KIERUNEK: PRAWO · Warunki i zasady prowadzenia satelitarnej teledetekcji Ziemi. ... bo zorientowaną na zbieranie informacji z ogromnych ... jest to zespół wszystkich czynników,

UNIWERSYTET GDAŃSKI

W GDAŃSKU

WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI

KIERUNEK: PRAWO

MARCIN ŁAPIŃSKI

nr albumu 170440

CHARAKTER PRAWNY TELEDETEKCJI SATELITARNEJ W ŚWIETLE

PRAWA KOSMICZNEGO

Praca magisterska napisana w ramach

Seminarium z prawa międzynarodowego

Pod kierunkiem dr hab. Krzysztofa

Drzewickiego,Profesora UG

Gdańsk 2012

OŚWIADCZENIE

Ja, niżej podpisany oświadczam, iż przedłożona praca dyplomowa została wykonana

przeze mnie samodzielnie, nie narusza praw autorskich, interesów prawnych i

materialnych innych osób.

Gdańsk,………………………. ……………………………….

Spis treści

Wstęp ................................................................................................................. 4

Rozdział I Wstęp do zasad prawa kosmicznego .............................................. 6

1. Prawo kosmiczne - pojęcie, zakres i terminologia ................................................................. 6

2. Źródła międzynarodowego prawa kosmicznego .................................................................... 8

3. Przestrzeń kosmiczna jako wspólne dziedzictwo ludzkości. ............................................... 15

4. Zasada wolności przestrzeni kosmicznej i zasada niedopuszczalności jej zawłaszczania. .. 18

5. Pozostałe zasady prawa kosmicznego na podstawie „traktatów kosmicznych”. ................. 21

A. Zasada pokojowego wykorzystania przestrzeni kosmicznej. ........................................... 21

B. Zasada odpowiedzialności za szkody spowodowane przez obiekty kosmiczne. ............. 24

Rozdział II Wprowadzenie do teledetekcji. .................................................... 27

1. Pojęcie teledetekcji satelitarnej ............................................................................................ 27

2. Pojęcia: „dane pierwotne” i „zanalizowane informacje”. .................................................... 32

3. Praktyczne znaczenie teledetekcji satelitarnej ..................................................................... 36

4. Podstawy prawne teledetekcji satelitarnej. ........................................................................... 38

Rozdział III Zasady dopuszczalności i prowadzenia teledetekcji.................. 43

1. Dopuszczalność zdalnego badania Ziemi z kosmosu według aktualnego stanu prawnego. 43

2. Warunki i zasady prowadzenia satelitarnej teledetekcji Ziemi. ........................................... 49

Rozdział IV Udostępnianie wyników teledetekcji satelitarnej ....................... 54

1. Status prawny wyników zdalnego badania Ziemi ................................................................ 54

A. Status prawny danych pierwotnych .................................................................................. 55

B. Status prawny zanalizowanych informacji. ...................................................................... 57

2. Zasady ujawniania i rozpowszechniania wyników teledetekcji ........................................... 58

3. Kwestia odpowiedzialności za szkody wynikłe z udostępniania wyników teledetekcji i

rozstrzyganie sporów ................................................................................................................... 62

Zakończenie..................................................................................................... 64

Bibliografia ...................................................................................................... 66

Spis rysunków ................................................................................................. 69

4

Wstęp

Działalność człowieka w ostatnim półwieczu doprowadziła do niebywałego skurczenia się

świata. Nie bez powodu mówi się, że żyjemy w „globalnej wiosce”. Telewizja satelitarna,

telefony komórkowe, nawigacja satelitarna a w ostatnich latach internet - wszystko to

sprawia, że informacja z małej wysepki na środku oceanu, w ciągu kilku sekund jest w

stanie trafić na pierwsze strony gazet z całego świata.

Świat skurczył się do tego stopnia, że już pół wieku temu ludzkość zdecydowała się

wyjść poza nasz glob i rozpoczęła działalność w kosmosie, ta zaś przybiera wiele form.

Jedną z najbardziej praktycznych, bo zorientowaną na zbieranie informacji z ogromnych

obszarów jednocześnie, jest teledetekcja satelitarna.

Pojawienie się satelitarnych technik obserwacji drastycznie zmieniło podejście do

zdobywania informacji. Teledetekcja umożliwia badanie atmosfery, obszarów w głębi

Ziemi, dna mórz i oceanów, poszukiwanie złóż bogactw naturalnych, ocenę stanu upraw

czy lasów. Metoda ta stała się podstawowym sposobem prowadzenia badań geodezyjnych

czy kartograficznych.

Pomimo tak wielkiego znaczenia jakie zdalne badanie Ziemi ma dla ludzkości oraz

ogromnej powszechności jego stosowania, kwestia ta wciąż pozostaje nieuregulowana

prawnie. Prawo nie znosi próżni, więc stosunkowo szybko powstały pierwsze akty prawa

międzynarodowego odnoszące się do działalności człowieka w kosmosie, dając tym

samym początek nowej gałęzi prawa międzynarodowego, jaką jest prawo kosmiczne.

Jednakże sama kwestia teledetekcji wciąż nie doczekała się żadnej powszechnej i

kompleksowej umowy międzynarodowej. Jak zatem wygląda charakter prawny tego

zagadnienia?

Prawo kosmiczne jest mało popularną dziedziną, w związku z czym nie istnieje

wiele publikacji dotykającej tej kwestii, zwłaszcza polskojęzycznych. Mam nadzieje, że

niniejsza praca będzie stanowiła niewielki wkład w rozwój tej niezwykle ciekawej

dyscypliny.

Niniejsza praca składa się z czterech rozdziałów, w których dokonany zostanie

przegląd prawnych zagadnień teledetekcji prowadzonej dla celów cywilnych. W rozdziale

5

pierwszym autor dokona wprowadzenia do prawa kosmicznego omawiając podstawowe

pojęcia oraz źródła prawa. Rozdział drugi traktuje o podstawowych pojęciach dotyczących

teledetekcji satelitarnej, niezbędne do dalszych rozważań, które zostaną przeprowadzone w

kolejnych rozdziałach. Rozdział trzecizawiera opis dopuszczalności teledetekcji oraz

warunki i zasady jej prowadzenia. W ostatnim rozdziale poruszona zostaje najistotniejsza

kwestia związana z omawianym zagadnieniem, mianowicie status prawny wyników

teledetekcji, jak również zasady ich udostępniania i rozpowszechniania.

Celem jaki postawił sobie autor jest dokonanie analizy stanu prawnego teledetekcji

w oparciu o aktualnie obowiązujących regulacjach prawa międzynarodowego, a zwłaszcza

odpowiedzenie na pytanie w jaki sposób prawo międzynarodowe poradziło sobie z tak

drażliwą, a jednocześnie ważną działalnością, w kosmosie pomimo braku powszechnych

rozwiązań, w postaci konwencji międzynarodowych.

6

Rozdział I

Wstęp do zasad prawa kosmicznego

1. Prawo kosmiczne - pojęcie, zakres i terminologia

Niebywały rozwój naukowo-techniczny jaki obserwujemy od początku XX w. przyczynił

się do badania obszarów oddalonych od Ziemi o setki tysięcy kilometrów, dotąd

niedostępnych dla człowieka. Pojawienie się tej nowej sfery ludzkiej aktywności zrodziło

potrzebę powstania nowych, specjalnych regulacji prawnych, które odpowiadałyby

potrzebom działalności człowieka w przestrzeni kosmicznej, jej warunkom oraz celom,

jakim ma służyć. W oparciu o to zaczął kształtować się nowy kompleks norm prawnych.

Prawo, o którym mowa, określane jest w polskiej terminologii prawem kosmicznym.

Za twórcę tej nazwy uważa się Czecha Vladimira Mandla, który nazwę prawa przestrzeni

kosmicznej, a więc prawa kosmicznego, wprowadził już w okresie międzywojennym.1

Nazwa ta utrzymała się w późniejszej literaturze niemieckojęzycznej. Podobna nazwa

przyjęła się w języku rosyjskim (kosmiczeskoje prawo). Jednak w obecnej terminologii

zachodniej przyjęła i utrwaliła się nazwa prawa przestrzeni (ang. Space law, fr.

Droitspatial). We wcześniejszym okresie pojawiło się i rozprzestrzeniło się pojęcie prawa

astronautycznego, które nawiązywało do podstawowego elementu działalności w kosmosie

jakim jest żegluga kosmiczna. Rozszerzająca się sfera regulacji sprawiła, że termin ten

zaniknął.

Wydaje się, że językowo najodpowiedniejszy jest termin prawo kosmiczne, jako

najściślej i najbardziej jednoznacznie odpowiadającego istocie samego celu i przedmiotu

tego kompleksu norm. Istotą tą jest regulowanie stosunków odnoszących się do obszarów

wszechświata poza Ziemią i bezpośrednio z nią sąsiadującą przestrzenią jej atmosfery, a

więc do kosmosu obejmującego przestrzeń międzyplanetarną wraz ze znajdującymi się w

niej ciałami niebieskimi.2 Fakt, iż pojęcie „prawo przestrzeni”, pomimo jego zbyt ogólnego

charakteru, jest szeroko stosowane i upowszechnione w literaturze światowej uzasadnia

jego stosowanie jako terminu równoznacznego dla „prawa kosmicznego”.

1 V. Mandl, Das Weltraum-Recht, Ein Problem der Raumfahrt, Kolonia, 1932, cyt. za Marek Żylicz, „O

początkach międzynarodowego prawa kosmicznego”, [w] Wykorzystanie przestrzeni kosmicznej. Świat-

Europa-Polska.pod red. Z. Galicki, T. Kamiński, K. Myszona – Kostrzewa, Warszawa, 2010, s. 11. 2 A. Górbiel, Międzynarodowe Prawo Kosmiczne, Warszawa: PWN, 1985, s. 10.

7

Treść pojęcia „prawo kosmiczne” próbowano zdefiniować na wiele różnych sposobów,

nie jest ono bowiem precyzyjne. W literaturze pojawiły się próby zmierzające do

dokładnego ustalenia przedmiotowego znaczenia tego pojęcia. Niektórzy ograniczali je do

unormowania zjawiska żeglugi do miejsc położonych poza Ziemią3. Inni upatrywali się w

nim regulacji ogółu stosunków, jakie mogą powstać w związku z badaniem i

użytkowaniem kosmosu4 lub określenie statusu przestrzeni kosmicznej łącznie z ciałami

niebieskimi5. Podjęto również próby zdefiniowania zakresu tego pojęcia w sposób bardziej

dokładny. Należy w tym miejscu wskazać na ujmowanie tego problemu w dwóch

podstawowych kategoriach.

Prawo kosmiczne w jego wąskim znaczeniu, a więc międzynarodowe prawo

kosmiczne można określić jako całokształt norm traktatowych i zwyczajowych o

wzajemnych uprawnieniach i obowiązkach państw (a w pewnym zakresie także organizacji

międzynarodowych) odnoszących się do poczynań podejmowanych dla eksploracji u

wykorzystywania kosmosu.6 Do kategorii tej też można zaliczyć tzn. prawo uchwalane,

czyli regulacje organizacji międzynarodowych.

Druga kategoria to prawo kosmiczne w rozumieniu szerokim, na które obok

wspomnianych wyżej norm składają się jeszcze dyspozycje aktów normatywnych

obowiązujących wewnątrz poszczególnych państw, a wydawanych przez nie dla

uregulowania różnych aspektów ich kosmicznej działalności.7Wewnętrzne prawo

kosmiczne rozwinęło się rzecz jasna w systemach prawnych państw, które prowadzą

intensywną działalność w przestrzeni kosmicznej czyli np. Stany Zjednoczone czy Francja.

By w najdokładniejszy sposób oznaczyć normy obowiązujące między państwami a

ich kosmiczną działalnością należałoby się posługiwać terminem „międzynarodowe

publiczne prawo kosmiczne”8, by w ten sposób jednoznacznie wskazać, że nie mamy na

myśli norm wewnątrzkrajowych prawa kosmicznego. W związku z tym w niniejszej pracy

będę używał terminów „prawo kosmiczne”, „prawo przestrzeni” (pozaatmosferycznej) i

łacińskim neologizmem „iusspatiale” jako synonimami nazwy „międzynarodowe

publiczne prawo kosmiczne”.

3Ibidem, s. 10.

4Ibidem.

5 Ibidem.

6 Ibidem, s. 11.

7 Ibidem.

8 Ibidem.

8

2. Źródła międzynarodowego prawa kosmicznego

Prawo kosmiczne jest jedną z najmłodszych dziedzin prawa międzynarodowego, która

zaczęła rozwijać się od połowy XX w wraz z umieszczeniem na orbicie okołoziemskiej

przez ZSRR pierwszego sztucznego satelity Ziemi. Jako, że jest to część prawa

międzynarodowego publicznego katalog jego źródeł prawa jest taki sam. Warto nadmienić,

że doktryna używa pojęcia „źródło prawa” w kilku znaczeniach:

a) Źródło prawa w znaczeniu materialnym – jest to zespół wszystkich czynników,

które doprowadziły do powstania konkretnych norm. A.Klafkowski określa je jako

„warunki materialne, w których powstaje norma prawna. Są to więc stosunki

społeczne, struktura społeczeństwa, treść woli klasy panującej itd. W tym sensie

materialnym źródłem prawa międzynarodowego jest współpraca,

współzawodnictwo i walka państw. Jedno państwo nie może tworzyć prawa

międzynarodowego, może to uczynić tylko większa grupa państw. Tak pojęte

źródła materialne prawa międzynarodowego wymagają oczywiście aktu

formalnego, by mogły się stać normą prawną.”9

b) Źródło prawa w znaczeniu formalnym – pod tym pojęciem rozumiane są „jako

formy, w których tworzone są normy prawa międzynarodowego. Są to więc formy,

w których przejawia się wola państw (lub innych podmiotów prawa

międzynarodowego) tworzących prawo. Należą do nich przede wszystkim umowy

międzynarodowe i zwyczaj.”10

c) Źródło prawa w znaczeniu poznawczym – „rozumiane są jako zbiory dokumentów,

z których czerpie się znajomość norm prawa międzynarodowego. Są to na przykład

zbiory umów międzynarodowych lub zbiory praktyki państw w dziedzinie

stosunków międzynarodowych.”11

W dalszych rozważaniach termin „źródło prawa” będzie używany w znaczeniu źródła

prawa w znaczeniu formalnym.

9 A.Klafkowski, Prawo Międzynarodowe Publiczne, Warszawa: PWN, 1979 s. 68.

10 W. Góralczyk, Prawo Międzynarodowe Publiczne w zarysie, Warszawa: PWN, 1977, s. 72.

11 Ibidem.

9

Jak wspomniano wyżej, podstawowymi źródłami prawa międzynarodowego publicznego

są umowy międzynarodowe (traktaty, układy, porozumienia, konwencje etc.) oraz

zwyczaj. Pojęcie zwyczaju jest ogólnie rozumiane przez doktrynę jako „zgodne

postępowanie państw tworzące prawo”.12

W artykule 38b statutu Międzynarodowego

Trybunału Sprawiedliwości zwyczaj jest zdefiniowany jako „dowód istnienia powszechnej

praktyki, przyjętej jako prawo”.13

Zwyczaj międzynarodowy powstaje w wyniku

zgodnego, czyli jednolitego postępowania państw, czyli ich praktyki. Zwyczaj może więc

powstać wówczas, jeśli w podobnych sytuacjach państwa zachowują się i postępują

jednakowo.14

Aby zwyczaj mógł stanowić źródło prawa jego stosowaniu musi towarzyszyć

przekonanie, że postępowanie takie jest konieczne i wymagane przez prawo.15

W.

Góralczyk zauważa, że zwyczaj opiera się na zgodzie państw, która wyraża się w ich

postępowaniu, a więc z reguły milcząco.16

W procesie kształtowania się prawa kosmicznego niezwykle istotną rolę odegrał

zwyczaj. Zanim podpisano pierwsze traktaty regulujące tę sferę działalności człowieka, w

prawie międzynarodowym ukształtowały się dwie fundamentalne zasady, które do dziś

rządzą działalnością państw w przestrzeni kosmicznej. Mowa tu o zasadzie wolności

kosmosu oraz zasadzie niedopuszczalności jego zawłaszczenia, które zostaną omówione w

dalszej części pracy.

Funkcjonują one od momentu wystrzelenia w przestrzeń kosmiczną radzieckiego

satelity Sputnik I. „ZSRR i Stany Zjednoczone, a więc pierwsze państwa, które umieściły

na orbitach okołoziemskich sztuczne satelity, czyniły to na podstawie milcząco przyjętego

założenia, że działalność ta nie jest zakazana przez prawo międzynarodowe. Nie pytały one

o zgodę żadnych innych państw, mimo że wysyłane przez nie obiekty przelatywały nad

terytoriami wielu państw. Postępowały więc tak, jak gdyby istniała wolność korzystania z

przestrzeni lotów sztucznych satelitów. Pozostałe państwa nie protestowały przeciw tej

praktyce. W ten sposób zaczęła się kształtować zwyczajowa norma prawna wolności

badania i wykorzystania przestrzeni pozaatmosferycznej.”17

12

Ibidem, s. 110. 13

Dz. U. z 1947 r. nr 23 poz. 90 ze zm. 14

W. Góralczyk, op. cit., s. 110. 15

W doktrynie element ten opisuje się łacińską nazwą opinio iuris. 16

W. Góralczyk, op. cit., s. 111. 17

Ibidem.

10

Traktatowe prawo kosmiczne jest dość rozległym zespołem norm, na który przede

wszystkim składa się pięć aktów międzynarodowych, które zostały wynegocjowane w

ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych. Tak zwane „traktaty kosmiczne”

obejmują18

:

a) Układ o zasadach działalności Państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni

kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi z 27 stycznia 1967 r.

b) Umowa o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów

wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 22 kwietnia 1968 r.

c) Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez

obiekty kosmiczne z 29 marca 1972 r.

d) Konwencja o rejestracji obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 14

stycznia 1975 r.

e) Układ normujący działalność Państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich z 18

grudnia 1979 r.

Pierwszoplanowe znaczenie spośród powyższych umów odgrywa pierwsza z nich19

. W

doktrynie zwraca się uwagę jednak na brak jego doskonałości. A.Górbiel zwraca uwagę na

fakt, iż „twórcy traktatu nie zdołali wprawdzie zapewnić mu doskonałości normatywnego

wyrazu, nadając niektórym postanowieniom formę redakcyjną nie dość precyzyjną czy

zanadto ogólnikową, pozostawiając bez odpowiedzi szereg istotnych wątpliwości natury

jurydycznej i uchylając się od zdefiniowania nawet najbardziej podstawowych spośród

występujących w nim pojęć.”20

Jednak pomimo tych wątpliwości powszechnie uznaje się

ten traktat za swojego rodzaju fundament całego iusspatiale, który w sposób wiążący

rozstrzyga najbardziej elementarne zagadnienia prawne związane z użytkowaniem

kosmosu.

Ściślejsze precyzowanie, uzupełnianie czy rozwijanie ogólnych zasad prawa

kosmicznego przypadło kolejnym aktom, które były redagowane na forum Prawnego

Podkomitetu Kosmicznego ONZ.

Pierwszym „szczegółowym” traktatem był Układ o ratowaniu kosmonautów,

powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wysłanych w przestrzeń kosmiczną. Na

18

Polska jest stroną pierwszych czterech traktatów. 19

Traktat ten w doktrynie często określany jest nazwą „traktat kosmiczny” (ang. Outer Space Treaty). 20

A. Górbiel, op. cit. s. 21.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyc

11

umowę tę składa się 10 artykułów dotyczących ratowania astronautów oraz zwrotu

obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną. Umowa zobowiązuje państwa-strony,

które znajdą się w posiadaniu informacji o wypadku statku kosmicznego,

niebezpieczeństwie w jakim znaleźli się astronauci lub o przymusowym lądowaniu na jego

terytorium, do natychmiastowego poinformowania o zaistniałych faktach władzę, która

wypuściła statek orazSekretarza Generalnego ONZ. W razie braku możliwości

powiadomienia stosownej władzy stosowną informację należy przekazać do wiadomości

publicznej.21

Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody spowodowane przez

obiekty kosmiczne, któraszczegółowo reguluje zasadę odpowiedzialności za te szkody,

zostanie szerzej omówiona w późniejszej części pracy. Warto nadmienić, że z uwagi na

niewielką liczbę wypadków na traktat ten do tej pory się nie powołano.

