарасу, Тайсары, Құрқарағай, Иманбұлақ, Қамысақты деген өзендер ағады. Сонымен қатар, жері көлге бай. Олардың арасында Саумалкөл, Шалқар, Үлкен, Қоскөл, Имантау, Жақсыжалғызтау, Айыртаушық, Байсары деген көлдер үлкендігімен ерекшеленеді.

Айыртау ауданы – мәдени мұра мен тарихи жәдігерлерге бай жер. Оның бірі - 15 гектар жерді алып жатқан, "Ежелгі Қазақстан тарихы" оқулығына енгізілген, республикалық маңызы бар аса құнды Ботай тұрағы. 1995 жылы осы жерде Бүкіләлемдік симпозиум

өткізілді. Онда 40-50 ғасыр бұрын жылқы өсірілгендігі дәлелденді. 1998 жылы ЮНЕСКО-ның арнайы тізіміне енгізілді. Адамзаттың ең көне қоныстарының бірі – Ботай, түбінде ашық аспан астындағы мұражайға айналады. Ол үшін оған биыл 4 миллион теңге қаржы бөлінді, келер жылы -7 миллион, одан кейін - 5 миллион теңге бөлінбек.

Қазақ халқының атақты батырлары – аш бөрідей анталаған ата жаулардан ұлан байтақ жерімізді қорғаған Қарасай мен Ағынтай. Жорықтас жолдасы Ағынтай батырдың шақыруымен Көкше өңіріне келіп, сонда тұрақтап қалған Қарасай батырға Көкшенің топырағы бұйырды. Ағынтай да көп ұзамай қайтыс болды. Қазір екі батыр қатар жатыр. Мәдениет ауылының жанында екі батырға кесене тұрғызылып, мемориалдық кешен салынды. Арықбалық ауылдық округінің екі аулына осы екі батырдың аты берілді.

1985 жылы Ш.Уәлиханов атындағы Сырымбет тарихи- этнографиялық кешені ашылған. 6 бөлмеден тұратын мұражайда Шоқан Уәлиханов туралы құнды мәліметтер жиналған. Сонымен қатар, оның туыстары және қазақ халқының рухани мәдениеті туралы бірталай материалдар бар.

Ақжар ауданы

Ақжар ауданы 1984 жылы қаңтар айындағы бұрынғы Көкшетау облысында Ленин ауданы болып құрылып, 1988 жылы Ленинград ауданы құрамына қосылды. Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 18 сәуірдегі Жарлығы бойынша Ленин ауданы Солтүстік Қазақстан облысының Ақжар ауданы деп аталды. Аудан облыстың шығыс бөлігінде орналасқан. Аудан аумағы 8,04 мың шаршы шақырым. Халқы – 24,1 мың адам. Аудан 30 елді мекеннен, 12 селолық округтен тұрады. Ауданның әкімшілік орталығы - Талшық селосы.

Талшық селосының оңтүстігінде 10-12 метрлік шағын төбелер бар. Аудан аумағы арқылы: Ащысу, Шет, Қарашат, Қарасу өзендері ағады. Кіші Қараой, Үлкен Қараой, Жантайсор, Қулыкөл, Шолақсор деген көлдері бар. Көде, бетеге, жусан, қамыс, шие, қарақат, итмұрын, т.б. көптеген өсімдіктер өседі. Ормандар мен тоғайларды бұғы, қасқыр, түлкі, елік, қабан, қоян, қарсақ және басқа да жабайы аңдар мекендейді.

Аудан халқының басым бөлігін қазақтар мен орыстар құрайды. Ірі елді мекендер: Талшық, Ленинград, Алқатерек, Ұялы, Бостандық. Ауданда нан және май зауыты, элеватор, 6 құрылыс ұйымы бар. 30 жалпы білім беретін мектеп және кәсіби-техникалық мектеп бар. Ақжар ауданындағы 27 кітапхананың кітап қоры 362,1 мың дана. Ауданда 18 мешіт және 47 мәдени ошақ бар. Аумағында келесі археологиялық ескерткіштер орын алған: Кіші Қараой, Ленинград, Қарашай, Жаңатұрмыс, Айсары, Қулыкөл қорғандары және «Тал» моласы. Қазақ тілінде 1990 жылдан бастап «Дала дидары» аудандық газеті шығады.

Аққайың ауданы

Аққайың ауданы облыстың оңтүстік-шығысында орналасқан. Аудан көлемі 4,9 мың шаршы шақырым. 1928 жылы Төңкеріс ауданы негізінде құрылған. Аудан 1928 жылы «Бейнетқор» атанып, орталығы Кедей поселкесі болған. 1940 жылы Бейнетқор ауданы Совет ауданы болып өзгеріп, 1941 жылы аудан орталығы Смирново поселкесіне көшірілді. 1999 жылдан Аққайың ауданы деп аталады. Халқы 28,2 мың. Аудан халқының басым бөлігі қазақтар мен орыстар. Аудан құрамына 12 селолық округ, 43 елді мекен кіреді. Аудан орталығы – Смирново поселкесі.

Ауданның аты айтып тұрғандай, бұл өңірді ақ қайыңды ормандар алып жатыр. Ауданның табиғаты өте бай. Ауданда 83 шағын көл бар.

Аққайың ауданында 453 әр түрлі ауылшаруашылық кәсіпорын, 4 акционерлік қоғам, 33 жауапкершілігі шектеулі серіктестік бар. Олардың ішіндегі ірісі - «Смирновский элеватор» ААҚ-ы. Ауданды екі темір жол басып өтеді. Аумағынан мал айдайтын Қараағаш – Ленинский – Рассвет – Дайындық – Петропавл «Қаражол» трассасы өтеді. 1917 жылғы революцияға дейін ағылшындар Полтавка селосы арқылы мыс кесектерін түйемен Петропавлға, Петропавлдан темір жол арқылы Петербургке дейін, содан соң теңіз жолымен Англияға тасыған.

Ауданда 36 мектеп, оның ішінде Шағалалы агролицейі, Тоқшын мектеп-гимназиясы, Қиялы кәсіби-техникалық мектебі, 14 кітапхана, 8 мәдени ошақ пен клубтар бар. Аудан орталығындағы кітапхана жанында тарихи-өлкетану мұражайы жұмыс істейді. Аралағаш ауылының жанында Жансүгір батырдың зираты бар. 1942 жылдан бастап аудандық «Колос» газеті жарық көреді. Аралағаш халық театры, аудандық ардагерлер хоры, Власовка селосындағы «Фантазия» балалар тобы аудан мәдениетін дамытуға үлес қосуда.

Жамбыл ауданы

Облыстың солтүстік-батысында жатқан аудан 1970 жылы Преснов, Мамлют және Сергеев (Шал ақын) аудандарының кейбір елді мекендері есебінен құрылған, 1997 жылы Жамбыл ауданы болып құрылды. Есіл-Тобыл өзендерінің арасындағы ауданда 150-ден астам тұщы көл бар. Ауданның басым аумағы орманды жер. Соның негізінде "Чернолесье", "Жаңажол" және "Троицкое" шағын қорығы орналасқан. Мұнда республикамыздың атақты жазушылары С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, И.Шуховтың мұражайлары бар. Олар жазушылар тұрған үйлерде орналасқан. Мұнда жазушылардың қолжазбалары, жеке құжаттары мен заттары, кино, сурет материалдары сақталуда.

Жамбыл ауданының Гүлтөбе Маманай деген жерінде қолбасшы, мемлекет қайраткері Қожаберген жырау, сонымен қатар, ұлт-азаттық қозғалысының батыры, халыққа "Үкілім", "Көркем-ай", "Қаракөз", "Ғайни қыз", "Айкен-ай", "Гауһар тас", т.б. әндерімен танымал ақын Мұхаммед Қанапия Баһрамұлы Шақшақов туған.

2001 жылы қазіргі заманғы сәулет талаптарына сай қаланған Қожаберген жыраудың кесенесі ашылды.

Жамбыл ауданында жиырма шақты тарихи және мәдени ескерткіштері бар. Олардың қатарына Ольговка, Троицк, Лапушки, Кладбинка, Кабань, Чапаевка, Новорыбинка, Казанка, Рождественка, т.б. елді мекендердегі 1921 жылғы шаруалар көтерілісі құрбандарының қабірлері де енеді.

Есіл ауданы

Есіл ауданы бұрынғы Ленин және Москва аудандарын біріктіру есебінен құрылды. Есіл ауданы Солтүстік Қазақстан облысының оңтүстік батысында орналасқан. Аудан құрамына 15 селолық округ, 61 елді мекен кіреді. Көлемі 5140 шаршы шақырым жерді алып жатыр. Аудан орталығы - Явленка селосы.

Ауданды Есіл өзені басып өтеді. 50-ден астам көл бар. Олардың ішінде танымалы: Үлкен Торанғұл, Алда, Кіндікті, Ащы, т.б. Көде, бетеге, жусан, қамыс, шие, қарақат, итмұрын, т.б. көптеген өсімдіктер өседі. Ормандар мен тоғайларды бұғы, қасқыр, түлкі, елік, қабан, қоян, қарсақ және басқа да жабайы аңдар мекендейді.

Аудан халқы көпұлтты. Негізгі ұлттар: қазақтар, орыстар, немістер, украиндар, татарлар. Ірі елді мекендер: Явленка, Корнеевка, Покровка, Николаевка, Амангелді, Бұлақ. 54 жалпы білім беретін мектеп және Покровка селосында Ж.Қизатов атындағы ауыл шаруашылық колледжі бар. Ауданда тарихи-өлкетану мұражайы, сурет галереясы, «Колос» театры, мешіт және шіркеу бар. Орыс және қазақ тілдерінде 1934 жылдан бастап «Ишим» аудандық газеті шығады. Есіл ауданы - Кеңес Одағының батырлары Т.С. Позолотин, Ж.Қ. Қизатов, П.В. Коваленко, Ы.Ы. Ыбыраев, А.М. Ершов, Г.З. Закировтың отаны. Олардың есімдерін есте қалдыру мақсатында ескерткіштер орнатылған.

Мағжан Жұмабаев ауданы

Облыстың солтүстік-шығысында орналасқан ауданның аумағы -7,6 мың шақырым, халқының саны - 48,4 мың адам. 23 селолық округке 75 елді мекен кіреді. Аудандағы республикалық маңызы бар ескерткіштердің бірі - қазақ халқының атақты ақыны М.Жұмабаевтың ескерткіші. 1993 жылы ақынның 100 жылдығы аталып өтіп жатқанда Сарытомар селосында мұражайы ашылған. Онда М.Жұмабаевтың шығармашылығына және өміріне арналған көптеген жәдігерлер жинақталған. Соның ішінде Алматы, Петропавл, Омбы қалаларынан табылған ақынның хаттары, тергеу материалдары және басқа құжаттар жиналған.

Ақынның шығармашылық мұрасын насихаттау мақсатында 1979 жылдан бастап жыл сайын Жұмабаев әдеби оқулары өткізіледі. Ал 1990 жылдан бері дәстүрлі жалпы мемлекеттік шараға айналып кетті. Сол жылы осы іс-шараға Қазақстаннан ғана емес, жақын және алыс шетелдерден де қонақтар келді.

Лебяжье қамалының қалдығы, 1921 жылғы Булаев, Конюховка, Лебяжье, Успенка селоларындағы шаруалар көтерілісі құрбандарының туысқандар қабірі мемлекеттік қорғауға алынған. Жергілікті өлкетанушылардың айтуынша 1752 жылы құрылған Полуденная қамалының, Ганькин, Медвежье бекіністерінің де тарихи маңызы зор.

Қызылжар ауданы

Қызылжар ауданы 1997 жылы бұрынғы Соколов және Бескөл аудандарын біріктіру негізінде құрылды. Қызылжар ауданы облыс орталығына ең жақын орналасқан аудан және Ресейдің Түмен, Қорған, Омбы облыстарымен шектесіп жатыр. Аудан құрамына 20 селолық округ, 77 елді мекен кіреді. Аудан халқының саны 50,1 мың. Аудан халқы көпұлтты. Халықтың 77 пайызын қазақтар мен орыстар құраса, қалғандары басқа ұлттардың өкілдері. Аудан орталығы – Бескөл селосы.

Ауданда 123-тен астам балық аулайтын көлдер бар. Табиғаты өте бай: көде, бетеге, жусан, қамыс, шие, қарақат, итмұрын және т.б. көптеген өсімдіктер өседі. Ормандар мен тоғайларды бұғы, қасқыр, түлкі, елік, қабан, қоян, қарсақ және басқа да жабайы аңдар мекендейді.

Қазіргі таңда ауданда 8 акционерлік қоғам, 22 жауапкершілігі шектеулі серіктестік және 5 мемлекеттік мекеме бар. Ауданда ірі құс фабрикалары, сүт және ет-шұжық өнімдерін өндіретін зауыттар бар. Аудандағы ірі елді мекендер: Бескөл, Соколовка, Архангелка, Новокаменка, Новоникольское, Рассвет, Якорь, Боголюбово, Петерфельд. Халықтың негізгі тұрмысы – егін және мал шаруашылығы. 67 жалпы білім беретін мектеп және 2 кәсіби-техникалық мектеп бар. Сонымен қатар, 9 мәдениет үйі, 6 клуб, 15 кітапхана және 3 киноқондырғы бар. Аудан аумағында жасақталған «Мақсат» қазақ мәдени орталығы, «Өмирзая» татар мәдени орталығы, «Мрия» украин мәдени орталығы, «Новоникольск» халық қоры, Соколовка мәдениет сарайының үрмелі аспаптар оркестрі, «Славяночка», «Украиночка» фольклорлық топтары ауданның мәдени саласына үлкен үлес қосуда.

Аудан аумағынан екі үлкен темір жол: Қазақстан темір жолы және Ресейдің Оңтүстік-Орал темір жолы, сонымен қатар, Петропавл-Ишим, Петропавл-Жезқазған, Петропавл-Көкшетау, Петропавл-Қорған, Петропавл-Омбы автомобиль жолдары өтеді. Ауданда 1967 жылдан бастап «Маяк» және 2003 жылдан бастап «Қызылжар және қызылжарлықтар» газеттері шығады. Ауданнан 9 Социалистік Еңбек Ері, 4 Кеңес Одағының Батыры, 6 ауылшаруашылық саласына, 1 ағарту саласына, 1 сауда саласына еңбегі сіңген қайраткер шыққан.

Мамлют ауданы

Мамлют ауданы облыстың солтүстік-батысында орналасқан. Аудан орталығы Мамлют қаласы 1814 жылы салынғын. Аудан аумағы 4,10 мың шаршы метр. Халқы 27,7 мың адам. 44 елді мекен, оның ішінде 1 қала, 12 селолық округ бар. Ауданды 44 ұлт өкілдері мекендейді. Қазақтар - 23%, орыстар - 58%, немістер – 6%, татарлар – 6%, украиндар – 3% және 4% басқа ұлт өкілдері.

Аудан аумағында 200-ден астам көл бар. Олар: Мыңкесер, Становое, Шағалалытеңіз. Мамлют ауданының табиғаты өте бай. Онда селеу, қарағай, мүкжидек, қазанақ және т.б. өсімдіктер өседі. Аудан өзендері мен көлдерін жабайы қаздар, үйректер, қарсақтар, сүңгуірлер, орман-көлдерінде «Қызыл кітапқа» енген тырна, үкі, бірқазан, субүркіт, қарашақаздар мекендейді.

Ауданда 1 акционерлік қоғам, 18 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 101 шаруашылық қожалығы бар. 1926-27 жылдары ауданда алғаш рет элеватор салынды. 1999 жылы элеватор аумағында ұн үгетін зауыт салынды. Ол күніне 250 тонна бидай үгеді.

Ауданда 45 мектеп, 14 кітапхана және 11 мәдениет үйлері мен клубтар бар. 1932 жылдан бастап шығатын ауданның «Колхозное знамя» газеті 1938 жылы «Знамя труда» атына өзгеріп, осы күнге дейін жарық көреді. Ауданнан 3 Кеңес Одағының Батыры, 5 Социалистік Еңбек Ері шыққан.

Ғ. Мүсірепов атындағы аудан

Ғабит Мүсірепов атындағы аудан облыстың оңтүстік-батысында орналасқан. Бұрынғы Целинный ауданына Рузаев, Куйбышев және Чистополье аудандары қосылып, 2002 жылы Ғ.Мүсіреповтің атына ие болды. Аумағы 11,1 мың шаршы шақырымды қамтиды. 75 елді мекенде 52,6 мың адам тұрады. Ауданда 57 ұлт өкілдері тұрады. Оның негізін қазақтар мен орыстар құрайды. Ауданның ірі елді мекендері: Еңбек, Рузаевка, Чистополье, Андреевка, Новоселовка.

Ғабит Мүсірепов атындағы ауданда 13 акционерлік қоғам, 152 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 420 шаруа қожалығы, 145 басқа да мекемелер бар. Оның табиғаты бай. Топырағы құнарлы. Аумағында екі үлкен көл бар. Олар: Қалмақкөл және Улыкөл. Аудан аумағынан ұзындығы 130 шақырымдық Есіл өзені өтеді.

Еркін Нұржанұлы Әуелбековтің 70 жылдық мерейтойына байланысты 2000 жылдың 22 шілдесінде аудан орталығында ескерткіш ашылды. Осы кісінің тікелей қатысуымен туған елі Жаңасу ауылына екі қабатты мектеп үйі салынды. 2001 жылы Жаңасу орта мектебінде Е.Әуелбековтің мұражайы ашылды.

