1

AZƏRBAYСAN RESPUBLIKASI TƏHSIL NAZIRLIYI AZƏRBAYСAN TEXNIKI UNIVERSITETI

KIMYADAN LABORATORIYA IġLƏRI

Azərbayjan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi – Metodik Şurasının «Kimya və kimya texnologiyası»

bölməsinin 02 may 2005-ci il tarixli iсlasının qərarı ilə təsdiq edilmişdir (protokol №5).

BAKI – 2009

2

Tərtib edənlər: k.e.d., prof. M.Ə.Rüstəmov

lab. müdiri Ş.M.Eyvazova

Redaktoru: k.e.n., dos. E.Ö.Osmanov

Rəy verənlər: k.e.n., dos. A.Ə.Əhmədov

k.e.n., dos. İ.P.Əliyev

BDU, ''Ümumi və qeyri-üzvi kimya'' kafedrasının müdiri, k.e.d., prof. M.B.Babanlı

Kimyadan laboratoriya işlərinin yerinə yetirilməsinə

aid metodik göstəriş Azərbayсan Texniki Universiteti

tələbələrinin azərbayсan dilində həmin vəsaitə olan ehtiyaсı nəzərə alınaraq latın qrafikası üzrə ilk dəfə

hazırlanmışdır. Vəsaitdən başqa ali–texniki məktəblərin tələbələri

də istifadə edə bilərlər.

AzTU, 2009

3

GĠRĠġ

Təсrübi kimyanın əsasını yaratmış böyük rus alimi M.B. Lomonosov 1741-ci ildə yazmışdır - «Əsil kimyaçı

nəzəriyyəçi və təсrübəçi olmalıdır». Laboratoriyada tələbələrin sərbəst işləməsi, onların kimyanın nəzəri əsaslarını dərindən mənimsəməsinə

kömək edir, maddələrin çevrilməsi və xassələrinin tam öyrənilməsinə imkan yaradır, müxtəlif reyaksiyaların və

proseslərin xarakteri və getməsi haqqında tam və aydın məlumat alır və təсrübi vərdişlərin əldə olunmasını təmin edir. Tələbələrin laboratoriyada elementlərin və onların

əsas birləşmələrinin əyani və təсrübi olaraq xassələrini öyrənməsi, maddələrin və onların çevrilmələri haqqında

düşünülmüş və şüurlu surətdə nətiсə çıxarılması üçün zəmin yaradır.

LABORATORĠYA ĠġLƏRĠNĠN YERĠNƏ YETĠRĠLMƏSI HAQQINDA ÜMUMĠ GÖSTƏRĠġ

Laboratoriya işini yerinə yetirmək üçün tələbə evdə dərslikdən həmin işə aid nəzəri hissəni öyrənməlidir.

Bundan sonra laboratoriyaya aid dərs vəsaitindən laboratoriya işinə aid giriş və təсrübənin aparılma

qaydaları yazılı surətdə yerinə yetirilir. Tələbə bir laboratoriya işini yerinə yetirdikdən sonra, müəllimin iсazəsi ilə ikinсi işə başlayır.

Təсrübəni aparmazdan əvvəl, tələbə təсrübənin aparılması qaydalarını tam oxuyub öyrənməli, işin

məqsədini, təсrübənin aparılma şəraitini bilərək, lazımı qablar və сihazlar seçilməlidir. Prosesin gedişi diqqətlə müşahidə edilməli və onun

xüsusiyyətləri qeyd olunmalıdır; çöküntünün həll olması

4

yaxud çökməsi, rəngin dəyişməsi, istilik effekti, сihazın göstərişi və s. Təсrübə qurtardıqdan sonra alınan nətiсələr aşağıdakı ardıсıllıqla laboratoriya jurnalında

(dəftərində) yazılır. 1. Laboraioriya işinin adı, sayı, yerinə yetirilmə tar-

ixi. 2. Təcrübənin adı. 3. Təcrübənin gedişi, alınan nəticələr, müşahidələr

mətində olan suallrın qısa cavabı yazılır. 4. Reaksiyanın tənliyi.

5. Hesabat. 6. Qurğunun (cihazın) şəkili (qələmlə yerinə

yetirilməlidir)

7. Nəticələr – təzə sətirdən yazılır və altından rəngli qələmlə xətt çəkilir.

Laboratoriya məşğələsinin qurtarmasına 10 dəqiqə qalmış tələbə jurnalını müəllimə göstərir və iş yerini qaydaya salır. Hər yerinə yetirilmiş laboratoriya işini

tələbə təhvil verir. Bütün laboratoriya işlərini yerinə yetirdikdən sonra ümumi zaçot qəbul edilir və imtahana

buraxılır.

5

LABORATORIYA IġI № 1

EKVIVALENTLƏR QANUNU

Qanun alman kimyaçısı Rixter tərəfindən 1803-cü ildə kəşf edilib və belə ifadə edilir: Kimyəvi maddələr bir-birilə ekvivalentlərinə

mütənasib olaraq qarşılıqlı təsirdə olurlar. Bu qanun riyazi şəkildə belə ifadə olunur:

2

1

2

1

E

E

m

m ;

(1)

Burada: m1 və m2 maddələrin kütləsi; E1 və E2 isə onların ekvivalentidir.

Ekvivalent vahidi mol, ekvivalent kütlə vahidi q/mol-dur. Elementin ekvivalenti onun, bir mol atom hidrogenlə

(1,008q), yaxud 2

1mol atom (8 q) oksigenlə birləşən və

ya kimyəvi reaksiyalarda göstərilən miqdarları əvəz edə bilən miqdarına deyilir. Elementin ekvivalenti təcrübi olaraq bir neçə üsulla

təyin edilir. Ekvivalentin birbaşa təyini. Elementin oksigen və

yaxud hidrogenlə əmələ gətirdiyi birləşmənin tərkibini bilməklə onun ekvivalenti asanlıqla təyin edilir. ZnO –də Zn-in ekvivalenti birbaşa üsulla belə təyin

edilir. ZnO-nin tərkibi 80,34% Zn-dən və 19,66 % O2-dən

6

ibarətdir. Ekvivalentlər qanunun riyazi ifadəsinə əsasən yazmaq olar.

o

zn

o

zn

E

E

m

m ;

molq,

,

,

m

EmE

o

oznzn 5232

6619

83480

Ekvivalentin dolayı üsulla təyini. Bu üsulla ekvivalenti təyin etmək üçün maddənin faizlə tərkibi

məlum olmalıdır. Birləşmənin faizlə tərkibi kimyəvi analiz vasitəsilə müəyyən edilir. Bundan əlavə birləşməni təşkil edən elementlərdən birinin ekvivalenti, onun ekvivalenti

məlum olan elementlə əmələ gətirdiyi birləşməyə əsasən təyin edilir və sonra digər elementin ekvivalenti təyin

edilir. Məs. ZnS-də S-ün ekvivalenti təyin edilirsə, onda əvvəlcə ZnS-in faizlə tərkibi müəyyən edilir, sonra ZnO–ə əsasən Zn-in ekvivalent müəyyən edilir. Nəticədə ZnS-in

faizlə məlum tərkibinə və Zn-in ekvivalentinə əsasən kükürdün (S) ekvivalenti müəyyən edilir.

Ekvivalentin sıxışdırıb çıxarma üsulu ilə təyini. Elementin məlum kütləsinin, birləşmələrindən sıxışdırıb çıxardığı hidrogenin ekvivalentinə əsasən elementin

ekvivalenti müəyyən edilir. Reaksiya nətijəsində ayrılan hidrogenin kütləsini müəyyən etmək üçün, onun reaksiya

şəraitindəki həcmi Klapeyron-Mendeleyev tənliyinə (2) əsasən normal şəraitdəki həcminə hesablanır.

2

22

T

VP

T

PV OHoH ;

(2)

TP

TPVV

O

OOH

OH

2

2;

(3)

Burada: 2HV -hidrogenin təcrübə şəraitində həjmi,

7

2OHV – normal şəraitdəki həcmidir.

P – atmosfer təzyiqi, OP – normal atmosfer

təzyiqi. T- mütləq temperatur.

Avoqadro qanunundan çıxan birinci nəticəyə əsasən hidrogenin normal şəraitdəki həcminə müvafiq

kütləsi müəyyən edilir. Sonra (1) tənliyinə əsasən elementin ekvivalenti təyin edilir. Nəzəri olaraq sadə və mürəkkəb maddələrin

ekvivalenti aşağıdakı kimi müəyyən edilir. Elementin molyar kütləsi (M) ilə valentliyi (V) (və ya

oksidləşmə dərəcəsi, ok.d.) və ekvivalenti (E) arasında sadə əlaqə mövcuddur.

V

МЕ və ya

дok

ME

(3) Bu formullardan istifadə edərək alüminium metalının

və xrom 2-oksid və 3-oksiddə xromun ekvivalent kütlələrini hesablayaq:

mol

qmolq

Crдok

CrMCrE

molqmol

q

Crдok

CrMCrE

molq

V

ME

Al

Al

Al

33,173

52

262

52

93

27

3

33

2

22

Bu misaldan aydın olur ki, əgər element dəyişkən

ok.d. (valentlik) göstərirsə, onun ekvivalenti və ekvivalent kütləsi müxtəlif qiymətlər alır.

8

Turşuların ekvivalent kütləsi onların molyar kütləsinin turşunun əsaslılığına bölünməsindən alınan qismətə deyilir.

molqmol

qPOHM

POHE 66,323

98

3

43

43

Əsasların ekvivalent kütləsi onların molyar

kütləsinin əsasların turşuluğuna və ya metal atomunun valentliyinə bölünməsindən alınan qismətə

deyilir.

mol

qmolq

OHCaMOHCaE 37

2

74

22

2

Duzların ekvivalent kütləsi onların molyar

kütləsinin duzun metal atomlarının sayı ilə turşu qalıqlarının sayının (yaxud metal atomunun

valentliyinə) vurma hasilinə olan nisbətinə bərabərdir.

molq

molqSOAlM

SOAlE

molq

molqCaClM

CaClE

576

342

32

5,552

111

21

342

342

22

Oksidlərin ekvivalenti onların molyar kütləsinin oksiddəki oksigen atomları sayının iki mislinə yaxud

metal atomu sayının valentin hasilinə bölünməsindən alınan qismətə bərabərdir:

molq

molqOAlM

OAlE

molq

molqONaM

ONaE

176

102

32

312

62

21

32

32

22

Oksidlərin ekvivalenti onları təşkil edən elementlərin ekvivalentləri cəminə bərabərdir.

9

mol

qOECaECaOE

molq

OENaEONaE

28820

318232

TƏCRÜBI HISSƏ

QOVUB – ÇIXARMA ÜSULU ILƏ SINKIN HIDROGENƏ ƏSASƏN

EKVIVALENTININ TƏYINI

Şəkildə (1) göstərilən qurğunu quraşdırın. Qurğunun hermetikliyini yoxlamaq məqsədilə reaksiya kolbasının (1)

tıxacını (2) çıxarın və qaz borusu (3) üzərindəki sıxıcını (4) açaraq kolbanın ağız hissəsindən üfürün. Stəkana (5) su axmağa başladıqda kolbanın (1) ağzını tıxacla (2)

bağlayın. Qurğu hermetik olduqda su azca axıb dayanmalıdır. Qurğu havanı buraxırsa, tıxacları və rezin

boru birləşmələrini yoxlamaq lazımdır. Qaz aparan boruya (3) taxılmış sıxıcını (4) bağlayaraq stəkandakı (5) suyu tam boşaltmalı.

Şəkil 1. Sinkin ekvivalentinin təyini.

10

İki boğazlı şüşə qabı (6) ağzına yaxın hissəyə qədər su ilə doldurun. Kolbaya (1) tıxacını (2) çıxararaq

(15-20%-li) xlorid turşusu tökün. Kimyəvi-texniki tərəzidə 0,15-0,5q sink çəkib, kolbaya salın və ağzını dərhal

tıxacla bağlayaraq qaz aparan boruya (3) taxılmış sıxıcını açın. Sink ilə xlorid turşusu arasında gedən reaksiya nəticəsində ayrılan hidrogen qazı iki boğazlı

şüşə qaba (6) daxil olaraq oradakı suyun stəkana (5) axmasına səbəb olur.

Reaksiya qurtardıqdan sonra, ikiboğazlı şüşə qabdan stəkana axan suyu, menzurkaya yaxud ölçülü stakana töküb həcmini təyin edin. Bu həcm reaksiya

nəticəsində alınan hidrogen qazının həmin şəraitdə həcminə bərabərdir.

Otaq temperaturu və atmosfer təzyiqini ölçərək, metalın ekvivalentini hesablayın.

Hesablama:

1. Metalın kütləsi - Znm

2. Otaq temperaturu Сt

3. Atmosfer təzyiqi P

4. Mütləq temperatur ttTT 273

5. Təcrübə şəraitində hidrogenin həjmi 2HV

6. Otaq temperaturunda su buxarının təzyiqi h

7. Alınan hidrogenin normal şəraitdə həcmi 2

0 HV

Hidrogenin normal şəraitdə həcmi (3) tənliyinə əsasən hesablanır.

TP

hPVV

H

H

2732

20

Burada: h-otaq temperaturuna müvafiq su buxarının

təzyiqidir. Cədvəldən götürülür.

11

Hidrogenin normal şəraitdəki həcminə müvafiq kütləsi, Avoqadro qanununun birinci nəticəsinə əsasən müəyyən edilir.

22 0

22

_______________

4,22___________016,2

HH Vm

lHqH

Hidrogenin kütləsini müəyyən etdikdən sonra (1)

tənliyinə əsasən sinkin ekvivalenti hesablanır.

Nəzəri Zn

ZnZn

V

AE formulu ilə tapılır.

Nisbi xəta %E

EEZ

n

тn 100

hesablanır.

LABORATORĠYA ĠġĠ № 2

QAZ QANUNLARI

Qazların halı onların temperaturu, təzyiqi və həcmi

ilə xarakterizə edilir. Qazların temperaturu O0S, təzyiqi 760 mm.c.st. olduqda onun malik olduğu şərait normal şərait adlanır. Qazların bu şəraitdəki həcmi Vo və təzyiqi

Po ilə işarə edilir. Bütün qazlar aşağıdakı qanunlara tabedir:

1.Boyl-Mariot qanunu. Sabit temperaturda qazın müəyyən kütləsi ilə yaradılan təzyiq, qazın həcmi ilə tərs mütanasibdir.

V

V

P

P 1

1

yaxud constPV

12

2.Gey-Lüssak qanunu. Sabit təzyiqdə müəyyən qaz kütləsini qızdırdıqda, onun temperaturunun hər bir dərəcə artması nəticəsində, həcmi 0S temperaturdakı

həcminin 273

1 qədər artır.

273

273

2730

0

0

tV

tVVV

tənlikdə mütləq temperatur (T=273+t) istifadə edildikdə

qanun 273

0ТVV yaxud

273

0V

T

V tənliyi ilə ifadə edilir.

273

oVverilmiş qaz kütləsi üçün sabit kəmiyyət olduğu üçün

yazmaq olar:

constT

V yaxud

1

1

T

V

T

V

Sabit təzyiqdə qazın həcminin dəyişməsi mütləq

temperaturla düz mütanasibdir. Əgər qazın həcmi sabit qalırsa, məsələn qazı qapalı

qabda qızdırdıqda, qazın təzyiqi mütləq temperaturla düz mütanasib olaraq dəyişir.

1

1

T

P

T

P

Qazın həcmi, təzyiqi və temperaturu arasındakı asılılıq Boyl-Moriot və Gey-Lussak qanunlarını birləşdirən

ümumi tənliklə ifadə edilir

273

00 TVPРV

Burada: P və V, T temperaturunda qazın təzyiqi və həcmidir: Po və Vo-normal təzyiq və həcmdir. Bu tənlik

qazın hal tənliyi adlanır və hər bir kəmiyyəti, digərləri məlum olduqda təyin etmək olar. Bu tənlikdən istifadə

13

edərək qazın istənilən həcmini normal şəraitdə hesablamaq olar.

TP

PVV

0

0

273

QAZLARIN MOLYAR KÜTLƏSĠNĠN TƏYĠNĠ

Avoqadro qanunu

1811-ci ildə İtalyan alimi Avoqadro belə bir qanun kəşf etmişdir. Eyni Ģəraitdə (temperaturda, təzyiqdə) müxtəlif qazların bərabər həcmlərində bərabər sayda

hissəciklər (molekul, atom, elektron, ion və s.) olur.

1850-ci ildə Fransız alimi Jerar bu qanundan iki nəticə

əldə etmişdir. Birinci nəticəyə görə, eyni Ģəraitdə müxtəlif

qazların bir molunun tutduğu həcm eynidir. Normal

şəraitdə (n.ş.) (1 atm., 0S) müxtəlif qazların 1 molunun

tutduğu həcm eyni olub 22,4 l bərabərdir. Əgər normal

şəraitdə qazın bir litrinin kütləsi məlum olarsa, onda onun n.ş. bir molunun tutduğu həcmi asanlıqla hesablamaq

olar. 1 l H2-nin n.ş. kütləsi 0,09 q olduğunu bilərək, onun

bir molunun (2,016 q) tutduğu həcmi hesablamaq olar.

N.ş 1 l oksigenin kütləsi 1,43 q-dır. O2-nin (32 q) tutduğu həcm 22,4 l bərabərdir.

1 л H2 0,09 г

20HV 2,016 г lVH

4,2209,0

1016,22

0

1 л О2 1,43 г О2

20OV 32 г О2 lV O 4,22

43,1

32120

14

Eyni şəraitdə bərabər həcmdə götürülmüş iki qazın

kütlələri (molyar kütlələri) və ya sıxlıqları nisbətinə birinci qazın ikinci qaza görə nisbi sıxlığı (D) deyilir.

2

1

m

mD ;

2

1

M

МD ;

2

1

D

(1) Qazların molyar kütləsini müxtəlif üsullarla təyin

etmək mümkündür. Onlardan biri qazların hidrogenə yaxud havaya görə sıxlığının təyin edilməsidir. Avoqadro qanununun ikinci nəticəsinə əsasən qazların molyar

kütləsi onların hidrogenə görə sıxlığının iki mislinə bərabərdir.

Eyni şəraitdə (P, T) eyni həcmdə iki müxtəlif qazların kutlələri müxtəlif olur.

nmg 11 ; nmg 22 (2)

Burada: g1 -birinci, g2 -ikinci qazın kütləsidir.

m1 və m2 -birinci və ikinci qazın bir molekulunun kütləsi, n-ümumi molekulların sayıdır.

Qazların həcmi onların kütlələri və sıxlığı ilə ifadə edilsə və qazların həcmlərinin bərabər olduğu nəzərə alınarsa yazmaq olar:

2

2

1

1

nmnmV (3)

Qazların kütlələrini onların molyar kütlələri ilə əvəz

etməklə yaza bilərik.

2

2

1

1

MM (4)

Qazlardan birini X-ilə işarə edib digərini hidrogen qəbul

etsək yaza bilərik.

15

2

2

H

H

x

xMM

(5)

2

2

H

x

HX MM

(6)

X

H

H

x D2

2

burada- X

HD2-X-qazının hidrogenə görə sıxlığıdır

X

HHx DMM22

(7)

X

Hx DM2

2 (8)

2

2

H

xX

HM

MD - formulu ilə də təyin edilir.

Qazların molekul kütləsi onların havaya görə

sıxlığına əsasən də hesablanır. X

havax DM 29 (9)

29 - havanın orta molekul kütləsidir.

TƏCRÜBĠ HĠSSƏ

Karbon qazının molyar kütləsinin təyini. Mərmərə (CaCO3 )xlorid turşusunun təsiri ilə alınan karbon qazı, rezin borular vasitəsilə iki təmizləyici (yuma)

şüşə qabın (2,3) birləşdirildiyi Kip aparatında (1) alınır (şəkil 2).

Yastı dibli təmiz quru 100 ml həcmli kolbanın ağzına tıxac taxıb, onun kolbanın ağzına nə qədər getdiyini işarə edin. Kolba tıxacla birlikdə kimyəvi texniki tərəzidə çəkilir

və çəkisi dəftərə qeyd edilir. Kolbanın ağzından tıxacı çıxarıb təmizləyici şüşə qaba (3) rezin boru ilə

16

birləşdirilmiş şüşə boru (5) kolbanın (4) dibinə qədər daxil edilir. Kolba (4), Kip aparatında (1) alınan və ardıcıl birləşdirilmiş təmizləyici şüşə qablardan (2), (3) keçən

karbon qazı ilə doldurulur. Kolbanın karbon qazı ilə dolması onun ağzına yaxınlaşdırılan yanar çöpün

sönməsi ilə müəyyən edilir. Karbon qazı təmizləyici şüşə qabda (2) NaHCO3 məhlulu vasitəsilə HCl qazından, şüşə qabda (3) qatı sulfat turşusu ilə su damlalarından

təmizlənir. Təmiz karbon qazı ilə dolmuş kolbadan (4) şüşə boru (5) ehtiyatla çıxarılır, kolbanın ağzına rezin

tıxac işarəyə qədər taxılır və çəkilir. Sonra kolba yenidən 3-4 dəq. ərzində karbon qazı ilə doldurulur və çəkilir. Sabit çəki kütləsi alınana qədər

əməliyyat təkrar edilir. Sabit çəki kütləsi dəftərə qeyd edilir. Kolbanı işarəsinə qədər su ilə doldurub sonra suyu

ölçü silindrinə tökməklə suyun həcmi müəyyən edilir. Bu həcm kolbanın həcminə bərabərdir. Kolbanın həcmi dəftərə qeyd edilir. Təcrübə şəraitində havanın

temperatur və təzyiqi qeyd edilir. Kolbanın həcminə uyğun qazın tapılmış həcmi normal şəraitdə (Vo) qazların

ümumi hal (Klapeyron-Mendeleyev) tənliyi (10) ilə hesablanır.

0

00

T

VP

T

PV (10)

buradan TP

VPTV

0

0

0

Burada Vo –qazın N.Ş. həcmi, ml; V-qazın təcrübə ilə tapılan həcmi, ml; P-təcrübə şəraitində atmosfer

təzyiqi, mm c.st (barometrlə ölçülür). To=2730 K; Po-normal atmosfer təzyiqi (760 mm c. st.); T-mütləq temperatur (2730+t); t-havanın

temperaturu, S.

17

ЩЖл

ЖаЖО3

ЖО2

НаЩЖО3 Щ СО42

1

5

2 3

4

Şəkil 2. Karbon qazı almaq üçün hazırlanmış KİP aparatı.

Normal şəraitdə kolba həcmində havanın kütləsi

hesablanır. Bunun üçün Avoqodro qanununun birinci nəticəsindən istifadə edilir, yaxud N.Ş. 1 l havanın kütləsinin 1,293q olduğunu bilərək kolba həcmində

havanın kütləsi müəyyən edilir. Karbon qazının normal şəraitdəki həcminə (Vo) uyğun kütləsi müəyyən edilir.

Buna əsasən 1l qazın kütləsi hesablanır. Karbon qazının havaya görə sıxlığı müəyyən edilir. Karbon qazının

229co

havaDM formuluna əsasən molyar kütləsi hesablanır.

Burada: D-karbon qazının havaya görə sıxlığıdır. Karbon qazının hidrogenə görə də molyar kütləsi hesablana bilər.

Çəkmə və hesablanmanın nəticələri.

Kolbanın hava və tıxacla birlikdə kütləsi m1 , q

Kolbanın karbon qazı və tıxacla kütləsi m2, q Təcrübə şəraitində kolbanın həcmi V, ml

Atmosfer təzyiqi P, mm j.st. Təcrübə şəraitində havanın temperaturu t, oJ. Normal şəraitdə kolbanın həcmi Vo, ml.

Kolba həcmində havanın kütləsi m3, q. Boş kolbanın tıxacla kütləsi m1 -m3, q.