Konwencja o rejestracji obiektów wysłanych w przestrzeń kosmiczną ma ważne

znaczenie praktyczne z uwagi na rosnącą liczbę obiektów wysyłanych w kosmos. Umowa

ta wprowadza obowiązek rejestracji każdego takiego obiektu do rejestru prowadzonego

przez Biuro ONZ do spraw Przestrzeni Kosmicznej. Do rejestru wprowadza się

następujące informacje dotyczące obiektu22

:

a) nazwa państwa lub państw wypuszczających;

b) odpowiedni znak rozpoznawczy obiektu kosmicznego lub jego numer

rejestracyjny;

c) data i terytorium lub miejsce wypuszczenia;

d) główne parametry orbity, w tym:

I) okres obiegu,

II) kąt nachylenia,

III) apogeum,

IV) perigeum,

e) ogólne przeznaczenie obiektu kosmicznego.

W rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ23

wyrażono zdanie, że rejestr obiektów

wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną powinien obejmować również inne informacje

21

R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Wyd. 8. Warszawa: LexisNexis, 2008, s.

25. 22

Art. IV omawianej konwencji. 23

A/RES/62/101.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Statek_kosmiczny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sekretarz_Generalny_Organizacji_Narod%C3%B3w_Zjednoczonych

http://pl.wikipedia.org/wiki/Remigiusz_Bierzanek

http://pl.wikipedia.org/wiki/Janusz_Symonides

12

takie jak lokalizacje na orbicie geostacjonarnej, uniwersalny czas koordynowany jako

odniesienie czasowe do wypuszczenia obiektu czy odniesienia do stron internetowych z

oficjalnymi informacjami o obiekcie kosmicznym.24

Ostatni z traktatów kosmicznych to Układ normujący działalność państw na

Księżycu i innych ciałach niebieskich, który stwierdza, że jurysdykcję nad innymi ciałami

niebieskimi (wliczając w to orbity tych ciał) niż Ziemia stanowi społeczność

międzynarodowa w związku z czym każda aktywność musi być zgodna z prawem

międzynarodowym. Niestety z uwagi na fakt, że traktat ten podpisało 17 państw a tylko w

13 spośród nich został on ratyfikowany25

powszechnie uważa się go za nieudany i nie

odnoszący się do obecnej aktywności państw w kosmosie.

Obecny system traktatowy iusspatiale nie ogranicza się jednak tylko do

wymienionych wyżej aktów prawnych. Poza nimi obejmuje on również liczne

międzynarodowe umowy wielostronne i dwustronne, które normują różne aspekty czy

dziedziny współpracy państw związanej wyłącznie czy choćby częściowo z ich

aktywnością w przestrzeni kosmicznej. Za przykład takich umów A. Górbiel podaje m.in.

Traktat o zakazie prób broni jądrowych w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą

podpisany 5 sierpnia 1963r. w Moskwie czy Międzynarodowa Konwencja

Telekomunikacyjna z 25 października 1973r.

Odrębną kategorię umów stanowią umowy instytucjonalizujące tę współpracę

powołując do życia specjalistyczne organizacje międzynarodowe i określanie mechanizmu

ich działania. Jako przykłady takich umów można podać Konwencję o Międzynarodowej

Morskiej Organizacji Satelitarnej (INMARSAT) z 3 września 1976 r., Układ o

Międzynarodowej Organizacji Telekomunikacji Satelitarnej (INTELSAT) z 20 sierpnia

1971 r., Porozumienie o utworzeniu międzynarodowego systemu i organizacji łączności

Satelitarnej „INTERSPUTNIK” podpisanego w Moskwie 15 listopada 1971 r. czy

chociażby Konwencje o ustanowieniu Europejskiej Agencji Kosmicznej podpisanej w

Paryżu 30 maja 1975r.

W odniesieniu do zdalnego badania Ziemi z kosmosu, przykładem umowy

międzynarodowej o partykularnym zasięgu jest podpisana przez państwa z byłego bloku

socjalistycznego Konwencja w sprawie przekazywania i wykorzystywania danych ze

24

Ibidem. 25

Stan na maj 2012 r.

13

zdalnego badania Ziemi z kosmosu z 19 maja 1978r. Konwencja ta znacznie wyprzedziła

kodyfikację zasad teledetekcji.

Pięć „traktatów kosmicznych” stanowi fundament całego prawa kosmicznego,

wprowadzając zasady niezawłaszczenia przestrzeni kosmicznej, wolności badań,

bezpieczeństwa i ratowania kosmonautów, odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez

obiekty kosmiczne i inne. Każdy z nich kładzie nacisk i podkreśla fakt, że każda

aktywność w kosmosie i jakiekolwiek korzyści z tej działalności powinny stanowić

dorobek całej ludzkości i promować międzynarodową współpracę w eksploatacji

przestrzeni kosmicznej.

Obok powyższych konwencji istotną rolę w kształtowaniu statusu prawnego

kosmosu stanowią zasady prowadzenia aktywności w przestrzeni kosmicznej.

Przyjmowane są one przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w

formie rezolucji i regulują one bardziej konkretne kwestie niż traktaty. Do tej pory

Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło pięć takich deklaracji.

a) Deklaracja o zasadach prawnych działalności państw w zakresie badań i

użytkowania przestrzeni kosmicznej26

, która była podstawą do powstania Traktatu

z 1967r.

b) Zasady regulujące wykorzystywanie przez Państwa sztucznych satelitów Ziemi do

międzynarodowych bezpośrednich przekazów telewizyjnych27

- w myśl tej

deklaracji działania tego typu powinny być przejrzyste i szanować suwerenność

państw. Czynności te powinny mieć na względzie wspieranie swobodnego

rozpowszechniania i wzajemnej wymiany informacji i wiedzy w dziedzinach

kultury i nauki, pomoc w rozwoju edukacyjnym, społecznym i gospodarczym

szczególnie w krajach rozwijających się i zapewnić wypoczynek z poszanowaniem

politycznej i kulturowej integralności państw.

c) Zasady odnoszące się do zdalnego badania Ziemi z przestrzeni kosmicznej.28

Rezolucja ta zostanie szerzej omówiona w rozdziale III niniejszej pracy.

d) Zasady istotne dla używania atomowych źródeł energii w przestrzeni kosmicznej.29

26

Rezolucja ONZ 1962 (XVIII) z 13 grudnia 1963 r. 27

Rezolucja ONZ 37/92 z 10 grudnia 1982 r. 28

Rezolucja ONZ 41/65 z 3 grudnia 1986 r. 29

Rezolucja ONZ 47/86 z 14 grudnia 1992r.

14

W myśl tej rezolucji państwa wypuszczające w przestrzeń kosmiczną obiekty z

atomowymi źródłami energii powinny dążyć do ochrony jednostek, populacji i biosfery

przed skażeniami radioaktywnymi.30

e) Deklaracja o współpracy międzynarodowej w dziedzinie badań i wykorzystywania

przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich Państw, w szczególności

potrzeb krajów rozwijających się31

– „każde państwo może w dowolny sposób

określić wszystkie aspekty swojego udziału w międzynarodowej współpracy w

eksploracji i użytkowaniu przestrzeni kosmicznej na sprawiedliwych i wzajemnie

akceptowalnych zasadach”.32

Zagadnienie mocy wiążącej rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ jest szeroko

dyskutowane w doktrynie. A. Górbiel twierdzi, że „wystarczy poprzestać tu na

stwierdzeniu, że moc bezpośrednio prawotwórczą posiadają niewątpliwie te rezolucje,

które dotyczą jedynie funkcjonowania organów ONZ. Co się natomiast tyczy uchwał

Zgromadzenia Ogólnego odnoszących się już do samej treści zasad mających

regulować wzajemne stosunku państw związane z ich działalnością kosmiczną, to nie

posiadają one takiego waloru, choć odgrywają ważną rolę w procesie formowania się

dyspozycji iusspatiale. Mogą bowiem bądź to dopomagać w stwierdzeniu faktu

istnienia oraz w precyzowaniu rzeczywistej treści już ukształtowanych jego norm

zwyczajowych, bądź też – jako zalecenia adresowane przez tak autorytatywny organ

dla państw – oddziaływać w kierunku uniformizacji ich międzynarodowej praktyki,

przyczyniając się tym samym do powstawania nowych norm zwyczajowych i torując z

kolei drogę do zawierania kodyfikujących umów międzynarodowych.”33

Właśnie taką rolę spełniała Deklaracja w sprawie zasad prawnych normujących

działalność państw w zakresie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej.34

Była ona podsumowaniem pierwszego etapu powstawania prawa kosmicznego. W

dziewięciu punktach ujmowała zasady jakimi państwa powinny się kierować realizując

swoje programy kosmiczne. Posłużyła ona za podstawę prac, które po trzech latach

poskutkowały przyjęciem „traktatu kosmicznego” z 1967r.

30

Art. I (a) rezolucji 47/86. 31

Rezolucja ONZ 51/122 z 13 grudnia 1996r. 32

Ibidem. 33

A. Górbiel, Międzynarodowe prawo kosmiczne, Warszawa: PWN, 1985, s. 26. 34

Rezolucja ONZ 1962 (XVIII) z 13 grudnia 1963 r.

15

Wspomniany wcześniej art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału

Sprawiedliwości, jako źródło prawa międzynarodowego wskazuje również „ogólne zasady

prawa uznane przez narody cywilizowane”.35

A.Górbiel wskazuje, że ta kategoria w

odniesieniu do prawa kosmicznego powinna być rozpatrywana z zachowaniem dużej

ostrożności „ażeby zapobiec wprowadzaniu do niego tym sposobem nie dających się

pogodzić ze specyfiką przedmiotu jego regulacji, konstrukcji normatywnych bądź to

zapożyczonych z prawa wewnętrznego, bądź przenoszonych na zasadzie analogii z innych

działów prawa międzynarodowego publicznego.”36

3. Przestrzeń kosmiczna jako wspólne dziedzictwo ludzkości.

Koncepcja wspólnego dziedzictwa ludzkości wywodzi się z międzynarodowego prawa

morza. Pojawiła się już w latach 60 XX w. jako propozycja odnosząca się do dwóch

obszarów – morza otwartego i dna mórz oraz oceanów. W myśl tej koncepcji obszary te

nie podlegają zawłaszczeniu przez państwa oraz mogą być wykorzystywane wyłącznie w

celach pokojowych. Konwencja o prawie morza z 1982r. stanowi w art. 87: „Morze

otwarte jest otwarte dla wszystkich państw, zarówno nadbrzeżnych, jak i śródlądowych.

Korzystanie z wolności morza otwartego odbywa się zgodnie z warunkami określonymi w

niniejszej konwencji i w innych normach prawa międzynarodowego. Wolność ta obejmuje

między innymi, zarówno dla państw nadbrzeżnych, jak i śródlądowych: (a) wolność

żeglugi, (b) wolność przelotu, (c) wolność układania podmorskich kabli i rurociągów z

zastrzeżeniem części VI; (d) wolność budowania sztucznych wysp oraz innych instalacji

dozwolonych przez prawo międzynarodowe, z zastrzeżeniem części VI; (f) wolność badań

naukowych, z zastrzeżeniem części VI i XIII”. Dalsze artykuły stanowią, że morze otwarte

może być wykorzystywane wyłącznie do celów pokojowych37

, a żadne państwo nie może

w sposób ważny zgłaszać roszczeń do poddania swej suwerenności jakiejkolwiek jego

części.38

Odnośnie do drugiego obszaru tj. dna mórz i oceanów art. 136 konwencji określa,

że „Obszar i jego zasoby stanowią wspólne dziedzictwo ludzkości”. Kolejne artykuły

wskazują, że państwa nie mogą wykonywać suwerenności, ani zawłaszczyć jakiejkolwiek

części „Obszaru”, do którego zasobów prawa przysługują ludzkości jako całości.

35

O tym zagadnieniu szerzej A. Klafkowski, op. cit., s. 123-126 oraz W. Góralczyk, op. cit., s. 75-77. 36

A. Górbiel, op. cit., s. 27. 37

Art. 88 omawianej konwencji. 38

Art. 89 omawianej konwencji.

16

Zaakceptowanie przez społeczność międzynarodową tej konwencji spowodowało,

że obecnie jest to najlepszy wzorzec normatywny dla oceny statusu prawnego przestrzeni

kosmicznej.39

Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni

kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi z 27 stycznia 1967 r. w

artykule I określa, że „Badanie i użytkowanie przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem

i innymi ciałami niebieskimi, będzie prowadzone dla korzyści i w interesie wszystkich

krajów, niezależnie od stopnia ich rozwoju gospodarczego czy naukowego, i będzie

stanowić dorobek całej ludzkości”.40

Większość doktryny zgadza się co do tego, że zawarta w tym artykule koncepcja

„wspólnego interesu” odzwierciedla przekonanie państw, iż przestrzeń kosmiczna stanowi

wspólne dobro czyli inaczej rzecz wspólną (res communis), która wyklucza możliwość

wysuwania jakichkolwiek roszczeń przez poszczególne kraje.41

Wydaje się to być

potwierdzone w dalszych postanowieniach Układu, na które składają się:

a) Wolność odkrywania na zasadzie równości i bez dyskryminacji przestrzeni

kosmicznej;42

b) Wolność prowadzenia badań w przestrzeni kosmicznej;43

c) Zakaz zawłaszczania przestrzeni kosmicznej;44

d) Każde działanie prowadzone w przestrzeni kosmicznej ma obowiązek być zgodne z

prawem międzynarodowym;45

e) Zakaz umieszczania na orbicie okołoziemskiej jakiejkolwiek broni masowej

zagłady, w tym broni atomowej;46

f) Obowiązek współpracy oraz udzielania wzajemnej pomocy przez państwa w

zakresie badania przestrzeni kosmicznej.47

39

Ł. Kułaga, „Przestrzeń kosmiczna – jako wspólne dziedzictwo ludzkości. Kontrowersje wokół

Porozumienia regulującego działalność państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich” [w] Wykorzystanie

przestrzeni kosmicznej. Świat-Europa-Polska.pod red. Z. Galicki, T. Kamiński, K.Myszona – Kostrzewa,

Warszawa, 2010, s. 28. 40

W doktrynie podkreśla się, że termin „dorobek całej ludzkości”(ang.province of allmankind) nie oddaje w

pełni charakteru, jaki traktat przyznaje badaniu i użytkowaniu kosmosu. 41

R. Jakhu, “Legal issues relating to the global public interest in outer space”,Journal of Space Law, 2006,

no. 1, s. 39 I s. 45. 42

Art. I akapit 2. 43

Art. I akapit 3. 44

Art. II. 45

Art. III . 46

Art. IV.

17

W doktrynie podkreśla się fakt, że charakter prawny przestrzeni kosmicznej oraz

strefy morza otwartego nie jest do końca zbliżony. Analogiczne w unormowaniach

traktatowych jest ustanowienie katalogu wolności, który określa zasady ich

wykorzystywania. Konwencja o prawie morza, tak jak Układ z 1967r. wskazują

obowiązek pokojowego wykorzystywania tych obszarów oraz ustanawiają zakaz

zawłaszczalności. Różnicą jest jednak to, że regulacja dotycząca morza otwartego

wprowadza obowiązek „uwzględniania należytego faktu, iż inne państwa są również

zainteresowane korzystaniem z wolności morza otwartego”48

a Układ z 1967r.

wprowadza nakaz prowadzenia działalności w interesie wszystkich krajów.49

Można

zatem uznać, że w świetle tych uregulowań przestrzeń kosmiczna nabiera charakteru

res communis a natomiast strefa morza otwartego może być postrzegana jako res

nullis. Ł. Kułaga wskazuje, że za uznaniem tej tezy przemawia art. V Układu, który

określa kosmonautów jako wysłanników ludzkości, nakazując wszystkim państwom

udzielenia im wszelkiej możliwej pomocy w razie wypadku.50

Koncepcja wspólnego dziedzictwa ludzkości pojawia się też w Porozumieniu z

1979 r.51

Wskazuje się, że zakłada ona stworzenie reżimu prawnego opartego na pięciu

filarach, którymi są:

a) Niezawłaszczalność;

b) Pokojowe wykorzystanie;

c) Zorganizowany system zarządzania, w którym biorą udział wszystkie państwa;

d) Wolność badań naukowych;

e) Podział korzyści wynikający z wydobycia surowców mineralnych pomiędzy

wszystkie państwa.52

W tym miejscu trzeba wspomnieć, że mimo niemal powszechnej akceptacji

Porozumienia z 1979r. w momencie jego podpisywania spotkało się ono z całkowitym

brakiem zainteresowania w późniejszych latach. Skutkuje to tym, że nie ma ono

praktycznego znaczenia mimo że obowiązuje już ponad 30 lat. Wydaje się to wynikać

z uznania, że traktat ten w daleko idącym stopniu ogranicza swobodę państw w

47

Art. IX. 48

Art. 87 ust. 2 konwencji. 49

Ł. Kułaga, op. cit., s. 32. 50

Ibidem. 51

Jest to pierwsza umowa międzynarodowa, która odwołuje się do tej koncepcji. 52

D. Goedhius, The Problem of the frontiers of Outer Space and Air Space,Recueil de Cour, 1982, s. 381,cyt.

za Ł. Kułaga, op. cit., s. 34.

18

kosmosie.53

Kraje rozwinięte, w tym Stany Zjednoczone początkowo dążyły do tego,

by wykładnia koncepcji wspólnego dziedzictwa ludzkości ograniczała się jedynie do

zakazu zawłaszczania oraz zakazu dyskryminacji podkreślając, że Układ nie przesądza

przyszłego reżimu eksploatacji zasobów mineralnych przestrzeni kosmicznej.54

Dało to

podstawę do odejścia od przychylnej wykładni Układu „podkreślając jego nazbyt

socjalistyczny, tj. wrogi dla swobody przedsiębiorczości, charakter.”55

Obstrukcja Układu z 1979r. spowodowana jest również tym, że jest on„jednym z

pierwszych współczesnych traktatów w którym Państwa Południa wyraziły swoją

opinię. Z ich perspektywy wspólne dziedzictwo oznaczało wspólną własność i dostęp

wymagający uprzedniego zaakceptowania przez społeczność międzynarodową w

oparciu o suwerenną równość państw.”56

Państwa, które prowadzą aktywną politykę i

działalność kosmiczną nie uznają tego argumentu.

Ł. Kułaga wskazuje na ciekawy proces reinterpretacji Układu o zasadach

działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej, łącznie z

Księżycem i innymi ciałami niebieskimi poprzez praktykę państw. Dochodzi on do

wniosku, że państwa traktują przestrzeń kosmiczną jako obszar, którego status prawny

jest analogiczny do statusu morza otwartego, pomimo różnic regulacyjnych w

traktatach, o których pisałem wcześniej.

4. Zasada wolności przestrzeni kosmicznej i zasada niedopuszczalności jej

zawłaszczania.

Te dwie wzajemnie uzupełniające się zasady stanowią istotę statusu kosmosu, dlatego

będą omówione razem.

Pierwsza z tych zasad została wyrażona w drugim i trzecim akapicie artykułu I

Traktatu z 27 stycznia 1967r. Brzmią one następująco:

„Przestrzeń kosmiczna, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi, będzie

wolna dla badania i wykorzystywania przez wszystkie państwa bez jakiejkolwiek

53

Ł. Kułaga, op. cit. s. 35. 54

R. Bilder , A legal regime for the Mining of Helium-3 on the Moon U.S. Policy Options, cyt. za Ł. Kułaga,

op. cit., s. 34. 55

Ł. Kułaga, op. cit., s. 35. 56

K. Basalar, The concept of the common heritage of mankind in international law, Hague 1997, s. 164,cyt.

za Ł. Kułaga, op. cit., s. 34.

