KIẾMTIỀNHAYPHỤNGSỰXÃHỘI?

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

BộsáchmàbạnđọcđangcầmtrêntaylàkếtquảcủadựánnghiêncứumangtênĐitìmĐạoKinhdoanhcủaViệtNamvàThếgiớidoTổhợpGiáodụcPACEthựchiệntrongsuốt14thángvừaqua.

ChúngtôiđặttênchobộsáchnàylàĐạoKinhdoanhViệtNamvàThếgiớivớimongmuốnđượcchiasẻcùngbạnđọc,đặcbiệtlàbạnđọcdoanhnhânvàbạnđọcquantâmđếnkinhdoanh,nhữngkiếngiảivềhàngloạtcáccâuhỏinhư:“Kinhdoanh làgì?”,“Doanhnhân làai?”,“Đâu là ‘đạo’củanghề kinh doanh?” và “Tại sao kinh doanh làmột nghề cao quý và xứngđángđượcxãhộitônvinh?”...

ĐộingũchuyêngiacủaPACEcùngcáccộngsựđãnghiêncứucuộcđờivàsựnghiệpcủa25doanhnhânhuyềnthoại,đếntừ25tậpđoànkinhdoanhdẫnđầutrongnhữngbảngxếphạngdoanhnghiệptrêntoànthếgiới,nhằmtìmkiếm“cáiđạo”,cáitriếtlýcốtlõitrongkinhdoanhcủahọ.Mụcđíchlàđể lý giải xemvì sao họ là những người kiếm tiền nhanh nhất, kiếm tiềnnhiềunhấtvàkiếmtiềnbềnvữngnhấtthếgiới,đồngthờihọlạiđượcxãhộiđặcbiệtkínhtrọng?

Phân tích từng chặng đường, từng mốc sự nghiệp, từng bước thăngtrầm... củanhữnghuyền thoạidoanhnhânnày, chúng tôiđãđúckếtđượcnhữngnétchungnhất,nóichínhxáchơn,lànhữngyếutốkhiếnhọtrởnênvĩđại, trở thànhnhữngdoanhnhânhuyền thoại.Đó làsựkhaokhát, làniềmđammêmộtcáchmãnhliệtđểsángtạo,đểđemđếnthậtnhiềugiátrịmớichocuộcsốngvàchoxãhội.Họđãthựchiệnđượcđiềuđóbằngviệccốnghiếncảcuộcđờimìnhlẫnviệctruyềnđạt,dẫnđườngchohậuthế.

Trong lờiđầunàycủabộsách,chúng tôicũngmuốnkể lạivớiquývịmộtvàicâuchuyệnvàmộtvàisosánhmàPACEluôntựhàokhitìmthấynótronghànhtrìnhKhátvọngDoanhtrícủamình trongsuốtnhữngnămvừaqua:

Bàchủmộttiệmtạphóasuốtngàykhôngvuivìbuônbánếẩm.Nhưngsaunhữngngày thángnhìn vào “mắt” khách hàng, bà chợt nghĩ: “Sao tôikhông là người giải quyết vấn đề nhu yếu phẩm cho cả xóm?”. Và mọichuyện thayđổi.Từđó,nhiềugiađìnhchưakhágiả trongkhuphốcó thểmuamột,haigóimìtôm(màkhôngcầnphảimuacảthùngmì),mộttépbộtngọt (màkhôngcầnphảimuacảgóibộtngọt).Bà có thểmởcửa lúcmờsánghaynửađêm,khichẳngcònnơinàobánhàngnữađểđápứngnhucầu“hếtchanhđộtxuất”hoặc“nhàkhôngcònnướcmắm”.Hayhơnnữa,mọingườichỉ“xẹt”mộthaibướcchânlàcóngaynhữngvậtphẩmcầnthiếtnhất

cho gia đình. Lại thêm chuyện giá cả của bà so với chợ và siêu thị cũngchẳngchênhlệchlàbao.Aicũngđoánrakếtquả:cửatiệmsuốtngàyngườirakẻvào,bàthìbánhàngluôntayvàcườinóiluônmiệng.Khôngchỉtiềnlãithuđượctăngcao,màbàcòncó“lợinhuận”lớnnhấtlàsựquýmếncủamọingườidànhchomộtngườibiếtkinhdoanhnhưbà.

Câuchuyệnthứhaivềmộtcơsởsảnxuấttủsắt.Ngườitathườngmuatủcủacơsởnàyvềđểđựnghồsơ.Mộtcơsởbéxíurấtđỗibìnhthườngthìliệucómangtrongngười“sứmệnhxãhội”?Trongmộtthờigiandài,cơsởhoạtđộngcầmchừng,chođếnmộtngàyôngchủcủanóthayđổicáchnghĩ:tôikhông“bántủsắt”nữa,màsẽ“bángiảipháplưutrữhồsơvănphòng”.Từđó,ôngvàđồngsựtiếnhànhnghiêncứuđểtạoranhữngcáitủsaochocóthểchốngđượcmối,mọt,chốngthấm,ngăn tủnày thìcókhóakiêncốđểđựnghồsơquan trọng,ngăn tủkhác thìkhôngcầnkhóađểdễkéorakéovào...Ôngcũngchịukhóđiđếncácvănphòngđểnghiêncứumàusơn,thayđổikíchcỡ,kiểudáng...Thếlàsảnphẩmcủaôngcònthêmtínhnănglàmđẹpchocảvănphòngcủacáccôngty.Chỉsaumộtthờigianngắn,cơsởcủaôngđãlộtxácvàpháttriểnrấtnhanh.

Nhưvậy,doanhnghiệplớnhaynhỏtùythuộcvàovấnđềxãhộimàhọgiảiquyếtđược.BàchủtạphóacủakhuphốnọcùngSamWalton(ôngchủtậpđoànbánlẻlớnnhấtthếgiớiWal-Mart)đềugiảiquyếtvấnđềmuasắmcủaxãhộithôngquaviệcmởcửahàngbánlẻ.Họchỉkhácnhauvềphạmvi:xãhộicủabàchủtiệmtạphóa làmộtkhuphố,cònxãhộicủaSammangtầmcỡthếgiới.

Điều xã hội quan tâm không phải là doanh nghiệp đó kiếm được baonhiêumàlàhọđãmanglạigìchocộngđồng.Chẳnghạn, trongkhi tỉphúNhật,Toyoda(“chađẻ”củaToyota),vớitinhthầnáiquốcđượcngườiNhậtxem như anh hùng dân tộc thì tỉ phú Nga, Khodorkovsky (ông chủ củaYukos),ông ta làai trongmắtdânNga thìchỉngườiNgamới thấurõ.Sựkhácnhaunàycólẽdocáchthứckiếmtiềncủahọ.

Nghề kinh doanh, xưa nay vẫn thường bị hiểu chỉ như là nghề “kiếmtiền”.Nhưngthựcchất,khônghềcónghềkiếmtiền,bởinghềnàothìcũngkiếmtiềncả.Chẳnghạn,luậtsưkiếmtiềnbằngviệchànhnghềluật,bácsĩkiếm tiền bằng cách chữa bệnh cứu người... Và doanh nhân, người hànhnghềkinhdoanh,cũngkiếmtiềnbằngcáchlãnhđạomộtdoanhnghiệpvàthôngquadoanhnghiệpđóđểgiảiquyếtvấnđềhayđápứngnhucầunàođócủa xã hội.Nhưng điều khác biệt của nghề kinh doanh là trong quá trìnhhànhnghềcủamìnhdoanhnhânkhônghànhđộngmộtcáchđơnlẻmàbiếtkiếntạoracácchuỗigiátrị.Cụthểhơn,họnắmlấymộtdoanhnghiệpvàtậphợpbênmìnhnhiềuthànhviênđểcùngcộnghưởnglạinhằmhìnhthànhmộtsứcmạnhtổnglực,từđótạoranhiềugiátrịhơnchoxãhội.Đócũngchínhlàlýdomànghềkinhdoanhthườngkiếmđượcnhiềutiềnhơnsovớinhững

nghềkhácvàvẫnđượccộngđồngxãhộiủnghộ.Nghiên cứu 25 huyền thoại doanh nhân thế giới cho thấy, dù có quá

nhiều sự khác biệt nhưng họ đều có chungmột tư tưởng chủ đạo: “Kinhdoanh làphụngsựxãhội”.Haynóimộtcáchđầyđủhơn,“Kinhdoanh làkiếmtiềnbằngcáchphụngsựxãhội,bằngcáchdùngsảnphẩmhaydịchvụnhưlàphươngtiệnđểgiảiquyếtnhữngvấnđềcủaxãhộivàlàmchocuộcsốngtrởnêntốtđẹphơn”.

Cái“đạo”kinhdoanhnàyđãđượchọquántriệtngaytừbuổiđầukhởinghiệpđầygiankhóchotớilúcthànhcông.Vàsựthậtnàycũngchínhlàlýdogiúphọkiếmtiềnnhanhnhất,nhiềunhất,bềnnhất,cònbảnthânhọthìđượcxãhộitônvinh,nểtrọng,vàrồihọđivàolịchsửkinhdoanhthếgiớinhưnhữnghuyềnthoại,doanhnghiệpcủahọcũngvĩđạivàtrườngtồn.Nhưvậy,vớimộttâmthếluônhướngvềcộngđồng,luônkhátkhaolàmchoxãhộiquanhmình(cóthểnhỏgọntrongmộtngôilànghoặcrộnglớnbằngcảmộthệmặttrời)tốtđẹphơn,chínhhọ,nhữngdoanhnhân(dùlớnhaynhỏ,dù“Tây”hay “Ta”,dù “cổ”hay “kim”) luônđượcxãhội tônvinhkhôngphảivìsốcủacảikhổnglồhọkiếmđược,màvìnhữngđónggópvôgiácủahọvàosựđổithaycủathếgiớinày.

Songsongvớinhữngdoanhnhânlẫylừngcủathếgiới,điềukhácbiệtởbộsáchnàylàchúngtôiđãkhởisựhànhtrìnhtìmkiếmnhững“huyềnthoạidoanhnhânViệtNam”để,nhưmộtcốgắng,“địnhvị”xemôngchatangàyxưađãkhởisựkinhdoanhnhưthếnào.Vàthậtbấtngờ,tronglịchsửViệtNamđãtừngcónhữngLươngVănCan,BạchTháiBưởi,NguyễnSơnHà,TrịnhVănBô...vớinhữngtưtưởngkinhdoanhcóthểgâyngạcnhiênchođếntậnbâygiờ.Nhìn“Tây”sẽthấy“Đông”,soi“cổ”màngẫmtới“kim”,đólàđiềumàchúngtôi,nhữngngườithựchiệnbộsách,mongmuốnđượcchiasẻ.Bộsáchnàycũnglàmộtcâuchuyện,mộtphácthảochobứctranhtoàncảnhsinhđộngvàđầymàusắcvềdoanhnhânthếgiới-nhữngdoanhnhân làmthayđổi thếgiới,vàvềmột thếhệdoanhnhân tiềnbốicủaViệtNamcáchđâygầnmột trămnămlịchsử-một thếhệdoanhnhânmàđếnngàynaychúngtavẫncóthểtựhào.Từđó,nhữngnỗlựcnàysẽgópphầnhìnhthànhvănhóadoanhnhânViệt,mộtbộphậnquantrọngtrongvănhóaViệtNam.

Chúngtôixinđượcgửilờitriântrântrọngnhấtđếnnhữngđồngnghiệpđãhỗtrợtinhthầnchochúngtôi,đếncáccánhânvàđơnvịđãsẵnlònghỗtrợ thôngtin, tư liệu trongquátrìnhnghiêncứu.Đặcbiệt,chúngtôimuốngửilờicámơnchânthànhđếncáctậpđoànhàngđầuthếgiớidocácdoanhnhânhuyền thoại sáng lập,cámơngia tộchọLương,gia tộchọBạch,... -hậuduệcủacụLươngVănCan,cụBạchTháiBưởi...đãnhiệttâmgiúpđỡchúngtôitrongsuốtquátrình“đitìmĐạoKinhdoanhcủaViệtNamvàThếgiới”.

Việc triểnkhaidựánnày từkhâunghiên cứuđến thểhiện thành sáchtrongmộtthờigiankhôngdài,cùngnhữngkhókhăntrongquátrìnhđitìmtưliệulịchsửvềcácnhânvật,chắchẳnbộsáchsẽkhótránhkhỏinhữngsaisótnhấtđịnh.Dovậy,chúngtôirấtmongnhậnđượcsựthôngcảmcũngnhưnhữnggópýchiasẻcủabạnđọcgầnxavềbộsáchđểlầntáibảntiếptheođượchoànthiệnhơn.

Chúngtôi,PACEvàNhàxuấtbảnTrẻ,xintrântrọnggiớithiệucùngbạnđọcbộsáchđầytâmhuyếtnày.Vàchúngtôicũngtinrằng,quabộsáchnày,bạnđọcsẽcóthêmkiếngiảivề“đạokinhdoanh”,đểtừđó,tựmìnhđưaramột định nghĩa cho nghề kinh doanh và tự mình khẳng định rằng, kinhdoanhlàkiếmtiềnhayphụngsựxãhội!

ThaymặtNhóm tácgiả củabộ sáchGiảnTưTrung -NgườiSáng lậpPACESàiGòn,XuânĐinhHợi,2007

LỜINÓIĐẦU

Có lẽ,BạchTháiBưởichưaphải lànhà tư sảngiàunhất trong lịch sửViệtNam.Nhưngông lại chính là nhàbuônnổi danhnhất vàđượcnhiềungườikínhtrọng,ngưỡngmộlẫncôngkíchnhất.

Ngườitachẳngtruyềntụngnhiềuvềgiasảncủaông,sửsáchcũngchỉghichépkhá tảnmạnvềnhữngcôngty,nhàxưởngvàcôngviệccủaông.Nhưngchođếnmãitậnngàynay,ngườitavẫntônvinhBạchTháiBưởivìôngchính làngườiđầu tiênkhẳngđịnhvị thếcủadoanhnhânViệt,ngườilàmkinhdoanhvớikhátvọngtolớnlàcảitạoxãhội,màcụthểlàướcvọngcóthểxâydựngmộtHàNộilunglinhhoalệnhưParis…

KhẳngđịnhdoanhtàinướcViệttừbàntaytrắng,trongmộtthờikỳđentốicủađấtnước.Quảthật,đólàviệcđángtônvinh.

ĐólàmộtthờikỳViệtNamsốngtrongchếđộthuộcđịaPháp.Đócũnglàmộtthờikỳđặcbiệt,khicánhcửamởra,ngườiViệtlầnđầutiênđónnhậnnhữngtri thứcmới,kinhnghiệmlàmănmớicủathếgiới.Mộtbộphậntríthứcđãýthứcđượcnhiệmvụtiênphongcủahọlàphấtlênngọncờkhaitrí,kêugọiđồngbàođổimớiđểnỗlựcđưadântộcpháttriểnsánhngangvớicáccườngquốcphươngTây.

Đólàthờikỳmànghềbuônlầnđầutiêntronglịchsửđượcxemtrọng,đượccổsúynhiệt liệt.Mộtphong trào thựcnghiệprầmrộcảnước.Chínhtrongbuổiđầuphát triểnngànhkinhdoanhtạiViệtNamđãxuấthiệnmộtlớpdoanhnhânmớiưu tú–nhữngdoanhnhânkinhdoanh thànhđạtnhờgiảiquyếttốtnhữngnhucầuxãhộivàcómộttinhthầnvìcộngđồngrấtcao.

Khinóitớilớpdoanhnhânưutúnày,cáitênBạchTháiBưởiluônđượcngười đương thời và cả hậu thế nhắc đến với niềmkính trọng lẫn tự hào.

BạchTháiBưởi làai?Xungquanhnhânvậtnàycó rấtnhiềuhuyền thoại.KhóaicóthểhìnhdungmộtngườiViệtNamtaytrắngcóthểlàmnênmộtsựnghiệplẫylừngdướithờithuộcđịa.

TừmộtcôngchứclàmtrongmộthãngthầucôngchánhcủaPháp,mộtngàynọBạchTháiBưởiđãquyếtchímạohiểmlàmgiàu.Chàngtraiấyđãtừngxuấtdươngđểhọc tậpkinhnghiệm,để tiếp cậnvới tri thức thếgiớinhằmcómộtnềntảngvữngchắctrongkinhdoanh.

Chính từ khát vọng làmgiàu và những kinh nghiệm từ sách vở,BạchTháiBưởi đã thành công trên thương trường.Chỉ saumột thời gian ngắnBạchTháicôngtyđãvươnrarấtnhiềulĩnhvực,từnghềbuôngỗ,thầuthuếchợđếnkinhdoanhthuyềnbètrênsôngnước,khaimỏ…

Dướithờithuộcđịa,cácnhàbuôncủatabướcrathươngtrườngcũnglàbướcvàomột cuộc cạnh tranhvới tư bản các nướcnhư tư bảnHoakiều,Phápkiều…BạchTháiBưởiđãthànhcôngkhôngchỉnhờsựnhạybéntrongkinh doanhmà chính là từ quan niệm của ông về việc kinh thương: kinhdoanhlàcáchđểgiảiquyếtnhữngnhucầutrongxãhội,đểkhẳngđịnhhìnhảnhcủangườiViệttrênthươngtrường.

NhàvănLêMinhQuốc,tácgiảcủatậpsáchnàykểvớichúngtôi:“Mộttrong những khó khăn cần phải vượt qua là đánh giá như thế nào về conngườiBạchTháiBưởi?Thựcchấtônglàngườinhưthếnào?Cótưliệuchorằng,trongđờithườngônglàngườikeokiệt,bủnxỉn,làmgiàubằngnhiềuthủđoạn;ngượclạicótàiliệughinhậnôngnhưmộtnhàcáchmạng.Cảhaitháiđộđánhgiánhư thếđềucógìđóchưaxácđáng.Khôngbiếtdựavàonguồntưliệunào,cókhánhiềubàiviếtđềcậpđếnchitiết“cólầnlêntiếngbênhvựcchoquyềnlợicủangườidânbị trị, trongHộinghịkinhtế lý tài,ôngbịToànquyềnRobinđedọa:“NơinàocóRobinthìkhôngcóBạchTháiBưởi”,ôngđáplại:“NướcnàycònBạchTháiBưởithìkhôngcònRobin”.Do không tìm được, không tìm thấy trong tư liệu gốc đề cập đến chuyện“giậtgân”nàynêntôidứtkhoátkhôngsửdụng.HơnnữaBạchTháiBưởiquacáctưliệuđãthuthậpvàchọnlọcthìtôingờrằng,khôngbaogiờôngbuộtmiệngnóinhữngcâu“dạidột”nhưvậy.Đókhôngphảilàtínhcáchcủamộtngườilãoluyện,bảnlĩnh,nhiềukinhnghiệmtrênthươngtrường...nhưBạchTháiBưởi”.

Bạnđọcđangcầmtrêntaytậpsáchviếtvềhànhtrìnhđặcbiệtcủamộtconngườikinhdoanhvìxãhội,mộthànhtrìnhđầyắpgiannan,vấtvả.Ôngđãđểlạimộtkinhnghiệmsốngcòntrongkinhdoanh,mộtbàihọcquýbáuchođờisaulàcáchxáclậpmụctiêulàmgiàu.Nếuchỉbobothuvénđểgiàunứt nố đổ vách, thu vén cho riêng cá nhânmình như biết bao nhà tư sảnkhác,thìngàynaykhôngmấyaibuồnnhắcđếntêntuổicủaôngnữa,bởicáigiàuấynghĩchocùngcũngchỉlà“giàunhưThạchSùng”màthôi.

Hơnmộttrămnămtrôiqua,ngồingẫmlạiđểthấyngườixưađãthậtsự

giong buồm ra biển lớnmột cách tự tin, đàng hoàng và còn nguyên vẹnnhững bài học về thuật xử thế, phép kinh thương cũng nhưmột tấm lòngtoànvẹnvớiđồngbào.

Chương1.ĐITRÊNĐÔICHÂNCỦACHÍNHMÌNH

Bỏlạisaulưngcuộcsốngăntrắngmặctrơncủamộtnhânviêncaocấptrong chính quyền bảo hộ,BạchTháiBưởi ung dungbước vào cuộc kinhdoanhvớitấtcảsựđammêcôngviệccủamộtngườitrẻ,vớitấtcảkhátvọngcống hiến cho xã hội và với tất cả niềm tin vào tương lai của nền doanhthươngViệtNam.

THỜILOẠNHàNội, năm1897.TrênphốTràngTiền,nắngbanmaimơn trớn trên

những vòm cây xanh. Nắng tốt tươi mà trong lòng chàng buồn vời vợi.Chàngcócảmtưởngnghecảtiếngthởdàinãoruộtcủabọnphukéoxetayđangxoảibướcchậmrãitrênphố.ÂmvangcủachuyếnđiPhápdựHộichợBordeaux vẫn còn nguyên vẹn trong ký ức. Trước ngày đi, tại cảng HảiPhòngtrongnhữngngàychờđáptàusangPháp,chàngđãtìmđọckhánhiềusáchviếtvềnơimìnhsẽđặtchânđến.Cólúcchàngngậmngùikhibiếttrướcđây, tháng6năm1863,pháiđoànPhanThanhGiảnđượcvuaTựĐứccửsangPhápchuộclạibatỉnhBiênHòa,GiaĐịnh,ĐịnhTườngthìcáccụđãchoángngợptrướcvănminhnướcPháp.Choángngợpư?Cóphảiđólàtâmlýtự timặccảmcủamộtdântộcnhượctiểu?Chàngkhôngthểhiểunổiở“kinh đô ánh sáng” có gìmà ôngTiến sĩ đầu tiên của đấtNamKỳ PhanThanhGiảnphảigiậtmìnhkêulên:

TrămnghềkhéoléobằngtrờiđấtDuyviệcsốngchếtđểquyềnchotạohóaGhêgớmchưa?Chỉviệcsinh-tửlàngườiPhápchưa can thiệp được thôi, chứmọi việc còn lại họ đều nắm trong tay.

Chàngngậmngùibởithươngchotiềnnhânthuởấy,thươngchonềnkỹnghệnướcnhàđốivớingườingoạiquốckhácnàomộttrờimộtvực.Suynghĩnhưthếnênchàngcàngnáonứcmongđếnngàykhởihành.Mongđượcmắtnhìnthấy,taysờvàonhữnghiệnvậttiêubiểuchonềnvănminhcủanướcPháp.

ChàngthanhniênnàytênBạchTháiBưởi.Mộtcáitênbìnhdịnhưbaongười Việt Nam nô lệ thuở ấy, nhưng về sau trên thương trường, chínhngườiPhápvànhữngđốithủcạnhtranhvớiôngphảinghiêngnónnểphục.

ÔngBạchTháiBưởisinhnăm1874tạilàngAnPhú,huyệnThanhTrì,tỉnhHàĐông(naythuộcngoạithànhHàNội).ĐâylàcáinămbiđáttronglịchsửtriềuNguyễn.ThựcdânPhápđánhchiếmHàNộilầnthứnhất;khônggiữ được thành, bị trọng thương, danh tướng Nguyễn Tri Phương quyếtkhông để kẻ thù cứu chữa, nhịn ăn mà chết. Các đại quan Nguyễn VănTường,LêTuấnđãkývới thiếu tướnghảiquânPhápDuprémộtHòaướcgồm22điềukhoản.Hiệpướcnàytươngtựphátsúngkhaitửchủquyềncủavua nướcNamđối với sáu tỉnhNamKỳ.Tiếng oe oe chào đời củaBạch

TháiBưởicũnglàtiếngkhóccủamộtcondânmấtnước.CótàiliệuchorằngôngvốnhọĐỗ,nhànghèo,mẹbuôngánhbánbưng,

chamấtsớm.Lúcấy,ngườihọBạchgiàunứtđốđổváchnhưngkhôngcócontrai,thấyôngngoanngoãn,chịuthươngchịukhónênnhậnlàmconnuôivàđổisanghọBạch.Lạicũngcótàiliệunóirằng,hồiôngmớichậpchữngvàonghềkinhdoanhđườngthủy,cóhùnvốnvớibàphánTháinênmớiđặttênlàThái-Bưởi.CònhọBạchlàtrắng,khônglấyhọcủariêngai.

Thậtra,dùBạchTháiBưởimanghọgìđinữa,thìđiềuấycũngkhôngquantrọng.Bởiýnghĩacủađờingườilàởchỗtalàmđượcgìchoxãhội,manglạilợiíchgìchocộngđồngchứkhôngphảitamanghọgì,têngì.

Thuởmới bước chân vào đời, với vốn liếng tiếng Pháp đã được học,BạchTháiBưởixinlàmthưkýchohãngbuôncủangườiPhápởphốTràngTiền.Lại có tài liệu cho rằng ông làmký lục cho công sứBonnet, do đóngườiđương thờigọi làKýBưởi,chi tiếtnàycó lẽhợp lýhơn.Làmviệcđượcmộtnăm,năm1894,ôngchuyểnsang làm thưkýởmộtxưởngmáythuộchãng thầucôngchánh.Vớiđộ tuổi20đầyhămhở,nhiệt tìnhmuốnhọchỏinhữngđiềumới lạ, ôngđã chú tâm tìmhiểuvề sựvậnhànhmáymóc,cách tổchứcnhâncôngvàquản lýsảnxuất theomôhìnhcủangườiPháp.

NỖILÒNGMộtdịpmayđếnvớiônglànăm1895,HộichợBordeauxđượctổchức

tạiPháp.ĐâycũnglànămtạiHàNội,ngườiPhápbắtđầuxâydựngnhàmáyđiện,nhàmáynướcvànướcđá– tấtnhiênchỉngườiPhápđượcsửdụng,còn dân bản xứ thì chưa thể.Bấy giờ, Thống sứBắcKỳmuốn chọnmộtngườiViệtthôngminh,lanhlợi,giỏitiếngPhápđểgiớithiệusảnphẩmcủagianhàngxứBắcKỳ.BạchTháiBưởiđượcchọn,quađềcửcủacôngsứBonnet.

SangPháp,chàngtraiViệtmới21tuổiđãthậtsựkinhngạctrướcsựvănminh,tiếnbộcủahọ.BấygiờpháiđoànđisứcủaquanPhụchínhNguyễnTrọngHợpmớivừamớiquayvềnước.Sauchuyếnđinày,vịchánhsứluônđauđáuvềvậnnướccólàmtậpThơđisứTây.Ởlứatuổiđãngoài60,cụnhìnthấynướcPhápvớihìnhảnh:“Bốnphíaxecộchạytrêncácđườngphố,tungbụithànhmộtlànsươnghồng.Hàngđoàndulịchđilạibấttậnkhôngngừng.Sựbấttậnlàmchobầukhôngkhínónglênvàcầncómáylàmlạnh.Maymắnthaylạicóhàngngànvòinướcphunmạnhlàmchokhíquyểnmátdần.Chiều tàmà tiếngxecộcònvang lên.Độtnhiênngười tangạcnhiênnhìnthấytừkhôngtrungcácngôisaorơixuống.Vàhàngngànngọnlửavừabừngsáng,ngănchậnhậuquảcủabóngtối.Cácnhàcaosáu,bảytầngnốiliềnnhaukhôngdứt.Dướimặtđấtcũngcònngănthànhbuồng,đểchodâncưhọpthànhđámđôngtrúngụ.Vàđểcốtgiấucáckhotàngmàcôngnghiệpvàthươngmạisảnxuấtratrênquymôlớn...”.

Conhơnchalànhàcóphúc.Vậyvớilứatuổimớingoài20,BạchTháiBưởiđãnhìnthấygì?

Tất nhiên, cũng nhìn thấy cảnh vật kỳ diệu như thế, nhưng không chỉnhìnthấymàBạchTháiBưởicònsuynghĩlàmthếnàođểxứsởmìnhnaymai cũng tiến bộ như Paris hoa lệ. Nhiều đêm ngồi trước gian hàng giớithiệusảnphẩmcủaxứsởmình,ông thoángbùingùi.Chodùngườingoạiquốchếtlờicangợisảnphẩmcủanướcnhà,nhưngthậtranhữnghàngmỹnghệấychỉlàkếtquảcủasựkhéoléo,củabàntaytàihoavàsựnhẫnnạicủangười thợ thủcông.Muốncómộtsảnphẩmphảimấtquánhiều thờigian,làmsaocóthểsảnxuấtđượcsốlượngnhiềutrongthờigianngắnnhất?Nếukhông,thìlàmsaocóthểthuđượclợinhuậncao?Nóitắtmộtlời,chúngtachưacóđượcmộtdâychuyềncôngnghệđặngsảnxuấthàngloạt.Đãthế,dochế tạo ra những sản phẩmmà sự thành công phụ thuộc nhiều vào kinhnghiệmnên không ít người thợ giỏi đã giấu nghề, khôngmuốn truyền lạihoặchướngdẫnchongườingoàigiađình, thậmchícongái“nữnhingoạitộc”cũngkhôngđượcphépbiết...

ĐiềunàyđãkhiếnchoBạchTháiBưởisuynghĩrấtnhiều.Nhữngngàynày,trongtríóccủaBạchTháiBưởilạinhớđếnnhữngcâu

thơcủacụPhanThanhGiản.Cólẽmìnhcũngđangmangtâmtrạng,cũngcónỗilòngnhưquanThượngthưbộLạitriềuNguyễnkhisangPhápchăng?

TừngàyđisứđếnTâykinhThấyviệcÂuchâuphảigiậtmìnhKêurủđồngbangmauthứcdậyHếtlờinănnỉchẳngaitin

Màchẳngaitinthìcũngcóthểlắm.Mộtkhiconếchngồiđáygiếngthìlàmsaocóthểthấyđượctrờixanhlồnglộng?Mìnhphảilàmthếnàođây?

TrongnhữngngàyởPháp,khôngnhưnhữngngườikhácdànhthờigianduhíđâyđó,ôngnỗlựctìmhiểu,họchỏicungcáchbuônbán,cáchtổchứcvàquảnlýsảnxuất,nghệthuậtkhuếchtrươngthươngnghiệp...Nhiềungườingạcnhiênkhithấyôngđiđâu,đếnchỗnàothìcũnghíhoáyghichép.Thậmchí,trongsổtaycủaôngcònvẽlạicảquytrìnhvậnhànhcủamáychạybằnghơi nước; vẽ lại hình dáng những chiếc thuyền đang nằm trên dòng sôngSeinexanhbiếc...

“TÔIĐÃNHÌNTHẤYCONĐƯỜNG!”Ngàythángquamau.Trênchuyếntàutrởvềnước,BạchTháiBưởiđã

manhnhamộtquyếtđịnhtáobạo.Quyếtđịnhnàymãigầnhainămsauôngmớicólựachọndứtkhoát.Muốnvậy,trongnhữngngàytrởvềnơilàmviệc,ôngđãtranhthủhọchỏicôngviệcnhiềuhơnnữa.Mộtkhiđãcósựchọnlựadứtkhoátthìngườitatrởnênmạnhdạnhơn.BạchTháiBưởicũngcótâmthếấy.

VàBạchTháiBưởiđãgõcửaphòngcủaôngJean–chủhãngthầucôngchánhđểxinnghỉviệc.QuyếtđịnhcủaBạchTháiBưởikhiếnchotaychủhãngkinhngạc.Ykhôngthểngờ,tạisaolạicómộtngườiAnNamdámnghỉ

việc khi hàng tháng được nhận đồng lương khiến nhiều người đang thèmthuồng.À!Nómuốn“làmreo”đểđòi thêmtiền lươngthôi!Taocònlạgìbọnkhốrácháoômcủacáixứsởchếttiệtnàychứ!Nghĩthế,Jeanđổitháiđộ.Ôntồnhơn.

-Nghỉviệcư?Thếmàykhôngsợchếtđóià?Đờimàycòndài,đừngvìmộtphútbốcđồngmàlàmhỏngviệc.

Khôngđợiôngtrảlời,Jeanđứngdậy:-Tùymày.Bọnphuxemửaratừngbátmáu,chỉkiếmnổimỗingàychỉ

vàixu.Ấylàchưakểroigânbòcủabọncaiquấtxuốngnhưmưa!Thờibuổinàymuốnsốngcũngkhôngdễdàngđâu!

Ôngvẫnđiềmđạm:-Thưa, tôiđãý thứcmìnhphảisốngnhư thếnàorồi.Chết thìdễ,chứ

sốngmớikhó.Tôikhôngsợsống!Jeankhôngnóithêmlờinàonữa,yđãbiếttínhcáchcủataythưkýnày.

Ítnói,nhưngmỗilầnnóilờinàothìnhưcóccắn.Tínhcáchnàylàcủaconngườiquảquyết,dámchịu tráchnhiệmvới lời lẽvàhànhđộngcủamình.Ngaytừkhinói“Khôngsợsống”thìBạchTháiBưởiđãchọnchomìnhmộttháiđộsống.

Có thểnhiềungườikháccũngnghĩBạchTháiBưởiđiên rồ.Vớiđồnglươngđangnhậnhàngtháng,chẳngmấychốcôngcóthểvunvén,tíchlũymộtsốvốnkhôngnhỏ.Đờisốngêmđềmđiqua.“Sángvácôđi,tốivácvề”.Mộtmáiấmdànhriêngchomìnhvớivợđẹp,conngoanvànhất làkhôngphảicanhcánhlothấtnghiệp.Nhưngkhông,ônglạithầmnghĩnếumìnhthủphậnvớiđồnglương,dùđủsốngnhưngsuốtđờichỉlàmtôitớchokẻkhác.Chibằngbỏviệcđểtựdấnthânvàoconđườngkinhdoanh,tựmìnhlàmchủcuộcđờimìnhthìmớicócơmayđểđổiđời.Vạnsựkhởiđầunan.Tấtnhiên.Mìnhtìmđườngđibằngđôichâncủachínhmìnhvậy.

Dám sống làmột trong những tư duy của con người năng động.Dámnghỉviệcvớiýthứclàmchủcũnglàtưduycủaconngườitựnắmlấyvậnmệnhcuộcđờimình.Nóinhưthếbởisaunày,cómộtdoanhnhâncũnghànhđộngtươngtựlàNguyễnSơnHà.CáinămôngBưởisangPháp,thìôngHàmớikhócoeoechàođờiởHảiPhòng.Lớnlên,NguyễnSơnHàxinvàolàmthưkýchohãng sơnSauvageCottu.Mụcđích chínhcủa chàng trai thànhphốCảnglàtìmhiểucôngnghệsảnxuấtmàngườiPhápđanggiữbímật.Vìvậymỗilúcchủđivắng,chàngtranhthủlấysáchviếtvềkỹthuậtsơnrađọcvàghichépcẩnthận.Saukhinắmvữngcácnguyênlýcơbảncủaviệcchếtạo,chàngcàngquyết tâmđivàonghềnày.Đếnlúchãngsơnđổiquachủkhác,chàngliềnnộpđơnxinnghỉ.Biếtchànglàngườitíchcựctrongcôngviệc,lạibiếtkỹthuậtnênchủmớithươnglượngtrảlươngcaohơngấpnhiềulầnđểgiữchân.Từbậclươngmỗitháng30đồngnaytăngvọtlên100đồng,nhưngchàngvẫncươngquyếttừchối.Thấytháiđộkỳquặccủacon,bàmẹ

rầurĩ,thởngắnthandài:-Chaoôi!Khôngbiếtmađưalốiquỷdẫnđườngthếnàođây,cơmkhông

ănmàylạiđiăncám!Nghevậy,ngườicongiàunghị lực,ýchí làmgiàuchỉmỉmcười.Vẫn

cươngquyếtxinnghỉviệc.Chàngbànvớisáungườiembánđitàisảnlớnnhất trongnhà làchiếcxeđạpđể lấyvốnkinhdoanh.Nhờdũngcảmnhưthế, về sau Nguyễn Sơn Hà “không ăn cám” mà đã trở thành một trongnhữngdoanhnhân“cómáumặt”trênthươngtrường.

CònBạchTháiBưởisaukhinghỉviệc,sẽlàmgì?Đâycũnglàcâuhỏimàtrướclúcchiatay,Jeanđãhỏi.Ôngvẫnlễphép:

-Thưa,tôiđãchọnđườngđicủatôi.Jeanmỉamai:-Taochúcmàythànhcông,tìmđượcđườngđi.-Vâng,đườngđiởdướichân tôi, tôiđãnhìn thấy.Tôi sẽđibằngđôi

châncủatôi.Ngoàisânvẫnchậpchờnbóngnắng.Đâuđócótiếngchimreotrênvòm

lá.Bướcrakhỏihãngthầucôngchánh,chànghọBạchthấynhẹngười,vấnđềcònlạilàconđườngnàođangmởratrướcmắtanhđây?Vẫngió,nắngvàchimreotrênvòmlánhỏ...

Chương2.MỞLỐI

Khimàviệc làmănvớingườiPhápchẳngbaogiờnằmtrongsuynghĩcủanhữngnhàbuônđấtHàThành,thìBạchTháiBưởilạitínhmộtnướccờrộnghơn:trởthànhđốitácchínhcungcấpnguyênliệuchodựánxâydựngđườngsắtlớnnhấtĐôngDươnglúcbấygiờ.Dámđặtcượcniềmtinvàsựnghiệpcủamìnhvàonhữngcơhội–đólàBạchTháiBưởi.

NGƯỜIPHÁP,HỌCẦNGÌ?ConđườngBạchTháiBưởiđãnhìnthấy,đãlựachọnlàdựánkhởicông

xâydựngcầusắtlớnPaulDoumervừađượcthôngtinrầmrộtrênbáochí.BướcvàonhữngnămcuốithếkỷXIX,thựcdânPhápđãthâutómmọi

quyềnlựctrongtay.Ngaytừđầuchúngđãchútrọngđếnviệckhaitháchệthốnggiaothôngnhằmđạthaimụcđích:Vừalàphươngtiệnbìnhđịnhcáccuộcnổidậycủangườidânbảnxứ,vừalàđộnglựcđểthulợinhuậntrongkinhtế.Kếhoạchnàycómộtảnhhưởngsâusắcđếnviệcthayđổidiệnmạocủa cả Đông Dương. Sử sách nước ta ghi nhận là “Công cuộc khai thácthuộcđịalầnthứnhất”.

