1

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

======================

MẠC TỬ KỲ

KHẢO SÁT THÀNH NGỮ CÓ CON SỐ

TRONG TIẾNG HÁN VÀ CÁCH THỨC CHUYỂN DỊCH

SANG TIẾNG VIỆT

Chuyên ngành: NGÔN NGỮ HỌC

Mã số : 60.22.01

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGÔN NGỮ

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:

PGS. TS. NGUYỄN HỒNG CỔN

HÀ NỘI - 2009

2

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1

0.1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................ 4

0.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................. 6

0.3. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn ............................................................ 7

0.4. Phương pháp nghiên cứu và tư liệu ........................................................... 7

0.5. Cấu trúc của luận văn ................................................................................. 8

CHƢƠNG 1. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ THUYẾT ....... 9

1.1. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 9

1.1.1. Tình hình nghiên cứu thành ngữ tiếng Hán ..................................... 9

1.1.2. Tình hình nghiên cứu thành ngữ con số trong tiếng Hán và tiếng Việt... 15

1.1.3. Tình hình nghiên cứu dịch thuật Hán - ViệtError! Bookmark not

defined.

1.2. Thành ngữ: khái niệm, nguồn gốc và đặc trưngError! Bookmark not

defined.

1.2.1. Khái niệm thành ngữ ..................... Error! Bookmark not defined.

1.2.2. Nguồn gốc của thành ngữ tiếng HánError! Bookmark not

defined.

1.2.3. Đặc trưng cơ bản của thành ngữ tiếng HánError! Bookmark not

defined.

1.2.4. Phân biệt thành ngữ với các đơn vị ngôn ngữ tương tự trong tiếng Hán

......................................................................... Error! Bookmark not defined.

1.3. Con số: khái niệm, đặc trưng và ý nghĩa của con sốError! Bookmark

not defined.

1.3.1. Khái niệm con số ........................... Error! Bookmark not defined.

1.3.2. Đặc trưng của con số ..................... Error! Bookmark not defined.

1.3.3. Ý nghĩa của con số ........................ Error! Bookmark not defined.

1.4. Thành ngữ con số ..................................... Error! Bookmark not defined.

3

CHƢƠNG 2. ĐẶC ĐIỂM CẤU TRÚC – NGỮ NGHĨA CỦA NHỮNG

THÀNH NGỮ CON SỐ TRONG TIẾNG HÁNError! Bookmark not

defined.

2.1. Khái quát về thành ngữ con số ................. Error! Bookmark not defined.

2.2. Đặc điểm cấu trúc của thành ngữ con số trong tiếng Hán ................ Error!

Bookmark not defined.

2.2.1. Cấu trúc đẳng lập ........................... Error! Bookmark not defined.

2.2.2. Các thành ngữ con số có cấu trúc đề- thuyếtError! Bookmark not

defined.

2.2.3. Thành ngữ con số có cấu trúc là động ngữError! Bookmark not

defined.

2.2.4. Thành ngữ con số có cấu trúc là danh ngữError! Bookmark not

defined.

2.2.5. Thành ngữ con số có cấu trúc câu phứcError! Bookmark not

defined.

2.3. Đặc điểm ngữ nghĩa của thành ngữ con số trong tiếng Hán ............. Error!

Bookmark not defined.

2.3.1. Con số được sử dụng với nghĩa đenError! Bookmark not

defined.

2.3.2. Con số được sử dụng với nghĩa biểu trưngError! Bookmark not

defined.

CHƢƠNG 3. CÁCH THỨC CHUYỂN DỊCH THÀNH NGỮ CON SỐ

TỪ TIẾNG HÁN SANG TIẾNG VIỆT ....... Error! Bookmark not defined.

3.1. Cơ sở lí thuyết về dịch thuật .................... Error! Bookmark not defined.

3.1.1. Khái niệm dịch thuật ..................... Error! Bookmark not defined.

3.1.2. Tiêu chuẩn dịch thuật .................... Error! Bookmark not defined.

3.1.3. Phân loại dịch thuật ....................... Error! Bookmark not defined.

3.2. Cách thức chuyển dịch thành ngữ con số từ tiếng Hán sang tiếng Việt .. Error!

4

Bookmark not defined.

3.2.1. Dịch nguyên văn ............................ Error! Bookmark not defined.

3.2.2. Dịch sao phỏng .............................. Error! Bookmark not defined.

3.2.3. Dịch tương đương thành ngữ ........ Error! Bookmark not defined.

3.2.4. Dịch nghĩa ..................................... Error! Bookmark not defined.

3.3. Những vấn đề phải chú ý trong việc chuyển dịch thành ngữ con số trong

tiếng Hán sang tiếng Việt ................................ Error! Bookmark not defined.

3.3.1. Cần phân biệt nghĩa đen và nghĩa bóngError! Bookmark not

defined.

3.3.2. Cần phân biệt các loại ý khác nhau của thành ngữ ................ Error!

Bookmark not defined.

3.3.3. Phải hiểu được điển cố thành ngữ . Error! Bookmark not defined.

3.3.4. Chọn cách thức chuyển dịch thỏa đáng theo trường hợp khác nhau Error!

Bookmark not defined.

KẾT LUẬN .................................................... Error! Bookmark not defined.

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 16

PHỤC LỤC .................................................... Error! Bookmark not defined.