19

dyskryminacji, na zasadzie równości i zgodnie z prawem międzynarodowym; wolny

będzie również dostęp do wszystkich obszarów ciał niebieskich.

Obowiązywać będzie swoboda badań naukowych w przestrzeni kosmicznej, łącznie

z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi; państwa ułatwiać powinny i popierać

współdziałanie międzynarodowe w zakresie tych badań.”

Z powyższego wywnioskować można zatem następujące uprawnienia państw:

a) Swoboda dostępu do wszystkich części przestrzeni pozaatmosferycznej i

znajdujących się w jej obrębie ciał niebieskich;

b) Swoboda ich badania, oraz

c) Swoboda ich wykorzystywania.57

Uprawnienia te nie byłyby możliwe do wykonywania, gdyby nie istniał zakaz

poddawania przestrzeni kosmicznej i ciał niebieskich przez poszczególne państwa

swojemu władztwu. Dyspozycja taka w konwencji znalazła się w artykule II Traktatu z

1967r., który stanowi:

„Przestrzeń kosmiczna, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi, nie podlega

zawłaszczeniu przez państwa przez ogłaszanie suwerenności, przez użytkowanie lub

okupację ani w jakikolwiek inny sposób.”

Obie te zasady zostały skodyfikowane w Traktacie z 1967r. lecz wcześniej

funkcjonowały jako normy prawa zwyczajowego. Powstały niedługo po wystrzeleniu

w przestrzeń pozaatmosferyczną pierwszego obiektu kosmicznego przez Związek

Radziecki. M. Żylicz stwierdza, że „Sprawa dopuszczalności przelotu sztucznych

satelitów Ziemi została rozstrzygnięta przez brak sprzeciwu państw, nad których

terytorium lądowym czy wodnym przelot był wykonywany. Można to uznać za

powstałą z dnia na dzień normę prawa zwyczajowego (ang. instant customary law)

dopuszczającą takie przeloty, Powstało z dnia na dzień prawo nieszkodliwego przelotu

statków kosmicznych, przypominające ukształtowane przez wieki prawo

nieszkodliwego przepływu przez morskie wody terytorialne.”58

Rzeczywiście, oba

57

A. Górbiel, Status prawny kosmosu, Łódź: Acta UniversitatisLodziensis, 1977, s. 64. 58

M. Żylicz, „O początkach międzynarodowego prawa kosmicznego”, [w] Wykorzystanie przestrzeni

kosmicznej. Świat-Europa-Polska.Warszawa: 2010 pod red. Z. Galicki, T. Kamiński, K.Myszona –

Kostrzewa, s. 11.

20

najbardziej zainteresowane mocarstwa (USA i ZSRR), przodujące w opanowywaniu

przestrzeni kosmicznej, nie pozostawiały najmniejszych wątpliwości, że obszar ten

powinien pozostać otwartym dla wszystkich państw i nie może się stać przedmiotem

roszczeń wysuwanych przez jakiekolwiek państwo.59

Zasada wolności i

niezawłaszczalności kosmosu spotkała się z powszechną aprobatą w momencie

rozpoczęcia prac nad unormowaniem tej kwestii w organach Narodów Zjednoczonych.

Po raz pierwszy zasady te znalazły się w rezolucji nr 1720/XXI/ z 20 grudnia

1961r., która stwierdzała, że „przestrzeń kosmiczna i ciała niebieskie są wolne dla

eksploracji i wykorzystywania przez wszystkie państwa zgodnie z prawem

międzynarodowym i nie podlegają zawłaszczeniu przez państwa.” Kolejna rezolucja nr

1962/XXIII/ z 13 grudnia 1963r. wprowadziła bardziej rozbudowaną formułę.

Rezolucja ta stanowiła, że „2. Przestrzeń kosmiczna i ciała niebieskie są wolne dla

eksploracji i wykorzystywania przez wszystkie państwa na zasadzie równości i zgodnie

z prawem międzynarodowym. 3. Przestrzeń kosmiczna i ciała niebieskie nie podlegają

zawłaszczeniu przez państwa przez ogłaszanie suwerenności, przez użytkowanie lub

okupację ani w jakikolwiek inny sposób.”60

Rezolucje te nie miały charakteru prawotwórczego, ale stanowiły stwierdzenie

autorytatywnego organu i uznanie treści norm prawa zwyczajowego, które w

przeciągu krótkiego okresu zdążyły się ukształtować w jednolitą praktykę państw.61

Niezawłaszczalność przestrzeni kosmicznej oznacza niedopuszczalność rozciągania

przez państwa zwierzchnictwa terytorialnego w przestrzeni pozaatmosferycznej. Warto

podkreślić jednak, że pewne uprawnienia związane z suwerennością mogą być

wykonywane co jest spowodowane praktyczną realizacją swobód, które składają się na

wolność kosmosu. Mowa tu o zwierzchnictwie, które przysługuje państwu co do

wysłanych przez nie w kosmos obiektów oraz osób znajdujących się na ich

pokładzie.62

W tej kwestii traktat z 27 stycznia 1967r. stanowi, że państwo „w którego rejestrze

znajduje się obiekt wysłany w przestrzeń kosmiczną, zachowuje jurysdykcje i kontrolę

nad tym obiektem oraz nad całym jego personelem podczas pobytu w przestrzeni

59


Pkt 2 i 3 rezolucji nr. 1962/XXIII/ z 13 grudnia 1963 r. 61


Ibidem.

21

kosmicznej lub na ciele niebieskim” oraz, że „własność obiektów wysłanych w

przestrzeń kosmiczną, łącznie z obiektami, które wylądowały lub zostały

skonstruowane na ciele niebieskim i ich części składowych, nie ulega zmianie wskutek

ich obecności na ciele niebieskim bądź powrotu na Ziemie”.63

Istotną wadą kodyfikacyjną jest brak definicji terminu „obiekt kosmiczny” oraz

zakresu uprawnień państwa wysyłającego, które stanowi „jurysdykcję i kontrolę”

zarówno w Traktacie z 1967r. jak i późniejszej konwencji o rejestracji obiektów

wysłanych w przestrzeń kosmiczną z 1975r.

5. Pozostałe zasady prawa kosmicznego na podstawie „traktatów kosmicznych”.

A. Zasada pokojowego wykorzystania przestrzeni kosmicznej.

Zasada ta wywodzi się z zasady wolności kosmosu. Przypomnijmy, że na każdym

państwie ciąży obowiązek powstrzymywania się od czynienia takiego użytku z kosmosu,

który byłby sprzeczny z chronionymi prawem narodów interesami innych państw, który

mógłby stanowić zagrożenie dla ich bezpieczeństwa czy suwerenności.64

Pokojowe

wykorzystanie przestrzeni stanowi więc naturalną implikację tej ogólnej zasady.

Zapewnienie pokojowego prowadzenia działalności w kosmosie od początku stanowiło

przedmiot rokowań państw już od początku „ery kosmicznej”. Kwestia ta stała się

przewodnim motywem korespondencji dyplomatycznej między rządami Związku

Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych z pierwszych miesięcy po umieszczeniu na orbicie

okołoziemskiej „Sputnika 1”.65

Należy zauważyć, że nazwa specjalistycznego organu

pomocniczego Zgromadzenia Ogólnego ONZ to Komitet do spraw Pokojowego

Wykorzystywania Przestrzeni Kosmicznej.

Pierwszym państwem, który wystąpił z propozycją demilitaryzacji kosmosu był

Związek Radziecki, który w 15 marca 1958r. wystąpił z propozycją zawarcia układu

międzynarodowego, który miałby wprowadzić zakaz wykorzystywania kosmosu dla celów

wojskowych.66

63

Artykuł VIII Traktatu z 27 stycznia 1967 r. 64


: C. Q. Christol, The International Law of Outer Space,Waszyngton, 1966r., s. 178 inast.,cyt. za A.

Górbiel, op. cit., 59. 66

UN doc. A/3818.

22

Pięć lat później, 5 sierpnia 1963r. w Moskwie podpisany został Traktat zabraniający

doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą.67

Traktat z 27 stycznia 1967r. stanowi, że ciała niebieskie mają „być wykorzystywane

przez wszystkie Państwa Strony Traktatu wyłącznie dla celów pokojowych”68

Pierwszy

akapit tego samego artykułu stanowi natomiast, że sygnatariusze są zobowiązani do

„nieumieszczania na orbicie wokółziemskiej jakichkolwiek obiektów z bronią jądrową

albo jakimkolwiek innym rodzajem broni masowego zniszczenia, nieinstalowania takich

broni w jakikolwiek inny sposób w przestrzeni kosmicznej.”

Powyższe sformułowania zawarte w Traktacie fały podstawę do rozważań, czy takie

ujęcie demilitaryzacji nie oznacza uznania swobody czynienia użytku z przestrzeni

kosmicznej dla celów wojskowych innych niż umieszczanie w niej broni masowego

zniszczenia.69

„Niewprowadzenie do Traktatu z 27 stycznia 1967r. wyraźnej stypulacji o zakazie

wykorzystywania tej przestrzeni (poza ciałami niebieskimi) dla celów wojskowych

niezwiązanych z umieszczaniem w niej broni masowego zniszczenia uważane jest na ogół

za wystarczającą podstawę do przyjęcia całkowitej legalności takiego wykorzystywania w

myśl zasady, że dozwolone jest to, co nie zostało wyraźnie zabronione.”70

Odmienny pogląd na tę kwestię oparty jest na założeniu, że zasady demilitaryzacji

przestrzeni kosmicznej należy szukać w całości traktatowego unormowania działalności

kosmicznej państw. Traktat z 27 stycznia 1967r. określa jednoznacznie cele i funkcje,

jakim to uregulowanie ma służyć. „Realizując tę dyrektywę interpretacyjną przypomina się

przede wszystkim okoliczność, iż art. I Traktatu explicite nakazuje państwom

wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej dla celów dobra i w interesie całej ludzkości, zaś

jego art. III zobowiązuje państwa do czynienia tego w interesie utrzymania

międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Podnosi się w związku z tym, że

militaryzacja przestrzeni pozaatmosferycznej przez jedne państwa powoduje zagrożenie

bezpieczeństwa innych państw, a co za tym idzie, pozostaje w sprzeczności zarówno z

67

Dz. U. z 1963 r., nr. 52. Traktat wszedł 10 października tego samego roku. 68

Art. IV akapit drugi. 69


Ibidem.

23

dobrem i interesem całej ludzkości jak i z interesem utrzymania międzynarodowego

pokoju i bezpieczeństwa.”71

W kontekście pokojowego wykorzystywania przestrzeni kosmicznej należy również

rozpatrywać kwestę zwiadu kosmicznego, czyli wykorzystywania sztucznych satelitów

Ziemi dla zbierania danych dotyczących potencjału militarnego innych państw. Pomimo

wyrazów krytyki wobec tych działań, więcej zwolenników zdobyła teza, że poczynania te

są dopuszczalne. Jednym z argumentów jest okoliczność, że zwiad kosmiczny prowadzi

się z przestrzeni niepodlegającej jurysdykcji państw, że więc nie powoduje to naruszenia

ich suwerenności.72

Wskazuje się na analogię do zwiadu prowadzonego ze statków na

otwartym morzu czy z samolotów nad otwartym morzem.73

Innymi argumentami przemawiającymi za legalnością zwiadu kosmicznego jest

twierdzenie, że uformowała się już norma zwyczajowa iusspatiale, która dopuszcza tę

działalność. A.Górbiel wskazuje jednak, iż jest to „twierdzenie wartości raczej wątpliwej,

skoro zdarzają się wypadki występowania przez państwa z protestami przeciwko

satelitarnym obserwacjom ich obiektów wojskowych. Praktyka międzynarodowa nie jest

więc jednolita.”74

Podstawy zgodności zwiadu kosmicznego z prawem międzynarodowym upatruje się

też w Układzie o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej75

oraz Porozumieniu

tymczasowym o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń

ofensywnych (SALT) gdzie znalazł się zapis o posługiwaniu się przez strony posiadanymi

przez nie technicznymi środkami kontroli w celu zapewniania przestrzegania postanowień

obu aktów.76

71

Ibidem. 72

L.Lipson, “An argument on the Legality of Reconnaissance Satelites”, Proceedings of the American

Society of International Law”, 55th meeting, Washington, 1961, s. 174 inast., cyt. za A. Górbiel, op. cit., s.

61. 73

Tego argumentu użył delegat Stanów Zjednoczonych w trakcie XVII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ

w 1962 r. (UN doc. A/C.1/PV.1289.). 74


Podpisany przez ZSRR i USA w Moskwie 26 maja 1972 r. 76

Art. XII Układu oraz art. V Porozumienia z 26 maja 1972 r.

24

B. Zasada odpowiedzialności za szkody spowodowane przez obiekty kosmiczne.

Zagadnieniu temu poświęcono dwa artykuły Traktatu z 27 stycznia 1967r.

Artykuł VI stanowi, że państwa ponoszą międzynarodową odpowiedzialność za

swoją działalność w kosmosie niezależnie od tego, czy ta działalność prowadzona jest

przez organy rządowe czy jednostki pozarządowe.

Artykuł VII stanowi, że każde państwo, które wysyła bądź powoduje wysłanie

obiektu w kosmos, jak również każde państwo, z którego terytorium lub urządzenia obiekt

kosmiczny jest wysyłany, ponosi międzynarodową odpowiedzialność za szkody

spowodowane przez ten obiekt bądź jego części składowe innemu państwu czy jego

osobom fizycznym albo prawnym na Ziemi, w przestrzeni powietrznej lub w przestrzeni

kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi.

Problematyka ta ma doniosłe znaczenie praktyczne dlatego Prawny Podkomitet

Kosmiczny ONZ prowadził pracę nad przygotowaniem treści konwencji, która została

ostatecznie podpisana i weszła w życie 1 września 1972r. 77

Konwencja ta wprowadza zasadę odpowiedzialności w doktrynie nazywanej

„odpowiedzialnością absolutną.”78

Artykuł II Konwencji stanowi, że „państwo wysyłające jest bezwzględnie

zobowiązane do zapłaty odszkodowania za szkodę spowodowaną przez jego obiekt

kosmiczny na powierzchni Ziemi lub statkowi powietrznemu w locie”. Od

odpowiedzialności tej może się jednak uwolnić na podstawie postanowienia art. VI, ust. 1.

Na jego mocy państwo wysyłające może uwolnić się od odpowiedzialności „w zakresie, w

jakim ono ustali, że szkoda wynikła w całości lub w części z poważnego zaniedbania albo

z działania czy zaniedbania, którego w zamiarze wywołania szkody dopuszczono się ze

strony państwa występującego z roszczeniem bądź osób fizycznych czy prawnych, które to

państwo reprezentują.”

Swój w pełni absolutny charakter odpowiedzialność zyskuje w ustępie drugim art.

VI Konwencji. Na jego podstawie uwolnienie od odpowiedzialności nie może mieć

miejsca wówczas, „gdy szkoda wynikła z działań państwa wysyłającego, które nie są 77

Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody spowodowane przez obiekty kosmiczne. 78

J. Rajski, Odpowiedzialność międzynarodowa za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne, Warszawa

1974, s. 92- cyt. za A. Górbiel, op. cit., s. 62.

25

zgodne z prawem międzynarodowym łącznie, w szczególności z Kartą Narodów

Zjednoczonych i z Traktatem o zasadach określających działalność państw w zakresie

badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami

niebieskimi.”

Kwestię odszkodowania reguluje artykuł X tejże konwencji, który brzmi:

„1. Roszczenie odszkodowawcze może być przedstawione państwu wysyłającemu w

terminie roku od dnia spowodowania szkody bądź ustalenia państwa wysyłającego, które

ponosi odpowiedzialność.

2. Jeżeli państwo nie wiedziało o powstaniu szkody bądź nie mogło ustalić ponoszącego

odpowiedzialność państwa wysyłającego, może ono przedstawić to żądanie w przeciągu

roku od dnia, w którym powzięło wiadomość o wyżej wspomnianych faktach: czasokres ten

nie będzie jednak mógł w żadnym wypadku przekraczać roku od dnia, od którego można

było zasadnie oczekiwać, że państwo, działając z należytą starannością, dowie się o

faktach.”79

Ważne jest, że wystąpienie o odszkodowanie na podstawie tej konwencji nie

wymaga uprzedniego wyczerpania krajowych środków dochodzenia roszczeń. Państwo

jednak nie ma jednak prawa przedstawiać żądania w odniesieniu do szkody, w związku z

którą do instancji sądowych bądź organów administracyjnych państwa wysyłającego

zostało już wniesione żądanie na podstawie Konwencji.80

Kwestia wysokości odszkodowania znalazła swoje uregulowanie w art. XII

Konwencji w brzmieniu „wysokość wynagrodzenia, jakie na podstawie tej Konwencji

państwo wysyłające zobowiązane będzie zapłacić za szkodę, określana będzie zgodnie z

prawem międzynarodowym oraz z zasadami sprawiedliwości i słuszności w taki sposób,

ażeby wynagrodzenie szkody przywracało osobę fizyczną czy prawną, państwo lub

organizację międzynarodową występującą z żądaniem, do sytuacji, jaka by istniała gdyby

szkoda nie nastąpiła.”

W przypadku, gdy w ciągu roku od dnia wystąpienia z żądaniem odszkodowania i

nie zostanie ono załatwione w drodze rokowań dyplomatycznych, artykuł XIV ustanawia

obowiązek ustanowienia komisji do spraw rozpatrywania roszczeń. Komisja ta ma się

79

Konwencja z dnia 29 marca 1972r., artykuł X. 80

A. Górbiel, op. cit., s. 110.

26

składać z trzech członków: jednego wyznaczonego przez państwo występujące z

żądaniem, jednego wyznaczonego przez państwo wysyłające oraz trzeciego, wybranego

wspólnie przez obie strony. Zadaniem komisji jest rozstrzygnięcie o zasadności oraz

wysokości odszkodowania jeśli ma zostać wypłacone. Rozstrzygnięcia są wiążące i

ostateczne jeśli strony tak uzgodniły.

Normy, które są określone Konwencją z 29 marca 1972r. znajdują również

zastosowanie wobec organizacji międzynarodowych, które prowadzą działalność

kosmiczną i zadeklarowały przyjęcie przewidzianych tą konwencją praw i obowiązków.

Warunkiem przystąpienia organizacji do konwencji jest to, że większość członków tych

organizacji muszą stanowić państwa, będące stronami tejże Konwencji oraz Traktatu z 27

stycznia 1967r.81

81

Art. XXII Konwencji.

27

Rozdział II

Wprowadzenie do teledetekcji.

1. Pojęcie teledetekcji satelitarnej

Jedną z najbardziej praktycznych form ludzkiej aktywności w kosmosie jest teledetekcja.

Zjawisko to najczęściej definiuje się jako zdalne badanie bądź obserwowanie Ziemi oraz

jej środowiska za pomocą aparatury umieszczonej w sztucznych satelitach. Tę technikę

określa się też bardzo często angielskim terminem „remotesensing”.

Teledetekcja satelitarna dokonywana w celach pokojowych jest wykorzystywana w

niezliczonej liczbie celów. Technika ta znajduje swoje zastosowanie w pracach naukowo-

badawczych, meteorologii, gospodarce rolnej, leśnej i morskiej, geodezji i kartografii gdzie

jest jednym z podstawowych źródłem badań, W świetle prawa międzynarodowego

szczególne znaczenie znajduje kwestia wykorzystywania teledetekcji do zbierania

informacji o zasobach naturalnych Ziemi. Powoduje to powstanie wielu istotnych

problemów takich jak udzielenie odpowiedzi na pytanie czy, a jeśli tak to w jaki sposób i

pod jakimi warunkami dopuszczalne jest wykorzystywanie tej metody do zbierania

informacji dotyczących bogactw naturalnych położonych w granicach innych państw.