Сол сияқты Шұқыркөл ауылындағы орта мектепте жазушы, ақын Айқын Нұрқатовтың атындағы мұражай жұмыс істеуде. Ауданда барлығы 41 ескерткіш бар.

Тайынша ауданы

Тайынша ауданы облыстың оңтүстігінде Батыс-Сібір ойпатында орналасқан. 1997 жылы Красноармейск, Чкалов және Келлеровка аудандарын біріктіру негізінде қалыптасқан. Аудан аумағы 11,4 мың шаршы шақырым. Халқы 63,5 мың. Ауданда 19 селолық округ, 1 қала және 101 елді мекен бар. Ауданның әкімшілік орталығы – Тайынша қаласы.

Тайынша ауданы титан, циркон, уран, әйнек жасауға арналған құмға және т.б. табиғи қазба байлықтарына бай. Ауданды Шағалалы және Ащықарасу өзендері басып өтеді. Шағалалытеңіз, Қалыбек, Жамантұз, Қарасор, Құмдыкөл көлдері бар.

Ауданды 64 ұлт пен ұлыс өкілдері мекендейді. Оның ірі селолары: Келлеровка, Чкалово, Кирово, Большой Изюм, Ясная поляна, Зеленый Гай, Вишневка және т.б. Ауданда шұжық өндіретін 3 цех, 3 сүт өндіретін цех, 30 кіші наубайхана және 30-дан астам диірмен бар. Аудан көлемінде 42 мың ірі қара мал, 12 мың қой мен ешкі, 36 мың шошқа өсіріледі. Ауданда 9 акционерлік қоғам, 44 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 369 шаруа қожалығы бар.

Тайынша ауданында 90 мектеп, оның ішінде 1 музыка мектебі, 1 жасөспірімдер спорт мектебі және кәсіби-техникалық лицей бар. Аудан аумағында 38 клуб, 42 кітапхана жұмыс істейді.

1920-22 жылдары салынған Петропавл-Көкшетау темір жолы өтеді.

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында осы ауданда үлкен жәрмеңкелер өткізіліп тұрған. Жәрмеңкеге Қазақстанның түкпір-түкпірінен, Ресейден, Орта Азиядан және сонау ағылшын мемлекетінен де агенттер келіп, ірі қара мал сатып алған.

Тайынша ауданынан шыққан танымал тұлғалар: Ж.Сыздықов, С.Дүйсекеев, Т.Қажыбаев, Ж.Ералиев, А.Мадыбаев, Н.Коробов және Кеңес Одағының Батырлары – В.Шегеда, И. Бережной. Тарихи танымал тұлғалар: ақын Тезекбай Шоқтыбайұлы, домбырашы Омар Молдажанов, әнші-домбырашы Қалиақпар Тұрлыбеков.

1932 жылдан бастап ауданның «Тайыншинские вести» газеті жарық көреді.

Тимирязев ауданы

Тимирязев ауданы 1963 жылы құрылды. Аудан облыстың оңтүстік-батысында орналасқан. Аудан орталығы – Тимирязев селосы. Аудан аумағы 4,5 мың шаршы шақырым. Халқы 18,1 мың адам. Елді мекендер 29, 16 селолық округ бар. Ауданда қазақтар – 37,3%, орыстар – 40,8%, немістер – 3,1%, татарлар – 2%, украиндар – 8,6% және 2,7% белорус өкілдері тұрады.

Аудандағы үлкен селолар: Тимирязево, Ақсуат, Дмитриевка, Комсомольское, Мичурино, Москворецкое, Ишимское.

Ауданда 21 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 613 шаруашылық қожалығы бар. Аудан негізінен егін шаруашылығымен айналысады. Егістік жерлер ауданның 201,5 мың гектарын құрайды.

Ауданда 26 мектеп, 1 кәсіби-техникалық мектеп, 22 кітапхана және 9 клуб бар. Ауданда «Нива» газеті жарық көреді. Приозерное селосы маңында Меңдеке батырдың моласы (мемлекет қорғауында), Дос өзені жанында Сегіз сері (Мұхаммед Қанапия) Баһрамұлы Шақшақовтың моласы бар.

Уәлиханов ауданы

Уәлиханов ауданы Солтүстік Қазақстан облысының оңтүстік-шығысында орналасқан. Солтүстігінде және солтүстік-шығысында Ресейдің Омбы облысымен, шығысында Павлодар облысымен, оңтүстік-шығысында Ақмола облысымен, батысында Ақжар ауданымен шекаралас жатыр. Ол 1997 жылы мамырда Көкшетау облысының Қызылту, Уәлиханов аудандарының бірігуімен құрылған. Ауданның көлемі 12,9 мың шаршы шақырым. Халқының саны 22,3 мың адам. Ауданда 9 селолық және 1 поселкелік округ, 36 елді мекен бар. Әкімшілік орталығы – Кішкенекөл поселкесі.

Аудан аумағынан Сілеті, Талдыбай, Қыздың қарасуы, Семізбай, т.б. өзендер ағып өтеді. Сілетітеңіз, Теке, Кішкенекөл, Саржан, Қондыбай сияқты ірі өзендері бар. Теке көлінің көлемі 260 шаршы шақырым, минералдарға, күкіртсутекті тұнба қорына, аудан жері селеу, қыпшақ, жусан, сұлыбас, қамыс тәрізді өсімдіктерге бай.

Аудан халқы көпұлтты: қазақтар, орыстар, украиндар, татарлар, немістер, белорустар және т.б. Ірі елді мекендер: Кішкенекөл, Чехово, Аққұдық, Қаратерек, Бидайық, т.б.

Уәлиханов ауданында 68 ЖШС және 4 АҚ құрылып, жұмыс істейді. Аудан аумағында 1 орталық аудандық аурухана, 14 фельдшерлік пункт, 32 жалпы білім беретін мектеп, 1 кәсіби-техникалық мектеп, 2 мектепке дейінгі мекеме, 5 клуб, 5 кітапхана бар. Кішкенекөл поселкесінде «Ел тынысы» аудандық газеті шығады.

Ауданнан шыққан белгілі тұлғалар: халық жазушысы, драматург С.Жүнісов, Қазақстанның және Азияның бірнеше дүркін чемпионы А.Қазымбетов, Социалистік Еңбек Ері К.Мүсіпов және басқалары.

Шал ақын ауданы

Шал ақын ауданы 1928 жылы Төңкеріс ауданы негізінде құрылған. 1930 жылы Төңкеріс және Рыковский аудандары біріктіріліп, Марьевка ауданы деп аталған. Сергеевка су қоймасын салуға байланысты аудан орталығы Сергеевка қаласына көшіріліп, аудан аты Сергеевка деп өзгертілген. 1999 жылдан бастап аудан Шал ақын атауын алды. Аудан көлемі 4,8 мың шаршы шақырым. Халқы 31,0 мың. Аудан халқы көпұлтты. Оны 43 әр түрлі ұлт өкілдері мекендейді. Аудан құрамына 11 селолық округ, 45 елді мекен кіреді. Аудан орталығы – Сергеевка қаласы.

Ауданның табиғаты өте бай. Ағаш өсімдігі жағынан алып қарасақ, 79%-ы аққайың. Ормандар мен тоғайларды бұғы, қасқыр, түлкі, елік, қабан, қоян, қарсақ және басқа да жабайы аңдар мекендейді. Республикамыздағы ірі су қоймаларының бірі осы ауданда орналасқан. Ол – 1966 жылы салынған Сергеевка су қоймасы, оның сыйымдылығы 693 млн. м3. Су бөгетінің ұзындығы 280 м. Сонымен қатар, ауданда 100-ден аса шағын көлдер бар.

Шал ақын ауданы негізінен егін шаруашылығымен айналысады. Онда 41 кітапхана, 16 мәдени ошақ пен клубтар бар. 1986 жылдан бастап ауданда тарихи-өлкетану мұражайы жұмыс істейді. 1934 жылдан бастап аудандық «Новатор» және 2000 жылдан бері «Парыз» газеттері жарық көреді. Аудан аумағында жасақталған «Ақ бидай», «Родник» топтары аудан мәдениетін дамытуға үлкен үлес қосуда.

«Винзавод» АҚ, Азоттық-оттекті зауыт, «Шаров» шұжық зауыты, сүт өнімдерін өндіретін «Жігер» ЖШС, «Асылхан-Агро» ЖШС жұмыс істеуде.

Ауданнан Республикамызға танымал Тоғжан ақын (1856-1909), Қожанбай ақын-шежіреші (1884-1933), Модахмет Тырбиев (1882-1956) шыққан. Бұл кісілердің ақындық салт-дәстүрлерін Ғ.Малдыбаев, И.Әлібаев, А.Нұртазин, Е.Қонарбаев және тағы басқалары жалғастырған. Ауданның құрметті азаматтарының бірі – Г.Бельгер.

БІЗДІҢ ҚАЛАМЫЗ

Петропавл қаласы – Солтүстік Қазақстан облысының орталығы. Ол Есіл өзенінің жағасында орналасқан. Петропавл қаласының негізі 1752 жылы қаланған. Біздің қаламыз онша үлкен емес. Біздің қаламызда екі жүз елу мыңнан астам адам тұрады. Қаланың жаңа аудандарының бірі - жиырмасыншы мөлтекаудан. Қалада Н.Погодин атындағы орыс, С.Мұқанов атындағы қазақ драма театрлары, сондай-ақ, қуыршақ театры бар.

Қаланың басты көшесі – Қазақстан Конституциясы көшесі. Бұрын бұл Ленин көшесі деп аталған. Мұнда әдемі ғимараттар да көп. Қалалық, облыстық әкімдік, С.Мұқанов атындағы кітапхана, тарихи-өлкетану мұражайы, орталық әмбебап дүкен, «Қызылжар» қонақ үйі, қаланың үлкен саябағы да осы көшеде.

Қалада Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, колледждер мен тағы да басқа оқу орындары бар. Орталық «Алтын базар» Интернационал көшесінде орналасқан. Қаланың ішінде автобустар, троллейбустар жүреді. Жазда қаламыз жап-жасыл, көшелерінің екі жағында теректер өсіп тұр. Петропавлдықтар өз қаласын мақтаныш етеді. Маған да біздің қаламыз ұнайды, өйткені мен осында туып-өстім.

Петропавл қаласы жылдан-жылға көркейіп келеді. Қазіргі кезде жаңа әдемі үйлер салынып жатыр.

Отработайте произношение новых слов, употребите их в своих предложениях. Используя глоссарий к тексту, переведите текст.

орталық – центр, центральный, қаланған – основан, мөлтекаудан, ықшамаудан – микрорайон, кітапхана – библиотека, алаң – площадь, өлкетану мұражайы – краеведческий музей, ескерткіш – памятник, ғимарат – здание, мақтаныш етеді – гордятся, саябақ – парк, оқу орындары – учебные заведения, терек – тополь, ұнайды – нравится, өйткені – потому что.

Найдите в тексте следующие словосочетания, запомните их.

Основан в …, не очень большой, имени С.Муканова, один из новых районов, Октябрьская площадь, основная улица, красивые здания, по обеим сторонам, гордятся.

Докажите, почему Вам нравится наш город

Маған біздің қала ұнайды, өйткені мен осында туып-өстім.

Келесі мәтіндерді аударыңыз. - Переведите следующие тексты.

САЯБАҚ

Мұрағаттағы материалдарға қарағанда, Қызылжар қаласында алғаш рет саябақ салуға талпыныс жасау 1850 жылы басталып, 1861 жылы Вознесенская көшесінің оң жағынан 50 гектар жер бөлінеді. Н.В.Гогольдің “Ревизор” спектаклінің қойылымынан түскен қаржыға алғашқы көшеттер отырғызылады. Ал барлық көшеттердің саны – 15 мың түп. Саябақтың бүкіл аумағында біркелкі жер телімдерін гүлзарлар бөліп тұрды, ал қақ ортадағы гүлзарға көлемі үлкен дөңгелек клумба орналастырылды. Саябаққа терек, үйеңкі, акация сияқты таңсық емес ағаштар отырғызылды. Оларды күтуде кемдік болмаса керек, саябақ ХІХ ғасырдың соңына қарай айнала төңіректегі ең үлкен жасанды орманға айналды.

1967 жылы саябақтың алаңы 16,5 гектарға дейін, яғни үш есе кеміді. Себебі оның аумағында аурухана, тұрғын үйлер де түрғызылды.

Қазір саябақтың аумағы 34,5 гектар жерді алып жатыр. Онда ағаштар мен шіліктердің 29 түрі бар.

Бұл саябақ қаланың жүрегі сияқты қақ ортада тұр. Оны жақсы көрмейтін қала тұрғыны жоқ шығар.

Жанға жайлы саябақ әлі талай ұрпаққа, талай мейманға құшағын жаяды деп сенгіміз келеді. Ғасырлар бойы қаланың көз тартары, көңіл бөлері болып келе жатқан көне саябақты келер ұрпақтар үшін сақтау қаланың әр тұрғынының парызы болып саналады.

ПОШТА БӨЛІМШЕСІ

1926 жылы Бас почтамт салу жөнінде шешім қабылданды. Оның құрылысы 1929 жылы әрең аяқталды. Бұл өзі кірпіштен қаланған екі қабатты қоныс. Әдеттегідей тік төртбұрыш пішіндес. Қабаттарға түсіп-шығатын екі темір-бетон баспалдақ бар. Қоныстың ұзындығы – 62, ені – 20 метр. Кеңес өкіметі кезіндегі алғашқы нысандардың бірі болып табылатын бұл пошта бөлімшесі бүгінгі таңда да өз қызметін атқаруда.

ОБЛЫСТЫҚ ТАРИХИ-ӨЛКЕТАНУ МҰРАЖАЙЫ

Патша заманында салынған көне ғимараттар алпысыншы жылдары қиратылғанда аман қалған ескі қоныстардың бірі – Т.Аркель деген көпестің екі қабатты үйі, осыдан 35 жыл бұрын облыстық өлкетану мұражайы орналасқан тамаша ғимарат. Екі қабатты бұл қоныстың пішіні әжептәуір күрделі. Ол ХІХ ғасырдың аяқ кезі мен ХХ ғасырдың бас кезіне тән эклектика стилімен салынған. ХІХ ғасырдың соңында осы үйге жапсарлас салынған Стрелов деген көпестің бұрынғы дүкені де қазір мұражай кешенінің бір бөлігіне жатады.Өлкетану мұражайы барлығы 2,7 мың шаршы метр алаңды алып жатыр. Бұл қоныс Қызылжардың ескіні еріксіз елестететін бір бұрышы болып табылады.

БІЗДІҢ МАҚТАНЫШТАРЫМЫЗ

Дене шынықтыру мен спортты дамыту, Президент Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткеніндей, «Қазақстан - 2030» стратегиясының басым мақсаттарының бірі – халықтың денсаулығын нығайтуға қол жеткізуге бағытталған аса маңызды мемлекеттік міндет. Егеменді Қазақстанның спортшылары халықаралық жарыстардағы өз жеңістерімен еліміздің беделін нығайтуға зор үлес қосты. Олардың ішінде біздің жерлесіміз, 2000 жылғы Олимпиадалық ойындарының күміс жүлдегері, 2003 жылғы Тур де Франс веложарысының қола жүлдегері Александр Винокуровтың бар екенін біз мақтаныш ете аламыз. Қазақстан құрамасының сапында Сергей Яковлев, Елена Парфенова, Ильдар Габтелмаликов пен Артем Лободрыга да бар.

Сұрақтарға жауап беріңіздер: Біздің облысымыздан шыққан атақты спортшылар туралы не білесіздер? Сіздер Максим Лапшин, Михаил Дедов, Адиль Нуржаупов, Иван Войтенко, Евгений Тетюхин, Елена Парфенова, Евгений Сизико сияқты спортшылар туралы не білесіздер? Шағын баяндама жазып келіңіздер.

ҚАЗАҚСТАН мен РЕСЕЙ

арасындағы ынтымақтастықты нығайтудағы шекаралас аймақтардың үлесі

2005 жылдың 17 мамырында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев жұмыс бабындағы сапарымен Ресей Федерациясының Челябі қаласында болды.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев пен Ресей Федерациясының Президенті Владимир Путин кездесіп, шекаралас аймақтардың түрлі саладағы ынтымақтастығын дамыту жайында әңгімелесті. Ресей басшысы екі елдің ынтымақтастығын дамытып, қарым-қатынастарды нығайтуда шекаралас аймақтардың атқаратын рөліне, қосатын үлесіне тоқталды. Қазақстан Президенті көршілес елдердің, оның ішінде Орал өңіріндегі аймақтардың сауда-экономикалық ынтымақтас-тығына жоғары баға берді.

Соңғы екі жылда Қазақстан мен Ресей арасындағы тауар айналымы үш есе артып, бүгінде 8 миллиард долларға жуықтады. Мемлекет басшылары екі ел азаматтарының шекарадан кедергісіз өту мәселесіне де назар аударды. Қазақстан мен Ресей азаматтары екі ел шекарасынан визасыз өту жөнінде мәселесі қозғалды. Бұл, әсіресе, шекаралас аймақтардағы тұрғындарға аса қажет.