MỞ ĐẦU

0.1. Lý do chọn đề tài

Trung Hoa là một dân tộc có hàng nghìn năm lịch sử với một nền văn

hóa rực rỡ cùng tiếng nói phong phú muôn màu. Trong kho tàng từ vựng

phong phú của tiếng Hán, có một loại cụm từ kết cấu cố định, ngắn gọn

nhưng ý nghĩa sâu xa thường xuyên xuất hiện nguyên vẹn trong lời nói hoặc

tác phẩm của nhân dân, đó chính là thành ngữ. Thành ngữ được hình thành

trong quá trình phát triển lịch sử lâu đời, nó không những có khả năng khái

5

quát được những kinh nghiệm thực tiễn của nhân dân lao động trong hoạt

động xã hội mà còn phản ánh truyền thống xã hội, truyền thống văn hóa dân

tộc, là kết quả nhận thức của nhân dân dân tộc Hán. Cũng như thành ngữ ở

các ngôn ngữ khác, thành ngữ trong tiếng Hán có nét đặc trưng khác với các

đơn vị ngôn ngữ là nó có thể biểu đạt ý nghĩa một cách ngắn gọn, lời ít ý

nhiều. Sử dụng đúng thành ngữ trong lời nói hoặc trong tác phẩm có thể làm

cho văn chương hoặc lời nói của mình càng sinh động và hình tượng hơn,

càng thêm sức thuyết phục và sức hấp dẫn hơn. Chính vì vậy, thành ngữ là

một hình thức ngôn ngữ được người dân Trung Quốc ưa thích nhất và được sử

dụng rộng rãi trong lời văn và tiếng nói hàng ngày.

Trong thành ngữ tiếng Hán, có một bộ phận khá đặc biệt, đó là những

thành ngữ sử dụng các con số (ví dụ: một, hai, ba…trăm, nghìn, vạn) như một

thành tố cấu trúc, thường được gọi là thành ngữ con số, ví dụ: 朝三暮四

(Triêu tam mộ tứ - lòng chim dạ cá), 五颜六色 (Ngũ nhan lục sắc – màu sắc

sặc sỡ), 百战百胜 (Bách chiến bách thắng—trăm trận trăm thắng) …

Có những lí do nhất định để nghiên cứu về các thành ngữ con số này của

tiếng Hán.

Chúng ta biết rằng con số vốn là những ký hiệu toán học có chức năng

biểu thị số lượng (ít hay nhiều) và người ta gọi đó là con số tự nhiên. Tuy

nhiên, ngoài ý nghĩa toán học, các con số còn được sử dụng trong văn hóa, tín

ngưỡng, tôn giáo với những ý nghĩa biểu trưng tiềm ẩn tiêu biểu. Được sử

dụng ở chức năng ngữ nghĩa này, các con số trong thành ngữ tiếng Hán không

chỉ phản ánh các cách dùng phổ quát của con số ở các ngôn ngữ nói chung (để

biểu thị số lượng) mà còn thể hiện những sự khác biệt trong cách tư duy của

người Hán về con số và sử dụng con số với tư cách là những biểu trưng tinh

thần và văn hóa Hán. Vì vậy, chúng tôi tin rằng việc đi sâu nghiên cứu về

thành ngữ con số tiếng Hán và khảo sát cách thức chuyển dịch sang tiếng Việt,

sẽ làm sáng tỏ thêm sự phong phú và đặc sắc của tiếng Hán, đồng thời cung

cấp được chút ít giá trị tham khảo trong việc chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán

6

sang tiếng Việt.

Mặt khác, cùng với sự phát triển ngày càng đi vào chiều sâu của mối

quan hệ giữa hai nước Trung Quốc và Việt Nam, nhu cầu học tiếng Hán của

người Việt Nam và nhu cầu học tiếng Việt của người Trung Quốc càng ngày

càng tăng lên. Việc nghiên cứu đề tài này, vì vậy, cũng sẽ giúp ích cho những

người Việt Nam học tiếng Hán và người Trung Quốc học tiếng Việt được

thuận lợi hơn và dễ dàng hơn, đặc biệt là đối với việc học tập và sử dụng các

thành ngữ. Với việc chọn đề tài này làm đề tài luận văn, tiến hành khảo sát

các quy luật của những thành ngữ có con số, đồng thời khảo sát cách thức

chuyển dịch những thành ngữ này sang tiếng Việt, chúng tôi hy vọng có thể

đóng góp một phần nhỏ bé của mình cho những người Việt Nam muốn tìm

hiểu sâu hơn nữa về ngôn ngữ và văn hóa Trung Quốc và phần nào cho cả

những người Trung Quốc muốn tìm hiểu về ngôn ngữ và văn hóa Việt Nam.

Mặc dù vậy, đây không phải là một đề tài hoàn toán mới. Từ trước đến

nay ở Việt Nam đã có một số công trình ít nhiều đề cập đến vấn đề này (cụ thể

xem phần tình hình nghiên cứu ở chương 1), trong đó đáng chú ý nhất là luận

văn thạc sĩ của Giang Thị Tám “Khảo sát thành ngữ có yếu tố chỉ con số

trong sự đối chiếu với thành ngữ tiếng Việt có yếu tố chỉ con số‖ (2001). Tuy

nhiên, đề tài luận văn này có những điểm khác cơ bản với đề tài luận văn của

Giang Thị Tám :

- Về đối tượng nghiên cứu, luận văn của Giang Thị Tám nghiên cứu tất

cả các thành ngữ có yếu tố chỉ con số trong tiếng Hán và tiếng Việt, còn luận

văn của chúng tôi chỉ giới hạn khảo sát những thành ngữ có con số thực chỉ

như ―một‖, ―hai‖, ―ba‖… ―mười‖, ―trăm‖, ―nghìn‖, ―vạn‖,―ức‖, chứ

không bao gồm những thành ngữ chỉ có những từ ngữ chỉ số lượng không xác

định như ―những‖, ―các‖, ―một số‖, ―dăm‖, ―vài‖, ―muôn‖ trong tiếng Việt

và“两”(lưỡng - hai),“半”(bán – nửa), ―双‖(song - đôi) trong tiếng Hán.

