KATEDRA ZA ORGANIZACIJU I INFORMATIKU

M. ČičakM. Mazurek

PRIMJENA ELEKTRONIČKIH RAČUNALA

UPUTE ZA LABORATORIJSKE VJEŽBE

SLAVONSKI BROD 1992.

1

U V O D

"PER - upute za laboratorijske vježbe" su dio cjeline nastavnog gradiva iz predmeta "Primjenaelektroničkih računala". Osnovna svrha laboratorijskih vježbi je omogućiti provjeravanje načinarada elektroničkih računala iznesenih na predavanjima i na auditornim vježbama.

Vježbe su sastavljene tako da budu praktična nadopuna teoretskim saznanjima o elektroničkimračunalima i podijeljene su u nekoliko cjelina:

1. Praktično upoznavanje sa električnim računalima (IBM PC- AT) koja se koriste ulaboratorijskim vježbama (tipovi računala, njihovi bitni dijelovi, karakteristike, upute zarukovanje, te opis instrukcija (MS-DOS)).

2. Analiza rada elektroničkih računala pomoću određenih programskih cjelina (FORTRAN)unošenje programa u računalo, njegovo izvođenje i uočavanje djelovanja pojedinih instrukcijas obzirom na to što rade i na što se odnose- zadavanje manjih problema i njihovo rješavnje uz pomoć računala, samostalno izvođenjesvih faza u rješavanju problema od dijagrama toka do ispravnog izvršavanja programa naračunalu.

3. Rad sa slijedećim paketima programa - IBM editor - SHEMA - DEPTO (programski podsistem)

4. Industrijski roboti - razvoj, tipovi programiranja, rad.

2

ELEKTRONIČKO RAČUNALO IBM PC i OPERATIVNI SISTEMMS DOS

IBM PC (eng. personal computers) su komercijalna računala koja su našla masovnu primjenuu raznim područjima. Danas predstavljaju standard računala za osobnu upotrebu u poslovne svrhe.

Uz velik broj računala instaliranih u svijetu, svojstva su im : relativno velika jednostavnost,repertoar instrukcija koje su karakteristične, a dosta lako se pamte i velik broj programa napisanihza rješavanje širokog spektra problema.

Originalna IBM osobna računala proizvodila su se u tri verzije: PC, XT i AT. Firma IBM koja ihje proizvodila danas ih više ne proizvodi, sa izuzetkom osnovnog modela PC, ali ih proizvodi velikbroj firmi širom svijeta. To su tzv. IBM kompatibilna računala. Kompatibilan znači da računaloobavlja sve potrebne operacije kao i originalno IBM računalo.

Napuštajući proizvodnju IBM PC računala firma IBM je prešla na proizvodnju nove serije kojanosi naziv PS/2 (personal system/2). To su računala suvremenije konstrukcije i boljihkarakteristika.

IBM PC kompatibilna računala podrazumijevaju jedan od modela PC, XT (extended tehnology)ili AT (advanced technology). Tu ulazi i model 386, PC računalo koje nije proizvedeno od firmeIBM, već od nezavisnih proizvođača.

Osnovni su pojmovi hardver (hardware) i softver (software). Hardver je samo računalo, a softversu programi koji se izvode na računalu. Kada kupujemo računalo, ne kupujemo samo hardver negoi određenu količinu softvera koji se nalazi u memorijskim krugovima i neophodna je za radračunala.

Najvažniji dio računala je centralna procesorska jedinica (CPU - central procesor unit) kojasadrži tzv. mikroprocesor. To je integrirani krug visokog stupnja integracije. Visoka tehnologijaizrade, uvjetovala je vrlo mali broj proizvođača mikroprocesora u svijetu.

Općenito IBM kompatibilno PC, XT ili AT računalo sastoji se od tri dijela

- sistemska jedinica- monitor i- tastatura

Glavni i osnovni dijelovi računala nalaze se u sistemskoj jedinici, a to su:

- osnovna ploča (matherboard) sa centralnom procesorskom jedinicom (CPU), glavnom memorijom (RAM i ROM) i područjima za dodatne pločice.

- disketne jedinice sa kontrolerima - jedinice tvrdih diskova s kontrolerima - grafičke kartice - ulazno izlazne kartice (paralelni i serijski priključci) - sistem napajanja (power supply)

Monitor je dio sistema od kojeg zavisi udobnost rada ( kvalitet slike, jasnoća , stabilnost , oštrina ). Osnovna podjela monitora je na monokromatske i monitore u boji. Monokromatski monitoriprikazuju sliku kombinirajući jednu boju ( najčešće bijelu, zelenu ili amber) sa crnom. Smatra se

3

da je amber (žuta boja ćilibara) najprijatnija za dugotrajno gledanje u monitor dok je bijelaopravdana u specijalnim monitorima grafičke namjene.

Monitori se dijele i po rezoluciji (tj. po broju točaka koje čine sliku na ekranu) na monitoreniske, srednje i visoke rezolucije. Rezolucija im je određena rezolucijom grafičke kartice(adaptera) u računalu. Rezolucija kartice i monitora moraju biti usklađene, inače veći kvalitetmonitora ili kartice neće doći do izražaja.

Tastatura je značajan element računarskog sistema.Na njoj se ostvaruje fizički kontakt izmeđukorisnika i računala. Kvalitet se očituje u specifičnom otporu koji pruža taster pri pritiskanju svedok ne dođe do njegovog naglog propadanja. U tom trenutku se ostvaruje električni kontakt i čuje semehanički "klik" tastera. Tastatura mora biti prijatna i pouzdana u radu. XT tastature imaju 83 ili 84tastera i funkcijeske tastere (F1 do F10) sa lijeve strane.

Tastature od 84 tastera mogu se koristiti i na AT računalima.Novije tastature su proširene. Imaju101 taster, a funkcijski tasteri su u gornjem redu i ima ih 12.

Bitan dio PC računala čine veze sa vanjskim uređajima. Za to su predviđeni serijska i paralelnaveza. Serijska (asinhrona) veza je na standardu RS232. Omogućuje priključenje miša (mouse),svjetlosne olovke (light pen), pisača (plotera), modema i nešto rijeđe štampača (printera). Paralelnaveza (centronix) koisti se za povezivanje računala i štampača.

Otvorenost PC računala omogućuje instaliranje većeg broja serijskih i paralelnih veza. Osimserijske i paralelne veze susreću se i posebne veze za priključivanje miša, upravljačke palice(joystick) i potenciometarskih davača (game port).

POVEZIVANJE I UKLJUČIVANJE RAČUNALA

Priključivanje se obavlja samo ako je sve isključeno, a vrlo je jednostavno i ne postojiopasnost od pogrešnog priključivanja.

Kada se tastatura i monitor priključe na sistemsku jedinicu, može se izvršiti uključivanje istartanje računala.

Disketu sa operativnim sistemom (DOS disketu) treba staviti u disk jedinicu A. Nakon zatvaranjadisk jedinice može se uključiti računalo i monitor. Disk jedinicu ne treba zatvarati ukoliko u nju nijestavljena disketa. Oznaku A nosi ona disk jedinica kojoj se računalo prvo obraća po uključivanju.Ako postoji i druga disk jedinica ona nosi oznaku B. Te oznake se ne nalaze na disk jedinicama.Jedinica tvrdog diska nosi oznaku C. Ako je u računalu instaliran tvrdi disk i ako se na njemunalazi operativni sistem nema potrebe da se računalo pokreće sa diskete.

OPERATIVNI SISTEM (DOS)

To je program koji djeluje kao veza između korisnika i hardvera računala. Osigurava uslove podkojima korisnik može izvršavati programe. Dakle to je i skup sistemskih programa koji ostvarujuslijedeće funkcije:

4

- upravljanje hardverskim resursima računala

- upravljanje podacima (datotekama)

- interpretaciju i izvršavanje naredbi korisnika(odnosno aplikacijskih programa)

Na osobnim računalima najčešće se koristi operativni sistem za rad sa jednim korisnikom (singleuser). Neki od njih mogu izvršavati više programa odjednom kao npr. MS Windows, DR ConcurentDOS, GEM itd. DOS (je skraćeni naziv Disk Operting System).

Rad DOS-a se može promatrati na dva nivoa:

- upravljanje harverom DOS koordinira rad CPU (mikroprocesora) sa ostatkom hardvera.

- izvršavanje komandi interne i eksterne komande. Interne su "ugrađene" u sam DOS u obliku potprograma. Eksterne komande DOS tretira kao i aplikacijske programe, čija uloga nije rješavanje problema korisnika nego opsluživanje računarskog sistema.

STRUKTURA DOS-a

DOS se sastoji od slijedećih osnovnih komponenti:

5

- startni zapis (boot record)

- ROM BIOS interface (u datoteci IBMBIO.COM)

- DOS programskie datoteke (u datoteci IBMDOS.COM)

- komandni procesor (u datoteci COMMAND.COM)

- eksterne naredbe (u datotekama sa ekstenzijom COM)

Startni zapis

Startni zapis počinje na stazi 0, sektor 1, strani 0 svake diskete formatizirane od strane DOS-a.Kod tvrdog diska starni zapis počinje od prvog sektora DOS područja.

Startni zapis sadrži nekoliko važnih informacija o disku. Ime diska kao i tzv. BIOS parametarblok (BPB) koji sadrži podatke kao što su veličina direktorija, broj sektora po stazi, veličinasektora, broj sektora po klasteru, broj sakrivenih sektora itd. Ako se radi o sistemskom diskustartni zapis sadrži i adresu (položaj) programa, koji preuzima upravljanje računalom nakonnjegovog uključivanja. Ove informacije se upisuju na disk prilikom formatiranja.

Pri svakom pristupanju disku DOS koristi ove podatke i zato se učitavaju kod prvog korištenjaodređenog diska i čuvaju u radnom području DOS-a u glavnoj memoriji. Ako je u pitanjusistemski disk, startni zapis sadrži adresu programa koji treba automatski učitati u memoriju istartati.

ROM BIOS interface

- sadržan u datoteci IBMBIO.COM

6

On je posrednik između DOS-a i hardverski ovisnog programa BIOS (Basic Input OutputSystem). Nakon uključenja ili resetiranja računala izvršava se program u ROM-u računala BIOS.Sadrži rutine samotestiranja kao i rutine niskog nivoa opsluživanja. To je program najnižeghijerarhijskog nivoa upravljanja hardverskim resursima.

Pojednostavljeno ROMBIOS interface realizira prvu od tri navedene osnovne funkcije DOS-aupravljanje hardverskim resursima.

DOS programski fajl

Ostavruje upravljanje podacima (fajlovima). Osigurava vezu sa aplikacijskim programima navisokom, strojno nezavisnom nivou. Taj fajl se zove IBMDOS.COM i zajedno sa IBMBIO.COMnalazi se na sistemskom disku. Sadrži rutine za upravljanje fajlovima, dok uređajima upravljapozivajući rutine iz IBMBIO.COM.

Kad aplikacijski program želi izvršiti neku ulazno izlaznu operaciju, poziva rutinu DOS-apredajući mu odgovarajuće parametre. DOS aktivira određeni upravljački program iz IBMBIO.COMkoji poziva hardverske rutine iz ROMBIOS-a. Hardver izvršava rutine iz ROMBIOS-a, a rezultatpreko IBMBIO.COM i IBMDOS.COM vraća aplikacijskom programu. Kao takav ovaj fajl se smatraoperativnim sistemom u užem smislu.

Komandni procesor

Komandni procesor (sadržan u datoteci COMMAND.COM) je izvršni kontrolni program, kojirealizira neke navedene funkcije operativnog sistema, omogućavajući neposredan rad korisnika saPC DOS-om, kao i izvršavanju korisničkih (aplikacijskih) programa u PC DOS okruženju.

Komandni procesor se sastoji od tri dijela:- rezidentnog tj. stalno prisutnog u memoriji

Sadrži rutine za povratak iz aplikacijkog programa, za obradu prekida i standardnih grešaka,te rutine kojima se u memoriji pune eksterne naredbe, ostale COM i EXE datoteke, kao itranzitni dio komandnog procesa. Također obrađuje i standardne greške te ispisuje poruketipa Abort, Retry, Ignore.

- inicijalizacijskog, koji se nalazi iza rezidentnog dijelaIma kontrolu nad sistemom za vrijeme starta. Vrši pripremu za izvršavanjeAUTOEXEC.BAT fajla određujući segmente adrese od kojih će program iz fajla bitinapunjeni. Kada COMMAND.COM učita prvi program, načini to preko inicijalizacijskogdijela .

- tranzitnog tj. povremeno prisutnog u memorijiTo je komandni procesor u užem smislu, jer u sebi sadrži interpreter internih komandi ibeč fajl procesor.

Eksterne naredbe

Eksterne naredbe su sistemski programi, koji se isporučuju kao posebne datoteke s imenimaidentičnim nazivima naredbi i s ekstenzijom "COM".

7

Pomoćni programi koji se isporučuju uz DOS

EDLIN - linijski editor, omogućuje elementarne funkcije uređivanja linije, kreiranje, brisanje, mijenjanje sadržaja, dodavanje linija, pretraživanje, brisanje i dodavanje teksta.

LINK - linker, program koji služi za povezivanje objektnih modula (nastalim kompiliranjem ili pohranjenih u bibliotekama) u izvršni relokatibilni modul spreman za izvršavanje.

DEBUG - program za razvoj drugih programa. Omogućava izvršenje drugih programa instrukciju po instrukciju, mijenjanje sadržaja memorije i registara u toku tog izvršavanja, pokretanje pojedinih programa ili njihovih dijelova tj. služi za otkrivanje i analiziranje grešaka u toku razvoja novih programa.

POKRETANJE DOS-a (Start rač. i op.sistema DOS)

Radi starta računala treba:

- otvoriti disketni ulaz- provjeriti povezanost centralne jedinice, monitora i tastature- uključiti prekidače napajanja na centr. jedinici i monitoru- pričekati autostart DOS-a.

Uključivanje i inicijalizacija računala vrlo je složen proces i njegovo odvijanje je uglavnomsakriveno od korisnika.Međutim prilikom pokretanja DOS-a korisnik može na određen načinutjecati na taj proces, tj. na njegove rezultate i time predodrediti inicijalno stanje pa i nekemogućnosti računala. Pokretanje DOS-a moguće je sa diskete i sa tvrdog diska. Nakon uključenjaračunarski program ROM BIOS pokušava naći startni zapis na disketi u jedinici A. Ako se tamonalazi potrebna sistemska disketa operativni sistem će biti pokrenut s te diskete. Ako pokretanjenije uspjelo bit će pokušano s tvrdog diska.

Kad je pronađen startni zapis on se učitava u memoriju i pokreće učitavanje ROM BIOSinterfacea (IBMBIO.COM) u memoriju. Nakon toga IBMBIO.COM učitava DOS programskudatoteku koja izvršava inicijalizaciju računala. U završnoj fazi inicijalizacije provjerava sepostojanje i uzima u obzir sadržaj datoteke CONFIG.SYS u osnovnom direktoriju diska s kojegse pokreće DOS.

Mijenjanjem sadržaja CONFIG.SYS datoteke može se utjecati na konfiguraciju sistema nakonnjegovog uključivanja ili resetiranja.

Nakon inicijalizacije u memoriju računala puni se komandni procesor COMMAND.COM. Njegovinicijalizacijski dio provjerava postojanje datoteke AUTOEXEC.BAT te je izvršava.

Nakon starta računala i automatskog starta DOS-a što je signalizirano porukom na ekranuoblika:

8

C > (ili 13:14C\> tj. vrijeme i tekući direktorij)

treba prijeći u direktorij u kome je traženi program i startati izvršenje unosom startnog imena.