Początków teledetekcji można upatrywać już w połowie XIX w. Oczywiście nie było

to zbieranie informacji z wykorzystaniem satelitów kosmicznych a wykonywanie zdjęć i

późniejsza ich obserwacja z lotu ptaka. Wtedy to roku Francuz Felix Tournachon wykonał

z balonu pierwsze zdjęcie fragmentu Paryża. W 1859 roku francuski pułkownik

wykorzystał zdjęcia wykonane za pomocą balonu do sporządzenia map topograficznych.

Za początek teledetekcji satelitarnej można uważać rok 1946, kiedy to w USA wystrzelono

rakietę V-2, która osiągnęła wysokość 120 km. Na pokładzie tejże rakiety umieszczono

kamerę fotograficzną, za pomocą której wykonano pierwsze zdjęcia powierzchni Ziemi z

wysokości przekraczającej 100 kilometrów.

Jak łatwo można wywnioskować, zjawisko ma niezwykłą doniosłość polityczną i

gospodarczą. Z tego powodu Komitet do spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni

Kosmicznej (cyt. dalej jako „Komitet Kosmiczny”)1 objął je swoim programem prac. Już

w 1970 roku Zgromadzenie Ogólne zaleciło Podkomitetowi Naukowo-Technicznemu

1Angielskanazwabrzmi: The United Nations Committee on the Peaceful Uses of Outer Space (COPUOS).

28

powołanie specjalnej Grupy Roboczej do spraw satelitarnej teledetekcji Ziemi, a w 1974r

zwróciło się do Podkomitetu Prawnego, który już wcześniej zajmował się tą kwestią, o

nadanie jej priorytetowego charakteru.

Od początku trwania prac nad unormowaniem traktatowym teledetekcji powstało kilka

odrębnych prób zdefiniowania tego zjawiska.

W 1971 r. zespół ekspertów powołany w ramach ONZ określił zdalne badanie Ziemi

jako „system metod identyfikacji charakteru i/lub określania stanu obiektów na

powierzchni Ziemi i zjawisk zachodzących na niej, pod nią lub ponad nią, drogą

obserwacji z pokładu samolotu lub obiektów kosmicznych”2.

Następne próby podjęto w ramach działań Komitetu Kosmicznego ONZ i jego

dwóch podkomitetów. Specjalna grupa robocza tego komitetu przyjęła następującą

definicję: „Zdalne badanie Ziemi z kosmosu jest to metodologia pomagająca określić

charakter i stan zasobów naturalnych, naturalnych cech i zjawisk oraz środowiska Ziemi

drogą obserwacji i pomiarów z platform kosmicznych. W szczególności takie metody

polegają na wysyłaniu i odbiciu promieniowania elektromagnetycznego”3. Warto

nadmienić, że ta definicja miała charakter roboczy.

W 1977 r. swoją propozycję złożył Związek Radziecki. Zaproponowany tekst

definicji brzmiał: „Określenie <zdalne badanie Ziemi przez satelity> odnosi się do

obserwacji i pomiarów charakterystyk energetycznych i polaryzacji promieniowania

własnego i odbitego elementów obszarów lądowych i oceanicznych oraz atmosfery Ziemi

w różnych pasmach częstotliwości fal elektromagnetycznych, pomocnych przy opisywaniu

lokalizacji, charakteru i zróżnicowania w czasie parametrów i zjawisk przyrodniczych,

zasobów naturalnych Ziemi, środowiska oraz obiektów i tworów będących dziełem

człowieka” 4.

Grupa Robocza uznała, że sprawa definicji wymaga dalszych badań. Projekt zasad

opracowywanych przez powyższą grupę zawierał stwierdzenie: „Dla celów niniejszych

zasad dotyczących zdalnego badania zasobów naturalnych Ziemi i jej środowiska : (a)

wyrażenie zdalne badanie Ziemi oznacza zdalne badanie zasobów naturalnych Ziemi i jej

2 C.Q. Christol, Remote Sensing and International Law, Annals of Air and Space Law, 1980, vol. V, nr. 1 s.

383, cyt. za R. Szafarz,Badanie Ziemi z kosmosu w świetle prawa międzynarodowego, Warszawa: Zakład

Narodowy Imienia Ossolińskich, wydawnictwo PAN, 1987, s. 11. 3 Dok. ONZ, A/AC.105/C.1/WG.4/L.4, (1973), cyt. za: R. Szafarz, op. cit., s. 11.

4 Dok. ONZ, A/AC.105/C.1/L/94, (1977), cyt. za: R. Szafarz, op. cit., s. 11.

29

środowiska.5 Spowodowało to przedstawienie następnej propozycji przez Związek

Radziecki, która to w niewielkim stopniu różniła się od poprzedniej. Przedstawiony

dokument zawierał następującą definicję tego zjawiska: „Określenie zdalne badanie Ziemi

z kosmosu oznacza obserwacje i pomiary charakterystyk energetycznych i polaryzacyjnych

promieniowania własnego i odbitego elementów lądu, oceanu i atmosfery Ziemi w różnych

pasmach częstotliwości fal elektromagnetycznych, pozwalające na zlokalizowanie i

opisanie charakteru zachodzących w czasie zmian parametrów i zjawisk przyrodniczych,

naturalnych zasobów Ziemi i środowiska, jak również obiektów i tworów będących

dziełem człowieka.”6. Tę właśnie wersję definicji zamieszczono w tekście moskiewskiej

Konwencji o przekazywaniu i wykorzystywaniu danych zdalnego badania Ziemie z

przestrzeni kosmicznej z 1978 r., która to grupowała państwa-uczestników programu

„Interkosmos”7.

W dalszych latach swoje propozycje zgłosiły państwa południowoamerykańskie.

Pierwszym z nich była Kolumbia, która w 1981 r. przestawiła swoją koncepcję

zdefiniowania teledetekcji. Definicja ta była długa, lecz rozróżniała makroskopowe i

mikroskopowe zdalne badanie Ziemi. Brzmiała ona następująco:

„Dla celów niniejszych zasad zdalne badanie Ziemi oznacza funkcję badawczą, która

jest wykonywana z satelitów lub z pokładów samolotów i innych urządzeń aeronautycznych

lub balistycznych, przez co:

1. Uzyskuje się z przestrzeni kosmicznej informacje o cechach Ziemi i zjawiskach

przyrodniczych na niej zachodzących za pomocą czujników biernych i czynnych

umieszczonych na pokładzie satelitów, które okrążają Ziemię na orbicie

grawitacyjnej, co określa się mianem <zdalnego badania makroskopowego>.

2. Zbiera się informacje o podobnym charakterze, ale o znacznie większej zdolności

rozdzielczej lub określeniu szczegółów, z pokładu samolotów lub za pomocą

jakichkolwiek innych urządzeń aeronautycznych lub balistycznych operujących z

jakiejkolwiek wysokości ponad Ziemią aż do granicy, od której zaczyna się

5 Dok. ONZ, A/AC.105/281, Annex III (1978), s.5, cyt. za: R. Szafarz, op. cit., s. 12.

6 Dok. ONZ, A/AC.105/C.1 WG.III/WP.9 (1979), cyt. za: R. Szafarz, op. cit., s. 12.

7Konwencja o przekazywaniu i wykorzystywaniu danych ze zdalnego badania Ziemi z kosmosu. Dz.U. 1980

Nr. 10, poz. 27.

30

przestrzeń kosmiczna, co określa się mianem <zdalnego badania

mikroskopowego>”.8

Kolejnym państwem był Meksyk, który przedstawił niezwykle zwięzłą próbę

zdefiniowania teledetekcji. Oto jej treść:

„Dla celów niniejszych zasad wyrażenie <zdalne badanie Ziemi> oznacza zdalne

badanie Ziemi, jej zasobów naturalnych i jej środowiska z przestrzeni kosmicznej”.9

Kolejną propozycję definicji teledetekcji została wysunięta przez Francję w 1984 roku.

Zgodnie z jej treścią „wyrażenie <zdalne badanie> oznacza badanie powierzchni Ziemi z

przestrzeni kosmicznej przez wykorzystanie właściwości fal elektromagnetycznych

wysyłanych, odbitych lub ugiętych przez przedmioty badane, dla celów poprawy

zarządzania zasobami naturalnymi, użytkowania lądu i ochrony środowiska.”10

Jak słusznie zauważa R. Szafarz, żadna z powyższych definicji nie jest zadowalająca.

Wszystkie one bowiem mają podobne wady, do których zalicza się pewna tautologia

(propozycja z projektu Grupy Roboczej), zbyt duża ilość technicznych szczegółów a

czasem nieuwzględnienie pewnych istotnych elementów. Wg. R. Szafarz idealna definicja

teledetekcji powinna cechować się następującymi elementami, z czym trudno się nie

zgodzić:

1. Definicja powinna zawierać sformułowanie „dla celów niniejszej konwencji.”

2. Do wyjaśnienia znaczenia „zdalnego badania” należy wykorzystać inne wyrażenie,

np. badanie z odległości kosmicznej (czyli z kosmosu) bądź badanie przez obiekty

kosmiczne (nie tylko satelity).

3. Wyraźnie powinno być zaznaczone, że miejscem przeprowadzania badań jest

przestrzeń kosmiczna.

4. Istotnym jest podkreślenie, że końcowym etapem zdalnego badania Ziemi jest

przekazanie odnośnych obserwacji i pomiarów do stacji naziemnych.

5. Wartym zaznaczenia byłby fakt, że chodzi tylko i wyłącznie o badanie dla celów

cywilnych.

8 Dok. ONZ, A/AC.105/305, (1982),s. 12, cyt. za: R. Szafarz, op. cit., s. 12.

9Ibidem, s.13.

10 Dok. ONZ, A/AC.105/337.

31

6. Słusznie zauważa, że należy unikać wyliczania aktualnie stosowanych metod

badań. Rodzi to ryzyko szybkiej dezaktualizacji definicji wraz z postępem

technicznym.

7. W definicji powinno uwzględnić się okoliczność, że chodzi o badanie zasobów

naturalnych Ziemi oraz środowiska okołoziemskiego, na powierzchni i pod

powierzchnią bez konieczności wyszczególnienia obszarów badań takich jak lądy

czy oceany.11

Definicja spełniająca powyższe cechy zaproponowana została przez Renatę Szafarz w

następującej treści: „Dla celów niniejszej konwencji: (a) „zdalne badanie Ziemi” oznacza

dokonywanie z przestrzeni kosmicznej i przekazywanie do stacji naziemnych obserwacji i

pomiarów, dla celów cywilnych, zasobów naturalnych Ziemi oraz jej środowiska

okołoziemskiego, naziemnego i podziemnego, a także jego elementów i zjawisk w nim

zachodzących.”12

Podczas XXIV sesji Podkomitetu Prawnego Komitetu Kosmicznego III Grupa

Robocza zajmująca się zagadnieniem teledetekcji kontynuowała rozważania swojego

projektu. Wobec niemożności przełamania impasu w różnych sprawach, które objęte były

dotychczasowym projektem zrodziła się nowa inicjatywa. Po intensywnych konsultacjach

przewodniczący Grupy Roboczej przedstawił 1 kwietnia 1985 r. dokument roboczy na

temat zasad prawnych teledetekcji. Konsensus w sprawie tego projektu został osiągnięty

dokładnie rok później na XXV sesji Podkomitetu Prawnego. W czerwcu 1986 r. został

uchwalony przez Komitet Kosmiczny, a następnie w grudniu 1986 r. przez Zgromadzenie

Ogólne ONZ jako rezolucja.13

W dokumencie tym podjęto próbę zdefiniowania pojęcia „zdalnego badania”.

Definicja ta brzmi następująco: „(a) Wyrażenie <zdalne badanie> oznacza badanie

powierzchni Ziemi z przestrzeni kosmicznej przez wykorzystanie właściwości fal

elektromagnetycznych emitowanych, odbitych lub ugiętych przez przedmioty badane, dla

celów poprawy zarządzania zasobami naturalnymi, użytkowaniem lądów i ochrony

środowiska."14

11

R. Szafarz, op. cit., s. 16. 12

Ibidem. 13

Rez. ONZ 41/65. 14

Ibidem.

32

Wydaje się, że w powyższym brzmieniu definicja ta spełnia wymogi wymienione

przez R. Szafarz. Jednak, jak słusznie zauważa jeden z członków Grupy Roboczej,

„problem zdefiniowania pojęcia zdalne badanie dla celów zasad nie jest problemem

naukowym czy technicznym lecz raczej politycznym i prawnym dla określenia właściwego

zakresu zasad.”15

Mając więc na uwadze ogromne znaczenie polityczne i gospodarcze, jakie

teledetekcja odgrywa trudno nie zgodzić się z powyższym twierdzeniem. Kompromis w

kwestii zdefiniowania tego pojęcia jest niezwykle trudny do osiągnięcia.

2. Pojęcia: „dane pierwotne” i „zanalizowane informacje”.

Zgodnie z tym, co powiedziano wcześniej, satelitarna teledetekcja Ziemi, czyli badanie

Ziemi z kosmosu, oznacza dokonywanie z przestrzeni kosmicznej i przekazywanie do

stacji naziemnych obserwacji i pomiarów zasobów naturalnych Ziemi oraz środowiska

okołoziemskiego, naziemnego i podziemnego, a także jego elementów i zjawisk w nim

zachodzących. Wyniki uzyskane w tym procesie wymagają dalszej obróbki zanim będą

mogły nieść jakieś informacje. Dlatego od początku prac nad zagadnieniem teledetekcji

rozróżniano w obu podkomitetach pojęcie danych i pojęcie informacji ze zdalnego badania

Ziemi.

W 1976 r. Podkomitet Naukowo-Techniczny wyróżnił następujące stadia składające się

na proces zdalnego badania Ziemi:

1. Zbieranie danych (obiekty kosmiczne);

2. Uzyskanie danych (anteny, odbiorniki);

3. Wstępne przetworzenie danych;

4. Składowanie i rozpowszechnianie danych

5. Analiza danych (interpretacja lub obróbka przeprowadzona przez użytkownika)

6. Użytkowanie informacji (praktyczne zastosowanie przez użytkowników)16

Specjalna Grupa Robocza Podkomitetu Prawnego do spraw zdalnego badania Ziemi uznała

w tym samym roku, że punkty 1-4 dotyczą „danych” zdalnego badania Ziemi, a punkty 5-6

odnoszą się do „informacji”. Widać tu wyraźnie, że kryterium dla takiego rozróżnienia jest

stopień przetworzenia danych uzyskanych w toku teledetekcji. Pod pojęciem danych 15

Dok. ONZ, A/AC.105/305, Annex I, s. 3, cyt. za R. Szafarz, op. cit., s. 17. 16

C.Q. Christol, op. cit., cyt. za R. Szafarz, op. cit., s. 17.

33

pierwotnych można rozumieć wszelkie nieprzetworzone, surowe materiały przesłane przez

urządzenie oraz wstępnie przetworzone, lecz nie przeanalizowane dane jakie można

uzyskać z tych materiałów. Pod pojęciem informacji można rozumieć rezultaty analizy

powyższych danych.

By zapobiec ewentualnej dwuznaczności wyrażeń „dane” i „informacje” Podkomitet

Naukowo-Techniczny Komitetu Kosmicznego zaproponował używanie wyrażeń „dane

pierwotne” i „zanalizowane informacje”. W tym celu również sformułowane definicje w

następującym brzmieniu: „(b) wyrażenie dane (pierwotne) oznacza te (pierwotne) dane,

które zostały uzyskane przez znajdujące się na satelitach czujniki działające na odległość i

przekazane z satelity albo drogą telemetryczną w formie sygnałów elektromagnetycznych,

albo fizycznie w jakiejkolwiek formie, takiej jak film fotograficzny lub taśma

magnetyczna, jak również wstępnie przetworzone produkty wynikające z tych danych,

które mogą być poddane dalszej analizie.

(c) Wyrażenie (zanalizowana) informacja oznacza produkt końcowy, będący

rezultatem procesu analizy dokonanego na danych (pierwotnych) (zdefiniowanych w

ustępie (b) powyżej) łącznie z danymi i/lub wiedzą uzyskaną ze źródeł innych niż

działające na odległość czujniki znajdujące się na satelitach.” 17

Podkomitet jednocześnie

zwrócił uwagę na fakt, iż powyższe definicje są aktualne na stan technologii w 1977 r. a

więc w czasie ich powstania. Tym samym jeśli w przyszłości postęp techniczny umożliwi

np. przetworzenie i analizę danych już w samym obiekcie kosmicznym, powyższe

definicje będą wymagały rewizji i być może zmiany.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że w trakcie prac Podkomitetu Prawnego nad

omawianym zagadnieniem, niektóre państwa wystąpiły z własnymi koncepcjami w kwestii

definicji pojęć „danych pierwotnych” i „zanalizowanych informacji”.

Przykładowo Kolumbia zaproponowała następującą definicję: „4. zanalizowana

informacja oznacza jakikolwiek intelektualny lub materialny produkt wynikający z oceny

danych pierwotnych, o których mowa w ustępie 3 powyżej, z uwzględnieniem, gdzie to

właściwe, innych danych i/lub wiedzy uzyskanych ze źródeł innych niż znajdujące się na

satelitach czujniki i urządzenia działające na odległość.”18

17

Dok. ONZ, A/AC.105/218, (1978), s.5, cyt. za R. Szafarz, op. cit., s. 18. 18

Dok. ONZ, A/AC.105/305 (1982) s.12, cyt. za R. Szafarz, op. cit., s. 18.

34

Meksykański projekt zasad odnoszących się do zdalnego badania Ziemi z kosmosu nie

używa pojęć „dane pierwotne” i „zanalizowane informacje”. Zamiast tego posługuje się

terminem „rezultaty” zdalnego badania Ziemi19

nie podając jego znaczenia.

Kolejną propozycję wysunęła Francja, która zgłaszając swoją, kolejną już, wersję

zasad, zaproponowała definicję trzech istotnych pojęć: „dane pierwotne”, „dane

przetworzone” i „zanalizowane informacje”. W myśl tego projektu, definicje brzmią

następująco: „(b) Wyrażenie dane pierwotne oznacza te surowe dane, które są uzyskiwane

przez działające na odległość czujniki znajdujące się na obiekcie kosmicznym i które są

przekazywane na ziemię z kosmosu drogą telemetryczną w formie sygnałów

elektromagnetycznych, za pomocą filmu fotograficznego, taśmy magnetycznej lub za

pomocą czegokolwiek innego; (c) Wyrażenie dane przetworzone oznacza: Produkty

będące rezultatem wstępnego przetworzenia danych pierwotnych, potrzebnego po to, by

dało się te dane zużytkować; Produkty pochodzące z produktów wstępnie przetworzonych

i będące rezultatem dalszego przetworzenia lub uwzględnienia danych i wiedzy

uzyskanych z innych źródeł. (d) Wyrażenie zanalizowane informacje oznacza informacje

wynikające z interpretacji danych przetworzonych.” 20

Odmienną koncepcję podziału danych pochodzących ze zdalnego badania Ziemi

wysunął Związek Radziecki. Zaproponował on bowiem podział danych na „globalne”,

„regionalne” i „lokalne” a kryterium podziału między nimi byłaby zdolność rozdzielcza

(ang. spatial resolution), którą jest możliwość wyróżnienia na zdjęciu obiektów o

określonej wielkości zdefiniowana następująco:

1. Informacja globalna, o zdolności rozdzielczej od kilkuset metrów do kilku

kilometrów, obejmująca odległości od kilkuset kilometrów do 2000-3000

kilometrów;

2. Informacja regionalna, o zdolności rozdzielczej od 50-100 do 300-500 metrów,

obejmująca odległości od 180-200 do 600-800 kilometrów;

3. Informacja lokalna, o zdolności rozdzielczej od kilku metrów do 30-50 metrów,

obejmująca odległości mniejsze niż 150-180 kilometrów.21

19

Dok. ONZ, A/AC.105/305, (1982), cyt. za R. Szafarz, op. cit., s. 20. 20

Dok. ONZ, A/AC.195/337, (1984), s. 33, cyt. za ibidem. 21

Dok. ONZ, A/AC.105/C.1/L.94, (1977), cyt. za ibidem.