- Về nhiệm vụ và mục đích nghiên cứu, đề tài của Giang Thị Tám tập

trung vào so sánh đối chiếu đặc điểm cấu tạo và đặc điểm ngữ nghĩa giữa

7

các thành ngữ tiếng Hán và tiếng Việt để tìm ra những nét tương đồng và khác

biệt. Ngược lại, luận văn của chúng tôi chủ yếu là mô tả đặc điểm cấu trúc ,

ngữ nghĩa (nghĩa đen và nghĩa bóng) của thành ngữ con số trong tiếng Hán,

tìm ra các quy luật sử dụng con số trong thànnh ngữ tiếng Hán, trên cơ sở đó

tìm hiểu các cách thức chuyển dịch thành ngữ con số từ tiếng Hán sang tiếng

Việt. Đây chính là điểm khác biệt cơ bản giữa 2 bản luận văn, và cũng là đóng

góp mới của chúng tôi.

Ngoài ra, luận văn của chúng tôi cũng có những điểm khác biệt về cơ sở

lí thuyết (ngoài lí thuyết về thành ngữ, còn có lí thuyết dịch thuật), về phương

pháp (bên cạnh phương pháp mô tả và phân tích đối chiếu còn có phương

pháp nghiên cứu dịch thuật), tư liệu (có nguồn tư liệu phong phú hơn).

0.2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của đề tài này là những thành ngữ có con số trong

tiếng Hán, có so sánh với một bộ phận thành ngữ có con số trong tiếng Việt.

Phạm vi khảo sát của luận văn sẽ tập trung chủ yếu vào các vấn đề sau đây:

- Đặc điểm cấu trúc, ngữ nghĩa của các thành ngữ con số trong tiếng Hán.

-Vai trò của các con số trong thành ngữ tiếng Hán.

-Cách chuyển dịch tương đương các thành ngữ con số trong tiếng Hán

sang tiếng Việt.

Liên quan đến đối tượng khảo sát là thành ngữ có con số, cần phải nói

thêm rằng chúng tôi chỉ giới hạn phạm vi khảo sát là những con số thực sự

và biến thể con số xác định (bao gồm các số từ như ―một‖, ―hai‖, ―ba‖…

―trăm‖, ―nghìn‖, ―vạn‖,―ức‖) chứ không bao gồm các lượng từ không xác

định (như ―những‖, ―các‖, ―một số‖, ―dăm‖, ―vài‖, ―muôn‖ trong tiếng

Việt và“两”(lưỡng - hai),“半”(bán – nửa), ―双‖(song - đôi)…trong tiếng Hán).

0.3. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn

Nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn bao gồm:

8

- Giới thiệu những lý thuyết cơ bản liên quan đến thành ngữ, con số,

thành ngữ có con số, đồng thời tìm hiểu nguồn gốc và những đặc điểm

chung của chúng.

- Phân tích kết cấu của thành ngữ có con số và cách sắp xếp của các con

số trong thành ngữ tiếng Hán, từ đó tìm hiểu quy tắc cấu tạo và hoạt động của

các con số xuất hiện trong thành ngữ tiếng Hán.

- Phân tích nghĩa đen và nghĩa bóng của con số trong thành ngữ tiếng

Hán để tìm hiểu các đặc điểm ngữ nghĩa của con số trong thành ngữ tiếng

Hán. Đồng thời tìm hiểu đặc điểm ngữ dụng của con số trong thành ngữ tiếng

Hán qua việc phân tích giá trị về mặt tu từ của con số trong thành ngữ tiếng

Hán.

- Phân tích cứ liệu chuyển dịch thành ngữ con số trong tiếng Hán sang

tiếng Việt, từ đó tìm hiểu các phương pháp và thủ pháp chuyển dịch và những

vấn đề liên quan khi chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Việt.

0.4. Phƣơng pháp nghiên cứu và tƣ liệu

Luận văn này áp dụng ba phương pháp nghiên cứu chủ yếu là miêu tả,

so sánh đối chiếu và đối chiếu dịch thuật.

Phương pháp miêu tả (với các thủ pháp phân tích cấu trúc, phân tích

ngữ nghĩa và phân tích ngữ dụng) được sử dụng chủ yếu để phân tích mô tả

các đặc điểm cấu trúc, ngữ nghĩa và ngữ dụng của các thành ngữ có con số

trong tiếng Hán.

Phương pháp so sánh đối chiếu được dùng để phân tích những điểm

tương đồng và khác biệt giữa thành ngữ con số trong tiếng Hán với các thành

ngữ tương ứng trong tiếng Việt theo nguyên tắc đối chiếu 1 chiều, lấy tiếng

Hán làm ngôn ngữ nguồn và tiếng Việt làm ngôn ngữ đích.

Phương pháp đối chiếu dich thuật được áp dụng để tìm hiểu các cách

thức chuyển dịch các thành ngữ có con số của tiếng Hán sang tiếng Việt, trên

cơ sở đó rút ra những bài học cho thực tiễn dịch thuật và giảng dạy.

9

Ngoài ra, luận văn còn sử dụng các thủ pháp thống kê, phân tích tu từ

v.v.

Tư liệu mà luận văn sử dụng chủ yếu được lấy từ:

《中华成语词典》（中国大百科全书出版社，唐作藩、刘家丰主编，

2008 年）(―Từ điển thành ngữ Trung Hoa‖, Nxb Toàn thư Đại bách khoa

Trung Quốc, Đường Tác Phan, Lưu Gia Phong chủ biên, 2008); ―Từ điển

thành ngữ tục ngữ Hán - Việt‖ (Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2003,

Nguyễn Thị Bích Hằng, Trần Thị Thanh Liêm chủ biên); ―Từ điển giải thích

thành ngữ tiếng Việt‖ (Nguyễn Như Ý chủ biên, Nxb Giáo dục, HN, 1995).

Ngoài ra còn có nhiều tài liệu tham khảo (xin xem thêm phần Tài liệu tham

khảo).

0.5. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn bao gồm ba chương với nội

dung chính như sau:

Chương 1: Những cơ sở lí thuyết chung.

Chương 2: Đặc điểm cấu trúc, ngữ nghĩa của thành ngữ con số trong

tiếng Hán.