Chađẻcủakếhoạchnàylàai?Paul Doumer. Ngày 13.2.1897, đang giữ chức vụ Bộ trưởng Bộ Tài

chínhởPháp,ysangĐôngDươngnhậnchứcToànquyềnthaychoFourès.Saukhikhảosáttìnhhìnhthựctế,vớitầmnhìncủamộtnhàchiếnlượccónhiềukinhnghiệmtrongcôngviệcbìnhđịnhcácnướcthuộcđịa,yđãvạchramộtkếhoạch lâudài.Kếhoạchnàyđượcy thểhiện trongbảnbáocáoquan trọngngày22.3.1897,gửiBộThuộcđịaPháp.Trongđócóhaiđiềuđángchúý:

-Điềuthứ3:XâydựngthiếtbịkinhtếtolớnchoĐôngDương,nhưxâydựnghệthốngđườngsắt,đườngbộ,đườngsôngđào,bếncảng...nhữngthứcầnthiếtchoviệckhaithácxứsởĐôngDương.

-Điều4:ĐẩymạnhsảnxuấtvàthươngmạicủaĐôngDươngbằngcáchphát triển công cuộc thựcdân củangườiPhápvà laođộng củangười bảnxứ”.

Kếhoạchnàymuốnthànhcông,thìtrướcmắtphảitậptrungtoànbộlựclượngquânsựđànápcáccuộcnổidậycủabọn“nổiloạn”.Màởcáixứsởlạlùngnày,đốiphươngkhôngbaogiờkhuấtphục.Naybạitrận,thìngàymaihọlạixuấthiệnvớivớikinhnghiệmdàydạnhơn...Vớilốiđánhdukích,chủyếudựavàođịahìnhđịavậtthìhọnhưnhữngbóngma,thoắtẩnthoáthiệnkhiếnngườiPháprấtmỏimệtvàhaotổnnhiềubinhlực.PaulDoumersuynghĩrấtnhiềuvềđiềunàyvàkhẳngđịnh:“PhảihoànthànhcôngcuộcbìnhđịnhxứBắcKỳ;bảođảmanninhvùngbiêngiớiBắcKỳ”.

Mộttrongnhữngkếhoạchtiếnhànhngaylàthựchiệncáctuyếnđường

sắt.Vớiphươngtiệnvậnchuyểnnày,ngườiPhápcóthểhuyđộngbinhlính,vũkhívớisốlượnglớnnhấtvàhànhquânnhanhnhấtđểbìnhđịnhcáccuộcnổidậycủangườibảnxứ.Hơnnữa,khiđườngsắtđếnđâuthìdâncưtụtậplàmăntheodọctuyếnđườngngàymộtnhiều.Nhữngnơiấysẽkhôngcònlàchốnkhỉhogàgáy,màđốiphươngcóthểlénlútluitới.Chúngsẽdựnglênnhữngđồnbótkiêncốnhằmcôlập,khốngchếphạmvihoạtđộngvàđẩyđốiphươngphảilùivàorừngnúi,vàonơirừngthiêngnướcđộcsâuhơnnữa...

Điềunàyvôcùngquan trọng.Mộtkhingườidânbảnxứcònnổidậy,giànhtựdovàquyềnsốngbằngbạolựcthìcáctuyếnđườngvậnchuyểnvàtiếp tế choquânđộikhôngdễdànghoàn thành.Trướcđây, chúngđã tiếnhành nhiều cuộc khảo sát nhưng kế hoạch ấy đã thất bại, bởi lực lượngkhángchiếnliêntụcđánhphá.Sựchiếnđấunàybềnbỉ,ngoancườngvàđãgâychonhàcầmquyềnnhiều tổn thất to lớnvàkéodài trongnhiềunăm.Đáng chúý nhất là lực lượngnghĩa quânĐềThám.Dưới tài chỉ huy của“hùmthiêngYênThế”,tuyếnđườngsắtHàNội-LạngSơnđãbịpháhoạinhiều lần. Chúng chưa quênmột thất bại đau đớn: ngày 17.9.1894 nghĩaquânđãtừngphụckíchđoạnđườngSuốiGhềnh-BắcLệbắtsốngthươnggia Chesnay – chủ nhiệm tờ báo L’avenir du Tonkin và Logiou chủ thầukhoánđườngsắtLạngSơn.Đểđổilạimạngsốngcủahainhânvậtnổitiếngnày,nhàcầmquyềnPhápbuộcphảichấpnhậnnhiềuthuathiệttrongthươnglượngvớiĐềThám.

Nay,khikếhoạchxâydựngđangtiếnhànhthìPaulDoumernhậnđượctinmộttayanhhùnghảohớncủadânbảnxứvừabịbắttạiYênThế.ĐólàKỳĐồng.MộtnhàcáchmạngvừaduhọcởPhápvề, lấydanhnghĩakhaithácđồnđiền,nhưngthựcchấtlàtiếptếlươngthực,vũkhíchoĐềThám.ĐiềunàyđãkhiếnPaulDoumerlolắng.Ynhậnđịnh,lựclượngkhángchiếncủaĐềThámvẫncònđóngquântạiđây.Chưađủsứcđánhbậtđốiphươngra khỏi Yên Thế, tháng 11.1897 chúng buộc lòng phải thương lượng. Từcuộcđìnhchiếnnày,ĐềThámungdungđưanghĩaquântrởvềNhãNam,đóngđạibảndoanhtạiChợGồvàtiếptụcbímậtxâydựngcăncứchiếnđấu.

Tình hình bất ổn như thế khiến người Pháp càng quyết tâm phải thựchiện nhanh chóng kế hoạch của Paul Doumer. Hội đồng Tối cao ĐôngDươngđãhọp tạiSàiGòn thôngqua chương trìnhxâydựng trênquymôlớn.Đểcónguồntàichínhthựchiệncôngtrìnhnày,chúngđãvaycủaNgânkhốPhápmộtsố tiềnkhổnglồ lênđến499triệufrance.Việc làmnàychothấyPaulDoumer làngười trướcnhấtđãđemvàoViệtNammộtphươngthứckinh tếmớimẻmàtrướcđó triềuđìnhHuếchưabiếtđến,đó làcáchhuyđộngvốntưbản.Vớisốvốnvaynày,hơn420triệufranceđượcđầutưcho đường sắt, số còn lại dành cho việc làm cầu đường, bến cảng và cáccông trình quân sự, dân sự... Qua số liệu này, ta thấy việc thực hiện cáctuyếnđườngsắtđanglàmụctiêuquantrọngnhất.

Nằmtrongdựánnày,năm1898,thựcdânPhápkhởicôngxâydựngcầusắtlớnPaulDoumer(tứccầusôngCái,naygọilàcầuLongBiên)vượtquasôngHồng.Chúngquyếttâmthựchiệnchobằngđược,bởiHàNộicóvịtríthuậnlợigiữađồngbằngsôngHồngvàcácđầumốigiaothôngthủybộlêncácmiềntrungduvàthượngdu;bêncạnhđómạnglướiđườngbộcũngnốiliềnvớicáctỉnhkháccủaxứBắcKỳ.CáctuyếnđườngxelửatừHàNộiđiLạngSơn,điHảiPhòng,điLàoCai,điNamĐịnh–trongđóbaconđườngHảiPhòng-LạngSơn-LàoCaiđềuphảiquasôngHồng.

Kếhoạchxâydựngđòihỏinhiềukinhphí,côngsứcvàkỹthuật,bởiconsôngnàyrấtươngngạnh,bướngbỉnh.

Khihaytin,nhiềungườihồnghi,rằng“Mộtconsôngrộngnhưeobiển,sâuthămthẳmđến20mnước,mùamưalũnướccòndângcaohơn8mphávỡcảđêđiều.Lòngsônglạiluônchuyểnđổibênlởbênbồithìlàmsaochếngự nổi để bắc được cây cầu trênmặt nước hung dữ?”. Thế nhưng, PaulDoumervẫnbỏngoàitai,vìđâycònlàdịpngườiPhápkhuếchtrươngthanhthế,đểchodânbảnxứ thấyrằngkhôngviệcgìhọkhông làmđược.HãngDaydévàPillétrúngthầuxâydựngcầuvàthựchiệntheophươngáncủakỹsưthiếtkếvàxâydựngGustaveEiffel–ngườilàmvinhdựchonướcPhápquathiếtkếcôngtrìnhthápEiffel.VớiViệtNam,ngoàicầuPaulDoumer,sauđóGustaveEiffelcònthiếtkếchocầuTràngTiềnởHuế.Theophươngáncủaông, tổngcộngcầudài3.500mnốiHàNộivớiGiaLâm.Đoạncầuchínhdài2.682mđượcxâydựnghoàn toànbằng thép,có19nhịpnối liềnvới nhau bằng những dầm sắt... Toàn bộ chi phí 6.200.000 france lấy từnguồntiềncôngtráithuộcđịaĐôngDương.

Vớingườidânbảnxứ,việctiếpnhậnthôngtinnàyđượcnhìnnhậndướinhiềugócđộkhácnhau.Chẳnghạn, với bậc “thiên sứ ái quốc”PhanBộiChâuthìsaunày,cụđãxinTổngđốcĐàoTấngiấythônghànhđểtừTrungKỳraBắcxemhộikhánhthànhcầuPaulDoumer.Lợidụnggiấythônghànhnày,cụđãtìmđườnglênYênThếbànbạckếhoạchcứunướcvớianhhùngĐềThám.RiêngvớiBạchTháiBưởi,vốnlàngườicótưduyvềkinhtế,ôngnghĩđâylàmộtcơhộitốtđểlàmgiàu,ôngtiếpnhậnmộtcáchhàohứngvàcó tính toán.Vì thế,ôngmạnhdạnnghỉviệcởhãng thầucôngchánh,xinvàolàmđốccôngởcôngtrìnhxâydựngnày.Xinviệcởđâykhôngphảivìđồnglươngcaohơnchỗlàmcũ,màôngmuốntìmhiểungườiPhápđangcầnnhữngvậttưgì.Nếuđộcquyềncungcấpvậttưđó,mộtthếgiớikháchơnsẽmởravớicuộcđời!

Vàthờiđiểmấy,chànghọBạchđangởphútphiêubồngnhấtkhipháchọanétbútđầutiêntrongbứctranhsựnghiệpcủamình...

ĐỒNGVỐNĐẦUTIÊNLàmgiàu bằng cách nào khimàkỹ thuật xây dựng cầu đối với người

ViệtNam thuởấyvẫncònxa lạ?Nhờ trướcđâyđã từngđiPháp,dịpđó,

BạchTháiBưởiđã tranh thủ tìmđọcnhiều tài liệukhoahọckỹ thuật củaPháp.Ítaibiếtrằng,khixuốngtàutrởvềnướcthìtronghànhlýcủaông,thứđánggiánhấtvẫnlàsách.Nhờđó,ôngđãbiếtítnhiềuvềkỹthuật,vậtdụngxâycầuvàtựtinsẽcóthểkiếmđượcmộtsốtiềnkhôngnhỏ,nếubiếtchớplấymộtcơhộiquýbáu.

Cơhộiđólànhậncungcấptà-vẹtchocôngtrìnhnày.Tà-vẹt là “gối tựa” của các thanh ray tức là cáckhúcgỗngangđểđặt

đườngsắtlêntrên.NguồntàinguyênnàyởxứBắcKỳkhôngthiếu.Nếubiếtkhaithácvàxửlýtạichỗthìgiáthànhrẻhơnchínhquốcmàlạikhôngphảitốnthêmchiphívậnchuyển.

“Phải biết cung cấp cáimàngười ta đang thiếu, cáimàngười ta đangcần.Nhưngphảikịpthời”.

BạchTháiBưởigậtgùkhinghĩđếnđiềunày.Đểcósốvốnlớn,ôngđãhùntiềnvớimộtngườiPhápcùngýhướng.Họchuyênkhaithácgỗlàmtà-vẹtbánchoSởHỏaxaĐôngDương.

Trongbanămliền,ônglặnlộikhắpnúirừngđểtìmgỗtốt.HầuhếtgỗđượckhaitháctạiThanhHóa.TạisaoBạchTháiBưởilạimạnhdạnlaovàocôngviệckhónhọcnàykhiđồngvốncủaôngchỉlà“muốibỏbiển”nếusovớicácđạigiakhác?Bởiôngđãnhìnthấymộtnguồnnhâncôngdồidào,cóthểthuêvớigiáthỏathuận,hợplý.

Nhưtabiết,vàocuốinăm1897khingườiPhápchínhthứcthànhlậpBanKinhtếtrựcthuộcphủToànquyềnĐôngDươngđểnghiêncứucácvấnđềnôngnghiệp,thươngnghiệpvàcôngcuộcthựcdânhóathìhọrấtcầnnhâncông.ĐâylàthờiđiểmthựcdânPhápsửdụngtùnhânvàtuyểnphu,nhâncôngbảnxứ.Chínhsáchnàyđãđẩyhàngchụcvạnnôngdânchânlấmtaybùnrakhỏiđồngruộngđểđếnvớicáccôngtrườngmới.

Nhữngnôngdân trướcđâychỉbiếtbánmặtchođất,bán lưngcho trờitrêncánhđồngmộtnắnghaisươngnayđãtrởthànhcu-li–tứcnhữngngườilàmphu,làmmướn,laođộngchântayvớinhiềuviệclàmkhónhọc.Đểcóđượcsố lượngcu- liđôngđảo, thựcdânPhápđãphải thôngquabọn“caituyển”.Đâylàhạng“buônngười”mớingoilên,mớihìnhthànhtrongthờibuổigiaothờinhốnhăngnày.Chúngtànnhẫn,cayđộc“mua”sứclaođộngcủanôngdânlúcthấtbátmấtmùa,đóikhổ,nghèorớtmồngtơibằnggiárẻmạt.Để rồi “bán” lại cho các công trường, đồn điền với giá cao hơn gấpnhiều lần.Thông thường,mỗicu-li sẽđược tạmứng1đồng tạiđiểmxuấtphátHàNội,nhưnglạibịtrừthẳngvàotiềnlương.Khôngnhữngthế,sốtiềnnàycòn íthơn thỏa thuậnbanđầu rấtnhiều,vìbọncai thầucắtxén, tướcđoạtbằngnhiềuthủđoạnthâmđộc!

VớiBạchTháiBưởi, ôngkhông ápdụng cách làm tànnhẫnnày.Ôngtạm ứng tiền cho cu-li đã tuyểnmộ để họ yên tâm dốc sức làm việc chomình.Nóicáchkhác,ôngđã thỏamãnđượcnhucầuchínhđángcủacông

nhânđangbánsứclaođộng.Khiôngvayvốnđểtrảlươngcholựclượngcu-li, nhiềungười thân thuộc tronggia đìnhbày tỏ sự lo lắng.Vì nếukhôngquảnlýđược,chẳngmaycu-libệnhtậthoặcbỏtrốnhoặclàmviệckhôngđạtnăngsuấtthìsẽphásảnnhưchơi.Nhưngkhông.Ôngnghĩrằng,tầnglớpvôsản xuất thân từ đồng ruộng, bản chất của họ là của những người lươngthiện.Họcầnđồnglươngđểsống,bánsứclaođộngđểsống.Nếuđemlòngnhânáiđốixửvớinhau,trảđồnglươnghợplývàbiếtcáchquảnlýthìhọsẽlàmđượcrấtnhiềuviệc.Đếnnay,chưacótàiliệunàocungcấpchochúngtabiếtcáchquảnlýnhâncôngcủaôngnhưthếnào.Nhưngsựthànhcôngcủaôngkhiếntacóthểphỏngđoán,ítratrongcáchcưxửcủaôngvớingườilaođộngkháchẳncác“caithầu”lúcbấygiờ.

Trongcôngviệc,BạchTháiBưởi tỏ ra rấtkhắcnghiệtkhinghiệm thusảnphẩm.Kíchthướcdài,ngắnnhưthếnào;chấtlượnggỗnhưthếnàothìphảinhấtnhấtnhưthế.Khônghềcósựchâmchước.Ngàynọ,đãđếnhạngiaohàngnhưngkiểmtrathànhphẩmthấykhôngđạtchất lượng,ôngtỏýkhônghàilòngvàcươngquyếtbỏtoànbộ.Làmnhưvậymấtthêmthờigian,sẽgiaohàngkhôngđúnghẹn,sẽbịphạtmộtsốtiềnkhôngnhỏ.Khôngmộtchútnaonúng,ôngbảo:

-Tiềnmấtđicòncóthểtìmlạiđược,chứchữtínmấtđilàhỏngviệclớnsaunày.

TháiđộlàmviệcnghiêmtúcnàykhiếnSởHỏaxaĐôngDươnghàilòngvớisảnphẩmđượccungcấp.Tiếnglànhđồnxa.Sựtínnhiệmnàychínhlà“chìa khóa” để sau này ông tiếp tụcmở thêmnhững cánh cửa khác trongkinhdoanh.

Saunhiềunămròngrãlaođộng,kểtừngày13.9.1898lễkhởicôngđặtviênđáđầutiênthìđếnngày28.2.1902cầuPaulDoumerđượckhánhthành.Ngàyấythiênhạkhắpnơiđổvềxemcầunhưđitrẩyhội,vuaThànhTháicũngradự.Khitậnmắtnhìnchiếctàulửahùngdũngkéocòirềnvangbăngqua sôngHồng,đãcókẻ sĩ caohứng làmbài thơvịnh... đầu toaxe lửa–nhằmkínđáoámchỉnhữngthânphận,nhữngkiếpngườinôlệmộtcáchđauxót,chuachát:

Tođầumàchạythậtlàmau,Chỗgọirằngxe,chỗgọitàu.Đikhắptỉnhnàyquatỉnhnọ,Nốiliềntoatrướcvớitoasau.

Nước sôi thannóngkhôngnàikhổ,Lốivạyđườngcongđã thuộc làu.Luitớiđềuquyềntàixếcả,Bảogìlàmnấy,biếtgìđâu!

CònBạchTháiBưởi,saukhinắmtrongtaysốvốnđãtíchlũyđược,ôngkhôngđểđồngtiềnngủyêntrongkétsắt.Tiềnphảiđẻratiền.Đólànguyêntắcmàôngluôntựnhắcnhởmình.Ôngrấttâmđắcvớicâunóicủaôngbàtừngdạy,phảiđemtiềnrarakinhdoanh,vì“tiềntrongnhàtiềnchửa,tiềnrakhỏicửa tiềnđẻ”.Suynghĩnàycàngđượccủngcốdo trướcđây lúcsangPháp, thamquancácnhàmáycủachủtưbản,ôngcũngtìmhiểu, thuthập

đượckinhnghiệmđầutưvàsửdụngđồngvốnnhưthếnàohiệuquảnhất.Từđây,ôngbắtđầubướcvàomộtlĩnhvựckinhdoanhkhác.

Chương3.DỤNGNHÂN

Bạch Thái Bưởi thành công và thu hút được nhiều người tài về cùngdựngnghiệpvớimìnhvìhailýdo:ônglàngườirấtbiếtcáchđốiđãivàtintưởngnhữngcộngsựcủamình;quantrọnghơn,BạchTháiBưởicómộtkhátvọngkhẳngđịnhđẳngcấpcủadoanhnhânViệtNamtrongmộtxãhộimàngườiPhápcầmquyền,ngườiHoalàmgiàu.

Vớihaisợidâyấy,BạchTháiBưởiđãpháthiệnvàkếtnốiđượcnhiềugiátrịtíchcựcxungquanhmình.

THẤTBẠIĐẦUTIÊNSau khi tích lũy số vốn lớn, thông thường người ta chọn giải pháp an

toànđểgiữđồngvốnnhưtậuruộng,muanhà...cầngìphảinhọctâmnặngtrímàmưu tínhviệckhácnữa.NhưngBạchTháiBưởi thì không.Ông cùngngườibạnvongniênlàlãoThịnhbànbạchướngđầutưmới.ÔngrấttinlãoThịnh,vìngaytừcáithuởmớichânướtchânráobướcvàothươngtrường,đikhaithácgỗtà-vẹtthìđãcólãosátcánh.Chínhlãothaymặtôngquánxuyếnnhâncông,nghiệmthuthànhphẩm.NhiềungườicứtưởnggiữaôngvàlãoThịnhcómốiquanhệruộtthịt.Nhưngkhôngphải.LãotênthậtlàNguyễnVănThịnh.Trongmột lầnvềquê,gặp lạingườibạncật ruộtcủabốmìnhthuở nhỏ, đang sống trong cảnh nghèo túng cùng cực, ông đã cho vay cảtrămđồngbạckhônglấylãi.Chịuơnnày,lãoThịnhxinđượctheogiúpôngđểtrảnợ.Đượccáilãonàychấtphác,chịuthươngchịukhó,ăncụcnóihòn,khôngmồmméptépnhảy,khôngnềhàviệclớnviệcnhỏ.

Saukhibànbạc,cảhaiquyếtđịnhdốchếtvốnđibuônngô,nhằmcungcấpchomộthãngthumuacủangườiPháptạiHảiPhòng.Hợpđồngđôibênđãkýxong.Bấygiờ, cónhiềungườibuônngôxuất cảngvà “thắngđậm”trên thương trường. Nhưng than ôi, cái thói đời “thấy thiên hạ ăn khoai,mìnhcũngvácmaiđiđào”làlẽthườngtình.Bởikhitanhìnramốilợinàythìnhiềungườikháccũngthế.Thiênhạđổxônhauđibuônngô,vìthếgiátăng lênđộtngột.Điềunàykhôngsợ,nếumình trườngvốnhơnngười ta.Nghĩ thế, ông lại càng dốc vốn ra nhiều hơn nữa, nhưng oái oăm khônglườngđượctrướclàngômấtmùa.Khôngthểthumuađúngsốlượngđãkýgiaokèovớihãngbuôn.

Biếtkhônggặpthời,đểgiữuytín,BạchTháiBưởichủđộngđềnbùhợpđồngnhưđãthỏathuận,chứkhôngđểxảyrachuyệnthưakiệnlôithôi,mấtuytín.ĐâycũnglàbảntínhhơnngườicủaBạchTháiBưởi:mộtkhiđãbiếtkhôngthểxoayxởđượcnữathìôngnhanhchóngtìmlốithoátphùhợpnhất.

Đềnbùxong,suốtmấyngàyliềnôngngaongánthởdài...Chaoôi!Câuthơ trongCungoánngâmkhúc sao lạivậnvàođờimình?“Bừngconmắtdậythấymìnhtaykhông”.Gầnmấyvạnbạcchắtbópđãđộinónrađimột

cáchchóngvánh!Buồnnãoruột.Đauđớnquá!Bâygiờmìnhlàmgìvớisốvốnítỏicònlại?Đangbănkhoănsuynghĩnhưthế,bỗngnghetiếngrucontừhàngxómvọngsang:

MộtmaiaichớbỏaiChỉthêunêngấm,sắtmàinênkimỪnhỉ?Ôngbàmìnhnóicósaiđâu!“Chỉthêunêngấm,sắtmàinênkim”

kiamà.Nếumìnhquyếttâmlàđược.Nhưnglàmgìbâygiờ?Chiềunayôngnằmkhoèotrongnhà,ngoàisânmưacuốiđônglaybay.

Mưanhưbàoda cắt xương.Trời rét buốt.Gió ngoài sông thổi lồng lộng.Vòmcây sầu đôngquặnmình tronggió lớn.Mưanhư rây bột.Bật ngườidậy,BạchTháiBưởivớlấyốngđiếuthuốclào.Mộtđómlửalóesángchậpchờn.Thuốc làoVĩnhBảongonphảibiết.Ông rítmộthơidài.Thong thảnhảkhói.Khóibaylờnvờntrongkhônggianlạnhcóng.Rồithuậntay,ôngvớ lấy quyển sách Chrestomathie Annamite (Văn tuyển An Nam) củaEdmondNordemanninnăm1898.Lậtvài trang,vàconmắtcủaôngdừnglạirấtlâuởtrang286.

A!Tạisaotakhôngdámđầutưvàoviệclàmmớimẻnàynhỉ?Lỡcóthấtbại?Bấtquácũngtrởlạivớihaibàntaytrắngnhưcáithờimớivàođờikiếmsống làcùngchứgì?Hồiđó,chỉvớimớkiến thức,mộtsốvốnngoạingữcònkiếmđượcđồngrađồngvào;chứbâygiờsaulưngcòncóvợ,bêncạnhcòncó lãoThịnh tận tụygiúpđỡ thì sợgì thất bại?Nghĩ thế, ôngđọc lạinhững trang viết ấy một lần nữa. Đó là những trang mà ông giáo họcEdmondNordemannviếtvềTíndụng,lợitứcvàchovaynặnglãi.

Nhữngvấnđềnày,khôngphảiaicũnghiểumộtcáchrànhrẽ.VớiBạchTháiBưởilàmộtsựgợiýchohướnglàmănmới.Tạisaomìnhkhôngbướcsanglĩnhvựctíndụng?Rõràng,sovớinhiềungườithờibấygiờtronglàmăncòndựavàokinhnghiệm, thìôngcònbiết tiếp thu thêmmộtnguồn trithứctừsáchnữa.

Từsựgợiýtrongtrangsáchấy,BạchTháiBưởiquyếttâmlaovàomộthướngđimới.Suynghĩấyđãlàmôngkhoáichívàmỉmcười.Nụcườichưatắttrênmôi,bỗngcóngườiđộtngộtđộimưabướcvào.A!LãoThịnh.

Kểcũnglạ.Đãtinvàoai,BạchTháiBưởitinđếncùng.Khôngbaogiờôngcótháiđộ“giàuđổibạn,sangđổivợ”.Lúcnàocũngtrướcsaunhưmột.Nhờvậy,nhữngaiđãđượcôngchọnlàmbạn,làmngườicộngsựthìhọmộtbụngmộtdạvớiông.Nhưngđểđượcôngchọnlàmngườitâmphúc,ngườiđóphảiquathửtháchcủaông,nhiềulúccũngoáioăm.Thuởcònkhaithácgỗlàmtà-vẹt,dokhôngchịuđựngnổigiankhổ,phầnnhớvợnhớconnênlãoThịnhxinnghỉviệc.Nghetinnày,ôngthoángbànghoàngvìtrămcôngngànviệcđangbềbộnnhưthế,khôngcólãoThịnhthìsaođây?Aigiữkét,tínhtoánthuchi?

Vàolúcnửakhuya,ôngđếngặplãoThịnhvàtrầmtĩnh:

-Lâunay tôivẫnxemlãonhưngườicật ruột.Bố tôivới lão làbạn từthuởchăntrâu,rồi lúcthấtbát, lãocưumangbốtôi.Ơnấylàmsaotôi trảnổi?Hỡiôi,bốtôichẳngmaysớmvềvềchínsuối,naynhìnlãothìtôinhưthấyhìnhảnhcủabốtôi.

Nghenhữnglờicảmđộngấy,lãoThịnhrânrấnnướcmắt.Ônglạinói:-Lâunàylãotheogiúptôi,đồngcamcộngkhổ,vuibuồncónhaunhưng

chẳngrõtôicólàmgìphậtlòng?Haylãobỏtôiđểlàmchỗkhácđượchơnlươngthìlãocứbảothật,tôisẽtrảnhưthế...

...Gióvẫnthổi,cánhcửarunglênbầnbật.Đãmấyhômnay,bàvợcủaBạchTháiBưởivẫncònđaynghiếnviệcôngtỏraquátincậyởlãoThịnh.Tấttầntậtmọiviệclớnnhỏ,ngaycảsổsáchthuchiđềumộttaylãonàynắmgiữ.Chồngmìnhtinởlãonàyđếnthếlàcùng.Aiđờitrongcôngviệclàmăn,không tinởvợmàlạigiaoquyềnchongườingoài.Cứthế,giữabàvợBạchTháiBưởivớilãoThịnhcứnhưsừngvớimõ.Trờikhôngchịuđâtthìđấtchẳngchịutrời.Làngườiđứnggiữa,ôngkhổtâmhếtsức.Nhưngdùcógìđinữa,thìôngvẫntin,vẫngiữlãoThịnhbênmình,đơngiảnchỉvìlãolàngườitốt,tậntụyvớicôngviệc.MàkhôngriênggìlãoThịnh,saunàynhữngaiđãcùnghợptácthìôngluôntìmmọicáchgiữhọlâudài.Tínhcáchnàyđã góp phần không nhỏ giúp ông gặt hái những thành công trên thươngtrường.

Saukhingheôngtrìnhbàyýđồ,lãoThịnhgậtgùtánthành.Vìthế,ôngcàngquyếtchíhơn.

Khôngphảichờđợilâu,khihaytinchínhphủbảohộmởcuộcđấugiálĩnhtrưng(1)nhàcầmđồ

1.Lĩnhtrưng:nhậnmộtviệckinhdoanhcủanhànướcrồinộpthuế.NamĐịnh,BạchTháiBưởi đĩnh đạc tham gia.Kết quả ông đã thắng

thầu.Đólànăm1906.Vềdịchvụcầmđồ tạiViệtNam,SàiGòn lànơi thựchiện trướcnhất.

Ngày10.5.1893,ThốngđốcNamKỳbanhànhnghịđịnhchophépmởhiệucầmđồ.Theođó,trongcáccuộcđấugiá,ngườinàotrảtiềncaohơnhếtchochính phủ thì được quyền đứng ra mở tiệm và phải đóng tiền ở quỹ trữkim.Vớinhiềungườiđâylàlĩnhvựckhámạohiểm,vìhầunhưchỉcóngườiHoahoặcngườiPhápđangnắmđộcquyền.NgườichủngoàivốntiếngPháphànhnghề theo luậtđịnh,cònphảicóchuyênmônthẩmđịnhđâu làvàng,ngọcquý,kimcương,càrá...đểđánhgiáchất lượngcủanữtrangmàđưatiềnra,lúckháchđếncầm.Nếuđánhgiákhôngchínhxácthìsạtnghiệpdễnhưchơi.Đólàchưakểcácchủkháccòntungranhữngđònhiểmhócđểcạnhtranh,giànhđộcquyềnchovay.NhưngBạchTháiBưởivẫnvữngtinởkhảnăngcủamình.

Tronghãng cầmđồ củamình, ông chủý chỉ sửdụngngườiViệt giúpviệc,ôngmuốnchứngminhrằng,takhôngthuakémaitrênthươngtrường.

Ngoài lão Thịnh nay còn có thêm nhiều người khác nữa, họ đã nắm cáccươngvịquảnlý,giámđịnh,thủquỹ...Nhiềungườinhàtronggiađìnhông–kểcảvợ–khôngđồngtìnhcáchôngphâncôngnhưthế.Họchorằng,vớisốvốn lớnvà côngviệcnhư thế, nếugiao tất tần tật chongườingoàimàhọphảnthìchỉcóvỡnợ!Ôngchỉcười:

-KinhdoanhtrênthươngtrườngngườiHoahơntalàởchỗcóchữtín.Vìchữtín,họsẵnsànghysinhtấtcảchỉvìlợiíchchung.Giaokèođôibênnào có gì? Một mảnh giấy lộn lận lưng cũng không! Một chữ ký cũngkhông!Thếmàhọdámđưaramấyvạnbạcđểbuônchung.ChẳnglẽngườiViệttakhônglàmđượcnhưthếsao?Tacóthậtlòngtinngườithìngườimớitinta.

“DỤNGNHÂNNHƯDỤNGMỘC”Chínhvì tinngườinênôngmớigiaochonhiệmvụquản lý,điềuhành

côngviệcchoôngLãQuýChấn–hùnvốnlàmănchung.Bởihailýdo.Thứnhất,ôngChấntrướcđâyđãtừnglàmcôngchongườiHoanênítnhiềuđãthôngthạocôngviệc.Thứhai,quantrọnghơn,vàcũnglàchỗhơnngườicủaBạchTháiBưởikhinhậnravaitròcủaôngChấn.Theoông,trongsốnhữngngườicộngsựthìôngChấncókhảnăngthuhútvà tạođượcsựtínnhiệmcho khách hàng nhiều nhất.Vì ôngChấn là người củaNho học,một nhànho.

Tạisao?“Cái tênnhànhokhôngnhữnglàđểchỉngườibiếtchữ,họcđạothánh

hiềntrongNhogiáo;lạilàchỉmộtgiaicấptrongxãhội,tứclàhạngthượnglưutríthứctrongnước.VìxưakiangoàiNhohọckhôngcócáihọcnàokhácnữa,nênphàmngườiđihọclàhọcđạoNhohếtcả.ĐạoNhocócáiđịavịđộctôn,nênhầunhưthànhmộttôngiáo;màthựcracũngchínhlàcáiquốcgiáocủanướcNamtừxưađếngiờ.Nhữngngườiphụngsựcáiquốcgiáođó,tứclànhànho.Vậythìnhànholàkẻcóhọchành,biếtchữnghĩa;nhànholàbậcthứcgiảxãhộitrongnước;nhànholàtínđồcủacáitôngiáohọKhổng.Vềđườngxãhội,vềđườngchínhtrị,vềđườngtrithức,tinhthầnđềucómộtcáiđịavịđặcbiệt,đốivớimộtchứcvụđặcbiệt.Chứcvụnàycaoquý,cóthểgọilàmộtthiênchứcđược,vìlàchứcvụhướngđạochoquốcdân,làmtiêubiểu cho cả nước”. (Phạm Quỳnh - Tạp chí Nam Phong số 172, tháng5.1932).

Dù không lập luận được như thế, nhưng có thể bằng nhận thức, bằngkinhnghiệmcủamộtngười lịch lãmtừng trải, thậmchíbằngcả linhcảm,BạchTháiBưởiđãnhậnrađiềuđó.Cónhưthế,ôngmớigiaoviệcđiềuhànhchungchonhànhoLãQuýChấn.Theoông,trongtâmlýcủangườiViệtđầuthếkỷXXkhitiếpxúcvớinhữngngườixuấtthântừcửaKhổngsânTrình,tutâmdưỡngtínhtheođạoThánhhiềnđềucótháiđộkínhtrọng.Bởiđólàhạngngườicóđạođức,không thể làngười làmăngiandối,muamộtbán

mười, trởcờ lật lọng, treođầudêbán thịt chó...Quả thậtnhư thế, sự tínhtoáncủaôngkhôngsai.Khigiaodịch,

ôngChấnđãtạorasựtintưởngnơikháchhàng,bởidùgìcũnglàngườiamhiểuTứthưNgũkinh...ĐượcsựtincậycủaBạchTháiBưởivàkháchhàng,ôngChấnđãlàmtốtphậnsựcủamình.

CáchdùngngườicủaBạchTháiBưởilàcảmộtsựthôngminh,linhhoạt.Vềsau, tùy trườnghợpcụ thểôngcòn tiếp tụcpháthuymộtcáchcóhiệuquả.Chẳnghạn,năm1914khimởchinhánhđiềuhànhtàuthủyởBếnThủy(NghệAn)ôngđãgiaochoBabouquảnlý.ViệcsửdụngôngTâymắtxanhmũilõđảmnhiệmcôngviệcbêncạnhcôngnhânngườiViệtkhôngphảiaicũngđồngtình.Nhưngônglạinghĩkhác.

ThuởhànvikhimớichânướtchânráosangPháp,ôngđãcóduyênlàmquenvớichàngsinhviênBabou,hướngdẫnchoôngkhánhiềutrongnhữngngàynàynhằmtiếpcậnvănminhxứngười.Ơnnghĩaấy,ôngkhôngquên.Nay sử dụng Babou làm việc việc cho mình, vừa được tiếng khen “giàukhôngđổibạn,sangkhôngđổivợ”,vừasửdụngđượcngườicóchuyênmôn.CáichuyênmônmàôngmuốnnhânviênngườiViệthọctậplàphongcáchlàmviệcchuyênnghiệpcủaBabouvốnđượcđào tạobàibảnở trườngđạihọc.Rồisaunày,năm1919,trongtaycóbathuyềnlớnnhất,chạytrêntuyếnđườngdài nhấtHảiPhòng - SàiGòn, ôngđềugiao cho nhânviên cũ củacông tyđường thủyDeschwanden,Marty -D’Abbadie.Thuyền trưởng tàuBìnhChuẩn,ông

Marathini;tàuViệtĐăng,ôngClisti;vàtàuNguyễnTrãi,ôngDtuillence.GiaotàucủamìnhchongườiPhápđểhọcạnhtranh

vớichủtàungườiPháp!ĐólàbảnlĩnhdùngngườicủaBạchTháiBưởi.Saukhithuxếp,bốtrínhânsựmộtcáchhợplýtạihãngcầmđồ,Bạch

TháiBưởinghĩranhữngphươngthứcmớiđể thuhútkháchhàng.Ôngđãvậndụngcẩmnanggì?Mộtbàihọcsâusắcôngđểlạichohậuthế,thiếtnghĩchođếnnayvẫncònnguyêngiátrịthờisựlàđánhthứclòngtựhàodântộc,sự đùm bọc theo ý nghĩa của huyền sử “đồng bào”, của người trongmộtnước. Để qua đó,mọi người đồng lòng ủng hộ việc làm củamình. Kinhnghiệmnàyvềsaucònđượcôngvậndụngvàtiếptụcpháthuyhiệuquảcủanó.

NếusovớiHoakiềuvàPhápkiềuthìBạchTháiBưởikhôngcólợithếvềvốnliếng.Sốvốncủaôngnhỏhơnnhiềulần.Nhưngôngvẫnănnênlàmra,vìbiếtcáchvậnđộngcácthươngnhânngườiViệtủnghộmình.Ngườiđếncầmđồdùvẫnphảitrảlãisuấtbằngcácnơikhác,nhưngởđâyhọđượcgiahạndàingàyhơn.Mấuchốtcủavấnđềchínhlàchỗnày.Cónghĩađồngtiềnsaukhinhậntừhãngcầmđồcủaông,nócóthờigianlưuđộngdàihơnmàkhôngphảichịuthêmlãisuấtnàocả.Vớicáchlàmnày,dầndầnđãlôicuốnđượcsựủnghộcủanhiềungười.

