KAYITLI İSTİHDAM İÇİN ORTAK FAYDA; DİYALOG …...Diğer taraftan, her ne kadar son yıllarda kayıt dışı istihdam önemli ölçüde azalmış ve istihdamdaki her iki kişiden

KAYITLI İSTİHDAM İÇİN ORTAK FAYDA;DİYALOG ve İŞBİRLİĞİ

İSTİHDAM ARAŞTIRMALARIİSTİHDAM PİYASASI DÜZENLEMELERİ

2017

İSTİHDAM ARAŞTIRMALARI - İstihdam Piyasası Düzenlemeleri

Kayıtlı İstihdam İçin Ortak Fayda; Diyalog ve İşbirliği Projesi - Masabaşı ve saha araştırmaları - 2017ii

Samsun Ticaret ve Sanayi Odası olarak üyelerimizin ve bölgemizin ihti-yaçları doğrultusunda politikalar üreterek, sınai, ticari ve sosyal bakımdanülke kalkınmasına destek olmak misyonu doğrultusunda çalışmalarımızı yö-netiyoruz. Bu anlayışa ithafen uyguladığımız projelerden bir tanesi de sosyalpaydaşlar arasında sağlıklı diyalog ve işbirliği mekanizmalarını geliştirerek,kalkınmanın birincil şartı olan ekonominin ve istihdamın kayıtlı olan kesiminigüçlendirmek, kayıtdışı kesimi küçültmeyi hedefleyen “Kayıtlı İstihdam içinOrtak Fayda; Diyalog ve İşbirliği Projesi”

Kayıtdışılık ülkemizin sosyal, kültürel ekonomik gelişimi bağlamındaönündeki en büyük engel. Üstelik bu sorunun çözümü noktasında kaybet-tiğimiz her bir an, ülkemizin geleceği çocuklarımızın omuzlarında bir kam-bur gibi ağırlaşmakta. Tam da bu nedenle bu sorun hepimizin ve çözümühepimizi ilgilendiriyor. Bu çok yönlü ve çok taraflı meselenin çözümü nokta-sında bu proje çerçevesinde büyük gayret sarfettik. Samsun, Çorum, Tokatve Amasya illerini kapsayan TR83 bölgesine ilişkin olarak istihdam araştır-malarını gerçekleştirdik. Bu kapsamda istihdam piyasasının bölgedeki mev-cut durumunu, kayıtdışılık oran ve etkilerini, sistemdeki sorunları, ihtiyaçları,tarafların bakış açılarını ve yeni önerileri içeren araştırmalarını içeren 4 araş-tırmayı tamamladık.

Oldukça titizlikle gerçekleştirilen ön hazırlık ve uygulama sürecinde TR83Bölgesi illerinden rassal örneklem yöntemiyle seçilen 456 hane halkına 46 so-ruluk anket uygulanarak Hanehalkı Araştırmasını ve yine aynı bölge ille-rinden seçilen 400 firmaya 34 sorudan oluşan anket uygulanarak Sektörelve Sektörlerarası Analizler Raporu hazırlanmıştır.ö

ns

öz


Kayıtlı İstihdam İçin Ortak Fayda; Diyalog ve İşbirliği Projesi - Masabaşı ve saha araştırmaları - 2017 iii

Saha araştırmalarını tamamlayıcı mahiyette olmak üzere lite-ratür taraması yapılarak istihdam piyasasını düzenleyen mevzua-tın, Sosyal Güvenlik Sisteminin, Mali sistemin ve devlet teşvik vedestekleri gibi ilgili diğer düzenlemelerin mevcut durumu, sorun-lar, ihtiyaçlar ve yapılabilecekler ile ilgili bilgileri içeren İstihdamPiyasası Düzenlemeleri,

Kayıt dışı istihdamın azaltılmasına yönelik yenilikçi yaklaşımları,ilgili kuruluşlar ve sosyal paydaşlar arasında yerel ve sektörel bazdadaha iyi koordinasyon geliştirilebilmesi için model ve ağ geliştir-meye yönelik önerilerin ele alındığı Yeni Modeller ve Önerilerraporlarını hazırladık.

Kayıtdışılığın önlenmesi toplumun tüm kesiminin işbirliği ha-linde çözüme kavuşturulabilecek bir sorun olduğundan bu alandayapılacak çok fazla çalışma, geliştirilebilecek çok fazla proje ol-duğuna inanıyorum. Hazırlamış olduğumuz tüm bu çalışmalarınkayıtdışılığın azaltılması noktasında yeni çalışmalara referans ol-masını diliyor, kayıtdışılığın azaltılması ve geleceğimizin sırtındakibu kamburun kaldırılmasına katkı veren herkese şükranlarımı su-nuyorum.

Salih Zeki MURZİOĞLUSamsun Ticaret ve Sanayi Odası Yönetim Kurulu BaşkanıTürkiye Odalar ve Borsalar Birliği Yönetim Kurulu Üyesi


Kayıtlı İstihdam İçin Ortak Fayda; Diyalog ve İşbirliği Projesi - Masabaşı ve saha araştırmaları - 2017iv

bi

lg

i


Kayıtlı İstihdam İçin Ortak Fayda; Diyalog ve İşbirliği Projesi - Masabaşı ve saha araştırmaları - 2017 v

Kayıtlı İstihdam İçin Ortak Fayda;Diyalog ve İşbirliği Projesi Program Adı : Kayıtlı İstihdamın Teşviki II Hibe Programı Sözleşme Makamı : Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı AB ve

Mali Yardımlar Dairesi BaşkanlığıFaydalanıcı Kurum : Sosyal Güvenlik KurumuProjenin Kapsadığı Bölge : TR83 ( Amasya, Çorum, Samsun, Tokat) Proje Ortakları : Orta Karadeniz Kalkınma AjansıProje İştirakçisi : Samsun İŞKURProje Bütçesi : 236.460 Euro AB Katkısı : 211.733,28 Euro / % 89,56Kurum Katkısı (Eş Finansman) : 24.727 Euro Proje Başlangıç Tarihi : 1 TEMMUZ 2016Süresi : 15 Ay


Kayıtlı İstihdam İçin Ortak Fayda; Diyalog ve İşbirliği Projesi - Masabaşı ve saha araştırmaları - 2017vi

Genel Hedef

Sosyal paydaşlar arasında sağlıklı diyalog ve işbirliği mekanizmalarını geliştirerek, kalkınmanın birin-cil şartı olan ekonominin ve istihdamın kayıtlı olan kesimini güçlendirmek, kayıt dışı kesimi küçültmek.

Özel Amaçlar

1- Kayıtlı istihdamın bölge düzeyinde arttırılmasına katkı sağlamak, 2- Bölgede kayıtlı İstihdam ile ilgili farkındalık ve bilinç düzeyini yüzde 10 artırmak, 3- İstihdam ile ilgili bölgesel düzeyde masabaşı- saha araştırmaları gerçekleştirmek, 4- İstihdam çalıştayları (5) ve İstihdam Buluşmaları ile kayıtlı istihdam yerel ağını oluşturmak, 5- Sosyal taraflara eğitimler vermek (5 farklı alanda- toplam 14 defa- 350 kişiye), 6- İstihdam ile ilgili 5 farklı yayın çıkarmak ve dağıtmak, 7- İstihdam ödülleriyle kayıtlı kesimi teşvik etmek.

Sonuçlar

• Kayıtlı istihdam bölge düzeyinde artması • Bölgede kayıtlı İstihdam ile ilgili farkındalık ve bilinç düzeyinin yüzde 10 artması • İstihdam ile ilgili bölgesel düzeyde 4 adet masa başı- saha araştırması• İstihdam çalıştayları (5) ve İstihdam Fuarları (2) ile kayıtlı istihdam yerel ağı oluşturulması • Sosyal taraflara eğitimler verildi (5 farklı alanda- toplam 12 defa- 350 kişiye)• İstihdam ile ilgili 5 farklı yayın hazırlanması ve taraflara dağıtılması• İstihdam ödülleriyle (2) kayıtlı kesim teşvik edildi


Kayıtlı İstihdam İçin Ortak Fayda; Diyalog ve İşbirliği Projesi - Masabaşı ve saha araştırmaları - 2017 vii

Nihai Faydalanıcılar

• Çalışanlar, • KOBİ’ler • İşsizler• Öğrenciler• Kadınlar • Gençler• Kamu ve yerel yönetim • Sivil Toplum Kuruluşları

Proje Faaliyetleri:

1. Proje Ekibinin Atanması2. Proje Mekanının Tefrişi3. Proje Koordinasyon Toplantıları 4. Masabaşı ve Saha Araştırmaları 5. Farkındalık Artırma Faaliyetleri6. Eğitim ve Bilinçlendirme Faaliyetleri 7. Ağ Oluşturma Faaliyetleri 8. Yayınların Dağıtımı 9.Raporlama.


Kayıtlı İstihdam İçin Ortak Fayda; Diyalog ve İşbirliği Projesi - Masabaşı ve saha araştırmaları - 2017viii

İçindekiler

1. GİRİŞ ..................................................................................................................................................................1

2. KAYIT DIŞI İSTİHDAMA ETKİ EDEN FAKTÖRLER .........................................................................................5

2.1. Arz Yönlü Faktörler ...................................................................................................................................6

2.2. Talep Yönlü Faktörler ................................................................................................................................9

2.3. Dışsal Faktörler .......................................................................................................................................13

3. SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN MEVCUT DURUMU ..............................................................................15

3.1. Dünyada Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Gelişimi .....................................................................................15

3.2. Türkiye Sosyal Güvenlik Sisteminin Genel Karakteristiği..........................................................................16

3.3. Sosyal Güvenlik Sisteminin İşleyişi ve Genel Görünümü..........................................................................17

3.4. Sosyal Güvenlik Sisteminde Güvence Altına Alınan Riskler.....................................................................22

3.5. Sosyal Güvenlik Sistemi – Kayıt Dışı İstihdam İlişkisi ................................................................................25

4. EKSİK KAZANÇ BİLDİRİMİ ............................................................................................................................26

4.1. Kavramsal Çerçeve .................................................................................................................................26

4.2. Eksik Kazanç Bildiriminin Nedenleri ........................................................................................................27

4.2.1. İşveren Açısından ..........................................................................................................................27

4.2.2. İşçi Açısından ................................................................................................................................30

4.3. Eksik Kazanç Bildiriminin Türkiye’deki Boyutları .....................................................................................31

5. KAYIT DIŞI İSTİHDAMLA MÜCADELEDE SİGORTA PRİM TEŞVİKLERİ.....................................................36

6. SONUÇ ............................................................................................................................................................42

KAYNAKÇA.........................................................................................................................................................44


Kayıtlı İstihdam İçin Ortak Fayda; Diyalog ve İşbirliği Projesi - Masabaşı ve saha araştırmaları - 2017 ix

Tablo ve Kutular

Tablo 1. Türkiye İşgücü Piyasasında Kayıt Dışı İstihdamın Boyutları, 2005 - 2016 (Yüzde) .....................................5

Tablo 2. OECD Ülkelerinde Eşi Çalışmayan İki Çocuk Sahibi Ücretliler Üzerindeki Vergi Yükü (Yüzde)................13

Tablo 3. OECD Ülkelerinde İşgücü Piyasası Katılığı ..............................................................................................15

Tablo 4. Sosyal Güvenlik Kapsamı........................................................................................................................21

Tablo 5. Sosyal Güvenlik Kurumunun Gelir ve Gider Dengesi .............................................................................23

Tablo 6. Sosyal Yardım Türleri...............................................................................................................................24

Tablo 7. Sigorta Kolları ve Sağlanan Yardımlar ....................................................................................................26

Tablo 8. Prime Esas Kazancın Alt ve Üst Sınırından Bildirim Yapılması Halinde Aylık İşveren Maliyeti

ve Net Ücret, TL (2017)..........................................................................................................................33

Tablo 9. Sektörlere Göre Eksik Kazanç Bildirimi ve Eksik Kazanç Bildirimi Nedeniyle SGK’nın

Yıllık Tahmini Prim Kaybı, Karadeniz – Kabakçı Karadeniz (2014) .........................................................37

Tablo 10. Sigorta Prim Oranları ...........................................................................................................................44

Tablo 11. Sigorta Prim Teşvikleri...........................................................................................................................44

Kutu 1. Kayıt Dışı İstihdamın, Kayıt Dışı Çalışan Birey Açısından Dezavantajları ..................................................10

Kutu 2. Eksik Bildirim ile İlgili Olarak ALO 170 Şikayet Hattına Gelen Çağrılardan Örnekler ...............................42


Kayıtlı İstihdam İçin Ortak Fayda; Diyalog ve İşbirliği Projesi - Masabaşı ve saha araştırmaları - 2017x

Kısaltmalar

OECD : Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü

TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu

ASPB : Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı

TİSK : Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu

SGK : Sosyal Güvenlik Kurumu

MEKSA : Mesleki Eğitim ve Küçük Sanayi Destekleme Vakfı

ILO : Uluslararası Çalışma Örgütü

AGİ : Asgari Geçim İndirimi

HHİGA : Hane Halkı İşgücü Anketi


Kayıtlı İstihdam İçin Ortak Fayda; Diyalog ve İşbirliği Projesi - Masabaşı ve saha araştırmaları - 2017 1

1. GİRİŞ

Kayıt dışı istihdam, işgücü piyasaları açısından çok boyutlu sonuçları olan bir sorundur. Kayıt dışı is-

tihdam, yasal olmayan üretim faaliyetleri içerisinde bulunan ancak faaliyetleri kamunun kayıtlarında bu-

lunmayan, vergisel ve zorunlu sosyal güvenlik yükümlülüklerinden kaçınarak ve çalışma hayatındaki

mevcut hukuki mevzuata uyulmaksızın işverenlerin kayıt dışı işçi çalıştırması veya kişilerin kendi nam ve

hesabına kayıt dışı çalışması (Lordoğlu – Törüner – Özkaplan, 2000: 123) şeklinde tanımlanabilir.

Tanımdan da görüldüğü üzere, kayıt dışı istihdamın iki boyutu söz konusudur. İlk olarak, işverenler

çeşitli gerekçelerle kayıt dışı işçi çalıştırmakta; bu anlamda, çalışanlarını ilgili kurumlara ya hiç bildirme-

mekte ya da çalışanların prime esas kazançlarını eksik bildirmektedirler. İkinci olarak ise kendi nam ve

hesabına çalışanlar, söz konusu çalışmalarını ilgili kurumlara hiç bildirmemekte veya elde ettikleri ka-

zançları eksik bildirmektedirler.

Kayıt dışı istihdam içinde yer alanları aşağıdaki şekilde sınıflandırmak mümkündür (TİSK, 2003: 7):

• İki veya daha çok işte çalışanlar,

• Deneme süresince kayıt dışı çalıştırılanlar,

• Yarı zamanlı çalışanlar,

• Kadın işçiler,

• Emekliler,

• Yabancı işçiler,

• İşsizlik aylığı alan ancak aynı zamanda kayıt dışı çalışanlar,

• Kayıt dışı çalışan çocuk, dul ve yetimler,

• Serbest çalışanlar.

Kayıt dışı istihdam hem kayıt dışı ekonominin önemli bir yansıması, hem de sosyal yaşamın kilit un-

suru olan sosyal korumanın istihdam boyutunun ana unsurudur. Türkiye işgücü piyasasında da temel

sorun alanlarından biri, kayıt dışı istihdamdır. Türkiye’de çalışan her üç kişiden biri kayıt dışı çalışmakta

ve bu durum çoğunlukla bir seçimden çok, kayıtlı istihdam imkânlarındaki daralmaya bağlı olarak adeta

bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır.


Kayıtlı İstihdam İçin Ortak Fayda; Diyalog ve İşbirliği Projesi - Masabaşı ve saha araştırmaları - 20172

İstihdamın merkeze yerleştirildiği sosyal koruma anlayışı günümüzde değişmeye başlamış ve istih-

damın zor bulunur bir meta haline gelmesi sonucu bu yaklaşımdan geri adımlar atılmıştır. Ancak bu de-

ğişim, ülkelerin refah rejimleri ile paralel bir gelişime sahiptir. Refah rejimleri gelişmiş olan ülkeler, bireyin

istihdamına dayalı olmayan, bireylerin ve ailelerin normal ve sosyal olarak kabul edilebilir bir yaşam stan-

dardını piyasadaki performanslarından bağımsız olarak sürdürebildikleri alanın (Bambra, 2005: 200) de

– commodification geniş olduğu bir yapı inşa etmişlerdir. Bu yapı içerisinde bireyler, istihdam edilmese-

ler dahi belirli bir yaşam standardını sürdürebilmektedirler. Ancak Türkiye gibi karma refah rejimini be-

nimsemiş ülkelerde hem ücret seviyesi düşük, hem de sosyal koruma istihdam odaklıdır. Bu durum

sonucu hem çalışan yoksullar, hem de çok düşük bir ücret seviyesinde dahi çalışmak zorunda kalan, sos-

yal güvenlik şemsiyesinin dışında yer alan ve dolayısıyla sosyal koruma imkanlarından yararlanamayan

bir kitle söz konusudur.