18

Kolba həcmində korbon qazının kütləsi m2-(m1-m3)=m4, q Karbon qazının təcrübə əsasında müəyyən olunan

molyar kütləsini, onun kimyəvi formuluna əsasən nəzəri molyar kütləsi ilə müqayisə edin və nisbi xətanı (Z)

aşağıdakı formula ilə hesablayın:

100ZН

CTZН

M

MMZ

LABORATORĠYA ĠġĠ № 3

KĠMYƏVĠ REAKSĠYANIN SÜRƏTĠ

Aralarında maddə və enerji mübadiləsi imkanı olan

bir neçə maddə məcmuyi s i s t e m adlanır.

19

Sistemin termodinamik parametrlərindən (C,T,P) birinin yaxud bir neçəsinin dəyiĢməsi ilə əlaqədar olaraq sistemdəki hər hansı dəyiĢikliyə p r o s e s

deyilir. Proses zamanı sistemdəki maddənin tərkibi

dəyişirsə ona kimyəvi proses, yaxud k i m y ə v i r e a k s i y a deyilir.

Əksər hallarda kimyəvi reaksiyalar mürəkkəb

proseslərdir. Kimyəvi reaksiyalar çox istiqamətli və çox mərhələli olmaqla, müxtəlif sürətlə gedirlər. Bu baxımdan

kimyəvi reaksiyanm sürətinin və mexanizminin öyrənilməsinin müstəsna əhəmiyyəti vardır.

Reaksiyanın sürət və mexanizmini öyrənən təlim

kimyəvi kinetika adlanır. Ümumi halda, reaksiyaya daxil olan yaxud reaksiya nəticəsində alınan maddə

miqdarının vahid zamanda dəyiĢməsinə reaksiyaıun sürəti deyilir.

Kimyəvi reaksiyalar sistemin faza müxtəlifliyinə görə

homogen və heterogen sistemlərdə aparılır. Sistemin müəyyən səthlə ayrılan fiziki bircinsli

olan hissəsinə faza deyilir. Bir fazadan ibarət olan sistemə homogen, müxtəlif fazalardan ibarət olan sistemlərə isə heterogen sistem deyilir. Bir fazalı

sistemdə (maye və ya qaz fazada) gedən reaksiyalar homogen (homogen eyni cinsli deməkdir) reaksiyalar

adlanır. Fosfor-3 xloridin su ilə hidroliz reaksiyası

homogen reaksiyadır. Reaksiya maye fazada gedir, fosfit (H3PO3) və xlorid turşuları alınır.

PCl3+3H2O = H3PO3 + 3HC1 Müxtəlif fazalı sistemdə (bərk-maye, qaz-maye)

gedən reaksiyalar heterogen (heterogen müxtəlif cinsli deməkdir) reaksiyalar adlanır. Məsələn, bərk halda

olan alüminiumla xlorid turşusu arasında gedən reaksiya

heterogen (bərk-maye) reaksiyadır.

20

Al(b) + HCl(m) = AlCl3(məhlul) + H2(q)

Homogen reaksiyalar bütün həcmdə, heterogen

reaksiyalar isə fazalar sərhəddində gedir. Homogen reaksiyanın sürəti (Vhomog.) vahid zamanda sistemin vahid həcmində reaksiyaya daxil olan, yaxud reaksiya

nəticəsində alınan maddənin miqdarı ilə ölçülür və riyazi şəkildə belə ifadə edilir.

V

n

k oghom

Heterogen reaksiyanın sürəti (Vheterog.) isə vahid

zamanda fazaların təmasda olan səthində reaksiyaya daxil olan, yaxud reaksiya nəticəsində alınan maddə

miqdarı ilə ölçülür. Riyazi şəkildə belə ifadə edilir:

S

nщетероэ.

burada: n - reaksiya zamanı alınan maddə mollarının

sayı; - sistemin həcmi;

(tau) - zaman;

S - fazaların təmas səthinin sahəsi; - dəyişilmə fərqidir (n=n2-n1, =2-1).

Maddə molları sayının sistemin həcminə nisbəti molyar qatılığı (C) ifadə edir.

CВ

n ; buradan C

В

n

və

Cщомоэ. yazmaq

olar. Axırıncı ifadəyə görə, homogen reaksiyanın sürəti

reaksiyaya daxil olan, yaxud reaksiya zamanı alınan maddələrdən birinin molyar qatılığının vahid zamanda

dəyişməsi ilə ölçülür. Reaksiya sürətinin ölçü vahidi mol/sm3san və ya

mol/lsan ilə ifadə edilir.

21

Kimyəvi reaksiyanın sürətinə təsir göstərən

amillər

Kimyəvi reaksiyanın sürətinə müxtəlif amillər təsir göstərir. Reaksiyaya daxil olan maddələrin təbiəti, onların

qatılığı, temperatur, təzyiq, katalizator, maddələrin aqreqat halı, həlledicinin təbiəti və s. belə amillərdəndir.

Reaksiya sürətinin qatılıqdan asılılığı kütlələrin təsiri

qanunu ilə ifadə edilir. Reaksiyanın sürəti reaksiyaya daxil olan maddələrin qatılıqları hasili ilə düz

mütənasibdir: V= K [A]n [B]m,

burada [A] və [B] A və B - maddələrinin qatılıqları, n və m

- stexiometrik əmsallardır. Məsələn, 2NO + O2 2NO2

reaksiyanın sürəti =K[NO]2[O2] kimi ifadə edilir.

Mütənasiblik əmsalı K - reaksiyanın sürət sabitidir.

Misal 1. NO - oksigenlə reaksiyası belə ifadə edilir. 2 NO + O2 2NO2

Oksigenin (O2) qatılığını sabit saxlamaqla, azot-2 oksidin (NO) qatılığı 2 dəfə artırılarsa reaksiyanın sürəti

neçə dəfə dəyişər? Həlli. Reaksiyanın sürəti

= K [NO]2[O2]

qatılıq dəyişənə qədər [NO]=a, [O2]=b, onda Vı=Ka2b;

qatılıq dəyişməsindən sonra [NO]=2a, [O2]=b, 2 = K(2a)2b=4Ka2b

reaksiyanın sürətləri nisbəti

4Ка

4КК2

2

1

2

b

b

olur.

Deməli, reaksiyanın sürəti 4 dəfə artır.

Temperaturun artması reaksiyanın sürətini artırır.

22

Əksər reaksiyaların temperaturunun 10° artması onların sürətini 2-4 dəfə artırır. Bu Vant-Hoff qaydası adlanır.

t

t

К

К 10 nisbəti reaksiyanın temperatur əmsalını ifadə

edir.

burada Kt – t temperaturunda sabit, Kt+10 - isə 10° S artıq temperaturda sabit kəmiyyətdir.

Misal 2. Sistemin temperaturunu 20° S-dən 100°S

qədər artırdıqda; kimyəvi reaksiyanın sürətinin neçə dəfə artdığını hesablayın. Reaksiyanın temperatur əmsalını 3-

ə bərabər qəbul edək. Həlli. Məsələnin şərtinə görə reaksiyanın

temperatur əmsalı 3-ə bərabərdir, yəni 310 t

t

К

К.

Temperaturun istənilən dərəcəyə qədər artması

nəticəsində reaksiyanın sürət sabitləri nisbəti 10

1

2

12 tt

t

t

К

К

kimi ifadə edilir.

Reaksiya sürətinin temperatur əmsalının dərəcəsi məsələnin şərtinə əsasən aşağıdakı kimi

tapılır: 810

20100

Reaksiyanın sürəti 38 yaxud təxminən 6600 dəfə artır.

Temperaturun artması sistemdə molekulların hərəkət sürətini artırır və toqquşan molekulların sayı

çoxalır. Lakin hər toqquşan molekullar birləşib yeni maddə molekulu əmələ gətirmir. Yeni maddənin əmələ gəlməsi üçün toq-quşan molekullar müəyyən aktivləşmə enerjisinə malik olmalıdır. Reaksiyaya girən maddənin bir molunun aktivləĢməsinə sərf olunan enerjiyə

aktivləĢmə enerjisi (A) deyilir. Aktivləşmiş molekulların

23

sayı Maksvell-Boltsman statikasına əsasən aşağıdakı tənliklə təyin edilir.

RTеnn0

0

burada n - enerjisi olan molekulların sayı; T-temperatu-

runda n0 - enerjisi 0 olan molekulların sayı; k -

Boltsman sabiti. Aktivləşmə enerjisi -0=A (C/mol) olduğunu nəzərə

alaraq yaza bilərik

РТ

А

еnn

0

Burada A - aktivləşmə enerjisi (C/mol); R - qaz sabiti (C/moldər). Beləliklə kimyəvi reaksiyanın sürəti

molekulların ümumi toqquşma sayından asılı olmayıb, ancaq müəyyən aktivləşmə enerjisinə malik aktiv molekulların toqquşma sayından asılıdır.

РТ

А

Т е

0

Burada T - (T)- temperaturunda reaksiyanın sürəti;

0 - molekulların ümumi toqquşmalarının sayından asılı

olan sabit əmsaldır. Əksər kimyəvi reaksiyalar dönərdir. Bir-birinin

əksinə iki istiqamətdə gedən reaksiyalara dönər

reaksiyalar deyilir. Misal olaraq

2

22

1

2

V

JHHJ

V

reaksiyasını göstərmək olar.

Sistemdə hər iki istiqamətdə gedən reaksiyaların sürətlərinin bir-birinə bərabər Vı=V2 olduğu hala sistemin tarazlıq halı deyilir. Sistemin tarazlıq halı tarazlıq sabiti

ilə xarakterizə olunur. Dönər reaksiyalar tənlik şəklində ümumi halda belə ifadə edilir.

mA + nB pC + qD

24

Kütlələrin təsiri qanununa əsasən, tarazlıq sabiti aşağıdakı tənlik halında ifadə edilir:

nm

qp

BА

DC

К

КК

2

1

K-kimyəvi tarazlıq sabitidir. K-nın qiyməti reaksiyaya girən maddələrin qatılığından asılı deyil, amma

temperaturun dəyişməsi ilə dəyişir. Sistemin bir tarazlıq halından digər tarazlıq

halına keçməsinə tarazlığın yerdəyiĢməsi deyilir.

Sistemin tarazlığının yerdəyişməsi, reaksiyaya girən maddələrin qatılığından, temperatur və təzyiqindən

(maddələr qaz halında olduqda) asılı olub Le-Şatelye prinsipinə tabedir. Prinsip belə ifadə edilir.

Sistemin tarazlıq halında malik olduğu

parametrlərdən biri, (məsələn, qatılıq, temperatur yaxud təzyiq) dəyiĢdikdə, tarazlıq bu dəyiĢikliyə əks

təsir göstərən istiqamətdə öz yerini dəyiĢir və yeni tarazlıq halını alır.

Heterogen reaksiyaların sürətinə bərk maddələrin

qatılığının təsiri nəzərə alınmır. Məsələn, mis-2-oksidin hidrogenlə reduksiya reaksiyasında,

CuO + H2 Cu + H2O

reaksiyanın sürəti hidrogenin qatılığı ilə düz mütənasib

olur, yəni,V=K[H2] . Tarazlıq sistemi üçün: Fe3O4 + 4H2 3Fe + 4H2O (buxar)

tarazlıq sabiti

42

4

2

H

ОHК şəklində ifadə edilir.

Fe3O4 və Fe - bərk maddələrdir. Heterogen

sistemdə reaksiya fazaları ayıran səthdə gedir. Fazaların görüşmə səthi nə qədər böyük olsa, reaksiya bir o qədər böyük sürətlə gedər.

25

Reaksiyanın sürətinə təsir edən amillərdən biri də katalizatordur.

Reaksiyanın sürətini dəyiĢən və reaksiyadan

sonra tərkibjə sabit olan maddəyə katalizator deyilir. Reaksiya sürətinin katalizator iĢtirakı ilə

dəyiĢməsinə k a t a 1 i z deyilir.

K a t a 1 i z homogen və heterogen proseslərdən ibarətdir.

TƏCRÜBĠ HĠSSƏ

Təcrübə 1. Reaksiya sürətinə qatılığın təsiri. Natrium-tiosulfat məhlulunun üzərinə sulfat turşusu

əlavə etdikdə sərbəst kükürd ayrıldığı üçün məhlul bulanır. Reaksiya iki mərhələdə gedir. Birinci mərhələdə

alınan tiosulfat turşusunun məhlulda parçalanması nəticəsində sərbəst kükürd alınır:

Na2S2O3 + H2SO4 Na2SO4 + H2S2O3

H2S2O3 S + SO2 + H2O

Üç sınaq şüşəsi götürüb, onlardan birincisinə 15 ml natrium-tiosulfat məhlulu, ikincisinə 10 ml natrium-tiosulfat məhlulu və 5 ml su, üçüncüsünə 5 ml natrium-

tiosulfat məhlulu və 10 ml su tökün. Növbə ilə sınaq şüşəsinin hər biri- nin üzərinə 5 ml sulfat turşusu əlavə edin. Qarışdırıb və saniyəölçəni işə salın. Turşu əlavə

edildikdən sonra məhlulun rənginin bulanmasına sərf olunan vaxtı qeyd edin.

Reaksiyanın nisbi sürəti, t

V1

düsturu ilə

hesablanır (t - zamandır).

Sınaq şü-şələrinin nömrəsi.

Məhlulun həcmi, ml Ümumi həcm,

ml

Bulantının əmələ gəlmə vaxtı t, san

тВ

1

san-1

Na2S2O3 H2O H2SO4

1. 15 - 5 20

26

2. 10 5 5 20

3. 5 10 5 20

Təcrübədən alınan nəticəyə əsasən reaksiyanın sürətinin reaksiyaya girən maddələrin qatılığından

asılılığını ifadə edin. Reaksiya sürətinin qatılıqdan asılılığını qrafik şəklində ifadə edin. Bunun üçün absis oxu üzərində koordinat başlanğıcından müəyyən

məsafədə, natrium-tiosulfatın nisbi qatılığına müvafiq üç nöqtə, ordinat oxunda reaksiyanın nisbi sürətinə uyğun

nöqtələri qeyd edin. Nöqtələrdən çəkilən xətlərin kəsişmə nöqtələrini bütöv xətlə birləşdirin.

Təcrübə 2. Reaksiya sürətinə temperaturun təsiri.

Bir sınaq şüşəsinə 5 ml natrium-tiosulfat məhlulu, digərinə 5 ml sulfat turşusu tökün. Sınaq şüşəsinin hər ikisini içərisində su olan stəkanda yerləşdirin. Sınaq şüşə-

lərində olan məhlulun, suyun hərarətini alması üçün, sınaq şüşələri 8-10 dəqiqə stəkanda saxlanılır, sonra

suyun temperaturu ölçülür. Məhlulları bir-biri ilə qarışdıraraq bulantının əmələ gəlməsinə sərf olan vaxt qeyd edilir.

Başqa iki sınaq şüşəsinə həmin məhlullardan 5 ml töküb, sonra sınaq şüşələrini temperaturu əvvəlki

təcrübədəki suyun temperaturundan 10S artırılmış

stəkandakı suda 8-10 dəqiqə saxlanılır. Məhlulun biri

digərinin üzərinə əlavə edilir və məhlulda bulantının əmələ gəlməsinə sərf olunan vaxt qeyd edilir. Stəkandakı suyun temperaturu bir daha 10°S artırılır və təcrübə

təkrar edilir. Təcrübədən alınan nəticələr cədvəldə qeyd edilir.

Sınaq şüşəsini

Məhlulun həcmi, ml

Təcrübənin temperatu-

Məhlulun bulanmasına

Reaksiyanın nisbi sürəti,

27

n nömrəsı

ru, °S sərf olunan vaxt, san т

В1

san-1

Na2S2O3 H2S04

1. 5,0 5,0

2. 5,0 5,0

3. 5,0 5,0

Alınan nəticələrə əsasən, reaksiyanın sürətinin temperaturdan asılılıq qrafiki qurulur: absis oxunda

temperatur, ordinat oxunda reaksiyanın nisbi sürəti qeyd edilir. Nəticə çıxarılır.

Təcrübə 3. Katalizatorun reaksiya sürətinə təsiri. Hidrogen peroksid adi şəraitdə çox yavaş sürətlə

parçalanır. Katalizatorun təsiri ilə reaksiyanın sürəti artır. İçərisində 3%-li 4-5 ml hidrogen peroksid olan sınaq

şüşəsinə kürəkjiyin ucunda bir az manqan-4 oksid əlavə edin. Zəif işıqlı qaz qabarcıqları ayrılır. Reaksiyanın tənliyini yazın.

Təcrübə 4. Heterogen sistemdə reaksiyanın

sürəti. Kimyəvi texniki tərəzidə 2 q mərmər hissəcikləri və

o qədər mərmər tozu çəkilir. İki sınaq şüşəsinin hər birinə

10 ml 15%-li xlorid turşusu tökülür. Sınaq şüşəsinin birinə mərmər hissəcikləri, digərinə mərmər tozu əlavə edilir.

Mərmərin tam həll olmasına sərf olunan vaxt qeyd edilir. Sınaq şüşələrində reaksiyanın nisbi sürəti hesablanır (V=1/t san-1). Hansı sınaq şüşəsində reaksiyanın sürəti

böyükdür və neçə dəfə? Reaksiyanın tənliyini yazın. Təcrübə 5. Reaksiyaya girən maddələrin

qatılığının dəyişməsi ilə kimyəvi tarazlığın yerdəyişməsi.

28

Шякил 3.

Kimyəvi reaksiya dəmir-3 xlorid duzu və kalium rodanid duzunun qarşılıqlı təsiri ilə aparılır.

FeCl3 + 3KSCN Fe(SCN)3 + 3KC1

Dəmir-3 rodanid parlaq qırmızı rənglidir. Dəmir ro-danidin Fe(SCN)3 qatılığının dəyişməsi məhlulun rənginin

intensivliyinin dəyişməsinə səbəb olur. Bu reaksiyaya girən maddələrin qatılığının dəyişməsi ilə tarazlığın hansı

isti-qamətdə yerdəyişməsini müəyyən etməyə imkan verir.

5 ml dəmir-3 xlorid duzunun durulaşdırılmış

məhlulunun üzərinə, 5 ml durulaşdırılmış kalium rodanid duzu məhlulu əlavə edilir. Alınan məhlul bərabər

miqdarda dörd sınaq şüşəsinə tökülür. Birinci sınaq şüşəsi müqayisə üçün saxlanılır, ikinci sınaq şüşəsinə 3-4 damcı dəmir-3 xlorid duzunun qatı məhlulu əlavə edilir,

üçüncü sınaq şüşəsinə 3-4 damcı qatı kalium rodanid məhlulu, dördüncüyə - bir qədər bərk halda kalium xlorid

əlavə edilir. İkinci və üçüncü sınaq şüşələrində olan məhlul qarışdırılır, dördüncü güclü çalxalanır. Hər sınaq şüşəsində nə müşahidə edilir? Reaksiyanın tarazlıq

sabitinin ifadəsini tərtib edin və təcrübənin nəticələrini izah edin.

Təcrübə 6. Temperaturun təsiri ilə kimyəvi

tarazlığın yerdəyişməsi.

Təcrübə azot-4 oksidlə doldurulmuş və şüşə boru

ilə birləşdirilmiş iki şüşə ba-londan ibarət qurğuda aparılır (şəkil 3). Adi

şəraitdə azot-4 oksid qonur rəngli olur və

rəngsiz dimeri (N2O4) ilə tarazlıq halında olur.

29

dimerləşmə

NO2 + NO2 N2O4 + 54,34 kc dissosiasiya

Balonlardan biri isti su olan stəkanda, digəri buzlu

su olan stəkanda yerləşdirilir. Qurğuda hansı prosesin və

nə üçün getdiyini Le-Şatelye prinsipinə görə izah edin.

LABORATORĠYA ĠġĠ № 4

MƏHLULLARIN ÜMUMĠ XASSƏLƏRĠ

Məhlul bir maddənin digər maddədə diffuziyası (paylanması) nəticəsində əmələ gəlir. Məhlul həll olan və həlledici maddə molekullarından ibarətdir. Çoxluğu təşkil

edən və tərkibi dəyişməyən maddə həlledici, tərkibi dəyişən və paylanan maddə həll olan maddədir. Mexaniki

qarışıqlardan fərqli olaraq, məhlulun əmələ gəlməsi prosesində həll olan maddə və həlledici hissəcikləri arasında qarşılıqlı tə'sir qüvvəsi mövcud olur. Yə'ni həll

olma prosesi fiziki -kimyəvi prosesdir və həll olma zamanı həll olan maddə molekulları ilə həlledici molekulları birləşərək kimyəvi birləşmə əmələ gətirir. Həll olan

30

maddə molekullarının həlledici molekulları ilə kimyəvi birləĢmə əmələ gətirməsi prosesinə solvatlaĢma deyilir. Həlledici su olduqda proses hidratlaĢma adlanır.

Maddələrin aqreqat halından, təbiətindən və termodinamik parametrlərdən (P, T) asılı olaraq onların

həll olma qabiliyyəti müxtəlif olur. Maddənin 100 q həlledicidə həll olan maksimum

miqdarına, onun həll olma qabiliyyəti deyilir.

Qazların mayelərdə həll olması temperatur, təzyiq (qaz qarışığı olduqda parsial* təzyiqdən) və təbiətindən

asılıdır. Məsələn, H2, O2, N2 nisbətən SO2, SO3 və HCl qazları suda daha çox həll olur. Çünki, bu qazlar su ilə kimyəvi birləşmə əmələ gətirir. Təzyiqin artması, tempe-

raturun azalması qazların mayelərdə həll olmasına müsbət və əksinə olduqda isə mənfi tə'sir göstərir.

Mayelərin mayedə həll olmasına təzyiq tə'sir

göstərmir, temperaturun artması müsbət tə'sir göstərir. Temperaturun artması ilə bir mayenin digər mayedə

tam həll olmasına uyğun gələn temperatura həll olmanın böhran tempe-raturu deyilir. Təbiətinə görə

hidrofil** xassəli maddələr -spirtlər, mineral turşular, əsaslar və s. suda çox yaxşı həll olur. Hidrofob** xassəli maddələr kerosin, benzin, benzol, heksan və s. bir-

birində daha yaxşı həll olur. Hidrofob xassəli maddələr hidrofil xassəli mayelərdə həll olmur. Məsələn, kerosin

suda həll olmur. B ə r k maddələrin mayelərdə həll olması iki

mərhələdə gedir və temperaturun artması müsbət tə'sir

göstərir. Həll olma prosesi istiliyin udulması yaxud ayrılması ilə gedir. Bir mol maddə həll olduqda udulan

* latыnca "pars"- hissя demяkdir.

** hidro-su, fыl-xoшlamaq, fob-xoшlamamaq demяkdir.

31

yaxud ayrılan istiliyə h ə 1 1 o 1 m a istiliyi deyilir.

Kristal qəfəsin dağılması istiliyin udulması ilə gedir. Ona görə də əksər bərk maddələrin mayelərdə həll olması

istiliyin udulması ilə gedir. Eyni zamanda kristal qəfəsin dağılması ilə yanaşı, həll olan maddə hissəciklərinin

həlledici molekulları ilə birləşməsi (solvatlaşması) prosesi də gedir və bu proses zamanı istilik ayrılır. Həll olmanın ümumi istilik effekti Q=q1-q2 tənliyi ilə ifadə edilir, burada

Q-həll olmanın istilik effekti, q1-solvatlaşma (hidratlaşma) istiliyi, q2-kristal qəfəsin dağılmasına sərf olunan enerjidir.

q1>q2 olduqda həll olma istiliyin ayrılması, qı<q2 olduqda isə udulması ilə gedir.

Bir mol maddənin həll olması zamanı udulan

yaxud ayrılan istiliyə həll olmanın istilik effekti və ya həll olma istiliyi deyilir.