Nhờbiếtsửdụngngười,dámtinngườivànghĩraphươngthứcmớinênhãngcầmđồcủaông

ngàymột làm ăn phát đạt.Ai ai cũng dốc lòng, dốc sức vì công việcchung.Tấtnhiên,khithấysựthànhcôngcủamộtngườiViệtmớimonmenbướcvàonghềnày,cácchủHoakiều,Phápkiềulâunayđangthốnglĩnhthịtrường trở nên tức tối.Họ đã tung ra nhiều đòn phép nhằmđánh gục đốiphương. Trên tạp chíNamPhong số 29 (1919) nhà báoThượngChi (tứcPhạmQuỳnh)ghi nhận: “Việc lĩnh trưngnhà cầmđồnày cũng lại làmộtcuộcquyết chiếnvớibọnKhách (tứcngườiHoa), hìnhnhưcái sốônghễlàm việc gì cũng phải tranh nhau với Khách, thật là ông tẩy chay ngườiKhách từ cái khi phong trào tẩy chay chưa nhóm lên, từ khi cái tiếng tẩychaychưaaibiếtvậy.Nghĩchokỹ,đóchẳngquacũnglàmộtlẽtựnhiên;ônglàlãnhtụbọnnhàbuônAnNam,màphầnnhiềucácmốithươngthuyềnngườimìnhlàvàotaybọnKháchhết,vậythờinhấtcửnhấtđộngcủamìnhvềđườngbuônbán là thế tất phải xungđột với ngườiKhách, khôngkhỏiđược.ViệccầmđồởNamĐịnhtòngtiềnvẫnhầucoinhưmộtcáichuyênquyền của bọn Khách. Ngay cả chính phủ cũng yên trí rằng người Namkhôngthểnàokinhlýđượcmộtviệckhókhănphiềnphứcnhưviệcvaycầmđồ.Nếulúcmớiđầuôngralĩnhtrưngaicũnglấylàmkinhngạcvàkhôngaicóbụngtin.KhôngnhữngbọnKhách,màchínhquansởtạicũngcốýngăntrở choôngkhông làmđược.Nhưngdùaimưumôgìmặc lòng, ôngvẫnđứngvững,màcôngviệctrongtayônglạithịnhvượnghơntrướcnhiều”.

Tuynhiên,sựcạnhtranhởBạchTháiBưởikhôngphảitựnhiênmàcó,nhưmộtbảnnăngsinh tồn.Nếuchỉnhư thế,ôngkhông thểđủsứcđihếtmộtchặngđườngdài.Làmsaocóthểbềnlòngnếucạnhtrạnhấylàbộtphátnhất thời?Chỉkhi tựý thức, thìcôngcuộccạnh tranhđể tồn tạimớihìnhthànhmộtchiếnlượclâudài,cóbàibản.BạchTháiBưởicóđượcýthứcnàydonhiềulýdo,nhưnglớnnhấtvẫnlàdotácđộngcủathờicuộc.Nóicáchkhác,chínhbiếnđộngthờicuộcđãtrangbịchoôngmộtvũkhímớitừtrongnhậnthức.

ĐólàsựtiếpthuTânthư.Chương4.ĐÓNGIÓCANHTÂNBạchTháiBưởiđinhiều,suynghĩnhiềuvàhọcđượcrấtnhiều từkho

tàng tri thức của nhân loại.Vì thế, kiến thức của ông quảnđại hơnnhiềungườiđươngthờichỉbiếtđóngkhungtrongnhữngnhậnthứchủlậu.VàôngcũngchínhlàmộttrongnhữngngườichủđộngkhơidòngcholàngiómớinàythổimạnhvàoViệtNam.

“TÂNTHƯ”TỈNHTHỨC“Vănhóamộtkhiđãvàosâuđạichúngcũngtácđộngnhưmộtsứcmạnh

vậtchất”.BạchTháiBưởivànhiềunhàtưsảndântộcViệtNamđầuthếkỷXXý thứcrấtsâusắcđiềunày,bởibản thâncủahọcũng trưởng thành từ

cănbảncủamộtnềnvănhóamới.ĐólàsựảnhhưởngcủaTânthưdocácnhànhocấptiếntruyềnvàoViệtNamtrongthờiđiểmnày.

Tânthư–têngọichungcácsáchbáoxuấthiệnởNhật,TrungQuốcvàViệtNam từ những thập kỷ cuối thế kỷXIX sangđầu thế kỷXX, có nộidunggiớithiệucáctưtưởngmớicủaÂuMỹđượcphổbiếntrongnước.KhitagọiTânthưlànhằmphânbiệtcácsáchbáocũ(Cổthư)cónộidungvănhóa–giáodục truyềnthống.Bấygiờ, trào lưu tư tưởngmớicủacácnướcchâuÂu đã thâmnhập vàoNhậtBản – nhất là dưới thờiMinhTrị ThiênHoàng(1868)vàTrungQuốc–đứngđầu làcácnhà tư tưởngKhangHữuVi,LươngKhảiSiêu,TônTrungSơn...–từđónódộivàoViệtNamthôngquaconđườngsáchbáomàcácnhànhogọilàTânthư.Trướccáihọamấtnướcvìhệtưtưởngphongkiếntrongnướcđãlỗithời,vìkhoahọckỹthuậttiếnbộcủacác thế lựcxâm lượcphươngTây,các sĩphuyêunướccủa tanhanhchóngtiếpthuTânthưnhằmtrangbịtưtưởngmớiđểcứunước.Từđây,những tư tưởngmớicủa triếthọcÁnhsáng– thếkỷXVIIIcủanướcPháp–vớiLưThoa(J.J.Rousseau),MạnhĐứcThưCưu(Montesquieu)...vàcáctưtưởngcủacácnhàtriếthọcÂu-Mỹdầndầnđượccácnhànhotiếpthu–dĩnhiênlàquabảnchữHán.Tânthưđượcdunhậpvàonướctabằngnhiềuconđường.Chẳnghạn,dongườiViệtNamđinướcngoàiđemvề–nhưtrườnghợpNguyễnTrườngTộ;hoặcquađườngbuôncủanhữngHoakiềutạiHảiPhòng,SàiGòn,ĐàNẵng...

Lànhânchứngcủamột thờiđiểmđầybiếnđộng,về sauchí sĩHuỳnhThúcKhángcóchobiết:“Địangụcmấytầng,ngọntriềuÂutrànvôởbốnmặt,đồngnộimịtmù,đêmdàidằngdặc,bỗngđâugàhàngxómgáylênmộttiếng, giấc mộng quần chúng thoạt tỉnh dậy: sau cuộc Trung-Nhật chiếntranh (1894),CanhTý liênbinh (1900),ngườiTrungHoađãdịchcáchọcthuyếtĐôngTây;sáchbáocủacácdanhnhânnhưKhangHữuVi,LươngKhảiSiêu;tạpchícủapháicáchmạngTônDậtTiênlầnlầnlọtvàonướcta.Tronghọcgiớicóbạnđãsẵntưtưởngquốcgiacùnglòngđauđớnvớigiốngnòi,đượcđọcloạisáchbáonóitrên,nhưtrongbuồngtối,bỗngchợtthấytiaánhsánglọtvào,nhữnghọcthuyếtmới“cạnhtranhsinhtồn”,“nhânquyềntựdo”gầnchiếmcảcáichủđíchmônhọckhoacửngàytrước,màmộttiếngsétnổđùng,cósứckíchthíchmạnhnhất,thấmvàotâmngườiViệtNamtalàtrậnchiếntranh1904NhậtBảnthắngNga”.

Mộttrongnhữngthayđổighêgớmnhất,màcácnhànhosaukhitiếpthuTân thưđã tácđộng tíchcựcđếnquốcdân là thayđổiquanniệmvềnghềbuôn!TronggiáotrìnhQuốcdânđộcbảncủatrườngĐôngKinhNghĩaThụcđãmạnhdạnphêphán:“Phàmnhữngkẻbiếtđôichúttừchươnglàđãvênhvangtựchomìnhlàsĩ,khôngthèmđứngcùnghàngvớinông,công,thương,họcholàhènhạ,gọilàdânbuôn,dânthợ,dâncúng,ngudốt,thậmchícókẻkhôngthèmnóiđếnvảivóc,thócgạonữa!”

Doquanniệmphảitiếnthânbằngconđường“độcthư”vớikhoacửnêntrướcđâykẻsĩnướctakhôngđánhgiácaoviệcdoanhthương,dẫuvẫnbiết“phithươngbấtphú”.Trongmắthọ,“dẫuairuộngsâutrâunái,đụnlúakhotiền,cũngbấtquáthủtàichi lỗ”,chỉ là“thằngmọigiữcủa”màthôi(Hànnhophongvịphú-NguyễnCôngTrứ)!NhànhođậuđếnHoànggiáplàTrầnDanhÁn trong thưgửichoconcókhuyên:“Người tanuôiđược thân thể,nuôiđượcvợconkhôngđếnnỗiđóirétkhổsởlàphảicóphươngpháp:đọcsách,thiđỗ,yênhưởnglộctrờilàbậcnhất;càycấymàăn,cầnkiệmđểlậpcơnghiệp làbậc thứhai; làm thầy thuốc, thầycúng,nghề thợ,nghềbuôn,đượcngườitanuôimìnhlàbậcthứba”.

Rõràng,trongmắthọthìnghềbuônđượcxếpvàohạngthấpnhất!Nghềbuônkhôngđángtrọng.“Nhấtnông,vibản”hoặc“trọngnông,ức

thương”vẫnlàquanniệmbấtdibấtdịch.Thậmchí,cơcấuxãhộivẫncònduytrìsựsắpxếpthứtự“sĩ,nông,công,thương”.Quanniệmnàyđãtồntạitrongcấutrúcxãhội,trongtưduycủaquốcdânhàngngànnăm,chínhvìthếtrảiquabaothăngtrầmcủalịchsử,nướcnhàcórấtnhiềukẻsĩdẫucógiỏivềnhiềumặtnhưng...khônggiỏivềkinhdoanh!

Mộtkhiđãnhậnthứcquanniệmcũkỹtrênlàmộttrongnhữnglựccảntrở bước tiến của xã hội, các nhà nho cấp tiến, các nhà Tây học đã khởixướngphongtràoDuytânrầmrộtừNamchíBắc.Cácchiếnsĩtiênphongcủaphong tràođãphátđộngđổimới triệtđểvềmọimặt.Khôngchỉ“hóadân” (mởmangdân trí), chung sức làmcho “cườngquốc” (làmchonướcmạnh) mà còn kêu gọi “người Việt Nam dùng hàng Việt Nam”, khuyếnkhíchmọingườibướcvàocôngthươngnghiệp,dũngcảmkinhdoanh,đầutưchosảnxuấtđểcạnhtranhvớingoạibang...

Sự đổimới từ quan niệm trong cách suy nghĩ đến thực tiễn của côngcuộckinhdoanhđãdiễnra,có thểghinhậnlàmộtcuộccáchmạngvĩđạiđầuthếkỷXXởnướcta.

Khiđánhthứctinhthầnquốcdânvềlợiíchcủaviệcbuônbánnóichung,các nhà nho Phan Châu Trinh, Lương Văn Can, Ngô Đức Kế, NguyễnThượngHiền,PhanThúcDuyện,HuỳnhThúcKháng,TrầnCaoVân,LêBáTrinh,TrươngGiaMô,HồTáBang,NguyễnTrọngLợi...đãđặtnềnmóngtrướcnhất.Đểlàmgươngchoquốcdân,cáccụvứtbỏcáchọcvịtiếnsĩ,phóbảng...thậmchítừquanđểmởtrườngdạyhọctheolốimới,nghĩalàdạyhọctròýthứcphảichămhọcđểsaunàylàmnhữngviệcíchnướclợidân,chứkhôngphảiđểđạtđếnmụctiêucuốicùngcủađờingườilàralàmquan;cáccụcònmởcửahàngbuônbán(thươngcuộc),lậpcôngty(hợpthương)v.v...

Rầm rộ từ Nam chí Bắc, các cụ đã đồng loạt “gióng trống Duy tân,giương cờThực nghiệp”.Chẳnghạn tạiNghệAn, cụNgôĐứcKế,ĐặngNguyênCẩnlậpTriêuDươngthươngquán...NgoàiBắc,cụĐỗChânThiết,PhươngSơnbuôngạotừTháiBình,HảiDươngvềHàNội,mởhiệubuôn

ĐồngLợiTế(nghĩalàhộihọpnhaucùngsinhlợi)tạiphốMãMâychuyênbánđồnộihóa;cụHoàngTăngBí,NguyễnQuyềnmởcôngtyĐôngThànhXương (thành Đông thịnh vượng) bán hàng tạp hóa ở phố Hàng Gai; cụTùngHươnglênPhúcYênmởhiệubuônPhúcLợiTế;cụNguyễnTrácmởhiệubuônSơnThọởViệtTrìv.v...TrongNam,cụNguyễnAnKhươngmởkháchsạnChiêuNam lầuởSàiGòn;cụTrầnChánhChiếu lậpMinhTânkháchsạnởMỹTho,lậpNamKỳMinhtânCôngnghệtheophươngthứccổđông...

Dùvậy,nhưngcốtcáchcủangườitừngdùimàikinhsửởcửaKhổngsânTrìnhvẫn làmột trởngại.Chẳnghạn,nhànhoĐỗChânThiếtvàPhươngSơnmướnthuyềnvềHảiDương,TháiBìnhmuagạochởlênHàNộibán.Dùđibuônnhưnghaicụvẫngiữvẻquancáchđĩnhđạc,vẫnáoxuyến,khănlượtchỉnhtề,thỉnhthoảngcònngâmngađôicâuthơvịnh“trăng,hoa,tuyết,nguyệt”! Thuyền đậu ở bến Cột Đồng Hồ (Hà Nội), có mấy o xinh đẹpxuốnghỏimua.Nhưngkhinhìnthấytrongkhoangthuyềnnàolàtrápkhảm,sáchvởmấypho,treovàicâuđốiđỏvớinétchữphượngmúarồngbaynêntưởngcácnhànhođùa,mấyoliềnùtéchạy.Haicụgọihếthơinhưngcũngchẳngaitin!

SỰHỌCSovớicácnhànho,sựtiếpthuvàvậndụngTânthưcủaBạchTháiBưởi

cóphần thuận lợihơn,vìông làngườiTâyhọc,người từngcónhiềukinhnghiệm đã tích lũy trên thương trường, đã từng cọ xát làm ăn, buôn bántrongthựctế...Nhờnhữngyếutốnày,nămthángđãchứngminhBạchTháiBưởiđãtrởthànhmộtmẫudoanhnhânđiểnhìnhnhấtthờibấygiờ.

Điểnhìnhnhất,vì từđâyôngđãsuynghĩvềsựhọc,sự làmgiàudướimộtgócđộkháchẳn.Học,khôngphảiđểthiđậuralàmquanmànhằmmởmangtrithức,cótrithứcthìmớicứuđượcnước;làmgiàukhôngphảichỉbobochoriêngmìnhmàphảivìlợiíchlâudàicủacộngđồng...

Ítaibiếtrằng,dùđãnaytrongtayhàngchụcvạnbạc,đangtấtbậtvớicôngviệcởhiệucầmđồtạiNamĐịnh,nhưngBạchTháiBưởivẫnquantâmđếnthờicuộc,ôngkhôngđứngngoàihoạtđộng:

TrườngNghĩaThụcđứngđầudạydỗKhắpbamươisáuphốHàThànhGáitrainônướchọchànhGái traimấylớp,họcsinhmấyngànBuổidiễn thuyếtngườiđôngnhư

hộiKỳbìnhvănkháchđếnnhưmưaTrườngnàyđượcthànhlậpphảikểđếncôngrấtlớncủacụPhanChâu

Trinh.SaukhitừBìnhThuậntrởvề,năm1906,cụPhanraBắcliênhệvớinhữngbậctríthứcyêunướcnhưcáccụLươngVănCan,ĐàoNguyênPhổ,Võ Hoành, Lê Đại, Nguyễn Quyền, Ngô Đức Kế, Nguyễn Văn Vĩnh,NguyễnBáHọc,DươngBáTrạc,HoàngTăngBí... để bàn bạc thực hiện

nhữngmụctiêucủaphongtràoDuytânđãkhởixướngtrướcđótạiQuảngNam.Nhữngbàigiảng,nhữngbuổithuyếttrình,bìnhvăntạitrườngđãtạoramộtảnhhưởngghêgớmtrongcôngchúng–trongsốđócóBạchThái

Bưởi.Saunày,tathấykhôngphảingẫunhiênmàhầuhếtcáchoạtđộngkinhdoanhcủaôngkhôngnhữngkhôngđichệchkhỏimụctiêunhưtrườngtrườngĐôngKinhNghĩaThụcđãgiáodụcmàcònápdụngtriệtđể:

Mởtângiới,xoaynghềtânhọcĐóntântrào,dựngcuộctândânTânthư,tânbáo,tânvăn...

...ViệctânhọckípđemdựngnướcHợpdoanhhoàncủanướccùngnhauViệcbuôntalấylàmđầuMọinghềcùngvớiđịacầumộtvaiThờiđiểmnay,sovớiBắcKỳthìsuynghĩcủangườidânởNamKỳvề

vấnđềbuônbáncóphầnthoángđạthơn.Dùvậy,tạiSàiGònmộtnhànhocấptiếnnhưcụNguyễnAnKhươngkhimởhiệucơmtạisố49đườngKinhLấp(Boulevard)cũngphảiviếtbàibáo“phântrần”vềviệcnày,đơngiảnvì“Thuởnay,trongbạnđồngbàotanhữngtaycótiềnhaychonghềbáncơmlànghềnghèohènchonênkhôngmộtaimởtiệmcạnhtranhvớiHoakiều...”(Lụctỉnhtânvănsố8,rangày

2.1.1908).VớiBạchTháiBưởi thìôngđếnvớinghềnàycóphần“nhẹnhàng”hơn.SaukhihãngcầmđồởNamĐịnhđãlàmănphátđạt,“trongtaysẵncóđồngtiền”ôngnhanhchóngvềThanhHóamởhiệucơmTây,mởđạilý rượu ở Thái Bình bất chấp lời ong tiếng ve của ai đó cho là cái nghề“nghèohèn”!

Khôngnhữngthếôngcònđứngrakinhdoanhởnhiềulĩnhvựcmàchưamấyai thấyđượcmối lợi to lớn.NếunhànhoHuỳnhThúcKhángthiđậuđếntiếnsĩcòndámđibuônnướcmắm,thìviệclàmcủangườiTâyhọcnhưBạchTháiBưởicũngdũngcảmkhôngkém.Ôngđứngra... thầuthuếchợ!Lâunaytrongquanniệmcũ,chợbúalàchốncủađànbàchânlấmtaybùn,củanhữngngười“buôngánhbánbưng,“buônthúngbánmẹt”,“buônngượcbánxuôi”“buônđầuchợ,báncuốichợ”,lànơi“chưahọp,kẻcắpđãđến”...Vẻvanggìnơiấy!Vìsuynghĩnhưthế,cácnhànhotadùthuộclàulàuvàivạntrangkinhsử,nhưnglạilơmơđườngđếnchợ,chứđừngnóibuônvớibánnơiđó!

VớiBạchTháiBưởithìkháchẳn.ÔngthâutómnguồnlợithuếchợNamĐịnh từnăm1906đến1909; tỉnhThanhHóa từnăm1907đếnnăm1909;Vinh-BếnThủytừnăm1906đếnnăm1912.Côngviệcnàychỉchấmdứtsaungày

2.8.1912.Đó làngàyToànquyềnĐôngDươngranghịđịnhđánh thuếmôn bài đối với các doanh nhân ngườiViệt ởBắcKỳ.Nghị định này đã

đượcápdụngtrướcđóởTrungKỳvàongày14.11.1901.Do nhận thứcmới về công việc kinh doanh nênBạchTháiBưởi nắm

được thời cơvàđãđi “mộtbước” trướcngườikhác.Nhờđó,ông trởnêngiàucó.Sựgiàucócủaônghoàntoànkhôngphảido

“ănmay”,màcócơsởtừmộtsựtínhtoán,từtưduycủamộtngườinắmbắtđượcsựthayđổicủathờicuộc.Nóicáchkhác,ôngđãbiết“ăntheothuở,ởtheothời”,chứkhôngcâunệvàocácgiátrịcũđãlỗithời.

Thiếttưởngcũngkhôngthừa,khitanhắclạimộtchitiếtcóliênquanđếnBạchTháiBưởi.Rằngsaukhingưng thầu thuếchợnhư tađãbiết,ông làngườiViệtNam đầu tiên ởmiềnBắc thừa tiền để sắm... xe hơi vào năm1913!

TàiliệutrênbáobáoPhụnữTânvănsố207(rangày6.7.1933)chobiết:“XehơilàmquenvớivựalúaĐôngDươngtrướcnhứtlàhiệuClémentrồimới tới các hãng: Peugeot, Comtal, Griffon, Cottereau, Bolide, Panhard,Aleyon, Darracq, Diérich, Richard, De Dion, Berliet, Foullaren, Saving,Zidel...Nhưbạnđọcđãbiết,kểtừnăm1907SàiGòncóxehơitrướctiên.TrungKỳcóxehơinăm1913.NgườisắmxetrướcnhứtlàôngNguyễnVănĐươngởThanhHóa.BắcKỳcóxehơicũngvàonăm1913,màngườisắmxetrướcnhứtlàôngBạchTháiBưởiởHàNội”.ChitiếtnhỏnàychothấyBạchTháiBưởi lúcấyđã làngườigiàusụ.Vớiphươngtiệnhiệnđạinhấtthờiấy,ôngđãcóthểdichuyểnnhanhchóngtừNamĐịnh-ThanhHóa-HảiPhòng-HàNội...đểđiềuhànhcôngviệcchung.

Nếuchorằng,BạchTháiBưởichỉchămbẵmlàmgiàuchoriêngmìnhthìchưađúng.Việc làmgiàunày thoạtđầudùcónghĩđếnhaykhông, thìchínhhiệuquảcôngviệcđãđemlạilợinhuậnngoàidựkiếncủaông.Bởi,ônglàmgiàukhôngnghĩđếnchoriêngmìnhmàcònvìcộngđồngnữa.Đâymới chính là cách làmgiàu chínhđángvà lâubền.Mộtbằngchứnghùnghồnlàôngđãdànhnhiềuthờigianđểsuynghĩđếnnhữngviệckhôngthuộctráchnhiệmcủaông,bởiviệcnàycủanhànước,củangườiđangcầmquyền.Chẳnghạn,việcphảichỉnhtranglạiđôthị,phảicảitạolạibộmặtđôthịđểnótrởnênsạchđẹphơn,vănminhhơn,hiệnđạihơn!Nhữngviệclàmnày,dùxuấtpháttừmốilợicủaôngnhưngquađó,sựthừahưởngvàlợiíchlâudài vẫn thuộc về cộngđồng.Ôngđã dànhnhiều thời gian suy nghĩ để cóhướnggiảiquyếttíchcựcnhất.ChínhphủPhápcũngbấtngờkhiôngđưarađềánđặtcốngthoátnướcbẩn,đặtmáynướccôngcộng,đặtđènđiện...chotỉnhNamĐịnh.Ngoàira,ôngcòncólênkếhoạchxâydựngmộtnhàmáyxaygạoởNamĐịnh.Vớisốvốnđangnắmtrongtay,ôngtínhtoántríchramột phần để gửimuamáymócởHambourg (Đức).Tiếc là sau đó, chiếntranhThếgiớilầnthứNhấtxảyranêncôngviệcphảibỏdở.Nếucóđượcnhàmáytheophươngthứchiệnđại,ngoàilợinhuậncủaôngtăngvọtthìbà

connôngdântacũngđượchưởngthànhquảtừmộtsángchếmới.Rõràng,nhữngsángkiếnnàyphảixuấtpháttừsuynghĩcủamộtngười

luônthathiếtvớilợiíchchungcủatoànxãhội.Chínhđiềuđóđãgópphầnkhôngnhỏđểquầnchúngđươngthờicócáinhìnkhácvềdoanhnhân–mộtcáinhìnvốnkhôngmấythiệncảmđãtồntạitừhàngtrămnămtrước.

TrongthâmtâmcủaBạchTháiBưởichođếnlúcchết,ôngvẫnthíchnhấtmộtbàihọctronggiáotrìnhQuốcdânđộcbảndotrườngĐôngKinhNghĩaThụcbiênsoạn.Đólàbàinóivềsựcạnhtranhvà“tinvàomệnhtrờilàsai”.Ôngđãđọcđiđọclạiđếnthuộclòngvàghilạinắnnóttrongsổtay:

“Ngàynay,chỉriêngcáithuyếtmệnhtrờicũngđủlàmchodântabịtrởngại.Mệnh là cái không đếnmà lại đến. Người quân tử tri mệnh là biếtkhông thể tránhđượcđiềuhại, không thểhưởngđượcđiều lợi, nhưng cáiđánglàmthìcứlàm.Chonêntrimệnhlàđểkhuyênlậpchí,dẫubiếtrằngngườikhôngcóchíthìkhigặpviệclàcầukhấntrờigiúpcho,hỏngviệclạiđổchotrờilàmhại!Chonên,nướcyếuthìkhôngquytráchnhiệmchochínhsựtồitệ,quốcdânbấttài,màlạinóivậnsốkhôngphảidoconngườiquyếtđịnh.Lụtlội,hạnhánthìkhôngtráchcứlàkhôngcókếhoạchtiêunướckịpthời,khôngphòngngừađóikém,màlạinói thiêntaikhôngphảidongườigâynên.Dịchbệnhlantrànthìlạinóiconngườisốngchếtlàdosốmệnh,đềphòngcũngvôích.Cùnglàmmộtnghề,kẻthành,ngườibại,cũnglạinóihọgặpmay,tagặprủi.Thanôi!Saolạicónhữngcáchnóitựhạimìnhđếnthế?Sứcngườikhônglàmđượcmàđổtộichotrời,trờicónhậntộichođâu.Thờibuổinàylàthờibuổiđạicạnhtranh.Cạnhtranhvềhọcthuật,cạnhtranhvềcôngnghiệp,khôngmặtnàolàkhôngcạnhtranh,đâuphảichỉcạnhtranhvềđấtđai,lãnhthổmàthôi?Cạnhtranhvớimộtnước,cạnhtranhcùngnhiềunước,cạnhtranhvớingườicũnglàcạnhtranhvới trời.“Ưugiả thắng, liệtgiảbại”(mạnhđược,yếuthua),lùilạimộtnướclàchết,khôngcònđấtđặtchânnữa.Nguyhạithay!Ngườicóchí,khôngthắngđượcngườithìlấylàmsỉnhục, tứccũnglàkhôngthắngđượctrời thì lấylàmsỉnhục.Biếtgiữvệsinh,tuổithọtrướckiathấp,ngàynaysẽcao.Cókếhoạchphòngđóikémthìngàytrướclụtlội,hạnhánnhiều,ngàynayít.Đâuphảitạitrời,vàkhôngthểthắngđượctrời”.

TưtưởngchủđạonàysẽcònđượcBạchTháiBưởivậndụngsuốtmộtđời.Để rồi ngày ông về chín suối, người ta bất ngờ khi biết chỉ vài giâytrướcđóôngđangđọclạiđoạnvănnày.

Đólàmộttrongnhữngbàihọcđầutiêndạyôngvềýthứckinh

Chương 5. TĂNG NHIÊT CHO TINH THẦN DÂNTỘC

Khôngchỉsốngvàcốnghiếnhếtmìnhchoquêhươngbằngmộtlòngyêunướcsâusắc,BạchTháiBưởicũngđã lan truyềnngọn lửayêunước, tinhthầndântộcchotấtcảnhữngngườiquanhmình.ViệckinhdoanhcủaôngvượtquađượcnhiềucơnkhủnghoảngchínhlàvìkhátvọngkhẳngđịnhýchívàtàinăngcũngnhưsựđoànkếtcủangườiViệt.

YẾTKÊUSAOĐỂSỰTHUYỀNBÈCHOTHIÊNHẠ?Gớmchocáinăm1908.Năm1908.Đó là cái nămcảĐôngDương rúngđộng trước cuộc biểu

tìnhvĩđạichốngsưucaothuếnặng,nổratừhuyệnĐạiLộc(QuảngNam)rồilanrộngcáctỉnhmiềnTrung,miềnNamTrungKỳ.Bấtchấpbạolựccủathựcdân,nhữngtríthứcyêunướckhắpnơiđãnồngnhiệtđứngracổvũchophong trào.Hoảngsợ trướccao tràocáchmạngcủaquầnchúng, thựcdânPhápđã thẳngtayđànáp.TạiHàTĩnh,chúngđãchémđầuchísĩNguyễnHàngChivàTrịnhKhắcLập;tạiQuảngNam,chísĩÔngÍchĐườngbịgiặcchémđầuởchợTúyLoan.Tươngtự,tạitỉnhKhánhHòa,chísĩTrầnQuýCápnhậnđượcthưnhàbáotinnàyđãsungsướnglấybútphêvàosauthưbảy chữ: “Ngô dân thử cử khoái, khoái, khoái” (Dân ta làm thế sướng,sướng,sướng).Chỉbảychữsảngkhoáilạlùngnhưreonhưhátmàcụbịkếtánchémnganglưng!Mộtbảnántànkhốc!

Năm1918.ĐólàcáinămnhàcầmquyềnPhápthậtsựhoảnghốtvớivụ“HàThànhđầuđộc”doanhhùngĐềThámchủtrương.Theokếhoạch,lựclượngnộiứngphốihợpvớinghĩaquânlàanhembồibếp,binhlínhngườiViệtthuộctrungđộicôngnhânpháothủHàNội.Họđãbímậtdùnggỗbịtcáchọngsúngđạibác,đổ thuốcđộcvào thứcăncủabinh línhPháp.Tiếcrằng,dosửdụngcàđộcdượcnênkhôngđủsứcđầuđộcchúng,nếukhông,nàoaibiết thànhHàNộicó thể lọtvào taynghĩaquânhaykhông?Tấtcảnhữngngườithamgiavụnàyđềubịánchémvàbêuđầu.Ngàycảcáchtratấncũngcựckỳdãman,chúngbỏnạnnhânvàotrongthùngximăngcócắmđinhtuatủa,rồilăntrênsân!Cácmũiđinhnhọnhoắtđâmnátdatoácthịt,máuchảyròngròngđếnrợnngười...

Từhaivụkinh thiênđộngđịanày,một loạt trí thứccấp tiếndùkhôngtrựctiếpthamgia,nhưngcũngbịgiặcPhápđànápvàbắtđàyCônĐảo,LaoBảo.

Haisựkiệnchínhtrịquantrọngnày,khôngthểkhôngtácđộngđếntâmtưvàsuynghĩcủaBạchTháiBưởi.

Thờigiannày,ôngđang“ănnênlàmra”vớicácdịchvụthuthuếchợ,cầmđồtạiNamĐịnh,ThanhHóa...Dùmuốndùkhông,bảnthâncủaông

cũng không thể đứng ngoài ảnh hưởng của thời cuộc. Nhưng Bạch TháiBưởi quan tâm đến vận nước theo cách của ông, cách của một nhà kinhdoanh xông xáo trên thương trườngmà giáo trình của trườngĐôngKinhNghĩaThục,củacácnhànhoyêunướcđãgợimởhướngđichoông.Chínhvìthế,dùtìnhhìnhchínhtrịđangcónhữngxáotrộn,côngviệclàmăncủangười dân bản xứ đang gặp nhiều khó khăn từ sự o ép của chính quyềnnhưngôngvẫnkiêntrìbámsátmụctiêuvàkhônglúcnàobỏquanhữngcơhộitốtnhất.

Năm1908cũnglànămchínhphủPhápthànhlậpCôngtyThươngmạivàVận chuyển đường thủyViễnĐông (Compangnie de Commerce et deNavigationd’Extrême-Orient)trụsởđặttạiSàiGòn,đẩymạnhhơnnữaviệckháitháckinhtếtrênđườngthủy.BạchTháiBưởicũngquyếtthửsứcmìnhmộtphen.

Đêmnay,saukhikhéplạinhữngtrangsổsáchtheodõicôngviệctrongngày, Bạch Thái Bưởi cho gọi lão Thịnh đến. Ông bắt đầu thảo luận vềchuyệntàisôngnướccủangườiViệt.Câuchuyệnmộtlátlạidẫnđếnchuyệnlịchsử,chuyệnTrầnHưngĐạochốnggiặc...BạchTháiBưởihănghái:“Dogiànhthếchủđộngnênôngchatađãkếtthúcthắnglợicáctrậnđánhbằngnhữngđònquyếtđịnh.Nàylão,thuởnhỏ,cònmàiđũngquầnởtrườnglàng,lúchọcsử,tôirấtthíchhìnhảnhcậubéYếtKiêulặnxuốngsôngđụcthuyềngiặc!Hànhđộngấyngoancườngvàtàitrílắmphảikhông?”.TronglúclãoThịnhnhâmnhichéntràthìBạchTháiBưởiđộtngộtquaylưngvàobànlàmviệc. Những sổ sách đã khép lại thì nay lại lật ra. Quái lạ! Sao thế nhỉ?Chẳnglẽ,ôngBạchgọitalênchỉđểnóidămcâuvậythôisao?Dùphânvân,nhưngvẫnkhôngdámhỏi, lãoThịnhngướcmắtnhìn raphíacửasổđangmởrộng.Nhữngvìsaođãmọcchichít trênnền trờiđen thămthẳm...Cáiđồnghồdựngởgóctườngthongthảbuôngtừngtiếngmột.Thờigianlặnglẽtrôiqua.BỗnglãoThịnhgiậtmình:

-Nàylão!Tôimuốnbuôntàubánbèmộtphen!-Buôntàubánbè?BạchTháiBưởicườixòa:-Saolãolạikinhngạcđếnthế?Lãoxemnhé!Từngànxưađếnnay,ta

chỉmớicónhữngphườngđòđọcđòngang; thuyềnmành, thuyềnvạnmỗilúcđưakháchquasôngthìchởđượcbaonhiêungười?Dămchụcngườilàcùngchứgì?Nay,tôimuốncónhữngchiếcthuyềnlớnvậnchuyểnmộtlầnhàngtrămngườikia!Cónhưthếmớigọivậntảilớn,lãothấythếnào?

LãoThịnhngầnngừtronggiâylátrồiđáp:-Ngàiđãquyếtthìtôimộtlòngtheongàiđếncùng!CâunóiquảquyếtnhưdaochémđácủalãokhiếnBạchTháiBưởicảm

độnglắm.Cócộngsựluônmộtlòngmộtdạvìmìnhlàđiềuquýlắm.Vìtinlãonênôngmớinóirađiềumàlâunayđãtrằntrọcsuynghĩnhiềuđêmliền.

PHẢITIÊNPHONG!Làngườiđinhiềuvàthôngthạođịahìnhsôngnước,ôngnhậnthấyrằng,

tuyếnđường thủyNamĐịnh -HàNội,NamĐịnh -BếnThủy (NghệAn)luônđôngkhách.Đó làmộtmối lợi lớnnếungườinướcNam tabiếtkhaithác. Nhưng khổ nỗi, đến nay chỉ có người Hoa, người Pháp độc quyềnthốnglĩnh,chẳnglẽmìnhlépvếđứngnhìnsao?Nhữngdoanhnghiệpnướcngoàinàykhôngnhữngsànhnghềmàcònrộngvốn,liệutacóđủsứcđươngđầucạnh tranhkhông?Suynghĩấykhiếnôngchầnchừ.Saukhinghe lãoThịnhbàytỏquyết tâmnhưthế,ôngcàngvữngdạvàquyết thựchiệnchobằngđượckhátvọngấy.

Khát vọngnàyđãđưaBạchTháiBưởi trở thànhngườiViệtNamđầutiênmạnhdạnkinhdoanhởlĩnhvựcmớimẻmàngườiViệtNamchưanghĩtới:ngànhvậntảiđườngsông.

Sựviệcnàyđánhdấubắtđầutừnăm1909.Bấygiờ,haihãngMessagerievàChageursRéunisđộcquyềnngànhvận

tải đường biển ởViệtNam.Còn về vận tải đường sông thì ởBắcKỳ, cóhãngMarty-D’Abbadievớibachiếctàuchuyênchởhànhkhách,côngvănthưtừcủanhànướcvàmộtxưởngđóngtàutạiHàNội;hãngDeschwandenởHảiPhòngcósáuchiếctàuvàmộtsốhãngcủaHoakiều.

ÝđịnhkinhdoanhtrênsôngnướcđượcBạchTháiBưởichotiếnhànhngay.Ôngkhôngthểbỏquamộtcơhộiđể thửtháchsựgangóc, liều lĩnhcủamình.Năm1909hãngMarty-D’Abbadievừahếthạnkýhợpđồngvớinhà nước, ông thuê ngay ba chiếc tàu trên và đổi lại thành tên Việt: PhiPhượng (Phénix), PhiLong (Dragon) vàBáiTửLong (FaiTsiLong).Từđây,BạchTháiBưởicho tàucủamìnhchạy tuyếnNamĐịnh-HàNộivàNamĐịnh

- Bến Thủy.Ông chấp nhận đối đầu với các thương thuyềnHoa kiềuđanggiữvịtríđộcquyềnkhaitháchaituyếnđườngthủynày.

Việc làm của Bạch Thái Bưởi quá liều lĩnh. Bởi sự bành trướng củangườiHoatrênthươngtrườngngaycảngườiPhápcònphảikhiếpsợnữalà!TheonhàsửhọcTrầnHuyLiệu:“KhithựcdânPhápmớisang,bọntưbảnPhápphảiđươngđầuvớihàngbốnnămtrămnhàbuônHoakiềuởHàNội,HảiPhòngđã làmchobọnchúngphải lụnbạikhiếnchomột tên thựcdânphải kêu lên: “Không thểnào cạnh tranhnổi với họ: nhữngđồngbào củachúngtôihầuhếtphảiđóngcửahiệu”.BọnnhàbuônPhápđãphảiyêucầuchínhquyềnthựcdânđuổiHoakiềurakhỏiĐôngDương,nhưngbọncầmquyền thì không thi hành vì chúng còn cần đến những nhà buôn lớnHoakiều,dođóchỉ thihànhchínhsáchquan thuếbảovệưu thếchohànghóaPháp”.VậymàBạchTháiBưởidámđươngđầu!

Nhìn thấy một “tay mơ” đang mon men bước chân vào lãnh địa củamình,các thươngnhânHoakiềuchỉcườikhẩy,không tinmộtngườiViệt

Namnàotrườngvốnbằnghọ,kinhnghiệmbằnghọ.Đểloạibỏđối thủrakhỏi“cuộcchơi”,họđãngầmliênkếtthựchiệnmộtâmmưuthâmđộc.

CHIẾNCUỘCTRÊN“THƯƠNGTHUYỀN”Bóngnắngthậpthữngtrànvàotrongphòng.Đãquángọ.Trongphòng

làmviệccủaBạchTháiBưởivẫnnáonhiệt,ồnào.Mọingườitranhluậnnhưmổbò.Khôngaichịuýkiếnai.Thườngnhữnglúcnhưthếnày,ôngvẫngiữtháiđộimlặng,chỉcắmcúighighichéptrêncuốnsổlớn.Khôngvộiđưarachínhkiếncủamình.Hômnay,vấnđềmọingườiđangthảoluậnlàlàmthếnàođểgiảiquyếttrướcđòncạnhtranhmàđốithủđãtungra?