Chương 3: Cách thức chuyển dịch thành ngữ con số trong tiếng Hán

sang tiếng Việt.

CHƢƠNG 1

TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ THUYẾT

1.1. Lịch sử vấn đề

Trong phần lịch sử vấn đề dưới đây, chúng tôi chủ yếu tập trung đề cập

đến ba vấn đề: (1) Lịch sử nghiên cứu thành ngữ tiếng Hán; (2) Tình hình

nghiên cứu thành ngữ con số trong tiếng Hán và tiếng Việt; (3) Tình hình

nghiên cứu dịch thuật Hán – Việt.

10

1.1.1. Tình hình nghiên cứu thành ngữ tiếng Hán

Là bộ phận đặc sắc nhất trong kho tàng từ vựng tiếng Hán, nên thành

ngữ tiếng Hán đã được nhiều nhà Hán ngữ học nghiên cứu và đã đạt được

nhiều thành quả to lớn. Dưới đây, chúng tôi chủ yếu dựa vào hai công trình

―Hơn mười năm nay nghiên cứu về thành ngữ‖〔40〕và ―Nghiên cứu thành

ngữ và biện soạn từ điển‖〔41〕của Lô Trác Quần mà giới thiệu một số thành

tựu nghiên cứu về thành ngữ tiếng Hán trên các xu hướng: (1) xu hướng

nghiên cứu lịch đại; (2) xu hướng nghiên cứu đồng đại; (3) các xu hướng

nghiên cứu khác về thành ngữ tiếng Hán.

1.1.1.1. Xu hƣớng nghiên cứu lịch đại

Xu hướng nghiên cứu lịch đại về thành ngữ chủ yếu được thể hiện ở

việc tìm hiểu, giải thích nguồn gốc của thành ngữ. Phần lớn thành ngữ được

hình thành theo thói quen của người dân và được lưu truyền qua nhiều thời

đại khác nhau, nên xét về lí thuyết đều có thể tìm hiểu và giải thích được

nguồn gốc ra đời của chúng. Tuy nhiên, vì tiếng Hán có lịch sử lâu dài, những

tài liệu, sách vở có sử dụng thành ngữ hoặc có liên quan đến thành ngữ cũng

có số lượng đồ sộ, nên việc tìm hiểu và giải thích nguồn gốc cho mỗi thành

ngữ cũng không phải là chuyện đơn giản.

Học giả Dương Thiên Dực trong ―Nguồn gốc thành ngữ tiếng Hán‖

(Nxb Dạy học và Nghiên cứu Ngoại ngữ, 1982) đã cung cấp không ít kiến

giải rất có tính tham khảo và những tài liệu rất có giá trị cho việc nghiên cứu

nguồn gốc thành ngữ tiếng Hán. Học giả Lý Nhất Hoa đã từng lần lượt công

bố nhiều bài viết về nguồn gốc của thành ngữ như ―Bổ khuyết và chứng minh

nguồn gốc của những thành ngữ thường dùng‖, ―Tìm cội nguồn của những

thành ngữ thường dùng‖ trên ―Học báo Đại học Thiên Tân‖ (số 2, 1983),

―Nghiên cứu Ngữ văn‖ (số 4, 1983), ―Học báo Đại học Bắc Kinh‖ (số 3,

1984) và đã làm rất nhiều công việc để bổ sung và hiệu chính cho những

thành ngữ ngọn nguồn không rõ, thiếu chứng minh hoặc chứng minh quá

11

muộn. Một số học giả khác cũng có nhiều bài viết về nguồn gốc thành ngữ

tiếng Hán như: ―Nguồn gốc của thành ngữ ―出人头地‖(Xuất nhân đầu địa -

vượt hẳn người khác)” (―Tập lục Khoa học Xã hội‖, số 5, 1983) của học giả

Điền Trung Hiệp, ―Mấy điều bổ sung cho ―Từ điển thành ngữ tiếng Hán‖ ‖

(―Thông tấn ngữ văn Trung Quốc‖, số 4, 1984) của học giả Lý Trí Trạch v.v.

Tìm hiểu nguồn gốc thành ngữ là việc hết sức quan trọng để nắm bắt ý

nghĩa của thành ngữ và hiểu được quá trình diễn biến và phát triển của nó.

Người ta thường dựa vào các sách vở cổ xưa để tìm hiểu nguồn gốc

thành ngữ, nhưng vì sách cổ cũng nhiều vô cùng nên xuất xứ từ sách vở cũng

chưa hẳn là câu trả lời đúng về nguồn gốc thật sự của các thành ngữ. Để giải

quyết căn bản vấn đề nguồn gốc của thành ngữ, học giả Hàn Trần Kỳ đã nêu

ra ý kiến rất có giá trị trong bài “Tâm đắc của ―Từ điển thành ngữ tiếng

Hán‖‖ (―Học báo Học viện Sư phạm Từ Châu‖, số 2, 1983). Tác giả cho

rằng: “Nếu tổ chức nhân lực với quy mô lớn để nghiên cứu những thành ngữ

trong các sách cổ như ―Thi kinh‖, ―Tả truyện‖, ―Chiến quốc sách‖…thì

những vấn đề về nguồn gốc của thành ngữ mới được giải quyết thỏa đáng.”