Бүгінде Қазақстан мен Ресейдің 72 субъектісі, жалпы алғанда, 16 аймағы сауда-экономикалық байланыстар жасайды. Кездесу соңында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев пен Ресей Федерациясының Президенті В.Путин бірлескен мәлімдемеге қол қойды.

ДОСТЫҚ КЕЛІСІМІ

2004 жылдың 8 қазанында Түмен облысының губернаторы С.Собяниннің басшылығымен Ресей Федерациясы Түмен облысының делегациясы Солтүстік Қазақстан облысында жұмыс сапарымен болды.

Сапар барысында Солтүстік Қазақстан облысының әкімі Т.Масұровпен кездесу өтіп, 2002 жылғы 20 мамырдағы Солтүстік Қазақстан облысы әкімдігі мен Түмен облысы әкімшілігі арасында сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық, гуманитарлық және де басқа салалардағы ынтымақтастық туралы келісімнің, сондай-ақ 2002 жылғы 28 тамыздағы Солтүстік Қазақстан облысы делегациясының Түмен облысына ресми сапарының қорытындысы жөніндегі Хаттаманың іске асырылуы талқыланды.

Солтүстік Қазақстан облысының әкімдігі мен Түмен облысының әкімшілігі әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдениет салаларындағы екі жақты ынтымақтастықты кеңейту мүмкіндігін атай отыра, осы облыстар аумағында орналасқан шаруашылық субъектілері арасындағы өндірістік, технологиялық байланысты сақтауға және дамытуға үлкен негіз беретін бірнеше келісімдерге қол жеткізді.

ТАМЫРЫ ТЕРЕҢ ДОСТЫҚ

Қазақстан мен Ресей – құдай қосқан көршілер.

2005 жылы ақпанның 25-інде жұмыс бабындағы сапарымен Петропавлда болған кезінде облыстық тарихи-өлкетану мұра-жайының қабырғасына орнатылған қазақтың асыл перзенті Шоқан Уәлиханов пен орыстың ұлы жазушысы Федор Достоевскийдің барельефін ашуға қатысқан Президентіміз Н.Ә.Назарбаев осылай дей келіп, тамырын тереңнен тартқан достықты, уақыт сынынан өткен тату көршілік қарым-қатынастарды одан әрі дамытудың маңызын айрықша атап көрсеткен болатын.

Екі ел халықтарының мәңгілік

достығын бейнелейтін мысалдар біздің өңірде де аз емес. Солтүстік Қазақстан облысының Ресейдің шекаралас өңірлерімен байланысы жылдан-жылға нығая түсуде. Ол облыс әкімі Тайыр Мансұровтың Қорған облысына сапары кезінде де аңғарылды. Қазақстандық әріптесін шекарадан қарсы алған Қорған облысының губернаторы Олег Богомолов делегация мүшелеріне сәт-сапар тіледі. Екі облыстың басшылары жаңадан салынған, осы заманғы жабдықтармен жарақтандырылған кеден бекетін аралады.

Жұмыс сапары екі өңірдің 2004 жылғы ынтымақтастығын қорытындылап, Бірлескен мәлімдемеге қол қоюмен аяқталды.

МЕМОРАНДУМҒА ҚОЛ ҚОЙЫЛДЫ

2005 жылдың 24 мамырында Омбы облысының губернаторы Л.К.Полежаев бастаған осы өңірдің делегациясы жұмыс бабындағы сапармен Солтүстік Қазақстан облысында болды. Тайыр Мансұров пен Леонид Полежаев Қазақстан мен Ресейді осы күнге дейін байланыстырып келе жатқан тату көршілік пен ынтымақтастық екенін атап көрсетті. Сапар бағдарламасы қазақ және орыс халықтарының мәңгілік достығын бейнелейтін Ш.Уәлиханов пен Ф.Достоевскийдің барельефіне гүл шоқтарын қоюмен басталды. Одан кейін Ертіс өңіріндегі облыстың губернаторы өзі еңбек жолын бастаған «ЗИКСТО» ААҚ-ның жағдайымен танысты. Манаш Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде құрметті профессор атағына ие болған губернатор жарты мыңнан астам студенттер алдында дәріс оқыды.

Сапардың ең басты қорытындысы – Солтүстік Қазақстан облысының әкімдігі мен Омбы облысының Үкіметі арасындағы ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды. 14 баптан тұратын бұл келісімде әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени байланыстарға қатысты мәселелер біршама қамтылған.Одан соң Н.Погодин атындағы орыс драма театрында жергілікті және омбылық өнерпаздардың бірлескен концерті назарға ұсынылды.

Губернатор Леонид Полежаев петропавлдықтардың ерекше ықыласына алғыс сезімін білдірді. Екі елдің ғұлама ұлдары Шоқан Уәлиханов пен Федор Достоевскийдің достығы қазақ және орыс халықтарының сол жылдардан бері біте қайнасқан тыныс-тіршілігін аңғартады. Оны екі ел азаматтарының бүгінгі тату көршілік қарым-қатынастары айғақтай түсіп отыр.

Солтүстік Қазақстан облысынан шыққан атақты адамдар туралы мәтіндермен танысыңыздар. Оларды оқып, орыс тіліне аударыңыздар. Қазақша мазмұнын айтып беріңіздер.

АҒЫНТАЙ БАТЫР

(1599-1671)

1999 жылы Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданы Мәдениет ауылы және Златогорск селосының маңында жерленген қазақтың ұлы батырлары Қарасай мен Ағынтайға арналған мемориалдық кешен ашылды.

Ағынтай батыр 1599 жылы қазіргі Айыртау ауданының жерінде, Арғын руынан шыққын.

Жас шағынан елін, халқын жоңғар шапқыншылығынан қорғап, ХVІІ ғасырда ерлігімен аты шыққан, қазақ хандығының тұтастығын және тәуелсіздігін нығайтуға сүбелі үлес қосқан ержүрек батырлардың бірі.

Ағынтай батыр – Есім мен Жәңгір хандардың сенімді серіктерінің бірі. Ол 1620 жылдан бастап Жоңғарлармен болған ірі шайқастардың барлығына қатысқан. Қалмақ батырларымен әлденеше рет жекпе-жекке шығып, үнемі мерейі үстем болып отырған. Аңыздарда Ағынтай батырдың орасан зор қара күш иесі екендігі де айтылады.

Ағынтай батырдың өмір жолы, халқын қорғауда көрсеткен қаһармандығы келер ұрпаққа ұмытылмас үлгі болып отыр.

ҚАРАСАЙ БАТЫР

(1598-1671)

Халқымыздың батыры Қарасай Алтынайұлы 1598-1671 жылдары өмір сүрген. Ол қазіргі Алматы облысы Жамбыл ауданында дүниеге келген. Ұлы жүз Шапырашты тайпасының Есқожа руынан шыққан. Жетісуда жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық соғыста қол бастаған. Солтүстікте Обаған мен Тобағанда, шығыста Алтай мен Тұрпанда жаулармен айқасып, елдің шетін белгілеген батыр. Көкшетау жерінде болған соғыстардың бірінде ауыр жараланып, дүние салды. Сүйегі өзімен бірге сол ұрыста қазаға ұшыраған арғын Ағынтай батырмен бірге жерленген. Ағынтай батыр мен Қарасай батыр өмірлерінің соңында осы солтүстікті мекендеген. Сондықтан 1999 жылы Петропавл қаласының театр алаңында Қарасай мен Ағынтай батырларға ескерткіш орнатылды. Ұрпақтары екі батырды мәңгі есте сақтайды.

ҚОЖАБЕРГЕН ТОЛЫБАЙҰЛЫ

(1663-1763 ж.ж.)

Солтүстік Қазақстан облысына қарасты Жамбыл ауданында Гүлтөбе деген жерде дүниеге келген. Ол – ақын, жырау, жауынгер, ордабасы. Қожаберген – қазақ, ноғай, қарақалпақ халықтарының біріккен әскерлерін басқарып, жауға қарсы соғыстарда үлкен ерлік көрсеткен батыр. Атақты «Елім-ай» әнінің авторы.

МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ

(1893-1938)

Мағжан 1893 жылдың 25 маусымында дүниеге келді. Оның туған жері – Солтүстік Қазақстан облысы, қазіргі Мағжан Жұмабаев ауданы, Мағжан ауылы. Мағжан Қызылжар қаласында медреседе 4 жыл оқып, мұсылманша білім алады, арабша, парсыша, түрікше үйренеді.

Кейіннен Омбы қаласындағы мұғалімдер семинариясына оқуға түседі. Осында Сәкен Сейфуллинмен танысады. Семинарияны алтын медальмен бітіреді. Үздік оқитын қазақ балаларына арналған «Потанин қорынан» ұдайы стипендия алып тұрады.

1924 жылы Мәскеу қаласында жұмыс істейді. Кейіннен елге қайта оралып, Қызылжар қаласындағы педагогикалық техникумда және партия мектебінде сабақ береді. Бірақ 1929 жылы ұсталып, Мәскеуде Бутырка түрмесіне қамалады. Содан он жылға сотталып, Карелияда айдауда болады.

1935 жылы ол М.Горькийдің көмегімен абақтыдан босатылады. Қызылжар қаласындағы №7 орта мектепте орыс тілі мен әдебиетінен сабақ береді. 1937 жылы Алматы қаласына келеді. Көп ұзамай ол тұтқынға алынады. Сөйтіп, ақын сталинизмнің құрбаны болады.

Мағжан Жұмабаев – аса көрнекті ақын, педагог, қоғам қайраткері, прозашы, аудармашы, біздің мақтанышымыз, жерлесіміз. Оның поэмалары – «Қорқыт», «Батыр Баян»; «Шолпан» өлеңдер жинағы көпшілікке әйгілі. Біздің қаламызда Мағжан Жұмабаев атында көше, алаң бар. Ақынға ескерткіш орнатылған.

«МЕН ЖАСТАРҒА СЕНЕМІН»

атты өлеңді мәнерлеп оқыңыз.

Арыстандай айбатты,

Жолбарыстай қайратты,

Қырандай күшті қанатты

Мен жастарға сенемін!

Көздерінде от ойнар,

Сөздерінде жалын бар.

Жаннан қымбат оларға ар

Мен жастарға сенемін!

Жас қырандар балапан,

Жайып қанат ұмтылған.

Көздегені – көк аспан

Мен жастарға сенемін!

Жұмсақ мінез жібектер,

Сүттей таза жүректер,

Қасиетті тілектер

Мен жастарға сенемін!

«Алаш» - айбынды ұраны,

Қасиетті құраны.

Алаштың олар құрбаны,

Мен жастарға сенемін!

Тау суындай гүрілдер,

Айбынды Алаш елім дер.

Алтын Арқа жерім дер

Мен жастарға сенемін!

Қажу бар ма тұлпарға,

Талу бар ма сұңқарға?

Иман күшті оларда,

Мен жастарға сенемін!

Мен сенемін жастарға,

Алаш атын аспанға

Шығарар олар бір таңда,

Мен жастарға сенемін!

СӘБИТ МҰҚАНОВ

(1900-1973)

Сәбит Мұқанов – атақты жазушы, біздің жерлесіміз, әдебиет зерттеушісі, мемлекеттік сыйлықтың иегері.

С.Мұқанов Солтүстік Қазақстан облысының бұрынғы Преснов ауданында туған. Ол Омбыдағы мұғалімдер курсында, Орынбордағы рабфакта оқыған. 1935 жылы Мәскеудегі Қызыл профессура институтының әдебиет бөлімін бітіргеннен кейін «Қазақ әдебиеті» газетінің редакторы болып істейді.

С.Мұқанов өлеңдері 1922 жылдан бастап жарияланады. Оның «Сұлушаш», «Ботагөз», «Мөлдір махаббат» романдары, «Өмір мектебі» трилогиясы, «Шоқан Уәлиханов» деген пьесасы, т.б. көптеген шығармалары бар. Оның шығармалары әлемнің 50 шақты тіліне аударылған.

Жазушының есімімен біздің қаламызда көше, қазақ сазды-драма театры, облыстық кітапхана аталады.

ҒАБИТ МҮСІРЕПОВ

(1902-1985)

Ғабит Мүсірепов 1902 жылы 22 наурызда Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданы Жаңажол ауылында дүниеге келген. Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі. Қазақстанның Халық жазушысы. Тоғыз жасқа дейін өз ауылында оқып хат таныды. 1916 жылы екі сыныптық ауылдық орыс мектебінде бір жыл, одан кейін төрт жыл орыс мектебінде оқып, оны 1921 жылы бітірді.

Ұлы Отан соғысы жылдарының соңында «Қазақ батыры» повесін (кейін «Қазақ солдаты» романы) жазды.

Сонымен қатар, Ғабит Махмұтұлы прозаның шағын жанрында да еңбек етті. Ондаған очерк, әңгіме, повестер жазып жариялады.

Отызыншы жылдарда драматург ретінде де бой көрсетті. Оның драматургиядағы тырнақалдысы – сахнада мың реттен аса қойылған «Қыз Жібек» операсының либреттосы еді.

ИВАН ШУХОВ

(1906-1977)

Иван Петрович Шухов – қазақстандық орыс кеңес жазушысы.

И.П. Шухов қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының, Преснов ауданында 31 шілдеде 1906 жылы туған. Ол Пресновкадағы діни-шіркеу мектебінде, Петропавлдағы педагогикалық техникумда оқыды. 1926 жылы Омбы қаласындағы рабфакты бітірді. 1927 жылы Мәскеудегі В.Я. Брюсов атындағы әдебиет институтында оқыды.

Ұлы Отан соғысы жылдары Преснов аудандық газетінің редакторы болды. Сол кездері "«Письма Сибирским казакам"» атты повесі дүниеге келді. 50-жылдардан бастап оның жаңа кітаптары «Покорители целины», «Золотое дно», «Целинные будни», т.б. бірінен кейін бірі жазылды. Орыс оқырмандарын М.Әуезовтің, С.Мұқановтың, Ғ.Мұстафиннің, Ғ.Мүсіреповтің бірқатар шығармаларымен таныстырды.

И.П. Шухов Преснов аудандық газетінің редакциясында істеді. Екі рет 1942 және 1944 жылдары Солтүстік Қазақстан делегациясының құрамында майданға барды. И.Шуховтың соғыс туралы очерктері «Правда» газетінде, Англия мен Американың баспасөз беттерінде басылып шықты.

ЕБІНЕЙ БӨКЕТОВ

(1925-1983)

Ебіней Бөкетов 1925 жылы 23 наурызда Солтүстік Қазақстан облысындағы Бағанаты ауылында туған. Қорған облысына қарасты Макушинск ауданында алғаш мектеп табалдырығын аттаған ол соғыс жылдары бастауыш және орталау мектептің мұғалімі болған. Одан кейін Қазақтың кен-металлургия институтының металлургия факультетін бітіріп, аспирантураға қалдырылады. Сонымен бірге, Қазақ мемлекеттік баспасында редактор болып істеген. Сол жылдары ол ғылыми-зерттеу жұмыстарымен қатар, әдебиет сыны, көркем аударма саласында да еңбек еткен.

Ол бірнеше монографияның, көптеген көркем публицистиканың, «Шесть писем другу» атты кітаптың авторы. Көркем аударма саласында С.Есениннің «Анна Снегина», В.Маяковскийдің «Қандала», «Жақсы» деп аталатын шығармаларын және И.Василенконың «Артемка» повесін, Э. Золянің әңгімелері мен мақалаларын, И.Вазовтың «Тепкіде» романын қазақшалаған.

Біздің қаламызда Е.Бөкетов атындағы көше және М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде аудитория бар.

БАҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫ

1. Қазақша баламасын жазыңыз:

достопримечательности, не очень большой, расположен, центр, микрорайон, основан, площадь, памятник, гордиться, парк, нравится, родился – вырос, акимат, на берегу реки Ишим.

2. Берілген сөздер және сөз тіркестерімен сөйлемдер құрыңыз.

3. Келесі сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз:

1. Я живу в городе Петропавловске.

2. Наш город небольшой.

3. Петропавловск – центр СКО.

4. СКО образована в 1936 году.

5. В нашей области 13 районов.

6. Петропавловцы гордятся своим городом.

7. Город основан в 1752 году.

8. Он расположен на реке Ишим.

9. В нашем городе много достопримечательностей: библиотека имени С.Муканова, русский драматический театр им. Погодина, историко-краеведческий музей.

10. Основная улица города – улица Конституции.

11. В городе есть учебные заведения: СКГУ имени М. Козыбаева, педколледж имени М. Жумабаева и др.

12. Я люблю свой город, так как здесь я родился и вырос.

13. Северо-Казахстанскую область называют «краем белых берёз».

14. Наша область граничит с Курганской, Омской, Тюменской, Костанайской областями.

15. В области проживают представители 97 национальностей.

16. В нашей области хорошо растут пшеница, овощи, картофель.

4. Сұрақтарға жауап беріңіз:

1. Почему СКО называют «краем белых берёз»?

2. Почему вам нравится г. Петропавловск?

3. Почему область называют «Северными воротами республики»?

5. «Біздің облысымыз» атты тақырыпқа орыс тілінде 10 тестік тапсырма құрастырыңыз. (Составьте 10 тестовых заданий по теме «Наша область»)

6. Солтүстікқазақстандық атақты адамдар туралы баяндап беріңіз. (Расскажите об известных людях – североказахстанцах.)