35

W swej koncepcji zaproponowali następujące zasady rozpowszechniania tych danych:

informacje globalne i o charakterze regionalnym mogłoby być rozpowszechniane bez

ograniczeń. Jeśli chodzi zaś o informacje lokalne, to ich udostępnianie wymagałoby zgody

tego państwa, którego one dotyczą.22

Kolejna koncepcja, która również odwoływała się do kryterium zdolności

rozdzielczej polegała na skonstruowaniu definicji pojęć „niedokładne” (ang. coarse),

„średnio dokładne” (ang. medium) i „dokładne” (ang. fine). Rozpowszechnianie danych

pochodzących z teledetekcji satelitarnej miałoby być zależne od jednego z powyższych

stopni dokładności.

Jak łatwo się domyślić, koncepcje oparte na kryterium dokładności zdjęć nie

zostały zaakceptowane. Niezwykle trudno byłoby stworzyć reżim prawny regulujący

dysponowanie poszczególnymi kategoriami danych. Trudno bowiem sobie wyobrazić, by

o jakości rozdzielczej decydowały inne niż subiektywne oceny konkretnej osoby

analizującej konkretne dane.

Dlatego w Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego odnośnie do zasad prowadzenia

teledetekcji satelitarnej widać wyraźnie zwycięstwo koncepcji opartych na kryterium

stopnia zanalizowania danych. W tekście tych zasad przyjęto następujące definicje:

„(b) Wyrażenie „dane pierwotne” (ang. primary data) oznacza te surowe dane, które są

uzyskiwane przez czujniki zdalnego badania znajdujące się na obiektach kosmicznych i

które są przekazywane lub dostarczone na Ziemię z kosmosu telemetrycznie w formie

sygnałów elektromagnetycznych, drogą filmu fotograficznego, taśmy magnetycznej lub w

jakikolwiek inny sposób;

(c) Wyrażenie „dane przetworzone” (ang. processed data) oznacza produkty powstające z

przetworzenia danych pierwotnych potrzebnego w tym celu, ażeby dane pierwotne mogły

być użytkowane;

(d) Wyrażenie „zanalizowane informacje”(ang. analysedinformation) oznacza informacje

wynikające z interpretacji przetworzonych danych, wkładu danych i wiedzy z innych

źródeł;”23

22

Ibidem. 23

Rezolucja ONZ A/RES/41/65.

36

W niniejszej pracy będę używał terminów „dane pierwotne”, „dane przetworzone”

oraz „zanalizowane informacje” w znaczeniu nadanym im przez ten dokument.

3. Praktyczne znaczenie teledetekcji satelitarnej

W celu zbierania danych w teledetekcji wykorzystuje się przede wszystkim zjawisko

promieniowania elektromagnetycznego. Powszechnie przyjęto, że mianem teledetekcji

określa się te metody, które wykorzystują te zjawisko. Mowa tu m.in. o: świetle, cieple,

promieniowaniu mikrofalowym. Te zjawiska wykorzystują promieniowanie

elektromagnetyczne jako nośnik informacji o badanych obiektach.24

Takie ograniczenie

pociąga za sobą daleko idące skutki. „Otóż nie wszystkie długości fal emitowanych przez

Słońce docierają do powierzchni Ziemi, część bowiem jest pochłaniana przez występującą

w atmosferze parę wodną, dwutlenek węgla i ozon. Ten wpływ atmosfery sprawia, że w

teledetekcji wykorzystuje się tylko tak zwane okna atmosferyczne, czyli te zakresy widna,

z których promieniowanie bez większych przeszkód przechodzi przez atmosferę. Takie

okna tworzą promieniowanie widzialne (światło) obejmujące faje o długości 0,4 – 0,7

mm, krótkofalowe promieniowanie podczerwone (podczerwień fotograficzna - 0,7-1,3

mm), podczerwień środkowa (3,0-5,0 mm), podczerwień długofalowa (termalna - 8-12

mm), a także promieniowanie mikrofalowe (1-100 cm), dla którego atmosfera ziemska jest

niemal przezroczysta. Zakres fal o długościach 0,3-12 mm jest nazywany widmem

optycznym.

Promieniowane elektromagnetyczne docierające ze Słońca do powierzchni Ziemi jest od

niej odbijane lub pochłaniane, a następnie emitowane w postaci długofalowego

promieniowania podczerwonego. Zarówno promieniowanie odbite, jak i emitowane

rejestrowane jest za pomocą specjalnych detektorów umieszczanych na samolotach lub

satelitach.”25

W procesie teledetekcji wykorzystaniu podlega fakt, że większość substancji

występujących na Ziemi, zarówno naturalnych jak i stworzonych przez człowieka

pochłania, przekazuje, odbija, wysyła lub można sprawić by wysyłała promieniowanie

elektromagnetyczne o specyficznych długościach fal, które są charakterystyczne dla składu

24

A.Ciołkosz, Wstęp do teledetekcji, http://geoforum.pl/?menu=46816,46858,46958&link=wstep-do-

teledetekcji#page_top 25

Ibidem.

http://geoforum.pl/?menu=46816,46858,46958&link=wstep-do-teledetekcji#page_top

http://geoforum.pl/?menu=46816,46858,46958&link=wstep-do-teledetekcji#page_top

37

obiektu, który jest obserwowany. Ten specyficzny „podpis” można porównać do odcisków

palców.26

Same zdalne badanie może przebiegać na dwa sposoby:

1. Sposób aktywny – aktywne metody teledetekcji polegają na wysyłaniu sygnału,

który jest analizowany. Urządzenia wykorzystujące ten sposób to między

innymi RADAR i LIDAR. W ten sposób można m.in. ocenić ilość

zanieczyszczeń w atmosferze.

2. Sposób pasywny – te metody polegają na obserwowaniu sygnałów

dochodzących z Ziemi do urządzeń. Na przykład kolor wody w oceanie można

odróżnić z kosmosu za pomocą zdjęcia zrobionego kamerą fotograficzną. 27

Następnie dane należy zanalizować. Metody teledetekcyjne są metodami

odwrotnymi. Najkrócej można opisać to tak, że rozwiązanie jest zgadywane a następnie

rezultaty są stopniowo poprawiane. Wyjaśnieniu tej metody może służyć analogia do

rozpoznawania zwierzęcia poprzez pozostawione przez niego ślady.

Rysunek 1 - Fotomapa satelitarna Polski opracowana na podstawie zdjęć z satelity Landsat.

26

E. Brooks,Technological and Legal Aspects of Environmental Monitoring, Journal of Space Law, 1973,

vol. 1, nr. 1. 27

http://pl.wikipedia.org/wiki/Teledetekcja.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Teledetekcja

38

„W teledetekcji używa się wielu różnych technik takich jak obrazowanie

skanerowe, telewizyjne, wielospektralne i radarowe. W dalszym ciągu największą rolę

odgrywa jednak obraz fotograficzny. Współczesna fotografia znacznie różni się od tej

stosowanej dawniej. Teraz cechuje ją różnorodność rejestracji obrazu optycznego

utworzonego w płaszczyźnie obrazowej obiektywu. Obraz ten może być utrwalony w

postaci czarno-białej, w postaci barwnej, w postaci spektrostrefowej czy wielospektralnej.

Ta ostatnia jest jedną z najnowszych technik.”28

4. Podstawy prawne teledetekcji satelitarnej.

Pomimo tego, że od wystrzelenia pierwszego satelity minęło niemal pół wieku,29

wciąż

brak jest w prawie międzynarodowym powszechnej konwencji, która regulowałaby

aspekty prawne teledetekcji. Dlatego dość zgodnie potwierdza się w literaturze, że tak jak

inne rodzaje działalności państw jest ona regulowana w sposób ogólny przez prawo

międzynarodowe.30

Podstawowe zasady w tej kwestii określa Układ o zasadach działalności państw w

zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z księżycem i innymi ciałami

niebieskimi podpisany w 1967 roku. Artykuł I tego dokumentu ustanawia zasadę wolności

badań:

„Badanie i użytkowanie przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami

niebieskimi, prowadzone lub wykonywane są dla dobra i w interesie wszystkich krajów,

niezależnie od stopnia ich rozwoju gospodarczego czy naukowego, i stanowi dorobek całej

ludzkości. Przestrzeń kosmiczna, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi, jest

wolna dla badań i użytkowania przez wszystkie państwa bez jakiejkolwiek dyskryminacji,

na zasadzie równości i zgodnie z prawem międzynarodowym; dostęp do wszystkich

obszarów ciał niebieskich jest wolny.

Zapewnia się wolność badań naukowych w przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem

28

M. Górka, Techniki satelitarne w geofizyce

http://oen.dydaktyka.agh.edu.pl/dydaktyka/inzynieria_srodowiska/c_technika_satelitarna/plik/techn-sat-w-

geofizyce.pdf, s. 11. 29

Już radziecki Sputnik-1 wystrzelony w 1957 r prowadził badania atmosfery. 30

R. Szafarz, op. cit., s. 25.

http://pl.wikipedia.org/wiki/1967

http://oen.dydaktyka.agh.edu.pl/dydaktyka/inzynieria_srodowiska/c_technika_satelitarna/plik/techn-sat-w-geofizyce.pdf

http://oen.dydaktyka.agh.edu.pl/dydaktyka/inzynieria_srodowiska/c_technika_satelitarna/plik/techn-sat-w-geofizyce.pdf

39

i innymi ciałami niebieskimi; państwa ułatwiają i popierają współpracę międzynarodową

w zakresie takich badań.”31

Z uwagi na fakt, że zdalne badanie Ziemi z kosmosu służy badaniu Ziemi i jej

środowiska a nie badaniu przestrzeni kosmicznej wysunięto tezę, że traktat z 27 stycznia

1967 nie ma zastosowania do tego rodzaju działalności.32

Z tym stanowiskiem nie sposób

się zgodzić. Jak słusznie zauważył A.Górbiel: „Nie można zgodzić się z takim poglądem.

Opiera się on na zbyt daleko posuniętym uproszczeniu czy też może na niezrozumieniu

celów, jakie ma do spełnienia iusspatiale. Satelitarna teledetekcja Ziemi nie jest przecież w

ogóle do pomyślenia bez umieszczenia na orbicie wokółziemskiej odpowiedniego

urządzenia kosmicznego. To zaś umieszczenie oraz pozostawienie wspomnianego

urządzenia na orbicie nie jest niczym innym, jak wykorzystywaniem przestrzeni

pozaatmosferycznej, w więc taką działalnością, dla której unormowania został, co

wyrażono już w samym jego tytule zawarty Traktat z 27 stycznia 1967 r. Fakt zaś, że to

wykorzystywanie przestrzeni pozaatmosferycznej, które polega na posługiwaniu się

teledetekcją, służy bezpośrednio celom ziemskim, jest dla zastosowalności Traktatu bez

znaczenia, gdyż używane do tego celu urządzenia techniczne znajdują się wszak w

kosmosie. To zatem, co pozostaje do uczynienia, to jedynie wypracowanie i wprowadzenie

w życie opartych na ogólnej podstawie normatywnej Traktatu szczegółowych dyspozycji

konwencyjnych rozstrzygających konkretne problemy prawne powstające w związku z

teleobserwacją satelitarną.”33

Zdaniem S. Gorove „na temat zastosowalności Układu w sprawie kosmosu z dnia

27 stycznia 1967r. do badania Ziemi z kosmosu można na pierwszy rzut oka udzielić

dwóch diametralnie przeciwstawnych odpowiedzi. Po pierwsze, ponieważ nie ma żadnej

wskazówki, że twórcy traktatu przy jego redagowaniu mieli na uwadze satelity badające

zasoby ziemskie, które pojawiły się już po zawarciu traktatu, można sugerować, iż

postanowienia tego traktatu nie stosują się do takich satelitów. Po drugie, „może być

bezpieczniej założyć z tego powodu ogólnego wszechogarniającego zakresu Traktatu, że

31

Układ z 1967, art. 1. 32

W.P. Heere, “Earth Resources Satellites”[w:] Proceedings of the Seventeenth Colloqium on the Law of

Outer Space, International Institute of Space Law of International Astronautical Federation, 1974, cyt. za R.

Szafarz, op. cit., s. 44. 33

A. Górbiel, op. cit. s. 64.

40

jego postanowienia stosują się do sztucznych satelitów niezależnie od jakiejkolwiek

funkcji, którą mogą one pełnić.”34

Swoje stanowisko w tej sprawie wyraziła również R. Szafarz, które jest zgodne z

poglądem A. Górbiela. Pisze ona tak: „Wydaje się, że artykuł ten obejmuje nie tylko takie

wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej, które zarazem prowadzi do badania samej

przestrzeni kosmicznej, co zdaje się sugerować S. Gorove, lecz mówi o wykorzystywaniu

przestrzeni kosmicznej w sposób bardziej ogólny. Obejmuje on, w moim przekonaniu

także użytkowanie przestrzeni kosmicznej dla celów ziemskich, w tym i badania Ziemi.

Podkreślić trzeba zwłaszcza fakt, że trzeci akapit artykułu mówi o „swobodzie badań

naukowych w przestrzeni kosmicznej”, a nie tylko o „swobodzie badań naukowych

przestrzeni kosmicznej”. Wydaje się, że akapit ten dotyczy każdego badania

prowadzonego w kosmosie, a więc również badania Ziemi z kosmosu. Dodać należy, że

pewne typy badań Ziemi z kosmosu znane były jeszcze przed zawarciem Układu w

sprawie kosmosu z 1967 r. Chodzi przede wszystkim o badanie atmosfery okołoziemskiej,

o badanie obiektów wojskowych państw, a także o pewne eksperymenty w dziedzinie

badania zasobów Ziemi i jej środowiska. Być może drażliwość tej drugiej i trzeciej kwestii

spowodowała, że sformułowania Układu nie są tak wyraźne, jak teoretycznie mogłyby

być.”35

Obecnie powszechnie przyjmuje się, że traktat ten dotyczy także teledetekcji.

Drugim aktem prawnym, który bezpośrednio odnosi się do zdalnego badania ziemi

z kosmosu jest uchwalona w grudniu 1986 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Rezolucja

dotycząca zasad prowadzenia zdalnego badania Ziemi z kosmosu.36

Wart podkreślenia jest

fakt, że mimo ponad 25 lat od uchwalenia tego dokumentu nie została sporządzona

konwencja dotycząca tej kwestii.

Dokument ten ma wyraźnie kompromisowy charakter. R. Szafarz podkreśla, że w

zakresie dopuszczalności wszczęcia teledetekcji nie ustanawia on obowiązku

zawiadamiania państw badanych o tym, że z kosmosu prowadzone jest badanie ich

terytorium. Potwierdzenie znajduje jednak fakt, że obowiązkowe jest zawiadomienie

Sekretarza Generalnego ONZ o wypuszczeniu w przestrzeń kosmiczną obiektu

teledetekcyjnego. Sekretarz następnie drogą standardowej procedury zarejestruje ten

obiekt i informacje przekaże wszystkim członkom ONZ. Naturalnie państwo, które jest

34

S. Gorove, op. cit., cyt. za R. Szafarz, op. cit., s. 45. 35


Rez. 41/65.

41

badane może zwrócić się z odpowiednimi pytaniami i prośbami do państwa, które dane

padanie przeprowadza.37

Druga istotna sprawa, czyli zasady udostępniania wyników teledetekcji została

uregulowana w taki sposób, że nie opowiada się za żadną z koncepcji powstałych w toku

prac nad dokumentem, (głównie amerykańskiej i radzieckiej) lecz wprowadza

dopuszczalność obu. Jedynym warunkiem ma być niedyskryminacja względem państwa

badanego.38

Dokument ten będzie szerzej omawiany w następnych rozdziałach niniejszej

pracy.

Drugą kategorią podstaw prawnych teledetekcji satelitarnej są umowy dwustronne.

Podkreśla się fakt, że nie wszystkie dwustronne umowy dotyczące różnych aspektów

teledetekcji mają charakter umów w sensie prawa międzynarodowego. Jako przykład

podaje się „Memoranda of Understanding”, które zawierane są przez NASA z instytucjami

specjalnie wyznaczonymi przez rządy odnośnych państw.39

Tylko do końca 1975 r. Stany

Zjednoczone zawarły ponad 800 porozumień międzynarodowych o współpracy w

dziedzinie wykorzystania kosmosu, m.in. dla badań Ziemi, z ponad 100 krajami. Na mocy

tych porozumień wiele państw przeprowadzało własne eksperymenty korzystając z

amerykańskich satelitów.40

Już 25 lat temu podkreślano, że sposób unormowania teledetekcji satelitarnej jest

niewystarczający.41

„I.M. Pikus wyliczył następujące cele przyszłej regulacji prawnej w

dziedzinie zdalnego badania Ziemi: zajęcie się zagrożeniami interesów narodowych,

zapewnienie większych korzyści i rozwój stosunków międzynarodowych.”42

Przebieg prac nad tekstem konwencji regulującej ten rodzaj działalności człowieka

w kosmosie został powierzony Podkomitetowi Prawnemu Komitetu Kosmicznego ONZ.

Niestety mimo upływu lat prace te okazują się w dalszym ciągu nie zakończone. Jako

podstawowy problem uznaje się brak zgody na to, czy działalność ta powinna być poddana

37


Ibidem, s. 47. 39

Ibidem. s. 48. 40

Ibidem, s. 49. 41

Renata Szafarz wymienia m.in. A. A. Cocca, G.C.M. Reijnen czy I.M.Pikus’a. 42

I.M. Pikus, Principles for Remote Sensing of the Natural Resources and Environment of Earth from Space:

Underlying Objectives, A Paper Delivered at 24th

Annual Concention of the International Studies Association,

April 5-9, 1983, Mexico City, cyt. za R. Szafarz, op. cit., s. 52.

42

jakimś ograniczeniom czy w sprawie rozpowszechniania danych i informacji uzyskanych

w trakcje tego badania.43

43

C.Q .Christol, op. cit., s. 3, cyt.za R. Szafarz, op. cit., s. 58.

43

Rozdział III

Zasady dopuszczalności i prowadzenia teledetekcji

1. Dopuszczalność zdalnego badania Ziemi z kosmosu według aktualnego stanu

prawnego.

Zgodnie z tym co wspomniano wyżej odnośnie podstaw prawnych teledetekcji,

dopuszczalność tego działania musi być rozpatrywane w pierwszej kolejności w świetle

postanowień Układu z 1967 r. Drugą traktatową podstawą jest Konwencja o

przekazywaniu i wykorzystywaniu danych zdalnego badania Ziemi z przestrzeni

kosmicznej sporządzona w Moskwie 19 maja 1978 r. Jednak konwencja ta ma znaczenie

tylko regionalne, a jej przyjęciu towarzyszyła dominacja ZSRR nad swoimi satelitami.

Wspomniano już wcześniej o głosach w doktrynie, które kwestionowały legalność

satelitarnej teledetekcji w świetle postanowień Układu o zasadach działalności państw w

zakresie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi

ciałami niebieskimi z 27 stycznia 1967 r. Przedstawicielem tego stanowiska w doktrynie

wskazywany jest M.G. Markov, który twierdził, że „teleobserwacja obcych terytoriów

przez obiekty kosmiczne bez zgody państw zainteresowanych jest nielegalna w świetle

prawa kosmicznego, gdyż narusza regułę wspólnych interesów.”1 Wskazywana jest tu

sprzeczność teledetekcji z postanowieniem art. I Układu stanowiącym, że

wykorzystywanie kosmosu powinno mieć na celu dobro i interesy wszystkich krajów.