BạchTháiBưởivàcáccổđôngcủaônghoàntoànbấtngờkhihay tintuyếnHàNội-NamĐịnhđãhạgiávé.Từgiá5hào,cácchủtàungườiHoaliên kết với nhau hạ xuống chỉ còn 4 hào!Họ rộng vốn nên thực hiện kếhoạchnàymộtcáchdễdàng,cònđốivớiôngđanglàmộtbàitoánkhó.Tàuthuyềnhọkhôngnhữngtốthơnmàgiácònrẻhơn.Trongkhiđótàucủatacũkỹ,giálạimắchơnthìaicònđinữachứ?

Khôngcòncáchnàokhác.Phảihạgiá theohọ thôi.Nhưnghạgiánhưthếnào?Cuộctranhluậnvẫnchưangãngũ.Đànhrằnghạgiábằnghọcũngđãlàmộtthấtthế,nhưngBạchTháiBưởilạicómộtquyếtđịnhkháchẳnsuynghĩmọi người. Sau khi hớpmột ngụm trà và rítmột hơi thuốc lào sảngkhoái,ôngđứngdậynóirànhrọt:

-KinhdoanhtrênthươngtrườngngườiHoahơntalàởchỗcóchữtín.Vìchữtín,họsẵnsànghysinhtấtcảcholợiíchchung.Nayvìlợiíchchunghọđãđồngtâmhiệplựchạgiáđểcôlậpta.Ôngbàtanói“Trămđánhmộtkhôngchộtcũngquè”!Nayđãquyếttâmnhưthếthìhọsẽthựchiệnđồngloạt, thựchiệnđếncùng.Baogiờ tachịu thua,họmới thôi.Phải suynghĩnhưthế,tamớicáchđốiphó.Đốiphóbằngcáchnào?Họhạgiáchỉcòn4hàothìtahạxuốngthấphơnnữa!

Mọingườichưnghửng.Cứtưởngđangnghenhầm.Khôngkhícủacuộchọpđangimlặngnhưtờbỗngồnàonhưongvỡtổ!Cuộctranhluậnlạisôinổihẳnlên.BạchTháiBưởivẫnđiềmtĩnh:

-Tahạxuốngchỉcòn3hào!Thưacácngài,khôngviệcgìphảilolắngcả.HọcómưumachướcquỷthìtacóbùaLỗBan.Việcgìmàphảisợ.Hơnnhauởchỗlàaidámđeođuổimụctiêuđếncùng.

Trongthâmtâmôngnghĩ,hạgiáthấphơnlàbuộccácchủtàuHoakiềuphảinghĩđốiphươngđangtrườngvốn,đangthủmộtsốvốnkhổnglồchứkhôngphảiđùa.Đólàcũngcáchmàôngcảnhcáohọ.Chodùcóhạgiánhưthế,hoặcthấphơnnữathìcũngkhôngápđảođượctinhthầncủaông.Chaoôi!Cái tròrungcâynhátkhỉquáđỗi tầmthường.Nhưchơimộtcanhbạc,khibênkianémxuốngconchínmộtcáchhảhê thìbênnàyđãvộiđè lênbằng conmười.Nào ai biết những conbài còn lại trên tay của ai như thếnào?Hơnnhaulàchỗđó.“Chớthấysóngcảmàngãtaychèo”.Ônggậtgù

khinhớđếnlờidạycủaôngbà.Saukhiphântíchthiệthơn,cáccộngsựcủaBạchTháiBưởiđànhchấp

nhậnphươngánmàôngđãđưara.Nhậnđượctinnày,cácchủtàuthuyềnngườiHoachoángváng.Họgiẫy

nẩylênnhưđỉaphảivôi!Khôngngờđốiphươngcũnggiàđòn.Đãthếthìtaphảilấnlướtngay.QuyếtkhôngđểchongườiViệtquamặt,họlạihạgiá!Rồitiếptụchạgiáthấphơnnữa.

Laođãphóng.Lưngcọpđãleo.Khôngthểbỏcuộcnửachừng.Bỏcuộcnửachừnglàthua.Làkhôngcòncócơhộingócđầulênlầnnữa.BạchTháiBưởivẫnkiênquyếtbámtheocuộccạnh tranhnày.Biếtgặpphảimộtđốithủkhôngphải“tayvừa”,họlạihạgiáxuốngchỉcòn5xu.Nhưngcũngnhưlầntrước,họbẽbàngkhihaytinBạchTháiBưởilạichấpnhậncáigiá4xu!Quyếtkhông thuahọđã tungracáigiá rẻnhưbèo,khôngaicó thể tưởngtượngnổichỉcòn...3xu!Thiếuđiềutrảichiếu,bỏtiềnramờikháchđitàumàthôi!

Đốiđầuvớicáigiánàythìkhôngthể!NếusốlượngkháchkhôngđủchomỗichuyếnthìchẳngmấychốcBạchTháiBưởisẽsạtnghiệpnhưchơi!Màthật thế, ba chiếc tàu mỗi tháng phải thuê đến 2.000 đồng, mà chạymỗichuyếnchỉđượctừ15đến20đồngthìnguycơvỡnợđangchậpchờntrướcmắt.

Nhưngvẫnchưabiếtmèonàocắnmỉunào.Dùgiữgiá4xu,nhưngbùlạiBạchTháiBưởi có sáng kiến nhằm thu hút khách hàng về phíamình.Ôngđãkhônkhéođãnghĩracách“khuyếnmãi”làbiếuchomỗihànhkháchđitàumộtgóitrànhỏhoặcmờiuốngtràngon.Cólúc,ôngcònhàophóngđãithêmcảbánhngọt.Thậmchígiácướcđồhàng,cũnghạnốt!

Cuộcchiếnđồngcânđồngsức.Quyếtđánhđốithủngãgục,Hoathươnglạibàyramộttròquáquắtmàxưanaychưaainghĩđến.ChúngbỏtiềnthuêngườilàngcủabếntàuBạchTháiBưởiphónguếbừabãi!Aiđời!Làmcáiviệcđómàđượctrảtiềnthìquảxưanayhiếm!Ngàylạingày,bếntàucủaôngdơbẩnkhủngkhiếp.Hànhkháchvắngđihẳn.

Vỏquýtdàythìcómóngtaynhọn.Luậtchơilàthế!BạchTháiBưởilạibỏtiềnrathuêchínhngườilàngấydọnvàđứngragiữbếnchoông.“Aitreochuôngthìkẻđóphảigỡchuông”.Ấylàmộtcáchgiảiquyếtkhônkhéo,chỉcóngườitronglàngbảobannhau,khuyênnhủnhauthìmớiđượcviệc.NếucậyđếnsởCẩmhoặcđemngườilàngkhácđếnthìhỏng,cókhiviệcthêmnhùng nhằng, rắc rối!Hơn ai hết, ông hiểu rõ câu “phép vua còn thua lệlàng”kiamà...Khônkhéonhư thếnênkếhoạchbẩn thỉucủađốiphươngphásản!

Sựcạnhtranhkhốcliệtnàyđãdẫnđếnchỗtrêutứcnhau,rồisinhrathùhằnnhau.Tàunàocũngmuốnchạyvềđíchtrước.CólầntàucủangườiHoavừa xuất bến chạy, tàu Bạch Thái Bưởi cũng quyết đuổi theo kịp. Song,

chẳngmay tàuôngvìmáymóc lúcấy thếnàođó,màkhôngsaovượt lênđược.HànhkháchtrêntàungườiHoamớivỗtayđểchếnhạo.Thếlàanhba-toong tàuBạchTháiBưởi lái tàumìnhsát tàukiamàmắng.Haibênchửinhaukịchliệt.

-Liệuhồn,ôngchođắmchếtbâygiờ!Hành khách sợ quá,mới can đôi bên!Cứ thế, bên nào cũng tìm phần

thắngvềphíamình.Cuộcchiếnđangvàohồibấtphânthắngbại.Sựđốiđầumộtmấtmộtcònkhiến tình trạng tài chánhcủaBạchThái

Bưởiđangđứngcheoleotrênbờvựcphásản!Khôngđủvốnđểtiếptụcduytrìcáchhạgiánhưthếnàynữa,phảilàmthếnàođây?

CâuhỏinàyđãkhiếnBạchTháiBưởitrằntrọcnhiềuđêmliền.“NGƯỜIVIÊTỦNGHỘNGƯỜIVIÊT!”Sángnay,BạchTháiBưởidậythậtsớm.Sươngcònđọnggiọttrắngnõn

trêntàuláchuối.Bướcrasân,gióthổithoángqua,khẽrùngmình,ôngvươntaylàmmộtvàiđộngtácthểdụctheothóiquen.Chúgàtrốngtrênchuồngcũngvừavỗcánhgáytete.Mặttrờilódạngởhướngđông.Ánhhồngdịudàngphíachântrời.Thởphàomộtcáchnhẹnhõmvàsảngkhoái,ôngmỉmcườimộtmình.

Bài toán khó trăn trở nhiều đêm liền, ông đã tìm ra cách giải quyết.Trướchết,suyratừbụngmình,ôngnghĩrằnglàngióDuytânkhuấyđộngtừNamchíBắcđãcóảnhhưởngsâu sắc trongquốcdân.Điđâuđếnđâucũngnghengườidân thì thàovềcácvấnđềchính trị,vềsự“khaihóa”dãmancủangườiPháp...Thậmchí,cuộcchiếnthắngcủanghĩaquânĐềThámtạiNúiSángvàotháng10.1909,dùthựcdânbưngbítthôngtinnhưngngườidâncũngđượcbiếtvàhọlénhútbàntán,tựhào.Khôngtựhàosaođượckhichính thiếu táBonifacy cần quân với sự hỗ trợ đắc lực củaKhâm sai LêHoanđãbịnghĩaquânphụckích,đánhtantác!Sựquantâmnày,cònbiểuhiệnởchỗngàycàngcónhiều“hộikín”yêunướchoạtđộngbímật;nhiềuhộibuôncủacácnhàtưsảndântộcđangdấnthântrênthươngtrường.

Điềunàychothấyquốcdânngàycàngýthứchơnvềthânphậncủakiếpnô lệ.Các sĩphuđãkêugọingườidânphảibiếtnhục trướccáinhụcmấtnước,phảitựcứulấymình.Ýthứcchínhtrịnàycóđượccũngtừcáccuộcdiễnthuyết,hôhàorầmrộcủacácnhànhocấptiến,củacácnhàTâyhọcvàcủacáctrườnghọcthựchiệntheomôhìnhĐôngKinhNghĩaThục.Họđãdấylênphongtràochấnhưngthươngtrường,cổđộngthựcnghiệpchogiớidoanhnghiệpnướcnhà,khaisángtưtưởngngườidânphảibiếtkinhdoanhlàmgiàu và khuyếnkhíchmọi người trọng nghề buônv.v...Để làmđượcnhưvậy,mộttrongnhữngđiềukiệnđầutiênlàngườiđồngbangphảigiúpđỡ,ủnghộlẫnnhau.VậytạisaotrongcuộccạnhtranhvớiHoathương,takhôngkhôngkêugọi,đánhthứctinhthầntươngthântươngtrợ,ủnghộcủa

đồngbàomình?ChínhgiảipháptíchcựcnàyđãcứusựnghiệpBạchTháiBưởilúcđang

đứngchênhvênhbênvựcthẳm.Saukhiđiểmtâmqualoa,ôngchogọilãoThịnhvàôngChấnđếngặp

mình.Ôngbảo:-TalàngườiViệt,kinhdoanhtrênđấtViệtthìlẽnàongườiViệtkhông

ủnghộngườiViệt?Trongtìnhthếngặtnghèonày,nếutabiếttuyêntruyền,khuyênnhủ,kêugọiđồngbàothìmayracòncócơmaysốngcòn.Mộtkhicólựclượngđoànthểủnghộsaulưng,thìcuộctranhthươngcủatasẽkhôngđơnđộc,bịđẩyvàothếbí!

ÔngChấnđiềmtĩnh:-Đànhrằnglàvậy.Nhưngtakêugọiquốcdânnhưthếnào?Khôngkhéo

nhànướcghépvàotộihôhào,kíchđộngquầnchúng?Sựlongạinhưthếlàđúng.BởisauvụbiểutìnhtạiQuảngNam,sauvụ

HàThànhđầuđộcthìnhàcầmquyềnđànápdữdộimọibiểuhiệnnàomàhọchorằngcónguyhạiđếnnềnanninh.Ngaycảviệchớttócngắn,mặcÂuphụccũngbịghépvàotộiphiếnloạn,phạtgiam18thángtùnữalà!Saukhitrao đổi với nhau,mọi người rất hoan nghênh, tán thành ý kiến củaBạchTháiBưởi.Theoôngcách tuyên truyền,kêugọiđồngbàohaynhấtvẫn làdùngthơca,hòvè,hátxẩm...vìnódễnhớ,dễthuộcvànhanhchóngđivàolòngngười.Cứlấychuyệntìnhyêunamnữ,lồngvàođónộidungáiquốc,kêu gọi tinh thần tương thân tương trợ là được, chẳng ai có thể bắt bẻ.Nhưngailàngườicókhảnăngsángtáccổđộngtheođúngtinhthầntrên?

Không hẹn mà gặp. Cả ba người cùng nghĩ đến chàng trai đang lềuchõngthiHươngởNamĐịnh.ĐólànhosinhNguyễnKhắcHiếuvừatròn22xuânxanh– thuaBạchTháiBưởihơnmột congiáp.Mọiviệc trởnênthuậnlợivìônglàbạnthânthiếtvớinhàthơtràophúngNguyễnThiệnKế.Màôngnàylạilàanhrểcủachàngnhosinh.Nhờvậy,khiBạchTháiBưởiđánhtiếngnhờcậythìchàngđồngýngay.Chỉtrongmộtđêmgặpnhauhànhuyên,chưaăngiậpmiếngtrầu,chàngđãphóngbútlàmxongmộtloạtbàivănvầnđúngýđịnhtrên.

Cũngxinnóithêm,chínhtừmốiquanhệnàymàvềsau,NguyễnKhắcHiếutrởthànhchỗthânthuộcvớiBạchTháiBưởi.

Sau khi trượt thiHương ôm nỗi buồn quay vềHàNội,NguyễnKhắcHiếugặphìnhảnhtưởngnhưchỉcótrongnhữngtrangtiểuthuyếtdiễmlệlàngườiyêulênxesongmãvềnhàchồng,trongtiếngpháonổnhưmuốnxénátcontim,chàngthìđauđớnnhưđiêndại!QuayvềNamĐịnh,rồichànglênsốngởchùaHươngnhưmuốnxalánhcõitrần.Thấyngườiemđiênloạnvìthấttình,NguyễnThiệnKếmớidỗngondỗngọtrồiđưachàngvềsốngtrongnhàBạchTháiBưởi.Ởđây,chàngđượcđọcTânthư,đượcanhrểvàôngtraođổinhiềuvấnđề,nhờvậychàngđãcósựthayđổivềtưtưởngvà

nhậnthức.Cóthểnóikhôngngoa,bảnlĩnhcủachàngsaunày,rấtnổitiếngvớibútdanhTảnĐà,làítnhiềuđượchìnhthànhtừnhữngngàythángnày...

Từđó,hànhkháchđitàucủaBạchTháiBưởithườnggặpnhữngngườihátxẩmcấttiếngca:

NhiễuđiềuphủlấygiágươngNgườitrongmộtnướcphảithươngnhaucùngCôkiamáđỏhồnghồngMuốnraHàNộilấychồnglàmquanĐườngđihiểmtrởgiannanTàu“BạchTháiBưởi”dọnđàngrướcdâuDùchonướclũsôngsâuAivềNamĐịnhrủnhaucùngvề...Tiếngvỗtayvanglênràorào.Giọnghátđiêuluyệnvàchấtchứanhiều

cảmxúcnhấtvẫnlàlãoNhị,ngườitừthuởnhỏđãlangthangkiếmsốngởchợNamĐịnh.Dùmù,nhưng lão có trong taymộtđámđệ tửkiếmsốngtheo nghề này. Bạch Thái Bưởi đã chiêu dụ “băng nhóm” của lão về, trảcôngchotừngngườimỗithángvàihào.Nếukháchthươngtìnhnémchovàixutrongchiếcnóntơithìhọđượcgiữriêng.Cáchcưxửnàykhiếnhọcảmđộngvàđemhếtsứcmìnhđểcấtlêntiếnghátnhưrulòngngười.Tiếnglànhngàymộtđồnxa.Aimàkhôngthấyngâyngấtkhinghelờicatiếngháthuêtình,ngọtngào:

ChunglưngmộtchuyếnthuyềntìnhSôngbaonhiêunướctathươngmìnhbấynhiêuChúnganhđâyđứngmũichịusàoSôngnganggiótạt,anhbẻvàocàng

mauKhuyênemđừngtínhtrướclosauCòn lưngcònvốn, tanêngiàucóphenKhuyênemđừng tủiphậnhờn

duyênCótài,cósắctalêntiêncólầnRồiraxélụamayquầnĐâyloanđấyphượng,taquâyquầnlấynhau...Có những bài học thuộc lòng trong giáo trình của trường Đông Kinh

NghĩaThục,ôngcũngkhéoléochọnnhữngđoạncóthểphổbiếncôngkhaiđểgiaobọnhátxẩm.Nhiềukháchđi tàuđã rưng rưng,bùingùikhinghegiọngcakêugọikínđáomàkhôngkémphầndadiết:

ĐãsinhcùngmộtgiốngnòiCùngtrongđấtnướclàngườiđồngthânPhảicoiruộtthịtchogầnPhảithương,phảixótquâyquầnlấynhauPhúccùnghưởng,họacùngđauMộtgan,mộtdạghisâuchữđồngMay

ratrờicũngchìulòngĐểđờiđểgiốngLạcHồngnàychoGióthuhiuhắtsônghồ

Sửxanhcònđó,địađồcònđâyMấycâumượnbútgiãibàyXinngườitrongnonnướcnàycùngnghe...Khôngdừnglạiđó,BạchTháiBưởicònchongườitớibếntàu,xuốngtận

các tàu để diễn thuyết cổ vũ cho tinh thần đồngbang, “tinh thần conLạccháuHồng”,kêugọingườimìnhnêngiúpđỡlẫnnhauthìmớicóthểcạnhtranhđượcvớingườiHoa.Takinhdoanhlàvìlợiíchcủadânta,chứkhôngchỉthuầnvìđồngtiềnkiếmđược.VớingườiHoathìhọđâucónghĩthế.LầnnọchiếctàuLongMôncủangườiHoađãphạmmộtsailầm“chếtngười”.TrênchuyếntàuHàNội-NamĐịnhhômấycócụgiàđaubụng,mệtlảnằmsóngxoàidướisàn.Khôngmột lờihỏihan,chủtàutưởngcụbịbệnhdịchnênlúcđếnbếnTânĐệđãsaingườikhênhcụquẳnglênbờ!Việclàmbấtnhẫnnàyđãbịhànhkháchphảnứngkịch liệt.Nhânchuyệnnày,nhàvănNguyễnCôngHoancóviếttruyệnngắnChuyếntàuNamphêphántháiđộđó.VớiBạchTháiBưởi,đâylàcơhộitốtđểôngđẩymạnhtuyêntruyền,tẩychaytàucủaHoa.

Nhữnglờikhuyếnkhích,phântíchthiệthơn,khơigợitinhthầnyêunướckhiếnnhiềungườicảmđộng,đồngtình.Họrủnhauđitàucủaôngngàymộtnhiều hơn. Thắng lợi của ông là đã đánh thức được lòng tự tình dân tộc,nghĩa đồng bào. Vì thế, người Hoa dù có xuống giá thấp hơn, bày trò“khuyếnmãi”nhiềuhơnthìcũngkhôngthểcạnhtranhnổivớiông.

Hơnaihết,BạchTháiBưởibiếtrằng,mộtkhingườidânđãcóýthứcvềtinh thần tương thân tương trợ, “bầuơi thương lấybí cùng” thìhọnàocótính toángìdămxubahào!Nhưngvớigiávéhạ thấpnhưvậyvề lâudàicũngkhôngthểcầmcựnổi,ôngbènnghĩracáchmởcuộclạcquyên.Trênbachiếctàucủaôngđềuđặtmộtcáiống,mờihànhkháchtốtbụng,tùytâm,aimuốngiúp ítnhiều thìbỏ tiềnvào trongốngđỡchochủ tàuđượcphầnnàohayphầnấy...Cuộclạcquyênnàyxemracũnghữuhiệu.Cólầnkhibổốngra,BạchTháiBưởiđãrưngrưngnướcmắt.Ainấyđềungạcnhiên,ôngbảo:

-Nhìnnhữngtờgiấybạcnhầunátnhưthếnày,tabiếtnóđẫmbaonhiêumồhôi,baonhiêucựcnhọccủacuộcmưusinhquầnquật...Kiếmđượcđồngtiền lắm lúc phải đổmồhôi, sôi nướcmắt nhưngđồngbàovẫn chắt chiudànhdụm,ủnghộchota.Ơnnàynặnglắmaiơi!

Nóixong,hàmrăngôngnghiếnchặt,khôngchophépmìnhbỏcuộckhisự cạnh tranh ngàymột quyết liệt. Những đồng tiền trong ống lạc quyênngàymộtnhiều,lắmlúccòncócảgiấynămđồng,haimươiđồng...Doanhthucủaôngdầndầntănglên.

Với tinh thần ngườiNam ủng hộ việc làm của ngườiNam, trongmắtquốcdân thuởấy,ông làmột trongnhữngngườiđược tincậy,xứngđáng“chọnmặtgửivàng”.

CólẽBạchTháiBưởi lànhàdoanhnghiệpViệtNamtrướcnhấtởđầuthếkỷXX,đãcóýthứcvậndụngtinhthầnyêunước,khaitháctinhthầntựtôn dân tộc nhưmột vũ khí sắc bén để chiến thắng vẻ vang đối thủ cạnhtranhcủamình.Nóicáchkhác,tronglúccuộctranhthươngkhốcliệtđãđẩyôngvàobóngđêmmùmịttưởngchừngkhônglốithoát,thìôngđãbiếttìmlấyánhsángtừlựclượngquầnchúngcóýthứcdântộc.Ýthứcấycóđượclàdoôngchủđộngtìmmọicáchđểkhơidậyvàkêugọilựclượngấyủnghộviệclàmcủamình.

Nếumộtngườikhôngcóchítiếnthủ,sẽbằnglòngvớinhữnggìđãđạtđược,BạchTháiBưởithìkhông.KhinhiềutàucủangườiHoangàycàngếẩm,thậmchícóngườibỏcuộcthìôngquyếtđịnhđẩycuộctranhthươnglênmộtmứccaohơnnữa.Bởiôngbiếtrằng,trongcạnhtranhlàmănlúcnàotacũngởtưthếnhưconthuyềnngượcthác,khôngtiếnắtlùi.

BảnlĩnhkinhdoanhcủaBạchTháiBưởingàycàngrõnét.

Chương6.HƯỚNG”VÀ“ĐƯỜNG”

NhữngbíquyếtkinhdoanhcủaBạchTháiBưởithậtkhôngxalạgìvớichúngtangàynay.Nhưngcáchthứcápdụng,cộngvớimộtniềmtintuyệtđốivàokhátvọngphụcvụcộngđồng,làmpháttriểnđấtnướccủamìnhlàchínhnghĩa,đómớilàthứlưutênôngvàolịchsửkinhdoanhcủadântộc.

NGỌNCỜ“GIANGHẢILUÂNTHUYỀN”Trong những lúc trà dư tửu hậu, lão Thịnh thường hào hứng kể câu

chuyệnvềBạchTháiBưởithuởấuthờimàlãochứngkiến.Ngàynọ,chỉmớilênbảy,lênmườicậubịbốđánhđòn.Bốbảodocómộtlỗinàođó,còncậukhăng khăng là không! Nhưng bố cứ đánh. Ban đầu cậu còn phân bua,nhưngsaucứđứngimthinthítnhưthịtnấuđông.Bốcànggiàđòn,cậucàngtrânngườirachịuđựngchứkhôngkhóc.Mãiđếnkhibốmệtquá,vừadừngtayroithìcậulạilănxảvàobốmàbảo:“Bốđánhconnữađi.Conđãnóiconkhôngcólỗimàbốcứđánh,vậybốđánhchếtconđi!”.Ôngbốthấylạ.Saunghiệmlạimớithấyconmìnhnóiđúng,nókhôngcólỗithật!

TínhcáchcủaBạchTháiBưởilàvậy.Mộtkhiđãxácđịnhviệclàmcủamìnhlàđúng,ôngkiêntrìđeođuổi,bảovệđếncùng.

Nay,việclàmcủamìnhđãđượcquốcdânủnghộthìônghàohứngnuôiý địnhmua thêm tàu,mở rộng thị trường. Sau khi đánh bại đối thủ cạnhtranhtrên tuyếnđườngNamĐịnh-HàNội,NamĐịnh-BếnThủy(NghệAn),BạchTháiBưởibắtđầuchotàuchạythêmtuyếnđườngHảiPhòng.

Sựviệcnàydiễnravàonăm1912khiếnnhiềungườikinhngạc.TuyếnHảiPhòngxưanaylàđườngthủytrọngyếucủacáctàuHoakiều,

nhưngôngvẫnngangnhiên“liềumìnhnhưchẳngcó”,vẫndõngdạcbướcvàogiànhquyềnchia thịphần.Vì thế,một lầnnữacác tàuHoakiềucàngcămtức,hiệplực lạicốpháchobằngđược.Thanôi!Bấtcứthủđoạnnàocũngkhôngđánhgụcđượcýchísắtđácủaông.Bàihọcvậndụngtinhthầntựhàodântộc,mộtlầnnữađãgiúpôngchiếnthắngvẻvang.Tàucủaôngngày thêm đông khách. Tàu của đối phương dần dần thưa khách. Về saukhôngítchủngườiHoakiềubỏcuộc.

Dùkhônghiếu thắng,nhưngBạchTháiBưởi lại cóniềmkiêuhãnh làmualạicáctàutừnglàcừuđịchcủamình.Ôngluôntrảgiácaohơnngườikhácđểsởhữuchobằngđược.Cómộtđiềuđặcbiệtlàtrongphònglàmviệccủaông, trang trícũngkhácngười.Nếu thờiđó thiênhạvẫnchuộngcáchtreocáccâuđốiđỏ,tranhthủymặc,cácbứchoànhphisơnsonthếpvàng...cònông thì không.Ông chỉ treonhữngbảnghiệu của các tàungườiHoa,ngườiPhápmàôngđãmuađược!Ôngbảo,cácchủtàucũtrôngvàocămtứcbaonhiêu,ôngcàng thích thúbấynhiêu.Có lầnmuađược tàuKimHằng,chủcũcốlấylạichobằngđượccáibảnghiệubằngđồngđúchaichữđạitự

rất“hoànhtráng”,quyếtkhôngđểcáibiểutrưngdanhdựcủamìnhlọtvàotayông.Khôngchịu thua,ôngthuê luậtsư,chịumất thêmtiềnđòi lạichobằngđượcđểtreochơi!

Tưthếnàykhiếntanhớđếnhìnhảnhvịtướngsoáitrênchiếntrường,saukhikếtthúccuộcgiaotranhkhốcliệtthìquyếtphảicắtđầucủakẻthù!Chỉsau hai năm mở thêm tuyến đường Hải Phòng, Bạch Thái Bưởi khuếchtrương thêm nhiều chi nhánh để có thể quản lý công việc thuận lợi nhất.Ngoài trụsởchính tạiNamĐịnh–mộtvùngđấtvănvậtnổi tiếngvớihai“đặc sản” là “Đọc thơXương, ăn chuốingự”–vẫngiao choôngLãQuýChấncaiquảnthìngày1.6.1914,ôngmởthêmchinhánhBếnThủy(NghệAn),giaochoBabouquảnlý.

Kếđến,ngày1.8.1914,ônglaimởchinhánhởHàNộivàgiaochoôngOffhausequảnlý.Vếttíchtrụsởđó,naycònlưulạiởtrướcCộtĐồngHồđườngBờSông(QuaiGuillemoto–nayphốTrầnQuangKhải).Đólàngôinhà ba tầng, chân tường hầm xây đá xanh (sau là một bộ phận của SởThươngchính).Gọikhuvựcnày làCộtĐồngHồvì thuởđó,chínhquyềnthực dânHàNội đã cho trồngmột cột sắt cao, trên gắnmột cái đồng hồvuôngvứcbốnmặtđểngườidânxemgiờlênxuốngtàuthủy.

Từđây,tronglịchcáctàuthủychạytuyếnđườngHàNội-HảiPhòng,HàNội-NamĐịnh,HàNội-TuyênQuang,HàNội-ChợBờ...cótàucủaBạch

TháiBưởi.Điểmcủacácbếnxếp theo thứtự làbến tàuTâyĐiếc(tứcchủhãngSauvage, tai bị điếc), bến tàuBạchTháiBưởi, bến tàu củaHoakiềunhưGiangMôn,LongMôn...

Năm 1915, một lần nữa tên tuổi Bạch Thái Bưởi càng vang dội trênthươngtrường.ĐólànămcôngtyMarty-D’Abbadiephásản.Ngoàiviệcmuađứtbachiếctàuthuêlâunay,ôngcònmualuônmấychiếckhácnữa–kểcảchiếcthuyềnđộibềthếnhấtcủacôngtynày.

Ngoàira,ôngcũngnuôiýđịnhtìmchọnthêmmộtvịtrímớiđểđặttrụsởchính.VịtrímớitheoôngchỉcóthểlàHảiPhòng,bởinơiđâycóvịtríchiếnlượcrấtquantrọngcủamộtthànhphốcửabiển.Khôngchỉcóhảicảnglớn,khucôngnghiệptậptrungmànócònlàmộtvùngnôngnghiệprộnglớn.Từnăm1876,ngườiPhápđãxâydựnghảicảngHảiPhòng.Nó trở thànhđầumốigiao thông thuận lợi với cácđường lộ, các cửa sông lớnvàhàngtrămhònđảolớnnhỏ.Hơnnữa,vớiđịadanhHảiPhòngbaogiờcũngvọnglêntrongtâmthứccủaôngniềmtựhàocủaôngchatừngđổmáuxươnggiữnước,làhìnhảnhoaihùngcủanữtướngLêChân,củacácbậchiệtkiệtanhhùngnhưNgôQuyền,LêHoàn,TrầnHưngĐạo... từng đánhđuổi kẻ thùphươngBắctrêndòngsôngBạchĐằnglịchsử.

Từtháng4.1916,BạchTháiBưởichínhthứclậpnghiệpởHảiPhòng.CơngơiđồsộcủaôngnằmtrênbờsôngTamBạc.VìphốbênsôngTamBạc

nênđặt tên là phốTamBạc.Lúcmới hình thành, phốnày có tên làQuaiMaréchal Foch. SauCáchmạng tháng Tám đổi tên gọi là bến Bạch TháiBưởivàduytrìđếnngàynay.Khiôngđếnlậpnghiệp,conđườngnàyvắngvẻ,ítngườiqualạithìnaydầndầntrởthànhchốnsầmuất,náonhiệtngàyđêm,thuyềnbètấpnập...

Chọn vị trí mới, Bạch Thái Bưởi còn thừa hưởng một thành quả màngườiPhápđãthựchiện.Trướcđây,tàubiểnravàocảngHảiPhòngvẫnquacửaCấm,nhưng luồng tàunày luônbị sabồi, gâykhókhăncho tàumớnnướclớnqualại.Vìthếtừnăm1911,ngườiPhápđãchođàokênhĐìnhVũnốiluồngBạchĐằngvớidòngsôngCấmhìnhthànhluồngtàuvàocảngtừcửaNamTriệu,thaycholuồngtàucũởcửaCấm.DùngườiPhápđàokênhĐìnhVũnốisôngCấmvớicửaBạchĐằng,nhưnghọvẫngiữlạicửaCấmđểthoátphùsarabiển.SựkiệnnàyđánhdấumốcquantrọngtronglịchsửpháttriểncảngbiểnHảiPhòng.

Vềđây,côngviệccủaôngngàymộttấtbậthơn.Từphíangoàicửanhìnvào,đêmđêmthiênhạvẫnthấyngọnđèntỏasángtrênbànlàmviệc.Cómộtbàitoánkhómàôngđangđauđầu,chưathểgiảiquyếtđược.TrướcđâykhicạnhtranhvớiHoakiều,tađãkêugọisựủnghộcủađồngbào,nhưngviệclàmnàythìkhôngthể.Vậyphảilàmthếnàođây?Ôngsuynghĩnhiềunhưngvẫnchưatìmracáchgiảiquyếthợplý.

Lâunay,mỗilúctàuhưhỏngthìphảithuêcácnhàmáyởHảiPhòngsửachữa.Nhưngđâuphảicótiềnlàđược.Dosựxúigiụccủacácđốithủcạnhtranhnênkhôngítlầnônglâmvàocảnhdởkhócdởcười,lắmnỗinhiêukhê.Khôngnhữngbịbắtbí,lấytiềncaohơnmàchấtlượngsửachữacũngkhôngragì!Vậymàvẫncứchầuchực,ngậmbồhònlàmngọt!Naycơngơingàymộtphát triển thì không thể tiếp tụcbị độngnhư thế.Ôngđangnghĩ đếnviệcxâydựngmộtnhàmáysửachữatàu!ƯớcmơnàyvượtngoàitầmtaycủaBạchTháiBưởi.Ôngkhôngđủtiềnvàthờigianđiranướcngoàimuasắmđượctoànbộmáymócđểhìnhthànhmộtnhàmáytheođúngnghĩacủanó.KhicôngtyMarty-D’Abbadiephásản,dùđãmuađứtbachiếctàuđangthuêvàmuathêmmấychiếckhác,ôngcònmuốnmualuôncảnhàmáynữa.Thếnhưng,việc thương lượnggặpphảinhiềukhókhăn,vì cũngcónhiềucôngtycủangườiPháp,ngườiHoalămlămnhảyvàophábĩnh.Họkhôngmuamàlạithuê.Thuêkhôngphảinhằmphụcvụchocôngviệcsửachữatàu,chỉnhằmtạoáplực,gâykhókhăn,ngăncảnkhôngchoôngpháttriển.MộtcôngtycủangườiPhápcốthuêvàđãthuêđượcnhàmáyđó,nhưnglạiđểkhông!Trongkhimìnhcầnđểsửdụng,nólạiđểchocỏmọc!Oáioămthật.

VớiBạchTháiBưởi đây là sự trêu ngươi, làmột đòn cạnh tranh kiểumới.Lẽnàotabótay?

Tốinay,saukhingheđốccôngNguyễnVănPhúcbáocáolạitìnhhìnhcủanhàmáynày,ôngcàngnônnóng.Hầuhếtmáymócởđócòntốt,nếu

thuộcvềtaymìnhthìkhácnàothuyềntarakhơigặpgió!Ngẫmnghĩmộtlát,ôngbảotàixếlấyxehơiđưamìnhvàlãoThịnhđếnnhàlãoMarty–giámđốccôngtyMarty-D’Abbadie.

Sauvàilờichàohỏi,ôngđithẳngvàovấnđề:-Thưangài, trướcđây tôi đãnhiều lầnhầu chuyệnmuốnmua lại nhà

máycủangài,nhưngngàicứchầnchừmãirồichongườikhácthuê.Tôithậtsựkhônghiểunguyêndonhưthếnào?Nếukhôngbịđánhgiálàkẻtòmò,tôimongmỏixinngàinóiđôilờiđểtôihiểuthêm,khỏingàyđêmấmức.

LãoMartyvẫngiữtháiđộimlặng.ThấyvậylãoThịnhcũnglựalờinóithêm:

-Khicácngàimởcôngty,xâydựngnhàmáythìmongmuốncôngviệcănnênlàmra,naychẳngmaythấtbạithìcũngbuồnthật.Chuyệnnàykhôngaimuốncả.Nhưngtheotôichuyệnnàykhôngđángbuồn,vìtàubècủaôngđãđượcchúngtôimualạivàsửdụngđúngcôngnăngnhưtrước.Ngàyngàyngàivẫnthấytàucủangàihoạtđộngngượcxuôitrênbếnbãi.

Ngậpngừngmộtlát,lãoThịnhnhẹnhàng:-Chỉcóđiềuđángbuồnlà...-Đángbuồngì?LãoThịnhvẫnnhẹnhàng:-Chúng ta làngười sốngvì nghề, chết cũngvì nghề.Vìyêunghềmà

ngàiđãbánlạitàubèchochúngtôi.Khôngchỉvìđượcngàibánvớigiáhợplýmàchúngtôicòncảmđộngvìngàiđãtincậytraolạitàisản.Sựtincậynênnàycóđượclàdongàiđánhgiáchúngtôichíthúlàmăn.Tôingờrằng,nếucókẻbỏđồngtiềnramuatàubècủacôngtyngàirồivứtvàoxóxỉnhthìngàirấtđỗiđaulòng!

Đượclờinhưcởi tấmlòng.LãoMartyxúcđộng,saocóngườilạihiểumìnhđếnthế?Lãođếnvớisôngnướcchỉvìyêunghề.Thànhlậpcôngtychỉvìyêunghề.NhưngrồisựbiếnđộngcủacuộcChiếntranhThếgiớilầnthứNhất, tại“mẫuquốc”cũngcónhiềuxáo trộn.Điềunàyđã làmảnhhưởngđếncôngviệclàmăncủacôngtylão.ViệcchuyênchởhànghóachochínhquyềnvàquânđộiPháptạiBắcKỳngàymộtthưadần,khimànhànướctậptrung lực lượng phục vụ cho công cuộc chiến tranh tại chính quốc. Cuốicùng,côngtyphásản.Dùbánlạitàisản,lòngđaunhưcắt,nhưnglãoMartytựanủiđãbánchongườicũngyêunghềlàBạchTháiBưởi.Từngàyđó,lãođâmrauốngrượucàngtợnvàtâmtrítrởnênbạcnhược.

LãoThịnhđộtngộtcắtsuynghĩcủaMarty:-Thưangài,chúngtôicũngđaulòngnhưngàikhibiếtnhàmáycủangài,

nayngườitathuêlạinhưngchỉđểkhông!Nhưthếlàmộtsựphíphạm.Hơncảthế,hànhđộngđócònxúcphạmđếncôngsứcđầutưkhingàimởcôngtynhằmphụcvụchocôngcuộckhaihóacủanhànước.