Məhlulları xarakterizə edən əsas parametrlərdən biri məhlulun qatılığıdır. Məhlulun yaxud həlledicinin müəyyən həcmində və ya kütləsində həll olan maddə

miqdarına məhlulun qatılığı deyilir. Qatılığın ölçülməsi

əsas üç üsuldan ibarətdir: Kütlə ilə qatılıq, həcmlə qatılıq,

ölçü vahidi olmayan qatılıq (mol hissə ilə qatılıq). Kütlə ilə qatılıq: faizlə qatılıq. Həll olan maddə

kütləsinin, məhlulun ümumi kütləsinə olan nisbətinin

faizlə ifadəsinə məhlulun faizlə qatılığı deyilir. Faizlə

qatılıq aşağıdakı düsturla hesablanır:

100

BА

АC

burada C-faizlə qatılıq, %; A-həll olan maddənin kütləsi, q, kq; B-həlledicinin kütləsi, q, kq. Əgər faizdən mol

hissəyə keçilərsə, faizli qatılığı mahiyyətcə ölçü vahidi olmayan kimi qəbul etmək olar.

Məhlulların həcmini ölçmək üçün müxtəlif ölçü

qablarından istifadə edilir: ölçü stəkanları, ölçü silindirləri, menzurkalar və müxtəlif pipetkalar. Məhlulun həcmi həll

32

olan maddə ilə həlledicinin həcmləri cəminə bərabər olmadığına görə, məhlulun həcmini ölçərkən, onun sıxlığını nəzərə almaq lazımdır, çünki qatılıqdan və

temperaturdan asılı olaraq məhlulun sıxlığı dəyişir. Çox işlənən turşu və qələvi məhlullarının sıxlığının

temperaturdan asılılığı mə'lumat (sorğu) kitablarının sonunda verilir. Məsələn, reaksiya üçün 10 q H2SO4 lazımdır, ancaq 40%-li H2SO4 vardır, onda tərkibində 10 q

H2SO4 olan 40%-li H2SO4 məhlulunun həcmi aşağıdakı düsturdan tapılır:

100

VdcА

burada A- məhlulda həll olan maddənin kütləsi, q; V- məhlulun həcmi, sm3, ml; d-məhlulun sıxlığı, q/sm3, q/ml;

c-faizlə qatılıq, %. Şərtə görə, A=10 q H2SO4, mə'lumat kitabında 20°S temperaturda 40%-li H2SO4 məhlulun

sıxlığının 1,305 q/ml olduğunu müəyyən edərək, V-ni tapırıq.

mldc

АV 2,19

40305,1

10010100

Deməli, 19,2 ml 40%-li H2SO4 məhlulunda 10 q

H2SO4 vardır. Molyal qatılıq. 1000 q (yaxud 1 kq) həlledicidə həll

olan maddə mollarının sayı məhlulun molyal qatılığını (Cm) ifadə edir. Molyal qatılıq aşağıdakı düsturla hesablanır.

10001

Мm

mCm ,

burada Cm - molyal qatılıq, mol/kq; m-həll olan maddənin kütləsi, q; M-onun molyar kütləsi, q/mol; m1 - həlledicinin

kütləsi, q.

33

Formuldan göründüyü kimi, molyal qatılığa həll olan maddənin kütləsindən (m) əlavə onun molyar kütləsi də (M) tə'sir edir.

Məsələn, 342 q şəkər (C12H22O11) və 1000 q sudan ibarət olan məhlulla 32,0 q metil spirtinin (CH3OH), 1000

q suda məhlulunun molyal qatılıqları eynidir:

C12H22O11 üçün 11000342

1000342

mC ;

CH3OH üçün 1100032

100032

mC

Molyal qatılıq temperaturdan asılı deyil. Molyal qatılıqdan faizlə qatılığa asanlıqla keçmək olur:

1001000

МC

МCC

m

m ,

burada Cm- molyal qatılıq; M- həll olan maddənin molyar kütləsi; 1000- həlledicinin kütləsidir.

Həcmlə qatılıq. Molyar qatılıq. Məhlulun bir

litrində həll olmuş maddə mollarının sayı, məhlulun molyar qatılığını ifadə edir. Bir mol maddə həll olmuĢ

məhlula molyar məhlul, (CM), 0,1; 0,01; 0,001 mol maddə həll olmuĢ məhlula isə müvafiq olaraq

desimolyar, santimolyar və millimolyar nıəhlul deyilir.

Məhlulun molyar qatılığı

V

nCМ

düsturu ilə hesablanır. Burada n - həll edilmiş maddə

mollarının sayı; V - məhlulun həcmidir. М

mn olduğu

nəzərə alınarsa МV

mCМ olar. Burada M - həll edilmiş

maddənin molyar kütləsi; m - isə kütləsidir. Məhlulun həcmi millilitrlə verildikdə, molyar qatılıq

aşağıdakı düsturla hesablanır.

34

1000МV

mCМ

Molyar məhlullar, dəqiq ölçü qablarında (ölçülü kolbalarda) hazırlanır.

Bu məqsədlə, lazımi maddə həlledicinin az həcmində həll edilir və sonra qarışdırmaqla məhlulun

həcmi, məhlula həlledici əlavə etməklə kolbanın boğazındakı ölçü xəttinə qədər çatdırılır. Bu zaman elə etmək lazımdır ki, menıskın qabarıq hissəsi, kolbanın

boğazındakı dairəvi ölçü xəttinə toxunsun. Həll edilən maddə dəqiq tərəzilərdə çəkilir, yaxud maye halında

olduqda həcmlə ölçülür. Molyarlığı eyni olan məhlulların bərabər

həcmlərində eyni sayda hissəcik olur. Molyarlıq eyni

olmadıqda, məhlulun molyar qatılığı, məhlulun həcminə hasili kimi götürülür.

V1CM1=V2CM2

burada V1V2 - hissəciklərin sayı eyni olan məhlulların həcmidir, ml; CM1, CM2 -molyar qatılıqdır.

Kimyəvi reaksiya üçün istifadə edilən molyar məhlulun həcmini hesablamaq üçün, reaksiya tənliyində

əmsalı nəzərə almaq lazımdır. Məsələn: 5 ml molyar qatılıqlı NaOH məhlulunu

neytrallaşdırmaq üçün neçə ml 0,1 CM H2SO4 məhlulu

lazımdır? 2NaOH + H2SO4 Na2SO4 + 2H2O

2V 1V 2 həcm molyar qatılıqlı NaOH məhlulunu

neytrallaşdırmaq üçün 1 həcm molyar qatılıqlı H2SO4

məhlulu yaxud 5 ml 1 CM NaOH məhlulu və 2,5 ml 1CM

H2SO4 məhlulu götürmək lazımdır. Normal qatılıq. Məhlulun bir litrində həll olmuş

maddənin ekvivalentləri sayı normal qatılığı ifadə edir.

35

Normal qatılıq Cn (yaxud N) ilə işarə edilir və riyazi şəkildə belə ifadə edilir:

ЕV

mCн

Məhlulun həcmi ml-lə verildikdə normal qatılıq

ЕV

mCn

1000 olar.

burada: m - həll olan maddənin kütləsi; E- onun

ekvivalenti; V- məhlulun həcmidir. Normallığı eyni olan məhlullar bərabər həcmdə

reaksiyaya girirlər, çünki ekvivalentləri sayı eynidir. Normallıq müxtəlif olduqda, məhlulun qatılığı həcmi ilə tərs mütənasib olur:

V1Cn1=V2Cn2

burada: V1, V2-öz aralarında tam reaksiyaya girən

məhlulların həjmidir, ml; Cn1, Cn2 –normal qatılıqdır. Kimyəvi reaksiyaları apararkən, başlanğıj maddələri

hesablamaq üçün, normal məhlulların bu xassələri çox

əhəmiyyətlidir, belə ki, reaksiya tənliyindəki əmsal nəzərə alınmır, hətta reaktivi də bilməyə ehtiyaj olmur.

Məsələ. 100 ml 0,01 Jn turşu məhlulunu neytrallaşdırmaq üçün neçə ml 0,1 n qələvi məhlulu lazımdır.

V 0,1 Cn=1000,01 Cn; V=10 ml.

bu məsələdə hansı turşu və qələvi olduğunu bilməyə

ehtiyaj yoxdur, çünki maddələr ekvivalentlərinə bərabər miqdarda reaksiyaya girirlər.

Titrli məhlul. Məhlulun 1 ml-də olan maddənin qramlarla kütləsinə məhlulun titri deyilir. Məhlulun

normal qatılığını və həll olan maddənin ekvivalentini

bilməklə məhlulun titrlə qatılığını hesablamaq olur.

1000

ЕCТ н

36

burada: CnE –həll olan maddənin kütləsini, T –məhlulun

titrlə qatılığını ifadə edir. Mol payı ilə qatılıq (ölçü vahidi olmayan). Mol

payı ilə qatılıq həlledijinin və həll olan maddənin mol payları ilə ifadə edilir.

Mol payı

i

иi

n

nN -ölçüsüz kəmiyyətdir. Mol

paylarının jəmi həmişə vahidə bərabərdir.

1iN

Məsələ. 50%-li dəmirsilisid ərintisində dəmir (Fe) və Si-un mol payı neçədir?

Ərintinin kütləsini 100 q qəbul edərək, mol payını N

hesablayaq. Dəmirin molyar kütləsi, MFe=56.

333,03

1

28

50

56

5056

50

FеN

Silisiumun molyar kütləsi, MSi= 28

000.1

666,03

2

56

50

28

5028

50

i

Si

N

N

Məhlulun qatılığını onun sıxlığı ilə də ifadə etmək olur, bu halda m = V d düsturundan istifadə edilir. Sıxlıq

mə'lum olduqda, məhlulun faizlə qatılığı cədvəldən tapılır. Sıxlığa əsasən faizli məhlulların molyar və normal

qatılığı aşağıdakı düsturla hesablana bilər.

М

dC

М

dCCМ

%10

100

%1000

37

Е

dC

Е

dCCн

%10

100

%1000

Məhlulun buxar təzyiqi. Eyni temperaturda

məhlulun buxar təzyiqi təmiz həlledicinin buxar təzyiqindən aşağı olur. Bunun səbəbi təmiz həlledicidə

buxarlanmanın bütün səthdə getməsidir. Məhlulda isə həllolan maddənin hissəcikləri həlledicinin hissəcikləri ilə əlaqəli şəkildə (solvatlaşmış yaxud hidratlaşmış)

olduğundan həlledicinin buxarlanan molekulla-rının sayı az olur. Saf həlledicinin buxar təzyiqini P0, onun məhlul

üzərindəki buxar təzyiqini P ilə işarə etsək, məhlul

üzərində buxar təzyiqinin azalması PPP 0 olacaqdır.

0P

P nisbəti həlledicinin buxar təzyiqinin nisbi azalmasını

ifadə edir.

Fransa alimi F.M. Raul uçucu olmayan qeyri-elektrolitlə-rin duru məhlullarının buxar təzyiqini öyrənərək 1887-ci ildə qanun vermişdir:

Həlledicinin məhlul üzərindəki buxar təzyiqinin azalması həllolan maddənin mol hissə (payı) qatılığı ilə

düz mütənasibdir.

NPP 0

N-məhlulun mol hissə (payı) ilə qatılığıdır. Məhlulun donma və qaynama temperaturu.

Raulun II qanunu. Məhlulun donma temperaturunun nisbi azalması (td) və qaynama temperaturunun nisbi

artması (tq) onun molyal qatılığı (Cm) ilə düz

mütənasibdir. td=KCm; tq=ECm

burada: K-krioskopik, E-ebuloskopik sabitdir. 1000 q həlledicidə 1 mol maddə həll edildikdə alınan məhlulun donma temperaturunun azalması K-nın, qaynama

38

temperaturunun artması E-nin fiziki mahiyyətini ifadə edir.

М

mCm olduğunu nəzərə alsaq

М

mЕt

М

mКt qd ; yaza bilərik.

burada: m-1000 q həlledicidə həll olan maddənin kütləsi (q), M-molyar kütləsidir.

Bu düsturlar həll olan maddənin molyar kütləsini

qd t

mЕМ

t

mКМ

;

və qeyri elektrolit məhlulların donma temperaturunun azalmasını və qaynama temperaturunun artmasını tə'yin etməyə imkan verir.

Osmos hadisəsi. Osmos təzyiqi. Vant-Hoff

qanunu. Həlledici və həll olan maddə hissəciklərinin

qarşılıqlı hərəkəti nəticəsində bir-birində paylanması prosesinə diffuziya deyilir. Birtərəfli diffuziya prosesinə Osmos hadisəsi deyilir. Arala-rında yarımsızdırıcı (yəni

ancaq həlledici molekullarını buraxan) pərdə olan silindrik qabda duru məhlul yaxud su və qatı məhlul yerləşdirsək

bu zaman həlledici molekulları qatı məhlula keçir. Belə birtərəfli diffuziya prosesi nəticəsində yaranan təzyiqə Osmos təzyiqi deyilir. Yarımsızdırıcı kimi gildən

hazırlanmış silindr yaxud nazik gil təbəqəsinə

hopdurulmuş 4CuSO və 64 CNFeK reaksiyası

nəticəsində əmələ gələn 62 CNFeCu tərkibli çöküntüdən

geniş istifadə edilir. Sellafan və perqament kağızıda

yarımsızdırıcı xassəyə malikdir. Hollandiya alimi J.Q.Vant-Hoff qeyri-elektrolit

məhlul-larda həll olan maddə hissəciklərinin qaz

molekulları kimi xaotik (nizamsız) hərəkət etdiyini nəzərə alaraq belə bir qanun kəşf etmişdir.

39

Eyni temperaturda həll olan maddə qaz halında məhlulun həcminə bərabər həcmdə yaratdığı təzyiqə Osmos təzyiqi deyilir.

Osmos təzyiqi Klapeyron-Mendeleyev tənliyi ilə hesablanır.

;RTV

nP

MCV

n

n- həll olan maddənin molları sayını, V- məhlulun həcmini, CM –məhlulun molyar qatılığını ifadə edir.

CRTPOsm .

Deməli, məhlulun Osmos təzyiqi onun molyar qatılığı və mütləq temperaturu ilə düz mütənasibdir.

nRTPV tənliyində n- i Mm / ilə əvəz etsək (m-həll olan

maddənin kütləsini, M-molyar kütləsini ifadə edir)

RTM

mPV buradan

PV

mRTM yazmaq olar. Bu tənliyə

əsasən həll olan maddənin molyar kütləsini hesablamaq

olur.

TƏCRÜBĠ HĠSSƏ

Təcrübə 1. Qələvi məhlulunun qatılığının

titirləmə üsulu ilə təyini. Bu üsulla istənilən qələvi məhlulunun qatılığı təyin

edilir. İşin yerinə yetirilməsi üçün normal qatılığı 0,01 n dəqiqliklə müəyyən edilmiş qüvvətli turşu məhlulu istifadə edilir. Qatılığın təyinində neytrallaşma reaksiyası gedir.

Neytrallaşma indikator vasitəsi ilə müəyyən edilir. İndikatorlardan ən çox metiloranj və fenolftaleindən

istifadə edilir. İndikatorun rənginin dəyişməsi ilə tanış olun. Altı

sınaq şüşəsinin hər birinə həcminin üçdə biri qədər

distillə suyu tökün. Onlardan üç sınaq şüşəsinin hər birinə 2 damcı metiloranj əlavə edin. Sonra birinci sınaq

40

а) б)

Шякил 4.

şüşəsinə 2 damjı qələvi məhlulu, ikincisinə-turşu məhlulu əlavə edib çalxalayın və indikatorun rəngini neytral, qələvi, turşu məhlullarında müqayisə edin. Müşahidənizi

qeyd edin. Qalan üç sınaq şüşəsinin hər birinə 2 damcı fenolftalein əlavə edib təcrübəni təkrar edin. Müşahidənizi

cədvəldə qeyd edin:

İndikator

Məhlulun rəngi

turş mühitdə neytral mühitdə qələvi

mühitdə

Metiloranj

Fenolftalein

Laborantdan normal qatılığı məlum olan turşu

məhlulu və qatılığı təyin edilən qələvi məhlulu alın. Təmiz büreti ştativə şaquli vəziyyətdə sıxıcı vasitəsilə bərkidin. Büretin "0" bölgüsündən yuxarı hissəsinə qədər turşu

məhlulu tökün. Turşunun səviyyəsinin meniski "0" bölgüsündə olmalıdır. Ona görə turşunun artığı büretin

aşağı ucunda olan kranı açmaqla stəkana tökülür. Bu za-man elə etmək lazımdır ki, büretin aşağı ucunda hava qalmasın (şəkil 4).

Pipetka vasitəsilə 10 ml qələvi məhlulu götürüb, həcmi

100 ml olan konusvari kolbaya tökün və 2 damcı metiloranj əlavə edin. Kolbanı büretin aşağı

ucunun altına, ştativin oturacağındakı ağ kağızın

üzərinə qoyub titirləməyə başlayın. Büretdən turşu məhlulu hissə-hissə, təxmini 0,2 ml

olmaqla əl ilə hərəkət etdirməklə

41

qarışdırılan qələvi məhluluna əlavə edilir. Turşu məhlulu düşən sahə moruğu rəng alır və

qələvi məhlulunun çalxalanması nəticəsində sarı rəngə

keçir. Titirləmə o vaxta qədər davam etdirilir ki, bir damcı turşu məhlulunun əlavə edilməsi nəticəsində kolbadakı

məhlul dayanıqlı moruğu rəngə boyanır. Bununla da titirləmə sona çatmış olur. Büretin bölgülərinə əsasən titirləməyə sərf olunan turşunun həcmini 0,05 ml

dəqiqliklə təyin edin. Hər dəfə büretin "0" bölgüsündən başlamaq şərtilə, titirləməni iki dəfə təkrar edin.

Həcm ölçülərini cədvəl şəklində yazın.

Titirləmə

Götürülən qələvi

Məhlulunun həcmi, ml.

Turşu

məhlulunun həcmi, ml.

Turşu məhlulunun

orta həcmi, ml.

1.

2.

3.

Titirləmənin nəticələri arasındakı fərq 0,1 ml-dən çox olmamalıdır. Sərf olunan turşu məhlulu həcminin orta qiyməti müəyyən edilir.

Hesablama. CtVt=CqVq formulundan istifadə edərək qələvi

məhlulunun qatılığını hesablayın. Burada: Ct-turşunun normal qatılığı, Vt-turşunun həcmi; Cq-qələvinin normal qatılığı, Vq- qələvinin həcmidir.

Qələvinin kütləsini (q/1) m=CME formuluna əsasən

hesablayın.

Məhlulun titrlə qatılığını

1000

ЕCТ n formulu ilə hesablayın.

42

Təcrübə 2. Nisbi sıxlığa əsasən məhlulun

qatılığının təyini.

İçərisində xörək duzu məhlulu olan şüşə silindrə ehtiyatla areometr daxil edilir. Areometr silindrin divarına

toxunmamalıdır. Sıxlıq təyin edilir. Əlavə jədvəldən məhlulun faizlə qatılığı tapılır. Əgər tapılan sıxlığın qiyməti cədvəldə iki kəmiyyət arasına düşürsə, onda

faizlə qatılıq interpolyasiya ilə aşağıdakı formulla tapılır:

III

IIIII

dd

ddCCCC

burada C - faizlə qatılıq; d - sıxlıq; dI- cədvəldə kiçik

qiymətli sıxlıq; dII- böyük qiymətli sıxlıq; CI -sıxlığı dI olan məhlulun faizlə qatılığı; CII -sıxlığı dII-olan məhlulun faizlə qatılığıdır.

Təcrübə 3. Qatı məhluldan 0,1 N HCl məhlulunun

hazırlanması. Qatı xlorid turşusunun areometrlə sıxlığı təyin edilir

və əlavə HCl faizlə miqdarı tapılır. Areometrlə təyin

olunan kəmiyyət cədvəldə yoxdursa, faizlə qatılıq interpolyasiya ilə tə'yin edilir (təcrübə 1). 1 l 0,1N məhlul

hazırlamaq üçün HCl qramla miqdarı tapılır. Məhlulda turşunun faizlə miqdarı və məhlulun sıxlığı məlum olduqdan sonra turşunun tələb olunan həcmi hesablanır.

Bundan sonra ölçülü silindirdə müəyyən həcm HCl turşusu götürüb həcmi 1 l olan kolbaya tökürlər. Silindri

distillə suyu ilə möhkəm yaxalayıb kolbaya əlavə edilir. Kolba cizgi xəttinə qədər distillə suyu ilə doldurulur, ağzı tıxacla möhkəm bağlanır və çalxalanır.

Təcrübə 3. Hidratlaşma istiliyi.

Həcmi 100 ml olan iki stəkan götürüb hər ikisinə 12 ml su tökün. Stəkanın birində qarışdırmaqla narın əzilmiş

43

12 q qlauber duzu (Na2SO410H2O), digərində o

miqdarda əvvəlcə susuzlaşdırılmış natrium sulfat duzu

həll edin. Bunun üçün qlauber duzu farfor butada qızdırılmaqla susuzlaşdırılır, soyudulur sonra həvəngdə həvəngdəstə ilə əzməklə narın hala salınır.

Stəkandakı hər iki məhlulun temperaturunu ölçün. Susuzlaşdınlmış natrium sulfat duzunun və onun

kristalhidratının həllolma istilik effektinin fərqini nə ilə izah etmək olar?

Təcrübə 4. Həllolma istiliyi.

a. Həcmi 50-100 ml olan kolbaya 20 ml su tökün və suyun temperaturunu ölçün. Qarışdırmaqla 5q

ammonium nitrat duzu həll edin. Alınan məhlulun temperaturu nə qədər olur?

b. Yuxarıdakı təcrübəyə uyğun olaraq həmin həcm

suya xırda hissəciklər şəklində 5q natrium əsası əlavə edin. Bu halda həll olmanın istilik effekti necə olur?

Təcrübə 5. Maddənin məhlulda molekulyar halı. a. Quru sınaq şüşəsinə 1 -2 yod kristalı salınır və

ehtiyatla qızdırılır. Sınaq şüşəsi yod buxarları ilə dolur.

Rəngi necədir? b. Bir sınaq şüşəsinə 10 ml benzol, digərinə o

həcmdə etil spirti tökülür. Hər sınaq şüşəsinə yod kristalı əlavə edilir və çalxalanır. Hər iki məhlulun rəngi necədir? Məhlulların rənginin müxtəlifliyi nə ilə izah edilir? Nə üçün

benzolda yodun rəngi dəyişmir, ancaq etil spirtində çəhrayı rəngə çevrilir?

Təcrübə 6. Duzların həllolmasına temperaturun təsiri.

a. Sınaq şüşəsinə 0,5q kalium sulfat duzu tökülür və

üzərinə 5 ml su əlavə edilir, sonra şüşə çubuqla qarışdırılır. Kalium sulfat duzu tam həll oldumu? Sınaq

şüşəsi məhlul qaynayanadək qızdırılır. Nə baş verir? Bu təcrübədən hansı nəticəni çıxarmaq olar?

44

b. Sınaq şüşəsinə bir qədər kalium asetat duzunun doymuş məhlulu tökülür və qaynayana qədər qızdırılır. Nə baş verir? Temperaturun artması həll olma prosesinə

necə tə'sir edir? LABORATORĠYA ĠġĠ № 5

DUZLARIN HIDROLĠZĠ

Duzun su ilə qarĢılıqlı təsiri nəticəsində zəif

elektrolitin alınması ilə gedən mübadilə reaksiyasına

duzun hidrolizi deyilir. Hidroliz sözünün mənası su ilə parçalanma deməkdir. Başqa sözlə həlledici su olduqda, həll olan maddə ilə həlledici arasında baş verən mübadilə

xarakterli reaksiyalar hidroliz adlanır. Hidroliz prosesi nəticəsində məhlulda ya H ionlarının, ya da OH

ionlarının qatışığı dəyişir. Ona görə də həmin prosesə neytrallaşma reaksiyasının əksi olan proses kimi baxmaq

olar. Hidroliz nəticəsində turşu (və ya turş duz) və əsas (yaxud əsasi duz) alınır.