Điều đáng mừng là, mấy năm gần đây đã dần dần xuất hiện một số bài viết

khảo sát nguồn gốc thành ngữ Hán dựa trên các tác phẩm tiếng Hán cổ đại

theo hướng mà ông Hàn Trần Kỳ đề xướng, ví dụ như: ― ―Sử ký‖ và thành

ngữ tiếng Hán‖ (―Học báo Đại học Nam Kinh‖, số 2, 1983) của học giả

Hoàng Mậu Di, ―Bàn về thành ngữ trong ―Luận ngữ‖ ‖ (―Học báo Cao đẳng

Sự phạm Ích Dương‖, số 3, 1983) của Thang Khả Kính, ―Bàn qua thành ngữ

trong ―Mạnh Tử‖ ‖ (―Dạy học và nghiên cứu ngữ văn‖, số 3, 1983) của

Trương Mẫn v.v…

Các công trình nghiên cứu lịch đại về thành ngữ cũng chú ý đến sự

phát triển và biến đổi của thành ngữ tiếng Hán hiện đại ở giai đoạn từ sau khi

giải phóng (1949) trở lại đây. Điều này đã được trình bày khá tỉ mỉ trong bài

viết ―Sự hình thành và phát triển của thành ngữ, điển cố‖ (―Học báo Đại học

Trung Sơn‖, số 2, 1980) của Phan Doãn Trung. Tác giả cho rằng sự phát triển

12

mới của thành ngữ tiếng Hán trong thời kì này chủ yếu được thể hiện trên ba

mặt: thứ nhất là thành ngữ mới được nảy sinh với số lượng lớn; thứ hai là bộ

phận thành ngữ điển cố cũ có thêm được những ý nghĩa mới; thứ ba là bộ

phận thành ngữ có sự phát triển mới về cấu trúc đang dần dần đột phá cấu trúc

cũ, hình thành cấu trúc mới. Sự phát triển và biến đổi của thành ngữ tiếng

Hán trong thời kì hiện đại vẫn còn đang tiếp diễn và cũng đang chờ đợi các

nghiên cứu tiếp theo.

1.1.1.2. Xu hƣớng nghiên cứu đồng đại

Việc nghiên cứu thành ngữ tiếng Hán theo hướng đồng đại chủ yếu tập

trung vào việc tìm hiểu về ý nghĩa của các thành ngữ. Thành ngữ tiếng Hán

hết sức phong phú đa dạng, cho nên trong đó tất nhiên tồn tại không ít những

thành ngữ gần nghĩa. Trong chuyên khảo ―Minh định thành ngữ‖ (Nxb Khoa

học Xã hội Trung Quốc, 1979), Nghi Bảo Nguyên đã so sánh và phân biệt 175

nhóm thành ngữ với tổng cộng 373 thành ngữ. Tác giả đã sưu tập rất nhiều thí

dụ cách dùng quy phạm trong các tác phẩm văn học hiện đại và đương đại,

lấy ý nghĩa làm chính, kết hợp ngữ nghĩa, sắc thái, cách dùng mà phân tích và

phân loại. Có thể nói đó là một công trình có ý nghĩa mở đầu cho việc nghiên

cứu các thành ngữ tiếng Hán theo hướng đồng đại.

Trong bài viết ―Bàn qua việc giải thích ý nghĩa của thành ngữ‖ (―Học

báo Đại học Tô Châu‖, số 2, 1984), khi giải thích ý nghĩa của bộ phận thành

ngữ trong từ điển thành ngữ, tác giả Thái Kính Hạo đã chỉ rõ: “Nghiên cứu ý

nghĩa của thành ngữ, thứ nhất, phải chú ý đến tính thời đại về ý nghĩa của

thành ngữ; thứ hai, phải để ý sự vay mượn của chữ; thứ ba, phải để ý một số

hiện tượng ngữ pháp đặc biệt.” Vì phần lớn thành ngữ có xuất xứ từ điển cố

lịch sử trong các thời đại lịch sử khác nhau, việc nhấn mạnh những nguyên

tắc vừa dễ bị sơ suất vừa khó nắm bắt trong việc giải thích ý nghĩa thành ngữ

là điều rất có ý nghĩa.

Bài viết ―Một số vấn đề về việc biểu hiện từ tính trong việc giải thích ý

nghĩa thành ngữ tiếng Hán‖ (―Thông tấn Ngữ văn Trung Quốc‖, số 5, 1980)

13

của Tôn Lương Minh đã chỉ rõ việc giải thích ý nghĩa của thành ngữ nên biểu

hiện từ tính của thành ngữ một cách chính xác. Bài viết ―Cũng bàn về vấn đề

biểu hiện từ tính trong việc giải thích ý nghĩa thành ngữ tiếng Hán‖ (―Thông

tấn ngữ văn Trung Quốc‖, năm 1982, số 6) của Chuyết Tác đã liệt kê bộ phận

thành ngữ có hai từ tính, nhấn mạnh tính tất yếu của việc biểu hiện từ tính

trong việc giải thích ý nghĩa thành ngữ với hai góc độ ý nghĩa từ tố và cấu

trúc ngữ pháp. Còn trong bài viết ―Quan hệ giữa ý nghĩa và ―ngữ tính‖của

thục ngữ ‖ (―Nghiên cứu Thư từ‖, năm 1983, số 3), Trương Tông Hoa lại một

lần nữa nêu ra một cách toàn diện: “Trong khi giải thích ý nghĩa thục ngữ,

muốn phản ánh một cách chính xác ngữ tính của thục ngữ, thì bắt buộc phải

kết hợp ba thứ là nội dung ngữ tố, hình thức kết cấu và chức năng cú pháp của

từ cần phân tích”. Việc chú trọng đến từ tính trong khi giải thích ý nghĩa của

thành ngữ rất có ích cho việc giải thích ý nghĩa thành ngữ một cách khoa học

hơn, là sự phản ánh của việc nghiên cứu ý nghĩa thành ngữ một cách sâu rộng

hơn.