Kayıt dışı istihdam edilen bireyler, toplumsal hayata katılımlarının sınırlı ve gelir seviyelerinin de düşük

olması nedeniyle yoksulluk ile yüz yüze kalmaktadırlar. Başka bir ifadeyle, işgücü piyasasında emeğini

arz eden kişilerin SGK’ya hiç bildirilmemesi veya eksik bildirilmesi durumu, söz konusu kişiler ve aileleri

açısından sosyal güvencesizliğe ve yoksulluğa neden olmaktadır. Diğer taraftan, kayıt dışı istihdam, temel

gelir kaynağı işçi, işveren, memur ve bağımsız çalışanlardan toplanan sosyal güvenlik primleri olan Sos-

yal Güvenlik Kurumunun kayba uğramasına da yol açmaktadır. Bütün bu yönleri dolayısıyla kayıt dışı is-

tihdam, işgücü piyasası açısından oldukça önemli bir sorundur ve kayıt dışı ekonomiden bağımsız olarak

ele alınıp, spesifik politika önerilerinin geliştirilmesi gereken bir alandır. Bununla birlikte, kayıt dışı istih-

damın azaltılmasına yönelik olarak ortaya konulacak politikalar, kayıt dışı ekonominin belirli bir oranda

azalmasını ve daha da önemlisi sosyal hayata yansımalarının önüne geçilmesini sağlayacaktır. Tüm bu

nedenlerle, kayıt dışı istihdam tamamen ortadan kaldırılıncaya kadar kayıtlı istihdamı teşvik edecek ted-

birlerin alınması ve yapısal çözümler üretmeye devam edilmesi gerekmektedir.

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), kayıt dışı istihdamı Hanehalkı İşgücü Anketi aracılığıyla ölçmekte-

dir. Kayıt dışı istihdamın herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna bağlı olmadan çalışma ya da çalıştırma

olarak tanımlandığı Hanehalkı İşgücü Anketi sonuçlarına göre; 2005 yılı sonrasında Türkiye’de kayıt dışı

istihdam önemli ölçüde azalmıştır. 2005 yılında yüzde 48.2 olan kayıt dışı istihdam oranının 2015 yılı iti-

barıyla yüzde 33.6’ya gerilemiş olduğu görülmektedir. Söz konusu dönemde yeni işler, daha çok kayıtlı



sektörlerde yaratılmış ve ücretli çalışan kesimde kayıt dışı istihdam oranı gerilemiştir. Bu durumun arka

planında, istihdamın ortalama eğitim düzeyinin artması, istihdam artışının kayıt dışılığın göreli olarak

daha düşük olduğu hizmet ve sanayi kesimlerinde yoğunlaşması, ücret dışı işgücü maliyetlerini aşağıya

çeken çeşitli sigorta primi teşvikleri ve denetimlerin sıkılaştırılması bulunmaktadır.

Diğer taraftan, her ne kadar son yıllarda kayıt dışı istihdam önemli ölçüde azalmış ve istihdamdaki

her iki kişiden birinin kayıt dışı çalıştığı dönemler geride kalmış olsa da, Türkiye işgücü piyasasında kayıt

dışı istihdam oranı hala yüksektir. TÜİK tarafından açıklanan en güncel veri olan 2016 yılı Ekim ayı iti-

barıyla Türkiye işgücü piyasasındaki kayıt dışı istihdam oranı yüzde 33.9 düzeyindedir. Çalışan her 3 ki-

şiden birinin kayıt dışılık içinde yer alması, kayıt dışı istihdamın Türkiye işgücü piyasasının başlıca sorun

alanları arasında olmaya devam edeceğini göstermektedir.

Tablo 1. Türkiye İşgücü Piyasasında Kayıt Dışı İstihdamın Boyutları, 2005 - 2016 (Yüzde)

Yıllar Toplam Kadın Erkek Tarım Tarım Dışı

2005 48.2 65.0 42.4 88.2 34.3

2006 47.0 63.0 41.4 87.8 34.1

2007 45.4 60.7 40.1 88.1 32.3

2008 43.5 58.4 38.1 87.8 29.8

2009 43.8 58.4 38.3 85.7 30.1

2010 43.3 58.5 37.2 85.5 29.1

2011 42.1 57.8 35.6 83.9 27.8

2012 39.0 54.2 32.7 83.6 24.5

2013 36.7 52.0 30.2 83.3 22.4

2014 35.0 48.4 29.3 82.3 22.3

2015 33.6 43.3 28.2 81.2 21.2

20161 33.9 44.2 29.3 82.8 22.0

Kaynak: TÜİK, Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları: Esas İşlerinden Dolayı Herhangi Bir Sosyal Güvenlik Kuruluşuna

Kayıtlı Olmayanlar, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1007, (Erişim: 03.02.2017).

12016 yılına ilişkin en güncel veri Ekim ayıdır.



Türkiye işgücü piyasasındaki kayıt dışı istihdam profili incelendiğinde, daha yüksek kayıt dışılık riski

taşıyan işgücü aşağıdaki şekilde kategorize edilebilir2:

• Kayıt dışı istihdam eğilimi, erkeklere (yüzde 29.3) oranla kadınlarda (yüzde 44.2) daha yüksektir.

• Kayıt dışı istihdam eğilimi, tarım dışı sektörlere (yüzde 22) kıyasla tarım sektöründe (yüzde 82.8)

oldukça yüksektir. Bu anlamda, tarım sektöründe çalışan her 10 kişiden sekizi kayıt dışı

çalışmaktadır.

• Kayıt dışı istihdamın sektörel dağılımının alt detaylarına bakıldığında, tarım sektöründen sonra

kayıt dışı istihdamın en yüksek olduğu sektörün inşaat olduğu görülmektedir. Buna karşılık, en

düşük kayıt dışı istihdam oranı sanayi sektöründedir.

• Kayıt dışı istihdam edilenlerin işteki durumları açısından dağılımlarına bakıldığında, en yüksek payın

olduğu görülmektedir. Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli olarak kayıt dışı çalışanların toplam kayıt dışı

istihdam içindeki payı yüzde 37.6; kendi hesabına çalışanların payı yüzde 30.3 ve ücretsiz aile

işçisi olarak çalışanların payı da yüzde 29.9’dur.

• Kayıt dışı istihdam eğilimi, eğitimli işgücüne oranla eğitim düzeyi düşük işgücü arasında daha

yüksektir. Bu bağlamda, kayıt dışı istihdam içinde lise altı eğitim düzeyine sahip olanların payı

yüzde 84 iken, aynı oran lise veya daha yüksek eğitim derecelerini tamamlayanlar için yüzde 16

seviyesindedir. Eğitim düzeyleri itibarıyla kayıt dışı istihdamın en düşük olduğu grup

yükseköğretim mezunlarıdır.

• Kayıt dışı istihdam eğilim, küçük ölçekli firmalarda daha yüksektir. 10 ve daha az sayıda kişinin

çalıştığı işyerlerinde kayıt dışı istihdam oranı yüzde 91’dir. Buna göre, kayıt dışı çalışan her 10

kişiden 9’u 10 ve daha az sayıda çalışanı olan küçük ölçekli işletmelerde istihdam edilmektedir.

Bu çalışmada, öncelikle kayıt dışı istihdamın boyutları ile kayıt dışı istihdamın bireysel, ekonomik ve

toplumsal sonuçları üzerinde durulacaktır. Bunun sonrasında, sosyal güvenlik sisteminin mevcut yapısı

değerlendirilecek ve Türkiye’deki kayıt dışı istihdamın önemli bir boyutunu oluşturan eksik kazanç bil-

dirimi özel olarak ele alınacaktır. Son olarak, son yıllarda Türkiye işgücü piyasasındaki deneyimlerden

hareketle kayıtlı istihdamın teşviki açısından işverenlere verilen istihdam destek, teşvik ve destekleri in-

celenecektir.

22016 yılına Ekim ayı verileri kullanılmıştır.



2. KAYIT DIŞI İSTİHDAMA ETKİ EDEN FAKTÖRLER

Kayıt dışı istihdam birçok unsurun birleşmesiyle ortaya çıkan ve kayıt dışı çalışan bireyi ve ailesini, eko-

nomiyi ve toplumun bütününü etkileyen sonuçlara neden olan dinamik bir süreçtir. Bu yüzden kayıt dışı

istihdama etki eden çok sayıda faktör söz konusudur. Çalışmanın bu bölümünde kayıt dışı istihdama etki

eden faktörler üzerinde durulacaktır.

Literatürde kayıt dışı istihdamın nedenleri üzerine odaklanan araştırmalardan elde edilen bulgular

doğrultusunda, kayıt dışı istihdama etki eden faktörler 3 başlık altında toplanabilir (SGK, 2016: 40):

• Arz yönlü faktörler

o Genç işgücünde iş tecrübesinin düşük olması nedeniyle işgücü piyasasına girişte kayıt dışı

istihdamın bir basamak olarak görülmesi

o Emeklilik

o İşgücünün eğitim ve dolayısıyla nitelik düzeyinin düşük olması

o Gelir yetersizliği/yoksulluk

o Sosyal güvenlik sistemi ve sigortalılığa ilişkin bilgisizlik

o Gelecek vizyonunun düşük olması nedeniyle sosyal güvenlik sistemine gereğinden az

değer biçmek

o İşsizlik baskısı

• Talep yönlü faktörler

o Maliyet baskısı (İşverenlerin işçilik maliyetlerine ilişkin algısı)

o Piyasa koşulları (İşgücü piyasasının katılığı)

o İşletme büyüklüğü

o Verimliliğe ilişkin sorunlar

o İstihdam teşvikleri konusunda yeterince bilgi sahibi olmama

o Suç ekonomisine yatkınlık



• Dışsal Faktörler

o Demografik yapı ve hızlı nüfus artışı

o Yanlış kurgulanmış teşvik/ceza sistemi

o Uzun dönemli ekonomik krizler

o Haksız rekabet

o Kamu politikaları

o Sendikalaşmanın düşük olması

2.1. Arz Yönlü Faktörler

Kayıt dışı istihdama etki eden faktörler arasında ilk olarak üzerinde durulması gereken husus, kişi-

sel özelliklerdir. Bu anlamda, çalışmada daha önce de değinildiği üzere eğitim seviyesi ve dolayısıyla ni-

telik düzeyi düşük olan kişilerin kayıt dışı istihdam içinde yer alma eğilimlerinin daha yüksek olduğu

görülmektedir. İkinci olarak, yaş grupları itibarıyla bakıldığında kayıt dışı çalışma eğiliminin işgücü piya-

sasına ilk kez giren gençlerde ve halihazırda emekli olan 65 yaş üstü grubunda daha yaygın olduğu

gözlemlenmektedir.

Kayıt dışı istihdamın göreli olarak daha yaygın bir yaş grubu olduğu gençler arasında söz konusu eği-

lim, daha çok işgücü piyasasına ilk kez girmiş olmalarından ve istedikleri gibi bir iş bulana kadar iş tec-

rübesi kazanmak adına kayıt dışı çalışmayı kabul etmelerinden kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda, ilk

kez işgücü piyasasına girenler gençler yetişkinlere oranla kayıt dışı istihdamın içinde daha fazla yer al-

maktadır. Bununla birlikte, kayıt dışı çalışma staj dönemlerinde de rastlanan bir durumdur. Günümüz

işgücü piyasasında, yüksek düzeyde işsizlik baskısı yaşayan pek çok genç aslında işgücü piyasasında yer

almadığı öğrencilik döneminde beklemediği bir durumla karşı karşıya gelmiş ve istikrarsız, geçici veya

kayıt dışı çalışmaya razı olmak zorunda kalmıştır (Kalkınma Bakanlığı - Karacadağ Kalkınma Ajansı -

MEKSA, 2016: 11).

Diğer taraftan, genç nesildeki kayıt dışı istihdam eğilimine benzer bir durum emekli olmuş, 65 ve

daha yüksek yaşlardaki kişiler açısından ortaya çıkmaktadır. Söz konusu kişiler, içinde bulundukları yaşam

koşulları ve/ veya işverenlerin de nitelik ve tecrübeleri yüksek olan bu kişilerle çalışmayı sürdürmek ancak

sosyal güvenlik maliyetlerini azaltmak istemeleri gibi nedenlerle emekli olduktan sonra da çalışmaya



devam etmekte fakat sosyal güvenlik sistemine prim ödemek konusunda gönülsüz olmaktadırlar. Bu ne-

denle, gelirlerini artırmak amacıyla çalışmaya devam eden söz konusu yetişkinler arasında kayıt dışı is-

tihdam eğilimi yaygındır.

Kayıt dışı istihdamın artmasına neden olan bir diğer faktör de işsizlik baskısıdır. Özellikle ekonomik

kriz veya durgunluğun etkisiyle işsizliğin yüksek olduğu dönemlerde yaratılan istihdamın içinde kayıt

dışı istihdamın payının yükseldiği görülmektedir. Kayıtlı işler bulamayan ve işsizlik olgusu ile karşı karşıya

kalan bireyler, söz konusu işsizlik baskısı karşısında bir tercih yapmak zorunda kalabilmektedir. Bu terci-

hin bir tarafında kayıtlı istihdam içinde yer almak için gelir yoksunluğu ile başa çıkma ve iş aramaya

devam etme davranışı; diğer tarafında ise düşük ücretle, kötü çalışma şartlarında, sosyal güvenlikten yok-

sun şekilde kayıt dışı istihdam içinde yer alarak düşük de olsa bir kazanç sağlama davranışı bulunmak-

tadır (Özsoylu, 1996: 73). Bu yönüyle, kayıt dışı istihdamın bir tercihten çok zorunluluk olarak ortaya

çıktığını söylemek yanlış olmayacaktır.

İşsizlik baskısını artırıcı niteliği nedeniyle ele alınması gereken bir diğer faktör göçtür. Sanayileşmeyle

birlikte kent sayısının ve mevcut kentlerin büyüklüğünün artması şeklinde ortaya çıkan kentleşme, diğer

taraftan tarım sektöründe çözülmeye neden olmuş ve kentlere yönelik kitlesel göç hareketleri yaşanmıştır

(Keleş, 1984:7). Çok sayıda kişi, tarım sektöründe ücretsiz aile işçisi olarak istihdam edilen nüfus içinde

yer almaktayken, kentlere geldiğinde nitelik düzeylerindeki uyumsuzluk nedeniyle kendilerine uygun

işler bulamamış ve halihazırda var olan işsizlerin arasına eklenmiştir. Kentsel bölgelerde istihdam daha

çok sanayi ve hizmetler sektörü tarafından yaratılmaktadır. Ancak sanayi ve hizmetler sektörünün talep

ettiği nitelikli işgücü, tarım sektöründen gelen düşük nitelikli işgücü ile eşleşmemektedir. Dolayısıyla,

kentsel bölgelere göç eden nitelik düzeyi düşük işgücü, kayıt dışı istihdamın hem talepkarı olarak kar-

şımıza çıkmakta, hem de kayıtlı işlere kabul edilmediğinden – istese de istemese de –kayıt dışı çalışmak

zorunda kalmaktadır.



Kutu 1. Kayıt Dışı İstihdamın, Kayıt Dışı Çalışan Kişi Bakımından Dezavantajları Kayıt dışı istihdam içinde yer alan kişiler açısından en önemli dezavantaj, sosyal güvenlik siste-

minin dışında kalmaktır. Sosyal güvenlik sistemine dahil olmamak, acil bir hastalık durumunda ya-

pılması gereken acil müdahalenin karşılanamaması anlamına gelmektedir. Ayrıca, kayıt dışı istihdam

eğiliminin erkeklere oranla daha yaygın olduğu kadınlar hamile kaldıklarında, hamilelik öncesi ve

sonrası dönemde İş Kanunundan doğan ücretli izin hakkından k, hem de söz konusu dönemde sağ-

lanan ödenek ve yardımlardan yararlanamayacaktır. Diğer taraftan, kayıt dışı çalışan hamile işçilerin

iş sözleşmeleri daha kolay feshedilmektedir.

Kayıt dışı çalışan kişiler, özellikle sosyal güvenlik sisteminden sağlanan haklara ihtiyaç duymaları

durumunda, iş ilişkilerini sorgulamaktadırlar. Bu anlamda örneğin, sosyal güvenlik sisteminin bir un-

suru olan yaşlılık aylığından yararlanamayacak olmak, bir yandan kişileri sosyal hayatta mutsuzluğa

itecek, diğer yandan gelecek kaygısı taşımaları nedeniyle iş streslerini artıracaktır (Özsoylu, 1996: 36).

Sosyal güvenliğin dışında kalmanın diğer bir dezavantajı, diğer çalışanlarla kıyaslandığında kayıt

dışı istihdam içinde yer alanların ciddi anlamda daha düşük ücretlerle istihdam edilmeleridir. Bu du-

rumun nedeni, kayıt dışı istihdamın talep kesimi tarafından “haksız” bir maliyet avantajı olarak kul-

lanılması nedeniyle kayıt dışı işlerde ödenen ücretlerin daha düşük olmasıdır. Başka bir ifadeyle, kayıt

dışı çalışan kişiler kayıtlı istihdam için geçerli olan ücret seviyesinin altındaki ücretlere razı olmak zo-

runda kalmaktadır. Dahası, bu kişiler asgari ücret düzenlemesinden de yararlanamamakta ve zorunlu

ihtiyaçlarını karşılamayan ücret düzeyleriyle bile çalışabilmektedir (Güloğlu, 2005: 4-7).

Kayıt dışı çalışanlar açısından bir diğer dezavantaj ise, işin düzenlenmesine ilişkin hukuki dü-

zenlemelerden yararlanamamaktır. Kayıt dışı istihdam edilen kişilerin genellikle çalışma sürelerini

düzenleyen hukuki mevzuatın dışında kaldıkları görülmektedir. Örneğin; bireyin iş ilişkisinin sona er-

mesi durumunda, söz konusu birey herhangi bir tazminat talep edemeyecek ve hakkını aramak

üzere hukuki yola başvuramayacaktır (Şen, 2008: 33). Bununla birlikte, kayıt dışı çalıştıkları iş yerle-

rinde iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinden de yoksun kaldıkları da gözlemlenmektedir. İş sağlığı ve

güvenliğine ilişkin önlemlerin alınmaması halinde, yaşanacak bir iş kazasında kayıt dışı çalışan kişi-

ler uğrayacakları zararla ilgili hak iddia edemeyecek ve bu durumun yol açacağı masrafların karşı-

lanması açısından işverenin inisiyatifine kalacaklardır. Dahası, söz konusu iş kazasının ölümle

sonuçlanması halinde de çalışanın geride kalan yakınları hak talep edemeyeceklerdir.