7. Какие пословицы-поговорки о родине, о родном крае вы знаете на казахском языке?

8. Подискутируйте на темы «Туған жер – алтын бесік», «Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас».

“Солтүстік Қазақстан облысы” тақырыбы бойынша

ТЕСТІК ТАПСЫРМАЛАР

1. Солтүстік Қазақстан облысы құрылған жыл

а) 1936 жыл

ә) 1938 жыл

б) 1945 жыл

2. Солтүстік Қазақстан облысында … аудан бар

а) он екі

ә) он бес

б) он үш

3. Облыс орталығы

а) Көкшетау қаласы

ә) Петропавл қаласы

б) Ақмола қаласы

4. Облыс аумағы … мың шаршы шақырым

а) 44,9

ә) 44,3

б) 55,3

5. Біздің облысымызды «…» деп атайды

а) «ақ қайыңдар өлкесі»

ә) «күрішті өлке»

б) «тұманды өлке»

6. Солтүстік Қазақстан облысы – Республиканың солтүстік …

а) қақпасы

ә) астанасы

б) терезесі

7. Солтүстік Қазақстан - … Отаны.

а) Қ.Тоқаевтың

ә) С.Мұқановтың

б) Қ.Сәтбаевтың

8. Облыс 1966 жылы … орденімен марапатталды

а) Алтын белгі

ә) Парасат

б) Ленин

9. Солтүстік Қазақстан облысының ең ірі өзені - … .

а) Ертіс

ә) Есіл

б) Еділ

10. Солтүстік Қазақстан облысында … жуық көл бар.

а) жүзге

ә) сексенге

б) мыңға

11. Солтүстік Қазақстан облысынан шыққан атақты спортшылар

а) И.Поддубный, Қ.Мұңайтпасов

ә) В.Шақшақбаев, Е.Парфенова, В.Винокуров

б) А.Сидоров, С.Иванов, Ю.Петров

12. Солтүстік Қазақстан облысы … облыстарымен шектеседі

а) Омбы, Қорған, Түмен, Қостанай

ә) Атырау, Қарағанды, Алматы, Қызылорда

б) Павлодар, Орал, Шымкент

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

Қазақстан жерінің жалпы аумағы 2,7 миллион шаршы шақырым. Өзінің жер көлемі жөнінен мемлекетіміз дүние жүзінде алтыншы орынды алады.

Халқының саны 15 миллион адам. Қазір Қазақстан Республикасында жүз отыз бір ұлттың өкілдері тату-тәтті тұрып жатыр. Негізгі ұлттар: қазақтар, орыстар, татарлар, немістер, украиндар, т.б. Республикада мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Орыс тілі ресми тіл ретінде қазақ тілімен бірдей қолданылады.

Қазақстан Республикасы солтүстігінде Ресеймен, оңтүстігінде Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстанмен, шығыста – Қытаймен, ал батыста – Каспий теңізімен шектеседі.

Қазақстанның табиғаты мейлінше алуан түрлі. Оның байтақ жерінде жазықтар да, қыраттар да, таулар да бар. Қазақстан жерінің ең биік нүктесі – Хан Тәңірі шыңы, теңіз деңгейінен 6995 м. жоғары, ал ең төменгі нүктесі – Қарақия ойпаты, теңіз деңгейінен 132 м. төмен жатыр.

Қазақстанда – үлкенді-кішілі 8,5 мың өзен бар, оның ішінде жетеуінің ұзындығы 100 шақырымнан асады. Ең ірілері – Каспий теңізіне құятын Орал және Ембі өзендері. Ертіс, Есіл, Тобыл өзендері республиканы кесіп өтіп, Солтүстік мұзды мұхитқа құяды. Сол сияқты үлкенді-кішілі 48000 көл бар. Олардың ішіндегі ең үлкені – Балқаш, Зайсан, Алакөл. Жер бетіндегі ең үлкен теңіз болып табылатын Каспийдің солтүстігіндегі едәуір бөлігі мен шығыс жағалауының жартысы Қазақстанға қарайды. Қазақстандағы Каспий теңізінің жалпы көлемі – 2340 шақырым болады.

Қазақстан аумағының 26%-ын жазық дала алып жатыр, 167 млн. гектар жерін шөл (44 %) және жартылай шөл (14 %) құраса, орманды жер көлемі –21 млн. гектар.

Еліміздің аумағында өсімдіктің жалпы түрлері 6 мыңнан астам, олардың ішінде дәрілік шөптердің 250 түрі өседі. Құстардың түрі 500-ден астам, өзен-көлдерде балықтың 150 түрі бар, ал далалар мен ормандардағы жабайы аңдардың түрі 178-ге жетеді.

Қазақстан жер қойнауынан Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-ы табылса, 70 элементтің қорына барлау жасалған, 60-ы өндіріске тартылған. Қазіргі уақытта минералды шикізаттың 1225 түрі бар, 493 кен орны белгілі. Әлем бойынша Қазақстан цинк, вольфрам және барит өндіру жөнінде – екінші орында, мыс, флюориттен – үшінші, молибденнен – төртінші, алтыннан – алтыншы орында.

Қазақстанның егемендігін, тәуелсіздігін жүзден астам мемлекет таныды.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік нышандары - Ту, Елтаңба, Гимн. Ұлттық теңге 1993 жылдың 15 қарашасында айналымға енді. Мемлекеттік нышандар мен ұлттық теңге – тәуелсіздіктің жетістігі.

Қазақстан Республикасының астанасы - Астана қаласы.

…Ерке Есіл жағасында бой көтерген, ерекше сәулеттік ландшафты бар, бірегей мүсіндік нышандары сап түзеген, жоғары технологиялы болашаққа ұмтылған, өзгені сыйлап, өзінің жаңа астанасы мен өз елін шексіз мақтаныш тұтатын көп ұлтты және көпдінді халқы бар әсем де мейірлі астанамыз, міне, осындай қала.

Н. Назарбаев

АСТАНА

1998 жылғы 6 мамырда “Қазақстан Республикасының астанасы Ақмола қаласын Қазақстан Республикасының астанасы Астана қаласы деп қайта атау туралы” Қазақстан Республикасы Президентінің тиісті Жарлығы шықты. Астана қаласы атымен Қазақстан Республикасының жаңа елордасы үшінші мыңжылдыққа енді. Жаңа Астана қаласы қаланы қақ жарып ағып жатқан өзен жағасында бой көтереді. Астана ресми елтаңбасының жаңа нұсқасы 1999 жылғы маусымда бекітілді.

Бүгінде Астананың аты әлемге әйгілі. Бұл өңір – талай тарихи оқиғаларды бастан өткізген қасиетті өлке. Тарихшылардың айтуы бойынша, өткен ғасырларда осы күнгі Астана тұрған орын ғұндардың батыстағы бір ордасы болған.

Астана бұрын Қараөткел, Акмолинск, Целиноград, Ақмола деп атанған. Астана Қазақстанның солтүстік аймағында орналасқан. Бұл жердің ауасы таза, қысы қатал, жазы ыстық болады.

1830 жылдың 18 маусымында Астана қаласына айналған бекіністің негізі қаланды. Ол Ташкенттен Оралға және Ресей империясының басқа да аудандарына апаратын керуен жолы бойында қолайлы географиялық жағдайға ие бола отырып, тез арада ірі сауда орталығына айналды.

1929 жылдың 8 қарашасында Бурабай-Ақмола темір жолы салынып, ол өнеркәсіптің қалыптасуы үшін айрықша маңызды болды. Осында алғашқы пойыз келді.

1939 жылдың 14 қазанында Ақмола облысы құрылды. Оның құрамына Торғай және Көкшетау облыстары кіріп, республиканың ірі аймағына айналған әкімшілік орталығы болып белгіленді.

1952 жылдың 16 қаңтарында Ақмола – Павлодар темір жол желісінің құрылысы аяқталды. Ақмола республиканың солтүстік аймағындағы ірі темір жол торабына айналды. 1961 жылдың 24 сәуірінде Ақмоланың атауы Целиноград болып өзгертілді. 1992 жылдың 6 шілдесінде Целиноград қаласы Ақмола деген өз атына ие болды.

Астана – Қазақстан Республикасының әкімшілік, іскерлік және мәдени орталығы болып табылады. Астана – болашағы үлкен қала. Мұнда әсем, зәулім ғимараттар көп: Президент Ақордасы, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Ішкі істер, Сыртқы істер, Қаржы министрліктерінің ғимараттары, католиктердің костелі мен синагога, тұрғын үй және ойын-сауық кешендері, “Транспорт-Тауэр”, “ҚазМұнайГаз”, “Астана-Тауэр”, т.б. Сондай-ақ Елорданың көрікті жерлерінің бірі – “Атамекен” этнопаркі. Ол парк Қазақстанның картасын бейнелейді. Қаланың этникалық пішінін ескерткіштер айқындайды, солар қалыптастырады. Республика даңғылы мен Абай көшесінің қиылысында екі ескерткіш орнатылған: Кенесары ханға, ұлы Абайға. Жоғарғы Соттың жанында қазақ халқының үш ұлы биінің – Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би – ескерткіші орын тепкен. Заң академиясына іргелес орналасқан бақтың дәл ортасында С.Сейфуллиннің ескерткіші бар. Астананың орталық бөлігіндегі гүл жайнап тұрған бақтардың бірінде А.С.Пушкиннің ескерткіші бой көтерді. “Отан қорғаушылар” монументі де бар.

Республика даңғылы – Астананың күре тамыры іспетті басты қатынас жолы. Қаланың бұрынғы Тыңгерлер даңғылы – астананың осы заманғы орталық көшесі. Бұл күндері Астанада Ұлттық опера және балет театрының труппасы, “Астана” эстрада-симфониялық оркестрі, симфониялық оркестр мен хор, драма театрлары және Президенттің мәдени орталығында, “Жастар” сарайында, Конгресс-холда, мұражайлар, Есіл өзені жағасындағы аквапарк жұмыс істеуде. Өзеннің сол жағалауында жаңа әкімшілік орталық бірінші кезекте 67 гектарға жуық жерге орналасқан. Ол аумақтық та, функционалдық жағынан да бөлінген үш алаңды қамтиды. Әкімшілік және қоғамдық ғимараттардан басқа, осы орталықта компаниялардың, қаржы институттарының офистері, сауда орталықтары, қонақ үйлер, отельдер, көрмелік, жарнамалық залдар және өзге де нысандар орналасады.

Қалада көкке өрлеген “Бәйтерек” монументі бар. “Астана-Бәйтерек” монументі кешенін салу идеясының авторы - Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев. Кең мағыналы мифологиялық тұжырымдаманы жинақтаған “Бәйтерек” бейнесі - өмір ағашы деген мағынаны білдіреді. “Бәйтерек” өзінің орналасуымен және композициялық құрылымымен көшпенділердің космогендік көзқарастары туралы, әлемдік өзеннің құйылыс сағасы туралы мағына береді. Оның жағасында тамыры терең жерден нәр алған Өмір ағашы – Бәйтеректің көк аспанға қарай самғауы көрініс тапқан. Бұл ағаштың тамыры жер асты әлемінен бастау алып, ағаштың өзі мен діңгегі – жер бетінде орналасса, ал оның ұшар басы көк аспанмен тілдескен.

Аңыз бойынша ағаштың ұшар басына жыл сайын киелі құс Самұрық алтын жұмыртқа салады екен, ал ағаштың етегінде өмір сүретін Айдаһар жұмыртқаны жұтып қоя береді. Міне, мұның бәрі жаз бен қысты, күн мен түннің алмасуын, жақсылық пен жамандықтың арасындағы талас-тартысты бейнелейді. Бәйтеректің мағынасы “Аялы алақан” композициясында қазақ халқының жаңа кезеңге жасаған қадамын бейнелейтін Президенттің оң қолының табы негізінде жасалып, 97 метр биікте орналасқан, бұл жаңа тәуелсіз мемлекеттің жаңа астанасының 1997 жылы жария етілген кезеңімен байланыстырылған. Бәйтерек – еліміздің кешегісі мен бүгінінің және жарқын болашағының бірегей көрінісі. “Бәйтерек” жас, мықты, еңселі ағаш деген мағынаны бере тұрып, өзінің тарихи тамырын сақтап қалған мемлекеттің нұрлы болашаққа жасаған қадамын айқындайды, сондықтан “Астана – Бәйтерек” монументі әлемдік қауымдастық алдында тәуелсіз Қазақстанның символы ретінде танылады.

Бүгінде Астана төңірегінде 20 мың гектардан астам алқапта, әзірге биіктігі 7-8 метрдей болатын жасанды орман өсіп тұр. Астанада шамамен 1 миллион 200 шаршы метр жасыл алаңдар бар. Олардың 500 мың шаршы метрі қаланың орталық бөлігінде орналасқан.

Сөздік: нышаны сияқты - здесь: считается как символ, көз алдымызға елестейді - представляем себе, ассоцируется, аты әлемге әйгілі-стало известным всему миру, қасиетті өлке - священный край, нәзік- нежный, іскерлік - здесь: бизнес, зәулім – высотный, әсерлі- впечатляющий.

Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Астана қаласында болдыңыз ба? 2. Астана туралы не білесіз? 3.Астана қаласы қандай орталыққа айналды? 4. Астана қаласына барғыңыз келе ме?

Қазіргі Астана қаласы туралы қосымша әңгіме-сұхбат жүргізіңіз. Үлгі:

- Сәлем, Қанат!

- Сәлеметсің бе, Сәуле!

- Жазғы демалысыңды қалай өткіздің?

- Биыл Астананың күннен-күнге көріктенген келбетін 3000 мектеп оқушылары тамашалап, жаңа Астананың әсем жерлерінен мол әсер алып қайтқанын білесің бе? Осы оқушылардың арасында мен де болдым.

- Қандай әсер алып қайттың?

- Астанада әсем, зәулім ғимараттар көп: Президент Ақордасы, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Ішкі істер министрлігі, Сыртқы істер министрлігі, Қаржы министрлігі ғимараттары, католиктердің костелі мен синагога, тұрғын үй және ойын-сауық кешендері, “Транспорт-Тауэр”, “ҚазМұнайГаз”, “Астана-Тауэр” т.б. Әсіресе, Елорданың көрікті жерлерінің бірі – Президенттің мұражайы, “Атамекен” этнопаркі, Океанариум ұнады. Есіл өзені жағасындағы аквапаркте де болдым.

- Қаладағы көкке өрлеген “Бәйтерек” монументін көрдің бе?

- Иә, көрдім. Ол 97 метр биікте орналасқан екен.

- “Бәйтерек” қандай мағынаны білдіреді?

- “Бәйтерек” бейнесі – “өмір ағашы” деген мағынаны білдіреді. Бәйтерек “жас, мықты, еңселі ағаш” деген мағынаны бере тұрып, өзінің тарихи тамырын сақтап қалған мемлекеттің нұрлы болашаққа жасаған қадамын айқындайды, сондықтан “Астана – Бәйтерек” монументі - тәуелсіз Қазақстанның символы ретінде танылады.

- Мен Астана – болашағы үлкен қала деп ойлаймын. Екі-үш жылдан соң Астананың салынып жатқан жаңа ғимараттары биікке бой көтергеннен кейін Астананы танымай қаласың!

- Сонда екеуіміз барып көреміз.

Мемлекеттік нышандар туралы шағын мәтіндерді аударыңыз.

Қазақстан Республикасының

мемлекеттік туы

Мемлекеттік тудың түсі – көгілдір. Көгілдір түс – адалдықтың, тазалықтың белгісі. Тудағы қыран бейнесі – еркіндік белгісі. Ол мемлекеттік тұтастық идея-сын білдіреді. Мемлекеттік ту - мемлекетке тән ресми белгілердің бірі.

Тудағы ұлттық өрнек қазақ халқының мәдениетін, өнерін білдіреді. Мемлекеттік ту – мекеме үйлерінде, шетелдегі елшіліктер мен консулдықтарда, кемелерде, т.б. жерлерде көтерілетін арнаулы белгі.

Мемлекеттік тудың барлық белгілері бар жалаушалар да болады. Олар келіссөз үстелдеріне қойылады, ресми қонақтарды қарсы алу және шығарып салу кезінде машиналарға қадалады.

Сөздік: адалдық-честность, тазалық-чистота, тұтастық-целостность, бейне-изображение, білдіреді-обозначает, елшілік-посольство, келіссөз-переговоры, қарсы алу-встречать, шығарып салу-провожать.

Елтаңба

Біздің Елтаңбамыз шеңбер ішінде. Шеңбер мағынасы – тіршілік, шексіз өмір дегенді білдіреді. Елтаңбадағы ең негізгі белгі - шаңырақ. Шаңырақ бар елтаңба тарихта болған жоқ. Елтаңба композициясында ай мүйізді алтын қанатты қос пырақ бар.

Ұлттық өрнек қазақ халқының тұрмысымен тығыз байланысты. Ат, тұлпар – қазақ тұрмысының негізі. Елтаңбадағы ең басты белгінің бірі – бес бұрышты жұлдыз бен елдің аты. Елтаңбаның негізгі бояуы – алтын түстес.

Сөздік: мағына-значение, тіршілік-существование, тұрмыс-быт, өрнек-орнамент, шексіз-безграничный.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ

МЕМЛЕКЕТТІК ГИМНІ

Сөзін жазғандар:

Әнін жазған:Жұмекен Нәжімеденов, Нұрсұлтан Назарбаев

Шәмші Қалдаяқов

Алтын күн аспаны,

Алтын дән даласы,

Ерліктің дастаны,

Еліме қарашы!