Hidroliz dönər prosesdir. Bu proses nəticəsində

sistemdə dinamik tarazlıq yaranır. Duzu əmələ gətirən əsas və turşunun təbiətindən asılı olaraq hidrolizə

uğrama qabiliyyətinə görə duzları dörd qrupa ayırırlar: 1. Qüvvətli əsas və zəif turĢudan əmələ gələn

duzların (KCN, NaNO2, Na2CO3, K3PO4, CH3COONa,

K2S, Na2CO3, Li2SiO3 və s.) hidrolizi. Belə duzların hidrolizi nəticəsində mühit əsasi xassəli olur. Proses

nəticəsində qüvvətli əsas və zəif turşu alındığından pH7

olur. Məsələn:

KCN + HOH KOH + HCN

KCN K+ + CN

H2O OH + H+

KOH HCN

45

Bu növ duzların hidrolizinin mahiyyəti anionla su molekulunun reaksiyasından ibarət olduğundan həmin prosesə aniona görə hidroliz deyilir. Anion çoxvalentli

olduqda hidroliz mərhələlərlə gedir. a. K2CO3 + HOH KHCO3 + KOH

CO32 + HOH HCO3

+ OH

t

b. KHCO3 + HOH H2CO3 + KOH

HCO3 + HOH OH + CO2 + H2O

Qüvvətli əsas və zəif turşudan əmələ gələn CaCO3,

BaCO3,Mg3(PO4)2 və s. duzlar suda həll olmadığı üçün hidroliz etmir.

2. Zəif əsas və qüvvətli turĢudan əmələ gələn

duzların (CuCl2, Fe2(SO4)3, AlCl3, NH4Cl, NH4NO3, Cr(NO3)3, FeCl2, ZnSO4 və s.) hidrolizi. Bu tip duzlar

hidroliz etdikdə mühit turşu xassəli olur və zəif əsas əmələ gəlir.

NH4NO3 + HOH NH4OH + HNO3

NH4NO3 NH4 + NO3

H2O OH + H

NH4OH HNO3 NH4

+ HOH NH4OH + H

Hidrolizin bu növü kationa görə hidroliz adlanır. Bu zaman zəif əsas və qüvvətli turşu alındığından məhlulda

pH 7 olur. Bu duzların kationu çox valentli olduğu halda

hidroliz mərhələ ilə gedir.

CrCl3 + HOH CrOHCl2 + HCl

2+ +

Cr3+ + HOH Cr OH + H t

CrOHCl2 + HOH Cr(OH)2Cl + HCl

2+ + +

CrOH + HOH Cr(OH)2 + H

46

Məhlulu durulaşdırıb qızdırdıqda hidroliz axıra qədər gedir. Bu zaman sərbəst Cr(OH)3 alınır. Odur ki, hidroliz prosesinin üçüncü mərhələsini belə yazmaq olar:

Cr(OH)2Cl + HOH Cr(OH)3 + HCl

Cr(OH)+2 + HOH Cr(OH)3 + H+

3. Zəif əsas və zəif turĢudan əmələ gələn duzların

(NH4CN, AgNO3, CH3COONH4, NH4NO2, (NH4)2S, Cr2S3,

Al2S3, Bi2S3) hidrolizi. Məsələn: NH4NO2 + HOH NH4OH + HNO2

Reaksiyadan göründüyü kimi həm kation, həm də anion hidroliz olunur. Hidroliz nəticəsində əmələ gələn

maddələrin hər ikisi zəif elektrolit olduğundan tənlik molekul şəklində göstərilir. Al2S3, Cr2S3, CH3COONH4, Bi2S3 duzlarının hidrolizi axıra qədər gedir.

Cr2S3 + 6HOH CJr(OH)3 + 3H2S

Hidroliz axıra qədər gedir və praktiki olaraq neytral

mühit yaranır. Yəni pH=7 olur. Qüvvətli əsas və qüvvətli turşudan əmələ gələn

duzlar (NaCl, KNO3, CaCl2, Na2SO4, NaNO3, KC, Ba(NO3)2, Li2SO4, LiCl və s.) hidrolizə uğramır. Bu duzlar qüvvətli elektrolit olduğundan suda yalnız ion halında olur

və məhlulda zəif elektrolit əmələ gəlmədiyi üçün mühit neytral, yəni pH=7 olur.

NaCl + HOH NaOH + HCl

Reaksiyanın ion tənliyi aşağıdakı kimi olar:

+ +

Na + Cl + HOH Na + OH + H + Cl

Reaksiyanın sağ və solundakı oxşar ionları ixtisar etsək, onda aşağıdakı kimi olar:

_

HOH OH + H

_ + Bu zaman H və OH ionlarının sayı (qatılığı) eyni

olub məhlul neytral xassə daşıyır. Çünki məhlulda olan

47

Na+ və Cl ionları su ilə reaksiyaya girmir və

dissosiasiyaya uğra- yan və çətin həll olan maddə

əmələ gətirmir. Buradan belə nəticə çıxır ki, qüvvətli əsasla qüvvətli turşudan əmələ gələn duzlar hidrolizə uğramırlar.

Duzlar hidroliz olunmalarına görə bir-birindən fərqlənir. Bu fərqi müqayisə etmək üçün hidroliz dərəcəsindən istifadə olunur. Hidroliz dərəcəsi hidrolizə uğramıĢ duzun molekullarının sayının ümumi duz molekullarının sayına olan nisbətinə deyilir. Hidroliz

dərəcəsi faizlə ifadə olunur:

%100b

ah

Burada h-hidroliz dərəcəsini; a-hidroliz olunmuş duz molekullarının sayı; b-isə ümumi duz molekullarının sayını göstərir.

TƏCRÜBI HĠSSƏ

Təcrübə 1. Duzların hidrolizi. Dörd sınaq şüşəsinin birincisinə 2-3 ml distillə

olunmuş su, ikincisinə o qədər natrium-karbonat məhlulu, üçüncüsünə sink-xlorid və dördüncüsünə natrium-nitrat

məhlulu tökün. Məhlulları göy və qırmızı lakmus kağızı ilə yoxlayıb rəng dəyişikliyini müqayisə edin.

Verilən duzlardan hansı hidrolizə üğramışdır?

Hidrolizin tənliyini yazın. Təcrübə 2. Zəif turşu və zəif əsasdan əmələ

gələn duzların hidrolizi. Sınaq şüşəsində alüminium-sulfat məhluluna bir

qədər natrium-karbonat məhlulu əlavə edin. Əmələ gələn

alüminium-karbonat hidroliz edilərək alüminium-hidroksidə çevrilir və karbon 4-oksid ayrılır. Reaksiyanın

tənliyini yazın. Çöküntünün tərkibində alüminium-

48

karbonatın olub-olmamasını yoxlayın. Bunun üçün çöküntünü süzüb üzərinə bir qədər xlorid turşusu əlavə edin. Müvafiq reaksiyaların tənliyini yazın.

Təcrübə 3. Hidrolizə temperaturun təsiri. Sınaq şüşəsində olan bir qədər natrium-asetat

məhluluna 1-2 damcı fenolftalein əlavə edib, rəng dəyişikliyinə diqqət yetirin. Məhlulu qaynayana qədər qızdırın. Rəngin tündləşməsi nə ilə izah olunur? Məhlulu

soyutduqda nə müşahidə edilir?

Təcrübə 4. Aşağıda göstərilən duzların hidroliz tənliklərini

yazın: natrium-fosfat, maqnezium-asetat, dəmir 2-xlorid,

ammonium-nitrat, kalium-karbonat, natrium-sulfid, alüminium-xlorid, natrium-sianid, litium-karbonat.

49

LABORATORĠYA ĠġĠ № 6

OKSĠDLƏġMƏ - REDUKSĠYA REAKSĠYALARI

Kimyəvi proseslərin əksəriyyəti oksidləşmə-

reduksiya reaksiyalarından ibarətdir. Kimyəvi reaksiya zamanı bir element atomundan,

yaxud ionundan digərinə elektronun keçməsi nəticəsində onların oksidləşmə dərəcəsi dəyişir. Atomun aldığı yaxud verdiyi elektronların sayına atomun

oksidləĢmə dərəcəsi və ya oksidləĢmə ədədi deyilir.

Sərbəst halda elementin atomunda elektronların (e-) sayı protonların (+p) sayına bərabər olduğuna görə

onların oksidləşmə dərəcəsi sıfıra bərabər olur. Məsələn, K°, Al°, N2°, O2° və s. Eyni element atomu, birləşdiyi

elementin elektromənfiliyindən asılı olaraq, müxtəlif birləşmələrdə müxtəlif oksidləşmə dərəcəsinə malik olur. Oksidləşmə dərəcəsi işarə ilə müsbət, sıfır və mənfı

qiymətlərlə göstərilir. Azotun NH3, N2H4, N2, NO, N2O3 birləşmələrində

oksidləşmə dərəcəsi müvafiq olaraq -3, -2, 0, +2, +3 bərabərdir.

50

Molekulu təşkil edən atomların oksidləşmə dərəcəsinin cəbri cəmi sıfra, ionda isə ionun yükünə bərabərdir. +1 +4 -2 -2 +1 -2 +1

Na2CO3 C2H5OH 2(+l)+4+3(-2)=0 2(-2)+6(+l)+(-2)=0

-3 +1 +6 -2

(NH4)+ (S O4)

2- və s.

-3+4(+1)=+1 1(+6)+4(-2)=-2 Kimyəvi prosesdə elektron verən atom, molekul, ion

oksidləşir və oksidləşmə dərəcəsi artır, reduksiyaedicidir,

elektron qəbul edən isə reduksiya olur, oksidləşmə dərəcəsi azalır və oksidləşdiricidir. Reduksiyaedicinin

verdiyi elektronların sayı oksidləşdiricinin aldığı elektronların sayına bərabərdir.

Oksidləşdirici və reduksiyaedici arasındakı nisbəti

aşağıdakı sxem şəklində göstərmək olar. reduksiyaedici elektronlar + oksidləşdirici

Bəsit maddələrin oksidləşdirici - reduksiyaedici xassəsi miqdarca, onun elektrona hərislik və ionlaşma

enerjisi ilə xarakterizə edilir. Atom və ionlar yalnız reduksiyaedici,

oksidləĢdirici - reduksiyaedici, yaxud yalnız

reduksiyaedici xassə göstərə bilər. Reduksiyaedicilər: a)xarici energetik səviyyəsində

1-dən 3-ə qədər elektron olan və onları ancaq verən

sərbəst element atomları; b) qeyri metal ionları: F-, Cl-, Br-, J-, S-2, N-3 və s.

OksidləĢdirici-reduksiyaedicilər: a) xarici

energetik səviyyəsində 4-dən 7-yə qədər elektron olan element atomları, elektron qəbul edərək oksidlədirici və

elektron verərək (F2-dan başqa) reduksiyaedici xassəyə malik olurlar; b) müsbət yüklü ionlar elektron qəbul

edərək oksidləşdirici, elektron verərək oksidləşmə dərəcəsini artırır və reaksiyada reduksiyaedici kimi iştirak

51

edirlər; c) mərkəzdə olan atomu aralıq oksidləşmə dərəcəsinə malik olan mürəkkəb ionlar.

OksidləĢdiricilər: a) ancaq elektron qəbul edən,

eyni atomdan ibarət olan molekullar (F2,O2); b) maksimum oksidləşmə dərəcəsinə malik olan elementar

ionlar (Sn4+, Au3+, Cu2+, Ag+); c) mərkəzi atomu maksimum oksidləşmə dərəcəsinə malik olan mürəkkəb

ionlar ( ,3

NО 2

42OCr , 4МнО ).

OksidləĢdirmə-reduksiyaetmə ekvivalenti.

Oksidləşdirici və reduksiyaedici elektron birləşdirərək,

yaxud verərək, oksidləşmə-reduksiya ekvivalentinə mütənasib olaraq reaksiyaya girirlər. BirləĢən bir

elektrona müvafıq oksidləĢ-dirici miqdarına oksidləĢdirmə ekvivalenti, verilən bir elek-rona müvafiq reduksiyaedici miqdarına isə reduksiyaetmə

ekvivalenti deyilir. Maddənin oksidləşmə-reduksiya ekvivalentini

tapmaq üçün onun mol (atom) kütləsi M, molekul (atom, ion) tərəfindən verilən yaxud alınan elektronların sayına n bölünür.

Məsələn, 6 elektron qəbul edən K2Cr2O7 (kalium bixromat) oksidləşdirmə ekvivalenti,

03,496

22,294

6

722

722

ОCrК

ОCrК

МЕ bərabərdir.

2 elektron verən H2SO3 (sulfit turşusunun) reduksiyaetmə ekvivalenti isə,

412

82

2

32

32

SОH

SОH

МЕ bərabərdir.

Maddənin tərkibində dəyişən valentli element

olduqda, şəraitdən asılı olaraq, onun oksidləşdirmə-reduksiyaetmə ekvivalenti müxtəlif olur. Məsələn, kalium-

permanqanatın (KMnO4) oksidləşdirmə ekvivalenti, turş mühitdə (pH<7) M:5; yəni 158,04:5=31,63, neytral

52

mühitdə (pH=7) M:3, 158,04:3=52,70 və qələvi mühitdə (pH>7) M:1, 158,04:1 = 158,04 bərabərdir.

+5 ē, pH<7 Mn2+

KMnO4

+3 ē, pH=7 Mn+4O2

+5 ē, pH>7 Mn6+

OksidləĢmə-reduksiya reaksiyaları üç qrupa

bölünür: molekullararası, molekuldaxili və

disproporsiya. Molekullararası oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları,

mürəkkəb və bəsit maddələr arasında gedir, oksidləşdirici

və reduksiyaedici ayrı-ayrı maddələrdə olur. Bu növ reaksiyalar, qaz halında, bərk maddənin iştirakı ilə və

məhlulda gedir. Maddələrin qaz halında oksidləşmə-reduksiya

reaksiyalarına misal olaraq sənayedə nitrat, yaxud sulfat

turşusunun alınmasında gedən reaksiyanı göstərmək olar.

o o +3 +1 -3 o +2 -2

3H2 + N22NH3, 4NH3 + 5O2 4NO + 6H2O +2 o +4 -2 +4 +6 -2

NO + O22NO2, 2SO2 + O2 2SO3

Maddələrin bərk və qaz halında molekullararası oksidləşmə-reduksiya reaksiyasına, metalların oksidləşdi-

rilməsi reaksiyasını misal göstərmək olar. o o +2 -2

2 Mg (b) + O2(q) 2MgO(b) o o

2 Sb(b) + 3Cl2(q) 2 SbCl3(b)

Bərk maddələr məhlulla reaksiyaya girir: +7 -1 o +2

2KmnO4(b)+16HCl(m)5Cl(q)+2MnCl2(m)+2KCl(m)+8H2O(maye)

53

Bərk maddələr arasında oksidləşmə-reduksiya reaksiyasına misal olaraq göstərmək olar:

+3 +3 o

2 Al(b) + Fe2O3(b) Al2O3(b) + 2Fe(b) o +2 o +2

C(b)+PbO(b)Pb(b) + CO(q)

Bir çox reaksiyalar məhlulda gedir: +3 +7 +5 +2

5KNO2+2KMnO4+3H2SO45KNO3+2MnSO4+K2SO4+3H2O +4 +6 +6 +3

3Na2SO3+K2Cr2O7+4H2SO43Na2SO4+Cr2(SO4)3+K2SO4+4H2

O

Tərkibində oksidləşmə dərəcəsi fərqli eyni element atomu saxlayan müxtəlif maddələr arasında molekullararası oksidləşmə-reduksiya reaksiyası gedir:

-2 +4 o

2H2S + H2SO3 3S + 3H2O -1 +5 o

5HCl + HClO3 3Cl2 + 3H2O

Birinci reaksiyada hidrogensulfid 2 elektron verərək

sərbəst kükürdə qədər oksidləşir, sulfit ionu 2

3ОС isə 4

elektron qəbul edərək həmçinin sərbəst kükürdə reduksiya olur. İkinci reaksiyada eyni element – xlor-qarşılıqlı təsirdə

olan ionların tərkibinə daxildir. Xlorid-ionu elektron verərək, xlorat-ionunun hesabına sərbəst xlora oksidləşir,

xlorat-ionu isə 5 elektron birləşdirərək həmçinin sərbəst xlor elementinə reduksiya olur.

Eyni maddə molekulunda olan element

atomlarının oksidləĢməsi və reduksiyası ilə gedən reaksiyalara molekuldaxili oksidləĢmə - reduksiya

reaksiyası deyilir. Belə reaksiyalarda molekulda yüksək

oksidləşmə dərəcəsində olan atom, aşağı oksidləşmə dərəcəsində olan atomu oksidləşdirir, özü isə reduksiya

olur. Termiki parçalanma prosesi belə reaksiyalara aiddir.

54

+5 -2 -1 o +5 -2 +3 o

2KC1O3 2KCl + 3O2; 2NaNO3 2NaNO2 + O2 -3 +6 +3 o

(NH4)2Cr2O7 Cr2O3 + N2 + 4H2O

Tərkibində oksidləşmə dərəcəsi fərqli olan eyni atom saxlayan maddələrin parçalanması da molekuldaxili oksidləşmə-reduksiya reaksiyasıdır. -3 +5 +1 -3 +3 o

NH4NO3 N2O + 2H2O; NH4NO2 N2 + 2H2O

Maddənin tərkibində eyni element atomunun həm oksidləĢməsi, həm də reduksiya olunması ilə gedən reaksiya disproporsiya adlanır. Oksidləşən və

reduksiya olan element atomu ilkin maddənin tərkibində aralıq oksidləşmə dərəcəsinə malik olur. Buna misal

olaraq kalium manqanatın K2MnO4 çevrilməsini göstərmək olar. Burada manqan aralıq Mn+6 oksidləşmə

dərəcəsindədir. Məhlulun rəngi 2

4ОМн ionuna görə tünd-

göy rəngdə olur, reaksiya nəticəsində çöküntü halında MnO2 və KMnO4 əmələ gəlir və məhlul tünd-boz rəng alır.

+6 +7 +4

3K2MnO4 + 2H2O 2KMnO4 + MnO2 + 4KOH +6 +7

2Mn -2 e- = 2Mn (oksidləşmə) +6 +4

2Mn + 2 e- = Mn (reduksiya)

Aşağıdakı ən çox təsadüf edilən oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları bu qrup reaksiyalara aiddir:

+5 +7 _

4KClO3 3KClO4 + KCl +1 +5 _

3NaClO NaClO3 + 2NaCl

+

Cl2 + H2O HClO + HCl +3 +5 +2

3HNO2 HNO3 + 2NO + H2O +3 +5 -3

55

4H3PO3 3H3PO4 + PH3 +4 +6 -2

4Na2SO3 3Na2SO4 + Na2S

OksidləĢmə-reduksiya reaksiya tənliklərinin tərtib edilməsi üsulları.

Oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının tənliyi aşağıdakı ardıcıllıqla tərtib edilir:

1. Oksidləşmə-reduksiya reaksiyasının tənliyi yazılır.

2. Reaksiya tənliyində oksidləşmə dərəcəsi dəyişən element atomu müəyyənləşdirilir və oksidləşmə dərəcəsi onun üstündə indeks şəklində yazılır.

3. Elektron balansı tənliyi tərtib edilir. Oksidləşdirici-nin aldığı elektronların sayı reduksiyaedicinin qarşısında əmsal şəklində, reduksiyaedicinin verdiyi elektronların sayı isə oksidləşdiricinin qarşısında yazılır.

4. Reaksiya tənliyində əmsallar yazmaqla sağ və sol tərəflər bərabərləşdirilir.

Kalium permanqanatın KMnO4 turş mühitdə hidrogen sulfidlə reaksiya tənliyinin tərtibi.

1. Reaksiyanın tənliyi yazılır: H2S + KMnO4+ H2SO4 S + MnSO4 + K2SO4 + H2O

2. Tənliyin sol və sağ tərəfində element atomlarının oksidləşmə dərəcəsi təyin edilir: -2 +7 o +2

H2S + KMnO4+ H2SO4 S + MnSO4 + K2SO4 + H2O Kükürd və manqanın oksidləşmə dərəcəsi dəyişir;

H2S reduksiyaedici, KMnO4 oksidləşdiricidir. Elektron tənliyi tərtib edilir:

-2 o

S – 2 ē = S +7 +2

Mn + 5 ē = Mn

2

5

5

2

56

Əvvəlcə reduksiyaedici və oksidləşdiricinin, sonra reaksiyada iştirak edən maddələrin əmsallarını tapaq: 5 mol hidrogen sulfid H2S və 2 mol kalium permanqanat KMnO4 götürmək lazımdır, onda 5 atom küküd və 2 mol manqan 2-sulfat alınır.

Tənliyin sol və sag tərəflərində atomların sayını müqayisə etməklə 1 mol kalium sulfat və 8 mol su əmələ gəldiyi müəyyən edilir və reaksiyanın son tənliyi yazılır:

5H2S+2KMnO4+3H2SO4 5S + 2MnSO4 + K2SO4 + 8H2O

Reaksiyasıyanın ion tənliyinin tərtib edilməsi: Təcrübə göstərir ki, hidrogen sulfiddən sərbəst

kükürdün ayrılması nəticəsində məhlul bulanır: H2S S + 2H+

Bu sxemin sağ və sol hissəsində hidrogen və kükürd atomlarının sayı eynidir. Yüklərin bərabərləşməsi üçün hidrogen sulfid molekulundan 2 elektron ayrılır və ox işarəsi bərabərlik işarəsi ilə əvəz edilir:

H2S – 2e- S + 2H+

Bu, birinci mərhələ reaksiyada, reduksiyaedici hidrogensulfid oksidləşir. Məhlulun rəngsizləşməsi MnO4

- ionunun Mn2+ ionuna keçməsi ilə əlaqədardır.(MnO4

- ionu məhlula moruğu rəng verir.)

Mn 4О Mn2+

Turş mühitdə Mn 4О ionunun tərkibində olan

oksigen atomu hidrogen ionu ilə birləşərək su əmələ gətirir.

Mn 4О + 8H+ Mn2+ + 4H2O

Yükləri bərabərləşdirməklə ox işarəsi bərabərlik işarəsi ilə əvəz edilir.

Mn 4О + 8H+ +5e- = Mn2+ + 4H2O

Bu tənlik ikinci mərhələ, oksidləşdirici Mn 4О

ionunun Mn2+ ionuna reduksiya prosesini ifadə edir.

57

Alınan və verilən elektronların sayını bərabərləşdirib birinci və ikinci mərhələ reaksiya tənliklərini toplamaqla tam tənlik tərtib edilir.

H2S – 2 ē = S + 2H+ 2 5

MnO4+8H+ + 5 ē = Mn2+ + 4H2O 5 2

5H2S+2MnO4+16H+ = 5S+10H++2Mn2++8H2O

Reaksiyanın son ion tənliyi: 5H2S + 2MnO4 + 6H+ = 5S + 2Mn2+ + 8H2O

şəklində ifadə edilir.

TƏCRÜBI HĠSSƏ

Təcrübə 1. Xlorid turşusunun manqan IV oksidlə oksidləşdirilməsi (sorucu şkafda).

Sınaq şüşəsinə 3 ml qatı xlorid turşusu tökülür və

üzərinə az miqdarda manqan (IV) oksid əlavə olunur. Sınaq şüşəsi ehtiyatla qızdırılır. Kalium yodid duzu

məhlulu ilə isladılmış nişastalı kağız sınaq şüşəsinin ağzına yaxınlaşdırılır. Kağızın rənginin göyərməsi nə ilə izah edilir? Reaksiya tənliyini yazın və oksidləşmə

dərəcəsinin dəyişməsinə əsasən əmsallaşdırın. Təcrübə 2. Hidrogen sulfidin yodla

oksidləşdirilməsi (sorucu şkafda). Sınaq şüşəsinə bir neçə ml hidrogensulfidli su töküb

onun üzərinə yodun suda məhlulu əlavə edilir. Məhlulun

rənginin bulanmasını nə ilə izah etmək olar? Nə oksidləşir və nə reduksiya olur? Reaksiya tənliyini yazın?

Təcriibə 3. Natrium sulfitin bromlu su ilə qarşılıqlı təsiri.