2.2. Talep Yönlü Faktörler

Kayıt dışı istihdam üzerinde etkisi olan talep yönlü faktörler, genel olarak ekonomik niteliktedir. İş-

verenlerin kayıt dışı istihdamı tercih etmelerinin en önemli nedeni, sosyal güvenlik primi ödememe ar-

zusudur. Bu anlamda, özellikle üretilen ürünün değerini yükselttiğine inanılan işgücü maliyetlerinin

dışındaki maliyetleri azaltmak daha zor olduğundan işverenler kayıt dışı istihdama yönelebilmektedir. Bu-

nunla birlikte, uluslararası rekabet koşulları işvereni maliyetler noktasında daha da zorlamaktadır. Küre-

selleşmenin etkisiyle artan rekabet baskısı altındaki uluslararası pazarlar, bu açıdan rekabet avantajına

son derece duyarlıdır. İşverenler uluslararası pazarlarda yer bulabilmek için maliyet avantajı sağlayacak

her türlü uygulamaya başvurmaktadır. Örneğin; tekstil sektörü gibi işgücü yoğun üretim biçimlerinin

yoğun olarak kullanıldığı sektörlerde işgücü unsuru üzerinden sağlanabilecek avantajların değerinin

yüksek olduğu yönünde genel bir algı söz konusudur.

Diğer taraftan, teknolojik gelişmelerden daha yüksek düzeyde yararlanarak maliyet avantajı sağla-

yamayan ve işgücü-yoğun üretim biçimini kullanan işverenler, işgücünün maliyetlerini azaltmayı reka-

bet avantajının tek kaynağı olarak değerlendirmektedirler. Kayıt dışı istihdam rekabet avantajı sağlamak

amacıyla en fazla başvurulan yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır. Üretimin genel olarak gelişmekte

olan ülkelere kayması ve daha esnek üretim biçimlerinin yaygınlaşması, sözü edilen gelişmelerin önemli

bir sonucudur.

İşgücü piyasasının talep kesimi için kayıt dışı işçi çalıştırmanın en temel nedeni, ücretler üzerindeki

mali yüklerin ve bu açıdan işçilik maliyetlerinin fazla olmasıdır. İşçilik maliyetlerine ilişkin yükümlülükler,

yani sigorta ve vergi yükümlülükleri, işverenleri kayıt dışı istihdama iten en önemli nedendir. Ekonomik

Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) tarafından yayınlanan Ücretler Üzerindeki Vergiler Raporu’nda

(2014) Türkiye’nin de içinde yer aldığı 34 ülke için işgücü maliyetlerinin karşılaştırmalı olarak ele alındığı

görülmektedir. Raporda, ücretler üzerinden kesilen gelir vergisi ve sosyal güvenlik primi katkı payları (işçi

ve işveren hisseleri) çerçevesinde ele alınan istihdam üzerindeki yükler, bir yandan işgücünün çalışma ka-

rarını ve istihdam seçeneklerini belirlediği; diğer yandan işverenlerin işe alım kararlarını, yani istihdam ede-

cekleri kişi sayısını etkilediği üzerinde durulmaktadır. Bu anlamda, vergi ve sigorta yükümlülüklerinin

işverene getirdiği mali yüklerin yüksek olması durumunda kayıt dışı istihdamın da arttığı ortaya çık-

maktadır.



OECD raporunda, istihdam üzerindeki yüklerin son yıllarda OECD ülkelerinde genel olarak yüksel-

diği söylenebilir. Tablo 2’den de görüldüğü üzere, 34 OECD ülkesi içinde 21 ülkede istihdam üzerindeki

vergi ve prim yükleri yükselmektedir. Öte yandan, 12 ülkede söz konusu yüklerin azaldığı ve 1 ülkede

(Şili) de aynı kaldığı görülmektedir. İstihdam üzerindeki vergi yükünde en yüksek artışın yaşandığı ülke-

ler; Portekiz ve Slovakya’dır. İstihdam üzerindeki yüklerin yükselmesinin her ülke için farklı bir nedeni bu-

lunmaktadır. Bu bağlamda, Portekiz’in ilk sırada yer almasının arka planında yasal vergilendirme oranının

yüksek olması varken; Slovakya’nın durumunun kaynağı, sosyal güvenlik primi işveren payının göreli ola-

rak yüksek olmasıdır.

OECD verileri itibarıyla, 2000 yılında ortalama ücret düzeyinde yüzde 40.4 olan vergi yükü (eşi ça-

lışmayan ve 2 çocuk sahibi bir çalışanın ücreti üzerindeki yük), 2013 yılında yüzde 37.4’e gerilemiştir. Do-

layısıyla, son 13 yılda istihdam üzerindeki vergi yükünde 3 puanlık bir azalışın olduğu görülmektedir.

Diğer taraftan, 2009 yılından 2013 yılına kadar olan dönem dikkate alındığında, istihdam üzerindeki yük-

lerde 1.4 puanlık bir artış olduğu ortaya çıkmaktadır. OECD ortalamaları açısından ise hem 2000-2013

(1.3 puan) hem de 2009-2013 (1.4 puan) dönemleri için vergi yüklerinde artış eğilimi söz konusudur.



Tablo 2. OECD Ülkelerinde Eşi Çalışmayan İki Çocuk Sahibi Ücretliler Üzerindeki Vergi Yükü (Yüzde)

Ülke Vergi Yükü Ülke Vergi Yükü

(Yüzde) (Yüzde)

1 Yunanistan 44.5 18 Danimarka 27.6

2 Fransa 41.6 19 İngiltere 27.0

3 Belçika 41.0 20 Japonya 26.1

4 Avusturya 38.4 21 Slovenya 23.1

5 İtalya 38.2 22 Çek Cumhuriyeti 20.5

6 Finlandiya 38.1 23 ABD 20.3

7 İsveç 37.7 24 Meksika 19.2

8 Türkiye 37.4 25 İrlanda 19.1

9 İspanya 34.8 26 Kore 19.0

10 Macaristan 34.1 27 Kanada 18.7

11 Almanya 33.8 28 İsrail 17.4

12 Estonya 32.3 29 Avustralya 16.9

13 Norveç 31.2 30 Lüksemburg 14.3

14 Hollanda 30.8 31 İsviçre 9.5

15 Polonya 29.8 32 Şili 7.0

16 Portekiz 29.8 33 İrlanda 6.8

17 Slovakya 27.6 34 Yeni Zelanda 2.4

OECD Ortalaması 26.4

Kaynak: OECD, Taxing Wages, 2014.

Türkiye için işgücü maliyetleri açısından daha ayrıntılı verilere bakıldığında, TÜİK tarafından yayınla-

nan saatlik işgücü maliyeti endeksinin3 2016 yılı 3.çeyreği itibarıyla bir önceki çeyreğe göre yüzde 3.7

arttığı görülmektedir. Bir işçiyi bir saat çalıştırmak için gerekli olan maliyet şeklinde tanımlanan saatlik iş-

gücü maliyeti verisi, kayıt dışı istihdam açısından oldukça önemli bir göstergedir. Diğer taraftan, endeks

sektörel açıdan incelendiğinde, sanayi sektöründeki artışın yüzde 3.1, inşaat sektöründeki artışın yüzde

3.6 ve hizmet sektöründeki artışın da 4.1 düzeyinde gerçekleştiği ortaya çıkmaktadır.

3Mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış en güncel veri kullanılmıştır.



İşgücü piyasasının katılığı, istihdam maliyetinden doğrudan etkilenmektedir. Bu bağlamda, gerek

işgücü piyasasına girmenin zorluk derecesi, gerekse yeni bir işçi istihdam etmenin ve gelecek dönemde

talebin daralması gibi bir durumda söz konusu işçileri işten çıkarmanın maliyetinin bir bileşimi olan iş-

gücü piyasası katılığı, kayıt dışı istihdam ile yakından ilişkilidir. İşgücü piyasasının katılığı, işgücü piyasa-

sının genel bir fotoğrafını yansıtmakla birlikte, üretimdeki bir değişime piyasanın ne hızda reaksiyon

verdiğini göstermekte ve esnek istihdam biçimlerinin dengesizliğini ortaya koymaktadır.

İşgücü piyasasının katılığı, yeni iş yaratmanın belirleyicileri arasındadır. Ancak iş kanunlarından doğan

tazminatların yüksekliğinin kayıt dışı istihdama etkilerinin ayrıca değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu

bağlamda, çalışma mevzuatından doğan tazminatların yüksek olması, aynı zamanda toplumun gele-

ceğini de etkileyen sosyal bir konudur. Dolayısıyla, işverenlerce yüksek olduğu ileri sürülen çalışanları ko-

ruyucu tazminatların düzeyi, sadece ekonomik bir unsur değildir; aynı zamanda, sosyal açıdan da son

derece önemli olan ve sosyal diyalog mekanizmasının işlemesi ile çözüme kavuşturulması gereken bir

konudur (Bülbül – Bayhan, 2010:17-18).

Tablo 3. OECD Ülkelerinde İşgücü Piyasası Katılığı

Ülkeler 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Avusturya 2.37 2.37 2.37 2.37 2.37 2.37 2.37 2.37 2.37

Fransa 2.47 2.47 2.47 2.47 2.38 2.38 2.38 2.38 2.38

Almanya 2.68 2.68 2.68 2.68 2.68 2.68 2.68 2.68 2.68

Yunanistan 2.80 2.80 2.80 2.80 2.80 2.80 2.17 2.17 2.12

İtalya 2.76 2.76 2.76 2.76 2.76 2.76 2.76 2.76 2.68

Japonya 1.70 1.70 1.37 1.37 1.37 1.37 1.37 1.37 1.37

Portekiz 4.42 4.42 4.42 4.42 4.42 4.13 4.13 3.56 3.18

İspanya 2.36 2.36 2.36 2.36 2.36 2.36 2.21 2.21 2.05

İsveç 2.61 2.61 2.61 2.61 2.61 2.61 2.61 2.61 2.61

Türkiye 2.31 2.31 2.31 2.31 2.31 2.31 2.31 2.31 2.31

İngiltere 1.26 1.26 1.26 1.26 1.26 1.26 1.26 1.26 1.10

ABD 0.26 0.26 0.26 0.26 0.26 0.26 0.26 0.26 0.26

OECD Ortalama -- -- -- 2.17 2.16 2.15 2.12 2.08 2.04

Kaynak: OECD, Strictness of Employment Protection Statistics, http://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=EPL_R, (Erişim: 04.02.2017).



Türkiye işgücü piyasası, OECD ülkeleri ile karşılaştırıldığında katı bir görünüm sergilemektedir. Bu

durum da kayıt dışı istihdamı etkileyen önemli faktörlerden biridir. Tablo 3’te, bazı OECD ülkelerine iliş-

kin işgücü piyasası katılığı katsayıları yer almaktadır. Tablo 3’ten de anlaşıldığı üzere, işgücü piyasasının

katılığı Türkiye’de kayıt dışı istihdamın yüksek düzeyde olmasının önemli bir nedenidir. Türkiye, OECD

içinde işgücü piyasası katı olan ülkeler arasındadır.

Pazarda talebe ilişkin bir daralma olması durumunda, işgücü piyasasının katı olması sebebiyle işçi çı-

karmanın maliyetlerinin yüksek olacağı öngörüsü içinde işverenler kayıt dışı işçi çalıştırmayı tercih edile-

bilmektedir. Diğer taraftan, bazı işverenlere iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine ilişkin maliyetlerini azaltmak

için de kayıt dışı istihdama yönelebilmektedir. Öyle ki, kayıt dışı istihdamın olduğu iş yerlerinde iş sağlığı

ve güvenliğine ilişkin işveren yükümlülüklerinin ya hiç yerine getirilmediği ya da sınırlı olarak yerine ge-

tirildiği görülmektedir.

Kayıt dışı istihdam, aynı zamanda işletme ölçeğine de duyarlıdır. Bu anlamda, küçük ölçekli işlet-

melerde kayıt dışı istihdam daha yaygın bir durumdur. Küçük ölçekli işletmeler açısından kayıt dışılığı ar-

tıran diğer bir husus, bu işletmelerin sermaye düzeylerinin de yetersiz olmasıdır. Bu tür işletmeler, yatırım

ve kredi imkanlarından yeterince yararlanamadıklarından ağır mali yükümlülüklerden kaçınmak suretiyle

kendilerine finansman kaynağı yaratma yoluna gidebilmektedirler. Diğer yandan, küçük işletmeler, çe-

şitli vergi yasalarının yanı sıra, sosyal güvenlik, belediye yasası, çevre kanunu gibi mevzuatların getirdiği

yükümlülükleri yerine getirmek için hem zaman, hem de para harcamak zorundadırlar. Bu durum zaten

finansman sıkıntısı içinde bulunan küçük ve orta büyüklükteki işletmeleri daha da zor duruma düşür-

mekte ve kayıt dışı işçi çalıştırmaya yönlendirebilmektedir.

2.3. Dışsal Faktörler

Dışsal faktörler arasında belirtilen faktörlerin hemen hemen hepsi, kayıt dışı ekonomiyi kronik ola-

rak besleyen ve bu bağlamda, aslında kayıt dışı istihdamı arttırıcı değil, ortaya çıkarıcı faktörler olarak de-

ğerlendirilebilecek niteliktedir (Selamoğlu–Lordoğlu, 2006: 64). Söz konusu faktörler arasında

demografik yapı ve hızlı nüfus artışı, işgücü piyasası açısından çok temel bir konudur. Bunun nedeni, hızlı

nüfus artışının işgücü piyasasına katılım eğilimlerini doğrudan etkilemesidir.



Türkiye’de istihdamın nüfus artışında yaşanan hızı aynı oranda yakalayamaması nedeniyle işgücü

piyasasının işleyişi bozulmakta; işgücü bolluğu nedeniyle emeğini arz etmek üzere piyasaya giren kişi-

lerin işveren karşısındaki pazarlık gücü azalmakta ve özellikle işsizlik baskısının yüksek olduğu dönem-

lerde kayıt dışı istihdama razı olunabilmektedir. Diğer taraftan, nüfus artışı sadece bu yönüyle değil, aynı

zamanda göç olgusunu desteklemesi açısından da lokomotif bir faktör olarak ön plana çıkmaktadır

(Güloğlu, 2005:4-7).

Sendikal örgütlenmenin olduğu işyerlerinde kayıt dışı istihdamın olmadığı görülmektedir. Bu açı-

dan, toplu iş sözleşmeleri ile belirlenen koşullar özellikle eksik kazanç bildiriminin de ciddi anlamda

önüne geçmektedir. Sendikalar, üyelerinin hak ve menfaatlerini korumak ve geliştirmek üzere örgütle-

nen kuruluşlardır. Temel hareket noktaları ortak çıkarlar olan sendikaların son yıllarda önemli ölçüde

güç kaybettiği görülmektedir. Özellikle 1980’li yıllar sonrasında etkisi daha da hissedilen esneklik uygu-

lamaları da örgütlenmenin önündeki önemli bir engeli oluşturmaktadır. İşsizliğin azaltılması gerekçesiyle

de kullanılan bir yöntem olan esnekleşme, son yıllarda sürekli ve hızla değişen üretim şartlarının gereği

haline gelmiş ve özellikle ABD ve Avrupa ülkelerinde önemli ölçüde uygulama alanı bulmuştur. Küre-

selleşme ve küresel rekabetin dayattığı maliyet avantajı sağlama yarışı da sendikalaşmanın önündeki

temel engellerden biridir. Sendikal örgütlenmeye sahip bir işletmede kayıt dışı istihdam edilen çalışan-

ların bulunmasının imkânsız olması, sendikalaşmanın önündeki engellerin kaldırılmasının, kayıtlı istih-

dama ve ekonomiye geçişte önemli bir dönüm noktası olacağını göstermektedir (Bülbül – Bayhan,

2010: 13).

Kayıt dışı istihdam ile ilişkili olan kamu politikaları ya da başka bir ifadeyle siyasi nedenler ise devlet

organlarının kayıt dışı istihdama olan bakış açısı, kayıt dışı istihdama ilişkin tutumları ve kayıt dışı istih-

dama ilişkin denetim ve yargı sisteminin ne ölçüde etkin çalıştığı gibi hususlarla ilgilidir. Siyasi otoritenin

bu yöndeki tavrı ve denetim sisteminin işleyişi, kayıt dışılığın boyutunu belirleyen önemli nedenlerden

biridir. Bu noktada özellikle son 10 yılda kayıt dışı istihdamla mücadele açısından uygulanan kamu po-

litikalarının üzerinde durulması gerekmektedir. Başta Çalışma ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ile Sosyal Gü-

venlik Kurumu olmak üzere kayıt dışılıkla mücadele açısından benimsenen yaklaşımın ceza kesmek

yerine rehberlik ve yol göstermeye dönüştüğü, daha etkin bir denetim sisteminin oluşturulduğu ve özel-

likle istihdam teşvikleri aracılığıyla kayıtlı istihdamın özendirildiği görülmektedir. Bu anlamda, kayıtlı iş-



gücüne yönelik olarak uygulanan istihdam teşviklerinin, sosyal güvenlik primlerine ilişkin devlet deste-

ğinin ve sosyal güvenlik prim borçlarını da kapsayan mali aflar, siyasi otoritenin kayıt dışı ekonomi ve kayıt

dışı istihdam ile aktif mücadele içinde olduğunu göstermektedir. Sözü edilen teşvik ve destekler çalış-

manın ilerleyen bölümlerinde ayrıntılı olarak ele alınmaktadır.

3. SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN MEVCUT DURUMU

Bu başlık altında dünyada ve Türkiye’de sosyal güvenlik sistemlerinin gelişiminden bahsedilerek Tür-

kiye’deki sosyal güvenlik sisteminin genel karakteristiği ve işleyişi üzerinde durulacaktır. Bu çerçevede,

sosyal güvenlik sisteminin aktüeryal ve mali dengesi ortaya konulacak ve kayıt dışı istihdam ile sosyal gü-

venlik sisteminin dengesi arasındaki ilişki açıklanacaktır. Sosyal güvenlik sisteminin en önemli ayağı olan

sosyal sigortalar kapsamındaki riskler ve sağlanan yardımlar anlatılarak sosyal güvenlik sisteminin kap-

sadığı riskler hakkında bilgi verilecektir.

3.1. Dünyada Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Gelişimi

Dünyada sosyal güvenlik sistemlerinin gelişimi sosyal sigortalardan sosyal devlete doğru gerçekleş-

miştir. 1882 Yılında ilk kez Almanya’da kurulan sosyal sigorta sistemi, sosyal risklere karşı ödenen prim-

ler karşılığı gerekli tedbirlerin alınması esasına dayanmaktadır. Sosyal sigorta, risklerin paylaştırılması ve

bu sayede tehlikelere karşı emniyetin sağlanması prensibine dayanır (Arıcı, 1999: 88). Yani, prim – edim

ilişkisi ile kurgulanmış bir sistemdir. Bu sistem I. Dünya Savaşı sonrası yaşanan sosyal sorunların çözü-

münde çok önemli roller üstlenmiştir (Başbuğ, 2010: 125). Fakat özellikle II. Dünya Savaşı sonrası or-

taya çıkan kitlesel işsizlik, sosyal sigorta sistemine işsizlik riskinin de eklenmesine neden olduğu gibi

sosyal sigorta sisteminin yalnızca çalışanlar açısından değil, toplumun tamamı için sonuç doğuracak şe-

kilde kurgulanması gerekliliğini de açıkça ortaya koymuştur.

Bismarkçı sosyal güvenlik sistemleri, genel olarak dağıtım metodunu kullanan sistemlerdir. Bu tip sis-

temlerde aynı dönemde yaşayanlar arasından aktif olarak çalışan ve prim ödeyenler ile aktif olarak ça-

lışamayanlara yönelik bir gelir transferi söz konusudur (Başbuğ, 2010: 127). Bu durum, üst gelir

gruplarından daha alt gelir gruplarına doğru bir gelir transferi öngörerek aslında bir nevi gelir adalet-



sizliğini giderici etki doğurmaktadır. Türkiye’de uygulanan mevcut sosyal güvenlik sistemi dağıtım me-

todunu benimsediği için aktif olarak çalışmayan ve ev içi işlere yönlendirilen kadınların, aktif olarak ça-

lışan erkek ve kayıtlı sektörde çalışıp prim ödeyen kadınlar tarafından finanse edilen bir sosyal korumaya

sahip olduğu söylenebilir.

3.2. Türkiye Sosyal Güvenlik Sisteminin Genel Karakteristiği

Türk Sosyal Güvenlik Sistemi, genel anlamda aile reisinin tek başına çalıştığı ve “bakmakla yükümlü

olduğu” kişilere sosyal güvence sağladığı perspektifte düzenlenmiştir. Bismarkçı karakter taşıyan ve sos-

yal sigorta esasına dayanan bu sistem nedeniyle, kadınların aile reisi üzerinden sigorta yardımlarından

ve sağlık hizmetlerinden yararlanması sağlandığı için daha çok ev içi işler konusunda uzmanlaştığı ve ça-

lışıyorsa bile enformel ve kayıt dışı olarak istihdam edildiği görülmektedir.

Ülkemizde sosyal güvenlik sistemi üç ayaklı bir yapı göstermektedir. Bunlar, Sosyal sigortalar, sosyal

yardımlar ve sosyal hizmetlerdir. Bu üç ayaktan en gelişmişi sosyal sigortalardır. Prim – edim ilişkisine da-

yanan sosyal sigorta yöntemi, belirli risklere karşı prim ödeyen kişilerin bu risk gerçekleştiğinde ödediği

primlerin karşılığında bazı yardımlardan yararlanması prensibine dayanır. Dolayısıyla, sistem karşılıklılık

esaslıdır. Prim ödemeyen kişiler, risk gerçekleşse bile edimlerden yararlanamazlar. Örneğin, işsizlik si-

gortasın hiç prim ödememiş olan yeni mezun gençler işsizlik riskiyle karşılaşsalar bile işsizlik sigortasın-

dan ödenek alamamaktadır. Aynı şekilde, ölüm sigortasından yararlanmak için gerekli prim ödeme gün

sayısını tamamlamayan kişinin geride kalanlarına da ölüm aylığı bağlanamamaktadır.

Sosyal güvenlik sisteminin ikinci ayağı ise sosyal yardımdır. Sosyal yardımlar uygulama esası açısın-

dan sosyal sigortalardan çok farklıdır. Sosyal sigortalarda prim – edim ilişkisi geçerliyken, sosyal yardım-

ların genel esası karşılıklılık değildir. Sosyal yardımlar bireylerin çalışamaması veya refah kanallarına

erişememesi nedeniyle verilmektedir. Dolayısıyla, burada prim – edim ilişkisi söz konusu değildir. Sosyal

yardımların genel amacı yoksulluğun engellenmesidir. Bu nedenle, sosyal yardım yapılırken kişinin daha

önce bu riske karşı prim ödeyip ödemediğine bakılmamaktadır. Sosyal yardımlar tamamen yoksulluğa

düşmenin engellenmesi ve yaşamın sürdürebilmesi amacıyla yapılmaktadır. Örneğin, 65 yaş aylığı uy-

gulaması, 65 yaşın üzerinde olup geliri düşük olan kişilerin hayatlarını sürdürebilecek bir gelire sahip ol-

malarını amaçlamaktadır. 65 yaş aylığı, yaşlılık riskine karşılık sosyal sigorta sisteminden faydalanamamış

kişilerin yoksulluğa düşmesini engellemeyi hedeflemektedir.



Türkiye’nin sosyal güvenlik sisteminin en zayıf ayağı sosyal hizmettir. Sosyal sigortalar ve sosyal yar-

dımlar kadar gelişmemiş olan sosyal hizmet ayağı, son dönemde özellikle çocuk ve yaşlılar için gelişti-

rilmeye çalışılmaktadır. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın yürütümünde çocuk ve yaşlı bakımı ile ilgili

yeni stratejiler geliştirilmekte ve bakım hizmetleri yaygınlaştırılmaya çalışılmaktadır. Sosyal hizmetler sos-

yal yardımlar gibi karşılıklılık esasına dayalı olmaksızın yürütülen ancak yardım şeklinde değil, hizmet ola-

rak sunulan yardımlardır. Bu anlamda, yoksulluğa düşmenin engellenmesini değil, refahın ve esenliğin

sağlanmasını hedeflemektedir. Özellikle yaşlı ve çocuk bakımı, dezavantajlı gruplara yönelik olarak spor,

sağlık ve kültürel hizmetlerinin sunulması sosyal hizmetler çerçevesinde yürütülmektedir.

3.3. Sosyal Güvenlik Sisteminin İşleyişi ve Genel Görünümü

Sosyal güvenlik sisteminin bütün dünyada en gelişmiş tekniği sosyal sigortalardır. Özellikle refah dev-

letinin yaşadığı bunalım sonrasında sosyal güvenlik sisteminde sosyal yardımlardan, sosyal sigortalara

doğru hızlı bir kayma söz konusu olmuştur. Diğer yandan, ayni dönemde sosyal sigortaların sunduğu

yardımların ve yine sosyal sigortaların sağladığı sağlık hizmetlerinin kapsamında daralma yaşanmıştır.

Sosyal sigortalar iki teknik üzerinden işlemektedir. İlk olarak, kapitalizasyon tekniğinde bir kişinin ça-

lıştığı, yani aktif sigortalı olduğu dönemdeki birikimlerinin pasif olduğu, yani çalışamadığı ve prim öde-

mediği dönemde kendisine belirli şartlarda geri ödenmesidir. İşsizlik, hastalık, analık, malullük gibi

durumlarda kişinin çalışıyorken ödediği primler devreye girmektedir. Bu sistemde birey kendi ödediği

primlerden kaynaklanan edimleri elde etmektedir. Dağıtım tekniğinde ise belirli bir dönemde aktif ola-

rak çalışan ve prim ödeyen bütün kişilerin ödediği primler, aynı dönemde pasif durumdaki kişileri fi-

nanse etmektedir. Dolayısıyla, bu teknikte pasif durumda olanların, aktif durumda olanlar tarafından

finanse edilmesi söz konusudur (Başbuğ, 2013:2). Nesiller arası bir dayanışma olarak adlandırılabilecek

bu sistemde bugünün çalışanları emeklileri, malulleri, işsizleri ödedikleri primlerle finanse etmektedirler.

Dağıtım tekniğinde aktif – pasif dengesi çok önemlidir. Belirli bir dönemde aktif olarak çalışanların

ödediği primlerle, yani çalışanların ödedikleri primlerle, pasiflerin, yani emeklilerin, işsizlerin, malullerin

finanse edildiği bu teknikle işleyen sosyal güvenlik sistemlerinde aktüeryal denge çok önemlidir. Bu ne-

denle, söz konusu teknikle işleyen sistemlerde kayıt dışı istihdam yalnızca kayıt dışı istihdam edilen kişi-

leri değil, bütün çalışanları ve emeklileri olumsuz etkilemektedir.



Türkiye’de sosyal güvenlik sisteminin mali dengesinin sağlanması adına özellikle 2008 yılından sonra

çok önemli adımlar atılmıştır. Atılan bu adımların sonucunda mali dengenin sağlanması yönünde pozi-

tif bir tablo ortaya çıkmıştır. Ancak sosyal güvenlik sisteminin mali dengesinin sağlanması tek başına bir

hedef olamaz. Sigortalılara sağlanan hizmetlerin kalitesinin artırılması ve daha fazla riskin kapsama alın-

ması sosyal güvenlik sisteminin nihai hedefidir. Diğer yandan, bu nihai hedefin sağlanabilmesi için de

sistemin sürdürülebilir olması gerekmektedir.

Bir sosyal güvenlik sisteminin en önemli başarı ölçütü kapsadığı nüfustur. Bununla birlikte, bu nü-

fusa verilen hizmetlerin kalitesi ve yine aktüeryal denge de önemli verilerdir. Bu çerçevede, ülkemizin sos-

yal güvenlik sistemine bakıldığında Tablo 4’teki veriler karşımıza çıkmaktadır.

Tablo 4. Sosyal Güvenlik Kapsamı

2005 2014 2015 2016 2017- Ocak

Aktif Sigortalılar 13.156.439 19.821.822 20.773.227 21.131.838 20.630.875

Pasif Sigortalılar 7.504.453 10.921.001 11.384.263 11.755.203 11.789.141

Bağımlılar 31.423.261 33.940.086 34.786.174 34.925.976 35.158.737

Bağımlılık Oranı 1,92 1,94 1,92 1,91 1,86

Kapsam Dışı Nüfus

Oranı (Yüzde)24 16 14 15 15

Kaynak: Sosyal Güvenlik Kurumu, Sigortalı İstatistikleri: Sosyal Güvenlik Kapsamı Kasım 2016, http://www.sgk.gov.tr/wps/por-tal/sgk/tr/kurumsal/istatistik/aylik_istatistik_bilgileri, (Erişim: 11.02.2017).

Ülkemizde sosyal güvenlik sisteminde 2008 yılında çok önemli değişimler yaşanmıştır. Sosyal güvenlik

sisteminin aktüeryal dengesinin popülist nedenlerle bozulması, erken yaşta emeklilik politikalarının iz-

lenmesi ve sistemin mali dengesinin sarsılması bu değişimi gerekli kılmıştır. Tablo 4’ten de görüldüğü

üzere, son 11 yıllık dönemde Türkiye’de sosyal güvenlik sisteminin genel verilerinde iyileşme söz konu-

sudur.



Sosyal güvenlik sisteminin kapsayıcılığının geniş olması, sistem açısından en önemli göstergelerden

biridir. Türkiye’de sosyal güvenlik sistemi 2005 yılı itibarıyla nüfusun yüzde 76’sını kapsarken bu oran

2016 yılında yüzde 86’ya çıkmıştır. Bu anlamda, kapsam dışı nüfus 11 yılda yüzde 10 azalmıştır. Bu de-

ğişimde 1 Ocak 2012 tarihinde hayata geçen genel sağlık sigortasının da etkisi bulunmaktadır. Bu ta-

rihten itibaren Türkiye’de ikamet eden herkes genel sağlık sigortasının kapsamı altına alınmıştır.

2005 yılından bu yana aktif sigortalı sayısında yüzde 55’lik bir artış söz konusu olmuştur. Aynı dö-

nemde nüfus artışının yüzde 14 düzeyinde olduğu düşünüldüğünde, aktif sigortalı sayısındaki artışın bo-

yutu daha iyi anlaşılabilecektir. Bu artıştaki en önemli etken kayıt dışı istihdamdaki azalmadır. Kayıt dışı

istihdam oranı 2005 yılı Ocak ayı itibarıyla yüzde 46 iken, 2016 yılı Ocak ayında yüzde 31.7’ye gerile-

miştir (TUİK, HHİGA 2005 – 2016). Bu süreçte istihdam edilen kişi sayısı yüzde 38 artmıştır. Dolayısıyla,

hem yeni istihdam edilen kişilerin kayıtlı olarak istihdam edildiği, hem de kayıt dışı istihdamın azaltıldı-

ğını söylemek mümkündür.

Sosyal güvenlik sisteminin halen devam eden en büyük sorunu ise bağımlılık oranının, yani aktif/pasif

dengesinin yüksek olmasıdır. 2016 yılı itibarıyla 1,86 olan bağımlılık oranı, 1 çalışanın ortalama 2 emek-

liyi finanse ettiğini göstermektedir. Gelişmiş ülkelerde 1 çalışanın ortalama 4 emekliyi finanse etmesi söz

konusudur. Bu bakımdan, ülkemizde pasif sigortalıların sayısının fazla olduğu ve aktif olarak sigortalı ça-

lışan kişilerin ödedikleri primlerin bu dengeyi sağlamakta yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu sorun sos-

yal güvenlik sisteminin mali dengesini de bozucu etki doğurmaktadır. Popülist yaklaşımlarla emeklilik

yaşında değişiklikler yapılması bu sonucun ortaya çıkışında önemli bir etkendir.



Tablo 5. Sosyal Güvenlik Kurumunun Gelir ve Gider Dengesi

Yıllar Prim Gelirleri Devlet Katkısı Toplam Gelirler Giderler Açık Gelirlerin Giderleri Karşılama Oranı

(Yüzde)

2003 21.178.426 - 27.916.539 41.336.077 -13.419.538 67.5

2006 41.619.875 - 53.830.886 71.867.475 -18.036.589 74.9

2008 54.546.453 1.718.521 67.257.484 93.159.462 -25.901.978 72.2

2014 135.238.559 30.512.184 184.328.932 204.400.437 -20.071.505 90.2

2015 159.480.052 37.526.042 220.102.348 231.545.969 -11.443.718 95.1

2016 166.518.159 42.464.777 232.222.681 253.480.917 -21.258.236 91.6

Kaynak: Sosyal Güvenlik Kurumu, Kasım 2016, Mali İstatistikler, Sosyal Güvenlik Kapsamı, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/sgk/tr/kurumsal/istatistik/aylik_istatistik_bilgileri, (Erişim: 11.02.2017).

Sosyal güvenlik sisteminin kapsamı ve sunulan hizmetlerin kalitesi ne kadar önemli ise, sistemin sür-

dürebilirliğinin sağlanması açısından mali denge de o kadar önemlidir. 2008 yılında sosyal güvenlik sis-

teminde önemli değişiklikler yapılmasının nedeni, sistemin sürdürebilirliğinin kalmaması ve mali

dengesinin derinden sarsılmasıydı. Gelinen noktada, sosyal güvenlik sisteminin mali dengesinin sürdü-

rülmesi yönünde olumlu adımlar atıldığı görülmektedir.

2008 yılında sosyal güvenlik sisteminin gelirlerinin giderlerini karşılama oranı yüzde 72.2’iydi. 2016

yılında bu oran yüzde 91.6’ya yükselmiş durumdadır. Bu açıdan, sistemin mali açıdan dengesinin sağ-

lanmaya başlandığı görülmektedir. Kayıt dışı istihdamdaki azalmanın bu noktada önemi büyüktür. Sos-

yal güvenlik sisteminin gelirleri ödenen primlerdir. Gelirlerin artırılması ise ancak sigortalı çalışan kişi

sayısının artması ile mümkündür. Dolayısıyla, kayıt dışı istihdamın azaltılması sosyal güvenlik sisteminin

gelirlerini artırmaktadır.

2008 yılından itibaren devletin de bizzat prim ödeyerek sosyal güvenlik sisteminin finansmanına

dahil olması ise işsizlik sigortasının kurulması ile söz konusu olmuştur. 2008 yılında hayata geçen işsiz-

lik sigortasına devlet de prim ödeyen olarak dahil edilmiş ve işsizlik riskine karşılık işçi, işveren ve devle-

tin ortak bir koruması hayata geçirilmiştir.



Sosyal güvenlik sisteminde 2012 yılında önemli bir değişiklik yaşanmış ve sosyal yardımların yürü-

tümü Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın sorumluluğuna geçmiştir. Bu çerçevede, Sosyal Güvenlik Ku-

rumu sosyal güvenlik sisteminin sigorta ayağından sorumlu kuruluş haline gelmiştir. Sosyal hizmet ve

sosyal yardımlar Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından yürütülmektedir.