NốcthêmmộtchénrượucủacônhântìnhtừParisvừagửisangtặng,câu

chuyệncủa lãoMartydầndần trởnên thân tình.Quađó,BạchTháiBưởihiểu được bímật trong việc chia chác tiền nong của các cổ đông sau khicông ty này phá sản, họ đang có sự “bằngmặtmà không bằng lòng”. LàngườiđónggópsốtiềncaonhấtnêntiếngnóicủalãoMartycótrọnglượngnhấtđịnh,BạchTháiBưởitìmmọicáchkhaitháclợithếnày.

Sauvàichénrượuthùtạc,BạchTháiBưởimớinóirõýđịnhcủamình.Nếuđồngýbánlạinhàmáychoôngthì lãoMartysẽcóhaiđiềulợi.Thứnhất,ngoàisốtiềnthỏathuậnvớicáccổđôngthìlãosẽcònđược“lóttay”riêngmộtkhoảntiềnnữa;thứhai,saukhitốngkhứlãoTâyđangthuênhàmáy thì lão cũng nhận số tiền tương tự. “Đồng tiền đi trước là đồng tiềnkhôn”.Vừadứtlời,ôngđưangaytrướccholãomộtít,khôngcầnbấtcứmộtdònggiaokèokýnhậngìcảvàbảo:

-Thưangài,xinngàiyêntâm.Chúngtôilànhữngngườilàmănlớnvàtrọngchữtín.Dùcóchếtthìcũngkhôngbaogiờđánhmấtchữtín.Chúngtôixinhứagiữbímậtchuyệnnày.Ngượclại,xinngàicũnggiữchochúngtôimộtbímật.

LãoMartychựngngườiphânvân,chưarõBạchTháiBưởimuốnnóigì?Khôngphảiđợilâu,ôngrànhrọt:

-Baogiờđôibênđãkývăntự thìxinôngmới tiết lộ thôngtinnàyrangoài.

Tưởnggì,lãobậtcườisảngkhoái.Sauvàilầngặpgỡnữa,lúcăntốitạinhàriêngcủalão,khidungoạntại

ĐồSơn...côngviệcthươngthuyếtkhéoléo,khônkhéotạmổn.Dođôibêncùnggiữbímậtnênkhivăntựbánnhàmáyđãkýxong,aiaicũngbiếtthìtayngườiPhápđang thuê trở taykhôngkịp.Đúng thờihạngiaonhà,nếuchầnchừthìôngsẽbáosởCẩmcanthiệpngaychứkhông“một,hai”gìcả!

Từđây,BạchTháiBưởiđãnắmtrongtaymộtnhàmáylớnnhấtnhìởHảiPhòng.Nhưngcònmột thắng lợicũngquan trọngkhôngkém làvị trícủanó,địa thếkhôngđâubằng.NónằmsátbờsôngCửaCấm, thuậntiệnchotàubèđilại.Theoquyđịnhcủanhànước,khôngmộtaiđượcphépxâydựngnhàmáyngaytrênbờsông,nhưngđâylàđấttưthổ.Việcmuabánđấtcứtruyềnhếtđờichủnàyđếnchủkhác,nhànướckhôngcưỡngđoạtđược.Nhờvậy,BạchTháiBưởicònđượchưởngtừđấtbờsôngchođếnmặtnướcmênhmông trướcmắt.Diện tíchđất nàyhơn30ha, rộng thênh thangbátngát, như cách nói dân gian thì “cò baymỏi cánh, chó chạy cong đuôi”.Trongđó,cóđến6.548m2đãdựngnhàcửa.Ngoàiracòncómộtcáibểdài50m,âutàurộng125mcóthểdungcạnđượcchiếctàutrọnglượngcỡ300tấnđểsửachữangoàivỏvàmộtkhuđấtđặtcáicừcóthểđóngtàumớicỡngàntấn!Máymóclớnnhỏtrongnhàmáynàykhôngthiếumộtthứgì.Cócảbúamáy,máycắtsắt,máybào,máytiện...Lạicócảhailòđúclớn,đúcđượcnhữngvỉagangnặngcỡnămtấn...Nóhoàntoànđủkhảnănglàmtàu

mớivàsửachữatàu.Dịpnày,BạchTháiBưởichínhthứctuyênbốthànhlập“Gianghảiluân

thuyềnBạchTháicôngty”.Tạicáctrụsởcủaông,trênvịtrícaonhấtngườitabắtđầuthấyphấtphớingọncờhiệumàuvàng,cóhìnhmỏneovàbangôisaođỏ.Trôngtừxa,tathấylácờnhưmũichiếctàuhiênngangrẽsóngmàxôngphatrùngdươngsónggió...

DANH,TIỀNVÀKHÁTVỌNG...Thấyôngănnênlàmra,nhiềungườimớiđếnbảoôngrằngbuôntàubán

bènhưthế,giàucónhưthế,thếlựcnhưthếsaokhôngcầucạnh,chạychọtxin cái danh hiệu “bá hộ”, “hàn lâm”, “mề đay”, “kim khánh” có phải làkhônngoan,vinhdựhơnkhông?Thậmchí, lúcnàynhànướcđangcóchủtrươngthưởng“Chươngmỹbộitinh”chonhữngaicócôngvềthựcnghiệp,vậy tại sao ông không làm hồ sơ để nhận?Vẻ vang thay!Danh giá thay!Nghenhữnglờibànratánvàoấychỉráctai.Ôngbỏngoàitai,khôngthèmđểýđến.Cólúccáuquá,ôngnóitoạcmóngheo:

-Thôi, tôivan, tôixincácngài.Cácngàihãyđểyêncho tôi làmviệc.Trămcôngnghìnviệccònbềbềratrướcmắtkiakìa!Cáidanhdựhãoấy,tôinhậnđểlàmgì?Đượcngườitathưathưabẩmbẩmlàsướnglắmà?Tôichảthiết.Cáihưdanh“ônghàncụbá”cókhiếnngânhàngxuấtrachovàichụcvạnkhông?Chắckhôngthể.Tôichỉbiếtmộtchữkýcủatôitrịgiáđếnbạcmuônbạcvạnlàđược!

Vớihưdanhấy,ông thừasức làmđược,bởiôngđang làHộiphóHộiKhai Trí TiếnĐức, trụ sở tại ngã ba phố Lê Thái Tổ vàHàng Trống dochánh thanh trachính trịL.Marty trực tiếpchỉđạo.Dùcónhiềuđánhgiákhácnhau,nhưngđónggóplớncủaHộinàyđốivớivănhóaViệtNamlàđãchobiênsoạnvàxuấtbảnquyểnTừđiển tiếngViệt.Ông thamgiaHội làgặp gỡ những trí thức như Phạm Quỳnh, Trần Trọng, Bùi Kỷ... bàn bạcnhữngcôngviệccóliênquanđếnvănhóa,chínhtrịchứkhôngphảinhằm“khoemẽ”.

MộtđặcđiểmdễdàngnhậnraởBạchTháiBưởilàkhôngbaogiờôngnguôiýđịnh làmgiàu.Nguyêntắccủaông, tiềnphảiđẻra tiền.Tiềnphảiđầu tưđểsinh lợi.Dùđãnắmtrong tayđếncảchụcchiếc tàu,nhưngôngcòncóýđịnhmuathêmnữa.Ôngbảo:

-Như thếnàyvẫnchưa làgìcả.Cáccông tycủaHoakiều,Phápkiềucòn to hơn ta, lớn hơn ta.Ta phải làm cật lực, làmnhiều hơn để họ thấyngườiNam ta không phải không biết kinh doanh trên đường sông, đườngbiển.

Năm1917,ướcnguyệncủaôngítnhiềuđãđạtđược.

Chương 7. “LÀMRACỦACẢILÀMỘTĐẠOLÝLỚN!”

Sinhravàothờiloạnlạc,lạigặpnhữngngườianhhùngđangngàyđêmdấynghĩa,mộtnhàbuônnhưBạchTháiBưởiđãtựnhậntrênvaimìnhmộtgánhgiang san cònnặnghơn cả cơnghiệp củaông:Làmcho rạng rỡoaidanhcủangườiViệttronglĩnhvựckinhdoanh.

Ôngđãkhẳngđịnh:Chừngnàotôicònsống,thìngườiPhápđừngnghĩđếnviệcbắtchẹtchuyệnđilạicủadânViệt.

NHỮNGCHIẾCTHUYỀNMANGTÊNANHHÙNGDÂNTỘCNăm1917.ĐâylànămnổracuộckhởinghĩacủabinhlínhngườiViệt

trongquânđộiPhápđóngởTháiNguyên.ChủsoáichỉhuylàĐộiCấn,dướisựthammưucủatùchínhtrịLươngNgọcQuyến.Lầnđầutiêncómộttỉnhlỵ đã bị quân khởi nghĩa chiếm giữ, làm chủ trong vòng 6 ngày, treo cờ“Nambinhphụcquốc”,giảiphóngtoànbộtùnhânđangbịgiamgiữ...Đâylàcuộckhởinghĩavũtranglớnnhất,kéodàinhấtvàcótiếngvanglớnnhấtởnướctatrongthờikỳĐạichiếnThếgiớilầnthứNhất.

Có thểghinhậnđây làcuộc“binhbiến” lớnnhấtkể từnăm1884,cáinămđánhdấuchínhsáchdùngngườiViệtđánhngườiViệtlầnđầutiênđượcthực hiện ởBắcKỳ.Theo đề nghị của trung tướngMillot – chủ tịchHộiđồngcaiquảnBắcKỳ–ngày12.5.1884 thựcdânPhápký sắc lệnhchínhthứcthànhlậphaitrungđoànlínhngụyđầutiên.Chúngthựchiệncôngkhai,cóquymôvàbuộclàngxãphảicungcấpđủsốngườichomỗiđợtbắtlính.Dù bị ép buộc cầm súng tiếp tay kẻ thù đàn áp các cuộc khởi nghĩa củangườitrongmộtnước,nhưngnếuđượcgiácngộhọsẵnsàngquayhọngsúng,đứngvềphíachínhnghĩa.

CuộckhởinghĩaởTháiNguyêndẫuthấtbại,bịthựcdândìmtrongmáunhưngđã tạo ramột tiếngvang rất lớn trongdư luận,gâychấnđộng toànĐôngDương.NgaycảcụHuỳnhThúcKháng,bấygiờđangbịgiamởnhàlaoCônĐảocũnghaytinvàcóbàithơkhoáitrálạthường:

GiữađấtbằngnghetrậnsétrềnTiếnggươmngụctốidộirầmlên!Cáichếtoanhliệtcủanhữngnghĩaquânnàyđãảnhhưởngsâusắcđến

nhậnthứccủanhiềuthếhệ.Sinhthời,NguyễnTháiHọcthườngtâmsựvớibạnbè:“Từnămtaolênmườituổi!HồiấytaocònhọcchữNhoởnhàquê.Xongbuổihọclạiđichăntrâu,vànhiềuhômchănsangđếnđồnglàngbêncạnh.LàngấylàquêôngĐộiCấn.ÔngCấnchếtđi,cònđểlạimẹgià.Bàcụthương con quá, hóa như kẻ dở người.Hễ gặp chúng tao là bà cụ lại ômchoànglấy,vừakhócvừanói:“Cáccậu!Cáccậu!Làmthếnàobáođượcthùchocontôi!”.Taocònbé,mỗikhigặpbàcụlàlònglạibồihồi!Rồinghĩ,chỉ

cóđạpđổchếđộthựcdânmớitrảhộđượcthùchoconbàcụ!Ấy,tưtưởngcáchmạngnẩyratrongóctaotừđấy!”.Lớnlên,NguyễnTháiHọcđãsánglập ra Việt Nam Quốc dân đảng, lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Yên Bái, dù“khôngthànhcôngcũngthànhnhân”.

VớiBạchTháiBưởi, chưa biếtmặt anh hùngĐộiCấn, nhưngLươngNgọcQuyếnthìôngcónghetênkhiđếndựnhữngbuổibìnhvăntạitrườngĐôngKinhNghĩaThục,vìôngQuyến làcon trai củaThục trưởngLươngVănCan.HànhđộngoanhliệtnàykhiếnBạchTháiBưởirấtkhâmphục,vàsuynghĩrấtnhiều.Theoông,mỗingườicómộtcáchđểbàytỏtấmlòngsonđốivớinướcnon.Nếucácbậcđànanhdámđemthânmìnhrachốngchọivớihòntênmũiđạn,thì tạisaotakhôngdámthểhiệnmộtbảnlĩnhngoancườngtươngtựnhưthế?

Chínhvìthế,khihaytincôngtychuyênchởđườngbiểnDeschwandenphásản,ôngquyếtđịnhmuanốtsáuchiếcthuyềnvàmộtsốsàlancủacôngtyrấtnổitiếngnày.

Sựviệcnày,xéttrênbìnhdiệncủathờicuộcđangdiễnra,rấtcóýnghĩavềchínhtrị.

Những chiếc tàu của Deschwanden dẫu là những tàu cũ và nát lắm,nhưng ông vẫn bỏ ramột số tiền lớn để tranhmua, không để lọt vào tayngườiHoa,ngườiPháp.Nhiềungườicanngănvìsựmuabánnàykhôngcólợivềkinhtế,đólàđiềumàmộtdoanhnhândàydạnkinhnghiệmnhưôngphảitránh,nhưngôngvẫnchấpnhận.Ôngcólýcủaông,nếuđọvềsúngđạnthìngườiViệttachưathểbằngngoạibang,nhưngvềkinhthươngthìchưahẳnhọđãhọ tróichân,buộc tayđược ta.TháiđộvàhànhđộngcủaBạchTháiBưởikhimualạitoànbộtàisảncủamộtcôngtytừng“làmmưalàmgió”trênđườngthủyxứBắcKỳđãlàmnhiềungườiViệtmátlònghảdạ.

Khôngnhữngthế,ýthứcchínhtrịcủaôngcũngthểhiệnrõnétkhilấytêncủacácanhhùngtrongsửsáchnướcnhàđặttênchotàucủamìnhnhưLạcLong,HồngBàng,TrưngTrắc,TrưngNhị,ĐinhTiênHoàng,LêLợi,HàmNghi...

Thật ra, khimua lại những tàu “đồng nát” của công tyDeschwanden,BạchTháiBưởicònngầmtínhđếnmộtyếutốkhácmàkhôngmấyainhìnra.Tưởnglàđắt,nhưngthậtralàrẻ.Nếutakhôngnhanhtaythìchủnợcủacôngtynàysẽmuangay.Nhưthế,taphảitiếptụcđốiđầuvớimộtđốithủcạnhtranhmới.Hơnnữa,naycónhàmáytrongtaythìtachosửachữalại,chứcóphảinémtiềnxuốnggiếngđâu!

Đếnnăm1919,côngtyBạchTháicònmởthêmchinhánhởnhiềuđịaphươngkhác.Tổngsốtàulớnnhỏcủaônglênđến30chiếc,chưakểđếncácthuyềnphụ;20sàlanbằnggỗbằngsắt;13chiếccầutàuđứng,16chiếccầutàunổiv.v...Ngoàitàumangtêncácanhhùngdântộc,ôngcòncócáctàuPhiThượng,PhiLong,PhiHổ,BáiTửLong,KhâmSai,KinhLược,Tổng

Đốc,YênBái,PhốLu,ChợBờ...Cáctàunàychạytrên17tuyếnđườngthủy:HàNội-NamĐịnh,HảiPhòng-BếnThủy,HảiPhòng-NamĐịnh,NamĐịnh-NhoQuan,NamĐịnh-KimSơn,NamĐịnh-

BếnThủy,Hải Phòng -HàNội,Hải Phòng -HònGai,NamĐịnh -NgôĐồng, Nam Định - Lạc Quần, Hải Phòng - Móng Cái, Hải Phòng - HảiDương,HảiPhòng-KiếnAn,HàNội

-ChợBờ,NamĐịnh-TháiBình,HàNội–TuyênQuang...;kểcảvùngthượngduBắcKỳ.

Nơi đếnxanhất làBếnThủydohai tàuPhiHổvàBáiTửLongđảmnhiệm.TuyếnkhóđinhấtlênvùngthượngduBắcKỳ,dotàuChợBờđảmnhiệm.Trongsốcáctàu,tàuLạcLongchạytuyếnHảiPhòng-HảiDươnglàtàuchởíthànhkháchnhất,chỉ55người;tàuchởnhiềuhànhkháchnhấtlàtàuPhiPhụngchạytuyếnHàNội-NamĐịnhchởđến1.200người.

Với phương tiện phong phú này, Bạch Thái Bưởi nhanh chóng chiếmlĩnhđượcthịtrường,ôngnắmbắtrấtnhanhnhucầucủahànhkhách.Ngoàinhữngtuyếncốđịnh,ôngcònmởthêmnhữngtuyếnvậntảitheomùa.Điềunày, thấy ông rất năng động trong kinh doanh, luôn nhanh nhạy đáp ứngđượcnhucầucủathịtrường.Chẳnghạn,đếnmùatrẩyhộichùaHương,ôngmởthêmtuyếnPhủLý-BếnĐục,hoặcthángTámâmlịchcóhộiđềnKiếpBạc,ôngmởthêmtuyếnĐápCầu-KiếpBạc(4chuyến/ngày),HảiDương-KiếpBạc(1chuyến/ngày),PhảLại-KiếpBạc(15chuyến/ngày).

Trước lúcmở tuyếnđườngmới,baogiờôngcũngchoquảngcáo trênphương tiện truyền thông đại chúng với những vần thơ nôm na, dễ nhớ.Chẳnghạn,bàiquảngcáochotàutrẩyhộichùaHươngcóđoạn:

ChùaHươngTíchlạthaycảnhvậtChữNamThiênđệnhấtđồnxa......Quanquan,kháchkháchxagầnHỏathuyềnsẵnđóđưachânđivềSông

PhủLýgầnkềcạnhbếnThuyềnhỏaxavừađến thờiđiChèoLan trỏnẻoĐụcKhê

LạitừBếnĐụcđưavềHàNam...Vàkhông ítngườidân lúcbấygiờđãmangơnBạchTháiBưởi,vìđã

làmchocuộcsốngcủahọthoảimáihơnrấtnhiềukhiđápứngnguyệnvọngđiviếngchùacầulộcnhữngngàyđầuxuân.

Muốnbiếtchấtlượngtàucủaôngđãđượccảitiếnnhưthếnào,tathửlấytàuBáiTửLong–thờiôngmớichânướtchânráobướcvàonghềsôngnước–sosánh.TàuBáiTửLongmộtchânvịt,nửasắtnửagỗ,dài40m,ngang6,5m,dungtích150tấn,chởđược160người.Nayôngđãcónhiềutàuvượttrộihơnhẳn.Chẳnghạn,tàuPhiPhượnghaichânvịt,bằngsắt,dài40,25m,ngang9,2m,dungtích300tấn,chởđược1.200người...

Tacóthểhìnhdungtoànbộcơsởvậtchấtquacácsốliệuđượcthốngkênăm1919.Dungtíchcáctàu:3.600tấn,trọngtải:2.000tấn,sứcmạnhcácmáy ước chừng: 3.000mã lực, tốc độ trung bình: 8 hải lý, tổng số hànhkháchcáctàucóthểchởđược:6.643người.

KHÁCHHÀNGCẦNGÌ?ThậtkhôngngoakhitađánhgiáBạchTháiBưởilàvịtướngcầmquân

tàiba.Sốlượngcôngnhânlàmviệcchoônglênđếnhàngngàn,nhưnghọkhông biểu tình, đình công như hầu hết các công ty lúc bấy giờ. TạiHảiPhòngngótmộtngànngười,chialàmhaihạng,hạnglàmviệcvănphòngvàở các tàu: 271 người, hạng làm thợ trong xưởngmáy: 692 người; ởNamĐịnh:199người;ởHàNội:108người;ởTuyênQuang:69người;ởBếnThủy:59người;ởViệtTrì:17người...Ngoàiracòncónhữngngườilàmđạilý,đốccôngtrongnhàmáy,thưkývănphòng...Thửtínhsốlương,tathấysốtiềnlênđếnvàivạnbạcchứkhôngphảilàít.

Saukhicónhàmáy trong tay,BạchTháicông tybắtđầu tiếnhành tusửa,tântrangcáctàu.ĐànhrằnglàmviệcnàyvìchấtlượngtàuphảitốtmớicókhảnăngcạnhtranhvớitàucủangườiHoa,ngườiPháp,nhưngnhưthếvẫnchưađủ.

TầmnhìncủaBạchTháiBưởihơnngườiởchỗ,ôngnắmđúng tâmlýcủahànhkháchđitàu.

Nghĩa là trongkinhdoanh,ông luônnghĩđến“thượngđế”đểcócáchphụcvụ tốtnhất.Ôngquanniệm,kháchcủamìnhđaphần lànhữngnôngdânnhưchịDậu,anhPha,ThịNở,ThịMịch,lãoHạc,ChíPhèo,thằngMõ;lànhữngthịdânnhưKépTưBền,bàPhóĐoan,XuânTócĐỏ...chứkhôngphảinhữngbậc“thượnglưutríthức”,những“nhàtưsản”,những“ôngTâymắt xanhmũi lõ”... thì “nội thất” của tàuphải phùhợpvới cácđối tượngtrên.VìthếcáctàucủangườiHoa,ngườiPhápsaukhimualại,ôngđềuchothayđổi lại toànbộ.Sự thayđổinàykhiếnngườidânquêbuôngánhbánbưng,buônthúngbánmẹtkhôngengại“đitàuquásang”vìsợ“chắclàvémắcđây”.

Nhưvậycũngchưađủ.Nóigìthìnói,dùcóthayđổihìnhthứcgìthìgiávévẫnlàyếutốquyết

định.BạchTháiBưởiluôntìmcáchxemxétgiảmgiámộtcáchhợplý.Hạgiávéchútxíunhưngbùlại,kháchđitàutănggấpbội.NhữngnămđầuthếkỷXX,giávéHảiPhòng

-NamĐịnh là1,50đồng, tươngđươngvớimộtgánh thóc.ChỉcónhàgiàucỡNghịQuế,BáKiếnmớidámlàmđôichuyến,chứchịDậu,ThịNởnàodámbénmảngđến?Vớisuynghĩđó,năm1919,BạchTháiBưởiđặtgiávé cho người Việt, vẫn tuyến nói trên, như sau: ca-bin (hạng nhất): 1,00đồng;hạnghai:0,30đồng,boong(hạngba):0,20đồng...Ôngphânranhiềuloạigiávékhácnhau,đểphụcvụchonhiềuđốitượng,tùytheotúitiềncủa

họ.Đâylàcáchlàmthôngminh,khôngphảichủtàunàocũngnghĩra.Nhờvậyhànhkháchlênxuốngtàuôngđủhạngngười,đôngvuinhưtrẩyhội,đủmọithànhphần.

Muốnđượcnhưthế,thìphảicảitiếnlạitàu.Sau khi thâu tóm toàn bộ cơ ngơi của hai công ty lừng danh

Deschwanden,Marty-D’Abbadie,BạchTháiBưởicònnhậncảnhâncôngcủahọ làmviệcchomìnhmàông tinhọ sẽhết lòngphụcvụ.Đangđứngtrướcnguycơthấtnghiệp,đượcôngnhậnvàolàm,họkhácnàochếtđuốivớđượcphao?Nhưthế,lẽnàohọkhônglàmviệcchotửtế?Ôngđãthấyđượccái lợi lâudài và trướcmắt, là được sửdụngnhữngngười thợ lànhnghề.Khôngnhữngkhôngmất thờigianđào tạomà thậmchí,họcòngópphầnđàotạotaynghềchothợcủata.

Nhưngkhôngchỉcóthế.Việcđàotạo,thuhútnhữngtaythợlànhnghềluôncanhcánhtronglòngcủaBạchTháiBưởi.Ôngđãcóýđịnhmởtrườngkỹnghệngay trongnhàmáy.Trườngnày thâunhậncácemthầy thợđanglàmviệcchoông,cácthanhthiếuniênyêuthíchnghềmáymóc,cóđầuócthựcnghiệp.Đâysẽ lànguồncánbộ,côngnhân thay thếvị trí củanhữngngườiđitrướclúchọđếntuổinghỉviệc.Tầmnhìncủaôngsâuxavàcósựtínhtoánchiếnlược,chứkhôngphảicủamộtngườichỉbiết“ănxổiởthì”.TínhcáchnàyhiếmthấyởngườikinhdoanhViệtNamthuởấy,donhiềulýdo,kểcảlýdobấpbênhvềđờisốngchínhtrịkhiếnnhiềungườikhôngdámđầutưlâudài.NhưngBạchTháiBưởilạinghĩkhác.

NguồnthợdồidàonàysẽcùngcôngnhâncũcủaBạchTháicôngtysẽlàmnênnhiều“kỳtích”đángnểkhác.

SỨMÊNHBÌNHCHUẨNCólẽchođếnlúccuốiđời,khôngchỉlựclượngcôngnhânmàngaycả

ông Bưởi, lão Thịnh, ông Chấn..., thậm chí các kỹ sư người Pháp cũngkhôngthểlýgiảitạisaonướcNamtalạicóngườithôngminh,tàitríđếnthế.Đó là trường hợp quản đốc NguyễnVăn Phúc. Ông Phúc chưa từng họcchuyênmônởtrườngnàocả,chỉlàchânđốccôngmàlên,nhưngmọiviệctrongnhàmáychỉmộttayôngchỉhuy.

Trướcđây,năm1913,khikháchhàngủnghộBạchTháiBưởingàycàngnhiều,nhữngtàucũkỹkhôngđủsứcvậnchuyểnhếtthìôngđãcósángkiếntântrang,tựnốidàithêmnhữngchiếcthuyềncũvừamuađược.Ôngchỉhuynốidài tàuBáiTửLong,bằngcáchcắtđôi tàu rồinốivàokhúcgiữamộtkhúcdài7,8m.Sauthànhcôngnày,năm1917,ônglạichonốidàitàuYênBáithêm7m;năm1919tiếptụcnốidàitàuPhốLuthêm7,2mnữa.Giữacácvếtnốinày,cáctaythợđãlàmkhéođếnnỗikhôngaicóthểpháthiệnđược.Cóhànhkháchngớngườikhibướcxuốngtàuquenthuộc,cứtưởngxuốngnhầm.

Nay,ôngPhúccòn làmthêmnhữngchiếc tàumới, tự tayôngvẽkiểu.

NhiềumẫumãkhiđưachokỹsưngườiPhápxem,họđềucholàmớiquá,bạoquánhưngkhithựchiệnđềuthànhcôngmỹmãn.ÔngđãcholàmmớitàuĐinhTiênHoàng, là tàubánhxebằngsắt, trọngtải100tấn,sứcmạnh200mãlực;tàuGiaLongcũnglàtàubánhxebằngsắt,cũngmãlựcnhưvậynhưngtrọngtảitănggấpđôi.Sựtínhtoánchilyvềkỹthuậtđóngtàu,vềvậnhànhmáymóckhôngthuabấtcứkỹsưchuyênmônnào.Ôngthườngbảo:

-Ngàyxưa,cụCaoThắngchỉxemquacáckiểusúngcủaPhápmàchếtạoracáckhẩusúngmới.Lúcấy,cụcùngcácnghĩaquâncủatướngquânPhanĐìnhPhùngsốngtrongrừngsâunúithẳm,thiếuthốntrămbềnhưngcụcũng làmđược.Chẳng lẽ nay ta có trong tay đầy đủmáymóc, nhưng lạikhônglàmđượcnhưcụà?

CôngtrìnhđángkểnhấtcủaôngPhúcvẫnlàchếtạochiếctàumangtênBìnhChuẩn,làmộtsựkiệngâytiếngvangrấtlớnlúcđươngthời.Tàitrínhưông Phúc, ý tưởng táo bạo của ông Phúc nếu không được sự ủng hộ, tánthành và đầu tư kinh phí của Bạch Thái Bưởi thì liệu có thực hiện đượckhông?ĐiềunàychothấybảnthânôngBạch,dùlàmộtnhàdoanhnghiệpnhưngcũngcóthiênhướngvềcôngviệccótínhchấtsángtạocủakhoahọckỹthuật.

Trướclúcbắttayvàocôngviệc,ôngPhúcđãtrựctiếptrìnhbàykếhoạchvớibanquản trị củaBạchThái công ty.Vềkinhphí, thờigian thựchiện,nhân công đượcmọi người thông qua nhanh, vì đây là kế hoạch được sựthốngnhấttrongmọithànhviên,naychỉđợiấnđịnhngàytiếnhành.Cáikhónhấtlàđặttênchiếctàunàynhưthếnào?Đãđếnkhuya,nhưngmọiýkiếnvẫnchưangãngũ.CuốicùngBạchTháiBưởibảohãyđểôngsuynghĩthêm,vàsẽcócâutrảlờivàongàysớmnhất.

Saucuộchọp, suốtđêmhômđóông lại trằn trọc.Mãiđến lúcgàgáycanhbamớichợpmắt.Nhữngtrangsửnướcnhàvẫnlẩnquấttronggiấcngủchậpchờn.Nhữngngàysau,ôngvẫnchưatìmđượccáitênưngý.Lấytêncủadanhnhânđểđặtthìmìnhđãlàmrồi,hơnnữa,nócũngchưacósứckháiquátchoýnguyệncủaông.Lấytênmộtđịadanhcụthể?Tàucủamìnhsẽxôngphakhắpnămchâubốnbiểnkiamà.Chẳnglẽlấytênmình?Lốbịch!Cuốicùng,ôngquyếtđịnhchọncáitênBìnhChuẩn.

Tạisao?KhinhắcđếnBìnhChuẩn,lậptứcnhữngngườiyêusửnhớđếnmộtnhân

vậtkiệtxuất có tư tưởngđổimới triệtđểdưới triềuTựĐức làĐặngHuyTrứ.Ông làngườicócôngđưanghềnhiếpảnhvào trongnướcvàcũng làngườiđầutiênmởhiệuảnhtạiViệtNam.Saukhithiđậuralàmquan,ôngđượcnhàvuatincậygiaonhiềutrọngtrách.ChínhôngđượctriềuđìnhnhàNguyễngiaonhiệmvụcảitrangthànhngườiThanhđiHươngCảngdòthámthựclựccủangườiphươngTây.Tạiđây,ôngđãthuthậptàiliệuđểviếtkỹthuậtvậnhànhcủamáyhơinước.Vềnước,ôngchỉhuyđóng“Mẫnthỏakhí

cơđạiđồng thuyền”– làchiếc tàuchạybằngmáyhơinướcđầu tiêndướitriềuTựĐức.ĐốivớimộtngườitheoNhohọcmàcóđượctinhthầnnhạycảmvớicáimớinhưthếthậtđángquý,đángtrântrọngbiếtchừngnào.Saunhững chuyến công cán, ôngđãdâng lênvuaTựĐứcbản “Công cuộc tựcườngtựtrịởnướcngoài”màôngđãnhọccôngtìmhiểu,nhậnxétvàghichéplại.Nếuvuatôitrongtriềunghiêmtúcđọcvàrútranhữngkinhnghiệmcầnthiếtđểápdụngthìhaybiếtbaonhiêu.Rấttiếc,đọcxongvănbảnnày,TựĐứcchỉphêmấychữ“Chuyểnnộicáclưugiữ”(!).Năm1866,khiđượccửlàmBiệnlýbộHộ,ĐặngHuyTrứđãcósángkiếnxinnhàvuathànhlậpTyBìnhChuẩntạiHàNội.CóthểghinhậnđâylàmộtbiệnpháptíchcựcdướitriềuNguyễnnhằmchấnchỉnhcôngthươngnghiệpnướcnhà.Tynàycó nhiệm vụ kinh doanh buôn bán, gầy dựng tài chính cho quốc gia;mởnhiềuhiệubuôn(nhưLạcThanh,LạcSinh,LạcĐứcĐiếm...)ởHàNội;giaolưuhànghóagiữamiềnxuôivàmiềnngược;khaithácmỏởTháiNguyên;độngviênsĩphumởđồnđiềnvừasảnxuấtnôngnghiệpvừaluyệnquân;sảnxuấtthiếcranướcngoài...

Làthếhệsinhsauđẻmuộn,BạchTháiBưởichiasẻvớisựrađờicủaTyBìnhChuẩnlàvìmụcđíchlochodân,chonướcvàôngcũngrấttâmđắccâunóibấthủcủangườicósángkiếnthànhlập:“Làmracủacảilàmộtđạolýlớn,khôngthểcoithường”.Chaoôi!Tiềnnhânsốngcáchtahàngmấymươinămtrướccòncósuynghĩnhưthế,thậtđángkínhphụcbiếtchừngnào!VàchiếctàuthủychạybiểnxuyênViệtđầutiêncủaBạchTháiBưởiđãmangtrongmìnhnómộtsứmệnhlớnvớicáitênBìnhChuẩn!

“CHÚASÔNG”XỨBẮCKỲCôngtyBạchTháiđãhuyđộnggần800côngnhânlàmtàuBìnhChuẩn.

LúcbắttayvàolàmcũnglàlúccuộcChiếntranhThếgiớilầnthứNhấtsắpkếtthúc.NướcPhápđangthoithóptrongcuộcchiến,vìthếhànghóasangĐôngDươngtrởnênkhanhiếm.Nhiềumặthàngkhôngđủcungcấpchothịtrường.Trongkỹthuậtđóngtàurấtcầnđinhtánri-vê,bu-loong...nhưngnaymuakhôngcó.Chiếntranhđangnổra,hànghóatừPhápđếnĐôngDươngbị ách tắc.Nguyên liệu thiếu be thiếu bét.Nhưng trong cái khó lại ló cáikhôn.Màymòtrongsáchkỹthuật,ôngPhúccùngcáctaythợgiỏinghềchếtạo ramáy sảnxuấthàng loạt!Hầuhết cácvật dụngđểvậnhành tàuđềuđược chế tạo tại đây.Họđúc luôn cảnồi hơi, khungmáyv.v...Theo tínhtoán của ông Phúc, tàuBìnhChuẩn được thiết kế toàn bằng sắt thép, dài46m,rộng7,2m,sâu3,6m,haicột trục,mỗicộtnặng10tấn, trọngtải600tấn,độngcơhơinước400mãlực,vậntốc8hảilý/giờ.Vàhọđãlàmđúngnhưthế.

ĐểcóthểhìnhdungrakhôngkhílàmviệctrongnhàmáycủaBạchTháiBưởi,tahãyđọclạibàikýsựcủaôngQuanDụcNhân-ngườiHoa.Bàinàyđược viết sau khi khi tàuBìnhChuẩn đã hạ thủy và đăng trên các báo ở

QuảngĐông nhưNhân quyền báo, Tổng thương hội báo,Đại công báo...NhàbáoThượngChiđãdịch lại và cho in trênNamPhong tạp chí số32(1920):

“...Ngày18,tacùngvớibạntaxuốngHảiPhòng,nhâncơhộiấytacóđixemcáckiểumẫutàucủacôngtyBạchThái,nêntamớiđịnhchíđiđếntậnnơiđểxemxétthửcáisựnghiệpcảcôngtyấyralàmsao.

NgườibạnđưatađếnnhàmáycôngtyBạchThái;trongcôngtyấyvẫncónhiềungườiTrungHoatalàmcông.LúcvàođếnnơithìlấymộtngườitrongbọnHoacônglàmthôngngôn,chủkháchmừngmặtnhaurồi,tamớibàytỏlaiý,chủnhânlãnhýrồichongườinhàđưatađixemcôngxưởng,lúcđếnnơithìthấycómộtngườigiámđốcđứngsẵnđóntaởcửa,chắchẳnchủđãdùngđiệnthoạimàthôngbáotrước.

Kẻxưnggiámđốcxưởngấycũng lại làngườiAnNamtên làNguyễnVănPhúc,khônghềđiduhọcnướcngoài,màcũngkhôngcóbằngcấptốtnghiệpởtrườngcôngnghệnàocả,màtrongtaytinhnghềthợ,làmgiámđốcđượcmộtxưởngmáy.

Nguyễnquânđưa tađixemkhắp trongxưởng,khibấygiờđúng9giờrưỡi,nhâncôngđươnglàmlụng,thợthuyềnướcđược500người,máymócướcđượcbabốnchụcbộ,máybào,máytiện, lònấu,khôngthiếu thứcgì,trongxưởngxếpđặtthậtlàchỉnhđốn.

TađixemkhắpcácbộphậnởtrongxưởngrồithìNguyễnquânlạiđưata raởđàng trướcxưởngxemcác tàuvàxemcác cừđóng tàuvới cái đàchữatàu.

Nămnaytrongxưởngấymớiđóngđượcmộtchiếctàutoànbằngsắtđểchạybể,đặttênBìnhChuẩn,đãlàmlễhạthủyrồi,mànộibộhãycònchếtạo trongxưởngvàđươngtrụchaichiếc tàu lên trênđàđểchữa lại:ChiếcHùngAn là tàu bểmàmua ởHồngKông đemvề dùng, chiếcĐinhTiênHoànglàtàucủacôngty,đểchạytrongsông.Côngnghiệpnhưthếkểcũngđã to tát lắmmàđộcmột tay ngườiAnNamkinh lý nổi, và lại chỉ dùngngườibảnxứđứnggiámđốcđượcviệcchếtạo,thờiđủbiếtcáitrìnhđộcủangườiAnNamngàynayđãlêncaomấybựcrồi.

TacònnghenóicôngtyBạchTháimớimuathêmmộtchiếctàu3.000tấnởbênMỹnữađểvềchạysangÂu,Mỹ,Nhậtvàcácnướckhác,xembấynhiêucũngđủbiếtcáithươngnghiệpcủahọcũngđãcócáicảnhtượngtiếnhóahẳnrồi”.

Nhữngthôngtinnàylàchínhxác,tuynhiên,cũngcầnbổsungthêmmộtchitiếtnữa.Ngoàiviệcđãmuathêmchiếctàunặng3.000tấn,thìBạchTháiBưởicòncódựđịnhmuathêmchiếctàucủacôngtyRoque,nhưngcôngtynàydochínhphủPháptrợcấpnênviệcthươnglượnggặpnhiềukhókhăn.

Ngàyấy,đểđộngviêntinhthầnlàmviệccủamọingười,ngaytrongnhàxưởng,tathấycóghimộtcâunóitrứdanhcủaBạchTháiBưởi:“Trướckia

ta cạnh tranh với cácHoa thương trênmặt sông, từ nay trở đi ta lại cạnhtranhvớicáctàubètrênmặtbiển”.ÔngQuanDụcNhânnhậnxét:“Ôi!Lờiấy chẳng hóa ra là lời khoa trương lắmư.Nhưngmà cái chí tiến thủ củangườiAnNamcũngđángkhenvậy”.