HIJERARHIJSKA ORGANIZACIJA DOS-a

DOS omogućuje korisniku da fajlove organizira u obluku razgranate strukture. Fajlovi segrupiraju u hijerarhijske nivoe (direktorije) od kojih svaki u sebi sadrži fajlove srodnog značenja zakorisnika. Svaki direktorij u sebi sadrži direktorije nižeg hijerarhijskog nivoa (subdirektorije).Ovakva organizacija je naročito pogodna kod tvrdog diska, jer on može sadržavati na tisućefajlova. Držati veliki broj fajlova u jednom direktoriju je neefikasno, jer DOS traži više vremena zapretraživanje.

Općenito gledajući u svakom disku postoji osnovni direktorij gdje mogu biti smješteni fajlovi isubdirektoriji. Isto vrijedi i za svaki subdirektorij nezavisno od njegovog nivoa u hijerarhihi. Onmože sadržavati datoteke i subdirektorije. Osnovni direktorij (označava se sa \ ) kreiran je za vrijeme(formatiranja) pripremanja diska za rad pod DOS-om ,a subdirektorije kao i fajlove kreira korisniksa odgovarajućim naredbama DOS-a.

Ovakva hijerarhijska organiacija omogućava racionalnu i "logičnu" organizaciju fajlova naročitona tvrdom disku gdje je ukupan broj fajlova vrlo velik.

Potpuna i jednoznačna identifikacija (puni naziv) fajla sastoji se od slijedećih dijelova:

- oznaka jedinice u kojoj se nalazi disk na kojem je fajl pohranjen

- put, tj. opis mjesta (subdirektorija) na kojem se fajl nalazi unutar hijerarhije na tom disku

- osnovno ime

- ekstenzija imena

primjer C:\JEZICI\FORTRAN\PRIMJER.FOR

9

Naziv određuje korisnik fajla prema svom nahođenju, dok za ekstenzije postoji preporukakorištenja standardnih ekstenzija, koje bliže opisuju tip sadržaja pojedinog fajla.

FILE - datoteka, skup podataka ili instrukcija (program) ili tekst (ASCII) zapisan na disku,koji čini cjelinu označenu imenom (filename), tipom označenim dodatkom imenu iliproširenjem (ekstenzijom).

FILENAME.EXT - oblik imena fajla.

FILENAME - ime na disku ( 1 do 8 slova ili brojeva).

Ne smiju se koristiti slijedeći karakteri , . / < > " : ; + =

.EXT - oznaka vrste (tip) fajla (1 do 3 slova ili broja).

Vrste fajlova

10

.COM - programi u strojnom jeziku (komandni format)

.EXE - executable, izvršni oblik fajla u strojnom jeziku

.BAT - batch file, program napisan u obliku niza DOS komandi

.BAS - program u Basic-u

.BIN - programi zapisani u binarnom formatu

.BAK - zaštitna kopija (backup-file)

.DAT - data-file, podaci

.DBF - baze podataka (dBASE III)

.DRV - programi za podršku perifernih jedinica

.PRG - programski moduli

.SYS - sistemski fajlovi

.TXT - tekst fajlovi

.LIB - biblioteka

.OBJ - objektni fajl

.OVL - overlej

Određeni simboli su rezervirani za druge sistemske upotrebe i ne smiju biti ime fajla. Postoje iodređena rezervirana imena fajlova koji se ne smiju koristiti za nove fajlove (Npr. DIR, PRINT,GO, CLS, HELP.... itd).

Karakteri * i ? mogu se koristiti samo pri zadavanju komande ( ne uvijek) i zovu se džokeri. Nesmiju se upotrebljavati za određivanje imena fajla pod kojim se fajl snima na disk.

Oznake uređaja

11

Postoje dva tipa standardnih uređaja sa kojima radi DOS:*karakter orjentirani uređaji, vrše razmjenu podataka na nivou pojedinačnih karaktera, a to su:

CON: konzola, tj. kombinacija tastature i ekranaAUX: ili COM1: prvi kombinacijski priključakCOM2: drugi kombinacijski priključakCOM3: treći kombinacijski priključakLPT1: ili PRN: paralelni priključak za štampačLPT2: drugi paralelni priključakNUL: nepostojeći uređajBLOK A: i B: disketne jedinice C: i D: disk jedinice

Navedeni uređaj mora postojati u konfiguraciji sistema. Koriaštenje imena nepostojeaćeguređaja može izazvati grešku u radu DOS-a.

*Blok orjentirani uređaji su disk jedinice. Podaci se prenose u blokovima koji su obično veličinejednog sektora. Oni se ne mogu imenovati niti otvarati direktno. Vrši se preslikavanje fizičkoguređaja na logički uređaj uz dodjeljivanje oznake. Oznaka je slovo iza kojeg slijedi dvotočka.Dozvoljena je upotreba slova od A do Z engleske abecede (max. 26 uređaja).

NAREDBE DOS-a

Nakon što je DOS ispisao svoj odzivni znak (engl. prompt) svaki upisani tekst komandniprocesor tretira kao naredbu DOS-a.Obavezni dio sintakse svake DOS naredbe je naziv naredbekoji se mora nalaziti na početku linije koju upisujemo.

Naredbe DOS-a su programi namjenjeni oposluživanju računarskog sistema. One mogu biti internei eksterne. Interne naredbe nakon učitavanja ostaju rezidentne u memoriji i one se odmah izvode.Eksterne naredbe se prije svakog izvršavanja učitavaju sa diska u memoriju tj. komandni procesorpretražuje trenutno aktivni subdirektorij tražeći esternu naredbu COM, EXE, BAT ako ju ne pronađeispisuje slijedeću poruku -

- Bad command or file name

Svaka komanda se zadaje navođenjem imena i po potrebi jednog ili više argumenata. U opisusintaksi pojedinih naredbi korišteni su simboli koji imaju slijedeće značenje:

[]uglate zagrade - označavaju da je sadržaj smješten u njima opcionalan (nije obavezan),sastavljen od argumenata, a argumenti su međusobno

odvojeni kosom crtom.

... točkice - označavaju da argument može biti ponovljen toliko puta koliko je potrebno.

Naredba se sastoji od rezervirane riječi (reserved word) , opcija (argumenata) i parametaraodvojenih znakom dijeljenja /. Rezervirana riječ kaže što treba uraditi, a opcije i parametri pobliže

12

opisuju komandu (kako i s čim). Rezervirana riječ (sama komanda) obično je programski fajl nadisku - tj. neka vrsta programa ili potprograma.

Podjela naredbi DOS-a po načinu upotrebe

INTERNE - nezavisne od direktorija tj. mogu se upotrebljavati u bilo kom direktoriju. (takozvana unutrašnja ljuska komandi).

EKSTERNE - nalaze se na disku ili disketi i mogu se koristiti jedino u direktoriju ukome se nalaze .U ove naredbe spadaju i BATCH - fajlovi. Izdavanjemnaredbe COMMAND procesor traži specificirani file u tekućemdirektoriju ili specificiranim putem (PATH) na tekućem ili specificiranomdisku. Zatim ga uzima u memoriju i izvršava.

BATCH - niz naredbi smještenih u poseban file (ime mora imati ekstenziju .BAT)zbog izbjegavanja zamornog ukucavanja komandi prilikom izvršavanjarutinskog zahtjeva. Ukucavanjem imena bez .BAT omogućuje seizvršenje tog niza naredbi. Nakon starta sistem odmah izvršava naredbekoje se nalaze u AUTOEXEC.BAT file-u ako takav postoji u glavnom (root) direktoriju.

FILTER - naredbe koje transformiraju ulaz u novi oblik izlaza. Obično vrše modificiranje DOS naredbi (modificirju ponašanje). Izlaz nije kao obično

na ekran nego na printer itd.).

PIPING - omogućuje respektivno izvršavanje niza komandi koje slijede jedna iza druge,a razdvajaju se vertikalnom crtom. Vrši se povezivanje višekomandi u jednu cjelinu.

PODJELA NAREDBI MS-DOS-a

Naredbe MS-DOS-a mogu biti podijeljene u slijedeće grupe:

1. naredbe za rad sa diskovima2. naredbe za rad s file-ovima3. naredbe za rad sa subdirektorijima4. naredbe za postavljanje parametara sistema5. naredbe za rad sa batch file-ovima6. ostale naredbe7. naredbe za redirekciju, ulančavanje i DOS filtere

1.Naredbe za rad sa diskovima

13

DIR ispisuje sadržaj specificiranog (sub)direkto(direktory)rija diska.

> DIR direktorij /P/W

C:\>DIR

Volume in drive C has no label Volume Serial Number is 14C-566A Directory of C:\

COMMAND COM 37557 04-07-89 12:00a DOS <DIR> 02-02-89 10:54a SPIST EXE 26163 02-10-90 10:14a WINDOWS <DIR> 02-02-90 11:25a HIMEM SYS 11304 05-01-90 3:00a CONFIG SYS 80 02-09-90 10:17a PCLFONTS <DIR> 06-07-91 12:39p AUTOEXEC BAT 103 02-09-91 10:49a DR BIN 8442 07-05-89 12:00

24 File(s) 14215168 bytes free C:\>

FORMAT formatiranje diska tj. priprema navedeni disk za rad sa DOS-om.

> FORMAT disk /S/V/B/1/8/4/N:xx/T:yy

(za disketne jedinice 1,2 Mb i tvrdi disk) koriste se parametri /S i /V - S označava da na disketu treba prenijeti i operativni sistem, - V označava da korisnik želi imenovati disketu.

C:\>FORMAT A:

BACKUP arhiviranje (čuvanje) sadržaja jednog diska na drugi.

> BACKUP izvor odredište /S/M/A

C:\>BACKUP C: A:

14

CHKDSK provjera ispravnosti specificiranog diska(Check disk)

> CHKDSK disk /F/V

C:\>CHKDSK A:

DISKCOMP uspoređivanje sadržaja dviju disketa (Compare Diskettes Only) > DISCOMP disk 1: disk2 /1/8

C:\>DISCOMP A: B:

DISKCOPY kopiranje čitavog sadržaja jedne diskete na drugu.(Copy Diskette Only) >DISKCOPY disk1: disk2:/1

C:\>DISKCOPY A: B:

FDISK priprema tvrdog diska i njegova organizacija za rad pod DOS-om. Dijeli tvrdi disk na particije koje se mogu koristiti za razne operativne sisteme

(XENIX, VMS..)

LABEL dodjeljivanje, brisanje i promjena imena diska

(Volume label) > LABEL disk: ime

C:\>LABEL A:PROBA

RECOVER omogućava rekonstrukciju diska tj. datoteka koje sadrže oštećene sektore (BAD SECTOR)

>RECOVER datoteka

C:\>RECOVER A:\CONFIG.SYS

15

RESTORE vraćanje datoteka sačuvanih sa BACKUP

> RESTORE izvor odredište /S/B: datum

C:\>RESTORE A: C:

SYS prenosi odgovarajuće datoteke operativniog sistema na drugi disk.(System) > SYS disk

C:\>SYS A:

2.Naredbe za rad sa datotekama

ATTRIB mijenjanje atributa datoteke(Aattribute) > ATTRIB atribut datoteka � C:\>ATTRIB +R (read only)

COMP uspoređivanje specificirane datoteke(Compare files ) >COMP datoteka1 datoteka2

C:\>COMP C:\JEZICI\FORTRAN\PRIM.FOR A:PRIM.FOR

COPY kopira datoteke u odredište

> COPY izvor odredište

C:\>COPY PROGRAM.FOR PR.FOR

DEL briše datoteke s diska(Delete) > DEL datoteka

16

C:\>DEL PROGRAM.FORERASE briše datoteke s diska identična sa DEL

>ERASE datoteka

C:\>ERASE PROGRAM.FOR

PRINT ispisuje datoteke na štampaču

>PRINT datoteka (treba navesti i uređaj na kome se štampa - LPT1: ili COM1:)

C:\>PRINT PROGRAM.FOR Name of list device (PRN):LPT1 Resident part of PRINT installed.

REN mijenja ime datoteke(Rename) >REN disk:direktorij\ime1 ime2

C:\>REN prog1.txt prog.for

REPLACE premješta, zamjenjuje ili dodaje datoteke

>REPLACE izvor odredište

C:\>REPLACE A:*.* C:\DOS

TYPE prikazuje na ekranu sadržaj tekst datoteka.

>TYPE disk: put ime.ext

C:\>TYPE PROBA.TXT

SHARE kontrolira pravo pristupa datoteci (podržava rad u mreži)

>SHARE

17

OPASKA: Pri normalnom radu na naredbu SHARE treba zaboraviti jer ona ima smislasamo ako je softver koji koristimo podržava .3.Naredbe za rad sa subdirektorijima

CHDIR mijenja trenutno aktivni direktorij(Change Direktory) >CHDIR direktorij ili >CD direktorij

C:\>CD JEZICI

MKDIR kreira novi subdirektorij na specificiranom disku(Make Directory) >MKDIR direktorij ili >MD direktorij (ime)

C:\>MD PERO

RMDIR briše (uklanja) prazan direktorij sa diska(Remove Directory) >RMDIR direktorij ili >RD direktorij

C:\>RD PERO

PATH definira put traženja u strukturi direktorija(Set Search Directory) >PATH disk:put;disk:put...

>PATH specifičan oblik naredbe kojom se vraćamo u početno stanje (bez puteva pretraživanja)

TREE prikazuje sve direktorije i puteve kojima se do njih stiže i po potrebi prikazuje datoteke u svakom subdirektoriju

>TREE disk:

C:\>TREE A:

18

4.Naredbe za postavljanje parametara sistema

ASSIGN (drive) usmjerava zahtjev za upotrebu diska na drugi drive, tj. mijenja oznaku disk jedinice.

>ASSIGN disk1=disk2 >ASSIGN (poništavanje svih ranijih dodjela)

C:\>ASSIGN D=A

BREAK kontrollira djelovanje tastera Ctrl. i Break(Control Break)

>BREAK ON >BREAK OFF

CTTY mijenja standardnu konzolu (tastatura i ekran) tj. vrši prikaz na(Change Console) drugi uređaj (ekran/terminal) Uređaj može biti AUX, COM1, CON

>CTTY uređaj

C:\>CTTY COM1:

DATE postavlja važeći datum

>DATE datum

(Izbor formata ovisi o konfiguraciji sistema)

C:\>DATE 05-03-91

JOIN logički povezuje disk sa specificiranim direktorijem na drugom disku tj.omogućava privremeno "nadovezivanje" jedne diskete na drugu i koristi se vrlo rijetko.

19

>JOIN disk direktorij

C:\>JOIN A: C:\PROBAKEYBxx definiranje tastature (raspored tastera i skup karaktera na tastaturi).(Load Keyboard)

>KEYB država (xx = UK, GR, FR, IT, SP, YU)

C:\>KEYB YU,,\DOS\KEYBOARD.YU

MODE opisuje način komuniciranja sa perifernim uređajima (printerom, monitorom). Naredba ima više oblika koji se odnose na rad sa pojedinim

uređajima :

- definira karakteristike štampača - redirekcija štampača - postavljanje parametara ekrana - parametri serijske komunikacije - rad sa kodnim stranicama

PROMPT mijenja postojeći odzivni znak DOS-a.(Set System Prompt) >PROMPT string

string se sastoji od alfanumeričkih znakova i specijalnih sekvenci koje počinju znakom $ .

C:\>PROMPT $p$g

SELECT vrši kopiranje nacionalne verzije DOS-a. Ova naredba izvodi više DOS naredbi jednu za drugom kreirajući pri tom na središnom disku datoteke

CONFIG.SYS i AUTOEXEC.BAT

>SELECT izvor disk direktorij ccc kk

>SELECT A: B:\ DOS 001 US

SET rad sa varijablama, postavlja vrijednost varijabli u posebnom dijelu memorije (command procesor's environment)

>SET ime=string

20

C:\>SET DISK = A

SUBST logička zamjena diskova(Substitute) >SUBST disk direktorij

disk - logičko ime novog diska direktorij - ime diska i kataloga u koji se podaci stvarno smještaju

C:\>SUBST D: C:\DOS

TIME postavlja važeće vrijeme

>TIME vrijeme

vrijeme se iskazuje u obliku hh:mm:ss:xx

C:\>TIME 22:10:15.00

VER ispisuje verziju DOS-a sa kojom se trenutno radi(Version) >VER

C:\>VER

VERIFY automatski provjerava sadržaj koji se upisuje na disk

>VERIFY ON/OFF

VOL prikazuje ime diska(Volume) >VOL disk (koristi se vrlo rijetko)

21

5.Naredbe za rad sa batch datotekama

BATCH DATOTEKE datoteke koje se sastoje od postojećih naredbi DOS-a, a kreiraju se pomoću nekog od editora ili korištenjem naredbe

COPY (COPY CON:imebatch.BAT).