Ежелден ер деген,

Даңқымыз шықты ғой.

Намысын бермеген,

Қазағым мықты ғой!

Қайырмасы: Менің елім, менің елім,

Гүлің болып егілемін,

Жырың болып төгілемін, елім!

Туған жерім менің – Қазақстаным!

Ұрпаққа жол ашқан,

Кең байтақ жерім бар.

Бірлігі жарасқан,

Тәуелсіз елім бар.

Қарсы алған уақытты,

Мәңгілік досындай.

Біздің ел бақытты,

Біздің ел осындай!

Қайырмасы: Менің елім, менің елім,

Гүлің болып егілемін,

Жырың болып төгілемін, елім!

Туған жерім менің – Қазақстаным!

ГИМН

Гимн – мемлекеттік егемендіктің музыкалық-поэтикалық рәмізі. Гимннің поэзиялық компоненті туралы ақын Ә.Тәжібаев: «Гимн дегеніміз – мемлекеттің сөзбен тоқылған туы», - дейді.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік гимні Қазақстан Республикасының ұлттық мерекесі мен Қазақстан Республикасында аталып өтетін мерекелік күндерге арналған салтанатты жиналыстар мен отырыстарда орындалады.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік гимні көпшілік алдында орындалған кезде қатысушылар Гимнді орнынан тұрып, оң қолының алақанын омырауының сол жағына қойып тыңдайды.

Әнұран ежелгі қазақ жерінде гуманизм, бейбітшілік пен келісім жолында бірігуге, татулық пен достыққа шақырады.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік гимнің жаттап алыңыз.

Жаңа мәтінді оқып, аударыңыз.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ

САЯСИ ЖҮЙЕ

Елдің бас заңы – Қазақстан Республикасының Конституциясы. Ол республикалық референдумда 1995 жылдың 30 тамызында қабылданды. Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы – біртұтас мемлекет, басқару формасы – президенттік. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. Елбасы – Президент. Президент жеті жылға сайланады. Заң шығарушы, жоғары өкілетті орган- Парламент. Ол екі палатадан тұрады: Сенат пен Мәжілістен. Үкімет басында Премьер-министр бар. Оны Президент тағайындап, Парламент бекітеді. Үкімет Президент алдында жауапты және Парламентке есеп береді. Жергілікті өкілетті органдар – мәслихаттар және әкімдіктер. Облыс әкімдерін Премьер-министрдің ұсынысы бойынша Президент тағайындайды.

Сұрақтарға жауап беріңіз:

1. Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы қандай мемлекет? 2. Елдің бас заңын атаңыз. 3. Парламент неше палатадан тұрады? 4. Облыс әкімдерін кім тағайындайды?

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ

БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ

Қазақстанның білім беру орындарында тәрбие мен білім беру қазақ және орыс тілдерінде жүргізіледі. Қазақстанда орта білім міндетті. Балалар мектепке алты – жеті жасында барады, ал он алты-он жеті жасында бітіреді.

Білім берудің бірінші сатысы – бірінші сыныптан төртінші сыныпқа дейінгі бастауыш мектеп. Білім берудің екінші сатысы – бесінші сыныптан тоғызыншы сыныпқа дейінгі орта мектеп. Орта мектепті бітіргеннен кейін оқушылар осы мектепте оқуды жалғастырады немесе лицейге, колледжге түседі. Ал орта білім алғаннан кейін олар жоғары оқу орындарына түсуге тырысады. Жоғары оқу орындары – институт, университет, академия. Жоғары оқу орнына түсу үшін төрт пәннен бірыңғай ұлттық тестілеу тапсырады. 120 ұпай алған талапкерлер тегін оқиды және шәкіртақы алады. Қазір оқу ақылы.

Қазіргі кезде жеке меншіктік мектептер мен жоғары оқу орындары көп. Республиканың ірі оқу орындары – Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық мемлекеттік университеті, Қазақ мемлекеттік Әлем тілдері университеті, Л.Гумилев атындағы Еуразиялық университет, т.б.

Төменде берілген сөздік минимум арқылы мәтіннің мазмұнын орысша айтып беріңіздер.

Білім беру – образование, тәрбие – воспитание, жүргізіледі- проводится, міндетті- обязательно, саты- ступень, бастауыш мектеп- начальная школа, түсу- поступать, орта білім- среднее образование, пән- предмет, тапсыру- сдавать, ұпай- балл, шәкіртақы- стипендия, талапкер- абитуриент, тегін- бесплатно, ақылы- платный, жеке меншіктік- частный, ірі- крупный, жоғары оқу орны- высшее учебное заведение.

1. Білім беруді дамыту тұжырымдамасы туралы не айта аласыз?

2. Бұл құжат қашан қабылданды?

3. Бірыңғай ұлттық тестілеу жөнінде әңгімелеп беріңіз.

«Қазақстан Республикасы» тақырыбы бойынша келесі сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сіз қай республикада тұрасыз? 2. Қазақстан егеменді ел ме? 3. Қазақстанның астанасы қай қала? 4. Қазақстан Республикасы қай жылы құрылды? 5. Ол қай жылы егеменді мемлекет болып жарияланды? 6. Халқының саны қанша? 7. Жер көлемі ше? 8. Қазақстан климаты қандай? 9. Қазақстанның ірі өзендерін атаңыз. 10. Қазақстан Республикасының нышандарын атаңыз. 11. Ұлттық теңге қай жылы айналымға енді?

Жаңа мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз. Қазақстан Республикасының Конституциясын Ресей Федерациясының Конституциясымен салыстырыңыз.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ

Қазақстан Республикасының Конституциясы Республикалық референдумда 1995 жылы 30 тамызда қабылданды. Конституция тоғыз бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім – “Жалпы ережелер”, екінші бөлім – “Адам және азамат”, үшінші бөлім – “Президент”, төртінші бөлім – “Парламент”, бесінші бөлім – “Үкімет”, алтыншы бөлім – “Конституциялық кеңес”, жетінші бөлім – “Соттар және сот төрелігі”, сегізінші бөлім – “Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару”, тоғызыншы бөлім – “Қорытынды және өтпелі ережелер”деп аталады. Конституцияның 98 бабы бар. Ең бірінші болып Қазақ Конституциясының Жобасын жазған адам – Барлыбек Сыртанов. Ол 1890 жылы Санкт-Петербург университетінің шығыстану факультетін үздік бітірген. Ол өте білімді адам болған. Құқықтық мемлекет құруға атсалысқан. Қолжазбада “конституция” деген терминнің орнына “устав” деген термин қолданылған. Уставтың мазмұнды идеялары қазіргі Қазақстан Республикасының Конституциясында пайдаланылған.

Конституцияның үшінші бөлімі, 40 – бабы «Президент» деп аталады.

Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін жоғары лауазымды тұлға. Республиканың Президенті – халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі.

БІЗДІҢ ПРЕЗИДЕНТІМІЗ

1940 жылғы 6 шілдеде Алматы облысы Қаскелең ауданы Шамалған ауылында туған.

1967 жылы Қарағанды металлургия комбинаты жанындағы жоғары техникалық оқу орнын бiтiрдi. Экономика ғылымдарының докторы.

Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының, Халықаралық инженерлік академияның, Ресей Федерациясы әлеуметтік ғылымдар академиясының академигі.

Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің құрметті профессоры.

Беларус ғылым академиясының құрметті мүшесі. М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің құрметті профессоры.

1960 – 1969 жылдары - Қарағанды металлургия зауытында жұмыс істеді.

1969 – 1973 жылдары – Қарағанды облысы Теміртау қаласындағы партия-комсомол жұмыстарында жауапты қызметтер атқарды.

1973 – 1977 жылдары - Қарметкомбинаттың партком хатшысы.

1977 – 1979 жылдары - Қарағанды облыстық партия комитетiнiң хатшысы, 2-хатшысы.

1979 – 1984 жылдары - Қазақстан КП Орталық Комитетінің хатшысы. 1984 – 1989 жылдары – Қазақ КСР Министрлер Кеңесiнiң төрағасы.

1989 – 1991 жылдары – Қазақстан КП ОК бiрiншi хатшысы, 1990 жылғы ақпан-сәуір аралығында Қазақ КСР Жоғары Кеңесiнiң төрағасы болды.

1990 жылдың сәуірінен – Қазақстан Республикасының Президенті.

1991 жылдың 1 желтоқсанында Қазақстан Президентін тұңғыш жалпыхалықтық сайлау өтті. Сайлау нәтижесінде Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев көпшілік дауыспен (98,7%) жеңіске жетті.

1995 жылдың 29 сәуірінде жалпыхалықтық референдум нәтижесінде Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың өкілеттігі 2000 жылға дейін ұзартылды.

2005 жылдың 4 желтоқсанында өткен жалпыхалықтық сайлаудың нәтижесiнде Н.Назарбаев 91,15% дауыс алып, Қазақстан Республикасы Президентi болып қайта сайланды.

Қазақстан халықтары ассамблеясының төрағасы.

Қазақстан Қарулы Күштерінің Жоғары Бас Қолбасшысы.

Дүниежүзілік қазақтар қауымдастығының төрағасы.

Жұбайы – Сара Алпысқызы Назарбаева. Халықаралық «Бөбек» балалар қайырымдылық қорын басқарады.

Президенттің үш қызы бар: Дариға – Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты; Динара – Н.Ә.Назарбаев атындағы білімді қолдау қорын басқарады; Әлия – бизнеспен айналысады.

Келесі мәтінді сөздік арқылы аударыңыз.

ҚАЗАҚСТАН – 2030

1997 жылы Елбасының Республика халқына арналған “Қазақстан – 2030” Жолдауы жарияланды. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты мен міндеті – Қазақстан халқының тұрмысын өркендету, гүлдендіру және тыныштығын қорғау.

Бағдарламада оларға жан-жақты талдаулар жасалған. Бұл бағдарлама біздің халқымыз үшін маңызды. Бағдарламада белгіленген міндеттердің бәрін қазақстандықтар жүзеге асыруға тырысады.

Әр мемлекеттің өз қарулы күштері болады. Сонда ғана ол мықты мемлекет бола алады. Мәтіннің соңында берілген жаңа сөздікпен танысып, мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ

ҚАРУЛЫ КҮШТЕРІ

ҚР Конституциясы, 36-бап. І. Қазақстан Республи-касын қорғау – оның әрбір азаматының қасиетті борышы мен парызы. 2. Республика азаматтары заңда белгіленген тәртіп пен түрлер бойынша әскери қызмет атқарады.

Әскер – ел қорғаны, мемлекетіміздің тірегі. Сондықтан тәуелсіз еліміздің тыныштығы соларға жүктеледі. Бұл күнде Қазақстан мемлекетінің Қарулы Күштері, оның сарбаздары өз істеріне жауапкершілікпен қарап, әскери-техникалық жаттығуларда алдыңғы шептен көрініп, бүкіл дүние жүзі алдында өзінің күш-қуатын мойындатып келеді.

Мемлекет Елбасы – Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы Н.Ә. Назарбаев аймақтың қауіпсіздік жүйесін тиімді қамтамасыз ету үшін қолдан келгеннің бәрін жасауда.

1992 жылдың 7 мамырында Президенттің Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін құру туралы Жарлығы шықты. Осы Жарлыққа сай еліміздің аумағындағы барлық әскери құрылымдар Қазақстан Республикасының юрисдикциясына алынды. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің құрамына: Қазақстан Республикасының Армиясы (құрлықтағы әскерлер, әуе қорғанысы әскерлері, әскери-әуе күштері мен әскери-теңіз күштерінің бөлімдері мен құрамалары, тыл басқару және азаматтық қорғаныс бөлімдері), Қазақстан Республикасының шекара және ішкі әскерлері, Республикалық Ұлан енеді. Еліміздің Қарулы Күштерінің құрылуының мақсаты: Отан тәуелсіздігін сақтау, егемендігін нығайту, Қазақстан азаматының қауіпсіздігін қорғау.

ҰЛТТЫҚ ҰЛАН

1992 жылдың наурызында Республика Президенті Н. Назарбаев “Республикалық ұлан құру туралы” Жарлыққа қол қойды. “Ұлан” сөзінің ұғымы итальян тілінен енген. ХІІ ғасырда Мемлекеттік туды күзететін жасақ осылай аталған. Қазақстан ұланы елдің егемендігін, азаматтардың конституциялық құқығы мен бостандығын қамтамасыз ету үшін құрылды. Республикалық ұлан – Қарулы Күштердің резерві. Ұлан Президентке бағынады. Ұландықтар салтанатты жиындарға қатысады, мемлекеттік маңызы бар ғимараттарды, Елтаңбамызды, Мемлекеттік туды күзетеді, төтенше жағдайларда құтқару жұмыстарына қатысады. Республика ұланының құрамында Президент оркестрі бар.

Глоссарий:

Қорған – защита, қорғау – защищать, тірек – опора, тыныштық – спокойствие, сарбаз – воин, жауапкершілік – ответственность, шеп – рубеж, мойындау – признавать, күш – сила, мощь, қауіпсіздік – безопасность, жүйе – система, құрылым – подразделение, структура, қамтамасыз ету – обеспечивать, жарлық – указ, құрлық – суша, қорғаныс – оборона, әскери- әуе күштері – военно-воздушние силы, азаматтық – гражданский, шекара және ішкі әскерлер – пограничные и внутренние войска, ұлан – гвардия, жасақ – дружина, отряд, мақсат – цель, нығайту – укреплять, құқық – право, салтанатты – торжественный, қатысады – участвует.

АБЫЛАЙ ХАН – ХАЛЫҚТЫҢ БАСЫН ҚОСУШЫ ТҰЛҒА

Абылай орыс жазбаларында Сібір сұлтаны деп жазылған. Шын аты - Әбілмансұр. Белгілі мемлекет қайраткері, саясаткер, елші, қазақ жерінің басын біріктіруші ірі тұлға. Орта жүздің ханы. Ресейге мәңгі бағыну жөнінде ол 1739 жылы Орынборда ант берген. Абылай – қазақ хандықтарының басын біріктіріп, елдің тұтастығын сақтауға көп күш салған қайраткер.

Қазақстанның географиялық және геосаяси жағдайы саяси теңдікті ұстай білудің қажет екендігін үнемі алға тартып отырды. Абылай сұлтан Қытай мен Ресейдің көңілін тауып, арадағы тепе-теңдікті сақтай білді.

1739 жылы Ресей мен Қытай билеушілері онымен қарым-қатынас жасауға көшеді. Абылай қытайлармен сауда-саттық жөнінде және басқа да келісімдер жасайды.

Абылай өз өсиетінде Қытаймен жақындаса отырып, Ресеймен де келісу керек екенін айтып кеткен. Абылайдың ел ішіндегі билігі орнықты болды. Ол тек қана Орта жүздің ғана емес, Ұлы жүздің үйсіндеріне де хан болды.

Абылай оңтүстік өлкелерде соғыс жүргізгенде жеті қаланы алып, Жизаққа дейін жетті. 1774 жылы Абылай үйсін ақсақалдарының өтінішімен өзінің ұлы Әділді оларды басқаруға жібереді. Талас өзенінде қала салғызып, оған еңбекқор қарақалпақтарды орналастырған. Қалған ұлдарына Орта және Үлкен ордалардан жер беріп, өзі Түркістанда тұрып қалады

да, 1781 жылы дүниеден өтеді. Оның денесі Қожа Ахмет Яссауи мазары жанына жерленген.

Абылайдың қазақ тарихында ерекше тұлға ретінде көрінуі жеке басының қасиеттеріне тікелей байланысты. Ол халықты сыйлап, оның дәстүрлерін құрметтей білді.

Абылайдың негізгі қыстаулары Есіл бойында болатын.

ХАН ОРДАСЫ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРІЛЕДІ!

Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев біздің облысымызда іссапармен болған кезде ХVIII ғасырдың сәулет ескерткіші болып саналатын «Абылай ханның ақ үйін» қалпына келтіру қажет екендігін айтты. Осыған орай көне ғимаратты қалпына келтірудің тиісті жобалау жұмыстары жүргізіліп, 2006-2007 жылдары Республикалық бюджеттен бөлінетін қаржының арқасында тарихи ескерткіш қайтадан бой түзейтін болады.

АЛҒАШҚЫ ҚАЗАҚ ҒАЛЫМДАРЫ МЕН АҒАРТУШЫЛАРЫ

ШОҚАН ШЫҢҒЫСҰЛЫ УӘЛИХАНОВ

(1835-1865)

Қазақтың ұлы ғалымы, шығыстанушы, тарихшы, этнограф, географ, фольклорист, аудармашы, журналист Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов 1835 жылы Қостанай маңындағы Құсмұрын бекінісінде өмірге келген. Оның балалық шағы әжесі Айғанымның қонысы Сырымбетте өтеді. Шоқанның әкесі Шыңғыс – аға сұлтан, атасы – Уәлихан, ал арғы атасы Абылай хан еді.