Saugầnhainămlaotâmnhọctrí,nhữngngườithợtàihoaViệtNamđãhoànthànhtàuBìnhChuẩnmộtcáchxuấtsắc.Việc làmcủacôngtyBạchTháiđãkhiếnbáochíđươngthờikhôngngớtlờikhenngợi.Chẳnghạn,báoL’éveil Economique de L’ Indochine (1919) có đoạn viết: “Đang thời kỳkhủnghoảngmàmộthãngtưnhânbảnxứđóngđượcnhữngcontàutầmcỡnhưvậy, trongkhimọi thứđều thiếu thốn, sắt thépđắtkinhkhủngvàchỉbằngvốntựcó,khôngmiễngiảmthuế,khôngdựavàonhànước,chẳngcầucạnhai,cũngchẳngcómộtchúthơihướngtàitrợnào,hãngnàytựxoayxởtheocáchcủamìnhvớimuônvànnỗlực,đãchứngtỏ,hơnmọilời lẽ,sứcsốngvàsựthịnhvượngcủanó”.

CảngHảiPhòngđượcvinhdự lànơichứngkiếnngàyhạ thủycủa tàuBình Chuẩn. Đó là ngày 7.9.1919 – đánh dấumột sự kiện trọng đại củangành công nghiệp đường thủy Việt Nam, là hình ảnh tượng trưng choPhong tràochấnhưng thương trường,cổđộng thựcnghiệpcủagiớidoanhnghiệp tư sản dân tộc nước nướcNam trong những năm đầu thế kỷXX.Ngàyđó,hàngngànngườihiếukỳđãđếndự.LãoThịnhđãthaymặtBạchTháiBưởiphátbiểuđôilời,sauđóĐốclýMétaireauđáptừ.

ĐâylàthờiđiểmthiênhạtônvinhBạchTháiBưởilà“chúasông”BắcKỳ.

Chương8.GIONGBUỒMRABIỂNLỚN

TrongThươnghọcphươngchâm, sĩ phuLươngVănCanđãnhắcđếnviệc“toàncầuđilạinhưmộtnhà”,kêugọidântachútrọngngoạithương,nênhọchỏiđểtăngcườnggiaolưubuônbánvớiquốctế.NhữngtưởngđólàđiềukhókhănmuôntrùngkhidânViệtđangmộtcổhaitròng,thìBạchTháiBưởichínhlàngườikhẳngđịnh“làmđược”bằngnhữnghànhđộngthựctiễncủamình.

SỨMÊNHCỘNGĐỒNGKhông riêng gìBạchTháiBưởi đang “làmmưa làm gió” trên thương

trườngmàcácnhàtưsảnkháccũngđangpháttriểnnhanh.TạiHàNội,côngtyQuảngHưngLongbuônhàngnội,ngoạihóanăm1907sốvốnchỉ3.000đồngmàđếnnăm1920đãtăngvọtlên200.000đồng;côngtyVũVănAnngoàiviệcmởthêmxínghiệpnhuộm,tẩyhấplendạ...cũngđủvốnmởthêmnhàmáy bia; xí nghiệp dệt LưuKhánhVân, xí nghiệp thêuTrươngĐìnhLongcũngmởrộngsảnxuất, tăng thêmcôngnhân; tương tự,nhàmáyépdầucủacôngtyĐinhXuânMai,nhàmáylàmvỏhộpÍchPhong,hãngnướcmắmVạnVân,xưởngcưaYênMỹcủaNguyễnĐìnhPhẩm,hãngxecaosucủaHưngKý,hãngchèTiênLong,ĐồngLương...cũngcónhữngbướctiếnbộđángkể.KhôngriênggìBắcKỳmàtạiNamKỳ,TrungKỳcácnhàtưsảnViệtNamcũngđangquyếtliệtnhoilên.

Trong báo cáo cuối năm 1919 của Phủ Toàn quyền Đông Dương cóđoạn: “Trong các giới người bản xứ, đâu đâu cũng thấy cái ýmuốnbướctheonềncôngnghiệpcủangườiPhápvàtổchứctheolềlốihiệnđại”.Trênbáo L’éveil Economique de L’Indochine (1921) ghi nhận: “Những ngườiPhápxaBắcKỳsáu,bảynămnayquaytrởlạisẽthấymộtsựthayđổilớn.Họđãcónhữngcửahànglộnglẫyởnhữngphốsangtrọng.MộttrongnhữngnhàinkhánhấtởHàNộilàcủangườiViệtNam”.

Trướcsựpháttriểnnày,BạchTháiBưởilàmộttrongnhàtưsảnđãphátđộngmộtcuộccạnhtranhmới,dữdội,quyếtliệtđốivớicácchủHoakiều.

Theonhà sửhọcTrầnHuyLiệu:“Với sựphát triểnvềkinh tế,ý thứcgiaicấpcũngnẩynởmạnhmẻ.MộttrongnhữngbiểuhiệnrõrệtnhấtcủaýthứctưsảndântộcđãtrưởngthànhthờikỳnàylàtháiđộcủatưsảnHàNộiđốivớisựchènépcủatưsảnHoakiềuvàngườiPháp.TrongphongtràovậnđộngtẩychayHoakiều(chủyếulàtưsảnHoakiều)ởHàNộinăm1919,vềkháchquancũngcóbàntaycủatụitưsảnPhápxúigiục,mộtmặtđểcạnhtranhvớitưsảnHoakiều,mộtmặtđểgâychiarẽchínhtrịgiữaViệtNamvàTrungQuốc,nhưngcănbảnnóvẫnxuấtpháttừmâuthuẫnvềquyềnlợikinhtế”.

NhàsửhọcTrầnVănGiàukhởiđầuchophongtràonàylàtừNamKỳ,

do:“BáoDiễnđànBảnxứ(laTribuneIndigène)củanhóm“LậpHiến”BùiQuangChiêu,NguyễnPhúKhaicóđăngmộtbứcthư(chắclàgiảmạo)củamộttênLýThiênnàođó;thưnàylàmộtbàinóirằngngườiHoakiềuthóamạngườiViệtNam.Tiếptheobứcthưđó,dướimắtgọilà“trunglập”củabọnPháp,mộtphongtrào“tẩychaycácchú”nổlênrầmrộởSàiGòn,rồidâyranhưmộtlànthuốcpháođếnHảiPhòng,HàNộivànhiềutỉnhlỵkhácnhưNamĐịnh,PhủLý,TháiBình.Truyềnđơnvàbiểutìnhrấttựdotrongmột xứ chưa hề có tự do rải truyền đơn, hay tự do biểu tình ngoài phố.“NgườiAnNamkhôngchịugánhvàngđiđổsôngNgônữa”,“Hãylậpcửahàng,cửahiệucủangườiAnNam”,đólànhữngkhẩuhiệuđươngthời, rõràngnhữngkhẩuhiệuđặcsệtnộidungtưsảnmàkhôngcótímùivịphảnđế,phảnphong...Họcsinh,sinhviênvàconcháucácnhà tưsảnHàNộimỗichiềuđếntậphợpthànhnhómđôngđảobiểutìnhởphốHàngBuồm.Lắmcuộcxungđộtnhỏxảy ra.KhiPháp tínhđạtxongmụcđíchchia rẽvà sợsinh ramất trật tự trịan,chúngbắtđầubắtmấyngười,xửánmấyvụ, thìphongtrào“tẩychay”tắtmấtvàmấycửatiệmănvừamọc,phầnlớncũnglặn theo.Trongbáo cáo chính trị củaPhủToànquyền cuối năm1919, cónhữngcâuđángchúý:

“PhongtràotẩychayxảyraởSàiGònnày,tuynóquátrớnnócũngcóýnghĩa rằng tư tưởngđãđổimới;mớiđây ítnăm thìngườiNamKỳchẳngnhữngkhôngthíchmàcònlạisợcáiviệcbuônbán;bâygiờhọthấythươngmạilàquantrọngchohọvàhọcầnphảicốgắngtrêncáihướngnày”.

Lạicócâu:“Nhữngngườichủchốttrongvụtẩychaynày(ởBắc)nóichunglàthuộc

vào hạng thương gia giàu có, hạng thầu khoán lớn, đặc biệt là các ôngNguyễnHữuVĩnh,BạchTháiBưởivàôngSen”.

Đó là lầnđầu tiên của tư sảnViệtNam;khôngchốngPhápmàchốngHoakiều!”.

Quathôngtinđángtincậynày,tathấydùcónhữnghạnchế,nhưngquaphongtràotẩychay,giaicấptưsảnViệtNamđãbắtđầuýthứcđượcvaitròcủamình trongcôngcuộcchấnhưngnền thựcnghiệpnướcnhà.RiêngcánhânBạchTháiBưởiđãtạorahaisựkiện.Thứnhất,ôngtiênphongxướnglênphongtràotẩychaytạiBắcKỳ,kêugọingườiViệtNamủnghộngườiViệtNam;thứhai,ôngđãđóngđượctàuBìnhChuẩnmàýnghĩacủanóthìtađãbiết.

ViệclàmnàykhôngchỉngườiViệt,màngaycảcác“đạigia”tưbảnHoakiều,Phápkiềucũngphảingảnónkínhphục,kiêngdè...

Từ lúckhởi nghiệp chỉ quanhquẩn tuyếnđường thủyNamĐịnh -HàNội,NamĐịnh -BếnThủy, nay tàu bèBạchTháiBưởi đã vươnđếnSàiGòn.Ngày29.8.1920làchuyếnxuấtphátđầutiêncủatàuBìnhChuẩntrêntuyếnHảiPhòng-SàiGòn,khidừnglạitạiĐàNẵngđượcvuaBảoĐạikinh

lýxuốngthămvàkhenngợi.TàuBìnhChuẩncòncóvinhdựlàchiếctàudongườiViệtNamsảnxuất,lầnđầutiênchạytừHảiPhòngvàoSàiGòn.Nócậpcảngngày17.9.1920.SựkiệnnàylàmnáonứctinhthầncủagiớikinhdoanhNamKỳ,họchođúcbảngđồng tặng tàuBìnhChuẩnvớidòngchữchóilọilàmkỷniệm:“TặngtàuBìnhChuẩn,chiếctàuViệtNamđầutiêntạiCảngSàiGòn”.

Mỗitháng,tàuBìnhChuẩncóhaichuyếnđiĐàNẵng,SàiGòn.GiávéhànhkháchHảiPhòng-ĐàNẵng,ngườiTâyphảitrả20đồng;ngườiViệtrẻhơn,ngồi trongphòng thoángmát15đồng/người,nhưngđứng trênboongchỉ6đồng/người.ĐếnSàiGòn,giávéngườiTây60đồng;ngườiViệtchỉphân nửa và đứng trên boong thì 20 đồng/người. So với các tàu của chủngườiPhápthìgiávécủatàunàyrẻhơnphânnửa.Ngoàira,ônglạitiếptụcmởthêmnhiềutuyếnđườngởBắcKỳvàcáctuyếnvậntảiđườngbiểnvàtấtnhiênkhôngchỉdừnglạiởđó.

ĐếnlúcnàymọingườiđãthấyBạchTháiBưởilàngườicótàiquảnlý,đủsứcquánxuyến,điềuhànhcôngviệcmộtcáchkhoahọc.Khithamquantrụsởcủaông,nhàbáoThượngChinhậnxét:“Xétcáicáchôngxếpviệcvàdùngngườithờithậtlàchỉnhđốnđâuvàođấy.(Trụ)sởôngnghiễmnhiênnhưmộtsởnhànướckhôngkhácgì;sổsáchgiấymálàmtheolốiTâycả,màtrongcáchdùngngườicắtviệcthờicóchâmchướctheolốiTàu.ĐidạoquamộtlượtcácphòngtrongsởcủaôngởHảiPhòng,coithậtcóphongthểlắm;buồngôngchủ,buồngthưký,phònggiữsổkiểmtiền,phòngphátvétàu,chỗnàyđánhmáychữ,chỗkiabàntính,ngườilàmchậtních,kháchtớitấpnập,khôngtòaCôngsứtỉnhnàobằng”.

TINHTHẦN“CÔNGLÊ”Dobiếtcáchtổchứchợplý,khoahọcnêndùbậntrămcôngngànviệc,

ôngvẫnđủsứcmởrộngsangnhiềulĩnhvựckinhdoanh.Mộtviệclàmtiêubiểunhấtchosựnhanhnhạyvàthứcthờinhấtcủaônglàđầutưvàolĩnhvựcin ấn, báo chí và thamgiavào các cơquanquyền lực củanhànước.Đâychínhlànétmớithểhiệnbảnlĩnhchínhtrị,vàsựhiểubiếtcủatưsảnViệtNam trong công cuộc đấu tranh. Họ cần có tiếng nói chính thức tại nghịtrường,tạihộiđồngthuộcđịa,việndânbiểucũngnhưtronghộiđồngthànhphố;cầncócơquanngônluậnhỗtrợ,bảovệquyềnlợichocôngcuộckinhdoanhcủachínhmìnhvàgiớicủamình.BạchTháiBưởiđãbướcchânvàolàngbáotrongthờiđiểmnày.

Tạomộtbướcchuẩnbịchocôngviệcmớimẻnày,trướchếtôngmởnhàin.Banđầuôngbỏrasốtiềnkhổnglồlà30.000đồngđểxâydựngnhàinĐôngKinhấnquán (ImprimerieTonkinoise).Sau,nhận thấysựđầu tưấyvẫn chưa đủ sức cạnh tranh với nhà in tiếng tăm khác như Viễn Đông(IDEO),Nordemann...nênôngmạnhdạnxuấtthêm20.000đồngnữatrangbịthêmmáymóc.Vớicơngơiđồsộnày,ônggiaongườiemrểlàLêVăn

Phúcquảnlý.ĐôngKinhấnquántrởthànhmộttrongnhữngnhàinlớnvàrađờisớmnhấttạiHàNội.Sựrađờicủamộtloạtnhàinlúcbấygiờđãhìnhthànhmộtlớpcôngnhânmớimàtrongdângiancócâuđùa:

TrôngxacứtưởnglàôngphánĐếngầnthìratoánthợin!Khicónhà in trongtay,ôngbắtđầubướcsanglĩnhvực thôngtấnbáo

chí. Vớimongmuốn góp phần trong việc nâng cao dân trí, cổ động chophongtràothựcnghiệpvàbảovệquyềnlợichonềncôngthươngViệtNam,ôngxinphépchínhphủratờKhaihóanhậtbáo.Tờbáonàysố1pháthànhvàongày15.7.1921, tòa soạnvà trị sựở82phốHàngGai (HàNội), pháthànhđược1.751 số,đìnhbảnvàongày31.8.1927.CùngvớiThựcnghiệpdânbáo,HàThànhngọbáo,ĐôngPháp,Nông-công-thươngbáothìlúcđóKhaihóanhậtbáocủaônglàmộttrongnămtờbáopháthànhhàngngày.

Khikhảosáttờbáonàytathấynókhôngcósựbảotrợvềtàichínhcủachính quyền; những nhân vật có khuynh hướng tích cực nhưHoàngTíchChu,ĐỗThận... đã nhận trách nhiệmchủbút, trợ bút để điều hành.BạchTháiBưởikhôngngầnngạinóirõtônchỉ,mụcđíchtờbáonày:“Mộtlàgiúpđồng bào ta tự khai hóa, dạy bảo lẫn nhau... mở mang con đường thựcnghiệp.Hai là giãi bày cùngChínhphủbảo hộ nhữngyêu cầu thiết thực,chínhđángcủaquốcdân.Balàdiễngiảinhữngýkiến,nhữnglợiích,táchạicủacáccôngviệcChínhphủđanglàm...”.

Kỳ lạ thay chobản lĩnh củaBạchTháiBưởi.Đờingười chỉ làmđượcnhữngviệcnhưtrên,kểrađãlàmộtsựphithường.Nhưngkhônghàilòngvớinhữnggìđãcó,ôngcònthểhiệnýchítiếnthủthậtkhủngkhiếp.Vớitầmnhìncủamộtngườidàydạnkinhnghiệmtrênthươngtrường,ôngđãýthứcmởrộngnhiềulĩnhvựckinhdoanh.Khôngchỉlàmbáo,lậpnhàinmàôngcònthamgiakhaithácmỏthan.TrụsởCôngtythancủaBạchTháiBưởiởHảiPhòngnằmtrênđạilộmangtênđôđốcAmiraldeBeaumont(naylàphốĐinhTiênHoàng).

Từnăm1921,ôngđãđầutưkhaitháchaimỏĂngtoanvàCađíp,vớimộttuyếnđườngsắtchởthandài3km,sảnlượnghàngnămlênđến3.000tấn.Năm1925,ôngcònmuathêmhaimỏBíChợvàYênThọ,tổngcộng1.924havàlàmthêmtuyếnđườngsắtdài5,5km.Ngoàira,ôngcònchungvốnvớinhàtưsảnLêThịToánkhaithác450haởQuảngYên,hàngnămsảnxuấtđược9.500tấn...Cùngvớinhữngcôngviệctrên,côngviệckinhdoanhtàuthủycủaôngcũngđangănnênlàmra.

MộtdịpmayđếnvớiBạchTháiBưởilà lúctrúngthầuchiếctàumangtên toànquyềnAlbertSarraut,doxưởngBaSon (SàiGòn)đóng.Tàunàydài85thước,rộng12thước,sứcchở3.300tấn,trọnglượng6.000tấn,vậntốc12hảilý/giờ,côngsức12Omãlực,cóbốnkhochởhàng,nămtrụcbốcdỡhàng.

Tạisaochiếctàuhiệnđạithờiđóđượcmangtênnày?Từnăm1887,TổngthốngPhápchínhthứckýsắclệnhquyđịnhquyền

lựcToànquyềnĐôngDương,tínhđếnnăm1945–kếtthúcvaitròcủachínhphủPháptạiĐôngDương–cótấtcả33chứcsắcthựcdângiữchứcvụToànquyềnhoặcQuyềnToànquyền.AlbertSarrautcóhailầngiữchứcvụquantrọngnày vào năm1911-1914và năm1916- 1919.Y làmột trong nhữngmục tiêu ám sát của các đảng cách mạng Việt Nam. Tổ chức Việt NamQuang phục hội của cụ PhanBội Châu năm 1912 từng pháiNguyễnHảiThầnvềnướcnémbomgiếty, lúcydựlễxướngdanhtại trườngthiNamĐịnh,nhưngdochầnchừ,thiếuquyếtđoánnênNguyễnHảiThầnđãkhônghoànthànhnhiệmvụ.

QuatờKhaihóanhậtbáo,tabiếtkhicóchiếctàuAlbertSarraut,BạchTháiBưởi tính toánkếhoạch:“LấySàiGòn làmtrụsởcho tàu tảigạovàhànghóađiPhiLuậtTân,tớiPhiLuậtTândỡgạo,rồilạixếpcácthứhàngtạphóacủaHoaKỳtạibảnxứđibuônbántạiHươngCảngvàThượng

Hải...ỞThượngHảivàHươngCảngxếpcácthứhànghóahainơiđóvềHảiPhòng,từHảiPhòngvềNamKỳ...điquacõiViễnĐôngmàkhôngchỗnào đến nỗi phải cho tàu chạy không cả” (số báo ra ngày 18.2.1921). Từngày1.6.1922, tàuAlbertSarrautđãkhởihànhchuyếnđầuđiTrungQuốcvàNhậtBản.Cáctàucủaônglầnlượtcómặt tạibếncácnơinhưThượngHải,HươngCảng, Thiên Tân,HánKhẩu,ẤnĐộ, Phi Luật Tân, TânGiaBa...Dù sốngvới khát vọngvượt đại dương, nhưngý thức phục vụ cộngđồngvẫnluônâmỉtrongtâmthứccủaông.

Trướcđây,ngườiPhápđãlàmđườngxelửatừCẩmGiàngvềđếnPhúNinhGiangvàKẻSặt,khôngđemlạilợinhuậnbaonhiêu.NhưngBạchTháiBưởilạicócáinhìnkhác.Làngườixôngxáovàbámsátthựcđịa,ôngchorằngnếumởmộtđườngxelửatừNamĐịnhraHảiPhòng,quaTháiBìnhthìsẽthànhcônghơnvìNamĐịnh-TháiBìnhlàvùngđấttrùphú,dâncưđôngđúc.Hơnnữa,ôngnghĩrằngcóthêmnhiềutuyếnđườngthìviệcđilạicủangườidânsẽthuậntiệnhơn.Vìthế,trongthờigiannày,dùđangtunghoànhngangdọctrênđườngthủy,nhưngôngvẫnđầutưlàmthêmđườngxelửa.Việclàmnàysẽkhiếnsốlượngkháchđitàuthủycủaôngítđi,nhưngôngkhôngtoantínhsựthiệthơnấy.

NhânchứngđươngthờilànhàbáoThượngChiđãđánhgiáđúng:“DẫuBạchTháiBưởitínhriêngviệccủaôngmàthựclàmưuviệccôngíchvậy.Nhữngnhàdoanhnghiệplớnmàgiúpđượcchonướcmìnhphúcườngcũnglànhưthếcả.Ngườitaphàmmưuviệcgìtolớn,biếttrôngrộngtínhxa,thìbaogiờsựlợiíchcũngphổcậpđượcnhiềungười,khôngchỉlợiriêngmộtmìnhmình;cóthểlấycáicônglệrằngphàmviệcgìcólợichonhiềungườimới thật là lợi chomình,nếukhông lợi chongườikhác,hoặc tổnhại chongườita,thìdẫumìnhcólợithìcáilợiđócũngkhôngbền.Xưanaynhững

ngườibuônbán tonhưôngBạchTháiBưởi, đều lànhữngngườihiểu cáicônglệấyvàbiếttrôngrộngtínhxacả”.

Chương9.PHÚTCUỐIỞTHƯƠNGTRƯỜNG

Quánhiềubiếnđộnglịchsử,đặcbiệtlànhữngchínhsáchchènépkinhhoàngcủathựcdânnhằmbópchếtnhữngnhàkinhdoanhlớncủaViệtNamđã đẩyBạch Thái Bưởi vàomột hẻm cụt với đầy rẫy hiểm nguy.Nhữnghành động vì nghĩa của ông đối với phong trào dân tộc, những động tháikhuyếnkhíchviệchọchỏinhằmnângcaodântrícủaônglạicànglàmbậnlòngchínhquyềnbảohộ.

SÓNGGIÓTHỜICUỘCĐêmđãkhuya.Trênnềntrờixanhthẳmmọclênnhữngvìsaochichít.

GiótừsôngCấmthổivàonhưmangtheocảmùimuốimặn.Câyláxàoxạcngoàisân.BạchTháiBưởivẫnnghiêngđầuxuốngtranggiấy.Câybúttrêntayôngchạydàinhữngdòngchữthẳngthắn,dứtkhoát.Ôngtậptrungsuynghĩ,đangtínhtoánnhữngsốliệucầnthiếttrongviệckinhdoanh.Bỗngcótiếnggọithảngthốt:

-Ôngôi!ThằngTưchếtrồi!Ông giậtmình và thấy lạnh cả xương sống! Tưởng như núi sập trước

mắt.Baonhiêukỳvọngvàocậucon traiđã tan theomâykhói.Nhưngrồiôngđiềmtĩnhlạingay.Quaylạithấyvợđangsụtsùikhócvàđưachoôngbứcđiệntín.Ôngliếcmắtđọc.Xong,khôngnóikhôngrằnggìcả,ôngmởhộctủnémbứcđiệntínvàođórồicắmcúilàmtiếpcôngviệc.

-Vậylàxong!Ôngtặclưỡinhưkhôngcóchuyệngì.Trướctincáichếtcủacậucontrai,

nhưngôngkhôngmảymayxúcđộng?Tạisao?Chuyệnrằng,mộttrongnhữngbậctúcnholừnglẫynhấtcủaphongtrào

ĐôngdulàcụNguyễnThượngHiền.Saukhiphongtràobịđànáp,cụtrốnsang Nhật Bản, Trung Quốc... hoạt động trong tổ chức Việt NamQuangPhụchộicủacụPhanBộiChâu.Cảmphụcýchívàtinhthầnquảcảmcủamộtchísĩđangbônbavìviệcnước,BạchTháiBưởiđãđemcontraithứhaicủacụlàNguyễnThượngKhoađemvềnuôi,choănhọc.

Khicóđiềukiệnthuậnlợi,ôngđãchocontraimình–BạchTháiTưvàKhoaduhọcởPháp.Trướcngàyxuốngtàuviễndươngđixa,ôngbảocảhaivàotrongphònglàmviệc,đưatờgiấyvàbảoghiranhữngướcnguyệnsaukhihọcthànhtài.Cảhaicùngviếtvàcùnghứavớiôngbaonhiêuđiềutốtđẹp,baonhiêudựtínhtrongtươnglai.NhưngrồikhisangPháp,Tưkhônggiữ được lời, không chăm lo học tập, chỉ chơi bời lêu lổng.Ông viết thưkhuyênrănmãicũngkhôngđược.Chínhvìthế,dùlúcchưanhậnđượctinnàythìôngcũngxemnhưTưđãchết.Sốngnhưthế,khôngcóýchívươnlênđểhoànthiệnbảnthânmìnhthìchếtđivẫnhơn.Ôngtặclưỡi...

Lúcnày,côngviệckinhdoanhđangđènặngtrênvaiông.Thậtra,trongnhữngthángnămnày,khôngriênggìBạchTháiBưởimà

cảgiớitưsảnViệtNamđangphảiđốiphóvớisựchènépcủachínhquyềnthựcdân.Chúngquyếtkhôngđể chongườiViệt thànhcông, lấn lướt trênthươngtrường.SựgiàucócủangườibảnxứchỉđemlạibấtổnchonềnanninhtạiĐôngDương.Cứnhìncácphongtràoyêunướcđangnổilênthìrõ.Chẳng hạn, trong phong tràoĐông du do cụ PhanBộiChâu khởi xướng,khôngriênggìNamKỳ,TrungKỳmàngaycảBắcKỳcũngvậy.Lớpthanhniêntrốnranướcngoàihầuhếtđềuđượcsựtàitrợ,giúpđỡcủacácđịachủgiàucó,củacáctaytưsảncótinhthầnáiquốcđanglàmănphátđạt.Khôngnhữngthếhọcònbímật,lénlútủnghộkinhphíchocác“hộikín”đanghoạtđộngtrongvàngoàinước.

Sựpháttriểnvềkinhtếđãdẫnđếnsựýthứcvềchínhtrị,đâylàmộtđặcđiểm của xã hội đương thờimà chính quyền thực dânPháp đã nhìn thấy.Nhiềuhoạtđộngchínhtrịsôinổiđangdiễnra,đểcuốicùngsẽlàsựthànhlậpchínhđảngcủacácgiaicấp.Chodùtínhchấtgiaicấpcókhácnhau,thìhọcùngcómục tiêu thốngnhất trướcmắt làđánhđổgiaicấp thống trị rakhỏiđấtnướchọ.

Năm1926,saukhitừPhápvềnướcđượcítlâu,cụPhanChâuTrinhmấttạiSàiGòn.Dùthựcdânnỗ lực, tìmmọicáchngănchặnnhưngđámtangcủacụvẫntrởthànhquốctang,nhằmbiểudươngtinhthầndântộc,tìnhcảmđốivớinonsôngđấtnước.HồsơtheodõicủamậtthámPhápchobiết,trongđámcôngnhân,thợthuyềncủacôngtyBạchTháiđãcóngườithamgia.Cụthể, thaymặtnhữngngười thợcủahãng tàuBạchTháiBưởiởNamĐịnh,anhTrầnQuangTặng(tứcKhổng)đãviếngcụPhancâuđối:

TruyđiệuTâyHồnhậtHoántĩnhquốcdânhồn(NgàytruyđiệuTâyHồThứctỉnhhồnquốcdân)

Vìthếngoàiviệcđànáp,bắtbớnhữngngườithamgiachínhtrịthìphảitriệttiêusựlớndậycủatưsảnViệtNam.

CôngtyBạchTháiđangbịthựcdântìmmọicáchchènép.NămcụPhanmấtcũnglànămcôngtyBạchTháigặpnhiềukhókhăn.

Chưarõvìlýdogì,chiếctàuAnNamchở150tấnximăngbịchìm,gâythiệthạiướctínhlênđến60nghìnđồng.Đãthế,thựcdânPhápcònnghingờcôngtycủaôngcódínhdángđếntổchứccủaViệtNamQuốcdânđảng,dùchứngcứrấtmongmanh.

Ngay sau khi thành lập vào đêm 25.12.1927, để tạo tiếng vang trongquốcdân,ViệtNamQuốcdânđảngquyếtđịnhámsáttênBazin–mộttênthựcdâncáogià,khéttiếngtànácchuyênmộphuđiTânThếGiới.Nóphảiđền tội.Chiều 30Tết nămMậuThìn (1929), khi chiếc hơi bóng lộn hiệuHotchkiss sơnmàu bleu royal vừa về đến trước nhà riêng tại số 110 chợHôm(nayphốHuế-HàNội),

Bazinchưakịprờikhỏixethìcóhai thanhniênbướcđến.HọmặcÂuphục,đầuđộimũnỉsangtrọngcódángdấpcủangườitrí thức.MộtngườilịchsựcúivàotrongxevànóibằngtiếngPháp:

-Thưaông,cóláthưcủamộtngườiquengửichoông.Hắnnhíumàyngạcnhiênnhưngvẫncầmláthư.Hắnvừaliếcnhìnchỗ

têngửilàHãngbuônBạchTháiBưởivàmởthưrađọc–thựcchấtđâylàbảncáotrạngdànhchohắn–lậptứcmộtthanhniênđãrútsúngrabắnngayvàođầu!

CáichếtcủaBazin,thựcdânhoảnghốt,kinhsợbaonhiêuthìquốcdânvuisướng,hảhêbấynhiêu.Tên“buônngười”đãđềntộiđíchđáng.ChỉvớibìathưcủacôngtyBạchTháicònđểlạihiệntrường,nêndùbọnmậtthámdùkhôngthểghéptộiông,nhưngcũnggâynhiềukhódễ.

ConđườnglàmăncủacôngtyBạchTháicàngkhókhănhơn.Sựkhókhănnàycòndoảnhhưởngtànkhốccủacuộckhủnghoảngkinh

tế thếgiới.Từnăm1929, cuộckhủnghoảngnàybắtđầu từnướcMỹ, rồinhanhchóngtrànrakhắpthếgiớitưbản.TấtnhiênnềnkinhtếĐôngDươngcũngkhôngthểđứngngoài.Bithảmhơnnữa,nóinhưnhàsửhọcTrầnVănGiàu:“ĐôngDươnglạiphảigánhmộtphầngánhnặngtaihạikhủnghoảngkinh tế của Pháp. Đông Dương là xứ nông nghiệp, độc canh nên tai họakhủnghoảnglạicàngghêgớm.Ghêgớmhơnnữalàvìởđây,mứcsốngcủanhândânđãquáthấptừlâu,naylạixuốngđếncùngđộ,vàquầnchúngthìhoàn toànkhôngcómộtchút tựdodânchủnàođểđoànkết,đểđấu tranhgiảmbớtsựthốngkhổcủamình”.

MộtloạtnhàtưsảnViệtNamchịutácđộngmạnhmẽcủakhủnghoảngkinhtếthếgiớitrongnhữngnăm1929-1933;vàsựchènépbằngnhiềuthủđoạncủathựcdânPhápđãdẫnđếnphásản.NhàsửhọcTrầnVănGiàucũngcho biết: “BạchTháiBưởi bị Pháp cạnh tranh và phá hoại đến nỗi tàu bịđắm,bãithanbịbãinghiệp.CôngtysảnxuấtđiệnLêPhátAn,PhanTùngLong cuối cùng đã bị sáp nhập vào công ty Pháp “Le Sud- IndochinoisIndustriel”;cáccôngsởcólúcbịcấmkhôngđượcdùngsơncủaNguyễnSơnHà;ViệtNamngânhàngrútcuộcbịthuhútvàoNgânhàngĐôngDương...”.

ThựcdânquyếtđánhgụcsựtrỗidậycủamộttầnglớptưsảndântộcViệtNamvừamớingoilênchỉtrongvòngmươinămtrởlạiđây.

Khôngcòncáchđứngvữngtrướcsựcạnhtranhđãnhuốmmàusắcchínhtrị,côngtyBạchTháituyênbốphásản.Đólàngày4.5.1929.Đâymộtcáchrútluikịpthờikhỏi“sânchơi”,khôngthểchầnchừđượcnữa.Sựchầnchừtrongtrườnghợpnàykhôngthểcứuvãnđượctìnhthế,thậmchícònsalầytệhạihơn.

Toànbộtàisảnlàmăn,chắtchiudànhdụmcủaôngtrongvònghaimươinămđãphảibánlạichođốithủlàCôngtyvậntảisôngbiểnĐôngDươngdoF.Sauvagelàmchủvớigiá630.000đồng.

Dùvậy,mộtlầnnữa,talạithấyvàkhâmphụcnghịlựcphithườngcủaBạchTháiBưởikhiôngdũngcảmđi lạinhữngbướcđầu.Khôngnảnchí.Khôngbỏcuộcnửachừng.

KHÁTVỌNGTRĂMNĂM:KẾTNỐINGƯỜIVIÊT!Với toànbộ sốvốnđangnắm trong tay,BạchTháiBưởinhanhchóng

tìmhướngđimới.Ôngchuyểnhướngtậptrungđầutưkhaithácmỏmàôngđãthamgiatừnăm1921.

Trongnhữngngàynày, thời gianđối với ông là vàngbạc.Ôngkhôngchophépmìnhđượcnghỉngơi.Trongthờikhóabiểucủaôngkhôngcóngàychủnhật,ngàynghỉlễ,ngàyTết.Dùđangmangtrongngườicănbệnhbịtênửangười,nhưngsứclàmviệccủaôngvẫngiữphongđộnhưthờitraitráng.Lịchlàmviệccủaôngsítsao,khôngmộtthờigiannàorảnhrỗi.Mặcdầubịbệnh tim nặng, bác sĩ khuyên ông nên dành nhiều thời gian tịnh dưỡng,nhưng ông không nghe lời. Thậm chí, lúc nhà tư sảnNguyễnHữuThu –thônggiavớiông–quađời,vìquásaymêvớicôngviệc,ôngdặnthưkýlàlúcnàosắpđếngiờthìbáochoôngbiết.

Từlúcthưkýbáoxong,ôngmớiđứngdậyquầnáochỉnhtềvàkhiđếnnơithìxetangđãđimộtquãngxa...

Quyết vực dậy sự sống còn của công ty khai thácmỏ, ông thực hiệnchínhsách“sănđầungười”nhằmthuhútnhântài.Vềchuyênviênkỹthuật,ôngchongườisangPhápkýhợpđồngvớisinhviêntốtnghiệploạigiỏivềchuyênngànhhầmmỏ;kýhợpđồngvớichuyênviênnướcngoàivào làmsếpmỏ...Thểhiệnnhiềusựnăngđộng, toàn tâmtoàný trên lĩnhvựcmớinên ông gặt hái được thành công đáng kể. Sản phẩm than của ông khôngnhững tiêu thụ mạnh ở trong nước mà còn xuất khẩu sang cả thị trườngPháp,Nhật...Vớikinhnghiệm từng trải, lịch lãm trên thương trường,ôngbiếtcôngtymìnhcònphảinỗlựcnhiềuhơnnữa.Nếukhông,vềlâudàikhócạnhtranhnổivớiCôngtyThanmỏBắcKỳSFCT(SociéteFrancaisedesCharboneges du TonKin) của Pháp – có quy mô khai thác than lớn nhấtĐôngDương.

Côngviệcđangtiếnhànhmộtcáchkhẩntrươngthìngày22.7.1932BạchTháiBưởi lêncơnđau timdữdội.Linh tínhbáo trướccómộtđiềukhônghayđangdầndầnđến.DùđangnghẹtthởnhưngôngcònkịpmởmắtnhìnquacácbảnghiệucủatàucủangườiHoa,ngườiPhápđangtreotrongphòng.Chaoôi!Chứngtíchcủamộtthờilừnglẫyvẫncònuynghivàđemlạichoôngmộtniềmtin,mộtsứcmạnhlạthường.Ôngmỉmcười.Mộtnụcườimãnnguyện.Nhưnụcườicủangườithủythủtrởvềbếnbờbìnhyênsaunhữngngàyxôngphasónggiótrùngdương.Lấyhếtsứcbìnhsinh,ôngdặndòcácconvànhữngngườitâmphúctừnggắnbó:

-TacònphảiphấnđấuđểchongọncờcủacôngtyngườiViệtNamtaphất phới trên năm châu bốn biển, để cả thế giới biết đến tài trí của con

ngườiViệtNam.Trăntrốixongđiềutâmhuyếtnhất,BạchTháiBưởixuôitaynhắmmắt.

Conngười tiênphong trênconđường“chấnhưng thương trường,cổđộngthựcnghiệp”,tiêubiểuchocủagiớidoanhnghiệptưsảndântộcnướcNamtrong những năm đầu thế kỷ XX đã về cõi thiên thu, thọ 58 xuân. Ngày28.7.1932ôngđược an táng tại sởmỏ thanBíChợ (QuảngYên), gầnnúiYênTử–cáchHảiPhòngchừngnămchụccâysố.

ThươngtiếcBạchTháiBưởi,nhiềutríthức,doanhnhânbấygiờđãbàytỏniềmcảmphụcsâusắc.ÔngHội trưởngHộikhaiTríTiếnĐứcđãđọcđiếuvăn:“Ông làmộtnhà thựcnghiệpnhưng rấtnhiệt thànhvềcáccôngviệcxãhội.Phàmcôngcuộcgìtỏracáinghĩađoànthể,cáichíhợpquầncủangườimình,ôngcũngsốtsắngmàtánthành.ÔngmuốnchongườiNamtacũng biết hội họp nhau đểmưu tính những việc công ích như người cácnước,khỏimangtiếnglàmộtdântộcrờirạc,khôngbiếttươngthântươngáivớinhau.Bởithếnênkhimấyanhemđồngchíbànmuốnlậpmộtcáiđoànthểlớnđểtiêubiểuchoquốcdân,ôngvuivẻnhậnlờingay,vàliềnxuấttàixuấtlực,cổđộngchothành...