Ngoài ra, những năm gần đây, giới ngôn ngữ học đã đẩy mạnh sự nghiên

cứu đối chiếu giữa thành ngữ tiếng Hán và thành ngữ của ngôn ngữ dân tộc

khác, chẳng hạn trong bài viết ―Quan hệ giữa thành ngữ và môi trường tự

nhiên, truyền thống văn hóa và đặc trưng ngôn ngữ của dân tộc‖ (―Ngữ văn

Trung Quốc‖, số 2, 1979), Hướng Quang Trung đã có so sánh thành ngữ tiếng

Hán với thành ngữ tiếng Anh và tiếng Nga, chỉ ra quan hệ nội tại giữa thành

ngữ và môi trườg tự nhiên, truyền thống văn hóa và đặc trưng ngôn ngữ của

dân tộc, bản sắc phong cách dân tộc riêng biệt của thành ngữ tiếng Hán. Các

bài viết ―Thành ngữ tiếng Hán và thành ngữ tiếng Việt‖ (Nxb Dạy học và

Nghiên cứu Ngoại ngữ, 1982) của Trần Văn Bác và ―Bàn về vấn đề dịch

thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Inđô-nê-xia‖ (―Tập luận văn Nghiên cứu

Phương Đông‖, số 4, 1983) của Tôn Viễn Chí đã lần lượt nghiên cứu về việc

dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Anh và tiếng Inđô-nê-xia. Những bài viết

này không những làm cho mọi người có thể hiểu một cách toàn diện hơn về

14

đặc tính dân tộc của thành ngữ tiếng Hán, mà còn mở rộng hơn con đường

nghiên cứu đồng đại của thành ngữ tiếng Hán.

1.1.1.3. Các xu hƣớng nghiên cứu khác của thành ngữ tiếng Hán

Ngoài hai hướng nghiên cứu chính trên đây, còn có nhiều hướng nghiên

cứu khác về thành ngữ tiếng Hán đang ngày càng phát triển sâu rộng hơn, thể

hiện qua các công trình: ―Thành ngữ‖ (Nxb Nhân dân Nội Mông Cổ, 1978)

của Mã Quốc Phàm, ―Nghiên cứu thành ngữ tiếng Hán‖ (Nxb Nhân dân Tứ

Xuyên, 1979) của Sử Thức và ―Bàn qua những kiến thức về thành ngữ‖ (Nxb

Bắc Kinh, 1980) của Hứa Triệu Bản và ―Khái quát về thành ngữ‖ (Nxb Nhân

dân Hồ Bắc, 1982) của Hướng Quang Trung. Các công trình này đều là những

chuyên khảo lí luận được giới nghiên cứu đánh giá cao, đã khái quát được

những quy luật chung của thành ngữ tiếng Hán.

Ngoài ra, còn có nhiều tác phẩm nghiên cứu thành ngữ tiếng Hán từ

nhiều góc độ khác nhau: Nghiên cứu về ngữ âm thành ngữ tiếng Hán có ―Hán

ngữ và bằng trắc‖(―Thông tấn Ngữ văn Trung Quốc‖, số 6, 1983) của Lưu

Quân Kiệt. Nghiên cứu từ góc độ ngữ pháp, có―Việc linh hoạt vận dụng từ

loại trong thành ngữ‖ (―Học báo Trường cao đẳng Sư phạm Khắc Sơn‖, số 3,

1984) của Lưu Trị Bình. Nghiên cứu từ góc độ hình thức cấu thành có ―Bàn

về những thành ngữ cấu thành bởi những từ tố đồng nghĩa‖ (―Dạy học ngữ

văn trung học‖, số 1, 1980) của Trần Lưu Luân, ―Thành ngữ Biền thể—một

đội ngũ dị quân trong thành ngữ‖ (―Học tập ngữ văn‖, số 11, 1982) của Ngô

Việt v.v. Nghiên cứu từ góc độ tu từ thì có ―Tu từ của thành ngữ‖(―Học báo

Học viện Sư phạm Hán Trung‖, số 2, 1983) của Chu Dị Văn, Mã Lâm

Phương, ―Bàn qua những hiện tượng hỗ văn trong thành ngữ‖ (―Học tập tu

từ‖, số 3, 1984) của Vương Tả v.v…Nghiên cứu từ góc độ ngữ dụng thì có

―Linh hoạt vận dụng thành ngữ‖ (―Dạy học Ngữ văn Trung học‖ số 12, 1980)

của Nghi Bảo Nguyên v.v…

Ngoài ra, việc biên soạn từ điển thành ngữ tiếng Hán cũng đã thể hiện

15

tính đa dạng phong phú và đã giành được thành tích đáng mừng, chủ yếu

được thể hiện ở 3 mặt sau đây: 1, Từ điển cùng tiêu đề cũng có nhiều bản do

những người khác nhau chủ biên và do nhiều nhà xuất bản khác nhau xuất

bản, ví dụ chỉ riêng ―Đại từ điển thành ngữ Trung Hoa‖ thì có bản do Nhiệm

Siêu Kỳ chủ biên, Nxb Thư từ Hồ Bắc xuất bản, tháng 5 năm 2006; có bản do

Trình Chí Cường chủ biên, Nxb Đại bách khoa Toàn thư Trung Quốc xuất bản

vào tháng 10 năm 2004 và tháng 9 năm 2003; có bản do Nhóm biên soạn

―Đại từ điển thành ngữ Trung Hoa‖ biên soạn, Nxb Đại học Diên biên xuất

bản, tháng 4 năm 2004; có bản do Tôn Duyệt chủ biên, Nxb Nhật báo Nhân

dân xuất bản, tháng 3 năm 2006…―Từ điển thành ngữ tiếng Hán‖ có bản do

nhóm biên soạn “Từ điển thành ngữ tiếng Hán‖ biên soạn, do Nxb Giáo dục

Thượng Hải xuất bản; có bản do Hà Vĩ Ngư chủ biên, do Nxb Giáo dục

Thượng Hải xuất bản; còn có bản do Khoa Trung văn trường Đại học Sự

phạm Cam Túc biên soạn, do Nxb Giáo dục Thượng Hải xuất bản… 2, Cùng

một cuốn từ điển được tái bản nhiều lần, ví dụ: riêng ―Từ điển thành ngữ

tiếng Hán‖ (Nxb Giáo dục Thượng Hải, do nhóm biên soạn Từ điển thành

ngữ tiếng Hán biên soạn) được xuất bản lần đầu tiên vào năm 1978 và được

tái bản vào năm 1983. 3, Còn có một số từ điển chuyên dành cho đối tượng

nhất định, ví dụ―Từ điển đa chức năng thành ngữ tiếng Hán‖(Lâm Kiết Khải

chủ biên, Tập đoàn Xuất bản Tứ Xuyên, Nxb Nhân dân Tứ Xuyên, 2005),

―Từ điển toàn giải thành ngữ đa chức năng‖ (Cơ Trung Huân chủ biên, Nxb

Thanh niên Trung Quốc, 2006) và ―Từ điển Đa chức năng phân loại thành

ngữ chuyên dành cho học sinh‖… là những từ điển thành ngữ chuyên dành

cho học sinh Trung học cơ sở, phổ thông trung học.