Mogu se izvoditi kao naredbe. To su nizovi DOS naredbi koje se nakon startanja izvršavaju potpuno automatski.

CALL poziva BAT potprogram

ECHO omogućava ispisivanje teksta na ekranu za vrijeme izvođenja batch datoteka .

>ECHO ON/OFF poruka

FOR ... IN ... DO omogućava višestruko ponavljanje naredbe DOS-a.

>FOR %% varijabla IN (skup) DO naredba

GOTO bezuvjetni skok prilikom izvođenja batch datoteka

>GOTO oznaka

oznaka (labela) se mora pojaviti barem još jednom, a svaki put kad se navodi počinje sa dvotočkom (:)

IF provjerava ispunjavanje nekog uvjeta

>IF \NOT\ uvjet naredba

mogući uvjeti : EXIST disk:put ime.ext

22

string1 = string2 ERRORLEVEL brojPAUSE privremeni prekid izvršavanja

>PAUSE poruka

REM komentar

>REM tekst

SHIFT omogućuje korištenje više od 10 parametara pomicanjem istih za jedno mjesto ulijevo

(% 0 se gubi, % 1 postaje % 0, ... )

>SHIFT

PRIMJER: C>COPY CON:AUTOEXEC.BAT VERIFY ON PATH C:\DOS;C:\IVAN MODE COM1:96,n,8,1,p PROMPT $t$ $n$g MODE MONO CHKDSK

Datoteka AUTOEXEC.BAT koja se nalazi u osnovnom (root) direktoriju hard diska imaspecijalan status : automatski se izvršava kad god uključimo ili resetiramo PC.

Dalje prilagođavanje DOS-a postiže se pomoću datoteke CONFIG.SYS. Datoteka CONFIG.SYSsadrži redove teksta što znači da ju formiramo pomoću EDLIN-a ili nekog drugog editora.

6.Ostale naredbe

COMMAND (Secondary Command Processor) pokreće sekundarni komandni procesor

>COMMAND disk:put /P/C string/E: xxxxx

23

EXE2BIN vrši konverziju datoteka s ekstenzijom .EXE u ekstenziju .COM ili .BIN

>EXE2BIN izvor odredište

CLS (Clear Screen) briše ekran

>CLS

GRAFTABL (Load Graphics Table) vrši učitavanje grafičkih tablica. Naredba se odnosi samo na vlasnike CGA kartica.

>GRAFTABL oznaka

GRAPHICS (Screen Print) prenosi grafiku sa ekrana na štampač

Shift + PrtSc

7.Redirekcija standardnog ulaza i izlaza

Redirekcija izlaza u datoteku (na uređaj)

DIR>DIRECT.TXT

Redirekcija izlaza na kraj postojeće datoteke

DIR>>DIRECT.TXT

Redirekcija ulaza mojprogram < ulazna.dat

Ulančavanje naredbi (programa) povezivanje ulaza i izlaza > đ

automatska redirekcija izlaza prvog programa na ulaz drugog

DIR đ FIND "<DIR>" đ SORT

DOS filteri

24

To su programi koji čitaju podatke sa standardnog ulaza, modificiraju, te ih ispisuju na standardniizlaz.

SORT sortiranje podataka

>disk:put SORT /R /+n

R - sortiranje suprotnim poretkom n - specificira kolonu od koje počinje sortiranje

FIND prikazuje linije u nekoj datoteci koje sadrže (ili ne) željeni string

>FIND /V/C/N "string" datoteka

MORE daje izlaz na monitoru u formatu ekrana (jedna po jedna stranica uz upit za nastavak).

KOMUNIKACIJA ČOVJEKA I RAČUNALA

25

PROGRAMSKI JEZICI

Računala su neinteligentni strojevi koji rade samo ono što im se naredi da učine. Kao posljedicanjihove građe, računala razumiju (prepoznaju) samo podatke prikazane u binarnom obliku koji sefizički očituju kao postojanje (binarno 1) ili nepostojanje (binarno 0) električnog napona naodređenim dijelovima elektroničkog računala. S druge strane, čovjek razumije samo one podatkekoji su prikazani brojevima, slovima i posebnim znakovima. Zbog različitosti razumijevanja iprepoznavanja podataka nastaje svojevrsni komunikacijski jaz između čovjeka i stroja.

Taj se komunikacijski jaz premošćuje korištenjem uređaja koji čovjeku razumljive znakovepretvara u stroju razumljive znakove (ulazni uređaji i jedinice) i obrnuto (izlazni uređaji i jedinice).Pri tome, komunikacija čovjeka i računala vrši se pomoću jezika koje stroj razumije i koji imajusvoja pravopisna i gramatička pravila. Ti se jezici nazivaju programski jezici.

Programske jezike možemo podijeliti na strojne i simboličke. Strojne dijelimo prema strojevima zaobradu podataka, a simboličke na niže i više. Niži simbolički jezici se također dijele premastrojevima, a viši prema problemima koji se rješavaju pomoću računala (opći, poslovno orijentirani,matematičko orijentirani i poslovno-matematičko orijentirani).

Strojni jezik

Strojni programski jezici pišu se u binarnom obliku, tj. pomoću znamenki 0 i 1. U takvom seobliku program i nalazi u memoriji za vrijeme izvođenja. Stroj "razumije" taj jezik bez ikakvihtumačenja i točno izvršava sve naredbe programa. Međutim, pojavljuju se velike poteškoće pripisanju strojnog programa koji je sastavljen od velikog broja nula i jedinica. Pri pisanju je potrebnaizuzetna pažnja, velike su mogućnosti pogreške, a pisanje programa traje vrlo dugo. Zbog toga se upraksi rijetko sastavljaju programi na ovom programskom jeziku.

Svaka vrsta računala ima svoj strojni jezik. Program koji je napisan na jednom stroju ne može sekoristiti na drugom stroju, često čak ni na različitim strojevima istog proizvođača.

Simbolički jezici

26

Asembler

Nepraktičnost strojnog jezika uzrokovala je nastanak simboličkih programskih jezika, kod kojih sunizovi nula i jedinica zamijenjeni određenim simbolima odnosno riječima (uglavnom riječi iskračenice engleskog jezika) koje simboliziraju operacije, adrese i sl.

Asembler je niži simbolički jezik orijentiran stroju (tj. prilagođen radu stroja). Svaka instrukcija uasembleru predstavlja jednu instrukciju strojnog jezika.

Uvođenjem simboličkog jezika olakšano je sastavljanje i unošenje programa. Međutim, tu sepojavljuje novi problem. Računalo traži program na strojnom jeziku jer samo taj jezik razumije.Zbog toga se svaki program napisan na asembleru ili nekom drugom simboličkom programskomjeziku mora prije unošenja u stroj prevesti na strojni jezik. Operaciju prevođenja obavlja posebanprogram prevodilac.

C

C jezik je viši simbolički jezik opće namjene sa modernom kontrolom toka programa(strukturirano programiranje), koji podržava sistemsko programiranje (blizak stroju), sa mogučnošćudefiniranja mnogobrojnih različitih struktura podataka i sa bogatim skupom operatora i tipovapodataka. C nije specijaliziran za određeno područje primjene. S C-om se pišu operativni sistemi(UNIX) i programi prevodioci za druge programske jezike, ali je isto tako pogodan za pisanjenaučnih aplikacija i sistema za upravljanje u realnom vremenu. C nije najpogodniji za poslovneaplikacije (baze podataka) ali se i takove aplikacije, uz malo više truda, mogu izvesti sa C-om.

dBASE (Clipper)

Programski sistem (jezik) dBASE i njegova unapređena verzija Clipper, danas su gotovo upotpunosti istisnuli iz upotrebe programski jezik COBOL, koji se donedavno koristio za rješavanjeposlovnih problema i operacije sa velikom količinom podataka. To su viši simbolički programskijezici na bazi SQL jezika (Sort and Querry Language) sa kojima je podržano strukturiranoprogramiranje i koji imaju sve potrebne alate za rješavanje problema vezanih uz masovnu obradupodataka (velik broj ulaznih i izaznih podataka). Osnovna struktura podataka kod ovih jezika je bazapodataka. Primjenjuju se uglavnom na IBM PC i sličnim strojevima.

FORTRAN

Naziv jenog od prvih viših simboličkih programskih jezika dolazi od eng. FORmula TRANslation(prijevod formule). Ovaj je jezik prilagođen za rješavanje matematičkih, znanstvenih i tehničkihproblema pomoću računala. Praktički je neovisan o računalu, naravno ako se raspolažeodgovarajućim programom za prevođenje FORTRANA u strojni jezik.

Program na FORTRAN-u je jednostavan: čitati, izračunati matematički izraz i pisati.FORTRAN je vrlo ekonomičan jezik, posebno sa stajališta programiranja. Njegove instrukcije, kao

u svakom višem simboličkom jeziku, ne daju pri prevođenju u strojni jezik odnos 1:1. Naime, u timse programskim jezicima, svaka instrukcija pretvara u niz instrukcija strojnog jezika.

27

PROGRAMIRANJE I ALGORITMI

Programiranje je postupak sastavljanja programa, tj. određivanja redoslijeda radnji (operacija)pomoću kojih se dolazi do željenog rezultata.

Program je niz logički povezanih operacija, odnosno instrukcija. Svaka instrukcija predstavljaodređenu naredbu koju računalo može izvršiti. To je najmanji element programa.

Razlikujemo ove najvažnije vrste instrukcija:- instrukcije ulaza/izlaza (npr. čitanje i pisanje) pomoću kojih dolazi do izmjene informacija

između računala i okoline;- instrukcije grananja, koje kažu "idi na" i prekidaju slijedno izvršavanje programa;- instrukcije računanja (zbrajanja,oduzimanja,dijeljenja,množenja,potenciranja);- logičke instrukcije, kojima se ispituje neka vrijednost, uspoređuju dvije veličine, utvrđuje

predznak i sl;- instrukcije prijenosa, kojima se izvršava prijenos podataka unutar centralne jedinice s jednog

mjesta na drugo.

Faze programiranja

Cilj je programiranja da se pomoću računala od ulaznih podataka dobiju izlazni rezultati obrade.

Postupak programiranja možemo raščlaniti na faze:

1.točno utvrditi što se traži u zadatku i predvidjeti sve slučajeve koji se mogu pojaviti pri obradi.

2.izabrati prikladnu metodu programiranja.

3.rastaviti zadatak na niz potrebnih operacija koje će računalo izvršavati i prikazati ih grafičkom shemom - dijagramom toka.

4.napisati sve instrukcije programa na određenom programskom jeziku.

5.provjeriti da li je program ispravan i ispraviti ga ako se utvrde pogreške.

Rješavanje nekog problema mora se definirati u formi određenog postupka. Postupak ili metodrješavanja nekog problema je algoritam. Kodiranjem algoritma po pravilima programskog jezika

28

dobivamo program. Programer se pri pisanju programa (kodiranju) mora pridržavati određenihgramatičkih pravila i konstrukcija, odnosno, sintakse programskog jezika.

Blok dijagram

Blok dijagram (algoritamska shema, dijagram toka) grafički je prikaz programa. Pri crtanjublok dijagrama služimo se posebnim znakovima:

OGRANIČENJE: početak, kraj ili privremeni prekid programa.

PRIKLJUČNA TOČKA: povezivanje raznih dijelova programa.

POZIV POTPROGRAMA: poziv izdvojenog programskog dijela.

ULAZ: preko ulazne jedinice unose se podaci u memoriju.

IZLAZ: iz memorije se izvlače podaci preko izlazne jedinice.

OBRADA: ulazni podaci se modificiraju (obrađuju) da bi se dobili izlaznipodaci.

ODLUKA: označava mjesto grananja programa poslije usporedbe ili ispitivanjauvjeta.

Proces prevođenja programa

Kada smo problem riješili primjenom algoritma, i algoritam transformirali u program, taj jeprogram potrebno prevesti.

29

Program koji trebamo prevesti mora biti unijet u računarski sistem i smješten na medijimaperifernih jedinica (diskovi, diskete, trake itd.) u formi datoteke (jedinična količina podataka naperifernim memorijama). Ovaj se postupak ostvaruje pomoću tekst editora, koji sadrži potrebnealate za unos teksta programa. Rezultat našeg rada s editorom je datoteka sa izvornom formomprograma pisanog u nekom simboličkom jeziku, koja se zove izvorni program ili simbolik.

Ulaz u prevodilac je izvorni program.Rezultat ili izlaz prevodioca ili kompilatora(kompajlera) je datoteka sa prevedenimizvornim programom, nazvana objektniprogram. To je program u strojnom jeziku, tj.u binarnom obliku. U toku prevođenjaizvornog programa, prevodilac možesignalizirati postojanje programskih pogre-šaka u izvornom programu (sintaktičkepogreške). Za svaku vrstu jezika i strojapostoji poseban program prevodilac.

Objektni program je ulaz u linker. Linkerje sistemski program, koji ima zadatak daobjektni program, eventualno objektneprograme iz sistemske biblioteke, kao i ranijeprevedene programe poveže u izvršniprogram, koji računalo (odnosno operativnisistem) mogu izvršiti.

Izvršni program dobiven u fazi povezivanjai smješten na perifernoj memoriji, spreman jeza izvršavanje. Izvršni program se pokrećekomandom operativnog sistema. Pri tome seizvršni program prihvača od strane punjačakoji program smješta u operativnu memoriju,rezervira resurse računala i predaje izvršniprogram operativnom sistemu. Izvršniprogram je u daljnjem postupku podkontrolom operativnog sistema. Ako programu toku izvođenja ne daje željene rezultate

(logičke pogreške), potrebno je ispraviti izvorni program i ponovno izvršiti prevođenje ipovezivanje.

Postoje neki programski jezici, npr. BASIC ili dBASE, koji se ne prevode u strojni jezikprevođenjem, nego interpretiranjem. Interpreter je također program prevodilac koji prevodiprogram iz simboličkog jezika u strojni, u toku rada i to instrukciju po instrukciju.

Kriterij za ocjenu kvalitete programa

Slijedeća svojstva predstavljaju mjerila za ocijenjivanje kvalitete programa:

30

Integritet - korektnost računarske obrade.

Čitljivost - razumljivost programske logike.

Jednostavnost - korištenje najjednostavnijih programskih struktura.

Efikasnost - vrijeme potrebno za izvršavanje programa i veličina potrebne memorije.

Modularnost - podijeljenost programa u više logičkih cijelina sa svrhom povečanja čitljivosti programa.

Univerzalnost - primjenjivost programa na opće slučajeve.

Dokumentiranost - postojanje velikog broja programskih komentara, a kod velikih programskihsistema i programske dokumentacije.

OSNOVE PROGRAMSKOG JEZIKA FORTRAN

31

Osnovne karakteristike

Program u FORTRAN-u počinje naredbom PROGRAM ili bilo kojom drugom naredbom osimSUBROUTINE, FUNCTION ili BLOCK DATA.

Naredbe FORTRAN programa pišu se od 7 do 72 kolone. Prvih pet kolona koriste se za brojnaredbe, ako je naredbu potrebno numerirati. Jedna FORTRAN naredba može se produžiti najvišedo 20 linija programa. Međutim, tada treba u koloni 6 naznačiti nastavak prethodne linije. Znaknastavka može biti bilo koji znak osim nule i praznine (space). Naredba može početi i od 8. ili nekedruge kolone. Praznine se uglavnom ignoriraju, osim u posebnim slučajevima.