Sosyal güvenlik sisteminin sosyal sigortalar ayağında son 10 yıllık süreçte önemli değişimler yaşanır-

ken, sosyal yardım ayağında da kapsam genişlemesi söz konusu olmuştur. Sosyal yardımların objektif

kriterlere dayalı olarak ve hak temelli sağlanması çok önemlidir. Aksi taktirde, sosyal yardımların suiisti-

mal edilmesi ve amacına ulaşamaması riski ortaya çıkacaktır.

Tablo 6. Sosyal Yardım Türleri

Düzenli Sosyal Yardımlar Süreli Sosyal Yardımlar

Şartlı Eğitim Yardımları Gıda Yardımları

Şartlı Sağlık Yardımları Yakacak Yardımları

Şartlı Gebelik Yardımları Barınma Yardımları

Eşi Vefat Etmiş Kadınlara Yönelik Yardımlar Eğitim Yardımları

Muhtaç Asker Ailelerine Yönelik Yardımlar Sağlık Yardımları

2022 Sayılı Kanun Kapsamındaki Yardımlar Engelli İhtiyaç Yardımı

Evde Bakım Yardımı Özel Amaçlı Yardımlar

Muhtaç Asker Çocuğu Yardımı Giyim ve Diğer Aile Yardımları

Öksüz ve Yetim Yardımı İstihdam Yardımları

Tek Seferlik Yardımlar

Doğum Yardımı

Kaynak: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, 2015 Yılı İdari Faaliyet Raporu, 118.

Sosyal yardımların kimlere ve ne düzeyde verilmesi gerektiği, üzerinde hassasiyetle durulması gere-

ken bir konudur. Sosyal yardımlara hak kazanma kriterlerinin objektif bir şekilde belirlenmesi gerek-

mektedir. Türkiye’de son dönemde bu konuda önemli adımlar atılmıştır. Sosyal yardımlara erişimde hak

temelli bir yaklaşım oluşturulmaya çalışılmaktadır. Diğer yandan, sosyal yardımların miktarı da, etkinliği

açısından çok önemlidir. Sosyal yardımların yardım alan kişileri başka odaklara mahkum etmesi halinde



etkinliği sorgulanmaktadır. Bununla birlikte, yardımların miktarının yüksek olması halinde yardım alan

kişilerin yardımlara bağımlı hale gelmesi söz konusu olmaktadır. Sosyal yardım alan kişilerin yoksulluğa

düşmeden hayatlarını sürdürmeleri gerekmektedir.

Sosyal yardımların bazı şartlara bağlanması halinde etkinliğinin arttığı görülmektedir. Türkiye'de uy-

gulanmakta olan şartlı eğitim ve sağlık yardımları özellikle kız çocuklarının okullaşması konusunda önemli

sonuçlar doğurmuştur. Bunun yanında, yardımların bireyleri sosyal yardıma bağımlı hale getirmesinin en-

gellenmesi adına istihdam yardımları hayata geçirilmiştir.

Sosyal yardım alanların istihdama yönlenmemesindeki en önemli neden, işe girince sosyal yardım-

ların kesilecek olmasıdır. Bu nedenle, sosyal yardım alan kişiler düşük ücretli işlerde çalışmak isteme-

mektedir. Şartlı eğitim ve sağlık yardımlarında bu sorunu ortadan kaldıran bir düzenleme söz konusudur.

Buna göre, şartlı eğitim ve sağlık yardımlarından faydalanmakta olan kişilerin ya da bu kişilerin hane-

sinde bulunan herhangi birinin işe yerleşmesi durumunda 1 yıl boyunca şartlı eğitim ve sağlık yardım-

ları kesilmemektedir. Dolayısıyla, bu durumdaki kişiler kayıt dışı çalışmak zorunda kalmadıkları gibi bir

yıl daha bu yardımlardan yararlanmayı da sürdürebilmektedir.

Sosyal yardımların genel görünümüne baktığımızda 2015 yılı itibarıyla yapılan sosyal yardımların

gayri safi yurt içi hasıla içerisindeki payının yüzde 1.33 olduğu görülmektedir (ASPB, 2015: 117). Türki-

ye'de toplamda 3 milyon hane sosyal yardımlardan yararlanmaktadır. Halihazırda sosyal yardımların

kapsamının genişletildiğini ve hak temelli bir yapıya kavuşturulduğunu söylemek mümkündür. Ancak

sosyal yardım – istihdam bağlantısının kurulması ve sosyal yardımların bu sayede daha amaca yönelik

olmasının sağlanması açısından hala atılması gereken adımlar bulunmaktadır.

3.4. Sosyal Güvenlik Sisteminde Güvence Altına Alınan Riskler

Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) 102 sayılı Sosyal Güvenlik Temel Standartlar Sözleşmesinde

sosyal güvenlik sistemlerinde koruma altına alınması gereken dokuz temel risk belirlenmiştir (ILO, C –

102 Social Security Convention). Bu dokuz temel risk şu şekilde sıralanabilir; hastalık, sağlık yardımları,

işsizlik, yaşlılık, aile yardımları, analık, malullük, ölüm, iş kazası ve meslek hastalığı.



Türkiye sosyal güvenlik sisteminde ILO sözleşmesinde belirtilen dokuz risk için de bir sigorta kolu

bulunmaktadır. Hastalık, analık, iş kazası ve meslek hastalığı kısa vadeli sigorta kolları kapsamında, yaş-

lılık, malullük ve ölüm uzun vadeli sigorta kolları kapsamında koruma altına alınmaktadır. Sağlık yar-

dımları için genel sağlık sigortası, işsizlik riski için ise işsizlik sigortası fonu bulunmaktadır. Diğer taraftan,

aile yardımları için Türkiye’de doğrudan bu amaçla kurulmuş bir sigorta kolu bulunmamaktadır. Ancak

asgari geçim indirimi, doğum yardımı gibi uygulamalar bu kapsamda koruma sağlayan tedbirler olarak

değerlendirilmektedir.

Türkiye sosyal güvenlik sisteminde sosyal sigorta mantığı çerçevesinde koruma altına alınan riskle-

rin gerçekleşmesi halinde, belirli prim ödeme gün sayısı, sigortalılık süresi ve yaş gibi şartlar sağlandığında

ilgili sigorta kolundan sigortalılara yardım sağlanmaktadır. Bu çerçevede sigorta kollarından sağlanan yar-

dımlar Tablo 7'de belirtilmiştir.



Tabl

o 7.

Sig

orta

Kol

ları

ve

Sağl

anan

Yar

dım

lar

İş K

azas

ı ve

Mes

lek

Has

talığ

ı Sig

orta

sıSa

ğlan

an Y

ardı

mla

rG

erek

li K

oşul

lar

Geç

ici İş

Gör

emez

lik Ö

dene

ği Ö

denm

esi

SGK

tara

fında

n ye

tkile

ndiri

lmiş

hast

anel

erde

n ist

iraha

t rap

oru

alın

mas

ı.Sü

rekl

i İş G

örem

ezlik

Gel

iri B

ağla

nmas

ıM

esle

kte

kaza

nma

gücü

nün

en a

z yü

zde

10 k

aybe

dild

iğin

in sa

ğlık

kur

ulu

rapo

ruyla

tesp

it ed

ilmes

i.G

erid

e Ka

lan

Hak

Sah

iple

rine

Ölü

m A

ylığı

Bağ

lanm

ası

Cen

aze

Öde

neği

Ver

ilmes

iİş

kaza

sı so

nucu

ölü

mle

rde

prim

öde

me

gün

sayıs

ı vey

a sig

orta

lılık

süre

si şa

rtı a

ranm

az.

Gel

ir Ba

ğlan

mış

Kız

Çoc

ukla

rına

Evle

nme

Öde

neği

Ver

ilmes

iH

asta

lık S

igor

tası

Sağl

anan

Yar

dım

lar

Ger

ekli

Koş

ulla

rG

eçici

İş G

örem

ezlik

Öde

neği

Öde

nmes

iSG

K ta

rafın

dan

yetk

ilend

irilm

iş ha

stan

eler

den

istira

hat r

apor

u al

ınm

ası.

Ana

lık S

igor

tası

Sağl

anan

Yar

dım

lar

Ger

ekli

Koş

ulla

r

Geç

ici İş

Gör

emez

lik Ö

dene

ği Ö

denm

esi

• SG

K ta

rafın

dan

yetk

ilend

irilm

iş ha

stan

eler

den

istira

hat r

apor

u al

ınm

ası.

• D

oğum

dan

önce

ki b

ir yıl

için

de e

n az

90

gün

kısa

vad

eli s

igor

ta k

olla

rına

prim

öde

nmiş

olm

ası.

Emzir

me

Öde

neği

Öde

nmes

iD

oğum

dan

önce

ki so

n bi

r yıl i

çeris

inde

en

az 1

20 g

ün k

ısa v

adel

i sig

orta

kol

ların

a pr

im ö

denm

iş ol

mas

ı.M

alul

lük

Sigo

rtas

ıSa

ğlan

an Y

ardı

mla

rG

erek

li K

oşul

lar

• Ç

alışm

a gü

cünü

n en

az

yüzd

e 60

kay

bedi

ldiğ

inin

sağl

ık k

urul

u ra

poru

ile te

spit

edilm

esi,

• M

alul

lüğe

kon

u ra

hats

ızlığ

ın si

gorta

lılık

sonr

ası g

erçe

kleş

miş

olm

ası,

• En

az

10 y

ıldan

ber

i sig

orta

lı olu

nmas

ı ve

1.80

0 gü

n uz

un v

adel

i sig

orta

kol

ların

a pr

im ö

denm

iş ol

mas

ı, M

alul

lük

Aylı

ğı B

ağla

nmas

ıba

şkas

ının

süre

kli b

akım

ına

muh

taç

dere

cede

mal

ulle

r için

en

az 1

0 yıl

dan

beri

sigor

talı o

lunm

ası ş

artı

aran

mak

sızın

1.8

00 g

ün u

zun

vade

li sig

orta

kol

ların

a pr

im ö

denm

iş ol

mas

ı.•

SGK’

dan

yazıl

ı iste

kte

bulu

nulm

ası.

Yaşl

ılık

Sigo

rtas

ıSa

ğlan

an Y

ardı

mla

rG

erek

li K

oşul

lar

• İlk

kez

sigo

rtalı o

luna

n ta

rihe

göre

bel

irlen

en si

gorta

lılık

süre

si, p

rim ö

dem

e gü

n sa

yısı v

e ya

ş şar

tının

Ya

şlılık

Aylı

ğı B

ağla

nmas

ısa

ğlan

mas

ı.•

SGK’

dan

yazıl

ı iste

kte

bulu

nulm

ası.

• Ya

şlılık

aylı

ğı b

ağla

nabi

lmes

i için

ger

ekli y

aş şa

rtını

n sa

ğlan

mış

faka

t mal

ullü

k ve

ya y

aşlılı

k ay

lığı

Topt

an Ö

dem

e Ya

pılm

ası

bağl

anm

aya

hak

kaza

nam

ama.

• SG

K’da

n ya

zılı is

tekt

e bu

lunu

lmas

ı.Ö

lüm

Sig

orta

sıSa

ğlan

an Y

ardı

mla

rG

erek

li K

oşul

lar

• En

az

1.80

0 gü

n uz

un v

adel

i sig

orta

kol

ların

a pr

im ö

denm

iş ol

mas

ı vey

a he

r tür

lü b

orçla

nma

süre

leri

Ölü

m A

ylığı

Bağ

lanm

ası

hariç

en

az 5

yıld

an b

eri s

igor

talı o

lup

900

gün

uzun

vad

eli s

igor

ta k

olla

rına

prim

öde

nmiş

olm

ası.

• SG

K’da

n ya

zılı is

tekt

e bu

lunu

lmas

ı.Ö

lüm

Topt

an Ö

dem

esi Y

apılm

ası

Ölü

m a

ylığı

bağ

lanm

asın

a ha

k ka

zanı

lam

amış

olm

ası.

Aylı

k A

lmak

ta O

lan

Kız

Çoc

ukla

rına

Evle

nme

Öde

neği

Ver

ilmes

iSG

K’da

n ya

zılı is

tekt

e bu

lunu

lmas

ı.C

enaz

e Ö

dene

ği V

erilm

esi

SGK’

dan

yazıl

ı iste

kte

bulu

nulm

ası.

Gen

el S

ağlık

Sig

orta

sıSa

ğlan

an Y

ardı

mla

rG

erek

li K

oşul

lar

• Si

gorta

lı çal

ışmak

, em

ekli o

lmak

, işs

izlik

öde

neği

alıy

or o

lmak

vey

a bi

r sig

orta

lının

“ba

kmak

la y

üküm

lü

Sağl

ık H

izmet

leri

oldu

ğu k

işi”

stat

üsün

de b

ulun

mak

. •

Bütü

n bu

koş

ulla

r bul

unm

uyor

sa g

elir

test

i yap

tırar

ak te

st so

nucu

nda

belir

lene

n pr

imi ö

dem

ek.

İşsi

zlik

Sig

orta

sıSa

ğlan

an Y

ardı

mla

rG

erek

li K

oşul

lar

İşsizl

ik Ö

dene

ği V

erilm

esi

• So

n 12

0 gü

nü k

esin

tisiz

olm

ak ü

zere

son

3 yıl

içer

isind

e en

az

600

gün

işsizl

ik si

gorta

sına

prim

öde

nmes

i.•

Kanu

nda

belir

tilen

ned

enle

rle iş

siz k

alın

mış

olm

ası.

Gen

el S

ağlık

Sig

orta

sı Pr

imle

rinin

Öde

nmes

iSo

n 12

0 gü

nü k

esin

tisiz

olm

ak ü

zere

son

3 yıl

içer

isind

e en

az

600

gün

işsizl

ik si

gorta

sına

prim

öde

nmes

i.Ye

ni İş

Bul

ma

Faal

iyetle

riİŞ

KUR’

a ka

yıtlı i

şsiz

olm

aA

ktif

İşgüc

ü H

izmet

leri

Kaps

amın

da K

urs v

e Pr

ogra

mla

r



Türkiye sosyal güvenlik sisteminde Tablo 7'de belirtilen kapsam altındaki risklerin gerçekleşmiş olması

halinde gerekli temel koşullar sağlanmış ise sayılan yardımlar yapılmaktadır. Bu çerçevede, özellikle yaş-

lılık, malullük ve ölüm sigortalarından yardım alabilmek için uzun süreler sigortalı olarak çalışıyor olmak

gerekmektedir. Uzun vadeli sigorta kolları içerisindeki yardımlardan yararlanabilmek için sigortalı çalış-

manın önemi büyüktür. Kısa vadeli sigorta kollarından sağlanan yardımların miktarı uzun vadeli sigorta

kollarından sağlanan yardımlara oranla daha düşük olduğu için kısa vadeli sigorta kollarından sağlanan

yardımlara hak kazanma koşulları daha hafiftir.

İşsizlik sigortası ise işsizliğin süreklilik kazanmasının önüne geçilebilmesi ve işsizlerin yeniden işgücü

piyasasına kazandırılması için gereken sürede yoksulluğun engellenmesi amacıyla hayata geçirilmiştir (Öz-

şuca, 2003: 107). İşsizliğin toplumsal ve ekonomik sonuçlarının önlenmesi için İşsizlik Sigortası Fonu

kurulmuş ve bu fondan işsizlere yönelik uygulamalar yürütülmeye başlanmıştır.

3.5. Sosyal Güvenlik Sistemi – Kayıt Dışı İstihdam İlişkisi

Kayıt dışı istihdam edilen birey sosyal güvenlik haklarından mahrum kalmaktadır. Türk sosyal gü-

venlik sisteminde hastalık, analık, sakatlık, yaşlılık, iş kazası ve meslek hastalığı, ölüm, işsizlik ve aile yar-

dımları riskleri koruma altına alınmıştır. Bu risklerden işsizlik ve aile yardımları Sosyal Sigortalar ve Genel

Sağlık Sigortası dışındaki kanunlarla düzenlenmiştir. Ancak işsizlik ve aile yardımlarının düzenlenmesi

de bireyin kayıtlı olarak istihdam edilmesini gerektirmektedir. Bu doğrultuda, kayıt dışı istihdam edilen

birey, tüm bu risklerle sosyal güvenlik sisteminin koruması altında olmadan mücadele etmek duru-

mundadır. Bu mücadelesinin finansmanını da kendisi üstlenmek durumunda kalan birey için gelirinin

aşınması ve yoksulluk tehlikesi söz konusudur. Kayıt dışı istihdam ile ücrete ilişkin hukuki korumanın da

kalktığı göz önünde bulundurulursa, sağlık harcamaları ve işsizlik riskine ilişkin harcamalarla birlikte bi-

reyin yoksulluk riski oldukça artmaktadır.



Tüm bu nedenlerle kayıt dışı istihdam edilen bireyler için hem sosyal güvenlik haklarından mahru-

miyet, hem düşük ücretlerle çalışma, hem de çalışma hayatına ilişkin koruyucu mevzuatın dışında kalma

tehlikesi söz konusudur. Tüm riskler bir arada değerlendirildiğinde kayıt dışı istihdam edilen birey için;

• Emeklilik hakkının doğmaması,

• Yüksek maliyetli sağlık harcamalarının karşılanamaması,

• Hastalık ve analık halinde iş sözleşmesinin sürmemesi ve gelirden mahrumiyet halinin doğması,

• Sakatlık, iş kazası ve meslek hastalığı halinde muhtaçlık durumunun oluşması,

• Ölüm halinde geride kalanların gelirden mahrum kalması,

• İşsizlik durumunda hem belirli bir seviyede alım gücünün korunamaması, hem mesleki eğitimden

mahrum kalınması,

• Çalışma saatleri anlamındaki korunmadan mahrum kalınması,

• İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunundaki korumalardan mahrum kalınması,

• Ücret seviyesi ile ilgili korumalardan mahrum kalınması ve düşük ücretlerle çalışılması gibi

sonuçlar doğmaktadır.