Sınaq şüşəsinə 2 ml bromlu su töküb onun üzərinə

hissə-hissə natrium sulfit duzunun məhlulu əlavə edilir. Məhlulun rəngsizləşməsi nə ilə izah edilir? Reaksiyanın

tənliyini yazın. Təcrübə 4. Molekuldaxili oksidləşmə-reduksiya

reaksiyası.

58

a. Sınaq şüşəsində 3 ml 1 N natrium tiosulfat duzunun məhlulunu götürüb onun üzərinə 3 ml 1 N sulfat turşusu məhlulu əlavə edilir. Məhlulun rəngi bulanır. Bu

nə ilə izah edilir. Reaksiyanın tənliyini yazın. Oksidləşdirici və reduk-siyaedicini göstərin.

b. İçərisində bir neçə natrium sulfit duzu kristalları olan sınaq şüşəsi ştativə bərkidilir və 5-6 dəqiqə ehtiyatla qızdırılır. Sonra sınaq şüşəsi soyuduqdan sonra üzərinə

1 ml distillə suyu əlavə edilir və şüşə çubuqla qarışdırılır. Üzərinə bir az mis-2 sulfat duzu məhlulu əlavə edilir.

Qara rəngli çöküntü alınır. Bu nə ilə izah edilir? Reaksiya tənliyini yazın. Birinci reaksiyada oksidləşrici və reduksiyaedicini göstərin.

Təcrübə 5. Hidrogen peroksidin oksidləşdirici və reduksiyaedici xassələri.

a. Sınaq şüşəsinə bir qədər kalium yodid məhlulu tökülür və üzərinə bir az sulfat turşusu əlavə etməklə turşulaşdırılır. Onun üzərinə bir neçə ml 3%-li hidrogen

peroksid məhlulu əlavə edilir. Məhlulda çəhrayı rəngin alınması nə ilə izah edilir? Reaksiyanın tənliyini yazın.

b. Sınaq şüşəsində 2-3 ml kalium permanqanat məhlulu götürüb, üzərinə 1-2 ml sulfat turşusu məhlulu tökülür, sonra 2-3 ml 3%-li hidrogen peroksid əlavə edilir.

Nə müşahidə edilir? Bu reaksiyada hidrogen peroksid nə xassəsi göstərir? Reaksiyanın tənliyini yazın.

Çalışmalar

1. OHNONHNOZnHNOZnoxduru

23423,

3

2. OHISHIOSH 2232

3. HClHBrOOHBrHClO 322

4. HClSFeClSHFeCl 223

5. OHNOSOFeSOHHNOFeSO 23424234

59

6. OHNONOCuHNOOCu 22332

7. OHNOOSbHNOSb 22323

8. HISOHOHISOH 422232

9. OHOSOCrSOKSOHOHOCrK 22342424222722

10. NOAsOHOHHNOAs 4323

11. OHSHMgSOSOHMg 22442

12. OHKIOKIKOHIisti

232

13. OHNOSOHNOFeHNOFeS 242333

14. OHSSOKMnSOSOHKMnOSK 24244242

15. KOHSOKMnOOHKMnOSOK 4222432

16. OHOSOKMnSOOHSOHKMnO 2242422424

17. OHKClSOFeSOHKClOFeSO 23424234

18. NOSOHAsOHOHHNOSAs 42432332

19. OHSSOCrSOKSOHSHOCrK 234242422722

20. HIOOHFeIOHFe 2223

21. OHNaClONaClNaOHCl 232

22. OHClHClHClO 223

23. 2423223222 COCrONaOFeOCONaCrOFe

24. OHSOKMnSOCOSOHKMnOOHC 242424246126

25. OHNOAuClHClHNOAu 233 3

26. OHMnSOSOKCdSOSOHKMnOCd 24424424

27. HClPOHOHHClOP 4323

28. OHNOAsOHHNOAsH 224333

29. OHSOBrSOHHBr 22242

30. OHSOCrSOKSOHOCrKSO 234242427222

31. OHNOSOHNOCuHNOSCu 2422332

60

32. OHSOKSKKOHS 2322

33. 223 ONOAgAgNO

34. OHNOCaNONHHNOCa 223343

35. OHNOAgNOHNOAg 2233

36. KOHMnOBrOHKMnOKBr 2224

37. KClKNOKClOKNO 332

38. OHSOKMnSOBrSOHMnOKBr 24242422

39. OHSSOHSH 2422

40. OHSHZnSOSOHZnqat

224;

42

LABORITORĠYA ĠġĠ № 7

METALLARIN KORROZĠYASI VƏ ONDAN MÜHAFĠZƏ

ÜSULLARI

61

Metalların xarici mühitlə kimyəvi qarĢılıqlı təsiri

nəticəsində dağılması prosesinə korroziya deyilir.

Korroziyanın iki növü mövcuddur. Kimyəvi və elektrokimyəvi korroziya. Metalların, quru qazların (O2,

H2S, SO2, CO2) və elektrolit olmayan mayelərin (neft, kerosin, benzin, sürtgü yağları və s.) təsiri ilə dağılması prosesi kimyəvi korroziyadır. Müxtəlif metalların nəm

havada, suda və elektrolit məhlulu mühitində bir-birilə toxunması ilə baĢ verən proses elektrokimyəvi

korroziya adlanır. Kimyəvi korroziyadan fərqli olaraq,

elektrokimyəvi korroziya nəticəsində elektrik cərəyanı əmələ gəlir. Buna metal ilə onun tərkibində olan kənar

qarışıqlar arasında mikroqalvanik elementlərin yaranması səbəb olur. Bildiyimiz kimi, polad əsas etibarı ilə

dəmirdən, karbondan və sementitdən (Fe3C) ibarətdir. Elektrolit mühitində poladın səthində əmələ gələn mikro-qalvanik elementdə dəmir mənfi elektrod (anod), sementit

isə müsbət elektrod (katod) vəzifəsini görür. Belə qalvanik element işlədikdə, dəmir ionları elektrolitə keçir,

elektronlar isə sementit vasitəsilə elektrolitə keçərək hidrogen ionlarını, yaxud suda az miqdarda həll olmuş oksigeni reduksiya edir. Nəticədə sərbəst hidrogen və ya

OH ionları əmələ gəlir.

2H++2 ē H2

O2+2H2O+4 ē 4 OH

Dəmir ionları OH ionları ilə birləşərək Fe(OH)2

əmələ gətirir və beləliklə, metal (Fe) tədricən korroziyaya

uğrayır. 4Fe2+ +2 OH Fe(OH)2

Əmələ gəlmiş dəmir-2-hidroksid havanın oksigeninin təsiri ilə oksidləşərək dəmir-3-oksid hidroksidə Fe(OH)3 çevrilir.

4Fe(OH)2 +2H2O + O2 4Fe(OH)3

62

Dəmirin səthində əmələ gələn Fe(OH)3 tədricən parçalanaraq dəmir-3-oksid - hidroksidə çevrlir.

Fe(OH)3Fe(OH)O + H2O

O 2Fe Fe2O3H2O

OH Sonuncu formul (Fe2O3H2O) dəmirin səthində

əmələ gəlmiş korroziya məhsulu olan pasın təxmini tərkibini ifadə edir. Korroziyanın bu növünə

qalvanokorroziya deyilir. İki müxtəlif metal parçasının (məsələn, dəmir-mis, sink-qalay, sink-mis, mis-

alüminium) nəm havada bir-birinə toxunduğu hallarda qalvanokorroziya baş verir.

Elektronların katodda, metal ionlarının anodda artıq

miqdarda toplanması polyarizasiya adlanır və bu proses korroziyanın sürətini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Bir

çox metalların səthinda əmələ gələn davamlı oksid örtüyü də korroziyanın qarşısını alır. Məsələn, alüminiumun səthində əmələ gələn oksid (Al2O3) örtüyü, onu

korroziyadan mühafızə edir. Ümumi halda metallar korroziyadan müxtəlif

üsullarla mühafizə edilir: 1) Metalların legirlənməsi - bu üsulla metalları

korroziyadan mühafizə etmək üçün onlara passivləşdirici

komponent xrom, nikel, titan, vanadium və s. əlavə edilir. 2) Mühafizə örtükləri. Bunun üçün metal və

qeyri -metal örtüklərdən istifadə edilir. Atmosfer korroziyasından mühafizə etmək üçün mühafizə olunan metalın səthi müxtəlif üsullarla korroziyaya qarşı davamlı

metallarla (xrom, nikel, alüminium, qalay və s.), müxtəlif boyalarla, polimer materiallarla və suda həll olmayan

fosfat birləşmələri ilə örtülür. Elektrokimyəvi üsulla mühafizə edilən metalın

səthini daha aktiv metalla örtdükdə mühafizə olunan

63

metal katod, örtük isə anod vəzifəsini görür. Örtük az aktiv metal olduqda, mühafizə olunan metal anod, örtük isə katod rolunu oynayır.

3) Elektrokimyəvi mühafizə. Bu üsulla metal məmulatı yaxud metalı korroziyadan mühafizə etmək

üçün, mühafizə edilən obyektə daha aktiv metal parçası (protektor) naqil vasitəsilə birləşdirilir. Beləliklə, yaranan qalvanik cüt işlədikdə aktiv metal (protektor) dağılır, əsas

obyekt isə mühafizə olunur. 4) Mühitin xassəsinin dəyişdirilməsi. Bunun

üçün korroziya törədən komponent mühitdən kənar edilir. Məsələn, yanacaq qazlarının tərkibində olan kükürd qazları korroziyaya səbəb olur, ona görə yanacaq

qazlarından kükürd qazları təmizlənir. Korroziyanın qarşısını almaq üçün tərkibcə qeyri - üzvi (qurğuşun-2-

asetat, xromat və birxromat və s.) və üzvi (tərkibində azot, oksigen, fosfor olan birləşmələr) ingibitorlardan istifadə edilir.

TƏCRÜBĠ HĠSSƏ

Reaktivlər: 0,01N və 2N H2SO4 ... məhlulu CuSO4... məhlulu

FeSO4 ... məhlulu K3[Fe(CN)6] ... məhlulu

HNO3 ... duru və qatı ZnCl2 ... kristal (susuz) Sn, Fe, Cu və Zn ... məftil yaxud lövhə

(plastinka) Təcrübə 1. Müxtəlif metalların bir-birilə

toxunması nəticəsində korroziya. Müəyyən bucaq altında əyilmiş şüşə boru ştativə

bərkidilir və içərisinə 0,01N H2SO4 tökülür. Boruya əks

istiqamətdə bir-birinə toxunmamaq şərti ilə sink və mis

64

məftilləri daxil edilir (şək. 5). Hansı metalda hidrogen qabarjıqları ayrılır? Məftilləri toxundurduqda nə müşahidə edilir? Əmələ gələn qalvanojütün sxemini tərtib edin.

Müşahidə edilən hadisələri izah edin.

Şəkil 5. Metalların korroziyası.

Təcrübə 2. Dəmirin elektrokimyəvi korroziyası

və ondan mühafizə edilməsi. a) Sınaq şüşəsinə 5 ml su töküb, üzərinə 2-3 damcı

K3[Fe(CN)6] və bir o qədər də FeSO4 məhlulu əlavə edilir.

Parlaq göy rəngli çöküntü halında turnbul abısı Fe3|Fe(CN)6]2 əmələ gəlir. Bu məhlulda Fe2+ kationunun

olduğunu göstərir. b) İki sınaq şüşəsinin hər birinə həcminin yarısı

qədər destillə edilmiş su tökülür. Üzərinə 3 damcı 2N

H2SO4 və bir o qədər K3[Fe(CN)6] məhlulu əlavə edilir və şüşə çubuqla qarışdırılır. Sumbata kağızı ilə səthi

təmizlənmiş iki dəmir məftil götürüb birini sink digərini qalay parçası ilə dolayırlar. Sonra hər metal turşu olan ayrı-ayrı sınaq şüşəsinə daxil edilir. Bir müddətdən sonra

sınaq şüşələrindən birində nə müşahidə edilir. Nə üçün dəmir - sink (Fe-Zn) cütü olan sınaq şüşəsində göy

rəngin əmələ gəlməsi gec olur? Bu təcrübəyə əsasən,

65

qalaylanmış dəmirə nisbətən, sinklənmiş dəmirin korroziyaya qarşı davamlı olduğunu izah edin.

Təcrübə 3. Korroziya prosesini sürətləndirən

ionlar. Bir sıra ionlar, məsələn, Cl ionu, metalların

mühafizə örtüklərini dağıdaraq onu korroziyaya uğradır. İki sınaq şüşəsinə 4-5 ml CuSO4 məhlulu tökülür, üzərinə bir neçə damcı 10%-li H2SO4 əlavə edilir. Hər iki sınaq

şüşəsinə alüminium yonqarı daxil edilir. Sınaq şüşəsinin birinə azacıq NaCl duzu məhlulu əlavə edilir. Hər sınaq

şüşəsində nə müşadə edilir? Nə üçün? Təcrübə 4. Anod və katod örtükləri. a) Misin qalayla örtüyü.Sumbata kağızı ilə

təmizlənmiş mis lövhə nitrat turşusunda isladılır, sonra su ilə yuyulur və qurudulur. Lövhənin üzərinə NH4Cl

(naşatır) duzu səpilir, kiçik qalay parçası qoyulur və qalay əriyənə qədər qaz lampası üzərində qızdırılır. Ərimiş qalay çubuğa dolanmış əski vasitəsilə mis lövhəsinin

səthinə yaxılır. Bu hansı örtükdür - katod yoxsa anod? NH4C1 rolu nədən ibarətdir?

Bu iş əvvəlcə HNO3 və H2SO4 turşularında yuyulmuş dəmir lövhə ilə də yerinə yetirilir. Örtük - anod örtüyüdür, yoxsa katod?

b) Dəmirin sinklə örtüyü (sorucu şkafda). Dəmir lövhə duru H2SO4 məhluluna salınır, su ilə yuyulur və

qurudulur. Farfor kasaya 1 q ZnCl2 tökülür və qızdırılır, üzərinə Zn parçası əlavə edilir və birlikdə əridilir. Hazırlanmış dəmir lövhə maşa ilə götürülərək sink

ərintisinə salınır, sonra çıxarılır və Zn ərintisi əski vasitəsilə dəmir lövhənin səthinə yayılır. Bu anod yoxsa

katod örtüyüdür? Bunu necə təsdiq etməli? Təcrübə 5. Korroziya ingibitoru.

66

Üç sınaq şüşəsinin hər birinə 4-5 ml 2N H2SO4 tökülür. Onlardan birinə kiçik dəmir parçası, ikincisinə - sink, üçüncüsünə - alüminium əlavə edilir. Hidrogen

qazının sürətlə ayrılması üçün azacıq qızdırılır. Sonra hər birinə az miqdarda urotropin əlavə edilir. Hidrogen

qazının ayrılma sürəti dəyişirmi?

LABORATORĠYA ĠġĠ № 8

BERĠLLĠUM VƏ MAQNEZĠUM

Dövri sistemin II A qrupunu berillium, maqnezium, kalsium, stronsium, barium və radium s-elementləri təşkil

edir. Valent elektronları atomların normal halında xarici energetik səviyyənin s-yarım səviyyəsində (ns2) yerləşir. Atomların həyəcanlanmış halında bir elektron s-yarım

səviyyədən p-yarım səviyyəyə keçir (sp).

s p

atomun normal atomun

həyəjanlanmış halı halı II A qrupp elementləri sabit +2 oksidləşmə

dərəcəsinə müvafiq birləşmələr əmələ gətirirlər. Be Ra

istiqamətində elementlərin metal (reduksiya edici) xassəsi

artır. Berillium amfoter, radium radioaktiv xassəyə malikdirlər. Kalsium, stronsium və barium kalsium

yarımqrupu elementləri ad-landırılır. Onların oksidləri əvvəllər torpaq adlandırıldığına və suda həll olaraq qələvi əmələ gətirdiyinə görə bu elementlər (Ca, Sr, Ba) qələvi-

torpaq metallarıda adlandırılır.

s p

- - -

67

Berillium yer qabığının kütlə ilə 0,0006%-ni təşkil edir. Təbiətdə Be3Al2Si6O18 və yaxud

3BeOAl2O36SiO2-beril və Al2BeO4 yaxud Al2O3BeO-

xrizoberil mineralları şəklin-də tapılır.

Alınması. Berillium sərbəst halda BeCl2 və NaCl duz-larının 1:1 nisbətində qarışığını ərinti halında elektroliz etməklə alınır. Berillium metallotermiya üsulu

ilədə alınır. BeF2 + Mg Be + MgF2

MgF2 şlak şəklində 1300S temperaturda ayrılır.

Elektroliz üsulu ilə berillium yüksək təmizlikdə alınır.

Fiziki xassələri. Berillium sıxlığı 1,85 q/sm3, ərimə temperaturu 1285S olan, bozumtul ağ, bərk, kövrək və

yüngül konstruksiya metalıdır. Kimyəvi xassələri. Berillium havada qaldıqda onun

səthi oksid və suda olduqda hidroksid təbəqəsi ilə örtülür və bu örtüklər qoruyuju rolunu oynayır, havada və suda berilliumun sonrakı oksidləşməsinin qarşısını alır. Yüksək

temperaturda oksigendə (havada) yanaraq berillium oksidinə çevrilir.

2Be + O2 2BeO

Yüksək temperaturda berillium azotla nitrid

birləşməsi əmələ gətirir. Be + N2 Be3N2

Bu reaksiya metal ərintilərində (poladda) həll olmuş azotu ayırmaq və havadan təsirsiz qazları aldıqda azotu tutmaq üçün istifadə edilə bilər.

Berilliuma su təsir etmir, duru turşulardan (HNO3 müstəsnadır) hidrogeni reduksiya edir. Duru nitrat

turşusunda həll olur, turşunun qatılığı 10-15% olduqda reaksiya aşağıdakı kimi gedir:

4Be + 10HNO3 4Be(NO3)2 + NH4NO3 + 3H2O

Qatı HNO3 və H2SO4 turşusu berilliumu passivləşdirir. Qələvilərin qatı məhlullarında həll olur.

68

Be + 2NaOH + 2H2O Na2Be(OH)4 + H2

Berillium elementar oksidləşdirijilərin (S, N, P) yük-

sək temperaturda təsiri ilə müvafiq sulfid (BeS), nitrid (Be3N2) və fosfid (Be3P2) birləşmələrini əmələ gətirir. Bunlar kristall halında maddələrdir. Turşuların və suyun

təsiri ilə asanlıqla parçalanır. Suda parçalandıqda Be(OH)2 və (H2S, NH3, PH3) qazları alınır.

Berillium karbonla Be2C və BeC2 tipli karbid birləşmələrini əmələ gətirir.

2BeO + 2C Be2C + 2JO

Be + C2H2 BeC2 + H2

Be2C və BeC2 suda parçalandıqda CH4 və C2H2 qazları alınır.

Birləşmələri və onların xassələri. BeO - ağ rəngli,

bərk, yüksək temperaturda (2530S) əriyən maddədir.

Aşağıdakı üsullarla alınır.

t

BeCO3 BeO + CO2

2Be(NO3)2 2BeO + 4NO2 + O2

Be (OH)2 BeO + H2O

BeO-amfoter xassəlidir. BeO + SiO2 BeSiO2

əsasi oksid ərinti

BeO + Na2O Na2BeO2 turşu oksidi ərinti

BeO suda həll olmur, ona müvafiq Be(OH)2 dolayı

üsulla alınır. BeSO4 + 2NaOH Be(OH)2 + Na2SO4

amfoter xassəlidir

Be(OH)2 + 2NaOH Na2Be(OH)4 məhlul tetra-hidrokso natrium berillat

t

Be(OH)2 + 2NaOH Na2BeO2 + 2H2O ərinti natrium berillat

69

Be-rentgen şüalarını yaxşı keçirdiyi üçün rentgen borularında istifadə edilir. Atom reaktorlarında neytron mənbəyi kimi istifadə edilir. 9 4 12 1

Be + He = C + n 4 2 6 0

Tərkibində 1,5% Be olan nikellə ərintisi cərrahiyyə alətləri və metal dişlər hazırlanmasında istifadə edilir.

Mislə ərintisindən (2-4% Be) berillium tuncu adlanır, qığılcım verməyən alətlər, yaylar, saat mexanizmləri hazırlanır. Be-ərintilərə legirləşdirici kimi əlavə edilir. Bu

onların möhkəmliyini, bərkliyini və korroziyaya qarşı davamlılığını artırır. Berillium ərintiləri maşınqayırma,

aviasiya, elektrotexnika və s. sənaye sahələrində istifadə edilir.

Təcrübə 1. Berillium hidroksidin alınması.

Sınaq şüşəsinə 2-3 ml berillium duzunun məhlulu tökülür və çöküntü halında berillium hidroksid alınana

qədər üzərinə qələvi məhlulu əlavə edilir. Reaksiyanın tənliyini yazın.

Təcrübə 2. Təjrübə 1-də alınan çöküntünü Be(OH)2

iki sınaq şüşəsinə bölüb çöküntü həll olana qədər birinin üzərinə duru xlorid turşusu, digərinin üzərinə artıq

miqdarda natrium qələvisi əlavə edin. Çöküntünün turşu və qələvidə həll olması onun hansı xassəyə malik olduğunu göstərir? Reaksiya tənliyini molekulyar və ion

formasında yazın. Maqnezium yer qabığının kütlə ilə 2,1%-ni təşkil

edir. Təbiətdə MgCO3 - maqnezit, MgCO3 CaCO3 -

dolomit, KCl MgCl2 6H2O - karnalit, KCl MgCl2 3H2O

- kainit, 3MgOCaO4SiO2-asbest, 3MgO4SiO2H2O-talk

və s. birləşmələri şəklində tapılır.

Alınması. Maqnezium susuzlaşdırılmış karnaliti elektroliz etməklə alınır. KCl ərintinin temperaturunu

70

aşağı salır və elektrik keçiriciliyini artırır. Elektroliz prosesi 720-750S-də aparılır.

Fiziki xassələri. Maqnezium sıxlığı 1,74 q/sm3 və ərimə temperaturu 651S olan, gümüşü ağ, yüngül,

plastik, elektriki və istiliyi yaxşı keçirən metaldır. Kimyəvi xassələri. Maqnezium havada qaldıqda

səthi qoruyucu oksid təbəqəsi ilə örtülür və rəngi

tutqunlaşır. Nazik lent yaxud toz halında göz qamaşdırıjı alovla yanaraq MgO çevrilir. Bu zaman az miqdarda

Mg2N3 də alınır. Təmiz halda maqneziti termiki parçalamaqla alınır.

t

MgCO3 MgO + CO2

Maqnezium digər elementar oksidləşdirijilərlə (Hal2,

B, Si, S, N2 və P) müvafiq olaraq halogenidlər (MgHal2), borid (Mg3B2), silisid (Mg2Si), sulfid (MgS), nitrid (Mg3N2)

və fosfid (Mg3P2) birləşmələrini əmələ gətirir. Maqnezium karbonla MgC2 və Mg2C3 tərkibli karbid birləşmələrini əmələ gətirir.

Mg + C2H2 MgC2 + H2 t

10 Mg + 3C5H12 5Mg2C3 + 18H2 toz halında

Maqnezium anjaq qaynar su ilə zəif reaksiyaya girir. Mg + 2H2O Mg(OH)2 + H2

Maqnezium duru turşularda həll olur. Mg + H2SO4 MgSO4 + H2

duru

4Mg + 10HNO3 4Mg(NO3)2 + N2O + 5H2O duru

4Mg + 10HNO3 4Mg(NO3) + NH4NO3 + 3H2O 10-15%

Birləşmələri və onların xassələri. MgO-ag rəngli çətin əriyən (3000S) toz halında maddədir. Oda davamlı

boru, kərpij, puta istehsalında istifadə edilir. Suda pis həll

71

olur. Hidroksidini almaq üçün suda həll olan duzuna qələvi ilə təsir edilir.