Ako se u prvu kolonu upiše slovo C ili znak * tada ta linija postaje komentar linija. Komentar linijese ne prevode i ne izvršavaju, a služe za pobliže opisivanje pojedinih dijelova programa.

Imena u FORTRAN-u mogu biti duga 1320 znakova ali je značajno samo prvih 6. Prvi znak imenamora biti slovo, a ostali slovo ili broj.

Osnovni tipovi podataka

Osnovni tipovi podataka u FORTRAN-u su:

INTEGER - cjelobrojne numeričke vrijednosti

REAL - realne numeričke vrijednosti

DOUBLE PRECISION - realne numeričke vrijednosti veće točnosti

LOGICAL - logičke vrijednosti

COMPLEX - kompleksne numeričke vrijednosti

CHARACTER - slovne vrijednosti i nizovi

Konstanta je svaka numerička veličina koja se ne mijenja od jednog do drugog izvođenjaprograma. Obraditi ćemo dvije vrste konstanti u programskom jeziku FORTRAN: cjelobrojne irealne.

Cjelobrojna konstanta je broj pisan bez decimalne točke s oznakom predznaka:

0 -31 +65 111

Realna konstanta je numerička veličina koja odgovara decimalnom broju. Međutim, umjestodecimalnog zareza mora se pisati decimalna točka. Realne konstante možemo pisati u decimalnom ieksponencijalnom obliku.

Decimalni oblik:

32

102.31 0.13.14259 .1

0.0 123.45670. 42.0.0 42.

Eksponencijalni oblik:

5.3E2 -> 5,3*102

5.3E 25.3E+25.3E025.3E 025.3E+02

Konstante i varijable tipa LOGICAL mogu poprimiti samo dvije vrijednosti: .TRUE. (istina) i.FALSE. (laž).

Konstante i varijable tipa CHARACTER su nizovi znakova (najviše 127) zatvoreni ujednostruke navodnike.

FORTRAN varijable simbolički prikazuju veličine koje mogu poprimiti različite vrijednosti.Vrijednost varijable može se mijenjati od jednog do drugog izvođenja programa, pa i tokom jednogizvođenja programa.

Tip varijable odgovara tipu numeričkog podatka koji varijabla reprezentira. Ako drugačije nijedefinirano, varijable su određene implicitno prema prvom slovu imena. Ako je prvo slovo imenavarijable I, J, K, L, M, N varijabla je cjelobrojna (tipa INTEGER). Ako prvo slovo imena varijablenije jedno od gore navedenih varijabla je realna (tipa REAL).

Cjelobrojne varijable: I, JOSIP, KR3, LIMAX, MIN, MN, J, J1, J11.Realne varijable: A, A1, A11, BI, PI, ZIMIN, AMAX, EPSILON.

Polje je skup podataka kojem je pridruženo neko zajedničko ime. Svaki pojedini element polja imaindeks. Indeks označava njegov redni broj u polju. Svi elementi polja moraju biti istog tipa.Uzmimo kao primjer polje od 5 elemenata koje će se zvati ALFA. Neka su numeričke vrijednostipojedinih članova polja slijedeće:

15.7 8.6 0.42 5.3 2.5

U matematičkoj notaciji indeksi se bilježe na slijedeći način:

a1 a2 a3 a4 a5U FORTRAN-u indeksi se pišu u zagradi:

ALFA(1)=15.7 ALFA(2)=8.6 ALFA(3)=0.42 ALFA(4)=5.3 ALFA(5)=2.5

Na mjestu indeksa može stajati i bilo koja cjelobrojna varijabla:

I = 3 ALFA(I) = 0.42

33

Polje može biti i dvodimenzionalno, npr. matrica:

STUPAC 1 STUPAC 2 STUPAC 3REDAK 1 5 -1 -11REDAK 2 3 7 8

Neka se ovo polje zove MATRICA. Polje je nazvano MATRICA zbog cijelih brojeva u matrici(prvo slovo M). Polje ALFA iz prethodnog primjera imalo je prvo slovo A jer su podaci bili realneveličine. U FORTRAN-u označavaju se dvodimenzionalna polja analogno kao jednodimenzionalna.

Npr.

MATRICA(2,2) = 7 MATRICA(1,3) = -11

Na mjestu indeksa mogu stajati i bilo koje cjelobrojne varijable:

K = 1 M = 3 L = 2

MATRICA(K,M) = -11 MATRICA(L,K) = 3 MATRICA(L,M) = 8

Naredba DIMENSION je organizacijska naredba. Ako se u programu upotrebljava polje, pa seprema tome radi sa indeksiranim varijablama, na početku FORTRAN programa treba staviti naredbuDIMENSION. Naredba DIMENSION se ne izvršava. Ona služi samo zato da se u memoriji rezerviraodgovarajući prostor za podatke iz zadanog polja. U prethodnim primjerima ova bi naredba izgledalaovako:

DIMENSION ALFA(5)DIMENSION MATRICA(2,3)

Vrijednost indeksa mora biti pozitivna i ne smije biti veća od odgovarajuće dimenzije polja.Indeksi su uvijek cjelobrojni pa u zagradama treba upotrebljavati varijable koje počinju slovima I, J,K, L, M i N. Indeksirana varijabla sastoji se od imena varijable, jednog para zagrada, te od jednog,dva ili više indeksa odvojenih zarezima.

Još jedan primjer dvodimenzionalnog polja (matrice):

matematički matrica I sa pet redaka i četiri stupca :

i11 i12 i13 i14

i21 i22 i23 i24

34

i31 i32 i33 i34

i41 i42 i43 i44

i51 i52 i53 i54

u FORTRAN-u članovi iste matrice I(5,4) označavaju se:

I(1,1) I(1,2) I(1,3) I(1,4)

I(2,1) I(2,2) I(2,3) I(2,4)

I(3,1) I(3,2) I(3,3) I(3,4)

I(4,1) I(4,2) I(4,3) I(4,4)

I(5,1) I(5,2) I(5,3) I(5,4)

Treba primjetiti da su članovi matrice I cjelobrojne varijable. Ako želimo učitati i ispisati članovematrice koji se nalaze u redovima većim od 3 i stupcima većim od 2, to možemo učiniti na slijedećinačin:

DIMENSION I(5,4)......DO 10 N=4,5DO 10 J=3,4READ(*,*)I(N,J)

10 CONTINUE.....DO 20 M=4,5DO 20 L=3,4WRITE(*,*)I(M,L)

20 CONTINUE.....STOPEND

U gornjem primjeru, pri učitavanju članova polja, cjelobrojna varijabla N označava indeks retka, acjelobrojna varijabla J indeks stupca matrice I, dok kod ispisivanja cjelobrojna varijabla Mpredstavlja indeks retka, a cjelobrojna varijabla L predstavlja indeks stupca matrice I. Pri učitavanjui ispisivanju članova matrice I dopušteno je kao oznake indeksa koristiti i iste cjelobrojne varijable,ali to nije obavezno. Potrebno je samo primjetiti da u gornjem primjeru nije dopušteno koristitioznaku I kao oznaku indeksa jer je ona rezervirana za oznaku dvodimenzionalnog polja, odnosnomatrice.

35

Analogno, ako bi navedenim članovima matrice I htjeli pridružiti određene vrijednosti (npr.3,4,5,6), to možemo učiniti na slijedeći način:

DIMENSION I(5,4).....

I(4,3)=3I(4,4)=4I(5,3)=5I(5,4)=6......

STOPEND

ili :

DIMENSION I(5,4)M=3......

DO 10 K=4,5DO 10 L =3,4I(K,L)=MM=M+1

10 CONTINUE.....

STOPEND

Izrazi i naredbe

Aritmetički izrazi

U FORTRAN-u se može upotrebljavati pet osnovnih aritmetičkih operacija: zbrajanje,oduzimanje, množenje, dijeljenje i potenciranje. Svaka operacija ima svoj operator:

ZBRAJANJE: +ODUZIMANJE: -

36

MNOŽENJE: *DIJELJENJE: /POTENCIRANJE: **

Svi aritmetički izrazi u FORTRAN-u moraju se izvesti pomoću ovih pet operacija ili upotrebomnekih matematičkih funkcija. Aritmetički izrazi kao izlaz imaju vrijednosti tipa INTEGER, REAL iliCOMPLEX. Najjednostavniji oblici aritemetičkih izraza su:

1. konstante2. varijable3. polja4. funkcije

Složeniji matematički izrazi se grade korištenjem ovih oblika i gore navedenih aritmetičkihoperatora. Aritmetički izrazi se izračunavaju s lijeva na desno ili prema položaju zagrada ili premaredoslijedu operatora.

Redoslijed izračunavanja aritmetičkih izraza:

- izrazi u zagradama;- izračunavanja vrijednosti funkcija;- potenciranje;- množenje i dijeljenje (s lijeva na desno);- zbrajanje i oduzimanje (s lijeva na desno);

Kada dijelimo dva INTEGERA rezultat je matematički kvocijent dvaju vrijednosti bez decimalnogdijela:

5/4 = 1 9/10 = 0 7/2 = 3

Ako se u aritmetičkom izrazu nalaze različiti tipovi podataka (realni, cjelobrojni) tada će rezultatbiti onog tipa koji je najviši. Redoslijed tipova od nižeg ka višem: INTEGER, REAL, DOUBLEPRECISION, COMPLEX.

Znakovni izrazi

Znakovni izrazi kao rezultat daju vrijednosti tipa CHARACTER. Oblici znakovnih izraza su:

1. konstante2. varijable3. polja4. svaki znakovni izraz zatvoren zagradama5. funkcije

37

Izrazi uspoređivanja

Izrazi uspoređivanja (relacije) uspoređuju dva aritmetička ili dva slovna izraza. Rezultat izrazauspoređivanja su vrijednosti tipa LOGICAL.

Operatori uspoređivanja su:

.LT. - manje od (less than)

.LE. - manje ili jednako (less than or equal to)

.EQ. - jednako (equal to)

.NE. - nije jednako (not equal to)

.GT. - veće od (greather than)

.GE. - veće ili jednako (greather than or equal to)

Izrazi uspoređivanja mogu se pojaviti samo unutar logičkih izraza. Ako uspoređujemo dvijevrijednosti, jednu tipa REAL, a drugu tipa INTEGER, ona tipa INTEGER se automatski pretvori utip REAL, a potom se vrši uspoređivanje.

Logički izrazi

Logički izrazi kao rezultat daju vrijednost tipa LOGICAL. Najjednostavniji oblici izraza su:

1. konstante2. varijable3. polja4. funkcije5. izrazi uspoređivanja

Logički operatori su:

.NOT. - negacija (viši prioritet)

.AND. - konjunkcija (srednji prioritet)

.OR. - inkluzivna disjunkcija (srednji prioritet)

.EQV. - ekvivalencija (niži prioritet)

.NEQV. - nonekvivalencija (niži prioritet)Vrste naredbi

Neizvršne naredbe se ne izvršavaju, nego one specificiraju, opisuju ili klasificiraju dijeloveprograma kao što su točke ulaza, podaci ili programske cjeline.

Neizvršne naredbe su:

1. PROGRAM, FUNCTION, SUBROUTINE i BLOCK DATA naredbe2. naredbe specifikacije3. naredba DATA4. naredba FORMAT

38

Izvršne naredbe uzrokuju pokretanje neke radnje. Izvršne naredbe su:

1. naredbe pridruživanja2. kontrolne naredbe3. ulazno/izlazne naredbe

Specifikacijske naredbe u FORTRAN-u se ne izvršavaju. One definiraju atribute korisničkihvarijabli, polja i funkcija. Nalaze se uvijek i samo na početku programa.

COMMON - podjela memorije između više programskih cjelina.

DIMENSION - specificira korisničko ime kao polje i definira broj njegovih elemenata.

EQUIVALENCES- podjela memorije između dvije ili više varijabli ili polja.

EXTERNAL - korisničko ime definira kao vanjsku (eksternu) funkciju ili potprogram.

IMPLICIT - definira se tip korisničkog imena.

INTRINSIC - ime se deklarira kao ugrađena (intrinzična) funkcija.

PARAMETER - izjednačava konstantan izraz sa identifikatorom.

SAVE - tjera varijablu da zadrži vrijednost i izvan procedure u kojoj je definirana.

TYPE - specificira se tip korisničkog imena.

Naredbom DATA pridružujemo inicijalne vrijednosti varijablama ili članovima polja. Npr.

DIMENSION A(10)DATA A/5*1.0,2.,3*2.5/ iliDATA A(3)/5.7/ iliDATA A/1.,2.,3.,4.,5.,6.,7.,8.,9.,10./

Kontrola toka programa

Postoji vrsta FORTRAN naredbi za prijelaz i ponavljanje dijelova programa. Naredbe seizvršavaju onim redom kojim su napisane. Međutim, više će puta biti potrebno da izvršavanjenaredbi ne ide redom. Da bi se to postiglo koriste se naredbe za kontrolu toka programa:

CALLNamjena: poziva i izvršava potprogram (SUBROUTINE) iz druge programske

cjeline.

39

Sintaksa:CALL ime_subrut(arg1,arg2,...)

ime_subrut - ime potprograma koji se poziva.

arg1,arg2,... - argumenti koje predajemo potprogramu. Ako postoje, zatvoreni su u zagrade i međusobno odvojeni zarezima.

CONTINUENamjena: prvenstveno se koristi kao krajnja numerirana naredba DO petlje.Nema efekta na izvršavanje programa.

DONamjena: uzrokuje višestruko ponavljanje naredbi koje slijede iza naredbe DO sve do krajnje naredbe petlje.Sintaksa:

DO br_nar var=exp1,exp2,exp3

br_nar - broj (adresa) krajnje naredbe petlje

var - INTEGER varijabla

exp1 - početna vrijednost varijable var

exp2 - završna vrijednost varijable var

exp3 - inkrement ili dekrement varijable var (ako nije naveden pretpostavlja se da je 1)

Važe slijedeća pravila:

Ako je exp1>exp2 exp3 mora biti <0ili exp1<exp2 exp3 mora biti >0.IF (aritmetički)

Namjena: izračunava se izraz u zagradi i predaje se kontrola jednoj od navedenih naredbi ovisno o rezultatu izraza.

Sintaksa:IF(izraz)br_nar1,br_nar2,br_nar3

izraz - cjelobrojni ili realni izraz

br_nar1,br_nar2,br_nar3 - brojevi izvršnih naredbi

40

Ako je vrijednost izraza u zagradi manja od nule program se nastavlja izvršavati od naredbeoznačene sa br_nar1, ako je jednak nuli od br_nar2 i ako je veći od nule od br_nar3.

IF (logički)Namjena: izračunava se logički izraz i ako je rezultat .TRUE. (istina) izvršava se naredba iza zagrade. Ako je rezultat logičkog izraza .FALSE. (laž) program se nastavlja izvršavanjem naredbe koja slijedi iza IF naredbe.Sintaksa:

IF(izraz)naredba

izraz - logički izraz koji se izračunava

naredba - bilo koja izvršna naredba (osim DO, IF, END)

IF THEN ELSE (blok IF)Namjena: izračunava se logički izraz i ako je rezultat .TRUE. program

nastavlja sa izvršavanjem naredbi koje slijede THEN sve do naredbe ELSE ili ENDIF. Ako je rezultat .FALSE. program nastavlja sa izvršavanjem naredbi koje slijede iza naredbe ELSE sve do naredbe ENDIF. Svaka blok IF naredba obavezno mora

sadržavati negdje u programu svoju ENDIF naredbu.Sintaksa:

IF(izraz)THEN......ELSE......ENDIF

iliIF(izraz)THEN......ENDIF

izraz - logički izrazMoguće je i postavljanje višestrukih uvjeta unutar jedne blok IF naredbe. To činimo pomoću rijeći

ELSEIF (inače ako):

IF(izraz1)THEN......ELSEIF(izraz2)THEN......ELSEIF(izraz3)THEN......ELSE......ENDIF

41

GOTONamjena: prebacuje kontrolu na neku drugu naredbu programa ovisno o vrsti GOTO naredbe.