Przeciwstawny pogląd przedstawia C.Q. Christol, który stwierdza, że głównym

argumentem przemawiającym za legalnością teledetekcji jest dotychczasowa praktyka,

która „udowodniła, że jest w ogólnym interesie społeczności światowej. Beneficjariuszami

były państwa, organizacje międzynarodowe i jednostki. Nie stwierdzono ani jednego

przypadku powstania szkody dla instytucji i jednostek.”2 Z tym poglądem nie sposób się

nie zgodzić. Poparcie dla tego stanowiska wyraziła również R. Szafarz stwierdziła, że

„mimo iż praktyka teledetekcyjna rodzi pewną sprzeczność (bo badanie przebiega w

kosmosie, gdzie obowiązuje zasada wolności badań, a dotyczy na Ziemi m.in. terytoriów

objętych zasadą suwerenności państwowej), nie jest ona nielegalna. Nie popada w

1 M.G.Markov, “Implementing the Contractual Obligation of Art. I para.I of the Outer Space Treaty 1967”, Il

DirittoAereo, 1974, vol. 50, nr 2, s. 156, cyt. za R. Szafarz, Badanie Ziemi z kosmosu w świetle prawa

międzynarodowego, Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN, 1987, s.

62. 2 C.Q. Christol, The Modern International Law of Outer Space, New York-Oxford-Toronto-Sydney-Paris-

Frankfurt 1982, s. 756 cyt. za R. Szafarz, op. cit., s. 64.

44

sprzeczność ani z prawem zwyczajowym, ani z wymaganiami Układu z 1967 r. Jeśli na

początku tej praktyki mogły istnieć w tej mierze jakieś wątpliwości, zostały one później

rozwiane w wyniku intensywnego jej rozwoju.”3

Wspomniano wcześniej zostało, że w myśl artykułu I Układu z 1967 r., na wolność

kosmosu składają się trzy uprawnienia4:

a) Swoboda dostępu do wszystkich części przestrzeni kosmicznej i wszystkich części

wszelkich ciał niebieskich (innych niż Ziemia);

b) Swoboda ich działania;

c) Swoboda ich użytkowania

Jasno wynika więc z tego, że teledetekcja jest jedną z form użytkowania przestrzeni

kosmicznej a co za tym idzie, korzystania z wolności kosmosu. Kontrowersje w doktrynie

budziła kwestia, czy jest to działalność dopuszczalna.

Podstawę do wysnucia tezy niedopuszczalności tego działania był zapis w artykule I,

który głosił, że „Badanie i użytkowanie przestrzeni kosmicznej(…) prowadzone lub

wykonywane są dla dobra i w interesie wszystkich krajów(…)”.

Pierwszym krytykiem tej działalności był M.G. Markov, który stwierdził, że

wprawdzie Układ nie formułuje zakazu teledetekcji wprost, lecz uznał, że „teledetekcja

obcych terytoriów przez obiekty kosmiczne, bez zgody państw zainteresowanych, jest

nielegalna w świetle prawa kosmicznego, gdyż narusza ona regułę wspólnych interesów”.5

Poparciem dla tej tezy wykazał się M. A. Ferrer, który napisał: „Układ kosmiczny, który

zawiera tekst pozytywnego prawa międzynarodowego o charakterze communis iuris

opinio, uprawnia do zaangażowania się w działalność kosmiczną, ale gdy Układ ten

wymaga, by działalność ta była pomocna i korzystna dla wszystkich państw, nie może być

on interpretowany jako uprawniający do działalności, która przeszkadza państwu leżącemu

poniżej.”6

3 R. Szafarz, „Satelitarna teledetekcja Ziemi”, [w]Praca zbiorowa pod red. A. Wasilkowskiego, Działalność

kosmiczna w świetle prawa międzynarodowego, Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im.

Ossolińskich, wyd. PAN, 1991, s. 128. 4 R. Szafarz Badanie Ziemi z kosmosu w świetle prawa międzynarodowego, Warszawa: Zakład Narodowy

Imienia Ossolińskich, wydawnictwo PAN, 1987, s. 61. 5 M.G. Markov, op. cit., za R. Szafarz, Badanie Ziemi… op. cit., s. 62.

6 M.A. Ferrer, “Legal Aspects of International Cooperation in Remote Sensing”,[w] Proceedings of the

Twentieth Colloquium on the Law of Outer Space, International Institute of Space Law of the International

Astronautical Federation, New York: 1978,cyt. za R. Szafarz, BadanieZiemi… op. cit., s. 62.

45

Krytykę takiego stanowiska wyraziła R. Szafarz pisząc: „Wydaje się, iż nawet nadając

pełny walor prawny wskazanym wymaganiom traktatu, można by uznać co najwyżej, że

prowadzenie satelitarnych obserwacji terytoriów państw obcych do celów wywiadu

wojskowego jest nielegalne. Natomiast wydaje się, iż satelitarna teledetekcja terytoriów

państw obcych, w tym ich środowiska naturalnego i zasobów naturalnych, niekoniecznie

sama w sobie jest działalnością sprzeczną z dobrem i interesami wszystkich krajów.”7

Podaje również przykład okoliczności, których istnienie spełniłoby wymogi art. I. Pisze:

„Jeżeli program zdalnego badania Ziemi z kosmosu podany zostanie z góry do wiadomości

ogółu państw, jeżeli państwom niekosmicznym stworzy się możliwości prowadzenia

własnych badań na obiektach mocarstw kosmicznych, jeżeli mocarstwa kosmiczne na

ustalonych warunkach wykonają określone badania na życzenie innych państw, jeżeli

wyniki badań zostaną udostępnione przede wszystkim państwom badanym, a gdzie to

właściwe – ogółowi społeczności międzynarodowej, jeżeli wreszcie nie będzie

dyskryminacji w dopuszczaniu państw niekosmicznych do wyżej wymienionych korzyści,

można chyba uznać, że wymagania te będą w jakiś sposób spełnione.”8 Wskazuje również

dalej na fakt, iż dotychczasowa praktyka w tej dziedzinie wskazuje na to, że wszystkie

powyższe okoliczności mają miejsce. Ostatecznym dowodem na to, że społeczność

międzynarodowa uznaje teledetekcję satelitarną za dopuszczalną i zgodną z prawem jest

rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ w sprawie zasad teledetekcji z 3 grudnia 1986 r.

W doktrynie zwraca się uwagę na ciekawą okoliczność wynikającą z treści artykułu I

Układu z 1967 r. Otóż kwalifikacja prawna każdego typu działalności państw w

przestrzeni kosmicznej może zmieniać się w czasie. Na przykład gdyby działalność

kosmiczna spotykała się z oficjalnymi protestami, a następnie w wyniku różnych

okoliczności z protestów tych by zrezygnowano przy dalszym trwaniu danej działalności,

można by uznać, że nielegalna na początku działalność zyskałaby z czasem cechę

legalności.9

Artykuł III Układu z 1967 r. stanowi, że „Państwa – Strony Układu prowadzą

działalność w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i

innymi ciałami niebieskimi, zgodnie z prawem międzynarodowym, łącznie z Kartą

7 R. Szafarz, Badanie Ziemi… op. cit., s. 62.

8 Ibidem.

9Ibidem.

46

Narodów Zjednoczonych, w interesie utrzymania międzynarodowego pokoju i

bezpieczeństwa oraz rozwoju współpracy i porozumienia między narodami.”

Wyrażony w tym artykule warunek zgodności działalności kosmicznej z prawem

międzynarodowym, w tym z Kartą Narodów Zjednoczonych, stanowił podstawę do

podnoszenia argumentów wskazujących na nielegalność teledetekcji właśnie ze względu

na cytowany powyżej artykuł.

Niektóre państwa wskazywały argument, że zdalne badanie Ziemi z kosmosu narusza

suwerenność państw albo powoływały się na sprzeczność teledetekcji z zasadą trwałej

suwerenności państw nad ich bogactwami i zasobami naturalnymi.10

Wskazuje się jednak

na to, że te dwa argumenty nie dotyczą teledetekcji satelitarnej w ogólności, argument

pierwszy odnosi się do badania obszarów, które znajdują się pod jurysdykcją państwową a

drugi do badania zasobów naturalnych.11

Pierwszy z powyższych argumentów podniesiony został przez F. de Graaf i G.C.

Reijenen. Pisali oni: „Suwerenność terytorialna zawiera w sobie to, że zdalne badanie

przez satelitę jednego państwa nie może być prowadzone na terytorium innego państwa,

chyba że za zgodą tego państwa. Z tego wynika, że: 1. Każde państwo, które przy pomocy

swoich satelitów bada zdalnie terytorium innego państwa, działa sprzecznie z regułą prawa

międzynarodowego; 2. Zasada suwerenności i uprzedniej zgody będą niezawodnie

fundamentem każdego przyszłego zespołu reguł w sprawie zdalnego badania”. 12

Piszą

również „chociaż zdalne badanie samo w sobie nie jest działalnością, która ma miejsce na

terytorium badanego państwa, to jego skutki rozciągają się na wewnętrzne sprawy

badanego państwa i w ten sposób naruszają suwerenne prawa tego państwa”.13

Innym zwolennikiem tej teorii był M.A. Ferrer, który napisał: „Leżące niżej państwo

jest suwerenem w swojej przestrzeni powietrznej i terytorialnej. Zatem może ono

regulować lub zakazać prowadzenia działalności w takiej przestrzeni przez kogoś innego.

Tak jak państwo pozwala na swobodny tranzyt przez swoje autostrady i drogi, ponieważ

jest na nich suwerenne, może ono również uregulować wykonywanie takich

10

R. Szafarz, Badanie Ziemi…, op. cit., s. 67. 11

Ibidem. 12

F. de Graaf, G.C.M. Reijnen, “Data Protection in the Technique of Remote Sensing by

Satellites”,[w]Proceedings of the Twentysecond Colloquium on the Law of Outer Space, International

Institute of Space Law of the International Astronautical Federation, New York: 1979, s. 191,cyt. za R.

SzafarzBadanieZiemi…,op. cit., s. 67. 13

Ibidem.

47

iuscommunicationes przez ustanowienie granicy szybkości etc. Podobnie jest z

przypadkiem działalności teledetekcyjnej przez zdalne badanie. W wykonaniu swojej

suwerenności leżące niżej państwo powinno zastrzec sobie prawo do wyrażania zgody –

lub jej odmawiania – na działalność w swojej suwerennej przestrzeni. Czynić inaczej

oznaczałoby ogólnie uchylić wykonanie suwerenności.”14

Poglądy te są odosobnione. Krytykę tych argumentów wyraził między innymi D.S. Myers,

który pisał, że „by odwoływanie się do suwerenności było usprawiedliwione, koncepcja ta

musi być rozważana zarówno w kategoriach uprawnień w stosunku do szczególnego

terytorium, jak i niepodległości wystarczającej, by oprzeć się presji innych państw, które

zgłaszają roszczenia do podobnych uprawnień i niepodległości. Kiedy interesy państw

kolidują, narodowa suwerenność jednego lub więcej (państw) musi być poddana

ograniczeniom (compromised). Dlatego suwerenność nie jest nigdy absolutna. Względem

liczącym się tu jest siła. By domagać się efektywnie prawa suwerennego, państwa mogą

opierać się na prawie zakorzenionym w teorii prawnej, ale musi ono być poparte siłą

polityczną. Suwerenność oparta na prawie teoretycznym słabnie w obliczu suwerenności

opartej na mocy kontrolowania. Pewne państwa wydają się bardziej suwerenne niż inne.

Dlatego trzeba podkreślić, że suwerenność, zwłaszcza gdy odnosi się do suwerenności

terytorialnej, jest koncepcją względną”.15

Natomiast w kwestii dopuszczalności

teledetekcji stwierdził, że jest do działanie zgodne z prawem międzynarodowym

powołując się na zgodną praktykę państw w tym zakresie.16

Wspomniany wcześniej dokument „Background Paper” również podnosi tę kwestię

głosząc, iż „współczesne prawo międzynarodowe nie zawiera żadnej zasady ani normy,

która uznawałaby nielegalności jakichkolwiek obserwacji terytorium państwa tak długo jak

prowadzi ono swoje obserwacje spoza granic narodowej suwerenności.”17

Drugi z omawianych argumentów krytycznych wobec legalności teledetekcji, który

odwołuje się do sprzeczności zdalnego badania z zasadą trwałej suwerenności państw i ich

narodów nad ich bogactwami naturalnymi i zasobami również był krytykowany w

literaturze.

14

M. A. Ferrer, op. cit., s. 511, cyt. za R. Szafarz, Badanie Ziemi… op. cit., s. 63. 15

D. S. Myers, Remote Sensing and National Sovereignity over Natural Resources: Assesment of the

Mexican view, Paper Presented to International Studies Association Meeting, Mexico City: 1983, cyt. za R.

Szafarz,BadanieZiemi… op. cit., s. 65. 16

Ibidem. 17

Dok. ONZ, A/AC.105/C.1./W.G.4/CRP.7, 1973, pkt. 167, cyt. za R. Szafarz, ibidem.

48

Zacząć należy od tego, że zasada suwerenności państw nad ich bogactwami

naturalnymi była deklarowana w rezolucjach Zgromadzenia Ogólnego ONZ i powszechnie

uznaje się ją za zasadę zwyczajową prawa międzynarodowego. W odniesieniu do

teledetekcji satelitarnej interesujący pogląd wysnuł I. A. Vlasic pisząc: „Występuje tu

widoczny brak dokumentarnego dowodu, który mógłby uzasadniać rozciągnięcie zasady

suwerenności nad zasobami naturalnymi na kosmiczne techniki badawcze. W

rzeczywistości wszystkie odnośne świadectwa przekonująco pokazują, że zasada ta została

sformułowana po to, by ułatwić i zalegalizować nacjonalizację obcych przedsięwzięć w

odniesieniu do zasobów naturalnych państw i zapobiec popadnięciu ich pod obcą kontrolę

w przyszłości. Twierdzenie, że poufność informacji uzyskanych przez zdalne badanie z

kosmosu jest chroniona przez zasadę suwerenności nad zasobami naturalnymi, to więcej

niż ekstrawagancka interpretacja cytowanych tekstów – zbliża się ona do ustanowienia

całkowicie nowej koncepcji, dotychczas nie znanej ani międzynarodowemu prawu

zwyczajowemu, ani traktatowemu. Takie bez precedensu rozszerzenie tradycyjnego

rozumienia zasad suwerenności terytorialnej nie tylko wielce przekroczyłoby zamierzony

zakres rezolucji Zgromadzenia Ogólnego, ale także byłoby niezgodne z wolnością

proklamowaną w Układzie.”18

Z poglądem powyższym zgadza się również R. Szafarz pisząc: „Rzeczywiście

omawiane rezolucje ustanawiały prawo każdego ludu i każdego państwa do swobodnego

użytkowania własnych bogactw i zasobów naturalnych oraz prawo do swobodnego

dysponowania nimi. Natomiast próżno by szukać w nich wzmianki o prawie wyłączności

w dostępie do zbierania danych i informacji na temat ich zasobów. Skoro tak jest, upada

argument o bezprawności – w świetle zasady stałej suwerenności… .- nie uzgodnionej z

państwami badanymi teledetekcji satelitarnej zasobów naturalnych tych państw.”19

Powyższa analiza prowadzi do wniosku, że prawo międzynarodowe nie zakazuje

teledetekcji satelitarnej bez zgody państw. Zakaz ten nie jest wyrażony ani w Układzie z

1967 r. ani w prawie zwyczajowym. Wobec powyższego uznać należy, że zdalne badanie

stanowi działalność objętą zasadą wolności i dostępności dla wszystkich państw,

wyrażonych w Układzie z 1967 r.

18

I. A. Vlasic, Manual on Space Law, New York: 1979, s. 311, cyt. za R. Szafarz Badanie Ziemi… op. cit.,

s.66. 19

R. Szafarz, Badanie Ziemi… op. cit., s. 75.

49

2. Warunki i zasady prowadzenia satelitarnej teledetekcji Ziemi.

Analiza kwestii dopuszczalności teledetekcji doprowadziła do stwierdzenia, że jest to

działalność, która podlega reglamentacji Układu w sprawie kosmosu z 1967 r. Prowadzi to

do dalszego wniosku, że działalność taka musi spełniać warunki, które traktat ten

przewiduje. Wyróżnia się zatem warunki wszczęcia i warunki prowadzenia teledetekcji

satelitarnej.

Warunki wszczęcia teledetekcji wywodzi się z ducha Układu w sprawie kosmosu z

1967 r. R. Szafarz pisze: „Wydaje się, iż z ducha, a także z litery Układu wynika

obowiązek państw prowadzących teledetekcję do stworzenia możliwości jak najszerszej

współpracy międzynarodowej, jak najszerszego udziału państw niekosmicznych w ich

programach. Jest to oczywiście obowiązek prawny.”20

Wskazuje również na wykładnię

celowościową przepisów Układu, która wskazuje następujące wytyczne:

a) Informowanie opinii publicznej oraz Sekretarza Generalnego ONZ o

prowadzonych badaniach i ich zakresie (art. XI Układu z 1967 r. oraz art. IV

Konwencji o rejestracji.)

b) Ustalenie „nieprohibicyjnych” warunków wykonania określonych badań na

zamówienie państw niekosmicznych, ze szczególnym wskazaniem na koszty

c) Stworzenie „nieprohibicyjnych warunków prowadzenia własnych badań przez

państwa niekosmiczne na obcych obiektach kosmicznych. 21

Warunki prowadzenia teledetekcji satelitarnej również wywodzi się z przepisów

Układu z 1967 r. W myśl cytowanych już wielokrotnie wcześniej przepisów, zdalne

badanie ma być prowadzone:

a) „dla dobra i w interesie wszystkich krajów, niezależnie od stopnia ich rozwoju

gospodarczego czy naukowego i stanowi dorobek całej ludzkości”22

;

b) „bez jakiejkolwiek dyskryminacji, na zasadzie równości i zgodnie z prawem

międzynarodowym, łącznie z Kartą Narodów Zjednoczonych, w interesie

utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz rozwoju współpracy i

porozumienia między narodami”;23

20

R. Szafarz, Badanie Ziemi… op. cit., s. 76. 21

Ibidem. 22

Art. I Układu z 1967 r. 23

Ibidem.

50

c) „Państwa ułatwiają i popierają współpracę międzynarodową w zakresie takich

badań”;24

d) „Dla popierania międzynarodowej współpracy w zakresie badania i

wykorzystywania przestrzeni kosmicznej Państwa-Strony Traktatu prowadzące

działalność w przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami

niebieskimi, zgadzają się informować Sekretarza Generalnego ONZ, jak również

publiczność i międzynarodową społeczność naukową, w najszerszym możliwym i

wykonalnym zakresie, o charakterze, przebiegu, miejscach i wynikach takiej

działalności.”;25

e) Obowiązek rejestracji obiektu kosmicznego w rejestrze prowadzonym przez

Sekretarza Generalnego ONZ.26

R. Szafarz polemizuje ze zdaniem E. Brooksa, który napisał, że „postanowienia te są

ogólnikami i nie wnoszą żadnych konkretnych zobowiązań ponad to, czego wymaga

powszechne prawo międzynarodowe.”27

Twierdzi ona, że „Wydaje się jednak, że

kategoryczność tej opinii należałoby uzupełnić dwoma zastrzeżeniami. Po pierwsze,

pewnym konkretem jest obowiązek przekazania odnośnych informacji przez państwa

prowadzące satelitarną teledetekcję Ziemi zgodnie z artykułem XI Układu z 1967 r.,

jakiekolwiek wymagania co do treści owych informacji są dość ogólnikowe. Po drugie,

wydaje się, iż z Układu w sprawie kosmosu z 1967 r. wynika większy niż z powszechnego

prawa międzynarodowego obowiązek gotowości państw prowadzących teledetekcję do

współpracy z innymi państwami. Jaki jest zakres tego zwiększonego obowiązku, trudno z

góry określić.”28

Zasadom prowadzenia teledetekcji poświęcona została rezolucja Zgromadzenia

Ogólnego ONZ z 3 grudnia 1986 r.29

. Została ona przyjęta po wielu latach prac nad

kodyfikacją tego zjawiska i podkreśla się, że wprowadza ona wyraźny kompromis między

stanowiskami różnych państw przedstawianych w procesie kodyfikacji. Ponadto rezolucja

ta sprawiła, że prace nad kodyfikacją traktatową teledetekcji zostały poniechane.