12 жасында Шоқан Омбы қаласындағы Кадет корпусына оқуға түседі. Бұл жерде Шоқан қай жағынан болсын тез өсіп, 2 жылда өз құрдастарынан озық көрінеді. Шоқанның дүниетанымының қалыптасуына Г. Потанин, ұстазы Н.Ф. Костылецкий, әдебиетші В.Т. Ловодовский айрықша ықпал жасады. Шоқанның алғашқы ғылыми еңбегі – «Тоқтамыстың хандық белгілері» атты мақаласы. Шоқан 14-15 жасқа келгенде-ақ мұғалімдері оның ғалым болатынын айтып жүреді. Кадет корпусын ол 1853 жылы бітірген. Корнет дәрежесіндегі Шоқан Дала өлкесінің генерал-губернаторы Г.Х. Гасфорттың адъютанты болып қызметке кіреді.

1856-57 жылдары Шоқан Іле қырғыздары мен Ұлы жүз ауылдарына ғылыми-зерттеу және этнографиялық экспедиция жасайды. Жоңғария тарихымен танысады. Осы сапарлар бойынша ол «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Ыстықкөл сапарының күнделігі» кітабын жазады. Шоқан ұлы қырғыз эпосы «Манасты» орыс тіліне аударады.

1857 жылы Ресей география қоғамының нақты мүшесі болды.

1858-59 жылдары Шоқан Қашқар сапарында болды.

«Шығыстану аспанында қазақ хандарының тұқымы әрі орыс армиясының офицері Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов аққан жұлдыздай жарқ етіп өте шықты...» (академик Н.И. Веселовский).

Облыс әкімінің бастамасымен Петропавл қаласында екі аса көрнекті тұлға Ш. Уәлиханов пен Ф. Достоевскийдің достығын айғақтайтын барельеф орнатылды.

АБАЙ ҚҰНАНБАЕВ

(1845-1904)

Абай Құнанбаев - қазақтың ұлы ақыны, философы әрі композиторы, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы әрі оның классигі. Оның шын аты – Ибраһим. Ол 1845 жылы 10 тамызда қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Шыңғыс тауында өмірге келген.

Абай алғашқы сауатын ауыл молдасынан ашқан, одан кейін Семей қаласындағы Ахмет Риза медресесінде жалғастырады. Бұл жерде ол араб, парсы тілдерін жете меңгеріп, Шығыстың атақты ақындарының еңбектерін қызыға оқыды. Бірнеше ай бойы орыс мектебінде де білім алады. Ежелгі грек философтары Сократ, Платон, Аристотель еңбектерімен танысады.

1870 жылы саяси қуғында жүрген орыс ойшылдары Н.И. Долгополовпен, Е.П. Михаэлиспен осында танысқан. Бұлардың Абай көзқарасының қалыптасуына елеулі ықпал еткені сөзсіз.

Абай көптеген лирикалық өлеңдердің, дастандар мен философиялық қара сөздердің авторы. А.С. Пушкиннің “Евгений Онегин” романынан аударған “Татьянаның хаты”, И.В. Гетенің М.Ю. Лермонтов аудармасы арқылы қазақшаланған “Қараңғы түнде тау қалғып” өлеңдері әнімен халық арасында кең тарады. Абайдан қалған үш поэма бар: “Масғұт”, “Ескендір”, “Әзім әңгімесі” (аяқталмаған).

Абай И. Крылов мысалдарын қазақ тіліне аударды: “Піл мен қанден”, “Қарға мен түлкі”, “Есек пен бұлбұл”, “Шегіртке мен құмырсқа”, т.б. Абай “Орыс тілі – дүниенің кілті. Орыстың тілін білсең, көкірек көзің шайдай ашылады”, - дейді.

Ол халқының ғасырлар бойғы қараңғылықтан құтылуының дұрыс жолы орыс және қазақ мәдениетінің жақындасуында деп білді.

Сөздік: беделді – авторитетный; сауат – грамота; ой – мысль; ойшыл – мыслитель, көзқарас – взгляд, мнение – пікір, елеулі – видный, достойный; қалыптасу – формирование, становление; қуғын – гонение, преследование; ықпал (ету) – влияние (влиять), әсерлі – впечатлительный, қараңғылық – непросвещенность қара сөздер – слова-назидания, қарсы – против, дәл – точно, өзектілік – актуальность; жоғалтқан жоқ – не

потерял(а), ертегі – сказка; көкірек көзің шайдай ашылады – станешь грамотным, образованым; дүниенің кілті – ключ к миру.

ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН

(1841-1889)

Ыбырай Алтынсарин – ұстаз, жаңашыл педагог, жазушы, ағартушы. 1841 жылы қазіргі Қостанай облысының жерінде өмірге келген. 1850 жылы Орынборда ашылған орыс-қазақ мектебіне оқуға түседі. Жастайынан еркін ойлауға үйренген Ыбырай Алтынсарин әлемнің классикалық әдебиетімен де қызыға танысады. 1859 жылы Омбы шекара комиссиясына ауыстырылады. Осы кезде ол прогрессивті орыс ойшылдарының, ұлы ағартушыларының идеяларымен танысты. Ыбырай өз халқының нағыз патриоты бола білді, ұлтын жан жүрегімен сүйді. 1860 жылдан бастап ұстаздық қызметпен терең айналысып, халық мұғалімі деңгейіне көтеріледі. Жаңа типті мектеп үшін ағартушы ұстаздың жазған оқу-құралдары “Қазақтарды орыс тіліне үйретудің бастапқы басшылығы” және “Қырғыз хрестоматиясы”. Өз жұмысында Ы.Алтынсарин орыс демократтарының ағартушылық идеяларын жалғастырды.

Қазақ классикалық поэзиясының көрнекті өкілі, қазақ жазба балалар әдебиетінің негізін қалаушы, тұңғыш ағартушы педагогіміз Ы.Алтынсарин 1889 жылы қайтыс болды.

Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысына қатысуы

Жеңіс – ғасырдың ең ұмытылмас оқиғаларының бірі - Ұлы Отан соғысындағы фашизмнің талқандалғаны. Бұл мереке бұрынғы Кеңес одағының халықтарына ерекше қымбат, өйткені баршаның пікірі бойынша, екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі ауыртпалығын қайыспай көтеріп, жауды талқандауға шешуші үлес қосқандар нақ солар.

Қазақстан соғыс бойы сенімді тыл және әскерді адамдармен және материал қорымен толықтырудың қайнар көзі болды. Республика 1366 мың сарбазын майдандарға жөнелтті. Олардың жартысынан астамы майданнан оралмады.

Соғыс жылдарында Қазақстанда қуатты қорғаныс индустриясы құрылды. Елдің батыс аудандарынан көшірілген 140 астам кәсіпорындар мен қоныс аударған 1 млн астам кеңес азаматтары республика аумағында орналастырылды. Соғыс жылдарында Қазақстан елге 6 миллиондай тонна астық, басқа да азық-түлік өнімдерін, жалпыодақтық мыс, молибден, қорғасын, көмір өндірудің едәуір үлесін берді.

Жауынгерлік ерліктері үшін Кеңес Одағының Батыры атағын алған 500 қазақстандықтың 53-і біздің жерлесіміз екендігіне орынды түрде мақтана аламыз. Үшкөл ауылының тумасы, Чернобыль қаласындағы саябақтан топырақ бұйырған Әбу Досмұхамбетов - солардың бірі.

Айыртау атырабының батыры Михаил Янко Гастеллоның ерлігін қайталағанда жаудың көлігін жоя отырып, отқа оранған ұшағын жаудың айлақтарының қақ ортасына құлатты. Бүгінгі таңда Тынық мұхиттық батырлардың галереясында жерлесіміздің бейнесі тұр, ал Қиыр шығыстық кемелердің бірі Михаил Янконың есімімен аталады.

Кеңес Одағының Батыры Т.С. Позолотиннің танк бригадасының жау тылының түкпіріне дейін барғаны «Позолотин жолы» деген атпен Ұлы Отан соғысының тарихына енгізілді.

Ғ. Мүсірепов атындағы ауданның тумасы, 1 гвардиялық истребительдік авиация полкінің звено командирі, гвардия аға лейтенанты Василий Московенко 175 рет әуеге көтеріліп, 37 рет әуе ұрысына қатысып, жеке өзі жаудың 14 ұшағын құлатты. Тайыншаның тумасы, диверсиялық – барлау тобының комиссары Николай Зебницкий 22 жасында партизандар отрядын басқарып, оның санын 52-ден 215 адамға дейін көбейтті және отрядымен бірқатар ерекше маңызды жауынгерлік операцияларды орындады.

1941 жылғы 22 маусымның таңсәрісінде жаудың күркіреген соққысынан сескенбегендердің арасында облысымыздың өкілдері: Петропавлдан – сержант Б.И. Бабин, Сергеев, қазіргі Шал ақын ауданынан пулеметші В.К. Янков, В.Д. Минин, зеңбіректің көздеушісі В.К. Шабанов және басқалар болды.

Негізінен Солтүстік Қазақстанның өкілдерінен жасақталған 36-шы жеке атқыштар бригадасы Мәскеу түбіндегі қанды шайқаста көзге түсті. Е.В. Фейге, С.Т. Юдин, Е.Д. Хрущев, Г.А. Кабардин, М.М. Жарков, М.Ф. Донченко Крюково деревнясының түбінде және Волоколам тас жолында өліспей беріспеді.

29-шы атқыштар дивизиясы Сталинград түбінде өшпес даңққа бөленді. Приишим, қазіргі Қызылжар ауданындағы Красная горка селосынан – А.С. Раздорский, Преснов ауданындағы Архангелка селосынан - Г.С. Вдовин, Есіл ауданындағы Жекекөл ауылынан М. Ғаббасов оның сапында соғысты.

Петропавлда жасақталған 314-ші атқыштар дивизиясының жауынгерлері де өшпес даңққа бөленді. Кеңес Одағының Батыры, сапер П.И. Ганчар, Даңқ орденнің толық иегері А.А. Пуненко, старшина Ғ.И. Мұстақанов, минометтің көздеушісі К.М. Шматков – оның мақтаныштары.

Майдан тылымен берік. «Еңбекте ұрыстағы сияқты!» өнеркәсіп кәсіпорындарының, ұжымшарлардың, кеңшарлардың қызметкерлері осындай ұранмен еңбек етті. Олар негізінен әйелдер, жасөспірімдер, қариялар болды.

Петропавл теміржолшыларының жеңіске қосқан үлестері баға жеткісіз. Торап ұжымы негізгі жұмысына қоса бронепоезд бен поезд-моншаны өз қолдарымен жасап майданға жөнелтті.

Әскери дәрігерлер, мейірбикелер, санитар қыздар туралы да айтпаудың жөні жоқ. Соғыс жылдарында Петропавл қаласына үш эвакогоспиталь орналасып, оларда 2 мыңнан астам жаралылар бір мезгілде емдеу алды.

Күллі Қазақстан сияқты, облыс азат етілген аудандардың тұрғындарына қол ұшын берді. Солтүстікқазақстандықтар қысқа мерзім ішінде Мәскеу түбінің, Смоленскінің және басқа да батыстағы аудандардың тұрғындарына өнеркәсіп жабдықтарын, құрылыс материалдарын, мал және астық жіберді.

“Солтүстікқазақстандықтар Ұлы Отан соғысы жылдарында” кітабы, 11 бет.

ҚАЗАҚСТАНДЫҚТАРДЫҢ ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫНА ҚАТЫСУЫ

Ұлы Отан соғысы басталған 1941 жылғы 22 маусымның алғашқы минуттарында жауды қарсы алғандардың ішінде қазақстандықтар да болды. Атақты Брест қамалын қорғаушылар тізімінен біздің республикадан шақырылған Қ.Әбдірахманов, В.Лобанов, Қ.Иманқұлов, Е.Качанов, В.Фурсов, Ғ.Жұматов және тағы басқа жауынгерлердің аты-жөндерін көре аласыз. Петропавлда жасақталған 314-атқыштар дивизиясы Свирь көлі маңында ерлік көрсетті.

1941 жылдың желтоқсанында Мәскеу түбінде 312, 316, 2383, 91, 387-атқыштар дивизиялары асқан ерліктің үлгісін көрсете білді. Ұлы Отан соғысы жылдары 11600 адамға Кеңес Одағының Батыры атағы берілсе, олардың 500 қазақстандықтар, оның 98-і қазақ.

Төрт қазақстандық ұшқыш Т.Я. Бигелдинов, Л.И. Беда, И.Ф. Павлов және С.Д. Луганский – Кеңес Одағы Батыры атағына екі рет ие болды. Шығыс қыздарының арасынан бұл құрметті атақты алған Мәншүк Мәметова мен Әлия Молдағұлова. 1941 жылы аға лейтенант дәрежесіндегі Бауыржан Момышұлы Мәскеу түбінде батальон басқарды, жауынгерлерін үш рет қоршаудан алып шықты. 1990 жылы 11 желтоқсанда аңызға айналған Бауыржан Момышұлына Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Сондай-ақ, Кеңес Одағының Батыры атағына ие болғандардың ішінде асқан ерліктерімен көзге түскендері С.Баймағамбетов, Т.Тоқтаров, С.Лутфуллин, Ы.Ыбыраев, М.Ғабдуллин, Н.Әбдіров, Қ.Сыпатаев, Ы.Сүлейменов және басқалар. Соғыс жылдары қаһармандығымен танылған Қ.Қайсенов пен Р.Қошқарбаевтың есімдері де халық арасында зор құрметпен аталады.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ

МЕМЛЕКЕТТІК НАГРАДАЛАР

“Алтын Қыран” орден жұлдызы және “Алтын Қыран” белгі ордені (Золотой орел) 1995 жылы белгіленді. Бұл орденмен азамат-тар Қазақстан Республикасына сіңірген айырықша мемлекеттік қызметі үшін марапатталады. “Алтын Қыран” орденімен наградтауға лайықтыларды

Қазақстан Республикасының Президенті анықтайды. Қазақстан Республикасы Президентінің өзі лауазымы бойынша ерекше үлгідегі “Алтын Қыран” орденінің иегері болып табылады. Орден жұлдыздан және ілмекті алқалық белгіден тұрады.

“Халық қаһарманы” (Народный герой) атағы 1993 жылы белгіленген. Атақ Қазақстан Республикасына сіңір-ген аса көрнекті қызметі үшін, оның бостандығы мен тәуелсіздігі жолын-дағы азаматтық және жауынгерлік ерліктері үшін беріледі. “Халық қаһарманы” атағына ие болған адам-дарға айрықша ерекшелік белгісі– Алтын жұлдыз және “Отан” ордені тапсырылады.

“Отан” ордені (Отечество) 1993 жылы белгіленді. Бұл орденмен азаматтар мемлекеттік және қоғамдық қызметтегі; экономиканы, әлеуметтік саланы, ғылым мен мәдениетті дамы-тудағы; мемлекеттік, құқық қорғау және әскери қызметтегі; демократия мен әлеуметтік прогресті дамытудағы ерек-ше еңбегі үшін марапатталады.

«Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев» ордені 2001 жылы белгіленді. Бұл орденмен Қазақстан Республикасының қалыпта-суына, көркеюіне және даңқын шығаруға жәрдемдескен, мемлекеттік және қоғамдық қызметтегі айрықша еңбегі үшін Қазақстан Республикасының азаматтары наградта-лады.

«Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев» орде-німен Қазақстан Республикасына сіңірген айрықша еңбегі үшін шет мемлекеттер мен олардың үкіметтерінің басшылары наград-талуы мүмкін.

“Барыс” ордені 1999 жылы белгіленді. Бұл орденмен марапаттау Қазақстан Республикасының мемле-кеттігі мен егемендігін нығайту ісіне; бейбітшілікті, қоғамның топтасуы мен Қазақстан халқының бірлігін қамта-масыз етуге; мемлекеттік, өндірістік, ғылыми, әлеуметтік-мәдени және қоға-мдық қызметте; халықтар арасындағы ынтымақтастықты нығайтуға; ұлттық мәдениеттерді жақындастыру мен өза-ра байытуға; мемлекеттер арасындағы

достық қатынастарды дамытуға сіңірген ерекше еңбегі үшін жүргізіледі. “Барыс” орденінің үш дәрежесі бар. І дәрежелі “Барыс” орденінің үш дәрежесі бар.

“Даңқ” ордені 1993 жылы белгіленді. “Даңқ” орденімен Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің, басқа да әскерлері мен әскери құрамаларының жоғары офицерлік құрамының, сондай-ақ, прокуратура, ұлттық қауіпсіздік, ішкі істер және басқа органдар басшы құрамының адамдары әскерлерге

басшылық ету мен басқарудағы табыстары, әскерлердің жоғары жауынгерлік әзірлігі мен елдің қорғаныс қабілетін қамтамасыз еткені үшін, әскери, шекаралық және ішкі қызметті үздік ұйымдастырғаны үшін, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз еткені, заңдылықты және қоғамдық тәртіп күзетін нығайтқаны үшін марапатталады. “Даңқ”

орденінің екі: І және ІІ дәрежелері болады. “Даңқ” ордені жұлдыздан және иыққа асатын лентадағы орден белгісінен тұрады.