Pridruženi GOTOSintaksa:

GOTO var (br_nar1,br_nar2,...)var - cjelobrojna varijabla kojoj prije u programu mora biti dodijeljena takva vrijednost da postoji taj broj naredbe u programu.

br_nar1,br_nar2,... - cjelobrojne varijable koje su ako postoje zatvorene u zagrade i odvojene zarezima.Te varijable predstavljaju

podskup postojećih brojeva naredbi.

Izračunati GOTOSintaksa:

GOTO(br_nar1,br_nar2,...)i

br_nar1,br_nar2,... - cjelobrojne varijable koje označavaju brojeve naredbi.

i - cjelobrojna varijabla koja pokazuje na broj naredbe na kojoj će se nastaviti izvršavanje programa.

Ako je i<1 ili i>n GOTO radi kao CONTINUE.

Bezuvjetni GOTOSintaksa:

GOTO br_nar

br_nar - broj naredbe na koju se prebacuje kontrola programa.

PAUSENamjena: prekida se izvršavanje programa dok se ne pritisne

tipka RETURN (ENTER).Sintaksa:

PAUSE n

n - znakovna konstanta ili niz koji će biti ispisani na ekranu.

RETURNNamjena: vraća kontrolu programskoj cijelini koja je pozvala

funkciju ili potprogram.

42

STOPNamjena: završetak programa.

Ulazno/izlazne naredbe i formatiranje

Ulazno/izlazne naredbe vrše nadzor prijenosa informacija između centralne jedinice iulazno/izlaznih jedinica. Osnovne ulazno/izlazne naredbe su:

READNamjena: prihvat ulaznih podataka.

Sintaksa:READ(br_jed,br_narf)uilista

br_jed - cjelobrojna oznaka broja ulazne jedinice. Ako se pretpostavlja tastatura umjesto broja se može navesti znak *.

br_narf - cjelobrojna varijabla koja predstavlja broj naredbe koja sadrži FORMAT naredbu po kojoj

će se vršiti unos podataka. Ako se želi neformatirani ulaz pišemo znak *.

uilista - lista varijabli razdjeljenih zarezom, koje će poprimiti vrijednosti sa ul. jedinice.

WRITENamjena: ispisivanje izlaznih podataka.Sintaksa:

WRITE(br_jed,br_narf)uilista

br_jed - isto kao kod READ (ulazno->izlazno).

br_narf - isto kao kod READ (ulazno->izlazno).

uilista - isto kao kod READ (ulazno->izlazno).

FORMAT

43

Namjena: naredba FORMAT je usko povezana s naredbama READ i WRITE i ona diktira oblik i format ulaznih vrijednosti koje čitamo s naredbom READ i oblik izlaznih vrijednosti koje ispisujemo s naredbom WRITE.

Sintaksa:FORMAT(opis)

opis - lista format specifikacija, koje omogučavaju oblikovanje podataka.

FORMAT specifikacije mogu biti ponavljajuće ili neponavljajuće.

I FORMATNamjena: čitanje i ispisivanje numeričkih vrijednosti

cijelobrojnih varijabli.

READ(*,10)J,K 10 FORMAT(I9,I1)

J će biti učitan kao devetoznamenkasti broj, a K kao jednoznamenkasti broj.

11 FORMAT(2I4,3(2I2,I3)) - ponavljanje formata.

F FORMATNamjena: čitanje i ispisivanje numeričkih vrijednosti realnih

varijabli.

12 FORMAT(F10.4)

Ako se pri unosu ne navede decimalna točka tada ju format automatski dodijeljuje.WRITE(*,13)A,B,C,D

13 FORMAT(4F10.5)E FORMAT (D za DOUBLE PRECISION)

Namjena: čitanje i ispisivanje realnih varijabli u eksponencijalnom obliku.

READ(*,15)A 15 FORMAT(E12.4)

Novi zapis /Namjena: prva zagrada u naredbi FORMAT implicitno definira novi zapis. Kod unosa novi zapis znači novi red, a kod

ispisa novi zapis znači novi red na izlaznoj listi.

10 FORMAT(......../...///....)

44

H FORMATNamjena: čitanje i ispisivanje teksta.

11 FORMAT(19H MATRICA SINGULARNA)WRITE(*,11)

19H znači da treba ispisati na izlaznu listu 19 znakova koji slijede iza slova H.

LiteraliNamjena: čitanje i ispisivanje teksta.

WRITE(*,15) 15 FORMAT(' KVADRATNA JEDNADZBA ')

ili

READ(*,16) 16 FORMAT(' IME STUDENTA ')

WRITE(*,16)

U ovom primjeru prvo na ulazu pročitamo tekst koji je 20 mjesta dug, a potom preuzeti tekstispišemo.

A FORMATNamjena: čitanje i ispisivanje alfanumeričkih znakova.

10 FORMAT(A4) Unos:READ(*,10)PTICA >SOVA<-

11 FORMAT(' OVO JE ',A4) Izlaz:WRITE(*,11)PTICA > OVO JE SOVA

X FORMATNamjena: preskače određeni broj mjesta.

11 FORMAT(I10,10X,I10)READ(*,11)J,KWRITE(*,11)J,K

T FORMATNamjena: ispisivanje tablica.

WRITE(*,17) 17 FORMAT(T11,'SIN(X)',T23,'COS(X)',T2,'KUTOVI')

dobije se ovakav izlaz:

45

KUTOVI SIN(X) COS(X)

Programi, potprogrami i funkcije

Glavni program

Glavni program je bilo koji program koji ne počinje sa FUNCTION, SUBROUTINE ili BLOCKDATA naredbom. Prva naredba u glavnom programu može biti PROGRAM. Ako je nema programuse automatski dodijeljuje ime MAIN (glavni).

Potprogrami

Potprogram je programska cjelina koja može biti pozvana od druge programske cjeline naredbomCALL. Kada se pozove, potprogram izvršava set radnji definiranih njegovim izvršnim naredbama ipotom vraća kontrolu na naredbu koja slijedi naredbu CALL u programu koji je pozvao potprogram.Potprogram ne vraća nikakvu vrijednost direktno, nego indirektno preko argumenata ili COMMONvarijabli.

CALLNamjena: poziva i izvršava potprogram iz druge programske cjeline.Sintaksa:

CALL ime(arg1,arg2,...)

ime - ime potprograma koji se poziva.

arg1,arg2,... - ako postoje argumenti se pišu unutar zagrade i odvojeni su zarezima.

Stvarni argumenti u naredbi CALL moraju odgovarati formalnim argumentima u naredbiSUBROUTINE po poretku, broju i tipu.

SUBROUTINENamjena: označava programsku cjelinu kao potprogram, daje joj ime i

navodi formalne argumente za taj potprogram. Ovi argumenti mogu sadržavati alternativne povratne točke.Sintaksa:

SUBROUTINE ime(farg1,farg2,...)

Npr......CALL BAR(I,*10,J,*20,*30).....

10 IF...

46

.....20 READ...

.....30 WRITE

.....STOPEND

SUBROUTINE BAR(I,*,J,*,*)IF(I.EQ.10)RETURN 1 - program nastavlja izvršavanje na naredbi 10IF(I.EQ.20)RETURN 2 - program nastavlja izvršavanje na naredbi 20IF(I.EQ.30)RETURN 3 - program nastavlja izvršavanje na naredbi 30RETURN

Funkcije

Funkciju pozivamo iz nekog izraza, a ona vraća vrijednost koju se koristi pri izračunavanju togizraza. Postoje tri tipa funkcija u FORTRAN-u:

1. eksterne ili vanjske funkcije (external)2. intrinzične ili ugrađene funkcije (intrinsic)3. funkcije naredbe (statement)

Poziv funkcije može se pojaviti unutar aritmetičkog ili logičkog izraza.

Sintaksa:Fime(arg1,arg2,...)

Fime - ime funkcije

arg1,arg2,... - ako postoje argumenti su zatvoreni u zagrade i međusobno odvojeni zarezima.

Vanjske funkcije predstavljaju odvojene programske cjeline. Počinju naredbom FUNCTION, azavršavaju naredbom END.

Sintaksa:tip FUNCTION Fime(farg1,farg2,...)

tip - REAL, DOUBLE PRECISION, INTEGER, LOGICAL, CHARACTER, COMPLEX.

47

Fime - ime funkcije.farg1,farg2,... - formalni argumenti.

Unutar FUNCTION potprograma (funkcije) mora se bar jednom na lijevoj strani nekogaritmetičkog izraza pojaviti ime potprograma (GETNO), a vrijednosti formalnih parametara se upotprogramu ne smiju mijenjati.

I=2 10 IF(GETNO(I).EQ.0.0)GOTO 10

STOPEND

FUNCTION GETNO(NOUNIT)READ(NOUNIT,'(F10.5)')RGETNO=RRETURNEND

Funkcije naredbe su definirane jednom jedinom naredbom. Definicija funkcije naredbe može sepojaviti samo poslije specifikacijskih i prije bilo koje izvršne naredbe.

Npr.

DIMENSION X(10)ADD(A,B) = A+B.....DO 1 I=1,10X(I)=ADD(Y,Z)

1 CONTINUE.....

Ugrađene funkcije su FORTRAN-om predefinirane funkcije koje možemo koristiti unutarFORTRAN programa. Neke od ugrađenih funkcija su:

Imefunkcije :

Definicija : Tipargumenta :

Tipfunkcije :

SIN(X) sinus kuta u radijanima REAL REALCOS(X) kosinus kuta u radijan. REAL REALALOG(X) prirodni logaritam REAL REALEXP(X) eksponencijalna funkcija e-

x (e=2.72)REAL REAL

SQRT(X) kvadratni korijen REAL REALTAN(X) tangens kuta u radijanima REAL REALABS(X) apsolutna vrijednost REAL REALIABS(X) apsolutna vrijednost INTEGER INTEGERREAL(I) pretvaranje cjelobrojnog u

realniINTEGER REAL

48

FLOAT(X) pretvaranje cjelobrojnog urealni

INTEGER REAL

INT(X) pretvaranje realnog ucjelobrojni

REAL INTEGER

MOD(I,J) ostatak cjelobrojnogdijeljenja

INTEGER INTEGER

ALOG10(X) logaritam REAL REALMAX0(I,J,...) pronalazi najveći član INTEGER INTEGERAMAX1(X,Y,...) pronalazi najveći član REAL REALMIN0(I,J,...) pronalazi najmanji član INTEGER INTEGERAMIN1(X,Y,...) pronalazi najmanji član REAL REAL

Izgled obrasca za unos fortranskih programa:

Riješeni zadaci

Zadatak 1.Učitati matricu M(5,4) i ispisati ju.

Rješenje 1.Neformatirani unos i ispis bez petlji.

CčProgramčzačucitavanječičispisivanje matriceččččččDIMENSIONčM(5,4)ččččččREAD(*,*)MččččččWRITE(*,*)MččččččSTOPččččččEND

49

č - oznaka za praznine

Ako se u naredbu READ stavi samo ime dvodimenzionalnog polja, tada se to polje učitava stupacpo stupac i to u skladu s dimenzijama navedenim u naredbi DIMENSION. Isto vrijedi i za naredbuWRITE, s time štoj je izlaz potpuno nečitak (red ekrana se popunjava dok ima mjesta,a tada se ispisnastavlja u slijedećem redu). Unos se vrši tako da se svi elementi matrice razdvajaju razmaknicom, aunos se završava pritiskom na tipku ENTER (RETURN) ili unosimo tako da poslije svakogunešenog elementa matrice pritisnemo tipku ENTER.

Rješenje 2.Neformatirani unos i ispis pomoću petlji.

CčProgramčzačucitavanječičispisivanječmatriceččččččDIMENSIONčM(5,4)ččččččREAD(*,*)((M(I,J),J=1,4),I=1,5)ččččččWRITE(*,*)((M(L,K),L=1,4),K=1,5)ččččččSTOPččččččEND

Unos se vrši na isti način kao i u prethodnom rješenju. U ovom primjeru računalo podatke sa ulazasmješta u matricu red po red i isto ih tako ispisuje, ali je izlaz još uvijek nepregledan.

Isto rješenje drugačije pisano:

CčProgramčzačucitavanječičispisivanječmatriceččččččDIMENSIONčM(5,4)ččččččDOč10čI=1,5ččč10čREAD(*,*)(M(I,J),J=1,4)ččččččDOč20čI=1,5ččč20čWRITE(*,*)(M(I,J),J=1,4)ččččččSTOPččččččEND

U ovom se primjeru unos vrši red po red kao i ispis,međutim, ispis je znatno čitljiviji i preglednijijer se svaki red matrice ispisuje u novi red na ekranu.

Isto rješenje pisano na treći način:

50

CčProgramčzačucitavanječičispisivanječmatriceččččččDIMENSIONčM(5,4)ččččččDOč10čI=1,5ččččččDOč10čJ=1,4ččč10čREAD(*,*)M(I,J)ččččččDOč20čL=1,5ččččččDOč20čK=1,4ččč20čWRITE(*,*)M(L,K)ččččččSTOPččččččEND

Kod ovakvog načina unosi se element po element (iza svakog elementa ENTER) i to red po red, aispis se vrši također element za elementom -svaki element u novi red.

Rješenje 3.

Formatirani unos i ispis.

CčProgramčzačucit.čičispisivanječmatricečučoblikučpravokutnečshemeččččččDIMENSIONčM(5,4)ččččččDOč10čI=1,5ččč10čREAD(*,8)(M(I,J),J=1,4)čččč8čFORMAT(4(I3,1X))ččččččDOč20čI=1,5ččč20čWRITE(*,9)(M(I,J),J=1,4)čččč9čFORMAT(1X,4(I3,1X))ččččččSTOPččččččEND

51

Kod ovakvog načina unosa, unosi se red po red s tim što svaki element zauzima 3 mjesta, a izmeđuelemenata je praznina (razmak). Matrica se ispisuje red po red s jednim razmakom izmeđuelemenata. Svaki element matrice na ispisu ima 3 znamenke.

Isto rješenje drugačije pisano:

CčProgramčzačucit.čičispisivanječmatricečučoblikučpravokutnečshemeččččččDIMENSIONčM(5,4)ččččččREAD(*,1)((M(K,L),L=1,4),K=1,5)čččč1čFORMAT(4(I3,1X))ččččččWRITE(*,2)((M(I,J),J=1,4),I=1,5)čččč2čFORMAT('čMATRICAčM(5,4)čIMAčOBLIKč:č'///,4(1X,I3,1X))ččččččSTOPččččččEND

Zadatak 2.Napisati program u kojem će se neka učitana dužina D podijeliti na 5 dijelova tako da je svaki dio

za 10 % veći od prethodnog. [tampati učitanu duljinu i duljine izračunatih odsječaka.

CčPROGRAMčZAčIZRACUNAVANJEčDULJINEčODSJECAKAččččččPROGRAMčODSJEKččččččCHARACTER*30čTEXTččččččREAD(*,1)Dčččč1čFORMAT(F10.0)ččččččX=D/(1.+1.1+1.1**2+1.1**3+1.1**4)ččččččD1=XččččččD2=1.1*D1ččččččD3=1.1*D2ččččččD4=1.1*D3ččččččD5=1.1*D4ččččččWRITE(*,2)čččč2čFORMAT(///26HčDUZINAčKOJUčDIJELIMOčJEč:)

52

ččččččWRITE(*,3)Dčččč3čFORMAT(E10.4)ččččččTEXT='čDULJINEčODSJECAKAčSUč:č'ččččččWRITE(*,4)TEXTčččč4čFORMAT(/A24)ččččččWRITE(*,5)D1,D2,D3,D4,D5čččč5čFORMAT(/1X,T5,'D1=',E10.4,T20,'D2=',E10.4,T35,'D3=',E10.4,T50,'D6ččččč*=',E10.4,T65,'D5=',E10.4)ččččččSTOPččččččEND

Zadatak 3.Napisati FUNCTION potprogram za računanje površine trokuta kojemu su zadane koordinate

vrhova. U glavnom programu učitati koordinate vrhova nekog trokuta, pozvati potprogram i štampatipovršinu trokuta.