24

R. Szafarz, Badanie Ziemi…, op. cit., s. 106. 25

Art. XI Układu z 1967 r. 26

Artykuł IV i III Konwencji o rejestracji obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 1975 r. 27

E. Brooks, “Technological and Legal Aspects of Environmental Monitoring”, Journal of Space Law, 1973,

vol. I, nr 1 cyt. za R. Szafarz, Badanie Ziemi… op. cit., s. 107. 28


Principles relating to remote sensing of the Earth from space, A/RES/41/65.

51

Uchwalenie treści zasad zdalnego badania miało jeszcze jeden ważny skutek dla prawa

kosmicznego. Mianowicie, jest ona wyrazem akceptacji dla tego zjawiska, którego

dopuszczalność była kwestionowana, co opisywałem wcześniej. Rezolucja nie ma

oczywiście mocy wiążącej i podstawy prawne teledetekcji stanowią „traktaty kosmiczne”,

jednakże tak samo jak pozostałe rezolucje dotyczące prawa kosmicznego, ma wpływ na

kształtowanie się dyspozycji tej gałęzi prawa.30

„Mogą one bowiem bądź to dopomagać w

stwierdzeniu faktu istnienia oraz w precyzowaniu rzeczywistej treści już ukształtowanych

jego norm zwyczajowych, bądź też – jako zalecenia adresowane przez tak autorytatywny

organ do państw – oddziaływać w kierunku uniformizacji ich międzynarodowej praktyki,

przyczyniając się tym samym do powstawania nowych norm zwyczajowych i torując z

kolei drogę do zawierania kodyfikujących umów międzynarodowych.”31

Kwestią ustalenia zasad prawnych teledetekcji zajął się Komitet do Spraw Pokojowego

Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej ONZ oraz jego podkomitet prawny. W toku prac

przedłożono wiele projektów, nieraz sprzecznych ze sobą. Przez wiele lat COPUOS starał

się opracować jednolity, kompromisowy tekst co mu się nie udawało. Przyjęty ostatecznie

projekt jest efektem kompromisu uchwalonym przez Zgromadzenie Ogólne podczas XVI

sesji w 1986 r.

Tekst ten składa się z 14 zasad, które w dużej mierze potwierdziły dotychczasowe

stanowisko doktryny co do kwestii związanych z teledetekcją. W szczególności podkreśla

on jej legalność oraz zgodność z postanowieniami Układu z 1967 r. do którego

wielokrotnie nawiązuje. Wyraża to m.in. zasada IV:

„Działalność w zakresie zdalnego badania będzie prowadzona zgodnie z zasadami

zawartymi w artykule I Układu…, który w szczególności postanawia, że badanie i

wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej będzie prowadzone dla dobra i w interesie

wszystkich krajów(…)”.

Zasady te nie wymagają natomiast zgody państw badanych na wszczęcie i prowadzenie

teledetekcji ich terytoriów.

Zasada IX ponawia obowiązek wynikający z Konwencji o Rejestracji obiektów

kosmicznych, stanowiąc, że wymaga się jedynie poinformowania Sekretarza Generalnego

30


Ibidem.

52

ONZ o wypuszczeniu w przestrzeń obiektu teledetekcyjnego. Zgłoszenie takie jest

wymagane dla każdego innego obiektu kosmicznego. Nie wprowadzony został zatem

żaden obowiązek specjalnej notyfikacji. Ta sama zasada określa, że państwo prowadzące

teledetekcje udostępni informacje o programie tego badania na prośbę państwa

zainteresowanego w takim zakresie, jaki uzna za stosowny.32

Tekst zasad podkreśla szczególne potrzeby krajów rozwijających się. Zdaniem R.

Szafarz jest to zgodne ze współczesną tendencją w prawie międzynarodowym.33

„Działalność w zakresie zdalnego badania będzie prowadzona dla dobra i w

interesie wszystkich krajów, niezależnie od ich stopnia rozwoju gospodarczego,

społecznego lub naukowego i technologicznego, ze szczególnym uwzględnieniem

potrzeb krajów rozwijających się.”34

Omawiane wcześniej kontrowersje wokół zasady pełnej i stałej suwerenności państw w

stosunku do ich bogactw naturalnych znalazły swoje odniesienie w zasadzie IV:

„(…) Działalność ta będzie prowadzona na podstawie poszanowania zasady pełnej

i stałej suwerenności wszystkich państw i ludów nad ich własnymi bogactwami i

zasobami narodowymi, z należytym uwzględnieniem praw i interesów, zgodnie z

prawem międzynarodowym, innych państw i jednostek znajdujących się pod ich

jurysdykcją. Taka działalność nie będzie prowadzona w sposób szkodliwy dla

legalnych praw i interesów państw badanych.”35

Podkreśla się, że wzmianka ta ma charakter jedynie pewnej deklaracji, ponieważ nie

wpłynęło to na regulację rozpowszechniania danych i informacji pochodzących z

teledetekcji.36

W najważniejszej kwestii dotyczącej prowadzenia zdalnego badania Ziemi, czyli jego

kwestii dopuszczalności zasady te nie wprowadzają obowiązku poinformowania państw

badanych o przeprowadzaniu takiego badania. Mogą one oczywiście zainteresować się

tym, czy jego państwo jest badane i zwrócić się wprost do państwa badającego o

odpowiednie informacje, które zasadniczo nie może odmówić ich udzielenia. Może

32

R. Szafarz, Teledetekcja satelitarna, op. cit., s. 130. 33

Ibidem. 34

Zasada II. 35

Zasada IV. 36

R. Szafarz, Teledetekcja satelitatna, op. cit., s. 130.

53

natomiast, co wskazałem wcześniej, dawkować te informacje podając je w takim zakresie

jaki samo uzna za stosowne.

Realizacja zasad, które postulują współpracę i konsultacje państw kosmicznych

wymaga oczywiście dobrej woli państw zaangażowanych w działalność kosmiczną.

„Państwa prowadzące działalność w zakresie zdalnego badania będą popierały

współpracę międzynarodową w tej działalności. W tym celu udostępnią one innym

państwom możliwości uczestnictwa w niej. Takie uczestnictwo będzie oparte w każdym

przypadku na słusznych i wzajemnie przyjętych warunkach.”37

Poza zasadami prowadzenia teledetekcji, rezolucja ta omawia kwestię ujawniania i

rozpowszechniania danych i informacji pochodzących z tego działania. Zostaną one

omówione w kolejnym rozdziale.

37

Zasada V.

54

Rozdział IV

Udostępnianie wyników teledetekcji satelitarnej

1. Status prawny wyników zdalnego badania Ziemi

Główny i zarazem najwrażliwszy problem związany z zagadnieniem teledetekcji stanowi

kwestia ujawniania i rozpowszechniania jej wyników. Spory wokół tej problematyki

zawsze były gorące jako że jest to kwestia szczególnie delikatna również politycznie.

Drażliwość tej kwestii w następujący sposób wyjaśnia R. Szafarz pisząc:

„Posiadacze informacji dotyczących bogactw naturalnych, stanu upraw, warunków

środowiskowych itp., a więc przede wszystkim państwa badające dysponują niezwykle

istotnym atutem przetargowym w jakichkolwiek negocjacjach z państwem, do którego

terytorium te informacje się odnoszą (np. na temat dostępu do bogactw i zasobów oraz ich

eksploatacji). Państwa badane w najlepszym przypadku otrzymują informacje dotyczące

ich terytoriów z opóźnieniem – zawsze w stosunku do państw badających (lub

posiadających ośrodki odbioru i przetwarzania danych pierwotnych), a niekiedy i w

stosunku do państw innych – w zależności od przyjętych rozwiązań w dziedzinie

ujawniania i rozpowszechniania danych i informacji. Ponadto państwa stosujące politykę

ograniczonego i tylko wewnętrznego dostępu do bardziej dokładnych map własnego

terytorium uważają, iż swobodne ujawnianie i rozpowszechnianie szczegółowych

informacji pochodzących z teledetekcji satelitarnej może zagrozić ich bezpieczeństwu.”1

Wyniki teledetekcji dzielą się na „dane pierwotne”, „dane przetworzone” i

„zanalizowane informacje”, których definicja zawarta została w Zasadzie I Rezolucji

Zgromadzenia Ogólnego ONZ o zasadach zdalnego badania Ziemi z przestrzeni

kosmicznej.2 Definicje te opisane zostały w rozdziale I niniejszej pracy. Status prawny

wyników teledetekcji różni się w zależności od kategorii tych danych i dlatego zostanie

omówiony oddzielnie.

1 R. Szafarz, Satelitarna teledetekcja Ziemi, [w]Praca zbiorowa pod red. A. Wasilkowskiego, Działalność

kosmiczna w świetle prawa międzynarodowego, Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im.

Ossolińskich, wyd. PAN, 1991, s. 131. 2 Rez. ONZ 41/65.

55

A. Status prawny danych pierwotnych

Najistotniejszą kwestią dla określenia statusu prawnego danych pierwotnych jest

wskazanie ich właściciela czyli „podmiotu, któremu przysługuje prawny tytuł własności”.3

Nie jest to uregulowane w prawie międzynarodowym dlatego problem wymaga

omówienia.

Można wyróżnić następujące rodzaje podmiotów, które „pretendują” do tytułu własności

danych pierwotnych:4

a) państwo badające;

b) instytucja państwowa lub prywatna (która prowadzi badania) państwa badającego;

c) państwa badane.

Przed uchwaleniem rezolucji z 1986 r. różne projekty zgłaszane przez poszczególne

państwa w różny sposób proponowały rozwiązać tę kwestię. „Wszystkie jednak czyniły

adresatami swoich wymagań w dziedzinie ujawniania, udostępniania i rozpowszechniania

danych państwa prowadzące zdalne badanie Ziemi, uznając je tym samym za pierwotnych

i głównych dysponentów uzyskanych danych.”5 Wskazuje się, że to na państwie

badającym leży obowiązek zapewnienia, by ewentualni inni właściciele danych

postępowali w zgodzie z prawem międzynarodowym. W artykule VI Układu z 1967 r.

znajduje się następujące postanowienie:

„Państwa – Strony Układu ponoszą odpowiedzialność międzynarodową za swoją

działalność w przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi,

niezależnie od tego, czy jest ona prowadzona przez instytucje rządowe lub pozarządowe

osoby prawne, jak również za zapewnienie zgodności tej działalności z postanowieniami

niniejszego Układu. Działalność pozarządowych osób prawnych w przestrzeni

kosmicznej(…) wymaga upoważnienia i stałego nadzoru ze strony danego Państwa –

Strony Układu. Jeżeli działalność w przestrzeni kosmicznej (…) prowadzi organizacja

międzynarodowa, odpowiedzialność za przestrzeganie niniejszego Układu ponosi zarówno

organizacja międzynarodowa, jak i Państwa – Strony niniejszego Układu, uczestniczące w

tej organizacji”.

3 R. Szafarz Badanie Ziemi z kosmosu w świetle prawa międzynarodowego, Warszawa: Zakład Narodowy

Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, 1987, s. 119. 4 Ibidem.

5 Ibidem.

56

Postanowienie podobnego typu znajdowało się w licznych projektach zasad

dotyczących teledetekcji6 i ostatecznie znalazło się w ostatecznej, uzgodnionej wersji

zasad w następującym brzmieniu:

„Zgodnie z artykułem VI Układu(…) państwa, operujące satelitami zdalnego badania będą

ponosiły odpowiedzialność międzynarodową za ich działalność i zapewnią, że taka

działalność będzie prowadzona zgodnie z tymi zasadami i normami prawa

międzynarodowego, niezależnie od tego, czy taka działalność jest prowadzona przez

jednostki rządowe czy pozarządowe lub przez organizacje międzynarodowe, których

państwa są stronami. Zasada ta pozostaje bez uszczerbku dla zastosowalności norm prawa

międzynarodowego w kwestii odpowiedzialności państw za działalność w zakresie

zdalnego badania.”7

Na podstawie artykułu VI Układu z 1967 r. oraz Zasady XIV Rezolucji z 1986 r.

wydaje się, że właścicielem w cywilnoprawym ujęciu danych pochodzących z teledetekcji

są instytucje państwowe lub prywatne, które zajmują się tą działalnością.8

Interesujący wydaje się problem, który wskazuje Renata Szafarz pisząc:

„Szczególny problem odnośnie do własności danych z teledetekcji powstaje wówczas, gdy

na obiekcie kosmicznym państwa A dane zbierane są m.in. przy pomocy aparatury

państwa B. Trzeba przyjąć, że zagadnienia własności danych i głównej odpowiedzialności

za właściwe udostępnianie tych danych różnym państwom zostanie uregulowane w

specjalnym porozumieniu między państwami A i B. Można przyjąć, iż mogą one dowolnie

rozstrzygnąć ten problem przez ustalenie kompetencji bądź państwa A, bądź państwa B

(chyba oba et państwa należy potraktować w tym wypadku jako państwa prowadzące

zdalne badanie Ziemi). Niewykluczone zresztą, że zainteresowane państwa zastosują

koncepcję współwłasności danych i współodpowiedzialności za ich właściwe

udostępnianie ogółowi państw.”9

6 Ibidem.

7 Zasada XIV.

8 R. Szafarz, Badanie Ziemi… op. cit., s. 121.

9Ibidem.

57

B. Status prawny zanalizowanych informacji.

Zanalizowane informacje stanowią finalny produkt procesów analizy i interpretacji danych

pierwotnych i przetworzonych dlatego kwestia ich statusu prawnego jest odmienna. Już w

trakcie prac Podkomitetu Naukowo-Technicznego Komitetu Kosmicznego wyrażony

został pogląd, że „zanalizowane informacje są produktem pracy i własnością analityka i

dlatego nie mogą być traktowane w ten sam sposób, jak dane pierwotne. Zanalizowane

informacje będące produktem indywidualnych wysiłków mają cechy własności

intelektualnej. Ponieważ jest to własność prywatna, rządowi trudno jest kontrolować ich

rozpowszechnianie.”10

Choć argument ten może wydawać się zasadny to jego krytyka wydaje się nie

pozbawiona sensu. R. Szafarz pisze: „trzeba uznać, że argument wyżej podany ma w sobie

wiele z pretekstu. Wydaje się bowiem, iż rząd każdego państwa jest władny określić w

sposób prawnie wiążący, jakie produkty pracy wykonanej w ramach określonych instytucji

państwowych stanowią własność instytucji, a jakie własność indywidualną badacza. Jest

także władne ustalić, jakie produkty w pracy stanowią tajemnicę służbową. Wydaje się, iż

rządy mogą w tym zakresie oddziaływać skutecznie nawet na instytucje prywatne.”11

Mało

prawdopodobne wydaje się, że powyższe argumenty przedstawicieli USA oznaczały

swobodę pracowników, którzy opracowują informacje do dysponowania nimi na prywatny

użytek.

Koncepcje, z którą trudno się nie zgodzić przedstawiła R. Szafarz. Pisze ona:

„Wydaje się, że w każdym przypadku zanalizowane informacje winny stanowić wyłącznie

własność instytucji państwowej lub prywatnej – w ramach której opracowane zostały

opracowane (np. centra regionalne, odbiorcze stacje naziemne, wyspecjalizowane instytuty

itp.). Niekoniecznie będą to instytucje, a nawet państwa prowadzące zdalne badanie

Ziemi.(…). Wydaje się ponadto, iż treść takich informacji powinna stanowić tajemnicę

służbową.”12

10

C. Q. Christol, The Modern International Law of Outer Space, New York-Oxford-Toronto-Sydney-Paris-

Frankfurt: 1982, cyt. zaR. Szafarz, BadanieZiemi… op. cit., s. 123. 11


Ibidem.

58

2. Zasady ujawniania i rozpowszechniania wyników teledetekcji

Punktem wyjścia do omówienia kwestii ujawniania i rozpowszechniania wyników

teledetekcji jest Układ z 1967 r. a konkretnie zawarty w nim artykuł XI, który stanowi:

„W celu popierania międzynarodowej współpracy w pokojowym badaniu i użytkowaniu

przestrzeni kosmicznej, Państwa – Strony Układu prowadzące działalność w przestrzeni

kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi, wyrażają zgodę na

udzielanie Sekretarzowi Generalnemu ONZ oraz opinii publicznej i międzynarodowej

społeczności naukowej informacji, w zakresie możliwie najszerszym i praktycznie

wykonalnym, o charakterze, przebiegu, miejscach i wynikach tej działalności. Sekretarz

Generalny ONZ zapewni podjęcie odpowiednich środków w celu sprawnego

rozpowszechniania wymienionych informacji natychmiast po ich otrzymaniu.”13

Z brzmienia tego artykułu jasno wynika, że nie tylko dopuszczalne jest zbieranie

danych z teledetekcji ale także ich rozpowszechniane. Dziwne wydają się więc

wypowiedzi sugerujące, że Układ z 1967 r. nie reguluje kwestii rozpowszechniania

danych. S. M. Williams pisze: „jednakże kwestia rozpowszechniania danych nie jest

rozwiązana przez Układ o ogólnych zasadach…”14

. Innym krytykiem jest N. M. Matte,

który swój sprzeciw wyraził pisząc: „Układ w sprawie kosmosu musi być uważany za

milczący w kwestii segmentu naziemnego. Dlatego jest konieczne, by sporządzono jakiś

międzynarodowy dokument dotyczący rozpowszechniania danych ze zdalnego badania.”15

Jeżeli chodzi o praktykę państw w tej kwestii to jest ona różna. R. Szafarz

wskazuje, że Stany Zjednoczone jak i państwa współpracujące w systemie LANDSAT

ujawniają i rozpowszechniają dane i informacje w sposób otwarty, bez jakichkolwiek

ograniczeń. Związek Radziecki natomiast początkowo udostępniał dane i informacje o

charakterze lokalnym. Po przyjęciu Rezolucji z 1986 r. zrezygnował z wymagania zgody

państwa badanego na ujawnianie i rozpowszechnianie dotyczących go danych i informacji.

W prawie międzynarodowym nie doszło do wytworzenia jednolitych norm

zwyczajowych regulujących kwestię ujawniania i rozpowszechniania danych i informacji z

13

Art. XI Układu z 1967 r. 14

S. M. Williams, “Earth-Surveying from Space in the Light of the Principle of Sovereignty”, Il

DirittoAereo, 1974, vol. 49, nr 1.,cyt. za R. Szafarz, BadanieZiemi… op. cit., s. 129. 15

N. M. Matte, Aerospace Law. From Scientific Exploration to Commercial Utilization, Toronto-Paris, 1977,

cyt. za R. Szafarz, BadanieZiemi… op. cit., s. 129.

59

teledetekcji. Zarówno w świetle Układu z 1967 r. jak i w świetle powszechnego prawa

międzynarodowego swobodne ujawnianie i rozpowszechnianie danych i informacji jest

dozwolone.

Przed przyjęciem rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 1986 r. w toku prac

nad tekstem zasad dotyczących teledetekcji zgłoszono wiele propozycji uregulowania

omawianej kwestii. Na omówienie zasługują dwie z tych koncepcji, zgłoszonych przez

rywalizujące ówcześnie ze sobą mocarstwa.

Stany Zjednoczone stały na stanowisku, że swobodne rozpowszechnianie

informacji pochodzących z teledetekcji jest najbardziej korzystne dla społeczności

międzynarodowej. Podczas sesji Komitetu Kosmicznego wielokrotnie padały zapewnienia

przedstawicieli USA o chęci kontynuowania takiej właśnie polityki. C. Q. Christol pisał, że

„przedstawiona polityka jest zgodna z US Freedom of Information Act, który wymaga, by

obywatele Stanów Zjednoczonych mieli dostęp do badanych danych.”16

Za argumenty

przemawiające za takim stanowiskiem można wskazać:17

a) Działania teledetekcyjne i problemy, dla których są przeznaczone mają zasięg

globalny

b) Ograniczony sposób rozpowszechniania danych i informacji spowodowałby

zaognienie konfliktu między krajami bogatymi i biednymi

c) System LANDSAT nie mógłby efektywnie funkcjonować w ograniczonym

systemie rozpowszechniania danych.

