22.1.2019

Ossifrage | Ümüt Çınar

KMOKSY KEMİKSIYAN

2

2

Özet = Abstract

♦ Tarama Sözlüğünde (1969: 2411) Arapça kâsire [سره ا "karşılığı olarak "kemük sıyan kuşu [ك

veriliyor ve ona "lori" derler diye de ekleniyor.

♦ Arapça kāsir [سره سره] kāsire [ا ا sıfatı yırtıcı kuş (Rapaces) ve etçil memeliler (Carnivores) için [ك

kullanılır. Yırtıcı kuşlar arasında ise kāsiru'l-ʿaẓām [سر ا عظام ك biçiminde yalnızca Gypaetus [ال

barbatus için kullanılmaktadır.

♦ Bölge dillerine baktığımızda "kemik sıyan = kemik kıran = ossifrage" adını alan üç farklı yırtıcı

kuşun olduğunu görüyoruz: Gypaetus barbatus, Haliaeetus albicilla, Pandion haliaetus.

♦ Biyolojik açıdan "kemik kırma" eylemini yalnızca Gypaetus barbatus türü pratiğe döker. Bu pratiği

en iyi gözlemleyenler dağdaki çobanlardır. O yüzden kemik-kıran isminin kökenini dağ dillerinde

aramak gerekiyor. Tek bir dilden mi yayılmış, yoksa birkaç farklı noktada birbirinden bağımsız mı

oluşturulmuş, şimdilik bilemiyorum.

♦ Sonuç: Tarama Sözlüğünde "kemük sıyan kuşu" olarak geçen kuşumuz Gypaetus barbatus türüdür

ve muhtemelen Türkçede diğerlerinden bağımsız biçimde oluşturulmayıp yabancı bir dilden (bu dil

kesinlikle Fransızca değil; muhtemelen Ermenice yoluyla) yapılmış olan çevrintidir (calque).

Kemik Kırmak = To Break Bone

Dil kemik kırmak

Osmanlıca kemük [موك يمق] sımak [ك ص ]

Latince os frangere

Ermenice ոսկոր (oskor), ոսկր (oskr) կոտրվել (kotrvel) Rusça кость ломать

Bulgarca кост

Sırpça-Hırvatça кост kost

İngilizce bone to break

Almanca Bein brechen

Felemenkçe been brek

Fransızca os sg

os pl casser

Katalanca os sg

ossos pl trencar

İspanyolca hueso sg

huesos pl quebrantar

Asturyaca güesu sg

güesos pl frañer

Aragonca güeso sg

güesos pl crebar

Galiççe óso sg

ósos pl quebrar

Portekizce osso sg

ossos pl quebrar

İtalyanca osso sg

ossa pl spezzare

Kemik Kıranlar = Bone Breakers

❶ Gypaetus barbatus (Phene ossifraga Savigny 1809, Gypaetus ossifragus Sharpe 1874)

3

3

İngilizce ossifrage, bonebreaker (< İsp. quebrantahuesos)

Fransızca casseur d'os (< İsp. quebrantahuesos)

Bearnais martet d'os («kemik-döven» < marteler: çekiçle dövmek; üst üste vurmak)

Katalanca trencalòs

Valensiyaca el trencaossos

İspanyolca quebrantahuesos, quebrantón («kırarca»), franhueso, levantahuesos («kemik-

kaldıran»)

Asturyaca frangüesu, frangüisu, farangüisu, frangüexu, frañagüesos, quebrantogüesos

Aragonca debantagüesos («kemik-kaldıran» < debantar «to raise»), cluxigüesos,

crebantagüesos, crebagüesos

Galiççe quebraósos, cassaosos, parte osos

Portekizce quebra-os(s)o, brita-ossos

İtalyanca spezzatore d'ossa

Sardinyaca ingurtióssu, ingurtósu, franchillossu, àchila ossaja, gurturju ossarju

Sırpça-Hırvatça костоберина kostoberina

Bulgarca костобер < бера «to remove a fruit or plant for consumption, to pick, to gather»

Ermenice ոսկրկուլ (oskrkul)

Baskça hezur jalea («kemik-yiyen»), arrano hezurjalea, azurtxearri(a)

İbranice ֶּר ַרס > ( (péresספֶּ «parás) «to slice, to cut) פָּ

❷ Haliaeetus albicilla (Falco ossifraga Brünnich 1764, Falco Ossifragus Linnaeus, 1766 [young],

Aquila ossifraga Kuhl 1820, Ossifraga albicilla Mathews 1938)

İngilizce ossifrage, breakbone

Almanca Beinbrecher

Felemenkçe beenbreker

Fransızca orfraia, ossifrague

❸ Pandion haliaetus

İngilizce osprey, ossifrage, breakbones

Almanca Beinbrecher

İspanyolca franhueso

Portekizce brita-ossos

4

4

Kemik Kırıcılık ve Yiyicilik = Bone Breaking and Osteophagy Mide sıvısı kemikleri eritecek kadar güçlü olan Gypaetus barbatus kemik iliğine

düşkünlüğüyle tanınır. Kemiği çok yükseklerden kayalar üzerine bırakarak kırar

ve içindeki iliği ve yutabileceği kemik parçalarını mideye indirir. Kırmadan

kemiği tüm olarak da yutabilir.

Yanda ekran görüntüsünü aldığım BBC belgeselinde upuzun kemiği mideye

atarken görülüyor.

Yırtıcılar üzerine güzel bir çalışma sunan bir Katalan sitesinde (www.asgalanthus.org : Curs de

Rapinyaires Ibèrics) beslenmelerine göre sınıflandırılırken kemikyiyicilik (osteofàgia) için verilen tek

örnek Gypaetus barbatus türüdür:

Només trobem una espècie de rapinyaire que exploti eficientment aquest tipus tan particular

de carronya, el trencalòs (Gypaetus barbatus), que se n'alimenta en un percentatge

elevadíssim, abtenint el mateix rendiment energètic que els voltors treuen de la carn.

Kemik Sıyan = Turkish name for Bone Breaker

Tarama Sözlüğünde (1969: 2411) Arapça kâsire [سره ا [ك

karşılığı olarak "kemük sıyan kuşu" veriliyor ve ona "lori" (1)

derler diye de ekleniyor:

Arapça kāsir [سره سره] kāsire [ا ا sıfatı yırtıcı kuş (Rapaces) ve [ك

etçil memeliler (Carnivores) için kullanılır. Yırtıcı kuşlar

arasında ise kāsiru'l-ʿaẓām [سر ا عظام ك biçiminde yalnızca [ال

Gypaetus barbatus için kullanılmaktadır (Arapça Yırtıcı Kuş

Adları 2010)

1 Tarama Sözlüğünde lori kuşu denen şey Derleme Sözlüğünde (1965) "leş

yiyen bir cins kuş" olarak tanımlanan boru kuşu (Keskin -Eskişehir) ile aynıdır ve biri yanlış olmalıdır. Derleme Sözlüğünde köylerden derlenmeyip eskiyazı metinlerden "taranarak" aktarılan verilerin olduğunu biliyoruz; bunlardan en meşhuru ve zararlısı "Lapseki -Çanakkale" olarak kaydedilenlerdir (yandaki).

5

5

22.1.2019

Keçiören, Ankara, Türkiye

Ümüt Çınar