Các bài viết, chuyên khảo và các cuốn từ điển trên đây đều đã kế thừa

thành quả nghiên cứu của những nhà ngôn ngữ học tiền bối, ngược lại, họ

cũng đã cung cấp được những tài liệu quý báu cho việc dạy học và nghiên cứu

thành ngữ, đã đặt nền móng vững chắc cho việc nghiên cứu thành ngữ sâu

hơn nữa.

16

1.1.2. Tình hình nghiên cứu thành ngữ con số trong tiếng Hán và tiếng Việt

Vì thành ngữ có tính hoàn chỉnh, nên phần lớn công trình chỉ chú trọng

nghiên cứu ý nghĩa chức năng của thành ngữ, ít khi đề cập đến ý nghĩa và

chức năng của từng thành tố trong thành ngữ, nhất là những con số nằm trong

thành ngữ, chỉ có lẻ tẻ mấy bài viết đề cập đến con số trong thành ngữ. Bài

báo ―Nghĩa trừu tượng của con số trong thành ngữ‖ (―Ngữ văn Trung Quốc‖,

số 6, 1980) của Hoàng Nhạc Châu có thể coi là công trình sớm nhất nghiên

cứu về con số trong thành ngữ tiếng Hán. Trong bài báo này tác giả đã phân

tích tỉ mỉ ý nghĩa biểu trưng của các con số trong thành ngữ khi dùng riêng

hoặc dùng chung với con số khác, giúp ích cho việc hiểu sâu hơn về ý nghĩa

và cấu trúc của thành ngữ tiếng Hán; Ngoài ra, còn có thể kể đến một số bài

viết khác, chẳng hạn: trong bài viết ―Bàn qua con số trong thành ngữ tiếng

Hán‖(―Dạy học và bổ túc‖ trường Cao đẳng Sư phạm Chấn Giang, số 3

1984), Hàn Trần Kỳ đã trình bày những quy luật cơ bản của con số trong

thành ngữ tiếng Hán. Bài viết ―Con số trong Hán ngữ‖

(http://www.tas.org.cn 10/9/2007) của Dương Bỉnh Chính nói về vấn đề dịch

thuật thành ngữ con số giữa tiếng Hán và tiếng Anh. Bài viết ―Tìm hiểu về

con số trong thành ngữ - Bàn qua đặc điểm tu từ của con số trong thành ngữ

tiếng Hán‖ (http://www.lxyzbx.qdedu.net 2005) của Cát Tinh đã giới thiệu

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt:

1. Nguyễn Văn Bảo (2003), ―Thành ngữ - Cách ngôn gốc Hán-725 thành ngữ

-cách ngôn thường gặp‖, Nxb Đại học Sư phạm.

2. Bùi Hạnh Cẩn, Bích Hằng, Việt Anh (2001), ―Thành ngữ - tục ngữ Việt

Nam‖, Nxb Văn Hóa-Thông tin, Hà Nội.

17

3. Nguyễn Hữu Cầu (2007), ―Lý luận đối dịch Hán – Việt‖, Nxb Đại học

Quốc gia Hà Nội.

4. Đỗ Hữu Châu (1997), ―Các bình diện của từ và từ tiếng Việt‖, Nxb Đại

học Quốc gia Hà Nội.

5. Đỗ Hữu Châu (1987), ―Cơ sở ngữ nghĩa học từ vựng‖, Nxb Đại học và

Trung học chuyên nghiệp.

6. Nguyễn Hồng Cổn (2006),―Các phương pháp và thủ pháp dịch thuật - trên

cứ liệu dịch thuật Anh – Việt‖- ―Những vấn đề ngôn ngữ học‖, nhiều tác giả

khoa Ngôn ngữ học trường Đại học KHXH&NV, Nxb Đại học Quốc gia Hà

Nội.

7. Nguyễn Hồng Cổn (2004), ―Cơ sở ngôn ngữ học của nghiên cứu dịch thuật

và bộ môn dịch thuật học‖, tạp chí ―Ngôn ngữ‖ số 11.

8. Nguyễn Hồng Cổn (2006), ―Lược sử nghiên cứu dịch thuật‖, tạp chí

―Ngôn ngữ‖ số 11.

9. Nguyễn Hồng Cổn (2009), ―Cấu trúc cú pháp của câu tiếng Việt: chủ - vị

hay đề - thuyết‖, tạp chí ―Ngôn ngữ‖ số 2.

10. Nguyễn Hồng Cổn (2001), ―Về vấn đề tương đương trong dịch thuật‖, tạp

chí ―Ngôn ngữ‖ số 11.

11.Trần Trí Dõi (2005), ―Giáo trình lịch sử tiếng Việt‖, Nxb Đại học Quốc

gia Hà Nội.

12. Nguyễn Thị Duyên (2007), ―Ý nghĩa biểu trưng của hệ biểu tượng con số

trong cao dao người Việt‖, luận văn thạc sĩ khoa học ngữ văn Trường Đại

học Sư phạm Hà Nội.

13.Vũ Văn Đại (2001), ―Tính giao tiếp: một nguyên tắc trong hoạt động

dịch‖, tạp chí ―Ngôn ngữ‖ số 3.