MgCl2 + NaOH Mg(OH)2 + 2NaCl

MgO və MgCl2 qarışığını suda əsasi maqnezium xlorid duzunu Mg(OH)Jl əmələ gətirir.

MgO + MgCl2 + H2O 2Mg(OH)Cl

Bu öz-özünə bərkiyir, maqnezial yaxud sorel

sementi adlanır, sorel sementinin bərkiməsi, onun su ayıraraq yüksək molekullu birləşməyə çevrilməsi ilə

əlaqədardır. Bu HO–MgO– Mg – O –nMgCl tərkibli

qeyri üzvi polimerdir.

Tətbiqi. Maqnezium (45% Mg, 48% NaNO3 və 7% üzvi yapışdırıjı maddə) tərkibdə işıqlandırıjı maddə kimi fotoaparatda, işıqlandırıjı güllə və mərmilərin istehsalında

istifadə edilir. Elektron (3-10% Al, 0,2-3% Zn, qalan hissəsi Mg) və maqnali (78-98% Al, 2-3% Mg və Cu, W,

Cr və s.) adlı ərintiləri avtomobil, aviasiya və raket texnikasında istifadə edilir.

Təcrübə 1. Maqnezium oksidinə suyun təsiri.

Sınaq şüşəsinə bir az maqnezium oksidi tökülür, üzərinə su əlavə edilir və qaynayana qədər qızdırılır.

Sonra soyuyana qədər saxlanılır və 2-3 damcı fenolftalein əlavə edilir. Nə müşahidə edilir? Reaksiya tənliyini yazın.

Təcrübə 2. İki sınaq şüşəsinin hər birinə 2-3 ml maqnezium duzunun məhlulu tökülür. Onlardan birinin

üzərinə natrium qələvisi, digərinə ammonyak məhlulu əlavə edin. Alınan çöküntü həll olana qədər üzərinə ammonium xlorid duzunun məhlulu əlavə edilir. Reaksiya

tənliyini molekulyar və ion formada yazın. Maqnezium hidroksidin ammonium xloridin iştirakı ilə həll olmasını

kütlələrin təsiri qanununa əsasən izah edin. Təcrübə 3. Maqnezium hidrokarbonatın

alınması.

72

Qaynar sulfat duzu məhlulunun üzərinə natrium karbonat duzu məhlulu əlavə edilir. Maqnezium hidrokarbonat (MgOH)2CO3 çöküntüsü alınır. Reaksiya

tənliyini molekulyar və ion formada tərtib edin.

LABORATORĠYA ĠġĠ № 9

SU. SUYUN CODLUĞU

Su təbiətdə okean, dəniz, göl, çay sularından və

buzlaqlardan ibarət ən geniş yayılmış maddə olub yer səthinin 71%-ni təşkil edir. Bundan əlavə su torpaqda, mineralların tərkibində, dağ süxurlarında, yer altında və

havada buxar şəklində olur. Yer kürəsində suyun ümumi kütləsi 21018 ton hesab edilir. Təmiz su nazik təbəqə

şəklində rəngsiz, qalın halda mavi rəngdə görünür. Adi atmosfer təzyiqində 0S-də donur, 100S-də qaynayır,

elektriki pis keçirir. Su +4S-də ən yüksək sıxlığa malik olur. Bundan

aşağı və yuxarı temperaturda suyun sıxlığı azalır. Buzun sıxlığı (0,92) suyun sıxlığından azdır. Müəyyən edilmişdir

73

ki, 92 l suyun həjmi +4S-də genişlənərək 100 l olur. Bu

buz halında suyun daxilində əmələ gələn boşluqlarla izah

edilir. Əksər maye və bərk maddələrdən fərqli olaraq suyun ikinji anormal xüsusiyyəti onun yüksək istilik tutumuna malik olmasıdır.

Təbiətdə su daima dövran etdiyindən və yaxşı həlledici olduğundan onun tərkibində müxtəlif maddələr

həll olmuş şəkildə olur. Dəniz sularında 3,5%-ə qədər müxtəlif duzlar var. Bunların çox hissəsini NaCl təşkil edir.

Təbii sulardan nisbətən təmiz olan yağış suyudur. Lakin yağış suyunun tərkibindədə az da olsa həll olmuş

halda karbon qazı, oksigen və digər qazlarla, müxtəlif mikroorqanizmlər olur. Qalan suların tərkibində karbonatlar, xloridlər, nitratlar, fosfatlar, silikatlar və

başqa duzlar vardır. Suyun tərkibində olan Mg və Ca xlorid, sulfat və hidrokarbonat duzları ona codluq verir.

Təbii sularda Ja2+, Mg2+ (az miqdarda Fe3+, Fe2+, Mn2+) kationları və HCO-

3, SO42-, Cl-, JO3

2- (jüzi miqdarda HSiO-

3, SiO32-, SO3

2-) anionları olur. Tərkibində

göstərilən ionlara uygun gələn duzlar olan suya cod

su deyilir. Suyun codluğu karbonatlı və qeyri-karbonatlı olmaqla iki yerə ayrılır. Hidrokarbonatların əmələ gətirdiyi codluq karbonatlı codluq adlanır və buna müvəqqəti codluqda deyilir. Belə suyu qaynatdıqda

hidrokarbonatlar parçalanaraq karbonatlara çevrilir və çökür.

Ca(HCO3)2 CaJO3 + CO2 + H2O

Mg(HCO3)2 MgCO3 + CO2 + H2O

Ca və Mg-un xlorid və sulfat duzlarının yaratdığı codluq qeyri-karbonatlıdır və daimi codluq adlanır.

Karbonatlı və qeyri-karbonatlı codluq birlikdə suyun ümumi codluğu adlanır.

74

Codluq vahidi olaraq 1 l suda olan Ca və Mg ionlarının mq-ekv-lərlə miqdarı götürülür. Ümumi codluq 1 l suda olan Ca və Mg ionlarının mq-ekv-nin cəmi ilə ifadə

edilir. Cümumi = Ca2+ + Mg2+ mq-ekv/l

yaxud

Cümumi - suyun ümumi codluğu, mq-ekv/l;

CCa2+ - kalsium ionlarının qatılığı, mq-ekv/l;

CMg2+ - maqnezium ionlarının qatılığı, mq-ekv/l.

Codluğu 4 mq-ekv/l az olan su yumşaq, 48 mq-

ekv/l orta codluqlu su, 812 mq-ekv/l cod və 12 mq-ekv/l

çox cod sudur. Suyu istifadəyə verməzdən əvvəl onu Ca və Mg duzlarından təmizləyirlər. Bu prosesə suyun yumşaldılması yaxud codluğun aradan qaldırılması

deyilir. Bu məqsəd üçün əsasən kimyəvi üsullardan istifadə edilir. Kimyəvi üsulla codluğu aradan qaldırmaq

üçün əhəng, soda, natrium fosfat və natrium-heksametafosfatdan (NaPO3)6 istifadə edilir.

Ca(HCO3)2 + Ca(OH)2 2CaCO3 + 2H2O

Mg(HCO3)2 + Ca(OH)2 MgCO3CaCO3 + 2H2O

MeSO4 + Na2CO3 MeCO3 + Na2SO4

3MeSO4 + 2Na3PO4 Me3(PO4)2 + 6NaHCO3

2MeCl2 + Na2Na4(PO3)6 Na2Me2(PO3)6 +

4NaCl

burada Me2+ - Ca2+ və ya Mg2+ ionudur. Suyun ion mübadilə üsulu ilə yumşaldılması üçün

qeyri-üzvi sorbent-alümosilikatdan Na2Al2Si2O8nH2O

istifadə edilir. Bu permutit adlanır və Na2P ifadə edilir.

Ca(HCO3)2 + Na2P CaP + 2NaHCO3

CCа2+ CМg2+

Cümumi = +

20,04 12,16

75

MgSO4 + Na2P MgP + Na2SO4

İşlədilmiş permutit qatı NaCl məhlulu ilə yuyularaq

yenidən istifadəyə verilir. Suyun yumşaldılması üçün son vaxtlar sintetik üzvi

qətranlardan istifadə edilir. Bunlar ümumi şəkildə ionitlər

adlanır. İonitlər kationit və anionitlərə bölünür. KU-1, KU-2, KU-23 ən çox istifadə edilən kationitlərdir.

Anionitlərdən isə AB-16, AB-17, AN-2F və s. göstərmək olar.

Suyun tam yumşaldılması üçün onu əvvəlcə H+-

kationitdən, sonra OH—anionitdən keçirilir. Birinci mərhələdə suda olan duzların kationları qətranın

üzərində sorbsiya olunur və məhlulda müxtəlif turşular əmələ gəlir.

2RH + Ca(HCO3)2 CaR2 + 2H2CO3

2RH + MgSO4 MgR2 + H2SO4

RH + NaCl NaR + HCl

İkinci mərhələdə suyu OH—anionitdən keçirdikdə

neytrallaşma reaksiyası gedir. 2ROH + H2CO3 R2CO3 + 2H2O

2ROH + H2SO4 R2SO4 + 2H2O

ROH + HCl = RCl + H2O

Bu üsulla təmizlənmiş su distillə olunmuş su qədər təmiz olur.

TƏCRÜBĠ HĠSSƏ

Təcrübə 1. Suyun müvəqqəti codluğunun təyini.

İki kolbanın hər birinə ölçü silindri ilə 100 ml adi kran suyu tökülür. Hər kolbaya 2-3 damcı metiloranj əlavə

76

edilir. Kolbalardan biri müqayisə üçün saxlanılır. Büret «0» bölğüsünə qədər 0,1N xlorid turşusu ilə doldurulur. Kolba ağ kagız üzərinə qoyulur və büretdən kolbaya

damcı-damcı xlorid turşusu əlavə edilir. Hər damcıdan sonra kolbadakı məhlul çalxalanır. Xlorid turşusunun

əlavə edilməsi məhlul narıncı rəngə boyanana qədər davam etdirilir. Titrləməyə sərf olunan HCl turşusunun ml-lə həcmi müəyyən edilir. Titrləmə iki dəfə təkrar edilir

və hesabat üçün orta qiymət götürülür. Hər üç halda titrləməyə sərf olunan HCl-in həcm fərqi 0,05ml-dən artıq

olmamalıdır. Titrləmənin nəticələri cədvəldə yazılır.

Titrləmənin №-si

Suyun həcmi

OHV2

,

ml

Xlorid turşusunun

normallığı, NHJl

Titrləməyə sərf olan

xlorid turşusunun həcmi,VHCl ,

ml

Xlorid turşusunun

həcminin orta

qiyməti

Vorta , ml

Suyun müvəqqəti codluğu aşağıdakı formulla

hesablanır.

Cmüv.- suyun müvəqqəti codluğu, mq-ekv/l; VHCl - titrləməyə sərf olunan HCl-turşusunun həcmi,

ml; NHCl - xlorid turşusunun normal qatılığı;

OHV2

- suyun həcmi, ml-lə.

VHCl NHCl1000

Cmüv. = mq-ekv/l

OHV

2

77

Suyun ümumi codluğunu təyin etmək üçün trilon-B adlanan etilendiamintetrasirkə turşusunun ikiəvəzli natrium turşusundan istifadə edilir.

LABORATORĠYA ĠġĠ № 10

78

BOR VƏ ALÜMĠNĠUM

Bor və alüminium D.İ.Mendeleyevin dövri sisteminin

III A qrupunda yerləşir. Valent elektronları xarici energetik səviyyənin s və p yarımsəviyyələrində yerləşir.

B . . . 2s22p1. Al. . . 3s23p1. Valent elektronları energetik xanaları aşağıdakı kimi

doldurur.

s P

Bor və alüminium üçün +3 oksidləşmə dərəcəsi

səciyyəvidir. Bor yer qabığının çəki ilə 310-4 %-ni təşkil edir.

Təbiətdə sassolin H3BO3, boraks Na2B4O7 və s. mineralı şəklində tapılır. Bor sərbəst halda H3BO3 qızdırmaqla alınan borat anhidridini maqneziumla reduksiya etməklə

alınır. t° t° t°

H3B03 HBO2 H2B407 B2O3 orto-borat -H2O meta-borat -H2O tetraborat -H2O borat turşusu turşusu turşusu anhidridi

t°

B2O3 + 3Mg 2B + 3MgO

Alınan kütləyə xlorid turşusu ilə təsir etdikdə bor

çökür.

mehlulhaldaamorf

MgCl ОBОB 22 HHClMg

Fiziki xassələri. Bor kristal və amorf halda

mğvcuddur. Təmiz kristallik bor bozumtul-qara rənglidir. Sıxlığı 2,34q/sm3 Amorf bor iysiz, dadsız narıncı rəngli toz halındadır. Sıxlığı 1,73q/sm3-dir. Bor sadə birləşmələr

arasında bərkliyinə görə almazdan sonra ikinci yeri tutur, ərimə tempetaturu 2300C-dir Bor otaq temperaturunda

elektrik cərəyanını pis keçirir. Temperaturun artması

79

onun elektrik keçiriciliyini artırır. Temperaturu 600C

qədər artırdıqda elektrik keşiriciliyi 100 dəfə artır və buna

görə də texnikada yarımkeçirici material kimi iatifadə edilir.

Kimyəvi xassələri. Bor yüksək temperaturda

halogenlərlə, kükürdlə, azotla, karbonla, hidrogenlə və bir sıra metallarla qarşılıqlı təsirdə olur və müvafiq

birləşmələr əmələ gətirir. Bor oksigenlə yüksək (700°S) temperaturda

birləşərək borat anhidridini əmələ gətirir.

4B + 3O2 2B2O3

B2O3 suda həll olduqda ortoborat (borat) turşusu

alınır. B2O3 + 3H2O 2H3BO3

Közərdilmiş halda bor su ilə reaksiyaya girir. Nəticədə borat turşusu H3BO3 alınır.

2B + 6H2O = 2H3BO3 + 3H2 Bor HCl, HBr turşularında həll olmur. Qatı sulfat və

nitrat turşuları boru həll edir və borat turşusuna qədər

oksidləşdirir. B + 3HNO = H3BO3 + 3NO2

Halogenlərlə bor qızdırıldıqda reaksiyaya girir və BHCl3 tipli birləşmələr əmələ gətirir. Flüorla reaksiya adi şəraitdə gedir. Borun halogenli birləşmələri asanlıqla

hidroliz olunur. BX3 + 3H2O H3BO3 + 3HX (X-halogendir).

Borat turşusu spirtlərlə efir əmələ gətirir. H3BO3 + C3H7OH B(OC3H7)3 + 3H2O

propilborat efiri

Qələvilərlə qarşılıqlı tə'sirdə tetraborat turşusunun natrium duzu (boraks) alınır.

2B2O3 + 2NaOH Na2B4O7 + H2O

Boraks sulu məhlulda pilləli hidrolizə uğrayır:

2Na2B4O7 + H2O 4NaBO2 + H2B4O7

80

H2B4O7 + 5H2O 4H3BO3

Boraksı metal oksidləri ilə əritdikdə metaborat

turşusunun müxtəlif rəngli duzları əmələ gəlir. Na2B4O7 + CuO Cu(BO2)2 2NaBO2

Bu xassəsinə görə boraks lehimləmə və qaynaq işlərində istifadə edilir.

Alüminium yer qabığının çəki ilə 8,8%-ni təşkil edir.

Təbiətdə korund Al2O3, boksit Al2O3nH2O, kriolit

Na3[AlF6], alunit K2SO4Al2(SO4)34Al(OH)3 və s. mineralı

şəklində tapılır. Sərbəst halda Al2O3 elektroliz etməklə alınır.

A12O3 A13+ + AlO33

katodda: Al3+ + 3 ē =A1°

anodda: 4A1O33- - 12 ē = 2A12O3 + 3O2

Alüminium - tipik metaldır, amma oksid və hidroksid-

ləri amfoter xassəlidir. Alüminium hidroksid qələvilərdə həll olaraq hidroksoalüminatlar əmələ gətirir:

A1(OH)3 + NaOH Na[Al(OH)4]

Alüminium HCl və duru H2SO4 turşularında, həmçinin qələvi məhlullarında həll olur.

2A1 + 6NaOH + 6H2O 2Na3[Al(OH)6] + 3H2

Qatı HNO3 alüminium metalının səthində qoruyucu

Al2O3 örtüyünü daha da sıxlaşdıraraq,onu passivləşdirir. Səthi oksid örtüyündən təmizlənmiş Al qüvvətli reduksiya-

edici xassəyə malikdir. Alüminium duzları sulu məhlulda hidrolizə

uğrayaraq əsasi duz əmələ gətirir. Çox zəif turşuların

duzları, məsələn Al2S3, dönməyən hidrolizə uğrayır. A12S3 + H2O 2A1(OH)3 + 3H2S

TƏCRÜBĠ HĠSSƏ

Təcrübə 1. Borat turşusunun alınması və

xassələri.

81

İçərisində boraksın qaynar məhlulu olan sınaq şüşəsinə qatı sulfat və ya xlorid turşusu əlavə edilir. Sınaq şüşəsi axar suda soyudulur. Borat turşusunun

rəngsiz kristallarının əmələ gəlməsi müşahidə edilir. Reaksiya tənliyini yazın.

Sınaq şüşəsindən məhlulun çox hissəsi boşaldılır. Sınaq şüşəsinin dibində qalan H3BO3 kristalının üzərinə distillə suyu əlavə edilir. H3BO3 soyuq və qaynar suda

həll olurmu? Borat turşusunun suda məhluluna lakmus kağızı daxil edin. Nə müşahidə edilir? Borat turşusu

qüvvətli yoxsa zəif turşulara aiddir. Təcrübə 2. Borat turşusunun aşkar edilməsi. Kiçik farfor kasada bir neçə H3BO3 kristalı

yerləşdirib üzərinə 5-6 damla etil spirti və 3-4 damla qatı H2SO4 əlavə edilir. Ehtiyatla şüşə çubuqla qarışdırılır.

Üzərinə yanan kibrit çöpü yaxınlaşdırılır. Alovun rənginə diqqət yetirin. Boretil efirinin B(OC2H5)3 əmələgəlmə reaksiyasının tənliyini yazın.

Təcrübə 3. Boraksın hidrolizi. Qırmızı və göy lakmus kağızını boraksın məhluluna

daxil edin. Nə müşahidə edilir? Boraksın hidroliz reaksi-yasının molekulyar və ion tənliyini yazın.

Təcrübə 4. Alüminiuma turşuların təsiri.

Üç sınaq şüşəsinin birinjisinə 3-4 ml xlorid turşusu, ikincisinə qatı sulfat turşusu, üçüncüsünə isə qatı nitrat

turşusu töküb, hər birinə bir qədər Al yonqarı daxil edin. Reaksiya bütün hallarda gedirmi? Müvafıq reaksiyaların tənliklərini yazın.

Təcrübə 5. Alüminiuma qələvilərin təsiri. Sınaq şüşəsinə bir qədər alüminium yonqarı töküb,

üzərinə 2-3 ml qatı qələvi məhlulu əlavə edin. Sınaq şüşəsini azacıq qızdırıb, reaksiya nəticəsində alınan qazı yanar çöplə yoxlayın. Reaksiyanın tənliyini yazın.

82

Təcrübə 6. Alüminium hidroksidin alınması və xassələri.

Sınaq şüşəsinə alüminium duzu məhlulu, üzərinə

çöküntü alınana qədər 0,l N qələvi məhlulu əlavə edin. Alınan çöküntünü iki hissəyə bölün. Birinci hissəyə bir

qədər HCl, ikinciyə isə qələvi məhlulu əlavə edin. Nə müşahidə edilir. Müvafiq reaksiyaların tənliklərini yazın.

Təcrübə 7. Alüminium duzlarının hidrolizi.

Sınaq şüşəsinə 2-3- ml Al2(SO4)3 məhlulu töküb, onu universal indikatorla yoxlamal ı. Nə müşahidə olunur?

Reaksiyanın bütün mərhələlərdə molekulyar və ion tənliyini yazın.

83

LABORITORIYA IġI № 11

MĠS

Mis yer qabığının kütlə ilə 4,710-3 %-ni təşkil edir.

Təbiətdə melakonit-CuO, kuprit–Cu2O, kovelin-CuS, xal-kozin- Cu2S, xalkopirit – CuFeS2, malaxit –(CuOH)2CO3,

azurit - Cu(OH)22CuCO3 və s. minerallar şəklində tapılır.

Mis sərbəst halda aşağıdakı üsullarla alınır.

1. Pirometallurgiya üsulu. 2Cu2S + 3O2 2Cu2O + 2SO2

2Cu2O + Cu2S 6Cu + SO2

yaxud

Cu2O + C 2Cu + CO

2. Hidrometallurgiya üsulu. Bu üsulla mis almaq

üçün onun müəyyən birləşmələri misin duzu şəklində məhlula keçirilir və dəmirlə reduksiya edilir.

(2CuS + CuO) + 2H2SO4 2CuSO4 + H2S + H2O

CuSO4 + Fe Cu + FeSO4

3. Elektroliz üsulu. Misin Cu2+ ionuna müvafiq duzu-nun məhlulunu elektroliz etməklə yüksək təmizlikdə mis

alınır.

84

Fiziki xassələri. Mis sıxlığı 8,96 q/sm3, ərimə temperaturu 1083°S olan, qırmızımtıl yumşaq metaldır. İstiliyi və elektriki yaxşı keçirir.

Kimyəvi xassələri. Mis D.İ.Mendeleyevin dövri sisteminin I B qrupunda yerləşir. Mis atomunun xaricdən

ikinci energetik səviyyəsində 3s2p6d10 18 elektron yerləşir. d-yarımsəviyyədə yerləşən elektronlardan valent elektronu kimi istifadə edildiyi üçün, mis müxtəlif Cu+1,

Cu+2, Cu+3 oksidləşmə dərəcəsinə müvafiq birləşmələr əmələ gətirir. Oksigenlə qırmızı rəngli mis 1-oksid Cu2O,

qara rəngli mis 2-oksid CuO və qırmızı rəngli mis 3-oksid Cu2O3 birləşmələrini əmələ gətirir. Mis 3-oksid mis 2-hidroksidə adi şəraitdə KJlO3 tə'siri ilə alınır.

Cu(OH)2 + KCIO3 Cu2O3 + KCl + H2O

Cu2O3 qüvvətli oksidləşdirici xassəyə malikdir.

Cu2O3 + 6HC1 2CuCl2 + Cl2 + 3H2O

Mis 1-oksidə uyğun narıncı rəngli mis 1-hidroksid

CuOH davamsızdır, mis 1-oksidə və suya parçalanır. Mavi rəngli mis 2-hidroksid davamlıdır və suda həll olmur.

Zəif amfoter xassəyə malikdir, turşulardan əlavə, qatı qələvi məhlulunda həll olaraq hidroksokupritlər əmələ gətirir, məsələn Na2[Cu(OH)4] Cu1+ və Cu2+ ionları suda

həll olan kompleks birləşmələr əmələ gətirir. Mis oksigensiz və duru sulfat turşularında oksidləş-

dirici iştirakı ilə həll olur, lakin qatı sulfat və nitrat turşularında həll olaraq Cu2+ ionuna müvafiq birləşmələr

əmələ gətirir.

TƏCRÜBI HISSƏ

Təcrübə 1. Misə turşuların təsiri.

Üç sınaq şüşəsi götürüb, hərəsinə 2-3 ml 1:1 nisbətində durulaşdırılmış HCl, HNO3, H2SO4 və üç başqa sınaq şüşəsinə həmin turşuların qatı məhlulunu

85

tökün. Sonra hər sınaq şüşəsinə bir az mis yonqarları əlavə edin. Nə müşahidə olunur? Hansı sınaq şüşəsində reaksiya getmirsə ehtiyatla qızdırın. Mis hansı turşularla

reaksiyaya daxil olur? Reaksiyaların tənliklərini yazın. Təcrübə 2. Mis 2-hidroksidin alınması və

xassələri. Sınaq şüşəsinə 2-3 ml mis 2-sulfat duzunun

məhlulunu töküb üzərinə bir o qədər də qələvi məhlulu

əlavə edin. Çöküntü halında mis 2-hidroksid alınır. Çöküntünün rəngini qeyd edin. Çöküntünü üç hissəyə

bölün. Birinci hissəyə turşu, ikinci hissəyə qatı qələvi məhlulu əlavə edin. Üçüncü sınaq şüşəsini qaynayana qədər qızdırın. Bu zaman nə müşahidə olunur?