4. EKSİK KAZANÇ BİLDİRİMİ

Çalışmanın bu bölümünde, öncelikle eksik kazanç bildirimine ilişkin kavramsal çerçeve ile işçi ve iş-

veren açısından eksik bildirimin nedenleri üzerinde durulacak; daha sonra eksik bildirimin Türkiye’deki

boyutları ve eksik kazanç bildiriminin azaltılmasına yönelik öneriler ele alınacaktır.

4.1. Kavramsal Çerçeve

Kayıt dışı istihdamın bir boyutu da eksik kazanç bildirimidir. Çalışmanın önceki bölümlerinde ele alın-

dığı üzere, çalışanların prime esas kazanç tutarlarının Sosyal Güvenlik Kurumu’na eksik bildirilmesi, kayıt

dışı çalışma biçimleri arasındadır. Eksik kazanç bildirimi, çalışanların prime esas kazançlarının Sosyal Gü-

venlik Kurumuna gerçek tutarın altında ve genellikle de asgari ücret düzeyinden bildirilmesi olarak ta-

nımlanabilir. Tanımdan da anlaşılacağı üzere, eksik kazanç bildirimi “yarı kayıtlı istihdam” niteliği

taşımaktadır.



Çalışanların prime esas kazançlarının Sosyal Güvenlik Kurumuna gerçek tutar üzerinden bildirilme-

mesi, başka bir ifadeyle eksik bildirilmesinin gerek çalışan, gerek Sosyal Güvenlik Kurumu ve gerekse Gelir

İdaresi Başkanlığı açısından olumsuz sonuçları söz konusudur. Bu açıdan, ilk olarak eksik kazanç bildi-

rimi çalışanların kısa ve uzun vadeli sigorta kollarından düşük edim almalarına ve işsiz kalmaları duru-

munda – gerekli şartları taşımaları halinde – işsizlik sigortasından daha düşük aylık almalarına neden

olmaktadır. Diğer taraftan, Sosyal Güvenlik Kurumu eksik bildirim nedeniyle prim kaybına uğramakta

ve aktüeryal dengesinin kötüye gitmesi gibi sorunlarla karşılaşmaktadır. Bununla birlikte, Gelir İdaresi Baş-

kanlığı da vergi kaybı yaşamaktadır.

4.2. Eksik Kazanç Bildiriminin Nedenleri

Eksik kazanç bildirimi, işçi açısından kazanç tutarından daha düşük vergi ve prim kesintisi anlamına

gelmektedir. Bu durumda, çalıştığı sürece işçi eline daha yüksek kazanç geçeceğini düşünerek, eksik ka-

zanç bildirimini kabul etmektedir. Buna karşılık, işveren için eksik bildirim daha düşük prim ödeme yü-

kümlülüğünü ifade etmektedir. Bu açıklamalardan hareketle, gerek işçi gerekse işveren açısından eksik

bildirimin temel nedeninin ekonomik olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

4.2.1. İşveren Açısından

İşverenlerin çalışanların ücretlerini eksik bildirmelerinin arkasında yatan neden, sosyal güvenlik prim

yükünü azaltmaktır. Bu açıdan, en çok tercih edilen yöntem çalışanların ücretlerinin SGK’ya asgari ücret

üzerinden bildirilmesi ve çalışanlara kayıt dışı şekilde ödeme yapılmasıdır. Böylece, işverenler işçilik ma-

liyetlerini düşürmektedirler. Bu da her ne kadar söz konusu yönteme başvuran işverenler için rekabet

avantajı yaratsa da, piyasanın bütünü açısından haksız rekabete neden olmaktadır.

İşverenlerin işçilik maliyetlerini minimumda tutmak istemelerinin bir nedeni de verimlilik düzeyinin

düşük olmasıdır. İşçilerinin kazançlarını SGK’ya eksik bildiren işverenler, yeterli sayıda denetim yapıla-

mamasını kendileri için bir fırsat olarak görmektedir. Söz konusu işverenler, artan maliyetleri karşılamak

için verimliliği artırıcı stratejiler geliştirmek yerine mevcut işçilerini daha uzun sürelerle çalıştırmakta, si-

gortasız işçi çalıştırma veya çalışanların ücret gelirlerini asgari ücret üzerinden bildirme yoluna gitmek-



tedir. Böylece, hammadde ve işçilik maliyetlerini azaltmaya çalışmaktadır. Bu bağlamda, işletmelerin ve-

rimlilikleri arttıkça işçilerin ücret düzeylerinin artması ve eksik kazanç beyanının azalması söz konusu

olabilecektir (Karadeniz - Kabakçı Karadeniz, 2016: 477).

Türkiye’de mevcut işletme büyüklükleri ile işletmelerin kullandıkları teknoloji düzeyi dikkate alındı-

ğında, düşük teknolojili ve emek yoğun küçük ve orta ölçekli işletmelerin yeterli düzeyde katma değer

yaratamadıkları görülmektedir. Bu durum, işgücü piyasasında genel olarak ücretlerin düşük olmasına ve/

veya ücretlerin vergi ve sigorta yüklerinin asgari ücret üzerinden gösterilmesine yol açmaktadır. Bununla

birlikte, işini kaybetmemek ve/ veya daha düşük vergi ödemek, yani söz konusu anda daha fazla gelire

sahip olmak için çalışanlar da bu duruma rıza gösterebilmektedir.

Tablo 8’de 2017 yılı itibarıyla prime esas kazancın alt (asgari ücret) ve üst sınırından (asgari ücretin

7.5 katı) bildirim yapılması halinde işçi ve işverenden yapılan vergi ve sigorta kesintileri gösterilmektedir.

Tablodan da görüleceği üzere, 2017 yılı itibarıyla asgari ücret üzerinden bildirilen bir çalışan için işvere-

nin katlandığı maliyet aylık 2.088,56 TL’dir. Diğer taraftan, asgari ücretin 7.5 katının üzerinde ücret alan

bir çalışanın bildirimi, aldığı ücret bu miktarın ne kadar üzerinde olursa olsun, söz konusu tutar üzerin-

den yapılmaktadır. SGK’ya prime esas kazancın üst sınırından bildirilen bir çalışan için işverenin katlan-

dığı aylık toplam maliyet, 2017 yılı itibarıyla 15.664,40 TL’dir.



Tablo 8. Prime Esas Kazancın Alt ve Üst Sınırından Bildirim Yapılması Halinde Aylık İşveren

Maliyeti ve Net Ücret, TL (2017)4

ALT SINIRDAN BİLDİRİM ÜST SINIRDAN BİLDİRİM (Asgari Ücret) (Asgari Ücretin 7 katı)

BRÜT ASGARİ ÜCRET 1.777,50 13.331,40

SGK İŞÇİ PAYI (%14) 248,85 1.866,40

İŞSİZLİK SİGORTASI İŞÇİ PAYI (%1) 17,78 133,31

GELİR VERGİSİ MATRAHI 1.510,88 11.331,69

GELİR VERGİSİ (%15) 226,63 1.699,75

DAMGA VERGİSİ (%07,59) 13,49 101,19

KESİNTİLER TOPLAMI 506,74

ASGARİ ÜCRET (AGİ HARİÇ) 1.270,75 9.530,75

AGİ (BEKAR) 133,31 133,31

NET ÖDENEN TUTAR (AGİ DAHİL) 1.404,06 9.664,06

SGK İŞVEREN PAYI (%15.5) (5 Puan Teşvik Sonrası) 275,51 2.066,37

İŞVEREN İŞSİZLİK PRİMİ (%2) 35,55 266,63

İŞVERENE TOPLAM MALİYET 2.088,56 15.664,40

Kaynak: Asgari ücret hesaplaması için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Asgari Ücretin Net Hesabı ve İşverene Maliyeti,http://www.csgb.gov.tr/home/Contents/Istatistikler/AsgariUcret (Erişim: 11.02.2017); prime esas üst kazanç üzerinden yapılanhesaplama için http://www.verginet.net/dtt/MaasHesaplama.aspx (Erişim: 11.02.2017).

Çalışanlarına vermiş olduğu ücretleri SGK’ya ve gelir idaresine gerçek ücret üzerinden bildirmeyen

işveren, çalışanların gerçek ücretleri ile asgari ücret arasındaki farkı açıktan ödemektedir. Ancak söz ko-

nusu ödemeyi belgeleyemediğinden gelir ya da kurumlar vergisi matrahından gider olarak düşeme-

mektedir. Böyle bir durumda, yüksek gelir ya da kurumlar vergisi ödemek zorunda kalacak olan işveren

ya gelirlerini düşük göstermek için faturasız mal ya da hizmet satmakta ya da KDV’sini ödeyerek sahte

fatura ya da gider belgesi temin etmektedir (SGK, 2016: 9).

4Ocak ayına göre hesaplama yapılmıştır. Dolayısıyla, vergi yükü Ocak ayı itibarıyla dikkate alınmalıdır.



Öte yandan, bir ülkede kayıt dışı ekonomin yaygınlığı ve vergi denetimlerinin yetersizliği de işvere-

nin asgari ücret üzerinden bildirim yapmasına yol açabilmektedir. Kayıt dışı ekonominin yaygın olduğu

bir ekonomide haksız rekabet koşulları geçerli olduğundan, işveren rekabet gücünü korumak için eksik

bildirime yönelebilmektedir. Bununla birlikte, yeterince denetim yapılmaması da, çoğu zaman ağır yap-

tırımlarla karşı karşıya kalabileceğini bilmesine rağmen, işverenin eksik bildirim ya da sigortasız işçi ça-

lıştırmaya devam etmesine neden olmaktadır.

İşverenin istihdam ettiği kişilerin kazançlarını gerçek ücret üzerinden değil de, asgari ücret üzerin-

den bildirmesinin bir diğer sebebi ise yetersiz mali müşavirlik hizmetleri ve işverenin başta prim teşvik-

leri, idari para cezaları ve hizmet tespit davaları ile denetimler hakkında yeterince bilgi sahibi olmamasıdır.

Bu bağlamda, özellikle istihdam teşviklerinden yararlanılması durumunda işverenler önemli maliyet avan-

tajları yakalayabilmektedirler. Ancak teşvik sisteminin karmaşıklığı ve yersiz yararlanma durumunda kar-

şılaşılan yaptırımlar ile iş yükü, pek çok işverenin söz konusu teşviklerden yararlanmamasına yol

açmaktadır.

4.2.2. İşçi Açısından

Eksik kazanç bildirimin işçi açsından en temel sebebi, işçinin halihazırdaki sosyo-ekonomik koşullar

içinde geçinebilmek için gelecekteki kazancını şimdiki ücretine feda etmesidir. İşgücü piyasasındaki is-

tihdam imkanlarının sınırlı olması ve işsizlik baskısı pek çok çalışanı eksik kazanç beyanına zorlamakta-

dır. Bununla birlikte, vergi ve sosyal güvenlik sisteminin de çalışanları eksik kazanç beyanına yönelttiği

söylenebilir.

Türkiye’de gelir vergisinin neredeyse yüzde 57’si ücretliler tarafından ödenmektedir (Kabakçı Kara-

deniz, 2013: 130). Türkiye’de artan oranlı gelir vergisi tarifesinin uygulanması, yani kişilerin gelir vergi-

sine tabi kazançları arttıkça daha yüksek düzeyde gelir vergisi ödemek zorunda olmaları, yüksek gelir

vergisinden kaçmak için çalışanların ücretlerinin asgari ücret üzerinden bildirmesine rıza göstermelerine

neden olabilmektedir (Kabakçı Karadeniz, 2016: 480).

2017 yılı itibarıyla prime esas kazancın üst sınırından SGK’ya bildirilen bir çalışanın ödemesi gereken



yıllık gelir vergisi 36.043 TL olarak hesaplanmaktadır. Söz konusu çalışanın yılın ilk ayında ödemesi ge-

reken gelir vergisi 1.699 TL iken; artan oranlı gelir vergisi tarifesi nedeniyle yılın son ayı itibarıyla ödemesi

gereken tutar 3.966 TL’dir. Yüksek sigorta primi çalışana yüksek sosyal sigorta edimleri olarak yansıma-

sına karşın, gelir vergisi işçinin refahını doğrudan etkilememektedir (Karadeniz - Kabakçı Karadeniz,

2016: 482). Dolayısıyla, çalışanlar daha düşük vergi yükü taşımak amacıyla kazançlarını eksik beyan

edebilmekte ya da işverenleri tarafından ücretlerinin eksik bildirilmesini kabul edebilmektedir.

Daha yüksek ücret düzeylerinde, aynı zamanda sigorta primi işçi payı da yükselmektedir. Buna göre,

2017 yılı itibarıyla prime esas kazancın üst sınırından SGK’ya bildirilen bir çalışanın ücretinden kesilen

sigorta primi miktarı 1.866 TL’dir. Bununla birlikte, söz konusu çalışanın yine ücretinden kesilen işsizlik

sigortası payı da 133 TL’dir. Buna karşılık, söz konusu çalışan için asgari ücret düzeyinden bildirim ya-

pılması durumunda, çalışanın katlanacağı prim yükü azalmaktadır. Tablo 8’den de anlaşılacağı üzere,

2017 yılı itibarıyla asgari ücretli bir çalışanın ücretinden kesilen sigorta primi payı 248 TL ve işsizlik sigortası

payı da 17 TL’dir. İşte bu aradaki fark, pek çok çalışanın gelecekte, emekli olduğunda daha yüksek

emekli aylığı almak yerine halihazırda eline geçen tutarı yüksek tutmayı tercih etmesine neden olmak-

tadır.

Son olarak, çalışanların prim - edim arasındaki yüksek ilişki hakkında bilgi sahibi olmamaları da eksik

kazanç bildiriminin bir diğer nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu anlamda, çalışanların ne kadar

ücret üzerinden prim öderlerse, ne kadar aylık, gelir ya da ödenek alacaklarını bilmemeleri kazançları-

nın eksik bildirilmesine rıza göstermelerine yol açabilmektedir. Bu anlamda, çalışanların eksik bildirimin

sonuçları konusunda farkındalıklarının artırılması son derece önemlidir.

4.3. Eksik Kazanç Bildiriminin Türkiye’deki Boyutları

Literatürde eksik kazanç bildirimi ile ilgili çalışmaların sınırlı olduğu görülmektedir. Bununla birlikte,

mevcut veriler ve idari kayıtlardaki yetersizlikler nedeniyle de eksik kazanç bildiriminin boyutları hak-

kında gerçekçi tahminler yapmak zorlaşmaktadır. Bu açıdan, eksik bildirimin boyutlarını ortaya koyabil-

mek amacıyla çalışmada Karadeniz ve Kabakçı Karadeniz (2014) tarafından yapılan, SGK’nın kazanç

istatistikleri ile TÜİK’in Hanehalkı Bütçe Anketi ve Hanehalkı İşgücü Anketinin sektörlere göre sigortalı-



ların kazançlarını yansıtan sonuçlarının kullanıldığı karşılaştırmalı analizden elde edilen bulgulara yer ve-

rilecektir. Çalışmada, aynı zamanda eksik kazanç bildirimi nedeniyle sigortalıların işverenlere ve SGK’ya

açtıkları hizmet tespit davalarına ilişkin istatistikler de ele alınacaktır. Ancak, her şeyden üzerinde durul-

ması gereken husus, her iki yöntemin de sınırlılıklarının olduğudur. Dolayısıyla, söz konusu verilerin dahi

Türkiye işgücü piyasasındaki eksik kazanç bildirimini gerçek boyutlarıyla yansıttığını söylemek mümkün

değildir.

İlk olarak, Karadeniz ve Kabakçı Karadeniz’in çalışmalarında (2014) kullandıkları yöntem idari kayıt-

larda bildirilen kazanç tutarları ile TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketinden sağlanan kazanç tutarlarının kar-

şılaştırılmasına dayanmaktadır. Söz konusu analizin;

• Sadece özel sektör çalışanları açısından karşılaştırma yapılmış olması,

• Karşılaştırmalarda ortalamaların esas alınması,

• SGK istatistiklerinde sektör bazında bildirilen gün sayısı bulunmadığından, tüm sektörlerde

bildirilen günlük kazanç, SGK’ya bir sigortalı için bildirilen ortalama gün sayısı (26 gün) ile

çarpılmış olması,

• SGK verilerinin çalışmadığı halde SGK’ya bildirilen, başka bir ifadeyle sahte sigortalılığı da içeren

bir yapı sunması nedeniyle TÜİK verileriyle karşılaştırılabilirliğinin zorlaşması,

• SGK’ya yapılan bildirimler içinde gerçekte bağımsız çalışanlar içinde olduğu halde (4-b’li) kendisini

4-a’lı olarak bildirenlerin de olması,

• TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketlerinden elde edilen istatistiklerin ağırlıklandırma yapılarak elde

edilmiş tahmini verilerden oluşması,

• Hanehalkı İşgücü Anketine katılan sigortalıların anket sırasında kazançlarını eksik beyan etmiş

olma olasılıkları,

• Kazanç karşılaştırmalarının ortalamalara dayanması şeklinde bazı sınırlılıkları bulunmaktadır (SGK,

2016: 11- 12).

Bununla birlikte, Karadeniz ve Kabakçı Karadeniz’in çalışmalarında, 5510 Sayılı Kanuna göre prime

tabi olmayan kazançları (yemek yardımı, çocuk yardımı ve çalışmayan eş için işveren tarafından verilen

aile yardımı ile asgari ücretin üçte birini aşmayan ve işveren tarafından ödenen bireysel emeklilik ve özel

sağlık sigortası primleri) dikkate almadıkları da görülmektedir.