Podaci se unose dva po dva u formatu F10.0 sa ENTER iza svaka dva unešena elementa.

CčPROGRAMčZAčRACUNANJEčPOVRSINEčTROKUTAččččččPROGRAM TROKUTččččččDIMENSIONčX(3),Y(3)ččččččREAD(*,101)(X(J),Y(J),J=1,3)čč101čFORMAT(2F10.0)ččččččA=PTROK(X,Y)ččččččWRITE(*,102)Ačč102čFORMAT('ččččččPOVRSINAčTROKUTAč=č'F12.5)ččččččSTOPččččččEND

53

CčPOTPROGRAMčZAčRACUNANJEčPOVRSINEčTROKUTAččččččFUNCTIONčPTROK(X,Y)ččččččDIMENSIONčX(3),Y(3)ččččččP=X(1)*(Y(2)-Y(3))ččččččP=P+X(2)*(Y(3)-Y(1))ččččččP=P+X(3)*(Y(1)-Y(2))ččččččPTROK=P/2.ččččččRETURNččččččEND

�

Zadatak 4.Napisati SUBROUTINE potprogram u kome će se preokrenuti redoslijed članova nekog

jednodimenzionalnog polja bez upotrebe pomoćnog polja. U glavnom programu učitati polje od nčlanova, štampati ga, pozvati potprogram i štampati preokrenuto polje.

Upute: Algoritam treba načiniti tako da se prvi član polja zamijeni sa zadnjim (uz upotrebupomoćne varijable), drugi s predzadnjim i tako do srednjih ili srednjeg člana zavisno da li je n paranili neparan broj.

CčPROGRAMčZAčPROMJENUčREDOSLIJEDAčUNUTARčNIZAččččččPROGRAMčNIZččččččDIMENSIONčA(50)ččččččREAD(*,101)N,(A(J),J=1,N)čč101čFORMAT(I2/(6F10.0))ččččččWRITE(*,102)(A(K),K=1,N)čč102čFORMAT(1H1'čččččSTAROčPOLJE'///(4E15.7))ččččččCALLčOKRET(A,N)ččččččWRITE(*,103)(A(J),J=1,N)čč103čFORMAT(////'ččččččNOVOčPOLJE'///(4E15.7))ččččččSTOP

54

ččččččEND

CčPOTPROGRAMčZAčMANIPULACIJUčNIZAččččččSUBROUTINEčOKRET(A,N)ččččččDIMENSIONčA(50)ččččččNN=N/2ččččččDOč201čJ=1,NNččččččM=N-J+1ččččččPRIV=A(J)ččččččA(J)=A(M)čč201čA(M)=PRIVččččččRETURNččččččEND

�

UPUTSTVO ZA KORI[TENJE PROGRAMA IBM EDITOR

- PROGRAM ZA URE\IVANJE TEKSTA -

IBM Professional Editor Version 1.33

UVOD

Program IBM Editor proizvod je kompanije IBM (International Bussiness Machines). Koristi se zaobradu tekst fajlova. Pomoću ovog programa može se načiniti novi ili mijenjati sadržaj većpostojećem fajlu. Najviše se koristi za unos programa.

OPIS RADA I KORI[TENJA

Program se pokreće naredbom EDIT. Pokretanjem programa dobiva se tzv. ulazni menu (EntryMenu) pomoću kojega se izabire neka od osnovnih funkcija programa: pregled sadržaja direktorija,postavljanje parametara rada ili izbor fajla koji se uređuje (editira - od eng. edit - uređivanje):

55

Kvadratičem su označene dostupne opcije, a smisao svake je slijedeći:

S > Select Files for Edit - odabir fajla koji se editira

D > Display Directory - prikaz sadržaja direktorija

E > Begin Editing - početak editiranja

P > Change Profile Options - promjena parametara rada programa

A > Switch to Alternate Display - uključivanje alternativnog prikaza

X > Exit to DOS - povratak u DOS.

Pomoću kursorskih strelica UP i DOWN pozicionira se na željenu opciju menua, a pomoću tipkeEnter izvršava se odabrana opcija.

S > Select Files for Edit (Odabir fajla za editiranje)

Izgled menua Select File (Odabir fajla) :

56

Edit file - unosi se ime fajla koji se editira

Result to File - unosi se ime fajla u koji će biti spremljen rezultat editiranja.

Using Profile - unosi se ime fajla iz kojega će se učitati parametri rada programa IBM Editor.

Za pregled sadržaja direktorija i odabir fajla za editiranje potrebno je na mjestu Edit File upisatiznak ? i pritisnuti tipku Enter. Dobiva se isti menu kao da je u Entry Menu izabrana opcija D >Display Directory :

Pomću kursorskih strelica pozicionira se na fajl koji je potrebno editirati i tipkom Enter se vraća uSelect File menu. U Select File menuu pritisne se tipka Enter još jednom i dolazi se u Edit prozor.

57

Ako se nalzimo u pogrešnom direktoriju, to je moguće promijeniti u Select File menuu.Također postoji mogućnost izbora fajla na komandnoj liniji DOS-a :

C:>EDIT imefajla.ext.

D > Display Directory (Prikaz sadržaja direktorija)

Ova opcija je već opisana unutar Select File menua.

E > Begin Editing (Početak editiranja)

Pomoću ove opcije ulazi se na Edit ekran sa fajlom koji je prethodno odabran.

P > Change Profile Options

Izborom ove opcije dobiva se Profile menu unutar kojega se mogu odabrati slijedeće opcije:

D > Document - opći izgled dokumenta (margine, formatiranje, dimenzije stranice)

58

I > Input Mask - definiranje izgleda unosne maske

M > Macros - pridruživanje nekih riječi,rečenica ili funkcija pojedinim tipkama

O > Other Options - definiranje načina rada tastature, monitora i načina rada sa fajlovima

P > Printer Setup - definiranje vrste i načina rada štampača

T > Tab Settings - oblikovanje tabulatora

R > Read Macros - preuzimanje makro naredbi iz drugog profile fajla

S > Save Profile - spremanje definicija parametara rada programa u profil fajl.

Edit ekran (Obrada tekst fajla)

Izled Edit ekrana :

Tekst je uokviren duplom linijom. Na početku fajla nalazi se oznaka za početak teksta - Start ofText, a na kraju oznaka - End of Text. Ispod toga nalazi se komandna linija na kojoj se nalazeslijedeće oznake:

59

C:AUTOEXEC.BAT Editing lines C/P: Line L: 1 C: 1 Space: 65120

Ime fajla Način rada Mod rada Broj Broj Zauzeta linije kolone memorija

Na samom dnu ekrana dane su oznake funkcija koje su pridružene pojedinim funkcijskim tipkama.Unutar teksta krećemo se kursorskim strelicama ili tipkama za pozicioniranje PgUp, PgDn, Home,

End. Editor radi na dva osnovna načina : umetanje i prepisivanje. Kod umetanja, tekst koji se unosiispisuje se između kursora i već postojećeg teksta. To se postiže pritiskom na tipku Insert, aoznačeno je u najdoljnjem redu ekrana oznakom KB-> I. Kod prepisivanja oznaka je KB-> a tekstkoji se unosi ispisuje se preko već postojećeg teksta.

Opis funkcija funkcijskih tipki

F1 -KEYS- - promjena funkcija funkcijskih tipkiF2 -CMDS- - Commands Menu - komandni menuF3 -CUT/PS- - Cut/Paste - izdvajanje i umetanje dijelova tekstaF4 -VIEW- - pregled teksta - onemogućeno editiranjeF5 -INSERT- - umetanje nove linije ispod kursoraF6 -DELETE- - brisanje linije na kojoj se nalazi kursorF7 -SPLIT- - podjela linijeF8 -REFORM- - formatiranje dokumentaF9 -SRCH-D- - pretraživanje teksta

F1 -KEYS- - promjena funkcija funkcijskih tipkiF3 -END- - kraj editiranja i spremanje tekstaF4 -QUIT- - kraj editiranjaF5 -SCALE- - prikaz tabulatoraF7 -DIR- - poziv menua Directory List (pregled direktorija)F9 -PROFIL- - poziv prozora Profile (promjena parametara)

F1 -KEYS- - promjena funkcija funkcijskih tipkiF3 -SRCH-U- - traženje argumenta do početka tekstaF4 -SRCH-F- - traženje argumenta do kraja straniceF5 -SRCH-D- - traženje argumenta do kraja tekstaF6 -SRCH-L- - traženje argumenta do kraja linije

F1 -KEYS- - promjena funkcija funkcijskih tipki

60

F2 -PRINT- - štampanjeF3 -SPACE- - razmaknicaF4 -EJECT- - početak nove stranice

UPUTSTVO ZA KORI[TENJE PROGRAMA SHEMA

- PROGRAM ZA INTERAKTIVNO CRTANJE SHEMA -

SHEMA verzija : 2.00

UVOD

Program SHEMA je namjenjen za interaktivno crtanje raznih tipova shema (energetskih,procesnih, električnih, elektronskih ...). Koncipiran je tako da zahtijeva minimalno znanje rada saračunalom na kojem se radi. S obzirom da je rađen s ciljem da omogući u prvom redu crtanje shema,mada se može koristiti i u druge svrhe, ima niz ugrađenih mogućnosti koje olakšavaju rad. To seodnosi na pravila kod crtanja shema, npr. da oznake armature slijede tok medija, da se dio crtežamože kopirati...

U odnosu na ručno crtanje , prednosti su slijedeće :

1. brže crtanje,

2. automatsko arhiviranje gotovih crteža,

61

3. brzo dobivanje više kopija (bez kopiranja).

Prednosti se očituju i u slijedećem:

a) nova shema se vrlo brzo dobiva iz slične ranije nacrtane jer ju treba samo korigirati

b) moguće je kopiranje dijelova sheme (čest slučaj je da ima dva ili više identičnih ili vrlo sličnih dijelova postrojenja),

Instaliranje programa

Program SHEMA može se instalirati na večini računala. Uvjet instalacije je da se na tom tipuračunala može instalirati grafički paket TEMPLATE (a to znači računala sa minimalno 512 Kb i 32bitnom riječi te postojanju FORTRAN kompajlera na nivou FORTRANA 66).

Programski paket razvijen je uz korištenje TEMPLATE-a levela 5, a od specifičnih funkcijaprimjenjuje:

- rad sa segmentima,- pik segmentima,

- boje.

Program je moguće primjeniti na razne tipove grafičkih terminala i plotera, a u baznoj verzijipodržava grafičke terminale:

MEGATEK 1650, INFOGRAF

te plotere :

CALCOMP, ROLAND, PACKARD, TEKTRONIX, SEKONIC

OPIS RADA I KORI[TENJA

62

U daljnjem tekstu koristit će se slijedeći termini:

zaslon - dio grafičkog terminala na kome se projicira slika.

kursor - križić na zaslonu sinhroniziran sa palicom na tastaturi. Pritiskanjem dugmeta na vrhu palice programu se dostavlja podatak o poziciji križića.

menu - niz opcija na zaslonu koje je moguće odabrati sa kursorom.

upit - zahtjev za čitanje parametra.

Opis i sadržaj zaslona

U toku rada programa SHEMA zaslon grafičkog terminala je funkcionalno podijeljen u tri dijela:- gornji dio rezerviran za tablice simbola sa kojima se radi,- desni dio za funkcijske naredbe i parametre,- preostali, radni dio na kome se crta shema.

Postupak crtanja

Shema se crta tako da se kursor dovede u točku na radnom području, aktivira, dovede u sljedećutočku i aktivira. Taj slijed program realizira postavljanjem linije od prve do druge točke.Pomicanjem i aktiviranjem kursora na radnom području uvijek slijedi postavljanje linije odpredhodne do aktuelne točke. Taj slijed se prekida ako se aktivira neka funkcijska naredba iliodabere simbol.

Ako se odabere funkcijska naredba slijedi njeno izvršenje, a ako je odabran simbol, programpostavlja odabrani simbol na kraj posljednje nacrtane linije, vodeći pri tome računa o smjeru te linije(u istom smjeru crta se i simbol).

Kada je tako nacrtan simbol, pomicanjem i aktiviranjem kursora u slijedećoj točki, definira selinija koja ima početak u izlaznoj točki simbola, a kraj u odabranoj točki.

Tablice simbola

Program omogućava rad sa proizvoljnim brojem simbola koji su smješteni u gornji dio ekrana, po40 komada u jednoj tablici. Ostale tablice, ako ih ima, kreirane su nevidljive i moguće je pozvati bilokoju od njih u bilo kojem trenutku izvođenja programa. U tablici, svaki simbol je nacrtan u svompravokutniku tako da ga maksimalno popunjava, što znači da simboli u tablici nisu prikazaniproporcionalno jedan u odnosu na drugi.

Funkcijske naredbe

Funkcijske naredbe omogućavaju manipuliranje sa simbolima i tekstom, crtanje, kopiranje,brisanje dijela slike, promjenu parametara ....

Na raspolaganju su slijedeće funkcijske naredbe:

63

- POSTAVI- TEKST- PRAVOKUTNIK- KRUZNICA- UKLONI- IGNORIraj- KOPIRAnje- MOVE

- ZOOM- SLOJ- MREZA- IZMJENA- PARAMetri- MENU- TABLICA- KRAJ

Postavi

Funkcijska naredba "POSTAVI" omogućava pozicioniranje kursora,tj. započinjanje crtanja novogdijela crteža.

Postupak: - nakon izbora funkcijske naredbe, kursorom se odabere pozicija na radnom dijelu od koje želimo nastaviti crtanje.

Opaska: Nakon poziva većine funkcija program automatski poziva funkciju POSTAVI.

Tekst

Funkcijska naredba za ispisivanje teksta.

Postupak: - izborom ove funkcije na upit TEKST potrebno je upisati tekst koji želimo ispisati

- kursorom se odredi pozicija na kojoj želimo ispisati tekst - tekst se ispisuje ovisno o slijedećim parametrima :

- visina- kut u odnosu na os x- boja- referentna točka

Opaska: - dozvoljeno je koristiti sve znakove sa tastature osim :# i $. - ako se ne upiše niti jedan znak, tj. ako se pošalje prazna linija

podrazumijeva se zadnji ispisani tekst.

64

Pomicanjem i aktiviranjem kursora na drugim mjestima ima za posljedicu da se isti tekst ispisuje utim točkama.

Funkcija se prekida ako:

- odaberemo točku izvan radnog područja, - aktiviramo neku drugu funkcijsku naredbu.

Pravokutnik

Crtanje pravokutnika.

Postupak: - kursor se dovede na funkcijsku naredbu i aktivira. - kursor se dovede u jedan od uglova pravokutnika kojeg želimo

nacrtati i aktivira. - kursor se dovede u suprotni ugao pravokutnika i aktivira se.

Kružnica

Crtanje kružnice. Parametri koje je potrebno definirati su: središte i točka.

Postupak: - kursor se dovede na funkcijsku naredbu i aktivira - kursor se dovede u točku gdje želimo da bude središte i aktivira,

(program na tom mjestu privremeno nacrta kružić) - kursor se dovede u točku koja će biti na kružnici i aktivira se

Opaska: Uvijek je prva definirana točka središte. Zbog brzine crtanja kružnica se na zaslonu grafičkog terminala aproksimira pravilnim poligonom, a na

ploteru se crta kružnica.

Ukloni

Brisanje dijela slike.

Postupak : - nakon izbora funkcije na radnom području odredi se dio slike koji se želi obrisati tako što se kursorom odredi donji lijevi i gornji desni ugao

pravokutnika unutar kojeg se nalazi dio slike koji želimo obrisati.