W toku prac nad projektem zasad prowadzenia teledetekcji odmienne stanowisko w tej

sprawie zajmował Związek Radziecki. Wyszedł on z propozycją, by dane i informacje,

zwłaszcza dotyczące zasobów i bogactw naturalnych, mogłyby być rozpowszechniane

tylko za uprzednio wyrażoną zgodą państw badanych.18

Argumentacja ZSRR jak i państw

podzielających ten pogląd odwoływała się w głównej mierze do kwestii suwerenności

państw, którą wykonują one nad swoimi zasobami naturalnymi, co rozciąga się nad

kontrolę dostępu do informacji dotyczących takich zasobów oraz rozpowszechniania tych

16

C. Q. Christol, op. cit., s. 734 cyt. za R. Szafarz, Badanie Ziemi… op. cit., s. 132. 17


Ibidem.

60

informacji. Koncepcja ta została poparta głównie przez państwa socjalistyczne oraz

państwa „Trzeciego Świata”.19

Przeciwko wymogowi zgody rozwinięto bogatą argumentację. Oto niektóre z

twierdzeń przeciwników tej koncepcji:

a) Wymóg zgody mógłby prowadzić do zróżnicowania państw. Państwo badane

mogłoby wyrazić zgodę na udostępnianie jedynie wyselekcjonowanych informacji,

również pod różnymi warunkami;20

b) państwo badane nie jest w stanie zapewnić pełnej kontroli nad tymi informacjami

bowiem one już znajdują się w posiadaniu państwa prowadzącego to badanie;

c) funkcjonowanie systemu LANDSAT, a co za tym idzie rozpowszechnianie

informacji uzyskanych z teledetekcji według stanowiska amerykańskiego, przez

wiele lat nie doprowadziło do żadnych nadużyć.

Pomimo krytyki koncepcji zgody, w toku prac nad opracowaniem zasad dotyczących

teledetekcji w projekcie przygotowanym przez Podkomitet Prawny COPUOS pojawiła się

zasada XV o treści:

„Państwa prowadzące zdalne badanie Ziemi nie rozpowszechnią ani nie

rozdysponują żadnych danych ani informacji o zasobach naturalnych państw wśród

państw trzecich, organizacji międzynarodowych, jednostek publicznych lub prywatnych,

bez zgody państw, których terytoria są objęte przez te działalność.”21

R. Szafarz wskazywała, że zasada ta jest słuszna. Wskazywała jednak na fakt, iż

„coraz więcej bowiem państw i organizacji międzynarodowych jest (i będzie)

zaangażowanych w działalność teledetekcyjną: USA, ZSRR, Japonia, Indie, Francja,

Holandia, Europejska Agencja Kosmiczna plus państwa posiadające stacje naziemne. W

tej sytuacji tworzenie wymogu zgody państwa badanego będzie mijało się z celem,

bowiem zbyt wiele państw i tak posiadałoby żądane informacje.”22

Zasada ta nie znalazła

się w ostatecznym tekście przyjętym na forum ONZ.

19

Ibidem. 20


Ibidem, s. 150. 22

Ibidem.

61

Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ dotyczących zasad prawnych prowadzenia

teledetekcji w swoim ostatecznym brzmieniu w przedmiocie postępowania z wynikami

zdalnego badania zawiera następujące zasady:

„Zdalne badanie będzie sprzyjało ochronie naturalnego środowiska Ziemi. W tym

celu państwa uczestniczące w działalności w zakresie zdalnego badania, które

stwierdziły, iż posiadają informacje zdolne odwrócić jakiekolwiek zjawisko szkodliwe

dla naturalnego środowiska Ziemi, ujawnią takie informacje państwom

zainteresowanym.”23

„Zdalne badanie będzie sprzyjało ochronie ludzkości przed klęskami żywiołowymi.

W tym celu państwa uczestniczące w działalności w zakresie zdalnego badania, które

stwierdziły, iż posiadają dane przetworzone lub zanalizowane informacje, które mogą

być użyteczne dla państw dotkniętych klęskami żywiołowymi lub państw, które mogą

być dotknięte przez nadchodzącą klęskę żywiołową, przekażą je państwom

zainteresowanym tak szybko, jak to jest możliwe.”24

„Gdy tylko uzyska się dane pierwotne i dane przetworzone dotyczące terytorium

znajdującego się pod jego jurysdykcją, państwo badane będzie miało dostęp do nich na

niedyskryminacyjnej podstawie i na rozsądnych warunkach kosztorysowych. Państwo

badane będzie również miało dostęp do istniejących zanalizowanych informacji

dotyczących terytorium znajdującego się pod jego jurysdykcją, które znajdują się w

posiadaniu jakiegokolwiek państwa uczestniczącego w działalności w zakresie

zdalnego badania, na tej samej podstawie i warunkach, ze szczególnym

uwzględnieniem potrzeb i interesów krajów rozwijających się.”25

Na podstawie tych trzech zasad można wysnuć następujące wnioski:

Zasady X i XI nakładają na państwa prowadzące teledetekcję obowiązek

udostępniania zainteresowanym państwom informacji oraz danych dotyczących zjawisk,

które są szkodliwe dla środowiska naturalnego oraz klęsk żywiołowych. W kwestii

udostępniania i rozpowszechniania pozostałych danych i informacji zasady te nie

opowiadają się ani za koncepcją amerykańską ani radziecką i w gruncie rzeczy uznaje

23

Zasada X. 24

Zasada XI. 25

Zasada XII.

62

dopuszczalność obu metod. W literaturze uznaje się to za unik.26

Jednocześnie nałożony

został obowiązek niedyskryminacji w stosunku do państw podlegających badaniu. Państwa

będące w posiadaniu zanalizowanych informacji dotyczących państwa badanego muszą ze

szczególnym uwzględnieniem szanować potrzeby i interesy krajów rozwijających się.

Wspomniany obowiązek niedyskryminacji polega na tym, że państwa badane powinny

uzyskać dostęp do danych i informacji uzyskanych w drodze zdalnego badania najpóźniej

w momencie udostępnienia ich państwom trzecim. W myśl tej zasady nie jest również

możliwe udostępnienie wyników państwom trzecim a odmowy ich ujawnienia państwu

badanemu.27

Z zasad przyjętych przez Zgromadzenie Ogólne ONZ wynika, że z inicjatywą

udostępnienia wyników teledetekcji powinno wystąpić państwo zainteresowane (państwo

trzecie lub państwo badane). W świetle zasady XII i wynikającej z niej zasady

niedyskryminacji można wnioskować, że w sytuacji gdy państwo A zwróci się z prośbą o

udostępnienie wyników, które dotyczą państwa B to państwo badające powinno

zaproponować państwu B dostęp do tych wyników.

W zasadzie XII podkreślono, że usługi w zakresie dostarczania danych i informacji

pochodzących ze zdalnego badania są odpłatne na korzystnych warunkach.

3. Kwestia odpowiedzialności za szkody wynikłe z udostępniania wyników

teledetekcji i rozstrzyganie sporów

Działalność teledetekcyjna prowadzona jest już od ponad pół wieku. W ciągu tych

kilkudziesięciu lat nie stwierdzono żadnego przykładu szkody spowodowanego przez tę

działalność. Trudno jest przewidzieć jaką formę mogłyby te szkody przybrać lecz wydaje

się, że istotnym jest stworzenie jakiegoś mechanizmu rozstrzygania sporów mogących

wyniknąć w toku prowadzenia zdalnego badania.

Mechanizm taki był przewidziany w projekcie zasad, który został opracowany

przez Podkomitet Prawny Komitetu Kosmicznego. Warto tu przedstawić treść tej zasady

według powyższego projektu:

26


Ibidem.

63

„Jakikolwiek spór, który może powstać w związku ze stosowaniem [działalnością

objętą przez te zasady] tych zasad [będzie] [powinien być] rozwiązany drogą

natychmiastowych konsultacji między stronami sporu. Gdy wzajemnie akceptowane

rozwiązanie nie może być znalezione drogą takich konsultacji,[będzie][powinno] ono być

osiągnięte za pomocą innych [ustanowionych][istniejących] procedur dla pokojowych

sposobów rozstrzygania sporów, wzajemnie uzgodnionych przez odnośne strony.”28

Fragmenty tekstu w nawiasach oznaczają, że jest to element jeszcze nie

uzgodniony. W momencie prac nad tym projektem cały tekst powyższej zasady

umieszczony był w nawiasie. Widać, że odwoływała się ona w pierwszej kolejności do

konsultacji a dopiero potem do pozostałych metod rozwiązywania sporów.

Państwa południowoamerykańskie we wspólnej deklaracji podczas prac w

Podkomitecie Prawnym wyraziły stanowisko, że „Każdy zestaw zasad powinien zawierać,

interalia, te dotyczące ustanowienia reżimu odpowiedzialności międzynarodowej w

wypadku rozpowszechnienia danych i informacji przez państwo badające lub jego

organizacje rządowe oraz pozarządowe – na szkodę krajów badanych.”29

W wielu

projektach występowały odpowiednie klauzule dotyczące kwestii rozwiązywania sporów.

Renata Szafarz wskazuje m.in. projekt brazylijski, latynoamerykański czy meksykański.

W ostatecznej wersji zasad dotyczących teledetekcji przyjętych przez

Zgromadzenie Ogólne zasadzie XV nadano następujące brzmienie:

„Jakikolwiek spór wynikający z zastosowania niniejszych zasad będzie załatwiony

drogą procedur ustanowionych dla pokojowego załatwiania sporów.”

Z treści cytowanej zasady jasno wynika, że zrezygnowano z metody konsultacji i

odwołano się do metod pokojowego rozwiązywania sporów. Zgodnie z Kartą Narodów

Zjednoczonych, metod tych zalicza się przede wszystkim rokowania, badania,

pośrednictwo, pojednanie, arbitraż rozstrzygnięcie sądowe lub odwoływanie się do

organizacji międzynarodowych lub układów regionalnych.30

28

Dok. ONZ, A/AC.105/337, s. 18, cyt. za R. Szafarz, Badani e Ziemi…,op. cit., s. 153. 29

Dok. ONZ, A/AC.105/320, s. 36 cyt. za ibidem. 30

art. 33 Karty Narodów Zjednoczonych.

64

Zakończenie

Rozważania w powyższych rozdziałach miały na celu dokonanie analizy charakteru

prawnego teledetekcji satelitarnej i udzielenie odpowiedzenie na pytanie jak prawo

międzynarodowe odnosi się do zjawiska zdalnego badania Ziemi. Koniecznym zatem jest

dokonanie podsumowania wniosków jakie wynikają z przeglądu obecnego stanu

prawnego.

W pierwszej kolejności należy wskazać, że pomimo iż zjawisko teledetekcji istnieje

już od ponad pół wieku wciąż nie doczekało się swojego kompleksowego uregulowania w

drodze konwencji międzynarodowej. Z tego powodu ogromną rolę w kształtowaniu się

stanu prawnego zdalnego badania od samego początku odgrywał i wciąż odgrywa zwyczaj

oraz zasady prawa międzynarodowego. Dwie podstawowe zasady prawa kosmicznego

czyli zasada wolności przestrzeni kosmicznej i zasada niedopuszczalności zawłaszczenia

przestrzeni kosmicznej uformowały się właśnie w drodze zwyczajowej, jeszcze zanim

przystąpiono do pierwszych prac zmierzających do unormowania tej zupełnie nowej

działalności ludzkości.

Swoją podstawę prawną teledetekcja wywodzi z zawartego w 1967 r. Układu o

zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej

łącznie z księżycem i innymi ciałami niebieskimi. Układ ten nie zakazuje badania Ziemi z

kosmosu. Nie czynią tego również żadne inne umowy ani prawo zwyczajowe. Utarło się

przekonanie państw, że mają one legalne prawo do prowadzenia tej działalności.

Potwierdzeniem dopuszczalności teledetekcji satelitarnej było uchwalenie Rezolucji

Zgromadzenia Ogólnego ONZ dotyczącej zasad odnoszących się do zdalnego badania

Ziemi z przestrzeni kosmicznej. Rezolucja ta nie ma mocy powszechnie obowiązującej,

lecz stanowi głos autorytatywnego organu i jest potwierdzeniem społeczności

międzynarodowej dla tego rodzaju działalności oraz zwyczajów, które wykształciły się

przed powstaniem powyższych zasad. Wskazuje się tu przede wszystkim na następującą

normę zwyczajową: „wszczęcie i prowadzenie badania Ziemi z kosmosu dla celów

65

niewojskowych jest dozwolone pod warunkiem zawiadomienia społeczności

międzynarodowej (rejestracja obiektów teledetekcyjnych)”1.

Teledetekcja podlega reglamentacji wspomnianego Układu i w związku z tym

powinna spełniać warunki oraz posiadać cechy w nim przewidziane. Przede wszystkim z

układu tego wynika obowiązek do stworzenia jak najszerszej współpracy

międzynarodowej ze szczególnym uwzględnieniem państw, które nie prowadzą

działalności kosmicznej. Z tego aktu jak również z cytowanej wyżej normy zwyczajowej

wynika obowiązek informowania społeczności międzynarodowej o prowadzonych

badaniach, czego dokonuje się poprzez rejestrację obiektu teledetekcyjnego w rejestrze

prowadzonym przez Sekretarza Generalnego ONZ.

W kwestii ujawniania i rozpowszechniania danych i informacji pochodzących z

omawianego badania, Układ z 1967 r. pozostawia państwom swobodę w określaniu

zakresu ich ujawniania. Jedynym wymogiem jaki wynika z zasady XII wspomnianej

rezolucji jest niedyskryminowanie państw badanych.

Status prawny wyników teledetekcji jest różny, lecz zasady ich udostępniania są

takie same, niezależnie od tego czy rozpowszechnia się dane pierwotne, dane

przetworzone czy zanalizowane informacje. Oczywistym jest jednak fakt, iż z

konieczności ich cena będzie się różniła.

Prace nad konwencją regulującą zdalne badanie, które prowadzone były w

Podkomitecie Prawnym COPUOS zakończyły się na wspomnianej wyżej rezolucji. Nie

jest wiadomym czy i kiedy konwencja traktująca o teledetekcji powstanie. Dlatego rozwój

tej działalności będzie odbywał się bez szczególnej regulacji prawnej, zarówno w oparciu

o normy prawa zwyczajowego, które zdążyły się wykształcić, jak i te, które dopiero się

formują.

1 Cyt. za R. Szafarz,Badanie Ziemi z kosmosu w świetle prawa międzynarodowego, Warszawa: Zakład

Narodowy Imienia Ossolińskich, wydawnictwo PAN, 1987, s. 162.

66

Bibliografia

Źródła i dokumenty

1. Układ o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i

pod wodą z 5 sierpnia 1963 r. (Dz. U. z 1963 r. Nr 52, poz. 288).

2. Układ o zasadach działalności Państw w zakresie badań i użytkowania

przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi z 27

stycznia 1967 r. (Dz. U. z 1968 r. Nr 14, poz. 82).

3. Umowa o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów

wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 22 kwietnia 1968 r. (Dz. U. z 1969 r.

Nr 15, poz. 110).

4. Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody wyrządzone

przez obiekty kosmiczne z 29 marca 1972 r. (Dz. U. z 1973 r. Nr 27, poz. 154).

5. Konwencja o rejestracji obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 14

stycznia 1975 r. (Dz. U. z 1975 r. Nr 5, poz. 22).

6. Układ normujący działalność państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich z

18 grudnia 1979 r.

7. Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 10 grudnia 1982 r. (Dz.

U. z 2002 r. Nr 59, poz. 543).

8. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 1962 (XVIII) o deklaracji w sprawie

zasad prawnych działalności państw w zakresie badań i użytkowania

przestrzeni kosmicznej z 13 grudnia 1963 r.

9. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 37/92 o zasadach regulujących

wykorzystywanie przez Państwa sztucznych satelitów Ziemi do

międzynarodowych bezpośrednich przekazów telewizyjnych z 10 grudnia 1982

r.

10. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 41/65 odnośnie zasad odnoszących się

do prowadzenia zdalnego badania Ziemi z kosmosu z 3 grudnia 1986 r.

11. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 47/68 odnośnie zasad istotnych dla

używania atomowych źródeł energii w przestrzeni kosmicznej z 14 grudnia

1992 r.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyc

67

12. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 51/122 deklaracja o współpracy

międzynarodowej w dziedzinie badań i wykorzystywania przestrzeni

kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich Państw, w szczególności potrzeb

krajów rozwijających się z 13 grudnia 1996 r.

Literatura

1. Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa, 2008.

2. Brooks E. Technological and Legal Aspects of Environmental Monitoring, Journal

of Space Law, 1/1973.

3. Durys P., Jasiński F. (oprac.) Wybór aktów prawnych do nauki międzynarodowego

prawa lotniczego i kosmicznego, Warszawa: LIBER, 1999 r.

4. Galicki Z, „Rozwój zasad odpowiedzialności międzynarodowej za działania

kosmiczne”,, [w:] Działalność kosmiczna w świetle prawa międzynarodowego, A.

Wasilkowski (red.), Warszawa, Wrocław, Kraków, 1991.

5. Galicki Z., „Status prawny kosmosu”, [w:] Działalność kosmiczna w świetle prawa

międzynarodowego, A. Wasilkowski (red.), Warszawa, Wrocław, Kraków, 1991.

6. Góralczyk W., Prawo Międzynarodowe Publiczne w zarysie, Warszawa, 1977.

7. Górbiel A., Międzynarodowe Prawo Kosmiczne, Warszawa, 1985.

8. Górbiel A., Status prawny kosmosu, Łódź, 1977.

9. Jakhu R. “Legal issues relating to the global public interest in outer space”,Journal

of Space Law, 1/2006.

10. Kułaga Ł., „Przestrzeń kosmiczna – jako wspólne dziedzictwo ludzkości.

Kontrowersje wokół Porozumienia regulującego działalność państw na Księżycu i

innych ciałach niebieskich”,[w:] Z. Galicki, T. Kamiński, K. Myszona-Kostrzewa

(red.), Wykorzystanie przestrzeni kosmicznej Świat-Europa-Polska, Warszawa,

2010.

11. Szafarz R. Badanie ziemi z kosmosu w świetle prawa międzynarodowego,

Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź, 1987.

12. Szafarz R., „Satelitarna teledetekcja Ziemi”,[w:] Działalność kosmiczna w świetle

prawa międzynarodowego, A. Wasilkowski (red.), Warszawa, Wrocław, Kraków,

1991.

13. Szpak A., „Prawo kosmiczne w pigułce”,Edukacja Prawnicza, 1/2011.

68

14. Żylicz M., „O początkach międzynarodowego prawa kosmicznego”, [w:] Z.

Galicki, T. Kamiński, K. Myszona-Kostrzewa (red.), Wykorzystanie przestrzeni

kosmicznej Świat-Europa-Polska, Warszawa, 2010.

Strony internetowe

1. http://geoforum.pl [dostęp: 27.05.2012 r.]

2. http://oen.dydaktyka.agh.edu.pl [dostęp: 27.05.2012 r.]

3. http://www.kosmonauta.net [dostęp: 27.05.2012 r.]

4. http://www.kosmos.gov.pl [dostęp: 27.05.2012 r.]

5. http://www.oosa.unvienna.org [dostęp: 27.05.2012 r.]

6. http://www.spacelaw.olemiss.edu [dostęp: 27.05.2012 r.]

7. http://www.wikipedia.org/ [dostęp: 27.05.2012 r.]

http://geoforum.pl/

http://oen.dydaktyka.agh.edu.pl/

http://www.kosmonauta.net/

http://www.kosmos.gov.pl/

http://www.oosa.unvienna.org/

http://www.spacelaw.olemiss.edu/

http://www.wikipedia.org/

69

Spis rysunków

Rysunek 1 - Fotomapa satelitarna Polski opracowana na podstawie zdjęć z satelity Landsat. ........ 37

Documents

KIERUNEK: PRAWO · Warunki i zasady prowadzenia satelitarnej teledetekcji Ziemi. ... bo zorientowaną na zbieranie informacji z ogromnych ... jest to zespół wszystkich czynników,