“Айбын” ордені 1995 жылы белгіленді. Орденмен Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басқа да әскерлері мен әскери құрамаларының әскери қызмет-шілері, сондай-ақ, прокуратура, ұлттық қауіпсіздік, ішкі істер органдарының және басқаларының қызметкерлері жауынгерлік даярлы-қта, әскерлердің жоғары жауынгерлік дайындық деңгейін ұстауда, заң-дылық пен қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуде қол жеткізген табыстары үшін; әскери

және қызмет бабындағы парызын өтеудегі көрсеткен батылдығы мен жанқиярлығы, сондай-ақ, мемлекет мүддесін қорғауда жасаған ерлігі үшін марапатталады. “Айбын” орденінің үш: І, ІІ және ІІІ дәрежелері болады. І және ІІ дәрежелі “Айбын” ордендерімен кіші және аға офицерлік құрамдағы адамдар марапатталады. ІІІ дәрежелі “Айбын” орденімен солдаттар, матростар, сержанттар, старшиналар, прапорщиктер мен мичмандар марапатталады.

“Парасат” ордені 1993 жылы белгіленді. “Парасат” орденімен Республиканың рухани және зияткерлік әлеуетін дамыту мен молайтуға жеке үлкен үлес қосқан, сонымен қатар, адам құқығы мен оның әлеуметтік мүдделерін қорғау жөніндегі белсенді қызмет еткен ғылым мен мәдениет, әдебиет пен өнер қайраткерлері, мемлекет және қоғам қайраткерлері, басқа да азаматтар марапатталады.

“Достық” ордені 1995 жылы белгіленді. Орденмен азаматтар қоғамдағы ұлтаралық және аза-маттық татулықты сақтау жөніндегі жемісті жұмысы үшін халықтар арасындағы бейбітшілікті, достық пен ынтымақтастықты нығайтуға сіңірген еңбегі үшін марапатталады. “Достық” ордені жұлдыздан және иыққа асатын лентадағы орденнің белгісі-нен тұрады.

“Құрмет” ордені 1993 жылы белгіленді. Орденмен азаматтар экономиканы, әлеуметтік саланы, ғылым мен мәдениетті, білімді дамытуға сіңірген еңбектері үшін, мемлекеттік органдардағы үлгілі қызметі және белсенді қоғамдық қызметі үшін марапатталады.

Сіздің туыстарыңыздың арасында аталған атақты белгілердің иегерлері бар ма?

Қазақстан Республикасындағы партиялар:

1. Республикалық “Отан” саяси партиясы – Республиканская политическая партия “Отан”.

2. Республикалық “Асар” партиясы – Республиканская партия “Асар”.

3. Қазақстанның Коммунистік Халық партиясы – Коммунистическая Народная партия Казахстана.

4. Қазақстанның коммунистер партиясы – Коммунистическая партия Казахстана.

5. Казақстанның “Ақжол” демократиялық партиясы – Демократическая партия Казахстана “Акжол”.

6. Қазақстанның социал-демократиялық “Ауыл” партиясы – Казахстанская социал-демократическая партия “Ауыл”.

7. Қазақстанның аграрлық партиясы – Аграрная партия Казахстана.

8. Қазақстанның азаматтық партиясы - Гражданская партия Казахстана.

9. Қазақстан Патриоттарының партиясы – Партия Патриотов Казахстана.

10. Қазақстанның Демократиялық партиясы – Демократи-ческая партия Казахстана.

11. “Руханият” партиясы – Партия “Руханият”.

Қазақстан Республикасы тақырыбы бойынша

ТЕСТ

1. Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы … мемлекет

а) біртұтас, құқықтық, демократиялық, өркениетті

ә) тең, жалпы, тікелей

б) басты

в) монархиялық

г) парламенттік

2. Елдің бас заңы

а) “ҚР Тіл туралы” Заң

ә) Конституция

б) “Жер туралы” Заң

в) “БАҚ туралы” Заң

г) “Қазақстан – 2030” бағдарламасы

3. Қазақстан Республикасының мемлекеттік нышандары

а) Гимн, Теңге, Ән

ә) Бағдарлама, Ту, Заң

б) Теңге, Тәуелсіздік

в) Ту, Елтаңба, Гимн

г) Шаңырақ, Өрнек, Жұлдыз

4. Қазақстан БҰҰ мүшелігіне қабылданған жыл

а) 1995 ж.

ә) 1991 ж.

б) 1992 ж.

в) 1990 ж.

г) 1999 ж.

5. Қазақстан Республикасының Парламенті … палатадан тұрады

а) екі

ә) үш

б) төрт

в) бес

г) бір

6. Қазақстан Республикасының заң шығарушы жоғары өкілетті органы -

а) Парламент

ә) Сенат

б) Мәжіліс

в) Үкімет

г) Әкімшілік

7. Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданған жыл

а) 1995 ж.

ә) 1996 ж.

б) 1997 ж.

в) 1998 ж.

г) 1999 ж.

8. Қазақстан Республикасындағы ең құрметті орден

а) Халық Қаһарманы

ә) Айбын

б) Даңқ

в) Парасат

г) Құрмет

9. Тәуелсіздік белгілері

а) Мемлекеттік тіл

ә) Мемлекеттік нышандар және ұлттық теңге

б) Мемлекеттік нышандар

в) “Тіл туралы” Заң

г) Астана

10. Қазақстанның … жүзден астам мемлекет танып жатыр

а) егемендігі мен тәуелсіздігін

ә) байлығын

б) мұнайын

в) астығын

г) ірі өзендерін

11. ХVІІ ғасырда қазақ хандығының астанасы болған қала

а) Ташкент

ә) Түркістан

б) Орынбор

в) Ақмола

г) Ақмешіт

12. Мемлекеттік елтаңбада … бейнеленген

а) шаңырақ, жұлдыз

ә) шаңырақ, қос пырақ, ұлттық өрнек, елдің аты

б) күн бейнесі, қыран

в) шаңырақ, теңге

г) шаңырақ, ту

13. Мемлекеттік тілді меңгеру - әрбір азаматтың …

а) міндеті

ә) жұмысы

б) лауазымы

в) парызы

г) бақыты

14. «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заң қабылданған жыл.

а) 1990 ж.

ә) 1991 ж.

б) 1997 ж.

в) 1998 ж.

г) 1999 ж.

15. Қазақстан Республикасының басқару формасы

а) парламенттік

ә) монархиялық

б) президенттік

в) конституциялық монархия

г) федералдық демократия

16. Елтаңбадағы ең негізгі белгі –

а) шаңырақ

ә) уық

б) жұлдыз

в) күн

г) өрнек

17. Қазақстанда … облыс бар

а) 11

ә) 25

б) 18

в) 14

г) 16

18. Ата Заң – … негізгі Заңы

а) өмірдің

ә) адамның

б) қаланың

в) оның

г) сенің

19. “Қазақстан – 2030” стратегиялық бағдарламасы қабылданған жыл

а) 1997 жыл, қазан

ә) 1996 жыл, тамыз

б) 1998 жыл, желтоқсан

в) 1999 жыл, қазан

г) 1978 жыл, шілде

20. Үкімет басында

а) Президент

ә) Патшайым

б) Премьер-Министр

в) Депутат

г) Әкім

? Бақылау жұмысы

Мына сөйлемдерді қазақша жазыңыз.

1. Я живу в Республике Казахстан. 2. Казахстан – моя Родина. 3. Казахстан – суверенное, независимое, цивилизованное государство. 4. Казахстан – демократическое, светское, правовое и социальное государство. 5. Независимость Казахстана признали более ста стран. 6. Государственный язык Республики Казахстан – казахский. 7. Главный закон страны – Конституция Республики Казахстан. 8. Главой государства является Президент. 9. Первый Президент РК – Н.А. Назарбаев. 10. Высший представительный орган – Парламент. 11. Парламент состоит из двух палат – Сенат и Мажилис. 12. Во главе правительства – Премьер-министр. 13. Государственная символика РК – Флаг, Герб, Гимн. 14. Каждый гражданин РК должен уважать государственную символику. 15. Национальная валюта – тенге. 16. Столица Казахстана – город Астана. 17. Алматы – южная столица. 18. Население Казахстана составляет 15 млн. человек. 19. Общая площадь 2,7 млн. км2. 20. Казахстан граничит на севере с Россией, на востоке с Китаем, на юге с Киргизией, Узбекистаном и Туркменией, на западе с Каспийским морем. 21. Климат Казахстана резко континентальный. 22. Казахстан – многонациональное государство. 23. В Казахстане проживают представители ста тридцати одной национальности. 24. Они живут дружно.

ҚАЗАҚ ТІЛІ

Қазақ тілі – қазақ халқының тілі. Оның негізгі мекені – Қазақстан. Қазақ тілі- қазақ халқының ұлттық тілі. Қазіргі қазақ тілі он бесінші- он жетінші ғасырларда қалыптасқан. Бұл тілде Қазақстанда, Қытай Халық Республикасында, Өзбекстанда, Қырғызстанда, Ресейде, Ауғанстанда, Монғолияда, т.б. елдерде тұратын қазақтар сөйлейді . Қазақ тілі – қазақ халқының ана тілі. Ол – ұрпақтан ұрпаққа, атадан балаға жеткен ұлы мәдени мұра.

Қазақ тілі – бай тіл. Қазақ халқы ертегілерге, мақал-мәтелдерге өте бай халық. Қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болды. Қазақстанда тұратын ұлты басқа халықтар қазақ тілін үйренуге көңіл қояды. Олар қазақ тілін балабақшаларда, мектептерде, жоғары оқу орындарында да үйреніп жүр.

АНА ТІЛІМ – АРДАҒЫМ

Ыбырай Алтынсарин: «Қазақтың тілі соншалықты мол. Қазақтың тіліменен қандай кітап болса да жазуға болады. Қазақ тілі мұншалықты жатық әм анық болар еді, егер де біздің қазақтар аңғарып, бөтен тіл араластырмастан ілгері бастырып сөйлесе».

Мағжан Жұмабаев: «Тіл – адам жанының тілмашы. Тілсіз ұлт, тілінен айырылған ұлт – ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ.

… Осы күнгі түркі тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, оралымды, терең тіл жоқ…».

Василий Радлов, орыс ғалымы: «Қазақтардың тілі жатық та шешен әрі өткір, көбіне, іліп-қағып сұрақ пен жауап беруге келгенде, таң қаларлықтай оралымды сөйлейді».

Платон Мелиоранский, орыс ғалымы: «Қазақ тілін зерттеушілердің бәрі де бір ауыздан қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең таза әрі ең бай тіл деп куәландырып отыр».

Герольд Бельгер, неміс жазушысы: «… Қазақ тілінің дәстүрі әрі бай, әрі ұлттық топыраққа тамыры терең бойлап кеткен».

Сергей Малов, орыс ғалымы: «Қазақ тілі өзінің бейнелілігі, суреттілігі жағынан басқа түрік немесе түркі тілдерінен әрдайым бөлекшелініп тұрады. Қазақ - өзінің ауызекі көркем тілімен, айшықты әсем фольклорымен бұрын да, кейбір реттерде, бүгін де сол сомдалған және біртұтас тіл деп танылып келеді».

Тіл туралы

Тілден биік асқар жоқ,

Тілден асқан байлық жоқ,

Тілден терең теңіз жоқ. (Ғ.Мүсірепов)

Тілге құрмет – елге құрмет. (Ә.Науаи)

Туған ел – тұғырың,

Туған тіл – қыдырың. (Мақал)

Игі істің басы – тіл,

Тәрбие басы – тіл. (М.Қашқари)

Тілден артық қазына жоқ,

Тілден артық қасиет жоқ. (Н.Назарбаев)

Әркімнің туған тілі – туған шеше,

Оған бала міндетті сан мың есе. (С.Мұқанов)

Көрінеді тілден түйсік, білім де,

Біле білсек жарылқаушы – тілінде.

Тіл – білімнің тілмашы,

Тіл – елшінің қылышы. (Ж.Баласағұн)

Тіл – ұлттың жаны.

Тіл идеяның, сезімнің, ойдың жанды көрінісі. (А.Толстой)

Тіл жоқ жерде ұлт жоқ. (Ш.Айтматов)

Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – бүкіл ата-бабамызды, тарихымызды ұмыту. (Б.Момышұлы)

Богатство земли – в хлебе,

Богатство человека – в уме,

Богатство народа – в языке (Народная мудрость)

Язык – история народа.

Язык – путь развития цивилизации и культуры. (А.Куприн)

Ең тәтті де – тіл,

Ең ащы да – тіл.

Ең жұмсақ та – тіл,

Ең қатты да – тіл. (Қазақ мақалы)

Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сары далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын мінезі көрініп тұр. (М.Жұмабаев)

Кімде-кім ана тілін, әдебиетін сыйламаса, бағаламаса, оны сауатты, мәдениетті адам деп санауға болмайды.

(М.Әуезов)

Әділ тіл – ақыл таразысы. (Мақал)

ІС ҚАҒАЗДАРЫ

Іс қағаздары –адамның өмірінде жиі қолданылатын үлгілер. Олар әдетте «ресми құжаттар» деп аталады. Ресми құжаттарға жататындар мыналар: өтініш, хабарландыру, қолхат, анықтама, сенімхат, хаттама, шарт, мінездеме, т.б. Бұлардың ресми деп аталатын себебі – көбінесе, бір түрде, біркелкі қалыптасқан үлгі бойынша жазылатындығы. Олардың арасында айырмашылықтар да жоқ емес.

Іс қағаздарының қай түрі болса да, дұрыс жаза білу үшін көп-көп жаттығу қажет. Сөйтіп, іс қағаздарын дұрыстап жаза білу - әрбір адам үшін қажетті нәрсе.

Орыс тіліне аударыңыз.

- Айтыңызшы, өмірбаян –резюмеде қандай мәліметтерді көрсету керек?

- Өмірбаян-резюмеде төмендегідей мәліметтерді көрсету қажет: аты-жөніңіз, туған жылыңыз, туған жеріңіз, ұлтыңыз, қандай жоғары оқу орнын қай жылы бітірдіңіз, диплом бойынша сізге қандай мамандық берілген, оқу бітіргеннен кейін қайда жұмыс істедіңіз.

Үлгі бойынша өзіңіздің өмірбаян-резюмеңізді жазыңыз.

ӨМІРБАЯН - РЕЗЮМЕ

1. Ахметов Қанат Оразұлы, 1971 жылы 15-ші мамырда туған. Туған жері – Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданы. Қазақстан Республикасының азаматы. Ұлты – қазақ. Үйленген, екі баласы бар. Мекен-жайы – Шымкент қаласы. Телефон нөмірі – 43-58-22.

2. Білімі – жоғары білімді. 1988-1993 жылдары Қазақ мемлекеттік басқару академиясы. Диплом бойынша мамандығы – халықаралық экономика. Экономист.

3. Кәсіби тәжірибесі және кәсіби біліктілігі. 1993-1996 жылдары – Қазақ мемлекеттік басқару академиясының аспиранты. 1996-1998 жылдары – халықаралық қатынастар кафедрасының мұғалімі. Экономика ғылымдарының кандидаты. 10 еңбектің авторы.

4. Қосымша мәліметтер: қазақ, неміс, орыс тілдерін жетік біледі, ағылшын тілін де түсіне алады және сөздіктердің көмегімен аудара алады. ЭЕМ-да еркін жұмыс істей алады Microsoft Word – 98 бағдарламасымен таныс. Әскери қызметке міндетті. Әскери атағы - лейтенант.

ӨМІРБАЯН

Мен, Әлия Мұратқызы Сәрсенова, ұлтым қазақ, 1968 жылдың 8–ші қаңтарында Шымкент облысы, Сайрам ауданы, Ақкөл ауылында жұмысшы отбасында тудым.

Әкем – Мұрат Сәрсенов, 1926 жылы туған. 1990 жылы қайтыс болған. Шешем – Қалима Сәрсенова, 1926 жылы туған, зейнеткер.

1975-85 жылдар аралығында Ақкөл қазақ орта мектебінде оқыдым. 1985-87 жылдары нотариалдық кеңседе хатшы болып жұмыс істедім. 1987 жылы ҚМУ-ның заң факультетіне оқуға түсіп, 1992 жылы үздік дипломмен бітірдім. Университет бітіргеннен кейін аспирантурада оқыдым. 1995 жылы кандидаттық диссертация қорғадым. 1995 жылдан осы уақытқа дейін заң бөлімінің бастығы болып жұмыс істеймін. 1996 жылы АҚШ-да шетелдік іссапарда болдым. Отбасым бар: күйеуім – Жағабаев Арман Төлегенұлы, 1969 жылы туған, ғылыми қызметкер. Ұлым – Жағабаев Жанат, 1993 жылы туған.

Жеке іс парағы

(Личный листок)

1. Аты-жөні ___________________________________________

2. Туған жылы, айы, күні ________________________________

3. Туған жері __________________________________________

4. Ұлты________________________________________________

5. Әлеуметтік жағдайы___________________________________

6. Білімі және мамандығы, қашан және қандай жоғары оқу орнын бітірді __________________________________________

7. Ғылыми дәрежесі және ғылыми атағы___________________

8. Ғылыми еңбектер мен өнертабыстары ___________________

9. Қандай шетел тілдерін білесіз және қандай дәрежеде?_____________________________________________

10. Шетелде болдыңыз ба, қай жерде және қашан?___________

11. Еңбек қызметіңіздің басталуы

Жылы, айы

09.1978 ж.Лауазым және мекемеМекеменің мекен-жайы

12. Сайлауға қатыстыңыз ба?______________________

13. Марапатталдыңыз ба? _________________________

14. Әскери қызметке қатысы ______________________

15. Отбасы жағдайы _____________________________

Толтырылған уақыты ____________ жыл

қолы (подпись) _____________________

Көлік департаментінің

бастығы Ж.Қ.Әбілев мырзаға

жалпы бөлім меңгерушісі

Ғ.Сейітұлынан

ӨТІНІШ

Сізден осы жылдың төртінші шілдесінен бастап кезекті демалысымды пайдалануға рұқсат етуіңізді сұраймын.