NướcNamtavẫnmangtiếnglàmộtnướcvănnhược,khôngđủtưcáchracạnhtranhvớicáiđờithựcnghiệpnày.Ôngđemcáitàidoanhnghiệp,cáichíkiênganmàtỏchothiênhạbiếtrằngAnNamcũngcóngườicótríkhôn,cónghịlực,kinhlýđượcnhữngsựnghiệplớnvềcôngthương,chẳngkémgìngườingoài.Màônglàmđượcthànhcông,khiếnchothiênhạphảiphục.

Cáisựnghiệpkinhdoanhcủaông,cáinhâncáchgangócmạnhbạocủaông,cáiđứctínhkiênnhẫncầncùcủaôngthựcđánglàmgươngchoquốcdânnoitheo.

Nhưngđángphụchơnlàcáichíkhícủaông,vìôngkhôngphảilànhàdoanhnghiệpthường.Ôngthủychungvẫnmangnặngmộttấmlòngvìnước,vìnòi,aibiếtôngcũngphảicôngnhậnnhưvậy.

Cho nên hậu thế bình tĩnhmà xét lại công nghiệp của ông, tất khôngngầnngạimàphêmộtcâurằng:HọBạchthậtlàmộtbậcvĩnhânởđấtBắc,mộtbậctrượngphutrongthươngtrường”.

Thanôi!MâymờcửaCấmGiólạnhngànYênÔngBạchnayđãtheomâytheogiómàđivềnơimỏcũbếnxưa...”.

Chương kết.NGƯỜIBIẾNTƯDUYTHÀNHHIÊNTHỰC

PhongtràođổimớixuấtpháttừcáctríthứccấptiếnnhữngnămđầuthếkỷXXđãđạtđếnđỉnhcaokhiBạchTháiBưởicôngkhaibiếntấtcảnhữngtưtưởng,lýluậnvàsáchvởcủahọthànhhiệnthực.Ôngđãgópphầnthổiluồnggiólạvàoxãhộithuầnnông,vàotinhthầnnhượctiểu,vàotiếngkêutrầmuấtcủamộtdântộc...Mộtkhátvọngđổithay,cườngmạnhkhôngthuakémbấtcứmộtgiốngnòinàokhác...

NHỮNGNGƯỜIĐƯƠNGTHỜIThờiđó,phươngngữNamKỳcócâu“NhấtSĩ,nhìPhương,tamXường,

tứĐịnh”.“NhấtSĩ”tứcLêPhátĐạt,thuởnhỏđượcmộtlinhmụcgửisangPénang

họctiếngLatinh,nhưngdotrùngtênvớithầynênđổitênSĩ.CơhộilàmgiàulàsautrậnbãonămGiápThìn(1904)tạiNamKỳnôngdânxiêután,ruộngđấtbỏhoang,khôngngườicàycấynênchínhquyềnthựcdânPhápphátmãiruộngđấtvôthừanhậnvớigiárẻ,vềsaumuachứchàmnênđượcgọiHuyệnSĩ.Cóđiềuthúvị,congáiútHuyệnSĩlàLêThịBìnhlấymộthàophúởGòCông làNguyễnHữuHào, sinh raNguyễnHữu Thị Lan.Về sau cô Lanđược Bảo Đại chọn làm vợ và trở thành Nam Phương hoàng hậu. “NhìPhương” tứcTổngđốcPhương, tên thậtĐỗHữuPhương(1840-1914).DocộngtácvớithựcdânPhápnênđượcthăngTrihuyện,ĐốcphủsứrồithănghàmTổngđốc, từngđượcthưởngTamđẳngbội tinh,ânsủngtộtbực.SaukhiđượcPhápchokhẩntrưng222,3mẫuruộngđất,Phương“phất’ lênrấtnhanhvàtrởnêngiàucó,nhậplàngTây.PhươngbiếtítnhiềuchữHán,bậpbẹđượcđôichúttiếngTâyvàlạithích...làmthơ!TrongnhàcủaPhươngcótreobứchoànhvàtháchai làmvếđốilạihoànchỉnhnhấtthìđượcthưởngtiền:ĐấtChợLớncónhàhọĐỗ.Đỗmộtnhàngũphúctamđa

DụngýcủaPhươnglàkhoemẽnămcontraiChơn,Trí,Thinh,Vị,Chẩnvà ba gái Sanh,Nhân,Dầnđều thành đạt.Trong số nhữngngười con củaPhương,cólẽđếnnayVị–đạiúyphicôngPháp,vẫncònngườinhớtên,vìmột thời trườngCơ khí châuÁ tại SàiGòn (nay là trườngKỹ thuật CaoThắng-TP.HồChíMinh)mangtênĐỗHữuVị(!?).Cămghétkẻrahợptácvới“tântrào”đànápphongtràokhángchiến,naygiàucóhợmmình,tươngtruyềntrướccâuđốitrêndanhsĩNamKỳ-cụPhanVănTrịđãlàmlạivếđối:

CùlaoRồngcólũ thằngphun.Phunmột lũcửutrùngbátnhã.“Phun”trùngâmvới“phung”theocáchphátâmcủangườiNamBộ.Đem“nhàhọĐỗ”màđốivới“lũthằngphung”(làlũcùi,hủi–mộtcănbệnhnanythờiđó,ainấyđềutránhxa)thìquảđộcđịa.“TamXường”tứcLýTườngQuan,

têntụclàXường,thườngđượcgọiBangXườnghoặcHộXường.Họcxongtrườngthôngngôn,XườngcộngtácvớiPhápnhưnglạixinvềhưunonlúcmớingoài30.Dựavào thế lựccủaPháp,Xườngbướcvào thị trườngmuabánđấtvànắmđộcquyềnlúagạovàcácnguồnlợikháctừđồngbằngsôngCửuLongđưavềSàiGònnênnhanhchónggiàusụ!Lúcnhắmmắtvềnơichín suối, Xường được vợ xây mộ lớn bằng đá xanh “hao phí hơn bạcmuôn”.Tàisảnđểlạinhiềunhưngdoconcáitranhgiành,cấuxé,chiachácchẳngbaolâu“củathiêntrảđịa”!

“TứĐịnh”tứcbáhộTrầnHữuĐịnhlàmgiàubằngcáchmởtiệmcầmđồ,kinhdoanhđấtđai,xuấtkhẩuvảisợinhờgặpthờinêngiàuto.NgôibiệtthựcủaĐịnhxưanằmởchỗchợKimBiên-BìnhTâyhiệnnay.Trướckhivềsuốivàng,báhộĐịnhđểlạinhiềutiềncủa,nhưngconcháukhôngbiếtgiữ,“ngồimátănbátvàng”,chẳngbaolâutàisảncũngsạchsànhsanh!

Ngoàicâutrên,trongdângianởđấtSàiGònxưacũngcócâutươngtự“NhấtHỏa,nhìĐàm,tamXường,tứÍch”;hoặc“ĐitàuchúHỷ,ởphốchúHỏa”.“NhấtHỏa”tứcHoàngTrọngSinh(1845-1901),gốcngườiPhúcKiến(TrungHoa), khi giàu cógianhập làngTâymang tên JeanHuiBonHoa.Lúc mới khởi nghiệp, chú Hỏa hùn hạp với người Pháp chuyên khuếchtrươngcáctiệmcầmđồnên“phất”nhanhchóng!Tiềnlạiđẻratiền,chúHỏakinh doanh bất động sản và cất nhà cho thuê,mởCông tyHuiBonHoa.Hiệnnay,khu tứgiácPhóĐứcChính -NguyễnTháiBình-LêThịHồngGấm-CalmettenguyênlàđấtcủachúHỏa;hoặcnhàthươngTừDũđượcxâynăm1938-1939làphầnđấthiếncủachúHỏa...

“NhìĐàm” tứcQuáchĐàm (1863-1937), dấu tích còn để lại cho đếnngàynaylàchợBìnhTâydoôngbỏtiềnraxâycấtvàdãynhàquanhchợ.Trướcđó,nhữngngườiHoadicưsangViệtNamđãlậpramộtcáichợ(tạiđịađiểmBưuđiệnChợLớnngàynay)lớnnhấtthờiđónêndânchúnggọilàChợLớn,chợnàyhình thànhvàokhoảngnăm1679đến1731.Nắmđượcnhucầubứcxúccủatiểuthương,năm1928,QuáchĐàmbỏtiềnramuamộtkhuđấtrộng26.357métvuôngởthônBìnhTâyđểxâydựngmộtchợmới.Chợkhaitrươngngày14.3.1930,taquengọilàchợBìnhTâyhoặcChợLớnmới.Trongchợnày,trướcnăm1975,códựngtượngđồngQuáchĐàm,naykhôngcònnữa.Lúcgiàucó,ngoàiviệclậphãngThôngHiệpkinhdoanhtàuchởkháchđườngbiển,Đàmcònđứngrabảolãnhchoconnợngânhàngđểănhoahồng...

“ChúHỷ” cũng là người giàu sụ, có tàu chạy khắpNamKỳ lục tỉnh,côngcuộckinhdoanhchỉnhằmđạtmụcđích làmgiàu, thuvéncho riêngmìnhnênkhôngaibuồnnhớđếntênthậtlàgì!

Nốigótnhữngđạigiatrên,tạiSàiGòntrongnhữngnăm1954-1975,tathấycònnhữngdoanhnghiệpkháccũnggiàucókhôngkémvớinhiềungànhnghề kinh doanh khác nhau nhưHoàngKimQuy (kẽm gai),MãHỷ (lúa

gạo),LaThànhNghệ(dượcphẩm),LýLongThân(sắtphếthải),Trần Thành (bột ngọt), TrươngVĩNhiên (xuất nhập phim), LâmHuê

Hồ,NguyễnTấnĐời(tíndụng,ngânhàng),VươngĐạoNghĩa(kemđánhrăng),TrươngVănKhôi(xàphòngbột),NguyễnCôngKha(hóachất)v.v...

Đương thời vớiBạchTháiBưởi ta thấy nổi lên nhiều nhà tư sản nhưTrươngVănBền,NguyễnHữuThu,NgôTửHạ,HồTáBang,LêPhátAn,NguyễnVănCủa,NguyễnSơnHà...Nhưngchỉrồidămbangườiđượchậuthếngưỡngmộnhớđến,trongđónổibậtnhấtcóBạchTháiBưởi.

BÀIHỌCCHOHẬUTHẾVậy đâu là bài học thương trường từ sự nghiệp kinh doanh của Bạch

TháiBưởi?Tacóthểnhậnra,bảnlĩnhcủaôngđãthểhiệnởchínbàihọc:dámđi

bằngđôichâncủamình,dámtậndụngthờicơ,dámtinngười,dámtiếpthuTânthư,dámvậndụngtinhthầnyêunước,dámcạnhtranhđếncùng,dámsángtạo,dámmởrộngthịtrườngkinhdoanhvàdámđilạitừđầu.

Nhữngbàihọcnàyđếnnayvẫnchưalỗithời.Trongsựnghiệpcủaông,đáng lưu ý và ghi nhận là ở chỗ, bằng tài năng, kinh nghiệm trên thươngtrườngBạchTháiBưởiđãgópphầntíchcựcthayđổicáinhìnkhôngthiệncảmvềdoanhnhântrongnhữngnămđầuthếkỷXX.Nếucácnhànhocấptiến,cácnhàTâyhọccócôngcổvũ,hôhào,tuyêntruyềnchomộttưtưởngmớithìởBạchTháiBưởicùngnhiềunhàtưsảndântộclạicócôngbiếnnóthànhhiệnthực,thànhnhữngviệclàmcụthể.

Khixétmộtnhânvậtkhôngthểtáchrangoàikhôngkhíchínhtrịvàbốicảnhxãhộiđươngthời.Đểthấyđượcvaitròtolớncủahọ,tahãyđọcbàiviết“NghềbuôndướimắtngườiViệt”củanhànghiêncứuĐàoHùng:“Nếpnghĩcoirẻnghềbuôn,cólẽđãtồntạitừlâutrongtâmthứcngườiViệt.Ởđâycóhailýdo:mộtlàdonhữngthànhkiếnnghềnghiệpcủachúngta;hailàdochínhbảnthânnghềbuôngâynên,ngườiđibuônkhôngcoiđólàmộtnghềcaoquý.GiởlạibộsưutậptruyệncổtươngđốihoànchỉnhKhotàngtruyệncổtíchViệtNamcủaNguyễnĐổngChi–tathấytrongsốmộttrămsáuchụctruyệnchỉcóhaitruyệnnóiđếnnhânvậtláibuôn.ĐólàtruyệnMụLườngvàĐồngtiềnVạnLịch,màcảhaitruyệnđềunóiđếncáixấuxacủanhữngngườiđibuôn.Trongkhiđó,nếusosánhvớibộtruyệncổNghìnlẻmộtđêmcủavănhọcÁRập,thìtathấynhânvậtláibuôncómặtkhắpnơi,màhọ là nhữngngười đángkính, đại diện chođức tính: trung thực, dũngcảm,khônngoan,cóhọc.

MộtnhànghiêncứuvănhọcViệtNamởMỹ,gầnđâycólàmmộtbảngphânloạicáctruyệnNômkhuyếtdanhthếkỷXVII,căncứtheođềtàicủatruyệnđãxếpracácloạisau:truyệncóxuhướngchínhtrị,truyệnphongtục,truyệnvềkhátvọngcủaphụnữ, truyện tìnhchung thủy, truyệnanhhùng,truyệncóxuhướngPhậtgiáo, truyện tâmlý, truyệnhài, truyệndị thường,

truyệnlịchsử.Ngườitachỉthấytrongnhữngtruyệnnàycácnhânvậtnhosĩ,quan lại, cungnữ, chinhphụ,nhànôngvà tiềuphu, tuyệt nhiênkhôngcómặtnhàbuôn.Cólẽtênláibuônduynhấtcómặttrongtruyệnthơlà“thằngbántơ”trongTruyệnKiều,lạilàmộtkẻgâytaihọachodânlành.

CuốnVũtrungtùybútcủaPhạmĐìnhHổlàtậpbútkýhiếmhoitrongkhosáchvănhọcViệtNamnóiđếnsinhhoạtđôthịởThăngLongcuốithếkỷXVIII.Trongtậpnày,ôngđềcậpđếnhoạtđộngbuônbánởkinhthànhnhưlànhữngchuyệnlừađảovàăncắp.Bảnthântácgiả, tuytheochamẹlênkinhthànhtừnhỏ,nhưngkhôngbaogiờtựnhậnmìnhlàngườithịthành.Ôngcứluônnhắcđếncáilàngquêxaxôinơiôngrađờivớiđầynỗiluyếntiếc.Ôngkhônghềtựhàođượclàmngườidânchốnkinhđô.Cáitâmlýcoikhinhthànhthị,coirẻnghềbuôncủatầnglớpnhosĩ,tấtảnhhưởnglớnđếnđasốdânchúng.

Cầnnói thêm rằngvì khôngcó tầng lớp thươngnhân lớn, cómộtnếpsốngriêng,mộttâmlýriêng,tácđộngđếnđờisốngchungcủaxãhội,nênđôthịViệtNamxưavẫngiữtruyềnthốngsinhhoạtcủalàngxã,vớihộihèđìnhđámquenthuộcvớingườinôngdân.Nếpsốngđôthị,mặcdầuđã

hình thành ở Trung Quốc từ đời Tống, vẫn không có ảnh hưởng đếnnước ta.Chođến cuối thếkỷXlX, chúng ta vẫn chưa cónhững loại hìnhsinhhoạtđặc thù củađô thị như sânkhấuchuyênnghiệp, tiểu thuyết, hộihọa...Vànếunhưloạitruyệnphiêulưuvàdukýlàsảnphẩmcủanhữngnhàthámhiểm–màtrướchếtlànhữngnhàbuôn–đượcpháttriểnsớmởnhữngdân tộc buôn bán giỏi như người Trung Hoa, người Anh, người Hà Lan,ngườiẢrập...thìởnướcta,đếntậnngàynay,hìnhnhưvẫncònvắngbóng.

Cáitâmlýcoirẻnghềbuônđóđãkhiếnchúngtakhôngxâydựngđượcchomìnhmộttruyềnthốngtốtđẹptrongviệcbuônbán.Chúngtathiếumộtcơsởđạolýcủanghềbuôn,màthậmchícòncoinghềbuônlàđồngnhấtvớisự lừa lọc.Đócũng làmộtbiểuhiệncủa tâm lý tiểu thương,chỉnghĩđếnviệckiếm lời bằngmánhkhóe thủđoạn, không cómột tầmnhìnxa trongkinhdoanh...”(Xưa&naysố4(05)tháng7.1995).

Trongbốicảnhnhưthế,BạchTháiBưởisaukhitiếpthuTânthư,ôngđãmạnhdạnđứngrakinhdoanhthànhcôngtrongnhiềulĩnhvực.Khiquốcdânthayđổicáchđánhgiá,nhìnnhậnvaitròcủadoanhnhântrongnướcthìđâulàđónggóplớnnhấtcủaông?

Điềucốtlõinày,tacóthểthấyquabàihọc“dámvậndụngtinhthầnyêunước”màôngđãkhởixướngtrướcnhất.Nếukhôngthiệncảmvớinghề

buôn,khôngthayđổiquanniệmvềnghềbuônthìliệuquốcdâncóủnghộôngmộtcáchmạnhmẻ,đồnglòngnhưthếkhông?Đànhrằng,trongsựủnghộnày còn có tinh thần tương thần tương trợ, nghĩa đồngbào, ngườitrongmộtnước...Nhưngnếutưcáchkinhdoanh,đạođứckinhdoanh...củaôngđingượclạinhữngđiềuđãnóithìliệucóthuyếtphụcđượclòngtincủa

đồngbào?Thêmmộtkinhnghiệmsốngcòn,mộtbàihọcquýbáucủaBạchThái

Bưởiđểlạichođờisauchínhlàsuynghĩcủaôngvềmụctiêulàmgiàu.Nếuchỉbobothuvénđểgiàunứtđốđốvách, thuvénchoriêngcánhânmìnhnhưbiếtbaonhàtưsảnkhác,thìngàynaykhôngmấyaibuồnnhắcđếntêntuổicủaôngnữa,bởicáigiàuấynghĩchocùngcũngchỉlà“giàunhưThạchSùng”màthôi.Sựnghiệplàmgiàucủaôngbềnvững,ngàycàngphátđạtvìôngbiếtđặtmục tiêukinhdoanh trongnhucầuvà lợi íchchungcủacộngđồng.Quađó,ôngmuốnchứngminhchongườinướcngoàithấyrằng,ngườinướcNamtakhôngthuakémaitrênthươngtrường.NgườinướcNamcóthểsánhvaivớicácnướcnămchâutrênnhiềulĩnhvực.KhiBạchTháiBưởiđặtmụctiêucaocảấytronglĩnhvựckinhdoanh,xôngphatrênthươngtrườngthìkhôngchỉđươngthời,màhậuthếcũngphảingưỡngmộvàkhâmphụcbảnlĩnh,ýchícủaông.Bàihọcnàyrấtcóýnghĩa thờisựchogiớidoanhnhânViệtNamtrongbốicảnhtoàncầuhóanhưhiệnnay.

PHỤLỤC

DOANH NHÂN, DOANH NGHIÊP TRONG TÂM THỨC NGƯỜIVIÊT

1.Thửđặtcâuhỏi,ailàthươngnhânđầutiêncủanướcViệtvàtrongtâmthứccủangườiViệtailàvịthầnlinhbảohộnghềbuônbán?

XưanaytrongtâmthứcdângianViệtNam,cóbốnvịthầnlinhđượctônvinh“tứbấttử”-biểutượngchosựtrườngtồn,bấtdiệtcủadântộcta:ĐứcThánhTản(SơnTinh),ChửĐạoTổ(ChửĐồngTử),ĐứcThánhGióng(PhùĐổngThiênVương)vàĐứcThánhMẫuLiễuHạnh.

VềvịthầnlinhChửĐồngTử,trongcácthưtịchsáchcổcủanướctađềucóghichéprõràng.TrongLĩnhNamchíchquáiliệttruyệncótruyệnNhấtTrạchDạ (theo bản dịch củaViệnNghiên cứuHánNôm - Tổng tập tiểuthuyếtchữHánViệtNam-NXBThếGiới-1997)nhưsau:“HùngVươngtruyềnđếnđờivuathứbathìsinhđượcmộtgáitênlàMỵnươngTiênDung,mười tám tuổi,dángngườixinhđẹp,khôngmuốn lấychồng,chỉhamdạochơi, thích tuầndu trong thiênhạ,vuayêuchiềunênchonàng tùyý.Mỗinămvàokhoảngthánghaithángba,sắmsửathuyềnbèlênhđênhchơinơihảingoại,đôilúcmảivuiquêncảvề.

BấygiờởhươngChửXácóChửViVânsinhraĐồngTử,haichacontínhvốntừ,hiếu.Nhàgặphỏahoạncủacảisạchsanh,chỉcònlạimộtchiếckhốvải,haichaconravàothaynhaumàmặc.Đếnlúcchagià, lâmbệnh,bảoĐồngTửrằng:

-Chachếtthìcứđểtruồngmàchôn,giữkhốlạichocon,maykhỏixấuhổ.

Nhưngđếnkhi chamất,ĐồngTửcứ lấykhố liệmchôn, cònmình thìthânthểtrầntruồng,đóirétkhổsở.Điđếnbênsôngcầmcầncâucá,mỗikhithấycóthuyềnbuônthìxuốngdướinướcđứngxinăn.

KhôngngờthuyềnTiênDungđộtnhiêntới.Nghetiếngchiêngtrốngsáokèn,thấyđầynhữngnghitrượngcờquạt,ChửĐồngTửkinhsợ,khôngbiếtchạynúpvàođâu.Trênbãicátcómộtchòmlaulơthơbabốngốc,bènvàoẩn tránh trongđó,moi cát thànhhố để giấu thân, lại lấy cát phủ lên trên.Trongkhoảnhkhắc,thuyềncủaTiênDungxốctới,bènđậuởđấyđểlênbãidạochơi,rồiralệnhquaymànchungquanhchòmlaulàmnơitắmgội.TiênDungvàotrongmàncởiáotắmrửa,dộinướclàmchocátdạtđi,lộrathânhìnhĐồngTử.TiênDungkinhngạc,nhìnmộtlúclâubiếtđólàngườicontrai,TiênDungnói:

-Tavốnkhôngmuốnlấychồng.Naygặpngườinàyởtrầntruồngchungmộthố,ấylàtrờikhiếnnhưthế.Chàngnênmaudậytắmrửađi.

Banchoáoquần,rồibảoxuốngchungmộtthuyền,ănuốngtiệctùngvui

vẻ.Ngườitrongthuyềnainấyđềucholàcuộcgặpgỡtốtđẹpxưanaychưahềcó.ĐồngTửnóihếtlýdovìsaođếnđây.TiênDungbùingùithanthở,bảochàngcùngkếtduyênvợchồng.ĐồngTửtừchối.TiênDungnói:

-Sựviệcgặpnhauxuiranhưthế,đừngcốchốitừnữa!NhữngkẻtheohầuvộivềtâuvớiHùngVương.Vuagiậnnói:-TiênDungkhông tiếcdanh tiết, không tiếc của cải của ta, rongchơi

ngoàiđường,hạmìnhlấyngườinghèo,cònmặtmũinàothấytanữa.Từnaymặcmàymuốnlàmgìthìlàm,khôngđượctrởvềnữa.

TiênDungnghesợ,khôngdámvề,bèncùngĐồngTửmởquánchợ,lậpphốxá,muabánvớidân,liềnthànhcáichợlớn(chợThám).Thươngnhânnướcngoài tới luibuônbán,kính thờTiênDung-ĐồngTửlàmchúa.CómộtkháchbuônlớnđếnbảoTiênDungrằng:

-Quýnhânhãy bỏ ramột dật vàng, nămnay cùng thươngnhân nướcngoàimuavậtquý,sangnămđượclãimườidật.

TiênDungnghengóng,bảoChửĐồngTửrằng:-Vợchồngtalàbởitrờimànên,cáiăncáimặclàdongườilàmlấy.Nay

nênmangmột dật vàng cùng thương nhân ra nước ngoàimua vật quý đểbuônbánsinhsống.

ĐồngTửbèncùngthươngnhânđibuônbán,lênhđênhkhắpnướcngoài.Có núi Quỳnh Vi, trên núi có am cỏ. Thương nhân ghé thuyền vàomúcnước,ĐồngTửlênamdạochơi.TrongamcómộttiểutăngtênPhậtQuangtruyềnphépchoĐồngTử.ĐồngTửbèn lưu lạiđấyđểhọcphép,đưa tiềnchothươngnhânmuahàng.Thờigiansau,thươngnhânquaytrởlại,tớiamđểchởĐồngTửvề.TiểutăngtặngchoĐồngTửmộtcâygậymộtchiếcnónlávàbảo:

-Cácphéplinhdịthầnthôngđãởđâycảrồi!ĐồngTửvề,đemđạoPhậtnóihếtvớiTiênDung.

TiênDunggiácngộ,bènbỏcảquánchợ,nghềbuônđểcùngĐồngTửtìmthầyhọcđạo.Cómộthômđixa,trờitốichưakịpđếnnhà,tạmnghỉlạidọcđường,dựnggậyúpnónđểtựchethân.Đêmđếncanhba,hiệnrađủcácthứthànhquách,lầuchâuđiệnngọc,đàicáclangvũ,phủkhốmiếuxãvàngbạcchâungọc,giườngchiếutrướngmàn,kimđồngngọcnữ,tướngsĩthịvệlaliệttrướcmắt.Sánghômsau,aitrôngthấycũngkinhngạc,liềnđemcácthứhươnghoangọcthựcđếndâng,xinlàmbềtôi.Từđócótrămquanvănvõ,chiaquântúcvệ,riêngthànhmộtnước.

HùngVươngnghetin,cholàcongái làmloạn,bènđemquânđiđánh.KhiquânHùngVươngsắptớinơi,quầnthầnxinđượclệnhđembinhchốnggiữ.TiênDungcườinói:

-Khôngphảidotalàm,chínhlàtrờikhiếnvậy.Sốngchếttại trời,conđâudámchốnglạicha.Cứtintheolẽđúng,mặcchochémgiết.

Bấygiờnhữngdâncưmới tớiđều sợchạy tứ tán, chỉ códâncũở lại

cùng TiênDung.Khi quânHùngVương đến, đóng doanh trại ở châu TựNhiên,còncáchmộtconsônglớn,thìgặptrờitối,chưakịptiếnquân.Đếnnửa đêm, bỗng nổi gió to, nhổ cây tung cát, quânHùngVương hỗn loạn.TiênDung,ChửĐồngTửcùngquầnthần,bộhạ,thànhquáchphútchốcbaylêntrời.Chỗđấtcũsụtxuốngthànhcáichằmlớn.Ngàyhômsaunhândânnhìnkhôngthấynữa,cholàlinhdị,liềnlậpmiếuthờ,thườngxuyêncúngtế.Đặttêncáichằmấylà“NhấtDạTrạch”,bãicátấylà“TựNhiênChâu”hay“MạnTrùChâu”,cáichợấylà“HàThị”(tr.166-168).

Trongtruyệncổtích,nếutướcđiyếutốhuyềnthoạithìtasẽthấyđượccáilõicủalịchsử,củasựthật.ChuyệntìnhTiênDung-ĐồngTửtheotôi,làcâuchuyệntìnhhaynhấttrongthưtịchcổnướcnhà,vìnómangđượcnhữngnétrấttiếnbộ.ChỉmộtcâuKiều“Xămxămbănglốivườnkhuyamộtmình”rađờisauđóhàngngànnămvẫncònkhiếnkhôngítngười“đạođức”nhănmặt,khóchịuthìởđây,nàngTiênDungđãchủđộngtìmđếnngườimìnhyêu, dù tin đó là “cơ duyên” do “trời khiến”.Nàng dũng cảm đặt vấn đềtrước,khôngphảibịràngbuộcbởiquanniệm“trâutìmcột,đờinàocộttìmtrâu”.Tình yêu đôi lứa làmột sự tự nguyện, chứkhôngphải theo lễ giáo“chamẹđặtđâuconngồiđấy”vàTiênDungcũngkhôngcần“mônđănghộđối”!Riêngchitiết,“TiênDungvàotrongmàncởiáotắmrửa,dộinướclàmchocátdạtđi,lộrathânhìnhĐồngTử”,làmộtchitiếtgợicảmrấthiệnđại,vàrấtđắtgiácủa...nghệthuậtthứbảy!

Mộtthúvịnữa,trongtruyệncònchobiếtvợchồngnàngđãănnênlàmra,“thuậnvợthuậnchồngtátbiểnđôngcũngcạn”vànhấtlàbiếtbỏvốnrađể...đibuôn!Nhữngchitiếtnàycùngvớiviệchọcđạo-đạoTiên,củavợchồngnàng,chứngtỏtruyệnnàyrađờitừthuởbìnhminhcủangườiViệtcổ,lúcấyđạoPhậtvàđạoKhổngchưadunhậpvàonướcta.

DobuônbángiỏinênvợchồngTiênDungtrởnêngiàucó.Điềuđángnóilàhọkhôngbobolàmgiàuchoriêngmình,màcònbiếtlàmchocảmộtvùngđấttrởnêntrùphú,thịnhvượng,thuhútdânchúngtìmđếnlậpnghiệpsinhsống...Làmănphátđạt,ChửĐồngTửcònđemvốnliếngvượtbiểnđibuôn!ChứngtỏngườiViệtcổsởtrườngvềsôngnước,khôngchỉpháthuyđểđánhgiặcgiữnướcmàcòntậndụngsởtrườngấyđểlàmgiàu.HìnhảnhChửĐồngTửphongbanơisóngto,giólớntìmđếnnhữngvùngđấtxalạkháchoặcnhững thuyền thươngnhânnơixa tìmđếnchợThámbuônbán,trao đổi hàng hóa cho thấy sự giao thương thuở ấy đã hình thành và nềnthươngnghiệpcủangườiViệtcổđãpháttriển.

LiêntưởngđếntruyệnMaiAnTiêm,ngườiởnơihoangđảođãđemdưahấudochínhtaymìnhtrồngđổilấylúagạo,vậtdụngvớicácthươngnhânnướcngoàiđãgópphầnchứngminhsựnhậnđịnhtrênlàcócơsở.ChỉđếnkhiđạoKhổngdunhậpvàonướcta,vớiquanniệm“tướchữungũsĩcưkỳliệt,dânhữutứsĩvichitiên”thìnghềbuônmớibịrẻrúng.Quanniệmlệch

lạcnàytồntạihàngngànnămvànóchỉthayđổikhimàlàngióDuytânđầuthếkỷXXdocácnhànhocấptiếnkhuấyđộngrầmrộtừNamchíBắc.

NếuMaiAnTiêmđượcnhândântônlà“BốcáidưaTây”thìChửĐồngTửkhôngchỉđượctônôngTổcủađạoTiên(ChửĐạoTổ),màcònđượctônlàanhhùngkhaiphá(chinhphụcđầmlầy,mởmangnghềnông,pháttriểnbuônbán...nhằmpháttriểnsựthịnhvượngcủacộngđồng).TacóthểkhẳngđịnhChửĐồngTửlàthươngnhânđầutiêncủanướcViệtvàtrongtâmthứccủangườiViệtôngcònlàvịthầnlinhbảohộnghềbuônbán.“Cũngtừxaxưa,tạibếnĐaHòanơinhìnsangbãiTựNhiênbênkiasôngHồng,dânchàilướilậpmộthànhđàithờChửĐồngTử-TiênDung.CácnhàbuônmỗilầnquađâyđểlênKẻChợhoặcxuốngPhốHiếncấthàng,bánhàngđềudừngthuyềnlênđềnthờvọngnàythắphươngkhấncầuvợchồngngàiphùhộ.Vàcácquan cónămkhôngvàođượcĐềnHóa, tổ chứcdânghươngngay tạihànhđài này.Ngôi đền nhỏ, cheo leo trên bờ sôngdốc đứngnhưngngàyđêmrựcrỡhươngđăng,tấpnậpkhácthậpphươnglễbái”(TheoChửĐồngTử-TiênDungvùngđấtvàconngười-LêVănBa-NXBVănHóa-1994).

TưởngnhớơnđứccủaChửĐạoTổ,nhândânlậpđềnthờngàiởnhiềunơi,nhưngquầnthểvănhóathuộclàngĐaHòa,huyệnChâuGiang(HưngYên),cáchHàNộihơn20kmvẫnlànơinổitiếngđẹpvàtrangnghiêmnhất:ĐềnChính(tứcđềnĐaHòavìnằmtrênđịaphận làngnày);đềnHóa(tứcđềnĐềnDạTrạch)thuộcxãDạTrạch,tươngtruyềnđâylànơingàicùngvợbayvềtrời;BãicátTựNhiên(thuộcxãHồngChâu),khidiễnralễhộinhândânchetànvànglọngtíarướckiệuthờrađâydìmxuốngnước,tưởngnhưxưakiacôngchúaTiênDungvâymàntắmnơinày;ĐềnvàlăngThánhPhụ,ThánhMẫu (xãVănĐức, thônChửXá) là nơi thờ ông bà thân sinhChửĐồngTử.

Hội làngĐaHòadiễnra từhàngnămdiễnra trong3ngày từngày10đếnngày15thángBaâmlịch;tạilàngDạTrạchdiễnratừngày10đếnngày

12thángHaiâmlịchvớinhiềunghithứctrangnghiêmnhằmtưởngnhớơnđứccủavợchồngChửĐồngTử.Nhândântạiđâycònkiênggọitênhoặcgọichệchmộtsốvịthánhthầnnhư:tử-tải;dung-dong;tiên-tơn;man-muôn;lương-lang...KhôngrõChửĐạoTổsinhvà“hóa”vàongàythángnào,chỉbiếthiệnnaytạiđềnDạTrạchchọnngàysinhChửĐồngTử(12.8âmlịch);ngày“hóa”bayvềtrời17.11âmlịch.

2.Quanhữngtàiliệuđángtincậynày,rõràngtừngànxưangườiViệttađãcóvị“thầnlinh”bảohộchonghềbuônbánnóichung.Thếnhưng,khônghiểusaonàynaycácdoanhnhân ta lạikhôngnhớđếnChửĐồngTử.Tạisao?Câutrảlờinàyxindànhchocácnhànghiêncứu.

Hiệnnay,trongtưgiahoặccơsởlàmăncáthểtathấyphổbiếnnhấtlàthờôngthầnTài,nhưngtượngthầnTàiđượcngườiViệtthờtừbaogiờ?CácnhànghiêncứuNguyễnĐạiPhúc-HuỳnhNgọcTrảngđãdànhnhiềucông

sứctìmhiểuvấnđềnày,trongtậpThầnTàitínngưỡngvàtranhtượng(NXBVănHóa-1997)đãchobiết:

“ThậtkhóxácđịnhđượcthờiđiểmchínhxáccủaviệcthầnTàiđượcthờtựởxứta,nhấtlàkhithầnTàiđượchộinhậpvàohệthốngthầnbảogia-tứccácthầnlinhbảohộchogiađình.Tuynhiên,ởcácgiaithoạiđầuthếkỷXX,chúngtathấythầnTàiđãđượcthờtronggiađìnhvàđãtrởnêngầngũiđếnmức bị người đời đem ra đùa cợt và chửi bới. Nguyễn An Cư (chú củaNguyễnAnNinh)mộtlươngynổitiếngởvùngHócMôn,đãviếtđôiliễndánởchỗthờchungThổĐịa,thầnTàivàôngTáorằng:

Ítgiấyhẹphòithờmộtchỗ,Giúptôigiàucóbớbaông.(TheoHuỳnhMinh:GiaĐịnhxưavànay,tr168)ÔngĐồSáuMới(ởlàngÔngVăn,huyệnChợGạo-naythuộctỉnhTiềnGiang)làmộtngườinhiệttâmđónggóptiền

bạcchophongtràoDuytânởNamKỳhồiđầuthếkỷnày.ÔngsángtácbàithơVịnhthầnTàinhằmphêphánnhữngkẻgiàucómàkhôngxuấttiềnđónggópchoviệcnghĩa lúcbấygiờ.ỞđóthầnTàiđãbịÔngĐồchoxài“tiềnchẵn’’:

Đ.h. thầnTài thiệtquángu,Ngườisaonhóc túi,kẻ trơn lu.Vắnghoeruộtngựa,kìaquântử.Đầyrẫyrươngxe,nọthấtphu.Nhàlạicóthêmvàngvớibạc,

Nướcnghèokhônggiúpđiếucùngxu.Hènchitrótkiếplòntrônghế,Khônglóđầuravớiđịacầu.(TheoHuỳnhMinh:ĐịnhTườngxưavànay)“Quacácgiaithoạinày,chúngtathấythầnTàiđãthờchungvớiThổĐịa

khôngphải là trườnghợpcábiệtcủaNguyễnAnCưmàcảviệcđược thờdướiđấtcùngvớiThổĐịanhưtrườnghợpôngĐồSáuMớimiêutả“suốtkiếplòntrônghế”;vàdườngnhưcôngnăngcủavịgiathầnchủvềtiềntàinàyvẫnchưathậtsựtáchkhỏitínlýphồnthựccủaThổĐịa(ôngĐịa)-mộtgiathầnvốncócôngnăngphòtrợchogiachủđượcmùa,giàucó.

“CuốithếkỷXIX,sựphânbiệtgiữaThầnĐất(ThổThần)vàTàiThầnvẫnchưathựcsựrõrệt.TrongĐạiNamquốcâmtựvị(xuấtbản1895),tácgiảHuỳnhTịnhCủacắtnghĩaThổThầnvàTàiThầnđềulà“Thầnđất,thầngiữtiềnbạc’’(TomII,tr336).Sựnhậpnhằngxemravôlýnàylạiđượcthựctếcôngnhận:ngườitathườngthờchungôngĐịavàthầnTàicùngmộtchỗvà cứnhư làhai vị thầnnày làmột cặpđôikhông thểnào tách rời được!HiệntượngphổbiếnnàycónguồngốctừtínlýcổxưavềthầnĐất-gọilàôngĐịa,Thổthần,Thổđịa...Vịthầnnàycóhaicôngnăng:mộtlàthầnbảohộchomộtdiệntíchđấtđainàođó(nềnnhà,vuôngvườn,xómấp...);vàhailàtínlýsinhsản(hoamàu,nôngsản...)củađấttheotínngưỡngphồnthực.NóicáchkhácThổđịacũnglàmchochủnhàphátđạt,giàucó(đượcmùa,bộithu...).Đólàtínlýcủathờinôngnghiệpcònlàhoạtđộngsảnxuấtchính

yếu,nhưngvềsau,kinhtếhànghóapháttriển,thươngnghiệpcànglúccàngcóvịtríquantrọngtronghoạtđộngkinhtếthìtiềnbạc,vànglàdấuhiệucủasự giàu có chứ không phải “lúa thiên, ruộngmẫu” thì con người cầnmộthìnhtướngmớichuyêntráchchoviệcpháttài:ôngthầnTài.Nóitắtmộtlời:ôngĐịa,thầnTàilàhaimặtcủamộtvấnđề.ÔngĐịalàlý,thầnTàilàsự;vàhai ông thờ chung với nhau là “lý sự viên dung’’ của thời đại mà nôngthươngcònđóngvaitròquantrọngtrongcơcấukinhtếquốcdân.