Mis 2-hidroksidin qələvi və turşuda həll olması reaksiyalarının molekulyar və ion tənliklərini yazın.

Təcrübə 3. Mis (2+) ionunun oksidləşdirici xassəsi.

Sınaq şüşəsinə 2-3 ml CuSO4 məhlulu töküb

üzərinə bir qədər kalium yodid məhlulu əlavə edin. Məhlulun rənginin dəyişməsinə və çöküntünün əmələ

gəlməsinə diqqət edin. Reaksiyanın tənliyini yazın. Ayrılan yodu reduksiya etmək üçün üzərinə bir qədər Na2S2O3 məhlulu əlavə edin. Sınaq şüşəsinin dibində

əmələ gələn ağ rəngli çöküntü nədir? Təcrübə 4. Misin kompleks birləşmələrinin

alınması. Ju(OH)2-nin üzərinə NH3 məhlulu əlavə edin. Bu

zaman nə müşahidə olunur? Reaksiyanın tənliyini yazın

və alınan birləşməni adlandırın.

86

LABORATORIYA IġI № 12

SĠNK

Sink yer qabığının kütlə ilə 210-2 %-ni təşkil edir.

Təbiətdə sinkit ZnO, sfalerit ZnS, smitsonit ZnCO3, vilemit Zn2SiO4(2ZnOSiO2), qranit Zn(Al2O4) mineralları şəklində

tapılır. Sink pirometallurgiya üsulu ilə sfaleriti yandırdıqda

alınan ZnO-dən karbonla reduksiya etməklə alınır. 2ZnS + 3O2 2ZnO + 2SO2

ZnO + C Zn + CO

Sink yüksək təmizlikdə duzunun məhlulunu

elektroliz etməklə alınır.

87

Fiziki xassələri. Sink sıxlığı 7,1 q/sm3, ərimə temperaturu 419°S olan gümüşü-ağ rəngli, yumşaq metaldır.

Kimyəvi xassələri. Sink D.İ.Mendeleyevin dövri sistemində II B qrupunda yerləşir. Valent elektronları

xarici energetik səviyyənin 4s2 - yarımsəviyyəsində yerləşir. Xaricdən ikinci energetik səviyyənin d-yarımsəviyyəsi elektronla tamamlanıb və bu energetik

səviyyədə (3s23p63d10) 18 elektron yerləşir. Sabit +2 oksidləşmə dərəcəsinə müvafiq birləşmələr əmələ gətirir.

Zn, ZnO və Zn(OH)2 amfoter xassəyə malikdirlər. Sink qatı qələvi məhlulunda həll olaraq hidrogeni reduksiya edir və hidroksisinkat-duzlarını əmələ gətirir.

Zn + 2NaOH + 2H2O Na2[Zn(OH)4] + H2

Sink aktiv metaldır, xlorid və duru sulfat turşuların-

dan hidrogeni reduksiya edir. Sulfat və nitrat turşularının qatılığından asılı olaraq turşu anionlarını müxtəlif

oksidləşmə dərəcəsinə qədər reduksiya edir.

TƏCRÜBI HISSƏ

Təcrübə 1. Sinkə turşuların təsiri. Üç sınaq şüşəsinin hər birinə bir qədər sink tozu tö-

küb, onlardan birincisinə 1:1 nisbətində HNO3, ikincisinə H2SO4, üçüncüsünə duru H2SO4 turşuları əlavə edib, ehtiyatla qızdırın. Sınaq şüşəsində baş verən

dəyişiklikləri müşahidə edin. Reaksiyaların tənliklərini oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları əsasında tərtib edin.

Təcrübə 2. Sinkə qələvinin təsiri. Sınaq şüşəsinə bir qədər sink tozu töküb, üzərinə 2-

3 ml qatı qələvi məhlulu əlavə edin və qızdırın. Qazın

ayrıldığını yanar çöplə yoxlayın. Reaksiyanın tənliyini yazın.

88

Təcrübə 3. Sink hidroksidin alınması və amfoterliyi.

Sınaq şüşəsinə 2-3 ml sink sulfat məhlulu

töküb,onun üzərinə bir qədər 0,l N qələvi məhlulu əlavə edin. Reaksiyanın tənliyini yazın. Alınan sink hidroksid

çöküntüsünü iki hissəyə bölərək birinə bir qədər qələvi, digərinə isə turşu əlavə edin. Nə müşahidə olunur? Reaksiyanın tənliyini yazın.

LABORATORIYA IġI № 13

QALAY VƏ QURĞUġUN

Qalay və qurğuşun D.İ.Mendeleyevin dövri

sisteminin IV A qrupunda yerləşir. Qrupun aşağı hissəsində yerləşdiyinə görə metal xassəsi üstünlük təşkil

edir. Metal xassəsi qalaya nisbətən qurğuşunda daha güclüdür. Hər ikisi +2,+4,-4 oksidləşmə dərəcəsinə malikdirlər.

89

Qalay və qurğuşun oksigenlə monooksid SnO, PbO və dioksidlər SnO2, PbO2 əmələ gətirirlər. Oksid və hidroksidləri amfoter xassəlidir. Bu metalların +2

oksidləşmə dərəcəsinə uyğun oksid və hidroksidlərinin qələvi məhlulu ilə reaksiyasından hidroksostannitlər

Me2[Sn(OH)4] və hidroksoplümbitlər Me2[Pb(OH)4] alınır. Məsələn: natrium hidroksostannit Na2[Sn(OH)4], natrium hidroksoplümbit Na2[Pb(OH)4] və s.

Qurğuşun 2-oksid və 4-oksiddən əlavə qarışıq oksidlər də əmələ gətirir, Pb2O3 və Pb3O4 (sülügən). Bu

oksidlər duz kimi də nəzərə alınır. Pb2O3 - oksidə metaplümbat turşusunun (H2PbO3)

ikivalentli qurğuşun duzu - Pb2+Pb4+O3, sülügənə (Pb3O4)

ortoplümbat turşusunun (H4PbO4) ikivalentli qurğuşun duzu - Pb2+Pb4+O4 kimi də baxılır.

Qalay 4-hidroksidə uyğun gələn turşuları (H4SnO4, H2SnO3) tərkibindəki suyun miqdarı məlum olmadığı üçün SnO2nH2O şəklində ifadə edir və sadəlik üçün

kimyəvi reaksiyalarda H2SnO3 formulu ilə göstərirlər. Stannat turşusu - və - formada mövcud olur. -

stannat turşusu qalay 4-xloridə NH4OH, -stannat turşusu

qalaya qatı HNO3 ilə tə'sir etdikdə alınır. SnCl4 + 4NH4OH H2SnO3 + 4NH4C1 + H2O

Sn + 4HNO3 H2SnO3 + 4NO2 + H2O qatı

-stannat turşusu qələvilərdə və turşularda, -

stannat turşusu yalnız qələvilərdə həll olur. Qalay (II) duzu asanlıqla qalay (IV) duzuna çevrilir.

Qalayın əksinə qurğuşun (II) duzları daha davamlıdır. Qalay və qurğuşun HCl turşusunda həll olaraq

SnCl2, PbCl2 (qurğuşun yalnız qızdırdıqda həll olur)

duzlarını əmələ gətirir. Nitrat turşusunun qurğuşuna

90

təsirindən Pb(NO3)2, qalay duru HNO3 turşusunda həll olduqda Sn(NO3)2, qa-tıda isə -stannat turşusu H2SnO3

alınır. Duru sulfat turşusu qurğuşuna təsir etmir, belə ki metalın səthində həll olmayan PbSO4 duzu alınır. Qatı H2SO4 turşusunda həll olur və Pb(HSO4) əmələ gətirir.

Qalay duru H2SO4 cüzi həll olur, lakin qaynar qatı sulfat turşusunda asanlıqla həll olur:

Sn + 4H2SO4 Sn(SO4)2 + 2SO2 + 4H2O

Qurğuşun atomunun asanlıqla oksidləşmə və

reduksiya olunma xassəsinə görə o, akkumulyatorlarda geniş tətbiq olunur. Qurğuşun akkumulyatoru şəbəkəli qurğuşun lövhədən ibarətdir.

Şəbəkələr qurğuşun oksidi və qliserindən ibarət pasta ilə doldurulur və 35-40 %-li (= 1,2-1,3 q/sm3)

sulfat turşusu məhluluna daxil edilir. Lövhələrdən birini sabit cərəyan mənbəyinin müsbət, digərini mənfi qütbünə

birləşdirilməsi nəticəsində akkumulyatorun yüklənməsi prosesi aşağıdakı kimi gedir:

(-) katodda: PbSO4 + 2ē Pb° + SO42-

(+) anodda: PbSO4 +2H2O - 2 ē PbO2 + 4H+ + SO42-

Beləliklə qalvanik elementi (-) Pb/H2SO4/PbO2 (+) əmələ gəlir. Akkumulyatorun yüksüzləşməsi prosesində elektronlar katoddan anoda keçir. Elektrodlarda

yüklənmənin əksinə olan proses gedir: (-) katodda: Pb° + SO4

2- - 2 ē PbSO4

(+) anodda: PbO2 + SO42- + 4H+ + 2 ē PbSO4 + 2H2O

TƏCRÜBI HISSƏ

Təcrübə 1. Qalaya turşuların təsiri (sorucu

şkafda). Üç ayrı-ayrı sınaq şüşələrində qalay parçası yaxud

tozu götürüb onlardan birinci sınaq şüşəsinə duru xlorid,

ikincisinə nitrat, üçüncüsünə sulfat turşusu tökün. Təcrübəni qatı turşularla da təkrar edin. Əgər metal həll

91

olmursa, ehtiyatla qızdırın. Hansı qaz ayrılır? Reaksiya tənliklərini tərtib edin.

Təcrübə 2. Qalay iki hidroksidin amfoterliyi.

Sınaq şüşəsinə 2-3 ml qalay 2-xlorid duzu məhlulu töküb, çöküntü əmələ gələnə qədər onun üzərinə, damla-

damla NaOH məhlulu əlavə edin. Çöküntülü məhlulu qarışdırın və iki hissəyə bölün. Sınaq şüşələrindən birinin üzərinə HCl turşusu, digərinin üzərinə artıq miqdarda

natrium qələvisi əlavə edin. Nə üçün hər iki sınaq şüşəsində olan Sn(OH)2 çöküntüsü həll olur?

Reaksiyaların mole-kulyar və ion tənliklərini yazın. Qalay hidroksostannat məhlulunu növbəti təcrübə üçün saxlayın.

Təcrübə 3. Qalay (II) birləşmələrinin reduksiyaedici xassəsi.Təcrübə 2-də alınan natrium

hidroksostannat məhluluna (3-5 ml) bismut 3-nitrat duzunun məhlulu əlavə edilir. Əvvəlcə çöküntü halında ağ rəngli Bi(OH)3 alınır, sonra sərbəst bismutun alınması

nəticəsində məhlulun rəngi tədricən qaralır. Reaksiyanın tənliyini yazın.

Təcrübə 4. Qalayın mono - və disulfidinin alınması.

İki sınaq şüşəsinin birinə 3-5ml SnCl2 və digərinə

həmin həcmdə SnCl4 məhlulunu töküb üzərinə hidrogensulfıd turşusu (suyu) əlavə edin. Hansı rəngdə

çöküntü alınır? Reaksiyanın molekulyar və ion tənliyini yazın. Çöküntünün xlorid turşusunda həll olmasını yoxlayın. Reaksiya tənliyini yazın.

Təcrübə 5. Qalay turşularının alınması və xassələri.

a. - stannat turĢusunun alınması. Sınaq

şüşəsinə 4-5 ml SnCl4 məhlulu töküb çöküntü alınana

qədər üzərinə NH4OH məhlulu əlavə edilir. Çöküntü çalxanılaraq iki sınaq şüşəsinə tökülür. Sınaq şüşələrinin

92

birinə qatı xlorid turşusu, digərinə - qatı qələvi məhlulu əlavə edilir. Nə baş verir? Reaksiyaların molekulyar və ion tənliklərini tərtib edin.

b. - stannat turĢusunun alınması (sorucu Ģkafda). Farfor kasaya qalay parçası qoyub, üzərinə qatı

(sıx. 1,2) HNO3 əlavə edilir və qızdırmaqla həll edilir. Çöküntü halında ağ rəngli -turşu alınır. Su ilə duruldulur.

Çöküntü tam çökdürülür. Sonra çöküntü iki sınaq şüşəsində yerləşdirilir. Təcrübə (a) kimi turşu və qələvidə

həll olması yoxlanılır. - stannat turşusunun həll olması

-stannat turşusundan nə ilə fərqlənir? - stannat

turşusunun alınma reaksiyasını yazın. Quruluşuna görə

- və - forma nə ilə fərqlənir?

Təcrübə 6. Qurğuşuna turşuların təsiri (sorucu şkafda).

Altı sınaq şüşəsində qurğuşun parçaları yerləşdirib üzərinə duru və qatı xlorid, sulfat və nitrat turşuları əlavə

edilir. Əgər reaksiya adi şəraitdə getmirsə ehtiyatla azacıq qızdırılır. Hansı qazlar ayrılır? Reaksiya tənliklərini tərtib edin.

Təcrübə 7. Qurğuşun 2-hidroksidin amfoterliyi. Sınaq şüşəsində 3-5ml qurğuşun 2-asetat

(CH3COO)2Pb yaxud Pb(NO3)2 məhlulunun üzərinə çöküntü alınana qədər qələvi məhlulu əlavə edilir. Çöküntü çalxalanır və iki sınaq şüşəsinə tökülür. Sınaq

şüşəsinin birinə duru HNO3, digə-rinə - artıq miqdarda NaOH məhlulu əlavə edilir. Nə müşahidə edilir?

Reaksiyanın molekulyar və ion tənliklərini yazın. Təcrübə 8. Qurğuşun 4-oksidin oksidləşdirici

xassəsi.

Sınaq şüşəsinə 1-1,5 ml KJ, 3- 4 ml H2SO4 məhlulu tökülür. Az miqdarda PbO2 əlavə edilir. Qızdırılır.

Çöküntü çökəndən sonra məhlulun rəngi necə dəyişir. Reaksiyanın tənliyini yazın.

93

Təcrübə 9. Sülügənin alınması. 0,3 q KJlO3 və 0,6 q PbO qarışığı quru sınaq

şüşəsinə tökülür və tutucuda bərkidilir. Bir neçə dəqiqə

ehtiyatla qızdırılır. Çöküntünün rəngi necədir? Reaksiyanın tənliyini yazın.

LABORITORIYA IġI № 14

XROM

Xrom yer qabığının kütlə ilə 3,510-2 %-ni təşkil edir.

Təbiətdə Fe (CrO2)2- xromit, PbCrO4 - krokoit, FeSCr2S3

-dobrelit mineralları şəklində tapılır.

Alınması. 1. Xromiti elektrik sobalarında karbonla birgə közərtdikdə tərkibində 60-65% xrom və 4-6%

karbon olan xromun dəmirlə ərintisi - ferroxrom alınır. Bundan polad istehsalında istifadə edilir.

COCFe ferroxrom

2 2CrFe4CrO2

2. Xrom təmiz halda alümotermiya üsulu ilə xrom 3-

oksiddən alınır. Cr2O3 + 2A1 2Cr + A12O3

Fiziki xassələri. Xrom bozumtul ağ rəngli metaldır. Xarici görünüşünə görə polada oxşayır. Sıxlıgı 7,2 q/sm3

ağır, ərimə temperaturu 1890°S olan çətin əriyən və bərk metaldır.

Kimyəvi xassələri. Xrom D.İ.Mendeleyevin dövri

sistemində VI B qrupunda yerləşir. Valent elektronları xarici energetik səviyyənin s və xaricdən ikinci energetik

səviyyənin d yarımsəviyyələrində yerləşir (3d5 4s1). S – yarımsəviyyəsindən bir elektron d - yarımsəviyyəsinə keçir. Bu hadisə elektron "uçurumu" adlanır. Valent

elektronları energetik xanalarda aşağıdakı kimi yerləşir. Cr d s

24

94

Xrom valent elektronlarına müvafiq olaraq birləşmə-

lərində sıfırdan (karbonil birləşməsində) +6-ya qədər

oksidləşmə dərəcəsi göstərir. Xromun +3 və +6 oksi-dləşmə dərəcəsi daha xarakterikdir.

Xrom adi şəraitdə havanın və suyun təsirinə qarşı davamlıdır. Lakin közərmiş xrom su buxarından hidrogeni reduksiya edir.

4Cr + 6H2O 2Cr2O3 + 6H2

Xrom xlorid və duru sulfat turşularından hidrogeni

reduksiya edir və +2 oksidləşmə dərəcəsinə müvafiq duzlar əmələ gətirir.

Xromun ikivalentli duzları havanın oksigeni ilə asanlıqla oksidləşir.

4CrCl2 + 4HC1 + O2 4CrCl3 + 2H2O

4CrSO4 + 2H2SO4 + O2 2Cr2(SO4)3 + 2H2O

Üçvalentli xrom duzları asanlıqla hidrolizə uğrayır və əsasi duz əmələ gətirir. Qələvi mühitində üçvalentli xrom birləşmələri, oksidləşdiricilərin təsiri ilə sarı rəngli ion

CrO42- saxlayan xromatlara çevrilir.

2Cr(OH)3 + l0NaOH +3Br2 2Na2CrO4 + 6NaBr + 8H2O

CrO42- ionu saxlayan məhlula turşu ilə təsir etdikdə

dixromat - ionunun Cr2O72- əmələ gəlməsi ilə əlaqədar

sarı rəng narıncı rəngə çevrilir. Qələvinin təsiri ilə CrO42-

ionuna çevrilməsi ilə əlaqədar yenidən narıncı rəng sarı rəngə çevri-lir. Bu keçidlər tarazlığın yerdəyişməsi ilə izah

edilir:

Cr2O72- + H2O 2HCr

4О 2H+ + 2CrO42-

Xromat və dixromatlar turş mühitdə qüvvətli oksid-

ləşdirici xassəyə malikdirlər. Altıvalentli xrom üçvalentli xroma qədər reduksiya olur və sarı yaxud narınjı rəng

yaşıl və ya yaşımtıl-bənövşəyi rəngə çevrilir.

95

TƏCRÜBI HISSƏ

Təcrübə 1. Xrom 3-oksidin alınması. Kristallizatorun içərisinə farfor buta qoyub, içərisinə

bir qədər ammonium-bixromat duzu tökün. Duzun içərisinə yanar çöp daxil edin. Parçalanma reaksiyası nəticəsində bozumtul yaşıl rəngli xrom 3-oksid alınır.

Reaksiyanın tənliyini yazın. Təcrübə 2. Xrom 3-oksidin xassələri.

İki sınaq şüşəsinin hər birinə bir qədər xrom 3-oksid tökün. Birinci sınaq şüşəsinə su, ikinciyə isə duru xlorid turşusu əlavə edib çalxalayın. Xrom 3-oksid suda və

turşuda həll olurmu? Təcrübə 3. Xrom 3-hidroksidin alınması və

xassələri. a) Sınaq şüşəsinə 2-3 ml üçvalentli xrom duzu

məhlulu töküb, üzərinə bozumtul-yaşıl rəngli çöküntü

əmələ gələnə qədər damcı-damcı qələvi məhlulu əlavə edin. Reaksiyanın tənliyini yazın.

b) Çöküntünü üç hissəyə bölün. Onlardan birinin üzərinə 1:1 nisbətində durulaşdırlmış xlorid və ya sulfat turşusu, o birinə isə qatı qələvi məhlulu əlavə edin. Hər

iki halda xorm 3-hidroksid çöküntüsünün həll olması nə ilə izah olunur? Üçüncü sınaq şüşəsini qızdırın. Nə müşahidə edilir? Müvafiq reaksiyaların tənliklərini yazın.

Təcrübə 4. Üçvalentli xrom duzlarının oksidləşməsi.

Sınaq şüşəsinə 2-3 ml üçvalentli xrom duzu məhlulu tökün, üzərinə qələvi məhlulu əlavə edin, əmələ gələn çöküntü həll olana qədər qələvi məhlulunu əlavə edin.

Alınmış xromit duzu məhlulunu iki hissəyə bölüb birinin üzərinə bromlu su, digərinə isə hidrogen peroksid əlavə

edin. Məhlulların rəngi necə dəyişir? Reaksiyaların

96

tənliyini oksidləşmə-reduksiya reaksiyasına əsasən tərtib edin.

Təcriibə 5. Xromatın bixromata və əksinə

çevrilməsi. a) Sınaq şüşəsinə 2-3 ml kalium-xromat K2CrO4

məhlulu töküb üzərinə bir qədər durulaşdırılmış sulfat turşusu əlavə edin və sarı rəngli məhlulun narıncı rəng alması nə ilə izah edilir? Reaksiyanın tənliyini yazın.

b) Sınaq şüşəsinə 2-3 ml kalium-bixromat məhlulu töküb, üzərinə bir qədər KOH yaxud NaOH məhlulu tökün

və məhlulun narıncı rənginin sarı rəngə çevrilməsini izah edin. Reaksiyanın tənliyini yazın.

Təcrübə 6. Bixromatların oksidləşdirici xassəsi. Sınaq şüşəsinə 2-3 ml kalium bixromat məhlulu

töküb, üzərinə turş mühit yaratmaq üçün 2-3 damcı duru sulfat turşusu əlavə edin. Qarışığın üzərinə bir qədər natrium-nitrit yaxud natrium-sulfit məhlulu töküb, onun

narıncı rənginin yaşıl rəngə çevrilməsini müşahidə edin. Reaksiyanın tənliyini yazın.

97

LABORATORIYA IġI № 15

MANQAN Manqan yer qabığının kütlə ilə 0,1%-ni təşkil edir.

Təbiətdə aşağıdakı minerallar şəklində tapılır: MnO2 - pirolyuizit

Mn2O3 - braunit Mn2O3H2O - manqanit

Mn3O4 - hausmanit MnCO3 - rodoxrizit MnSiO3 - rodonit

Alınması. Sənayedə manqan aşağıdakı üsullarla alınır:

1. Pirolyuiziti karbon yaxud silisiumla reduksiya etməklə.

MnO2 + C Mn + 2CO

MnO2 + Si Mn + SiO2

2. Manqan təmiz halda pirolyuiziti alüminiumla reduksiya etməklə alınır.

1000-1200°S

98

3MnO2 Mn3O4 + O2

3Mn3O4 + 4A1 4Mn + 4A12O3

3. Pirolyuizit və hematit qarışığını koksla reduksiya etdikdə tərkibində 80-85% manqan olan dəmir ərintisi

alınır. Bu ərinti ferromanqan adlanır və manqanlı poladların istehsalında istifadə edilir.

5COMn2Fe5FeMnnferromanqa

C322 ОО

4. Manqan yüksək təmizlikdə (99,98%) duzlarının elektrolizi ilə alınır.

Fiziki xassələri. Manqan sıxlığı 7,44 q/sm3, ərimə temperaturu 1244°S olan gümüşü-ağ rəngli, bərk və

kövrək metaldır. Kimyəvi xassələri. Manqan D.İ.Mendeleyevin dövri

sistemində VII B qrupunda yerləşir. Valent elektronları

xarici energetik səviyyənin s və xaricgən ikinci energetik səviyyənin d yarımsəviyyəsində (3d54s2) yerləşir. Valent

elektronları energetik xanaları aşağıdakı kimi doldurur. Mn d s

25

Manqan elektron almır, ancaq xarici energetik

səviyyədən iki və xaricdən əvvəlki energetik səviyyədən beş elektron verərək maksimum +7 oksidləşmə

dərəcəsinə malik olur. +7 oksidləşmə dərəcəsindən əlavə +2,+3,+4,+6 oksidləşmə dərəcələrinə müvafıq birləşmələr əmələ gətirir. +2,+4,+7 oksidləşmə dərəcəsinə uyğun

birləşmələri daha davamlıdır. Manqan gərginlik sırasında Al və Zn arasında

yerləşir, aktiv metaldır. Su ilə zəif reaksiyaya girir, lakin duru turşularda həll olaraq Mn2+ ionuna qədər oksidləşir. Oksid və hidroksid birləşmələrində manqanın oksidləşmə

dərəcəsi artdıqca əsasi xassə zəifləyir, turşu xassəsi isə güclənir.