2005 ж. шілденің 1-і қолы (подпись).

Лексикалық минимум: кезектен тыс демалыс беру – дать внеочередной отпуск, рұқсат етуіңізді сұраймын – прошу разрешить (прошу дать разрешение), Сізден сұраймын – прошу Вас.

Бастығыңыздан кезектен тыс демалысқа шығу үшін рұқсат сұраңыз.

Сіз – бастықсыз. Алдыңызда жатқан өтініштерге ұйғарым (өкім) шығарыңыз: Қарсы емеспін – Не возражаю. Қарсымын – Возражаю. Қайта қаралсын – Рассмотреть (на рассмотрение). Орынбасарға тапсырылсын – Возложить на заместителя. Тексерілсін – Разобраться.

МІНЕЗДЕМЕ

Қуаныш Өмірбекұлы Әлиханов, 1953 жылы туған, ұлты – қазақ, білімі – жоғары, Қазақстан Республикасының азаматы. Қуаныш Өмірбекұлы Әлиханов 1953 жылы қаңтар айының 5-інде Қазақстан Республикасы Солтүстік Қазақстан облысы, Булаев ауданы, Бірлік ауылында туған. Орта мектепті бітіргеннен кейін 1970 жылы Петропавл педагогикалық институтының тарих факультетіне оқуға түсіп, оны 1975 жылы үздік дипломмен бітірген. 1975-1980 жылдар аралығында Бескөл орта мектебінің мұғалімі. 1980-1985 жылдар аралығында Петропавл қалалық комитетінің бас маманы. 1985-1992 жылдар аралығында бөлім бастығы. 1992-2003 жылдар аралығында облыстық әкімдіктің бас маманы.

Қуаныш Өмірбекұлы - өз ісін жетік білетін, тәжірибелі маман. Ол бірнеше ғылыми еңбектердің авторы.

Қазақ, орыс, ағылшын тілдерін жетік біледі. Компьютерде жұмыс істей алады.

Қуаныш Өмірбекұлы - әріптестерінің арасында беделді,

үлгілі отбасы иесі.

Мінездеме облыстық әкімдіктің бөлім бастығы қызметіне ұсыну үшін беріледі.

Мекеме басшысы (Аты-жөні, қолы)

Айы, күні, жылы

Мекеменің мөрі

Мінездеме жазғанда кездесетін сөздер мен сөз тіркестері

1. Жеке адам туралы негізгі мәліметтер – Основные сведения о человеке:

- әскери қызметке қатысы – отношение к воинской службе;

- отбасы жағдайы – семейное положение;

- лауазымы – должность;

2. Жеке басының қасиеттері. Өз міндетіне, қоғамдық тапсырмаларға қарым-қатынасы – Личные качества. Отношение к своим обязанностям, общественным поручениям.

3. Мінездеме қайда берілді - Где (кем) выдана характеристика.

4. Мекеме басшысының қолы – Подпись руководителя учреждения.

5. Мінездеме берілген мерзімі (айы, күні, жылы) – Дата выдачи характеристики (месяц, день, год).

СЕНІМХАТ

1. Мен, Ахметов Болат, (жеке куәлігімнің № 6007258, мекен-жайым – Петропавл қаласы, Мир көшесі, 136-үй, 15-пәтер/ Петропавл қаласы, Пушкин көшесі, 63-үй, 40-пәтерде тұратын Қапаров Серікке шілде айындағы маған тиесілі жалақыны алуына сенім білдіремін.

2005 жылғы 7 маусым.

Ахметов Болат (қолы)

Осы сенімхатты 2005 жылғы 7 маусымда мен, Иванова Галина, Петропавл қаласы, «Іскер» нотариалдық кеңсесінің нотариусы, куәландырамын.

Сенім білдірушінің жеке басы анықталды, құқықтық іс-әрекетке қабілеттілігі тексерілді.

Сенімхаттың мәтіні дауыстап оқылды. №96/42 тізбесіне тіркелген. Мемлекеттік салық алынды.

Нотариус (қолы)

Мөрдің орны

ҚОЛХАТ

Петропавл қаласы, 2005 жылғы он бесінші шілде.

Мен, азамат Кереев Мұса, мекен-жайым: Петропавл қаласы, Ж.Жабаев көшесі, 47-үй, 10-пәтер, жеке куәлігінің № 707713, Қазақстан Республикасының ІІМ берген, Петропавл қаласы, Абай көшесі, 8-үй, 69-пәтерде тұратын азамат Найманов Еріктен жеке куәлігінің № 749498, Қазақстан Республикасының ІІМ берген, отыз мың теңге (30 000) алдым.

2005 жылғы 12 шілдеде жасалған келісімшартқа сәйкес алынған ақшаның пайызын төлеп тұруға міндеттенемін.

2005 жылғы 15 шілде Қолхат берушінің қолы

МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР

Отан туралы

Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас.

Отанды сүю – от басынан басталады.

Отан оттан да ыстық

Ел іші – алтын бесік

Туған жердің жуасы да тәтті.

Әркімнің өз жері – жұмақ.

Отансыз адам – ормансыз бұлбұл.

Туған жердің ауасы да шипа.

Әркімнің өз жері – Мысыр шаһары.

Туған жердің қадірін шетте жүрсең білерсің.

Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол.

Өнер-білім туралы

Білім мен даналық – адам көркі.

Оқу – білім бұлағы, білім – өмір шырағы.

Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ

Жердің сәні – егін, ердің сәні – білім.

Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл.

Білім таппай мақтанба, өнер таппай баптанба

Өнер – ердің қанаты.

Білім кілті – тіл.

Ақыл – дария, жер – қазына

Ақыл – тозбайтын тон, білім – таусылмайтын кен.

Сөз де ара сияқты: балы да бар, зәрі де бар.

Халық, адам туралы

Халыққа қарсы жүру – ағысқа қарсы жүзу.

Атаның баласы болма, адамның баласы бол.

Ел ағасыз болмас, тон жағасыз болмас.

Аздың атасы бір, көптің батасы бір.

Бірлік болмай, тірлік болмас.

Адам тастай берік, гүлдей нәзік.

Адамның ұяты бетінде, адамгершілігі ниетінде.

Кісі қатесіз болмас, от түтінсіз болмас.

Отбасы туралы

Қыз өссе – елдің көркі, гүл өссе – жердің көркі.

Әкені көріп ұл өсер, шешені көріп қыз өсер.

Жақсы қыз – жағадағы құндызың, жақсы жігіт – көктегі жұлдызың.

Жігітке жеті өнер аз, жетпіс өнер көп емес.

Әйел – үйдің көркі, еркек – түздің көркі.

Жақсы келін – қызыңдай, жақсы күйеу – ұлыңдай.

Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер.

Жақсы болса әйелің, үйіңдегі ырысың.

Жақсы болса ұл балаң, қайрап қойған қылышың.

Ұл – орнықты алтын ту, қыз – айдыннан ұшатын аққу.

Ата – асқар тау, ана – бауырындағы бұлақ, бала – жағасындағы құрақ.

Ата – бәйтерек, бала – жапырақ.

Анаңды Меккеге үш рет арқалап барсаң да, қарызыңнан құтыла алмайсың.

Әдепті бала – арлы бала, әдепсіз бала – сорлы бала.

Үйдің жылы-суығын қыс түскенде білерсің,

Кімнің алыс-жақынын іс түскенде білерсің.

Еңбек туралы

Көз – қорқақ, қол – батыр.

Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей.

Не ексең, соны орасың.

Жалқаудың жауы – жұмыс.

ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР

1. Байтақ дала; кең байтақ дала – обширная бескрайняя степь

2. Асқар тау – защитник, опора (букв. высокая гора)

3. Тал бойында бір міні жоқ – безупречно красивый, без изъяна

4. Айдай таза, күндей нұрлы – писаная красавица.

5. Ақ жүрек – душа на распашку.

6. Ақ жарқын – жизнерадостный.

7. Ақ жаулық – подруга жизни, супруга, жена.

8. Ала жібін аттамау – быть честным и скромным.

9. Алақанына салу – носить на руках.

10. Аспанға көтеру – возносить до небес.

11. Атам заманнан бері – испокон веков.

12. Аты шыққан адам – знаменитый, прославившийся человек.

13. Аяқ астынан – внезапно, вдруг, неожиданно.

14. Екі кеме құйрығын ұстау – гоняться за двумя зайцами.

15. Екі жүзді – двуличный.

16. Дүние қоңыз – скупой, скупердяй.

17. Бес саусақтай білу – знать как свои пять пальцев.

18. Қурайдың басын сындырмау – сидеть сложа руки

19. Бетегеден биік, жусаннан аласа – робкий, скромный, незаметный (букв. выше ковыля, ниже полыни). Ср. русск. Тише воды, ниже травы.

20. Түймедейді түйедей ету – сильно преувеличивать что-либо. Ср. русск. Делать из мухи слона.

21. Бір күн бие, бір күн түйе – так говорили о ком-либо, у кого быстро меняется настроение, решения, намерения и т.п. Ср. русск. Семь пятниц на неделе.

22. Есік пен төрдей – близкое расстояние

23. Сұрай-сұрай Меккені де табады – ср. русск. Язык до Киева доведет.

24. Көк найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен – побеждать, подчинять силой (букв. Острием стального копья и силой рук)

25. Екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды – двое сильных мира сего на одном месте не уживутся.

26. Қой аузынан шөп алмас – робкий, застенчивый, скромный

27. Екі қозыдай – дружные, неразлучные друзья

28. Ердің құны, нардың пұлы – вещь огромной ценности

29. Тары болса, тауық табылады – букв. Было бы пшено, а куры найдутся. Ср. русск. Был бы хомут, а шея найдется.

30. Ши жүгірту – поссорить, посеять раздор.

31. Кімнің тарысы піссе, соның тауығы – подневольный, зависимый человек.

1. Некоторые арабизмы в казахском языке

Алфибаун- әліппе- букварь

Аманун- аман- здоровье

Заманун- заман- время, эпоха

Дафтарун- дәптер- тетрадь

Дуниа- дүние- мир

Дукканун- дүкен- лавка, магазин

Исмун- есім- имя

Каламун- қалам- ручка

Маджлесун- мәжіліс- собрание

Мүлкін- мүлік- имущество

Мумкинун- мүмкін- возможно

Сабунун- сабын- мыло

Сабрун- сабыр- терпение

Сафарун- сапар- путь, дорога

Табиғатун- табиғат- природа

Табибун- тәуіп- лекарь

Шартун- шарт- условие

Хабарун- хабар- известие

Хиарун- қияр- огурец

Хукуматун- өкімет- правительство

2. Некоторые тюркизмы в русском языке

Алтын- алтын- золото

Беркут- бүркіт

Богатырь- батыр- герой

Булат- болат

- сталь

Буран- боран- метель

Деньги- теңге- монета

Ералаш- аралас- смесь

Караван- керуен

Қарандаш- қаратас- черный камень

Карагач- қарағаш- черное дерево

Каракум- қарақұм- черный песок

Каракурт- қарақұрт- черное насекомое

Кавардак- қуырдақ- поджарка из мяса

Кызылкум- қызылқұм- красный песок

Курган- қорған, қорғану- защищаться

Кушак- құшақтау- обнимать

Очаг- ошақ

Серьга- сырға

Тимур- темір- железо

Чабан- шопан

ақын, айтыс, домбыра, сель, туман и др.

Литература

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. А., 1995

2. Ресми қарым-қатынас тілі: Қазақ тілі бағдарламасы. Астана, 1998. Программа казахского языка для официально-делового общения.

3. Ақанова Д.Х., Алдашева А.М., Қадашева Қ.Қ., Сүлейменова Ә.Д., Қазақ тілі. Өрнектер және кестелер. «Арман баспасы», 2003 ж.

4. Бектуров Ш.К., Бектурова А.Ш. Карманный самоучитель казахского языка. Алматы, 1997.

5. Библиография ученых Казахстана. Алматы, Институт философии и политологии, 2001 ж.

6. Болашаққа батыл қадам. «Солтүстік Қазақстан» газеті, 28 ақпан, 2005 ж.

7. Жанайдаров О. Менің елім – Қазақстан. Алматы: «Балауса баспасы», 2003.

8. Қазақстан – Ресей: ынтымақтастықты арттырудағы шекаралас аймақтардың үлесі, «Солтүстік Қазақстан» газеті, 23 мамыр, 2005 ж.

9. Қамзебаева Р.Е. Грамматикалық минимум. Алматы, 2004.

10. Мұрзалина Б., Нұркеева С., Нұрғазина Г., Сағындықова М., Байтасова С. Учебное пособие для интенсивного обучения казахскому языку. Алматы, Ана тілі, 1998.

11. Сариева К. Қазақ тілі. Алматы, «Білім», 2000.

12. Тамыры терең достық. «Солтүстік Қазақстан» газеті, 30 наурыз, 2005.

13. Хан ордасы орнайды! «Солтүстік Қазақстан» газеті, 25 наурыз, 2005.

14. Меморандумға қол қойылды! «Солтүстік Қазақстан» газеті, 25 мамыр, 2005 ж.

15. Ұрпаққа үлгі достық. «Солтүстік Қазақстан» газеті, 25 мамыр, 2005 ж.

С О Д Е Р Ж А Н И Е

Предисловие5

Вводный курс10

Особенности казахского языка 11

Личные местоимения16

Общие вопросы о делах, обстоятельствах17

Множественное число существительных20

Вопросительные предложения21

Регрессивная ассимиляция24

Притяжательная форма существительных25

Имя числительное27

Дни недели. Месяцы.29

Местный падеж30

Знакомство33

Настоящее время глагола35

Исходный падеж40

Дательный падеж42

Сложная форма настоящего времени44

Время. Часы.48

Формы выражения «давай попробуем…»51

Словообразование52

Творительный падеж53

Поздравления55

Наречие57

Степени сравнения прилагательных и наречий59

Модальные слова60

Частицы. 62

Местоимение62

Союзы63

Будущее время глагола64

Благословение65

Мой рабочий день66

Формула выражения намерения68

Обращения70

Личные окончания именных частей речи (образование личных форм).71

Комплексный тест75

Реплики согласия, несогласия77

Рабочее место78

Квартира80

Юрта82

Моя семья85

Рабочая неделя87

Что я могу делать?88

Перед началом работы. После работы90

Винительный падеж91

Очевидное прошедшее время глагола92

Продукты. Продуктовый магазин.94

На базаре. Овощи, фрукты, ягоды.96

Как добраться до определенного места97

Ориентация в городе99

Транспорт100

Времена года

101

Родительный падеж существительных102

Столовая 105

Поездка107

Части тела108

Условное наклонение109

Желательное наклонение110

В поликлинике111

Свободное время. Музыка. Театр. Просмотр теле передач113

Спорт115

В книжном магазине116

В библиотеке117

У газетного киоска118

Почтовое отделение119

Разговор по телефону119

Таможня122

Северо-Казахстанская область122

Наш город132

Казахстанско-российские отношения135

Ағынтай батыр138

Карасай батыр138

Кожаберген жырау139

Магжан Жумабаев139

Сабит Муканов. 141

Габит Мусрепов141

И.Шухов.142

Е.Букетов142

Республика Казахстан145

Астана147

Государственные символы РК151

Политическая система Республики Казахстан153

Система образования Республики Казахстан154

Конституция Республики Казахстан155

Президент156

Казахстан – 2030157

Вооруженные силы Республики Казахстан157

Абылай хан159

Ш.Уалиханов160

А.Кунанбаев161

Ы.Алтынсарин162

Казахстанцы в Великой Отечественной войне 162

Награды Республики Казахстан165

Партии Республики Казахстан169

Казахский язык173

Деловые бумаги176

Пословицы-поговорки181

Фразеологизмы184

Арабизмы, тюркизмы в казахском языке185

Использованная литература187

Содержание189

Т.А. САУЫТОВА, Р.Н. ЖОЛДЫБАЕВА

Бұрын қазақ тілін оқымаған ересектерге арналған

ҚАЗАҚ ТІЛІ

для взрослых, ранее не изучавших казахский язык.

Теруге 10.08. 2005 ж. берілді

Басуға 17.04. 2006 жылы қол қойылды

Офсеттік басылым. Әріп түрі «Arial KKEK». Пішімі 60х90, 1/32, көлемі 4,5 баспа табақ. Тапсырыс № 3105. Таралымы 10 000 дана. Бағасы келісім бойынша.

Қазақстан Республикасы, Солтүстік Қазақстан облысы, Петропавл қаласы, Қазақстан Конституциясы көшесі, 11, «Полиграфия» АҚ, 2006 ж.

Отдано в набор 10.08.2005 г.

Подписано в печать 17.04.2006 г.

Печать офсетная. Шрифт «Ариел ККЕК». Формат 60х90, 1/32, Усл. Печ. 4,5. Заказ № 3105. Тираж 10 000 экз. Цена договорная

Республика Казахстан, Северо-Казахстанская область, г.Петропавловск, ул.Конституции Казахстана, 11, АО «Полиграфия» 2006 г.