14. Khổng Đức, Trần Bá Hiền (2001), ―Từ điển thành ngữ Hoa Việt thông

dụng‖, Nxb Văn hóa Thông tin.

15. Nguyễn Thiện Giáp (1998), ―Từ vựng học tiếng Việt‖, Nxb Giáo dục.

16. Hoàng Văn Hành (2004), ―Thành ngữ học tiếng Việt‖, Nxb Khoa học Xã

18

hội.

17. Nguyên Văn Khang (2001), ―Con số văn hóa Trung Hoa qua cách sử

dụng các con số‖, tạp chí ―Ngôn ngữ & văn hóa‖.

18. Hồng Khánh, Thái Vy biên dịch (2002), ―Thành ngữ điển cố thông dụng‖,

Nxb Đà Nẵng.

19.Tiêu Hà Minh (2008), ―Đi tìm điển tích thành ngữ‖, Nxb Thông Tấn, Hà

Nội.

20. Hoàng Phê chủ biên, nhóm giáo viên Viện Ngôn ngữ học(2002), ―Từ điển

tiếng Việt‖, Nxb Đà Nẵng, Trung tâm từ điển học.

21.Trần Vĩnh Phúc (2001), ―Một vài khía cạnh nắm hiểu và chuyển dịch ngôn

ngữ nước ngoài sang tiếng Việt‖, tạp chí ―Ngôn ngữ & đời sống‖ số 8 (70) .

22.Vi Trường Phúc (2005),“Đặc điểm của các thành ngữ chỉ tâm lí tình cảm

trong tiếng Hán – có sự đối chiếu với tiếng Việt‖, luận văn thạc sĩ khoa học

ngữ văn trường Đại học KHXH & NV.

23. Giang Thị Tám (2001), ―Khảo sát thành ngữ có yếu tố chỉ con số trong sự

đối chiếu với thành ngữ tiếng Việt có yếu tố chỉ con số‖, luận văn thạc sĩ ngôn

ngữ, Hà Nội.

24. Phạm Minh Tiến (2008), ―Văn hóa thể hiện qua hình ảnh tôn giáo và con

người trong thành ngữ so sánh tiếng Hán và tiếng Việt‖, tạp chí ―Ngôn ngữ‖

số 7.

25. Nguyễn Đức Tồn (2002), ―Tìm hiểu đặc trưng văn hóa – dân tộc của

ngôn ngữ và tư duy ở người Việt‖, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.

26. Đường Tú Trân (2007),“Khảo sát thành ngữ có yếu tố chỉ thực vật trong

tiếng Hán – có so sánh với tiếng Việt‖, luận văn thạc sĩ khoa học Ngôn ngữ

học trường Đại học KHXH & NV.

27. Nguyễn Như Ý chủ biên (1995), ―Từ điển giải thích thành ngữ tiếng Việt‖,

Nxb Giáo dục, Hà Nội.

28. Nhiều tác giả khoa Ngôn ngữ học trường Đại học KHXH&NV (2006),

―Những vấn đề ngôn ngữ học‖, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.

19

29. Jean Chevalier, Alain Gheerbrant (1997), ―Từ điển biểu tượng văn hóa thế

giới‖, Nxb Đà Nẵng, Trường viết văn Nguyễn Du.

Tiếng Hán:

．安美珍（日本），《数字与汉语成语》，天津师范大学汉语文字学系硕

士论文， 年。

．唐庶宜，《数字熟语词典》，上海辞书出版社，2004 年 11 月。

．冯运莲，《从语言的文化功能看民族文化的差异》，《湖北民族学院学

报》（社会哲学科学版），2001 年第 4 期。

． 葛 星 ，《 浅 论 成 语 中 数 词 的 修 辞 特 点 》， 泰 山 学 院 中 文 系 ，

http://www.lxyzbx.qdedu.net 2004 年 2 月。

．韩陈其，《论汉语成语中的数词》，镇江师专《教学与进修》（语言文

学版）， 年第 期。

．胡静，《数字与成语》，《基础教育参考》2007 年第 11 期。

．纪江红主编，《中华成语故事》，北京出版社出版集团，北京少年儿

童出版社，2007 年 7 月。

．金洙京（韩国），《中韩成语比较研究》，山东大学硕士学位论文，

年 月。

．林颉凯主编，《多功能汉语成语词典》, 吉林出版社，2005 年。

．梁远、温日豪编著，《实用汉越互译技巧》，民族出版社， 年

月。

．卢卓群，《十余年来的成语研究》，《语文建设》， 年第 期。

．卢卓群，《成语研究与词典的编纂》，《辞书研究》， 年第 期。

．裴美艳湾（越南），《汉越成语比较之研究》，福建师范大学硕士学位

论文， 年。

．阮氏秋香（越南），《汉越成语对比研究》，四川大学硕士学位论文，

年。

．向光忠，《成语概说》，湖北人民出版社，1982 年 7 月。

．姚鹏慈，《成语研究的新进展》，《语文导报》 年第 期。

20

．张林川主编，《现代汉语成语》，中国书籍出版社，2007 年。

．赵玉兰编著，《越汉翻译教程》，北京大学出版社， 年 月出版，

年 月第三次印刷。

．周春健、覃巧云、张友斌主编，《中学生多功能成语词典》，中华书

局出版社， 2007 年。

《首届中国·越南语言文化教学与研究国际研讨会论文集》，中国广西

民族大学、越南河内国家大学所属人文社科大学主办， 年 月。

NGUỒN TRÍCH DẪN TƯ LIỆU:

1.唐作藩、刘家丰主编，《中华成语词典》,中国大百科全书出版社， 2008

年.

2. Nguyễn Như Ý chủ biên, ―Từ điển giải thích thành ngữ tiếng Việt‖, Nxb

Giáo dục, HN, 1995.

3. Nguyễn Thị Bích Hằng, Trần Thị Thanh Liêm chủ biên, ―Từ điển thành

ngữ tục ngữ Hán - Việt‖, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2003.