Karadeniz ve Kabakçı Karadeniz (2014), yukarıda belirtilen sınırlılıklar doğrultusunda, SGK ve TÜİK

verilerini karşılaştırarak 88 sektörden 68’inde eksik kazanç bildirimi olduğunu ortaya koymuşlardır. Ça-

lışmada ayrıca, 2014 yılı itibarıyla eksik kazanç bildirimi sebebiyle SGK’nın uğradığı yıllık toplam prim kay-

bının da yaklaşık 21.5 milyar TL olduğu tahmin edilmiştir (SGK, 2016: 12).

Tablo 9. Sektörlere Göre Eksik Kazanç Bildirimi ve Eksik Kazanç Bildirimi Nedeniyle SGK’nınYıllık Tahmini Prim Kaybı, Karadeniz – Kabakçı Karadeniz (2014)

TÜİK (Brüt) SGK Fark (TÜİK-SGK) Sigortalı Sayısı Prim Kaybı Miktarı (Yıllık)

Bina İnşaatı 2079,100833 1188,999 890,1023078 1179484 4346426322Perakende Tic.(Mot. Taşıt. Onar. Har) 1677,734167 1355,555 322,1794459 1231616 1642757632Toptan Tic.(Mot. Taşıt. Onar. Hariç) 2256,8425 1656,995 599,8473242 618986 1537169977Yiyecek ve İçecek Hizmeti Faal. 1712,906667 1186,886 526,0207359 551016 1199961785Kara Taşıma.ve Boru Hattı Taşıma. 1822,513333 1306,756 515,7574586 552358 1179414619İdari Danışmanlık Faaliyetleri 4182,614167 2729,715 1452,899374 192123 1155620500Eğitim 2569,019167 1861,154 707,8655059 319606 936625580Giyim Eşyaları İmalatı 1623,081667 1200,517 422,564546 488121 853927283Özel İnşaat Faaliyetleri 1921,6025 1320,285 601,3178253 336802 838453691,2Bina Dışı Yapıların İnşaatı 2390,2625 1853,789 536,4731291 276576 614274951,5Bina ve Çevre Düzenleme Faaliyet. 1465,365833 1227,995 237,3703997 487405 478979451,4Gıda Ürünleri İmalatı 1741,55 1464,938 276,612113 410499 470092842,5Tekstil Ürünleri İmalatı 1648,0675 1415,117 232,9502252 442800 427042489,2İnsan Sağlığı Hizmetleri 2331,730833 1943,897 387,8337664 244122 391970044,5Fabrik. Metal Ürün.(Mak. Tec. Har) 1855,710833 1633,283 222,427993 382311 352051807,2Güvenlik ve Soruşturma Faaliyet. 1705,22 1396,646 308,5739457 255343 326199695,7Mobilya İmalatı 1707,270833 1225,489 481,782016 163488 326089493,9Toptan ve Per. Tic. ve Mot. Taşıt. On. 1891,461667 1483,057 408,4047632 168685 285211876Mimarlık ve Mühendislik Faaliyeti 2632,3325 2086,391 545,9414961 125846 284436851,5Makine ve Ekipman. Kurulumu ve On. 2342,0625 1933,573 408,4896091 155561 263076515,6Hukuki ve Muhasebe Faaliyetleri 1921,3525 1446,908 474,4440248 133129 261491750,5Bilgisayar Programlama ve Danış. 3979,095 3027,31 951,7846801 59125 232975474,5Bilgi Hizmet Faaliyetleri 2359,7925 1602,918 756,8746499 56061 175664960Diğer Hizmet Faaliyetleri 1585,084167 1144,221 440,8627831 93657 170940126,7Reklamcılık ve Pazar Araştırması 2464,979167 1793,801 671,1777953 59669 165800822,6Konaklama 1888,5 1730,951 157,5492879 210940 137586469,7Metalik Olmayan Ürünler İma. 1861,6425 1711,439 150,2030051 217643 135339219,1Kayıtlı Medyanın Basılması ve Çoğ. 2030,718333 1522,707 508,0115786 63237 132998030,7Kauçuk ve Plastik Ürünler İm. 1876,263333 1718,422 157,8416191 190937 124770513,6Diğer İmalatlar 1925,428333 1353,441 571,9876461 52458 124222057,7Deri ve İlgili Ürünler İmalatı 1618,7975 1174,963 443,8344726 64035 117662693,5Diğer Mesleki, Bilim ve Tek. Faal. 2639,368333 1435,458 1203,910453 23461 116934064,6



TÜİK (Brüt) SGK Fark (TÜİK-SGK) Sigortalı Sayısı Prim Kaybı Miktarı (Yıllık)

Makine ve Ekipman İmalatı 2027,538333 1819,588 207,950313 131916 113568370,2Elk. Gaz, Buhar ve Hava. Sis. Üret. Da. 2335,423333 1997,682 337,741262 79545 111223702,8Seyahat Acentesi, Tur Oper. Rez. Hiz 2360,894167 1819,806 541,0880452 48285 108163446,1Finans. ve Sig. Hiz. İçin Yard. Faal. 2610,660833 2056,483 554,1778616 44581 102282025,4Ev İçi Çalışanların Faaliyetleri 1728,760833 1039,63 689,1313026 35587 101529838,9Kiralama ve Leasing Faaliyetleri 2561,614167 1679,937 881,6766885 27179 99207195,57Taşıma İçin Depolama ve Destek. Fa. 2005,869167 1918,665 87,20407638 227008 81955535,1Gayrimenkul Faaliyetleri 1599,0025 1371,989 227,0134495 85004 79889792,23Ağaç, Ağaç Ürünleri ve Mantar Ür. 1651,16 1384,854 266,3059521 71126 78416887,39Su Yolu Taşımacılığı 3969,5975 2763,554 1206,043015 15029 75040068,76Bilgisayar, Elektronik ve Optik Ür. 2713,571667 2194,569 519,0027197 34322 73746694,97Diğer Madencilik ve Taş Ocak. 1853,565833 1575,685 277,8807025 54669 62892644,91Sinema Filmi ve Ses Kaydı Yayımcılık 2534,445833 2013,306 521,1401576 29052 62680278,38Bitkisel ve Hayvansal Üretim 1498,666667 1362,407 136,2597937 92621 52248946Atık Maddelerin Değerlendirilmesi 1726,56 1508,527 218,0325983 56887 51349332,54Bilimsel Araştırma ve Geliş. Faal. 4685,069167 3035,387 1649,682635 6862 46865306,09Kağıt ve Kağıt Ürünleri İmalatı 2113,5875 1916,416 197,1710106 50499 41221726,9Spor, Eğlence ve Dinlence Faal. 1988,041667 1734,749 253,2925459 38277 40138454,14İstihdam Faaliyetleri 1919,776667 1595,587 324,1892612 25997 34891705,65Bilgisayar ve Kişisel Ev Eşya. Onar. 1645,314167 1533,777 111,5367722 66752 30823552,83Sosyal Hizmetler 1560,976667 1343,742 217,2347454 33547 30170556,38Yatılı Bakım Faaliyetleri 1794,195 1413,925 380,2697587 18806 29606601,76Kimyasal Ürünleri İmalatı 2355,179167 2271,136 84,04356054 71305 24809885,99Yaratıcı Sanatlar, Eğlence Faal. 2430,969167 1785,819 645,1505938 9151 24441620,57Sigorta Reas. Emek. Fonl (Zor. S. G. Hariç) 2809,185 2585,329 223,8560667 25864 23969827,1Ormancılık ve Tomrukçuluk 1735,305 1126,13 609,1748129 9377 23648641,39Telekomünikasyon 2970,463333 2716,735 253,7286543 20639 21679961,58Posta ve Kurye Faaliyetleri 1740,838333 1545,568 195,2699758 24509 19813509,41Balıkçılık ve Su Ürünleri Yetiş. 2025,963333 1492,634 533,3294943 7413 16367786,18Kumar ve Müşterek Bahis Faal 1405,6725 1053,462 352,2108873 10991 16026560,43İçecek İmalatı 2516,945 2280,56 236,3854052 14242 13937727,89Üye Olunan Kuruluş Faaliyetleri 2453,483333 2343,522 109,9613499 30535 13900753,06Kanalizasyon 2129,53 1780,97 348,5603748 9317 13444803,23Programcılık ve Yayıncılık Faal. 2996,191667 2684,446 311,7458283 9147 11805371,84Madenciliği Destekleyici Hizmet 2367,791667 2045,717 322,0747845 6679 8905709,191Veterinerlik Hizmetleri 1714,050833 1324,806 389,244624 5475 8822813,27

Toplam Prim kaybı (Yıllık) 21.555.657,226

Kaynak: Araştırmacılar tarafından 2014 yılı TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketi mikro veri seti ile SGK kazanç istatistikleri kullanılarak

hesaplanmıştır.



Tablo 9’da yer alan verilere göre, kişi başı en yüksek eksik kazanç miktarı sırasıyla bilimsel araştırma

geliştirme faaliyetleri, idari danışmanlık faaliyetleri, suyolu taşımacılığı, diğer mesleki ve teknik faaliyet-

ler, bilgisayar programlama ve danışmanlık faaliyetleri, inşaat, kiralama ve leasing faaliyetleri, bilgi hiz-

met faaliyetleri ile eğitim sektörlerindedir. Bununla birlikte, söz konusu kazanç kayıplarının sektörde

çalışan sigortalı sayısıyla çarpımı sonucunda elde edilen bulgulara göre, eksik bildirimden dolayı en fazla

prim kaybının yaşandığı sektörler sırasıyla bina inşaatı, perakende ve toptan ticaret, yiyecek içecek faa-

liyetleri, kara taşımacılığı, idari danışmanlık faaliyetleri ile eğitim sektörleridir.

Diğer taraftan, işverenler tarafından kazançları eksik bildirilen işçiler, bu durum nedeniyle işverenleri

aleyhine hizmet tespit davası açabilmektedirler. Hizmet tespit davasını sigortalının kazanması halinde,

SGK sigortalının aldığı hizmet tespit ilamına istinaden işverenden ek bildirge istemektedir. Düzenlenen

ek bildirgelerden ve/ veya SGK denetmen veya müfettişlerince ya da Çalışma ve Sosyal Güvenlik Ba-

kanlığı iş müfettişlerince yapılan denetimlerden elde edilen veriler, eksik bildirimin boyutları açısından

diğer bir veri kaynağı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda, Ankara 3. ve 8. İş Mahkemelerine

2009-2014 yılları arasında açılan hizmet tespit davalarına ilişkin kayıtlardan, dava tarihinde davacıların

ortalama yaşının 36.5 ve işçilerin hizmet tespitini istedikleri sürenin ise ortalama 4.25 yıl olduğu görül-

mektedir (SGK, 2016: 16-17). Söz konusu kayıtlar, sigorta primine esas kazanç tespiti ile ilgili davaların

yarısından fazlasının inşaat ve perakende mağazacılık sektörlerinde çalışmış olanlar tarafından açıldığını

göstermektedir. Benzer şekilde, ALO 170 Şikayet Hattı’na eksik bildirim ile ilgili gelen ihbarların içinde

inşaat sektörü ilk sıralarda yer almaktadır.



5. KAYIT DIŞI İSTİHDAMLA MÜCADELEDE SİGORTA PRİM TEŞVİKLERİ

Kayıt dışı istihdam Türkiye işgücü piyasasının en önemli sorunlarından bir tanesidir. Bireylerin

sosyal güvenlik şemsiyesi dışında kalması sonucunun doğuran kayıt dışı istihdam, sosyal korumayı

devre dışı bırakmaktadır. Sigortasız çalışan bir kişi yalnızca kendi geleceğinden değil, kendi ailesinin

ve hak sahiplerinin de geleceğinden çalmaktadır. Kayıt dışı istihdamın işveren cephesinden yarata-

cağı olumsuz sonuçlar ise hapis cezasına varan yaptırımlardır. Kayıt dışı istihdam işveren açısından

sosyal güvenlik mevzuatı çerçevesinde idari yaptırımlar doğurduğu gibi kayıt dışı istihdam edilen ki-

şinin ölümle sonuçlanacak bir iş kazası geçirmesi halinde işverenin hapis cezası ile karşılaşmasına bile

neden olabilmektedir.

Türkiye’de son on yıldır kayıt dışı istihdamla mücadelede çok önemli adımlar atılmıştır. Atılan bu

adımlar arasında hangi düzenlemelerin daha etkili olduğu yönünde bir değerlendirme yapmak müm-

Kutu 2. Eksik Bildirim ile İlgili Olarak ALO 170 Şikayet Hattına Gelen Çağrılardan Örnekler• 2.500 TL maaş alıyorum ancak işyerim beni asgari ücretli çalışıyor olarak gösteriyor. Bu

konu hakkında inceleme yapılmasını istiyorum.

• İşverenim 30 gün çalışmama rağmen 1 ayda 12 gün çalışıyor şeklinde göstermekte,

şikâyetçiyim.

• Eski çalıştığım işyerim primlerimi eksik yatırmıştı. Bu konu hakkında şikâyette bulunmak

istiyorum.

• İşverenimin adıma eksik prim yatırıp yatırmadığını nereden öğrenebilirim?

• İşverenim, adıma eksik prim yatırıyor. Konu hakkında işyerinin incelenmesini istiyorum.

• Yakınım nafakayı eksik ödemek için eksik primle çalışıyor, şikâyetçiyim.

• İki işyerinde birden çalışıyorum. İkinci işyerim sigorta girişimin yapılmasına gerek

olmadığını söyledi. Doğru mudur? Şikâyette bulunmak istiyorum.

• Eski çalıştığım işyerim primlerimi eksik yatırmıştı. Hizmet tespit davası açmam için zaman

aşımı süresi var mı? İşyerim hakkında işlem yapılmasını istiyorum.

• İşverenim adıma eksik prim yatırıyor, emekli maaşıma etkisi olur mu? Şikâyetçiyim.

Kaynak: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, ALO 170 Şikayet Hattı, http://www.alo170.gov.tr.



kün değildir. Ancak sigorta prim teşvikleri, kayıt dışı istihdamın belki de Türkiye açısından en önemli nedeni

olan istihdam üzerindeki mali yüklerin fazlalığını ortadan kaldırması açısından rolünün büyük olduğu gö-

rülmektedir. Türkiye’de istihdam üzerindeki mali yükler nedeniyle kayıt dışı istihdamın yaygın olduğu gö-

rülmektedir. İşverenin bir işçi için ödemesi gereken prim miktarları Tablo 10’da gösterilmektedir.

Tablo 10. Sigorta Prim Oranları

Primler Sigortalı İşveren Sigortalı+İşveren Devlet

% % %

İşverenlerden

Uzun Vadeli Sigorta

Malullük, Yaşlılık, Ölüm sigortası 9 11 20 Kolları Primi Olarak

Tahsil Edilen

Primin 1/4’ü

Kısa Vadeli Sigorta Kolları - 2 2 -

İşverenlerden

Genel Sağlık Sigortası 5 7,5 12,5 GSS Primi Olarak

Tahsil Edilen

Primin 1/4’ü

İşsizlik Sigortası 1 2 3 %1

Toplam 15 22,5 37,5

Çalıştıracağınız Emekli İşçi İçin

Ödeyeceğiniz Sosyal Güvenlik 7,5 24,5 32

Destek Prim Oranı + Kısa Vadeli

Sigorta Kolları

Tablo 10’dan görüldüğü üzere bir işverenin çalıştırdığı işçi için ödemesi gereken prim oranı yüzde

37,5’e ulaşmaktadır. Sigorta prim teşvikleri bu noktada devreye girerek hem işverenin üzerindeki mali

yükü azaltmakta, hem de kayıtlı istihdamı özendirici rol oynamaktadır.



Türkiye’de uygulanan sigorta prim teşviklerinin neredeyse tamamında SGK’ya prim borcu bulun-

mamak ve sahte sigortalılık da dahil olmak üzere kayıt dışı istihdam yönünde bir tespit veya idari para

cezasının bulunmaması şartı bulunmaktadır. Sigorta prim teşviklerinden yararlanmak isteyen işverenle-

rin kayıtlı istihdam içerisinde kalmaları şarttır. Dolayısıyla sigorta prim teşviklerinin işverenin üzerindeki

mali yükü azaltırken, diğer yandan da kayıtlı istihdamda kalmayı teşvik etmektedir.

Sigorta prim teşvikleri genel anlamda uygulanan teşvikler ve özel gruplara yönelik teşvikler olmak

üzere iki başlıkta toplanabilir. Sigorta prim teşviklerinin bir bölümü istihdam noktasında hassas kesim-

lere yönelik özel düzenlemelerdir. Bazı sigorta prim teşvikleri ise ilave istihdama yöneliktir. Bunların dı-

şında genel sigorta prim teşvikleri de bulunmaktadır. 2017 yılı itibarıyla Türkiye’de uygulanmakta olan

sigorta prim teşviklerinin en önemlileri ve uygulanma koşulları Tablo 11’de ifade edilmiştir.



Tablo 11. Sigorta Prim Teşvikleri

5 Puanlık Prim İndirimi

Engelli İşçi Çalıştırma Teşviki

Kadın ve Genç İstihdamı Teşviki

İşbaşı Eğitim Programı Teşviki

Bölgesel Gelişmişlik Düzeyine GörePrim Teşviki

İşsizlik Ödeneği Alan Kişilerinİstihdam Edilmesi HalindeUygulanan Teşvik

AR – GE Prim Teşviki

Kültür Yatırımı Teşviki

Asgari Ücret Desteği

4447 sayılı Kanun Geçici17-18. Maddeler ÇerçevesindeUygulanan Teşvik

Genel nitelikli

Özel Nitelikli Gruplara Yönelik


Son 3 aydır işsiz kişilere yönelik

Belirlenen illere göre uzayan sürelerlegenel nitelikli



Özel Nitelikli İşyerlerine Yönelik

Genel Nitelikli

Genel Nitelikli

SGK’ya prim borcu, gecikme zammı vegecikme cezası borcu olmaması.APHB’nin zamanında SGK’ya verilmesi.Alt işveren için de aynı şartlar geçerlidir.