“Nóitómlại,dựatrêntàiliệuthưtịchítỏinêutrên,chúngtathấyrằngthầnTàiđượcthờtựtừ

cuốithếkỷXIXvàđếnđầuthếkỳXXđãtrởnênmộtgiathầnphổbiếnvàgầngũivớicác“tínđồ”củamình.Điềunàyxemracóphầnphùhợpvớinhữngbiếnđổivềkinhtế-xãhộicuốithếkỷXIXđầuthếkỷXX,giaiđoạnlịch sửmànênkinh tếhànghóaphát triểnvàphong trào tranh thươngđãđượcdấy lênbởi tầng lớpđiềnchủ tưsảnViệtNam, theođónghềnghiệpdoanhthươngđãkhôngcònbịđánhgiáthấpnhưthờiphongkiếntrướcđó”(tr.11-13).

Nhưtađãbiết,trướcđó,ôngthầnTàinàyđượcthờbằngtranhvẽvàdầnphổbiếnnhấtlàthờbằngtượng.Cómộtđiềuthúvịlàtượngnàyđượclàmbằngnhiều“mẫumã”,chấtliệukhácnhau,khôngthốngnhất,màusắcsặcsỡtrôngđẹpmắt...thườngđượcđặtởchínhphòng,mặthướngrangõ.TượngôngthầnTàiphổbiếnđếnnỗi,ngaycảtủbánthuốclábênlềđường,trêntủkínhngườitacũngchưngmộtông.VàôngthầnTàinàycũngdễtính,vuivẻvìtathấychủnhânđôilúccòn“mồi”chomộtđiếuláđầulọccắmvàotay!

3.Màmuốnlàmăn,buônbán thìphảicóvốn,có tiền.Từkhinước tađúctiềnthìđồngtiềncũngdầndầnđivàocadao,tụcngữ.Nếukhảosátthìta sẽ tìm ra nhữngđiều rất thú vị.Nay chỉ xin lướt qua.Cómột loại tiềnkhônghềcóthật,chỉxuấthiệntrongtruyệncổtíchnhưngđãđivàocadaolàđồngtiền“VạnLịch”.Chuyệnrằng:Ngàyxưacómộtngườiláibuôngiàucó tênVạnLịch, tính hay ghen, vợ làMai thị.Ngàykia,một người đánhgiậmđếnlạibênthuyền,xin thịmộtmiếngtrầu.Đangngủ,giậtmìnhtỉnhgiấcthấyvợđưatrầungườikhác,ngỡlàđôibêncótìnhýnênynổighenđùngđùngrồithẳngtayđuổivợđi.Sau,Maithịkếtduyênvớingườiđánhgiậmnày.Ngàynọ, thấyđàngàđếnmổ thóc,ngườiđánhgiậmlấynhữngthỏivàngtrongthúngkhâucủavợnémgà,nhưngnémmạnhquánênvàngvăngluônxuốngsông!Maithịchìchiết:

-Saoanhngốcthế!Cóbiếtvừanémmấtcáigìkhông?Anhtathậtthà:-Chảbiết!Maithịcàngđiêntiết:-Vàngđấy!Anhtacườiồ:-Báugì!Khibắtcáởvũngkiatôithấythứnàynhiềulắm,nhưngkhông

biếtlàmgìnênvứtbỏlại...Nghenói,Maithịhốihảbảochồngđưađếnnơi.Quảthậtlàvàng,trên

cókhắchiệu“VạnLịch”.Thịkhôngngờđâylàsốvàngcủangườichồngcũ,domộtchuyếnđibuôngặpbão,đắmthuyền...Từđó,họtrởnêngiàucóvàđược nhà vua phong cho chức quan thuế vụ.Ngày nọ,VạnLịch đến nộpthuế,khôngngờngườingồitrướcánlàvợcũcủamình!Yxấuhổquayvề,làmgiấykêkhaitàisảnbiếuchoMaithịnóilàchuộclỗilầmngàyxưarồiđâmcổtựtử.Trướccáichếtnày,Maithịcũnghốihận,tâuvuaxinlấytoànbộ tài sản củaVạnLịchđúcmột loại tiềngọi là tiền “VạnLịch” rồi đemphânphátchodânnghèo.

Quacâuchuyệnnàycómộtchi tiếtcho tabiếtđây lànhữngđồngtiềnđượcđúcbằngvàng.Màthậtlạ,rầyvợvìhiểulầm,saukhihiểurasựviệcphảitựtửthìngàynayquả...chuyệnhiếmcó!Nếucăncứvàobảycớ“thấtxuất” để rẫy vợ của thời xưa: không con; dâmdật, lười nhác; khônghiếukính,chămsócchamẹchồng;ngoangoắtlắmđiều;trộmcắp;ghentuông;cóáctậtthìrõràngMaithịbịoannênVạnLịchmớicóquyếtđịnhnhưthếchăng?Trongdângianđếnnayvẫncònlưutruyền:

ĐồngtiềnVạnLịchthíchbốnchữvàngAnhtiếccônganhgắnbóvớicônàngbấylâuBâygiờcôlấychồngđâu?

ĐểanhgiúpđỡtrămcaunghìnvàngNămtrămanhđốtchonàngCònnămtrămnữagiảioanlờithềXưakia

nóinóithềthềBâygiờbẻkhóatraochìachoai?BâygiờnàngđãngheaiGặpanhghénón,chạmvaichẳngchào!Tronglờiăntiếngnóicủadângiancónhiềucâuliênquanđếnđồngtiền.

Về“sứcmạnhcủađồngtiền”tathấycónhữngcâuthậtấntượngnhư“tiềnđitrước,mựcthướcđisau”,“tiềnđếnđâumauđếnđấy”,“nénbạcđâmtoạctờgiấy”,“đồngtiềnkhôngphấn,khônghồ;đồngtiềnkhéođiểmkhéotômặtngười”, “đồng tiềnnhưmiếng thịt chín”, “bốđĩgiàu,bốđĩ tiên;ông tổngkhôngtiền,ôngtổngtểnh”,“cótiềnmuatiêncũngđược”,“chẳnggìtươitốtbằngvàng,chẳnggìlịchsựnởnangbằngtiền”,“cótiềnchánvạnngườihầu,cóbấccódầuchánvạnkẻkhêu”...Thậmchí:

VaiđeotúibạckèkèNóiphảinóiquấyngườingheầmầmnhưng:TronglưngchẳngcómộtđồngLờinóinhưrồngchúngchẳngthèmngheLúc“cótiềnkhônnhưrái,khôngtiềndạinhưvích”,“cótiềnkhônnhư

màimại,không tiềndạinhưđòngđong”,“khônnhư tiên,không tiềncũngdại; dại như chó có ló (lúa) cũng khôn”... Vẫn biết “đồng tiền liền khúc

ruột”,nhưngkiếmtiềnbằngcáchnàomớilàđiềuđángnói.Ôngbàtachorằng: “tiền buôn tiền bán thì để trong nhà; tiền cờ tiền bạc để ra ngoàiđường”,ýmuốnnóitiềnkiếmđượctừsátphạtđỏđenkhôngphảilàđồngtiềnchínhđáng,khôngchóngthìchàynócũng“độinónrađi”,khônggiữlạiđược.Tôitừngnghenhiềuchủ“đề”tuyênbốrằng,nhữngđồngtiềndotrúng“đề”màcó,chỉđemvềxâymồmảôngbàmayracòngiữđược,chứtrướcsaucũnglọtlạivàotaychủ“đề”!Nghemànổidagà!

Vớinhữngngườicónhiềutiền,tanghevívon“tiềndư,thócmục”,“tiềnđầygác,bạcđầynong”,“tiềnkhối,bạcđồng”,“tiềnnghìnbạcvạn”,“tiềnrời, thócđống”, “tiền trăm,bạc chục”, “tiền rong,bạc chảy”...Cònnhữngngườiphải“giậtgấuvávai”kiếmtừngxu,từngcắcngườitanói“tiềnhàngxáo”... Những người đi vay tiền, thông thường có tâm lý “tiền ngắn,mặtdài”,lolắngkhôngtrảđượcnợvì“tiềnnằm,lãichạy”,“lãimẹđẻlãicon”!Vớingườinghèo“tiềnvàonhàkhónhưgióvàonhàtrống”nàolà:

Đồng ăn, đồng gửi cho chồngĐồng thì lính trángmỗi đồngmỗi ghêTrônganhchẳngthấyanhvề

Quandài,quanngắngửiđidầndầnTrongkhiđó“tiềnvàonhàquannhưthanvàolò”hoặc“horabạc,khạc

ratiền”!Cótiềnthìphảibiếtcáchsửdụngtiền,nênđemrakinhdoanhvì“tiền

trongnhàtiềnchửa,tiềnrakhỏicửatiềnđẻ”...Cầmđồngtiềnđimuahàngphảibiếtlựachọnvậtdụngxứngvớiđồngtiềnbỏra,chứđừngnhưaikia:

TiềntrinhmuavộimuavàngMuaphảicáthối,muanàngngẩnngơvàkhen:TiềnchìmuađượccátươiMuaraumớihái,muangườinởnangTrongmua bán phải sòng phẳng “tiền có đồng, cá có con”, “tiền trao

cháomúc”,“tiềntraora,gàbắtlấy”,“tiềntrảmạnhổ”,đừngquên“rẻtiềnmặt,đắt tiềnchịu”...Ôngbà tacũngkhuyên“đồng tiềnđi trướcđồng tiềnkhôn,đồngtiềnđisauđồngtiềndại”...;chêbainhữngkẻ“némtiềnquacửasổ”,“némtiềnxuốngaokhôngđượcxemtăm”...;chêcườinhữngai“tiềnbuộcdảiyếmbobo;traochothầybóiđâmlovàomình”,“tiềnkhôngmộtđồng,muốnănhồngkhônghột”,“tiềncóítthịtmuốnnhiều”,“tiêutiềnnhưnước”...Vẫnbiếttiềnlàquý,nhưng“tiềnlàgạch,ngãilàvàng”,đừngbaogiờ“thamvàngbỏngãi”,“tiềntài,nhânngãitận”,“tiềntàiphánhânnghĩa”,“tiềncủanhưnướcthủytriều”...

TiềntàinayđổimaidờiNghĩanhângìngiữtrọnđờivớinhauNhữnglờikhuyênnàykhôngbaogiờthừa.Trongtìnhyêuđốilứakhông

ítngườilâmvàocảnh“tìnhnghĩađôitachỉthếthôi”cũngchỉvì:Đồngtiềnchiếcđũaphânly

Thiếpđiđườngthiếp,chàngđiđườngchàngTrongquanhệtìnhcảmkhiđãcóđồngtiềnlọtvào,khómàbềnvững:ChịemhiềnthậtlàhiềnLâmđếnđồngtiềnmấtcảchịemNếuaicũngquanniệm“tiềntàinhưphấnthổ,nhânnghĩatợthiênkim”,

tiềnbạcnhưđấtbụi,nhânnghĩatựanghìnvàngthìđâuđếnnỗi...Lướtquađôinétvềvai tròcủađồngtiềntrongcadao, tụcngữta thấy

đồng tiềnđãđóngmộtvai tròhếtsứcquan trọng.Dùcần tiền,biết tiền làquýnhưngôngchatacũngcótháiđộrõràng:trọngngườicónghĩahơnlàtrọngngườicónhiều tiền!Đócũng làbản lĩnhvà tháiđộcủakẻsĩđươngthời nên trong thơ văn thi phú ta thấy ít có bài viết về đồng tiền, nếu cóchăngcũnglàcáinhìnkhinhmiệt.ChẳnghạntrongVịnhđồngtiền,nhànhotàihoaNguyễnCôngTrứhạbút:

Đương om sòm, chớp giật sấm ran Nghe xóc xách, lại gió hòa mưathuận!KẻtàibộđãvàophườngvậnđạtKhôngngươi,cũngnátvớicỏcây!

Nghechuachát,đớnđauchonhântìnhthếtháikhiđồngtiềnđãchenvàoquanhệcủađôibên.Chínhvìcămghétđồngtiền,trongcâuđốcủadângianlời lẽ thật quay quắt.Mỗi câu đọc lên cứ nghe như đang đay nghiến, chìchiết:

CáigìthôngmàthôngdốtDốtmàdốtđặcĐặcmàđặchổngHổngmàhổngvuôngVuôngmàvuônghìnhtrònTrònmàtròndẹt?Viếtvềđồngtiềnchỉcódămcâu,khôngnhữngmiêutảđượchìnhdáng

màcònbàytỏđượctháiđộmiệtthịnhưthếquảtàitình!Hiệnnay,đồng tiềnđã “biếnhóa”dướinhiềuhình thứckhácnhau,vì

trongquátrìnhđóngvaitròtrunggiantraođổithìnócòngiúpchongườitathựchiệnmộthoạtđộngđầutư,tíndụng...Quađónhữngvậtthểkháccũngđóng vai trò tương tự như tiền tệ cũng đã xuất hiện là chi phiếu, thươngphiếu,hóaphiếu,thẻtíndụngv.v...

4.Nhưđãnói,muốnlaorathươngtrườngthìphảicóvốn.“Cóbộtmớigộtnênhồ”,“cảvốnlớnlãi”;muốnkiếmlãinhiềuthì“buôntậngốc,bántậnngọn”chứkhôngquatrunggian.Thôngthườngnhữngngườibuônbánnhỏ,vốnítthìhọ“buôngánhbánbưng,“buônthúngbánmẹt”,”buônngượcbánxuôi” thậmchí“buônđầuchợ,báncuốichợ”, tần tảo“buônSởbánTần”,“bánngàylàmđêm”hoặc:

NửađêmânáicùngchồngNửađêmvềsánggánhgồngrađi.Chưakểgặplúc“chợchưahọp,kẻcắpđãđến”;buônbánđâuphảilúc

nàocũng“xuôichèomáimái”,“muamaybánđắt”màthấtthườngtùylúcnhư“buôntrầugặpnắng,buônđànggặpmưa”hoặc:

ĐắthàngnhữngảcùnganhẾhànggặpnhữngthongmanhquánggà.Kiếmđượcđồngtiềnquảcũngchảymáuconmắt.Chẳngthànhưvậy,

còn hơn những kẻ “bán mồm nuôi miệng”,”ăn như rồng cuốn, uống nhưrồngleo,làmnhưmèomửa”,khoáclácmộttấtđếntrời“bántrờikhôngmờiThiênlôi”,“bánnắngchotrời,bánsấmchoThiênlôi”,huênhhoang“buônmâybángió”nhưng thực ra chả làmnên trò trốnggì!Dângian cũngchêcườinhữngkẻ“buônhươngbánphấn”,“bán trônnuôimiệng”,“bánphấnbuônson”,“bánthịtbuônngười”...

Tấtnhiên,khibuônbánthìaicũngmuốncóvốntođểbuônlớn,nhưng“thuyềnlớnthìsónglớn”,phảitínhtoán,laotâmkhổtứnhiềuhơn:

Ôngcảnằmtrênsậpvàng,cảăncảmắc,lạicàngcảloÔngbếpnằmtrongxótro,ítăn,ítmặc,ítlo,ítlàm.Có phải vì tâm lý này mà người Việt xưa ít có những cửa hiệu lớn,

nhữngngườibuônđôngbántây“buônvạnbánnghìn”chăng?Màkhibuônbánthìkhôngnênbánriênglẻ,phải“buôncóhội,báncóthuyền”vàthựctếđãchothấyngười tiêudùngcũngmuốnđếnnhữngnơibàybánnhiềumặthàng,dễchọn lựa;hoặcnênchọnnhữngđịađiểmbuônbán thuận lợinhư“nhấtcậnthị,nhịcậngiang.Buônbánnơichợ,đôngđúcngườiquakẻlại;gầnsông,nơitấpnậpngườilênkẻxuốngthìmớicóthể“buôngặpchầu,câugặpchỗ”,“buônmộtbánmười”...

Nhữngngườibuônbánkhônngoan,chẳngbaogiờ“muatrâu,bánchả”,“muavải, bán áo” - nghĩa là đầu tư lớn nhưng lại thu về nhỏgiọt, khôngtươngxứngvớimón tiền lớnđãbỏ ra;hoặcbuônbánmàkhôngbiếtđiềunghiênthịtrường,tìmhiểusởthíchcủangườitiêudùngthìnàokhácgì“bánquạtmuađông,buônhồngmùahè”...Cónhữngmặthàngmàtrảiquanămtháng,ngườibuônbáncókinhnghiệmnhư“bángàkiêngngàygió,bánchókiêngngàymưa”vìthờitiếtấybánkhôngđượcgiá...Buônbánthìphảinghĩđếnđồnglãi,nhưng“ănlãitùychốn,bánvốntùynơi”,“trongvốnthìnài,ngoàivốnthìbuông”...

Muốngìthìmuốn,trongviệcbuônbánphảibiếttínhtoán,“lộncontoánbán con trâu”, “bút sa gà chết”; khôngnên “bánbò tậu ễnhương, bánbòmuadêvềcày”,“muaquantám,bánquantư”,“báncámũithuyền”!Vàđiềuquantrọnglàphảibiếttiếtkiệm,chứ“cóđồngnàoxàođồngấy”,“bócngắncắn dài” thì có lúc cũng... sập tiệm, có lúc “bán vợ đợ con”! Ông bà tathườngdặndò“buôn tàu,bánbèkhôngbằngăndèhà tiện”,“hà tiệnmớigiàu,cơcầumớicó”,“năngnhặtchặtbị”...Vàkhiđãcótiềnthìphảidùngtiềnnhànrỗiđầutưthêmchocôngviệckinhdoanh,vì“tiềntrongnhàtiềnchửa,tiềnracửatiềnđẻ”,nếucứbobogiữlấythìkhôngkhéocũngchỉlà“tiềndưthócmục”.Lạicócâumàôngbàtacảnhgiác“buônchungvớiĐứcông”, “tậuvoi chungvớiĐứcông”.TrongTụcngữ lượcgiải củaLêVăn

Hòecógiảithích:“ĐứcônglàtiếngnômtônxưngcácôngHoàng(tứcanhembàconvớinhàvua)thờixưa,thếlựcdĩnhiênlàtotátlắm,nhândânaicũngkínhsợ.BỏvốnbuônchungvớiĐứcôngthìđượctiếnglàgiaothiệpđilạivớingườiquyềnquý,nhưngchẳngđượclợilộcgì,chỉbịthiệtthòi,vìbaogiờcũngphảinhườngĐứcôngphầnhơn,mìnhchịuphầnlép.Câunày,đạiýkhuyênngườitavềviệcgiaothiệpbuônbáncầnphảisuytínhlợihạithiếtthực,khôngnênchuộngcáidanhgiáhão”.

Ngàynaytathườngnói“kháchhànglàthượngđế”,“vuilòngkháchđến,vừalòngkháchđi”thìtrongdângiancũngđúckếtthànhkinhnghiệmquýbáu:“bánhàngchiềukhách”,“bánraochàokhách”phảibiếthòanhã,khéoléo“lờinóiquantiền,thúngthóc”,“lờinóinhưnémchâu,gieovàng”,chứnóivớikháchnhư“bầudụcchấmmắmcáy”,“ănchưanênđọi,nóichửanênlời”...thìbuônvớibánlàmsaothànhcôngđược!Cũngđừngquên“bánchịumấtmốihàng”,tốtnhất“tiềntrảmạnhổ”,“tiềntraocháomúc”...Khôngnên“bánhàngnóithách,làmkháchtrảrẻ”màchỉnên“thuậnmuavừabán”.Cónhư vậy mới giữ được khách mà “quen mặt đắt hàng”... Trong thươngtrường,đôikhingườibuônbánphảibiếtchấpnhậnnhữngtìnhhuốngngoàiýmuốn“bánrẻcònhơnđẻlãi”,“bántốngbántáng”,“bánsấpbánngửa”,“bánđổbántháo”,“chẳngđượcăncũnglănđượcvốn”,“thàbánlỗcònhơnxáchrổvềkhông”...làcũngkhôngngoàimụcđíchthuhồiđồngvốnnhanh,cònhơnlàmấttrắng.

Khôngchỉ truyền lạinhữngkinhnghiệp trongbuônbán,màôngbà tacònnhấnmạnhđếnđạođứctrongkinhdoanh.Vẫnbiếtrằng,vốnliếngcủamìnhcóbaonhiêuthìmìnhbuônbấynhiêu,nhưngngặtlúctúngthìdẫucóvaynhaucũnglàlẽthườngtình.Màđiềuquantrọngnhấttrongkinhdoanhvẫnlàchữ“tín”:

MấttrâuthìlạitậutrâuNhữngquâncướpnợcógiàuhơnaiMuốn làmăn lâu dài với nhau thì đừngquên “có vay có trảmới thỏa

lòngnhau”.Chịembuônbánvớinhauphảitựýthứcsựtươngquanqualạicủacácngànhhàng,“cóhàng tôimới trôihàngbà”,“việc tôikhôngbằngbác;bánhđúc,kẹolạcbácchẳngbằngtôi”,chứđừng“hàngthịtnguýthàngcá”vàcũngđừng“hàngtômhàngcá”vớinhau...Đạođứctrongkinhdoanhthìnhiều,khôngthểchấpnhậnaiđó“treođầudê,bánthịtchó”,“bánmướpđắnggiảlàmbầu”,“bánmạtcưagiảlàmcám”...

Cóngườibánthìcóngườimua,“củagiữachợaithíchthìmua”.Màbiếtmuahàngnghĩchocùngđócũnglàmột...nghệthuật,cũngnhưnghệthuậtbánhàngvậy!chứkhôngkhéo“tiềnchinhmuacá thối”.Chỉcónhữngkẻdạidộtmới:

VàngmườichêđắtkhôngmuaMualấyvàngbảythiệtthuatrămđường

Hoặc“muamèotrongbị”,“hỏigiátrâusaubụirậm”...lờidặndònàychẳngbaogiờthừacả.Cácmặthàngphổbiếnthời

xưađềuđượcngườitiêudùngtruyềnđạtkinhnghiệmnhư:MuathịtthìchọnmiếngmôngLấychồngthìchọncontôngnhànòi...MuacáthìphảixemmangMuabầuxemcuốngmớitoankhôngnhầm...Hoặc“muatrâuxemvó,lấyvợxemnòi”,”muatrâuxemsừng,muachó

xemchân”,“muacuaxemcàng,muacáxemmang”.Thôngthường,“muanhầm, bán không nhầm” nên ngườimua khôn ngoan thường phải kì kèo,mặccảhoặcđòithêmthắtđểcólợichomình“muathìthêm,chêmthìchặt”làvậy.Muốnmuahàngtốtthìphảiđầubuổichợ“củangonaiđểchợtrưa”.Khimuathìtrảtiềnngay,đừngmuachịu,vì“rẻtiềnmặt,đắttiềnchịu”...

Tụcngữlà túikhôncủaôngchata,đượcđúckết lại từngànnămqua,chủyếubằngphươngthứctruyềnmiệng.Riêngtronglãnhvựckinhdoanh,cónhữngcâuphảnánh tâmlý,kinhnghiệmbuônbánv.v...nhưngrất tiếcchođếnnayvẫnchưacóaibỏcôngrasưutập,nghiêncứunhằmtiếpthucóchọnlọcnhữngkinhnghiệmquýbáuấy-dùrađờitrongmộtxãhộinôngnghiệp,đểvậndụngtrongđờisốnghômnay.

5.Hiệnnay, trênđấtnước tabêncạnhnhững lễhộicổ truyềnđược tổchứctừhàngngànnămnay,còncónhữngngàytruyềnthốngkhácchỉrađờitừsaungày2.9.1945,lúcnướcnhàgiànhđượcĐộclập.RađờigầnđâynhấtlàNgàythơViệtNam.TừcảmhứngbàithơNguyêntiêu(Rằmthánggiêng)củanhàthơHồChíMinh:

KimdạnguyêntiêunguyệtchínhviênXuângiang,xuânthủytiếpxuânthiênYênbathâmxứđàmquânsự

Dạbánquylainguyệtmãnthuyềndịchnghĩa:RằmxuânlồnglộngtrăngsoiSôngxuânnướclẫnmàutrờithêmxuânGiữadòngbànbạcviệcquânKhuyavềbátngáttrăngngânđầythuyền(BảndịchcủaXuânThủy)Năm 2003, lần đầu tiênHội nhà vănViệt Nam chọn ngày rằm tháng

GiênghằngnămlàmNgàythơViệtNamvàđãđượcNhànướcchấpthuận.Vớimụcđíchtônvinhnhữngdoanhnhân,doanhnghiệpbiếtlàmănvì

mụctiêu“DângiàuNướcmạnh”,báoDoanhnhânSàiGònsố38(rangày1420.4.2004),dobàNguyễnMinhHiền làmTổngbiên tập,đãchính thứckhởixướng“NgàydoanhnhânViệt”.Trongbàibáocóđoạnviếtthốngthiết:

“Saukhituyênbốđộclập,ngày13.10.1945,ChủtịchHồChíMinhđưaralờikêugọi:“Tronglúccácgiớikháctrong

quốcdânrasứchoạtđộngđểgiànhlấynềnhoàntoànđộclậpcủanướcnhà,thìgiớicôngthươngphảihoạtđộngđểxâydựngmộtnềnkinhtếtàichínhvữngvàngvàthịnhvượng.Chínhphủnhândânvàtôisẽtậntâmgiúpgiớicôngthươngtrongcôngcuộckiếnthiếtnày”.Nhưngnhữngdiễntiếnlịchsửsauđóđãđặtgiớicôngthươngthànhmộtloạicôngdânhạnghai,cókhicònbịđưarakhỏiguồngquayxãhộinhưtrongnhữngngàycảitạocôngthươngnghiệp1978...vàtừ“doanhnhân”khôngcótrongtừđiểntiếngViệt;khôngđâutrênthếgiớingườidoanhnhânlạingạicôngkhaitàisảnnhưviệtNam.Tạisao?

“Một trămnămsaungày rađờicủaphong tràoDuy tân,mộtquốcgiatừngđánh thắngnhữngcườngquốcsừngsỏnhưViệtNamvẫnnằm trongđẳngcấpnhữngnướcnghèokém.TheodữliệuGDP2002củaWorldBank,80 triệungườiViệtNam (đứng thứ13 thếgiới vềdân số) chỉ làm ramộtlượngtàisảntrịgiảhơn35tỷUSD.KhôngdámsosánhvớinướccùngdânsốnhưĐức(gần2.000tỷUSD),thìngaytrongkhuvựccóPhilip-pinesvớidânsốtươngđươngcũnglàmrađượcgấpđôitàisảnđó.NhậtBảnchỉmất23nămđểtừhoangtànđổnátcủamộtnướcbạitrậnchínhthứcđứngvàohàngngũsiêucường(1968),cònViệtNam30nămhòabìnhđangtụthậu.Làmộtnướcđượcthiênnhiênưuđãi,códầumỏ,dânsốđông,nhânlựctrẻ,chínhtrịổnđịnh,câuhỏitạisaoViệtNamnghèolýraphảilà“TạisaoViệtNamkhônggiàu?”.Ướcmơ“sánhvaicùngcáccườngquốcnămchâu”đãđượcbathếhệnằmlòngtừtiểuhọcmàướcmơvẫnchỉlàmơước,thậmchíviệcsánhvainganghàngvớilánggiềngcònchưathựchiệnđược.MọiđứatrẻViệtNamđềucóquyềnđượchưởngnhữngđiềukiệnsống,họctập,chămsócsứckhỏevàcơhộithànhnhântươngtựnhữngđiềukiệnmàmộtđứatrẻcác nướcphát triển có được.Nhưng ai sẽ thực hiện điều ấy nếu không làdoanhgiới,nhữngngườikhilàmgiàuchotúitiềncủamình,củacôngty-xínghiệpmìnhmộttriệuđồngthìcũngcónghĩatàisảncủacảquốcgiađượccộngthêmconsốmộttriệu?VàkhônggìquảngbáchodântộcrẻmàhiệuquảbằngmộtchiếcáosơmibánởMỹhaychainướcmắmxuấtsangNhậtBảnmangnhản“madeinVietnam”.

“Thếnhưng, tínhđếnhết năm2003, cảViệtNammới chỉ có120.000doanh nghiệp, tức phải 800 người mới có l doanh nghiệp. Tỷ lệ này ởSingapore là 4 người/DN, Úc là 21 người/DN, Trung Quốc là 200người/DN.Cốgắnglắm,đếnnăm2010càngmớicó500.000doanhnghiệp,tấtnhiênkhiấydânsốđãkhácnêntỷlệcũngsẽkhác.Chúngtathườngmỉmcườikhinhìnlạiphíasaumìnhchứcườisaonổikhinhìnsanghaibên,bởithếgiớibênngoàivẫntiếptụcchuyểnđộngvềphía trướcvới tốcđộngàycàngnhanh,vànhữngbướcchậpchữngcủachúngtatrongkinhtếthịtrường

chẳnglàgìsovới tốcđộnướcrútcủa“hàngxóm”.Nhưngđểcóthếchạyđượcvàchạymỗilúcmộtnhanhhơn,khôngchỉcầnmộtđôigiàytốt,khôngchỉ cần xuất phát đúng lúc, chọn chính xác đường chạy, mà còn cần cảnhữnglờihòreocổvũ.

“Mangsựnghiệpgắnbócùngvậnmệnhdântộc,doanhnhânViệtvẫnchưanhậnđượcnhữnggìhọđángraphảicóởvịtríđầusóngngọngiócủathương trườngquốc tế.Thủ tướngPhanVănKhải từnggọidoanhnhân là“chiếnsĩcủathờibình”,màđãlàchiếnsĩthìrấtcóthểphải“hysinh”:vỡnợ,tángiabạisản,tùtội...Sẽcònnhiềuviệcphảilàm:cảicáchhànhchính,cải thiệnmôi trườngđầutư,cải tiếnhệ thốngphápluật...nhưngtrướchết,phảixóabỏchođượcđịnhkiếnbấtcôngvềmộtlớpngườiđangchiếnđấuvìtương laiphúcườngcủadân tộc,màmột trongnhữngcách làm, theobáoDoanh nhânSàiGòn là chọn ramột ngày trong nămđể tôn vinh họ, nhưchúngtatônvinhthầythuốc,nhàbáo,nhàgiáo...bằngcácngày27.2,21.6,20.11...đólàmộtngàycóthểlấytên“NgàyDoanhnhânViệtNam”.

CùngvớisángkiếntìmngàytônvinhdoanhnhânViệt,báoDoanhnhânSàiGònđã“đềnghịchọnngày5.3-ngàythànhlậpCôngtyLiênThànhvới4lýdo:1.LàcôngtyđầutiêncủangườiViệtNam;2.Đâylàbiểutượngcủasựchuyểnbiếnnhận thức trongchính tầng lớpcaonhấtcủaxãhội (sĩ)vềchứcnăngkinhthương;3.LiênThànhlàtổchứckinhdoanhrađờitừýchítựcườngcủadântộc,rấtcầnđượctiếpnốitrongthếhệdoanhgiahiệnđại;4.LiênThànhcócôngrấtlớntrongviệcgiúpNguyễnTấtThànhxuấtdươngtrởthànhnhàcáchmạngHồChíMinh-chứngtỏsựgópmặttừđầuvớivaitròkhôngthểthiếucủadoanhthươngViệtNamtrongtiếntrìnhlịchsửhiệnđại”.NgoàiracũngcónhiềuýkiếnkhácnhauđónggópvềviệcchọnngàyDoanhnhânviệtNam.NhânnóivềCôngtynướcmắmLiênThành,mờicácbanđọclạimấyvầnthơmộcmạccủanhữngnhànhocấptiếnđầuthếkỷXXmàchúngtôivừasưutầmđược.Khôngchỉquảngcáochosảnphẩmphụcvụchongườitiêudùngmộtcáchkhéoléo,màquađócòngửigắmkhátvọnglớnlaohơn:

Nghiên cứu cho cùng phép vệ sinh, Nhứt thời nước mắm Hội LiênThành.MuốitrờiNamnọrànhtưthận,CábiểnĐôngkiarấtbổtinh.Rướikhắphồnmêliềntỉnhngộ,Thấmvàocốttủytrởvănminh.BắcNamhaingãxưakiathế,TừcóCôngtymớimặntình.

Nhưchúng tađãbiếtngày20.9.2004 tạiHàNội,Thủ tướngPhanVănKhải đã ký quyết định số 990/QĐ -TTg: “Điều 1:Hàng năm lấy ngày 13tháng 10 làm “NgàyDoanh nhân Việt Nam”. Điều 2: Việc tổ chức ngàyDoanhnhânViệtNamhàngnămphải thiết thực, tiếtkiệm,hiệuquả, tránhhình thức,bảođảmcácyêucầu sau: -Giáodục truyền thốngyêunước, tựcường,chủđộngcủađộingũdoanhnhân,độngviênphongtràothiđuasảnxuất, kinh doanh, nâng cao kỷ luật, đạo đức, văn hóa kinh doanh của các

doanh nghiệp, doanh nhân; -Biểu dương khen thưởng bằng các hình thứcthíchhợpđốivớicácdoanhnghiệp,doanhnhânkinhdoanhgiỏi,thựchiệntốtchủtrương,đườnglối,chínhsáchcủaĐảng,phápluậtcủaNhànướcvàcáctổchức,cánhâncóthànhtíchtrongviệcxâydựngvàpháttriểndoanhnghiệp.Điều3:Quyếtđịnhnàycóhiệulựcthihànhkểtừngàyký.Điều4:Chủ tịch PhòngThươngmại vàCông nghiệpViệtNam căn cứ các quyếtđịnhhiệnhànhhướngdẫn tổchức thựchiệnQuyếtđịnhnày.Điều5:Chủtịch Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, các Bộ trưởng, ThủtrưởngcơquanngangBộ,ThủtrưởngcơquanthuộcChínhphủvàChủtịchỦy ban nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương chịu tráchnhiệmthihànhQuyếtđịnhnày”.

NgàyDoanhnhânViệtNamrađờilàmộtsựkiệnđángghinhận,nhằmpháthuyvaitrò,truyềnthốngcủađộingũdoanhnhânViệtNam,độngviêncác tầng lớp xã hội trong việc góp phần xây dựng và phát triển doanhnghiệp,độingũdoanhnhânngàycàng lớnmạnh,đápứngsựnghiệpcôngnghiệphóa,hiệnđạihóađấtnước.ĐâycũngchínhlàướcmơcủaBácHồ.Ngaykhinướcnhàvừagiànhđượcđộclập,saungótmộttrămnămnôlệ,dùđang phải lao tâm khổ trí đối phó với thù trong giặc ngoài, nhưng ngày13.10.1945Chủ tịchHồChíMinhvẫngiành thờigianquýbáuđểviết lờikêugọigiớidoanhthương“cùngđemvốnlàmnhữngcôngcuộcíchquốclợidân”.

Thực tế đã chứngminh trong công cuộc cứuquốc và kiến quốc nhiềuthậpkỷqua,giớicôngthươngnướcnhàđãcónhiềuđónggóprấttolớn.

TÀILIÊUTHAMKHẢO

TríchtrongtậpDOANHNGHIỆPVIỆTNAM-NXBTrẻ2004-củaLêMinhQuốc

ViệtNam– những sự kiện lịch sử (1858-1918) -DươngKinhQuốc -ViệnSửhọc,NXBGiáoDục-1999.

ViệtNam–nhữngsựkiện lịchsử(1919-1945) -DươngTrungQuốc-ViệnSửhọc,NXBGiáodục-2000.

GiaicấpcôngnhânViệtNamnhữngnămtrướckhithànhlậpĐảng-NgôVănHòa,DươngKinhQuốc-NXBKhoahọcXãhội-1978.

ĐôngKinhNghĩaThụcvàphongtràocảicáchvănhóađầuthếkỷXX-ChươngThâu-NXBVănhóaThôngtin-1997.

GiaicấpcôngnhânViệtNam-sựhìnhthànhvàsựpháttriểncủanótừgiaicấp“Tựmình”đếngiaicấp“Chomình”-TrầnVănGiàu-NXBSựThật-1958.

SơthảobáochíHàNội(1905-2000)-HộiNhàbáoHàNội-NXBChính

trịQuốcgia-2004.LịchsửThủđôHàNội-TrầnHuyLiệuchủbiên-NXBSửHọc-1960.TânthưvàxãhộiViệtNamcuốithếkỷXIXđầuthếkỷXX-Đạihọc

QuốcGiaHàHội-NXBChínhtrịQuốcgia-1997.ThưtịchbáochíViệtNam-HọcviệnChínhtrịQuốcgiaHồChíMinh

biênsoạn-NXBChínhtrịQuốcgia-1998.Nhớgìghinấy-NguyễnCôngHoan-NXBHộiNhàvăn-1998.HàNộinửađầuthếkỷXX-NguyễnVănUẩn-NXBHàNội-1995.LịchsửngànhinViệtNam-NguyễnLươngHoàngchủbiên-CụcXuất

bản,BộVănhóaThôngtinấnhànhnăm1992.NhânvậtlịchsửHảiPhòng-SởVănhóaThôngtinHảiPhòng-NXB

HảiPhòng-1989.Nhữngngườiđiquahaithếkỷ(nhiềutácgiả)-NXBLaoĐộng-2003.*BÁO,TẠPCHÍNamPhongtạpchí(cácsố29năm1919;số31năm1931...).Thươngmại(số40.2005).Thếgiớimới(số21.10.1996).Nghiêncứulịch

sử(số5.2006).Xưa&nay(số4(05)-VII.1994).PhápluậtThànhphốHồChíMinh(sốXuân1999).Hìnhảnhminhhọa trongcuốn sáchnày lấy từNamPhong tạpchí, từ

carte poster; hoặc củaCharlesPeyrin,AlbertKahn,PierreDieulefils, JeanNoury...chụptại