Opaska : - obriše se samo onaj dio slike koji je u aktivnom sloju tj. funcija nema efekta na dijelu slike koji nije aktivan.

Ignoriraj

Funcija poništava zadnju aktivost - poziv simbola ili crtanje linije.

65

Opaska: - svaki puta kad se aktivira funkcija IGNORiraj poništi se posljednja važeća aktivnost. Nakon prvog poziva kompletno se obnovi stanje prije posljednje aktivnosti tj. postavi se kursor i kut dok se kod sljedećeg poziva automatski aktivira funkcija POSTAVI.

Kopiranje

Kopiranje dijela radnog područja.

Postupak: - kursor se dovede na funkciju i aktivira se, kursor se dovede u donji lijevi ugao zamišljenog pravokutnika sadržaj kojeg želimo kopirati i aktivira se,

- kursor se dovede u gornji desni ugao zamišljenog pravokutnika i aktivira. - kursorom se odabere referentna točka - kursor se dovede u točku u koju hoćemo postaviti referentnu točku i

aktivira se , tj. definira se vektor translacije .Opaska : - kopira se do prvih 300 elemenata u bloku

- kopira se sve ono što je prikazano na zaslonu i obuhvaćeno u bloku, tj. kopiraće se i dijelovi slike iz sloja koji nije trenutno aktivan ali je prikazan na zaslonu.

Move

Translacija dijela radnog područja.

Postupak: - kursor se dovede na funkciju i aktivira se, - kursor se dovede u donji lijevi ugao zamišljenog pravokutnika sadržaj

kojeg želimo kopirati i aktivira se, - kursor se dovede u gornji desni ugao zamišljenog pravokutnika i aktivira. - kursorom se odabere referentna točka - kursor se dovede u točku u koju hoćemo postaviti referentnu točku i

aktivira se.

Opaska : - translatira se do prvih 300 elemenata u bloku - translatira se sve ono što je prikazano na zaslonu i obuhvaćeno u

bloku, tj. translatiraće se i dijelovi slike iz sloja koji nije trenutnoaktivan ali je prikazan na zaslonu. Na taj način moguće je prebacivanjedijelova slike iz neaktivnog sloja u aktivni.

Zoom

Uvečavanje ili smanjivanje crteža ili dijela crteža.

Postupak: - kursor se dovede na funkciju "Z0OOM" i aktivira, - kursor se dovede u točku gdje želimo da bude centar i aktivira

66

- preko tastature ukuca se faktor za koji želimo uvećati ili umanjiti postojeću sliku.

Opaska: - faktor mora biti broj veći ili jednak nuli - ako je faktor manji od nule ignorirati će se - sa faktorom nula dobiva se inicijano stanje ,tj. osnovni format - faktorom većim od 1 slika se uvećava a manjim od 1 umanjuje i to uvijek u

odnosu na trenutno stanje - faktorom 1 dobiva se obnavljanje slike.

Menu

Funkcijska naredba "MENU" omogućava biranje tablice simbola. Svaki puta kada se aktivirafunkcijska naredba sa zaslona se ukloni postojeća, a dovede sljedeća tablica simbola.

Sloj

Omogućava rad sa slojevima crteža.

Postupak: - aktirajem funkcije dobije se menu :

OTVARANJEPOZIVANJEUKLANJANJE

OTVARANJE omogućava da sve ono što se dalje crta bude u tom sloju. Otvoriti se može potpuno novi sloj ili sloj koji je u tom trenutku neaktivan.

POZIVANJE omogućava da se na ekran pozove sloj koji je uklonjen sa ekrana funkcijom UKLANJANJE.

UKLANJANJE omogućava uklanjanje sloja sa ekrana. Moguće je ukloniti samo onaj sloj koji nije trenutno aktivan tj. nije otvoren.

Opaska: -moguće je raditi sa maksimalno 9 slojeva.Imena slojeva su brojevi od 1 do 9 -indikator stanja sloja nalazi se u gornjem lijevom uglu radnog područja a

sastoji se od brojeva od 1 do 9 u različitim bojama :

- CRVENA znači da je taj sloj upravo aktivan - ŽUTA sloj nije aktivan ali se nalazi na ekranu - ZELENA sloj postoji ali nije aktivan i ne nalazi se na ekranu

67

Izmjena

Omogućuje korekcije unutar omeđenog dijela sheme.

Postupak: - aktiviranjem funkcije "IZMJENA" dobiva se menu sa sljedećim funkcijama:

OBRISIUBACIVISINA TekstaBOJASPECifikacija MaterijalaRETURN

Obrisi

Funkcijska naredba "OBRISI" omogućava selektivno brisanje elemenata od kojih je sagrađenashema:

- simbola,- linija,- teksta.

Postupak: - kursor se dovede na funkciju "OBRISI" i aktivira se, - kursor se dovede na element slike koji želimo obrisati i aktivira, - obrisani element slike nestaje sa zaslona.

Opaska: - selektivno brisanje je moguće sve dok ne aktiviramo neku drugu funkcijsku naredbu.

Ubaci

Omogućava ubacivanje pojedinog simbola na ranije nacrtanu liniju i to u smjeru te linije i trenutnovažećom bojom simbola.

Postupak: - kursor se dovede na funkcijsku naredbu i aktivira - kursor se dovede na simbol koji želimo ubaciti i aktivira se, - kursor se dovede na liniju na koju želimo ubaciti simbol i aktivira se.

Opaska: Funkcija vrijedi sve dok se ne aktivira neka druga.

Boja

Izmjena boje linije, simbola ili teksta

68

Postupak : - na upit koju boju želimo, odgovori se ukucavanjem broja boje sa tastature, a zatim se kursorom bira element slike kojem želimo promijeniti boju.

Opaska: - kod promjene boje svi ostali parametri se ne mijenjaju.

Tip linije

Izmjena tipa linije

Postupak: - na upit TIP LINIJE ukuca se šifra linije a zatim kursorom biraju linije kojima želimo promijeniti tip.

Visina teksta

Izmjena visine teksta

Postupak : - na upit koju visina teksta želimo odgovori se ukucavanjem visine sa tastature, a zatim se kursorom bira tekst kojem želimo promijeniti visinu.

Opaska: Kod promjene visine teksta svi ostali parametri se ne mijenjaju.

Specifikacija materijala

Promjena ident. broja za odgovarajući simbol.

Postupak : - nakon što se kursorom odabere simbol kojem želimo promjeniti ident. broj stari ident. broj se ispiše na dnu ekrana i zahtjeva se upisivanje novog ident. broja.

Opaska : - ako ne želimo mijenjati ident.broj dovoljno je odgovoriti sa ENTER.

Return

Povrat u glavni menu.

Parametri

Na raspolaganju su slijedeći parametri:

- tip linije ( 0. ) - vis. teksta ( 5. ) - kut teksta ( 0. ) - format crteža ( 420 x 297 )

69

- specifikacija materijala ( NE ) - faktor ( 1. ) - preciznost rastera ( 5. ) - referentna točka teksta ( 22 ) - boja simbola ( 3. ) - boja teksta ( 7. ) - boja linije ( 1. )

U zagradama su navedene inicijalne vrijednosti parametara koje se postavljaju startanjemprograma.

Opaska : Sve parametre osim formata crteža moguće je vratiti na inicijalne vrijednosti funkcijom RESET.

Tip linije

Definira tip linije s kojom će se ubuduće crtati.

Tip linije:

0 - puna linija

1,2,3..9 - razni tipovi crtkane linije.

11,..,32 - specijani tipovi linija prema DIN 2481.

Inicijalni tip linije je puna linija (tip 0).

Visina teksta

Definira visinu slova teksta koji se ispisuje funkcijom text.

Inicijalna visina je 5 milimetara.

Kut teksta

Kut teksta u odnosu na pozitivni smjer osi x. Zadaje se u stupnjevima i može biti pozitivan inegativan.

Inicijalna vrijednost je 0 stupnjeva.

Format crteža

Definiranje formata crteža i smještanje slike u izabrani format. Format se može zadati kaostandardni (A5,A4,A3,A2,A0) ili nestandarni (u milimetrima), npr. 320, 128 .

70

Postupak: - aktivira se funkcija - upiše se format koji želimo - na zaslonu se pojavi pravokutnik čija veličina odgovara traženom formatu,a može se pomicati pomoću kursora kako bi se mogao pozicionirati u odnosu na crtež - pri povratku u glavni menu shema se ponovo iscrta ali na novom formatu.

Opaska: - ako se želi postaviti veći format potrebno je crtež prvo dovoljno umanjiti (pomoću funcije ZOOM) da bi se mogao postaviti pravokutnik koji odgovara novom formatu.

Specifikacija materijala

Postavlja mod u kojem se odmah, uz crtanje, generira i specifikacija materijala. Ako je ovajparametar postavljen na DA svaki puta kada se nacrta simbol, slijediti će upit "ident. broj" na kojitreba odgovoriti sa brojem od maksimano 10 znamenaka a koji će predstavljati identifikacijski brojupravo tog simbola.

Faktor

Skaliranje simbola. Faktor je pozitivan broj veći od nule. Nakon setiranja simboli se crtaju sasetiranim faktorom .

Inicijalna vrijednost je 1.

Preciznost

Definira raster kod crtanja. Odnosi se na točke. Npr. vrijednost 5. znači da bilo koje dvije različitetočke na crtežu nemogu biti bliže od 5 mm, to znači, kada sa kursorom odaberemo neku točku uradnom području njene koordinate se izračunaju i zamjene sa koordinatama najbliže točke na rasteru.Praktično, preciznost olakšava spajanje grana i ubacivanje na liniju.

Inicijalna vrijednost parametra je 5.

Referentna točka

Definira pozicioniranje teksta u odnosu na kursorom određenu točku. Parametar se sastoji od dvijeznamenke (1,2 ili 3), tako da prva znamenka označava pozicioniranje po pravcu pisanja, a drugapozicioniranje po visini teksta. Po pravcu tekst je moguće pozicionirati desno od točke (1), u sredini(2) ili lijevo (3), a po visini : dolje (1), u sredini (2) ili gore (3).

Npr. ako želimo da referentna točka bude u sredini i dolje treba stavit 21-2 je u sredini u smjeru pisanja, a 1 dolje u odnosu na visinu teksta.

Boja simbola

71

Definira se prema tablici u prilogu.Inicijalna boja simbola je žuta (šifra 3.).

Boja teksta

Definira se prema tablici u prilogu.Inicijalna boja teksta je bijela (šifra 7.).

Boja linije

Definira se prema tablici u prilogu.Inicijalna boja linije je crvena (šifra 1).

Reset

Resetira parametre na inicijalnu vrijednost.Opaska: Format crteža se ne resetira.

Return

Povratak u glavni menu.

Mreza

Funkcijska naredba "MREZA" omogućava postavljanje mreže na radno područje, te omogućavabolju orijentaciju kod crtanja.

Postupak: - kursor se dovede na funkcijsku naredbu i aktivira - odrede se suprotni uglovi područja koje želimo prekriti mrežom

Opaska: - paziti kod pozivanja mreže jer je udaljenost između točaka mreže jednaka preciznosti .

Tablica

Odabiranje simbola preko tastature.

Na upit programa unese se redni broj simbola. Funkcija se poništava ponovnim aktiviranjem istefunkcije.

72

Kraj

Završetak rada.

Postupak: - kursor se postavi na funkciju "KRAJ" i aktivira se.

Radni dio

Radni dio zaslona ostaje za prikaz formata crteža na kome se radi.

Inicijalni format je A3 (420 x 297).

Format može biti:

- standardni- nestandardni

Ako se želi standardni format upisuje se jedna od oznaka standardnog JUS formata:

A0, A1, A2, A3, A4 ILI A5

Traženi format prikaže se na radnom području tako da ga maksimalno popuni a da se zadovoljiomjer širine i visine.

Nestandardni format se zadaje u milimetrima, npr.

159, 245312.5, 174.83

PRILOG

KOD BOJA NA ZASLONU------- -------------------------------

1 crvena2 zelena

73

3 žuta4 plava5 ljubičasta6 svjetlo plava7 bijela

UPUTSTVO ZA KORI[TENJE PROGRAMA DEPTO

- PROGRAM ZA DEFINICIJU PROIZVODA, TEHNOLOGIJE I MATERIJALA-

- DEPTO verzija : 1.00 -

UVOD

Program DEPTO je dio programskog sistema ASUPIM (Automatizirani Sistem UpravljanjaProizvodnjom I Montažom), izrađenog na Strojarskom fakultetu u Slavonskom Brodu. Namijenjenje definiciji proizvoda, tehnologije i materijala, a izrađen je u obliku interaktivnih menua,maski zaunos podataka i ekranskih komentara, koji znatno olakšavaju korištenje programa. Program je uskopovezan s ostalim dijelovima programskog sistema ASUPIM u cilju dobivanja točnih podataka,potrebnih za kvalitetno upravljanje i praćenje proizvodnog ciklusa u tvornicama strojogradnje.

OPIS RADA I KORI[TENJA

Programu DEPTO se pristupa, kao dijelu programskog sistema ASUPIM, iz DOS-a naredbomASUPIM, ili kao samostalnom programu, naredbom DEPTO. Ako ga pokrećemo iz ASUPIM-adobijamo slijedeći ulazni menu:

74

u kojemu izabiremo opciju DEPTO i izbor potvrđujemo tipkom ENTER.Time se otvara glavni menu programa DEPTO :

Podaci o proizvodnom elementu

Izborom prve opcije PODACI O PROIZVODNOM ELEMENTU (Unos i promjena podataka oproizvodnom elementu, tehnologiji i materijalu) otvara se menu PODACI O PROIZVODNOMELEMENTU :

75

koji sadrži slijedeće opcije:

OPIS PROIZVODNOG ELEMENTA (Tehnički opis i ostali podaci o proizvod. elementu)PODACI O MATERIJALU (Podaci o materijalu od kojega se izrađuje proizvodni element)PODACI O TEHNOLOGIJI I ALATU(Podaci o alatima i tehnologiji izrade proiz. elementa)Unos i ispravka opisa proizvodnog elementa vrši se preko ulazne maske :

Pozicioniranje na pojedina ulazna polja vrši se pomoću kursorskih tipki, a neke posebne funkcijesu povezane sa navedenim funkcijskim tipkama. Većina ulaznih polja imaju kontrolu vrijednosti iopsega unešenog podatka, čime je postignuta svojevrsna verifikacija ulaznih podataka. Podatke oopisu proizvodnog elementa moguće je pregledati,unijeti ili korigirati i putem tabelarnog prikaza :

76

Slično ovome, vrši se i unos ostalih podataka (o materijalu, tehnologiji i alatu).

Podaci o strukturi proizvoda

Unos i izmjena podataka o strukturi proizvoda (strukturna sastavnica) izabire se iz glavnog menua.Moguće je analizirati strukturu samo onih proizvodnih elemenata, za koje je unešen opis .

Unos strukturne sastavnice vrši se pomoću gore prikazane ulazne maske, prema istim pravilimakoja vrijede i za unos opisa proizvodnog elementa.

77

Izvještaji i pregledi

Izborom ove opcije moguće je dobiti izlazne podatke u obliku unaprijed pripremljenih izlaznihdokumenata (sveobuhvatna sastavnica, sastavnica za proizvodnju, tehnološki prateći list,specifikacija materijala, specifikacija za nabavu, specifikacija za kooperaciju, radni nalog, popiscrteža i sl.) koji će se štampati na štampaču ili koji će biti proslijeđeni, kao polazna osnova za drugeprograme unutar programskog sistema ASUPIM.