SGK’ya prim borcu, gecikme zammı vegecikme cezası borcu olmaması.APHB’nin zamanında SGK’ya verilmesi.



SGK’ya prim borcu, gecikme zammı vegecikme cezasının brüt asgari ücretinaltında olması.APHB’nin zamanında SGK’ya verilmesi.

APHB’nin zamanında SGK’ya verilmesi.




APHB’nin zamanında SGK’ya verilmesi.SGK’ya prim borcu, gecikme zammı vegecikme cezası borcu olmaması.2016 Aralık ayına ilave istihdamgerçekleştirilmesi.İşe alınan kişinin son 3 aydır işsiz olması

Sigorta primi işveren hissesinden 5puan indirim.2017 yılı için asgari ücretlide 88,8 TL.

Sigorta primi işveren hissesinin primeesas kazanç alt limiti üzerindenhesaplanan miktarının tamamı.2017 yılı için 399,9 TL

Sigorta primi işveren hissesinin tamamı.

Sigorta primi işveren hissesinin primeesas kazanç alt limiti üzerindenhesaplanan miktarının tamamı.2017 yılı için 399,9 TL

Sigorta primi işveren hissesinintoplamda 11 puanlık kısmı. 2017 yılı için 195,52 TL

Sigorta primi işçi ve işveren hissesininprime esas kazanç alt limiti üzerindenhesaplanan miktarı ve kısa vadelisigorta kollarının yüzde 1’lik kısmı

Sigorta primi işveren hissesinin yarısı

Kültür yatırım belgesi almış işyerlerindesigorta primi işveren hissesinin yarısı,kültür girişim belgesi almış işyerlerindesigorta primi işveren hissesininyüzde 25’i

Kapsamdaki sigortalılar için 99 TLdestek sağlanmaktadır.2017 yılı için uygulanacak destekmiktarı henüz belirlenmemiştir.

Bir sigortalı için destek miktarı773,41 TL’dir.

Teşvik Niteliği Koşulları Teşvik Miktarı



Tablo 11’den de görüldüğü üzere sigorta prim teşviklerinin neredeyse tamamında işverenlerin SGK’ya

prim borcu olmaması, aylık prim ve hizmet bildirgelerini zamanında vermiş olmaları ve kayıt dışı istih-

dam olmaması esastır. Bu çerçevede sigorta prim teşviklerinin iki yönlü bir faydayı amaçladığı ve hem

kayıt dışı istihdamı engellemeyi, hem de yeni istihdam yaratmayı teşvik etmeyi hedeflediği görülmek-

tedir. Diğer yandan özellikle 2017 yılının ilk aylarında işverenlere çok önemli bir destek sağlanmış ve yal-

nızca sigorta primi işveren hissesi değil, sigortalı hissesi, gelir vergisi ve damga vergisini de kapsayan

miktarda teşvik hayata geçirilmiştir. Bu kapsamda işverenlerin ülkemizin içinde bulunduğu zor dönemde

yeni istihdam yaratmaları azami düzeyde desteklenmiş ve istihdam üzerindeki mali yüklerin tamamının

devlet tarafından üstlenilmesi söz konusu olmuştur. Yine 2017 yılının önemli düzenlemelerinden birisi

işverenlerin 2016 yılının Aralık ayı, 2017 yılının Ocak ve Şubat aylarına ilişkin prim borçlarının 2017 yılı-

nın Ekim, Kasım ve Aralık aylarına ertelenmesidir. Kayıtlı istihdam içerisinde kalan işverenler bu destek-

lerden yararlanma hakkına sahiptirler ve bu anlamda kayıtlı istihdamın avantajlarından

yararlanabilmektedirler.

Sigorta prim teşvikleri kayıt dışı istihdamı engellemekte önemli bir yöntemken, denetim de aynı dü-

zeyde önemlidir. Kayıtlı istihdamı özendirmenin yanında, kayıt dışı istihdamı da tespit etmek ve ceza-

landırmak çok önemlidir.

Kayıt dışı istihdamın tek çözümü denetim değildir. Denetim mekanizmalarının geliştirilmesinin kayıt

dışı istihdamı tamamen engelleyeceğini beklemek de mümkün değildir. Kayıt dışı istihdam neredeyse

ekonomik sistemin devamını sağlayan bir örtülü kabulün ürünü olarak değerlendirilebilecek çok boyutlu

bir sorundur.

Kayıt dışı istihdamın engellenmesi noktasında yürütülen denetimler ile ilgili olarak işverenlerin şika-

yetleri bulunmaktadır. Bu şikayetler aynı konuda pek çok kez tekrarlayan denetimlere maruz kalınma-

sıdır. Maliye Bakanlığı denetmenleri, sigorta ve iş müfettişleri arasındaki koordinasyonsuzluktan

kaynaklanan bu sorun işverenlerin algısını değiştirmektedir. Diğer yandan aynı kurum denetim ele-

manları arasında bile uygulamadaki konularda görüş farklılıklarının bulunması işverenin kafasını daha

da karıştırmaktadır (Tunç, 2007:69).



İşyerleri ve işverenlerin özellikle benzer sektörlerde eşit şartlarda denetime tabi tutulması gerek-

mektedir. Aksi taktirde haksız rekabet oluşturmaya varan sonuçlar söz konusu olabilmektedir. Diğer

yandan karşılaştırmalı denetim imkanının da oluşturulması gerekmektedir.

Son dönemde işçilerin doğrudan şikayetlerine tabi olarak gerçekleştirilen denetimlerin de sayısı art-

mıştır. ALO 170, BİMER ve CİMER’e yapılan şikayetler sonuçlandırılıncaya kadar takip edilmekte bu şi-

kayetler şikayet merciine raporlanmaktadır. Dolayısıyla özellikle eksik bildirim ve kayıt dışı istihdam

konusunda işverenin hareket alanı daraltılmaktadır. Şikayet kanallarına yapılan bildirimlerde isim veril-

mesinin zorunlu olmaması da, şikayetlerin artmasının arkasındaki önemli bir nedendir.

Denetim özü itibarıyla geniş alanlarda kurulmuş ve işçi sayısının fazla olduğu işyerlerinde daha etkin

sonuçlar üretmektedir. Diğer yandan özellikle son dönemde denetimler “bul – cezalandır” mantığın-

dan uzaklaşmış ve “denetle – rehberlik et – uygulamanın düzelmesini sağla” anlayışına dönüşmüştür.

Bu yaklaşım işverene doğrudan idari para cezası uygulamak yerine eksikliğin giderilmesine yönelik ola-

rak süre tanıma şeklinde uygulanmaya başlanmıştır.

Kayıt dışı istihdama ilişkin denetimlerin amacına ulaşabilmesi için işçilerin ve işverenlerin bu konudaki

bilinç düzeyinin artırılması çok önemlidir. İşçi işverene geleceğini çaldırmadan, işveren de işçinin emeğine

saygı duyarak ve hem hukuki, hem ahlaki sorumluluğunu yerine getirerek çalışması gerektiğini unut-

mazsa, kayıt dışı istihdam konusunda en etkin denetim hayata geçmiş demektir.



6. SONUÇ

Kayıt dışı istihdam çok boyutlu bir sorundur. Türkiye’de kayıt dışı istihdam edilenlerin profiline, hangi

hallerde kayıt dışı istihdamın artış gösterdiğine detaylı olarak bakıldığında kayıt dışı istihdamın dinamik-

leri net bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Türkiye’de kayıt dışı istihdamın önemli nedenlerinin göç, istihdam

üzerindeki mali yüklerin fazlalığı ve işletmeleri büyüklüğü olduğu görülmektedir.

Kayıt dışı istihdamın önlenmesi adına atılabilecek adımların belirlenebilmesi için bu nedenlerin her

birinin kayıt dışılık üzerindeki etki düzeyinin bilinmesi gerekmektedir. Diğer yandan, kayıt dışı istihdamın

önlenmesi için işçi ve işveren tarafının konu ile ilgili olarak bilgilendirilmesi gerekmektedir. İşçiler kayıt dışı

istihdam edildiklerinde geleceklerinden çaldıklarını ve yalnızca kendilerini değil, geride kalan yakınlarını

da riske soktuklarını bilirlerse, konuya yaklaşımları değişebilecektir. Aynı şekilde, işverenler kayıt dışı is-

tihdam halinde karşılaşabilecekleri maddi ve cezai yaptırımları bildiklerinde, kayıt dışı istihdamın ve eksik

bildirimin zararları ile kayıtlı istihdamın avantajlarını daha iyi anlayabileceklerdir.

Kayıt dışı istihdamı tercih eden işverenler ekonomik açıdan olduğu kadar toplumsal ve ahlaki açıdan

da kayıptadırlar. Bu kayıpları şu şekilde özetlemek mümkündür:

• Toplumun en önemli gruplarından olan engellilere karşı sorumluluk ve bu grupta bulunanların

toplumdan dışlanmasına neden olmak. Şu an engelli olmayan ancak her an bu duruma

düşebilecek kişilerin istihdam alanlarını sınırlamak.

• Toplumun can damarını oluşturan kadın ve gençlere yönelik yeni istihdam sağlamaktan kaçınmak

ve bu grubun istihdam edilmesini zorlaştırmak.

• Kayıtlı ekonomi içinde yer almamak dolayısıyla teşviklerden yararlanamama ve Türkiye’nin önemli

ekonomik ve politik sorunlarına çözüm getirebilecek ve maliyet avantajları getirecek

düzenlemelerden faydalanamamaya yol açmak.

• Mesleki ve teknik eğitim almış, genç ve dinamik işgücü diğer firmaları tercih edeceği için önemli

bir rekabet dezavantajı ile karşı karşıya kalmak.

• Kayıt dışı ekonomi içerisinde yer almak nedeniyle suç işlemiş olmak.

• Kayıt dışı istihdamın tespiti halinde karşılaşılacak idari para cezalarının maliyetlerine katlanmak.

• Sosyal sorumlulukları yerine getirmemek.

• Toplumsal alanın dışında kalmak.



Kayıt dışı istihdamın işçi açısından da olumsuz sonuçları bulunmaktadır. Nedeni her ne olursa olsun

işçilerin kayıt dışı istihdam edilmeleri halinde karşılaşabilecekleri sorunları şu şekilde özetlemek müm-

kündür:

Sigortasız çalışan bir kişi;

• Yaşlılık aylığı, malullük aylığı ve ölüm aylığı için gerekli emeklilik şartlarını yerine getiremez.

• Kendisi ve aile bireyleri sağlık hizmetlerinden yararlanamaz.

• İş kazası veya meslek hastalığı halinde geçici iş göremezlik ödeneği ve sürekli iş göremezlik geliri

alamaz.

• Hamilelik durumunda geçici iş göremezlik ödeneği alamaz.

• İşsiz kalması halinde işsizlik ödeneği alamaz.

• Kıdem tazminatı, asgari geçim indirimi gibi haklardan faydalanamaz.

• Çalışanın hayatını kaybetmesi halinde geride kalanlar ölüm aylığı alamaz.

Bütün bu sonuçlar birlikte düşünüldüğünde işçinin, işverenin ve devletin zararına olan kayıt dışı is-

tihdamın engellenmesi adına her üç kesimin birlikte hareket ederek ürettiği ve Türkiye’ye özel bir çözü-

mün hayata geçirilmesi gerekliliği söz konusudur. Bu çerçevede, kayıt dışı istihdamın çözüme

kavuşturulması açısından gerekli adımların bir an önce atılması gerekmektedir. Bu kapsamda, halihazırda

sosyal taraflara yönelik olarak yürütülmekte olan bilinçlendirme faaliyetlerine devam edilmesi ve bu faa-

liyetlerin yaygınlaştırılması büyük önem taşımaktadır. Öyle ki, işverenler işletmelerin sürdürülebilirliği açı-

sından kayıt dışılığın yarattığı riskler ve kayıtlı istihdamın sağladığı avantajlar konusunda detaylı bilgi

sahibi olduklarında, fayda-maliyet analizi yaparak kayıtlı istihdam içinde kalmayı tercih edeceklerdir.

Diğer yandan, halihazırda istihdamda olanların ve potansiyel işgücünün kayıt dışı istihdamın neden ol-

duğu olumsuz sonuçlar konusunda gerek yerel düzeyde, gerekse ulusal düzeyde ilgili kamu kurum ve

kuruluşlarının rehberliğinde yürütülen projelerle daha fazla bilinçlendirilmesi, çalışanların hak temelli

yaklaşımı benimsemelerine ve kayıt dışı istihdamla mücadelede daha etkin aktörler haline gelmelerine

katkı sağlayacaktır.



KAYNAKÇA

Ahmet Fazıl Özsoylu, Türkiye’de Kayıt dışı Ekonomi, Bağlam Yayınları. 1996, İstanbul.

Ahmet Selamoğlu, Kuvvet Lordoğlu, Katılım Sürecinde Avrupa Birliği ve Türkiye’de İşgücü ve İstihdamın Görünümü,Belediye İş Yayınları, 2006, Ankara.

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, 2015 yılı İdari Faaliyet Raporu, 2015, Ankara.

Aydın Başbuğ, Sosyal Hukuk Hukukun Toplumsal Temelleri, A Kitap, Ankara, 2010.

Aydın Başbuğ, Sosyal Güvenlik Sisteminde Sosyal Sigortalar, Şeker – İş Yayınları, Ankara, 2013.

Clare Bambra, “Cash versus services:worlds of welfare and the decommodification of cash benefits and health careservices”, Journal of Social Policy, 2005.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Asgari Ücretin Net Hesabı ve İşverene Maliyeti,http://www.csgb.gov.tr/home/Contents/Istatistikler/AsgariUcret.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, ALO 170 Şikayet Hattı, http://www.alo170.gov.tr.

Gülşen Şen, AB ve Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdam ve Etkileri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008, Ankara.

Hülya Kabakçı Karadeniz, Türk Vergi Sisteminin Genel Analizi: Sorunlar ve Çözüm Önerileri", Türkiye EkonomisindeGüncel Ekonomik ve Mali Konular, Editörler: Cansel Oskay ve Cihan Yüksel, Ekin Kitabevi, Bursa, ss.125-152.

Kalkınma Bakanlığı - Karacadağ Kalkınma Ajansı - MEKSA, Sur İstihdam ve Mesleki Eğitim Araştırma Projesi SonuçRaporu: “Sur”larla Çevrili İşgücü Piyasasında Ne İş Olsa Yaparız Gençliği, 2016, Diyarbakır.

Kadir Arıcı, Sosyal Güvenlik Dersleri, Seçkin Yayıncılık, 1999, Ankara.

Kuvvet Lordoğlu, Mete Törüner, Nurcan Özkaplan, Çalışma İktisadı, Beta Yayınları, 2000, İstanbul.

Mehmet Tunç, Kayıtdışı İstihdamla Mücadelede Geliştirilen Stratejiler Uygulanan Politikalar ve Gelişmiş Ülke Örnekleri,T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Uzmanlık Tezi, Ankara, 2007, s. 33.

OECD, Taxing Wages 2014, http://www.oecd-ilibrary.org/taxation/taxing-wages-2014_tax_wages-2014-en;jsessio-nid=2168cwwhrsna8.x-oecd-live-03.

OECD, Strictness of Employment Protection Statistics, http://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=EPL_R.

Okan Güray Bülbül, Vehbi Bayhan, Kayıtlı Çalışma Süreci ve Tekstil Sektörü İşletmelerinin Yeniden Yapılandırılması ElKitabı, Editör: Cem Kılıç, 2010, Ankara.



Oğuz Karadeniz, Hülya Kabakçı Karadeniz, Türkiye’de Eksik Ücret Bildirimin Boyutları, Nedenleri Ve Çözüm Öneri-leri, Fevzi Demir’e Armağan, Legal İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Özel Sayısı, 2016, ss.473-495.

Ruşen Keleş, Kentleşme ve Konut Politikası. A.Ü.S.B.F. Yayın No:40, 1984, Ankara.

Sosyal Güvenlik Kurumu, Sigortalı İstatistikleri, Sosyal Güvenlik Kapsamı, Kasım 2016, http://www.sgk.gov.tr/wps/por-tal/sgk/tr/kurumsal/istatistik/aylik_istatistik_bilgileri.

Sosyal Güvenlik Kurumu, Eksik Kazanç Bildiriminin Tespiti ve Çözüm Önerileri, Etkin Rehberlik ve Denetim Yoluyla Ka-yıtlı İstihdamın Teşviki İçin Teknik Yardım Projesi (KITUP II), 2016, Ankara.

Sosyal Güvenlik Kurumu, Bölgesel Analizler: Tekstil Sektörü Raporu, Etkin Rehberlik ve Denetim Yoluyla Kayıtlı İstihda-mın Teşviki İçin Teknik Yardım Projesi (KITUP II), 2016, Ankara.

Şerife Türcan Özşuca, Esneklik ve Güvenlik İkileminde Türkiye Emek Piyasası, İmaj Yayıncılık, Ankara, 2003.

Tuncay Güloğlu, "The Reality Of Informal Employment In Turkey", International Programs Visiting Fellow WorkingPapers, 2005.

Türkiye İstatistik Kurumu, Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1007.

Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu, Kayıt Dışı İstihdam, Yayın No: 223, 2003, Ankara.

Uluslararası Çalışma Örgütü, Sözleşmeler,http://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO::P12100_ILO_CODE:C102.

http://www.verginet.net/dtt/MaasHesaplama.aspx.



Mutlu Yarınlar Huzurlu Bir Toplum İçin

KAYITLI İSTİHDAM

Documents

KAYITLI İSTİHDAM İÇİN ORTAK FAYDA; DİYALOG …...Diğer taraftan, her ne kadar son yıllarda kayıt dışı istihdam önemli ölçüde azalmış ve istihdamdaki her iki kişiden