INDUSTRIJSKI ROBOTI

UVOD

Povezivajući proizvodne procese i upravljajući istima, elektronička računala omogućavajuautomatizaciju industrije. Uz računala bitni su i industrijski roboti , koji rješavaju problemautomatizacije transporta. Računala i roboti povezani s obradnim strojevima i tehnološkimpostupcima čine tzv. programiranu automatizaciju, gdje se procesom proizvodnje upravlja pomoćuunutarnjeg programiranja (software). Takva rješenja omogućavaju jednostavnije mijenjanjetehnološkog procesa , što su i zahtjevi suvremenog tržišta. Iako se roboti upotrebljavaju u raznimpodručjima znanosti i tehnike (ortopedska pomagala, svemirska i podmorska istraživanja itd. )najvažnija je primjena u automatizaciji proizvodnje. To su mahom teški , opasni , prljavi i monotoniposlovi za koje se sve teže može osigurati radna snaga.

Naziv robot (prema slovačkom robota , teški rad ) prvi put je upotrijebio češki pisac K. Čapek1920 godine, u svojoj naučnofantastičnoj drami "Rossum's Universal Robots". 1961 godineamerikanac G. Deval je radi patentne zaštite u SAD-u prijavio uređaj koji bi se mogao smatratipretečom današnjeg industrijskog robota, (pod nazivom programirani prijenosnik dijelova ).

Izrazita je sličnost industrijskog robota sa ljudskom rukom ( tijelo, rame, šaka, prsti ). Međutimzglobovi čovjeka ne mogu se okretati za 360 0 , niti se mogu teleskopski izvlačiti. Iako ne postojiuniverzalna definicija robota, prema definiciji RIA (Robot Institute of America) industrijski robot jereprogramabilni, multifunkcionalni sistem projektiran za pokretanje materijala, dijelova, alata ilispecijalnih uređaja duž promjenljivih programskih kretanja koji vrše pri tom raznovrsne zadatke.

78

Mehaničku ruku pokreću motori u zglobovima, a njima upravljaju programirana računala. Zarazvoj industrijske robotike važan je robotski hardver (tj. mehanika, elektronika i ostali sastavnidijelovi robotskih instalacija te robotski sofver (tj. algoritmi upravljanja i specijalni robotski jezici ,koji predstavljaju bitne dijelove upravljanja robotima , njihov kvalitet često je presudan za kvalitetobavljanja zadatka ).

Industrijski robot se temelji na poznatim znanstvenim i tehničkim disciplinama.

1.uređaji koji prenose gibanje ( KINEMATIKA )

2.uređaji za pokretanje zglobova koji određuju narinute sile i momente ( DINAMIKA )

3.upravljački uređaji koji preko programa vode proces ( INFORMATIKA )

4. senzori položaja i brzine prihvatnice u povratnoj vezi ( SENZORIKA )

79

Tipičan primjer industrijskog robota

Kad su ova područja dosegla određeni stupanj razvoja , mogao se pojaviti industrijski robot udanašnjem obliku. Vrlo je teško postići točno pozicioniranje robotske ruke , te se zato uvodipovratna veza , gdje se pomoću prikladnih senzora (osjetila) mjere položaj i/ili brzina na krajevimačlanaka i taj se podatak vraća na ulaz. Kod upravljanja robotima preko povratnih veza, željeni sepoložaji zglobova zadaju preko računala. Računalo zadaje željene položaje upravljačkimpodsistemima za upravljanje pojedinim zglobovima. Na osnovu povratne veze ostvaruju se ulaznisignali koji pokreću izvršne organe i dovode zglobove u željene položaje. Da bi korisnik postaviohvataljku robota u željeni položaj zadavanjem položaja zglobova, mora u više iteracija pokušati daodredi odgovarajuće položaje zglobova. Dakle, potrebno je omogućiti direktno zadavanje željenepozicije i orijentacije prihvatnice, a da upravljački sistem automatski preračuna odgovarajućepoložaje zglobova. Naime upravljački sistem treba da iz zadanih vanjskih koordinata izračunaunutrašnje koordinate zglobova. To preračunavanje ostvaruju najčešće računala.

Većina suvremenih robota ima upravljačke sisteme koji omogućavaju direktno zadavanje vanjskihkoordinata.Potrebno je osigurati da upravljački sistem sam automatski riješava takve zadatke, tekorisnika osloboditi od problema planiranja trajektorija robota. Korisnik samo zadaje zadatak (npr.premjesti predmet s jednog mjesta na drugo i sl. ), a upravljački sistem sam planira sve pokreterobota. Automatsko planiranje trajektorija robota vrlo je važno za uključivanje robota u fleksibilnetehnološke sisteme, što je i zahtjev suvremene industrije.

Najjednostavniji senzor položaja je obični potenciometar pričvršćen na os motora koja zakrećeklizalo za kut j , a napon na izlazu je proporcionalan tom kutu tj.

U = k j

Kutna brzina osi motora mjeri se tahogeneratorom kao na kontrolnoj ploči automobila, napon naizlazu tahogeneratora proporcionalan je kutnoj brzini w tj.

U = k w

Potenciometar i tahogenerator su mjerni pretvarači. Takav signal se vraća na ulaz u programiranikontroler. Kontroler je na bazi mikroprocesora za izvršavanje logički upravljanih zadataka. U njemuse vrši usporedba stvarne, regulirane vrijednosti zakretnog kuta izražene pomoću napona U, teželjene nazivne vrijednosti izražene također pomoću napona U0 (upisana u program). Razlikanapona predstavlja regulacijsko odstupanje koje se pojačava u pojačalu i djeluje na DD-motor(direct drive) tj. motor bez zupčastog prijenosa . Uslijed povratne veze motor se vrti tako dugo dokne nestane razlika napona ( U - U0 ) , te se stvarni zakretni kut izjednači sa željenom , nazivnomvrijednošću.

80

Funkcionalna blok - shema industrijskog robota

PROGRAMIRANJE INDUSTRIJSKIH ROBOTA

Današnji industrijski roboti služe za izvršavanje niza zadataka različite složenosti, kao što suličenje, zavarivanje, opsluživanje uređaja i strojeva, kontrola kvalitete, pakovanje dijelova iproizvoda i sl. Mogućnost da se robot za relativno kratko vrijeme programira za izvršavanježeljenog zadatka, glavni je preduvjet za uvođenje robota u proizvodne sisteme.

Uobičajeni postupci programiranja robota su :

1. Ručno programiranje2. Direktno učenje robota3. Indirektno učenje robota4. Tekstualno programiranje

Ručno programiranje je vanjsko mehaničko povezivanje raznih elemenata koji utječu na radnesekvence robota (npr. pomoću graničnika).Koristi se samo ukoliko se vrh robotske ruke uvijekponovo vraća u samo nekoliko točaka radnog prostora. Takvo programiranje nije fleksibilno i nemapuno zajedničkog sa uobičajenim poimanjem programiranja.

Direktno učenje robota - programiranje se vrši namještanjem vrha robotske ruke. Operater vodi vrhrobotske ruke po zadanoj putanji i željenom brzinom, naravno uz otkočen zglobni mehanizamrobotske ruke. Na pojedinim točkama pomoću funkcionalne tipke na ručnoj programskoj kutijiupisuju se u memoriju računala položaj i brzina (vrijeme) vrha robotske ruke. Osnovna je primjena utehnologiji ličenja.

81

Indirektno učenje robota - najčešći oblik programiranja. Pomoću ručne programske kutije ilikontrolne ploče na računalu ,aktivira se gibanje pojedinih zglobova robotske ruke. Zadavanjeoperacija ostvaruje se pomoću funkcionalne tastature uređaja. Pri tom se u memoriju upisuju podacio položaju i brzini osi zglobova, tj. podaci koje registrira ugrađeni senzor položaja odnosno brzine,što omogućuje automatsko ponavljanje jednom zapamćenog programa. Takav se postupak označavakao " učenje robota ". Dok u radnom stanju " izvođenje " robot slijedi programske korake koji suranije pohranjeni u memoriji.

Najvažniji dio robotskog sistema je robotski kontroler. Njegov centralni dio je mikroračunalo ,koje omogućava upravljanje kretanjem manipulatora , obradu informacija dobijenih iz senzorskogsistema i upravljanjem priključenim periferijskim jedinicama. Rad robotskog kontrolera odvija seprema unaprijed pripremljenom programu tj. nizu instrukcija kojima se opisuju operacije koje trebada se izvrše tokom rada robota.

Tekstualno programiranje - programiranje u pravom smislu riječi. To je programiranje upotrebomspecijaliziranih programskih jezika (koji se temelje na nekom od programskih jezika ARMBASIC,RAPT ). Robotski programski jezici razlikuju se od standardnih programskih jezika jer imajuspecifične naredbe i strukturu podataka, kao što su opisivanje točaka u gibanju vrha robotske ruke,pravocrtne i kružne trajektorije, podaci o površini i prostoru gibanja, itd. Ovakav sustavprogramiranja je složeniji i skuplji , a zahtijeva i veću stručnost osoblja.

Upravljanje robotom

LABORATORIJSKE VJEŽBE

Povezivajući računalo preko određenog interface-a sa modelom robota, može se simulirati radindustrijskog robota (manipulatora) koji rješava problem automatizacije transporta u industriji.Ispravnost električnog spajanja robota može se provjeriti programskom simulacijom prije početkagibanja manipulatora. Programiranje je bazirano na indirektnom učenju robota ,a korisniku seneprestano na ekranu nudi određeni menu za izbor željenog posla. Program za upravljanje robotompisan je u gwbasicu.

82

Prilog :Listing glavnog programa i programa za učenje robota

83

84

Osnovni ekrani u programu za rad sa modelom robota

85

Literatura

1. V. Ferišak, V. Srića, S. Kliment, Ž. Panian, I. [koroOsnove informatike, Varaždin 1987.

2. RO IRCUpute za korištenje programa SHEMA, Slav. Brod 1988.

3. Microsoft CorporationMicrosoft FORTRAN Reference Manual, 1986.

86

4. Microsoft CorporationMicrosoft DOS Reference Manual, 1989.

5. M.Vukobratović,D.Stokić, N.Kirćanski, M.Kirćanski, D.Hristić, B.Karan Uvod u robotiku ,Beograd 1986,

6. T.[urina, J.Sikošek Programiranje industrijskog robota, Zagreb 1989.

7. Jupiter sistem - šesnaesta konferencija Zbornik radova, Cavtat, februar 1990.

Sadržaj

U V O D .....................................................................................................................1ELEKTRONIČKO RAČUNALO IBM PC i OPERATIVNI SISTEM MS DOS......2

POVEZIVANJE I UKLJUČIVANJE RAČUNALA......................................3OPERATIVNI SISTEM (DOS) .....................................................................4

STRUKTURA DOS-a ........................................................................5Startni zapis ............................................................................5ROM BIOS interface ..............................................................6DOS programski fajl...............................................................6Komandni procesor.................................................................6Eksterne naredbe.....................................................................7

POKRETANJE DOS-a (Start rač. i op.sistema DOS) ......................7HIJERARHIJSKA ORGANIZACIJA DOS-a....................................8

Vrste fajlova................................................................................................10Oznake uređaja................................................................................................11

87

NAREDBE DOS-a........................................................................................................... 11

Podjela naredbi DOS-a po načinu upotrebe................................................................................................ 12

PODJELA NAREDBI MS-DOS-a........................................................................................................... 12

1.Naredbe za rad sa diskovima................................................................................................ 132.Naredbe za rad sa datotekama................................................................................................ 153.Naredbe za rad sa subdirektorijima................................................................................................ 174.Naredbe za postavljanje parametara sistema................................................................................................ 185.Naredbe za rad sa batch datotekama................................................................................................ 216.Ostale naredbe................................................................................................ 227.Redirekcija standardnog ulaza i izlaza................................................................................................ 23

DOS filteri.................................................................................... 24

KOMUNIKACIJA ČOVJEKA I RAČUNALA................................................................................................................................... 25

PROGRAMSKI JEZICI....................................................................................................................... 25

Strojni jezik........................................................................................................... 25Simbolički jezici........................................................................................................... 26

88

Asembler................................................................................................26C................................................................................................26dBASE (Clipper)................................................................................................26FORTRAN................................................................................................26

PROGRAMIRANJE I ALGORITMI........................................................................................................................27

Faze programiranja............................................................................................................27

Blok dijagram................................................................................................28Proces prevođenja programa................................................................................................29

Kriterij za ocjenu kvalitete programa............................................................................................................30

OSNOVE PROGRAMSKOG JEZIKA FORTRAN........................................................................................................................31

Osnovne karakteristike............................................................................................................31Osnovni tipovi podataka............................................................................................................31Izrazi i naredbe............................................................................................................36

Aritmetički izrazi................................................................................................36Znakovni izrazi................................................................................................37

89

Izrazi uspoređivanja................................................................................................ 37Logički izrazi................................................................................................ 37Vrste naredbi................................................................................................ 38

Kontrola toka programa........................................................................................................... 39Ulazno/izlazne naredbe i formatiranje........................................................................................................... 42Programi, potprogrami i funkcije........................................................................................................... 45

Glavni program................................................................................................ 45Potprogrami................................................................................................ 45Funkcije................................................................................................ 46

Riješeni zadaci........................................................................................................... 49

UPUTSTVO ZA KORI[TENJE PROGRAMA IBM EDITOR................................................................................................................................... 55

UVOD....................................................................................................................... 55OPIS RADA I KORI[TENJA....................................................................................................................... 55

S > Select Files for Edit (Odabir fajla za editiranje)........................................................................................................... 56D > Display Directory (Prikaz sadržaja direktorija)........................................................................................................... 57

90

E > Begin Editing (Početak editiranja)............................................................................................................57P > Change Profile Options............................................................................................................58Edit ekran (Obrada tekst fajla)............................................................................................................59Opis funkcija funkcijskih tipki............................................................................................................60

UPUTSTVO ZA KORI[TENJE PROGRAMA SHEMA....................................................................................................................................61

UVOD........................................................................................................................61

Instaliranje programa............................................................................................................62

OPIS RADA I KORI[TENJA........................................................................................................................62

Opis i sadržaj zaslona............................................................................................................62Postupak crtanja............................................................................................................63Tablice simbola............................................................................................................63Funkcijske naredbe............................................................................................................63

Postavi................................................................................................64Tekst................................................................................................64Pravokutnik................................................................................................64

91

Kružnica................................................................................................ 65Ukloni................................................................................................ 65Ignoriraj................................................................................................ 65Kopiranje................................................................................................ 65Move................................................................................................ 66Zoom................................................................................................ 66Menu................................................................................................ 67Sloj................................................................................................ 67Izmjena................................................................................................ 67Obrisi................................................................................................ 68Ubaci................................................................................................ 68Boja................................................................................................ 68Tip linije................................................................................................ 68Visina teksta................................................................................................ 69Specifikacija materijala................................................................................................ 69

92

Return................................................................................................69Parametri................................................................................................69Tip linije................................................................................................70Visina teksta................................................................................................70Kut teksta................................................................................................70Format crteža................................................................................................70Specifikacija materijala................................................................................................71Faktor................................................................................................71Preciznost................................................................................................71Referentna točka................................................................................................71Boja simbola................................................................................................71Boja teksta................................................................................................71Boja linije................................................................................................72Reset................................................................................................72Return................................................................................................72

93

Mreza................................................................................................ 72Tablica................................................................................................ 72Kraj................................................................................................ 72

Radni dio........................................................................................................... 73PRILOG........................................................................................................... 73

UPUTSTVO ZA KORI[TENJE PROGRAMA DEPTO................................................................................................................................... 74

UVOD....................................................................................................................... 74OPIS RADA I KORI[TENJA....................................................................................................................... 74

Podaci o proizvodnom elementu........................................................................................................... 75Podaci o strukturi proizvoda........................................................................................................... 77Izvještaji i pregledi........................................................................................................... 77

INDUSTRIJSKI ROBOTI................................................................................................................................... 78

UVOD....................................................................................................................... 78PROGRAMIRANJE INDUSTRIJSKIH ROBOTA....................................................................................................................... 81LABORATORIJSKE VJEŽBE....................................................................................................................... 82

94

Literatura....................................................................................................................................86Sadržaj....................................................................................................................................87