99

Manqan oksigenlə aşağıdakı oksid birləşmələrini əmələ gətirir.

MnO, Mn2O3 MnO2 MnO3, Mn2O7

əsasi oksidlər amfoter oksid turşu oksidləri

Oksid birləşmələrinə uyğun hidroksid birləşmələri:

Mn(OH)2, Mn(OH)3 Mn(OH)4 H2MnO4, HMnO4

əsas xassəli amfoter xassəli turşu xassəli

Manqanın +2 oksidləşmə dərəcəsinə uyğun duzlarına qələvi ilə təsir etdikdə çöküntü halında ağ rəngli Mn(OH)2 alınır, bu havanın oksigeninin tə'siri ilə asanlıqla

oksidləşərək Mn(OH)4 əmələ gətirir. 2Mn(OH)2 + O2 + 2H2O 2Mn(OH)4

Manqanın +4 oksidləşmə dərəcəsinə uyğun birləşmələrini, oksidləşdirici iştirakında qələvi ilə əritdikdə

MnO42- ionu saxlayan yaşıl rəngli manqanat birləşmələri

alınır. Manqanatlar qüvvətli qələvi mühitində davamlıdır, duru məhlulda asanlıqla parçalanır.

3K2MnO4 + 2H2O 2KMnO4 + MnO2 + 4KOH

Manqanatları oksidləşdirdikdə, məsələn xlorla,

tərkibində MnO4 ionu saxlayan qırmızı-bənövşəyi rəngli

permanqanat birləşmələri alınır. Onlardan ən

əhəmiyyətlisi turş, qələvi və neytral mühitlərdə qüvvətli oksidləşdirici xassəyə malik olan kalium permanqanatdır -

KMnO4. MnO4

ionu olan manqan birləşmələri mühitin

xarakterindən (pH) asılı olaraq aşağıdakı kimi reduksiya olur: neytral mühitdə (pH=7) MnO4

+3ē+2H2OMnO2 + 4OH

turş mühitdə (pH<7) MnO4 +5 ē + 8H+ Mn2+ + 4H2O

qələvi mühitində (pH>7) MnO4 + ē = MnO4

2-

100

TƏCRÜBI HISSƏ

Təcrübə 1. Manqan 2-hidroksidin alınması və

xassələri. Sınaq şüşəsinə 3-4 ml ikivalentli manqan duzu

məhlulu töküb, üzərinə bir qədər qələvi məhlulu əlavə edin. Əmələ gələn çöküntünü 3 hissəyə bölün. Bunlardan birincisini saxlayın, ikincisinə turşu, üçüncüsünə isə

qələvi məhlulu əlavə edin. Birinci sınaq şüşəsindəki ağ rəngli manqan 2-

hidroksid çöküntüsü havanın oksigeninin tə'siri ilə oksidləşərək qəhvəyi rəngli manqan 4-hidroksidə çevrilir.

Manqan 2-hidroksidin turşu və qələvi ilə qarşılıqlı

tə'sirini yoxlayıb, müvafiq reaksiyanın tənliyini yazın. Mn(OH)2 hansı xassəyə malikdir?

Təcrübə 2. Manqan 4-oksidin oksidləşdirici xassəsi.

Sınaq şüşəsinə manqan 4-oksid tozu töküb, üzərinə

1-2 ml qatı xlorid turşusu əlavə edin (sorucu şkafda). Reaksiya xlor qazının ayrılması ilə gedir. Reaksiyanın

tənliyini yazın. Təcrübə 3. Kalium permanqanatın parçalanması. Quru sınaq şüşəsinə bir qədər KMnO4 duzu töküb,

sınaq şüşəsini ştativə bərkidib, zəif alovla qızdırın. Ora közərmiş çöp daxil etdikdə nə müşahidə olunur? Parçalanma nəticəsində hansı qaz ayrılır? Reaksiyanın

tənliyini yazın. Təcrübə 4. Mühitin xassəsindən asılı olaraq

KMnO4-ün oksidləşdirici xassəsi. a) Sınaq şüşəsinə 1-2 ml kalium-permanqanat

məhlulu töküb, üzərinə bir neçə damcı sulfat turşusu (1:1)

məhlulu və 4-5 ml natrium-sulfit məhlulu əlavə edin.

Mn1

4О

ionuna xas olan bənövşəyi rəngin itməsi müşahidə

edilir. Reaksiya tənliyini yazın.

101

KMnO4 + Na2SO3 + H2SO4

b) Sınaq şüşəsinə 1-2 ml kalium-permanqanat

məhlulu töküb, üzərinə 4-5 ml natrium sulfit məhlulu əlavə edin. Məhlul bir müddət qaldıqdan sonra, çöküntü halında qonur-qəhvə rəngli manqan 4-oksid alınır.

Reaksiyanın tənliyini yazın. KMnO4 + Na2SO3 + H2O

c) Sınaq şüşəsinə 1-2 ml kalium-permanqanat məhlulu, 1-2 ml qatı qələvi və 4-5 ml Na2SO3 məhlullarını

tökün. Reaksiya nəticəsində Mn2

4О

ionuna xas olan yaşıl

rəngin əmələ gəlməsinə diqqət yetirin. Reaksiyanın tənliyini yazın.

KMnO4 + Na2SO3 + KOH

LABOROTORIYA IġI № 16

DƏMĠR

Dəmir yer qabığının kütlə ilə 4,65%-ni təşkil edir. Təbiətdə hematit Fe2O3, limonit Fe2O3nH2O, maqnetit

Fe3O4, siderit FeCO3, pirit FeS2, fayalit Fe2SiO4

mineralları şəklində tapılır. Dəmir domna sobalarında hematitdən çuqun və

polad halında istehsal edilir. Dəmir yüksək təmizlikdə karbonil üsulu ilə alınır.

180-200°S 230-330°S

Feilkin + CO Fe(CO)5 Fe + 5CO beş karbonilli dəmir

102

Fiziki xassələri. Dəmir sıxlığı 7,86 q/sm3, ərimə temperaturu 1539°S olan, elektriki, istiliyi yaxşı keçirən gümüşü-ağ parlaq metaldır.

Kimyəvi xassələri. Dəmir D.İ.Mendeleyevin dövri sistemində VIII qrupda yerləşir. Valent elektronları xarici

energetik səviyyənin s və xaricdən ikinci energetik səviy-yənin d yarımsəviyyəsində (s2d6) yerləşir. Əsasən +2 və +3 oksidləşmə dərəcəsinə müvafiq birləşmələr əmələ

gətirir. Dəmirin +3 oksidləşmə dərəcəsi daha xarakterikdir. Bundan əlavə dəmir birləşmələrində O,

(karbonil birləşmələrində), +6 oksidləşmə dərəcəsinə (ferratlarda) malik olur. +3 +5 +6 +3

Fe2O3 + 3KNO3 + 2Na2CO3 2Na2FeO4 + 3KNO2

+2CO2

BaFeO4 duzu sərbəst halda alınır. Ferratlar qüvvətli oksidləşdirici xassəyə malikdirlər.

Valent elektronları energetik xanalarda aşağıdakı kimi yerləşir.

Fe d s 26

Qatı nitrat və sulfat turşuları dəmiri passivləşdirir. Passivləşmiş dəmirə duru turşular da təsir etmir. Sıxlığı

=l,4 q/sm3 olan nitrat turşusunun dəmirə təsiri

nəticəsində onun səthində ferrat turşusunun anhidridi-

dəmir 6-oksid (FeO3) əmələ gəlir. Bu halda dəmir passivləşmiş olur.

Fe + 6HNO3 FeO3 + 6NO2 + 3H2O

Dəmirin (+2) duzları havada tədricən (+3) oksidləşir. 4FeSO4 + 2H2O + O2 4FeOHSO4

Dəmir 3-hidroksid Fe(OH)3 praktiki əsasi xassəyə malikdir, lakin qatı qələvi məhlulunda qaynatdıqda ferrit

turşusunun HFeO2 duzları ferritlər əmələ gəlir. Fe(OH)3 + NaOH NaFeO2 + 2H2O

103

Dəmir kompleks birləşmələr əmələ gətirir. K4[Fe(CN)6] - kaliumheksasiano-(II) ferrat (sarı qan duzu) və K3[Fe(CN)6] - kaliumheksasiano- (III) ferrat (qırmızı

qan duzu). Sarı qan duzu Fe3+ ionu ilə göy rəngli Fe4[Fe(CN)6]3 (berlin abısı), qırmızı qan duzu Fe2+ ionu

ilə tünd göy rəngli Fe3[Fe(CN)6]2 (turnbul abısı) kompleks birləşmə əmələ gətirir.

TƏCRÜBĠ HISSƏ

Təcrübə 1. Turşuların dəmirə təsiri. a. Üç sınaq şüşəsi götürüb, hər birinə 1:1 nisbətində

durulaşdırılmış xlorid, sulfat və nitrat turşusu töküb,

hərəsinə bir qədər dəmir yonqarı əlavə edin. Nə müşahidə olunur? Reaksiyanın tənliyini yazın.

b. Dəmir yonqarına adi temperaturda və ehtiyatla qızdırmaqla qatı sulfat turşusu ilə tə'sir edin. Nə müşahidə olunur? Reaksiyanın tənliyini yazın.

Təcrübə 2. İki və üçvalentli dəmir-hidroksidlərinin alınması və xassələri.

Dəmir 2-sulfat və dəmir 3-xlorid məhluluna az miqdarda qələvi məhlulu ilə təsir edin. Alınan çöküntülərin rəngini qeyd edin. Dəmir 2-hidroksid havada

qaldıqda dəmir 3-hidroksidə oksidləşir. Məhlulun rənginin dəyişməsinə diqqət yetirin. Hər iki çöküntünün duru xlorid

turşusu (1:1) və qızdırmaqla qatı qələvi məhlulunun artıq miqdarı ilə qarşılıqlı təsirini yoxlayın. Dəmir 3-hidroksid hansı xassəyə malikdir? Müvafıq reaksiyaların tənliklərini

yazın. Təcrübə 3. Üçvalentli dəmir ionunun təyini.

a. Dəmir 3-xlorid duzu məhlulunun üzərinə bir qədər sarı qan duzu məhlulu əlavə edin. Bu zaman Fe4[Fe(CN)6]3 tərkibli, göy rəngli çöküntü əmələ gəlir.

Reaksiyanın tənliyini yazın.

104

b. Dəmir 3-xlorid məhlulu üzərinə bir qədər ammoni-um rodanid və ya kalium rodanid məhlulu əlavə edin. Məhlul qırmızı rəngə boyanır. Reaksiyanın tənliyini yazın.

Təcrübə 4. İkivalentli dəmir ionunun təyini. Təzə hazırlanmış dəmir 2-sulfat məhluluna bir qədər

qırmızı qan duzu məhlulu əlavə edin. Göy rəngli çöküntü-nün (Fe3[Fe(CN)6]2) əmələ gəlməsinə diqqət yetirin. Reaksiyanın tənliyini yazın.

LABORATORIYA IġI № 17

ÜZVĠ BĠRLƏġMƏLƏR

Karbon atomları öz aralarında bir-, iki- və üçqat

rabitələrlə birləşərək açıq və qapalı (tsiklik) zəncirli

birləşmələr əmələ gətirir. Üzvi birləşmələrdə karbon atomları bir-birilə kovalent rabitə vasitəsilə birləşir. Əksər

üzvi birləşmələrdə ion rabitəsinin olmaması üzvi reaksiyaların zəif getməsinə səbəb olur. Ona görə də

105

üzvi reaksiyalar qızdırmaqla yaxud katalizator iştirakı ilə aparılır.

Üzvi birləşmələr əsas üç qrupa bölünür:

1) Açıq zəncirli karbon atomlarından ibarət olan - a tsiklik birləĢmələr. 2) Qapalı zəncirli karbon

atomlarından ibarət olan karbotsiklik birləĢmələr. 3)

Həlqədə karbon atomlarından əlavə başqa element atomu (oksigen, kükürd, fosfor, azot və s.) saxlayan -

heterotsiklik birləşmələr. Hər qrup üzvi birləşmələrə funksional qruplar birləşdirdikdə yeni sinif üzvi birləşmələr

alınır və funksional qrup həmin sinif üzvi birləşmələrin əsas xassəsini ifadə edir.

Karbohidrogenlər. Bu karbon və hidrogen atomla-

rından ibarətdir. Karbohidrogen molekulundan bir yaxud bir neçə hidrogen atomu ayrıldıqda, qalan

qalıq karbohidrogen r a d i k a 1ı (R) adlanır. Karbohidrogen radikalının

funk-sional qruplarla birləşməsi yeni sinif maddələri

əmələ gəti-rir. Funksional qruplar

yeni sinif birləşmələrin quruluş formulunu və xassəsini ifadə edir.

Karbohidrogenlərin halogenli (Hal) törəmələri. Karbohidrogen molekulunda bir yaxud bir neçə

hidrogeni halogen atomu ilə əvəz etdikdə alınan maddə karbohidrogenin halogenli törəmələri yaxud birləĢmələri adlanır. Məsələn, R-Halı, R-Hal2, R-Hal3 və

s. ( R=-CH3, - C2H5, - C3H7 və s; Hal=F,Cl,Br,J). Karbohidrogenin halogenli birləşmə-lərində, halogen

atomu çox mütəhərrikdir və asanlıqla digər funksional qruplarla əvəz olunur. İkiqat rabitəli (doymamış) karbohidrogenlərdə halogen atomu az mütəhərrikdir və

nisbətən çətin əvəz olunur. Bunun əsas səbəbi halogen

106

atomunun bölünməmiş elektron cütünün (p - elektronları) təsiri ilə ikiqat rabitənin polyarlaşmasıdır. Məsələn,

CH2= CH - :..

..Cl molekulunda ikiqat rabitənin -

elektronu ilə xlor atomunun p – elektronlarının qarşılıqlı tə'siri xlor atomunun mütəhərrikliyini azaldır.

Spirtlər və fenollar. Tərkibində karbon və hidrogen atomlarından əlavə OH qrupu olan üzvi

birləĢmələrə spirtlər (R- OH) deyilir. Hidroksil qrupunun

sayından asılı olaraq spirtlər biratomlu (metil spirti – CH3OH), iki-atomlu (etilenqlikol CH2 –CH2), üçatomlu

(qliserin CH2 -CH– CH2)

OH OH OH OH OH və çox atomlu olur.

Spirt1ər - neytral birləĢmələrdir: onların

dissosiasiya sabiti suyun dissosiasiya sabitindən kiçikdir. Qliserin (eləcə də qlikol) Cu(OH)2 həll edərək tünd - göy

rəngli qliserat əmələ gətirir. Qliserini sərbəst yaxud birləşmə halında (piyləri) güclü qızdırdıqda və ya sualıcı maddə ilə tə'sir etdikdə, kəskin iyli doymamış aldehidə- akroleinə çevrilir.

Fenollar Ar - OH (Ar - aril - aromatik radikal) benzol molekulunda bir və ya bir neçə hidrogen atomunu OH qrupu ilə əvəz etməklə alınan üzvi birləĢmələrə

deyilir. Benzol nüvəsinin -elektronları ilə oksigen

atomunun p - elektronlarının qarşılıqlı təsiri nəticəsində

yaranan mezomer effekt oksigenin bölünməmiş elektronlarının

107

C- Ö: rabitəsi istiqamətdə sıxlaşması nəticəsində :Ö - H rabitəsinin elektronları oksigen atomuna doğru

yaxınlaşması O - H rabitəsini zəiflədir və hidrogen atomu ion (H+) şəklində asanlıqla ayrılır.

Bu səbəbdən spirtlərdən fərqli olaraq fenol turşu

xassəsinə malikdir. Fenola - karbol turşusu da deyilir və

onun turşuluq xassəsi karbonat turşusundan güclüdür. Sadə efirlər - eyni yaxud miixtəlif spirtlərin iki

molun-dan bir mol su ayırmaqla alınan üzvi birləĢmələrə deyilir.

2 CH3OH О2H

CH3 - O - CH3 (dimetil efıri)

Efirlər az fəal, uçucu birləşmələrdir. Onların

molekul-ları oksigen atomu ilə birləşmiş eyni və ya müxtəlif karbohidrogen radikallarından ibarətdir.

RI - O - RII

burada: RI, RII - karbohidrogen radikalıdır.

Aldehid və ketonlar. Birli spirtləri oksidləşdirdikdə

aldehid, ikili spirtdən isə keton alınır. Aldehid molekulunda

keton molekulunda isə C qrupu olur. O

Ketonlarda karbonil qrupu (- C -) ancaq karbohidrogen ra-

O dikalı ilə (RI- C - RII) aldehidlərdə isə bir H atomu və

108

O bir karbohidrogen radikalı ilə birləşir R

Aldehidlər reduksiyaedici xassəyə malikdir. Qələvi

mühitində formaldehidi mis 2- hidroksidlə oksidləşdirdikdə formiat turşusu və çöküntü halında qırmızı rəngli mis - 1 - oksid (Cu2 O) alınır.

Ketonlar NaHSO3 kristal halında birləşmə əmələ gətirir.

Aldehid və ketonların karbonil qrupunda - rabitəsi

qismən polyar halda olur.

Karbon turşuları. Karbon turşuları - karbohidrogen

radikalı və karboksil birləşmələrindən ibarətdir. Karbo-

hidrogen radikalının quruluşundan asılı olaraq, karbon tur-şularını dörd qrupa bölmək olar. 1. doymuş, 2. doymamış, 3. tsiklik və 4. aromatik turşular. Molekuldakı

karboksil qrupunun sayından asılı olaraq, karbon turşuları: birəsaslı, ikiəsaslı və çoxəsaslı olurlar. Karbon

turşularının turşuluq xassəsi karboksil qrupunda

109

atomların qarşılıqlı təsiri ilə izah edilir. Aldehidlərdə olduğu kimi, karbonil qrupunun -

rabitəsi, hidroksil qrupu oksigenin p - elektronlarının qarşılıqlı tə'siri nəticəsində polyarlaşır. Nəticədə, hidroksil

qrupu oksigeninin elektron sıxlığı azalır, onun hidrogenlə əlaqəsi zəifləyir və dissosiasiya zamanı O - H rabitəsi

sınır, ayrılan H+ ionu mühitə turşuluq xassəsi verir. R - COOH R – COO + H+

Hidroksil qrupu hidrogeninin turşuluq xassəsi, onun yanında elektronu induksion yaxud mezomer mexanizmi ilə özünə çəkən qrup olduqda daha da artır. Karbonil

qrupu özünün müsbət yüklü karbon atomunun (C+)

hesabına bu xassəyə malikdir.

+ +

R - C OH

O

Mürəkkəb efirlər- turşu və spirt molekulundan su molekulu çıxarmaqla alınır. RI

- C - O - R11 quruluşa malik

O olub az fəal maddələrdir.Onlardan əksəriyyəti uçucudur.

Yağ turşularının - stearin C17H35 - COOH, palmitin C15H31-COOH, olein C17H33-COOH və s. üç molekulunun

qliserinlə əmələ gətirdiyi yağlarda mürəkkəb efırlərdir. Aminlər R – NH2 - ammonyak molekulunda bir və ya bir neçə hidrogen atomunun karbohidrogen radikalı ilə

əvəz etməklə alınır: metilamin CH3 - NH2, dimetilamin - CH3 - NH - CH3, anilin C6H5 - NH2. Aminlər də,

ammonyak kimi əsas xassəyə malik olub, turşularla duz əmələ gətirirlər.

Amidlər - karbon turşularının törəmələri olub,

karboksil qrupunda hidroksil qrupunu amin qrupu (-NH2)

110

ilə əvəz etməklə alınır və R - C -NH2 formulu ilə ifadə edilir. Məsələn,

O asetamid CH3 - C - NH2 -sirkə turşusunun amididir.

İkiəsaslı

O karbon turşusunun amidi karboamiddir-NH2 - C - NH2,

buna

sidik cövhəri də deyilir. O Aminturşular. Tərkibində amin və karboksil

qrupu saxlayan birləĢmələrə aminturĢular deyilir.

Turşularda bir hidrogen atomunu, amin qrupu ilə əvəz etdikdə aminturşular alınır. Adətən, karboksil

qrupuna qonşu olan karbon atomunun hidrogeni amin qrupu ilə əvəz olunur. Məsələn, sirkə turşusunda bir hidrogen ato-munu amin qrupu ilə əvəz etsək, aminsirkə

turşusu alınar: CH3 - COOH CH2 - COOH

NH2

Aminturşular - amfoter xassəli olub, su məhlulunda + _

bipolyar ion H3N - CH - COO halında olur. Sulu məhlulda

R bipolyar ionun amfoter xarakteri aĢağıdakı tənliklə

ifadə olunur: + OH + OH

H3N-CH2 -COOH N+ H3-CH2-COO NH2-CH2 -COO H+ H+

Çox saylı aminturşuların qarşılıqlı təsiri nəticəsində,

bir aminturşunun karboksil qrupu ilə digərinin amin qru-

111

pundan su ayırmaqla p o l i p e p t i d adlanan birləşmələr alınır. Məsələn:

NH2 -CH2 -CO -OH + H NH -CH2 -COOH

H2O + NH2CH2 - C - NH - CH2 - COOH

O dipeptid

- C - NH- qrupu peptid rabitəsi (əlaqəsi) adlanır.

O TƏCRÜBI HISSƏ

Təcrübə 1. Doymamış karbohidrogenlər. a. Asetilenin alınması və xassələri (sorucu

Ģkafda). Ştativə bərkidilmiş kolbaya 5-10 ml su töküb

sonra kiçik kalsium karbid parçası əlavə edilir. Tezliklə kolbanın ağzı, tıxacla bağlanır. Ayrılan qaz ayrılıqda

bromlu su və turşulaşdırılmış kalium-permanqanat məhlulunun içərisinə buraxılır (şəkil 6). Asetilenin bromlu

su və kalium- permanqanatla reaksiya tənliyini tərtib edin.

Şəkil 6. Üzvi birləşmələr b. Etilenin alınması və xassələri (şəkil 7). Bir

həcm etil spirti və 5 həcm qatı sulfat turşusu qarışığını 4-

112

5 ml həcmdə sınaq şüşəsinə tökülür və qarışığın qaynaması üçün, sınaq şüşəsinə xırdalanmış 2-3 ədəd şüşə qırıntısı daxil edilir. Sınaq şüşəsi kalsium-xlorid olan

nazik şüşə boru ilə birləşdirilir. Kalsium-xlorid kənar məhsulları – SO2 və CO2 udmaq üçün istifadə edilir.

Kalsium-xlorid borusunun o biri ucuna nazik şüşə boru birləşdirilir. Qarışıq ehtiyatla qızdırılır. Ayrılan etilen qazı, içərisində bromlu su və kalium-permanqanat olan ayrı-

ayrı sınaq şüşələrinə buraxılır. Reaksiya tənliyini tərtib edin: a) etilenin bromlu su ilə; b) etilenin kalium

permanqanatla neytral məhlulda oksidləşməsi (etilen etilenqlikola qədər oksidləşir).

Şəkil 7. Etilenin alınması

Təcrübə 2. Benzola və toluola bromlu suyun və kalium-permanqanatın təsiri.

İki sınaq şüşəsi götürüb birincisinə 1-2 ml benzol,

ikincisinə o qədər toluol tökün. Hər iki sınaq şüşəsinə eyni həcmdə kalium-permanqanat məhlulu və bir neçə

damcı 10%-li sulfat turşusu əlavə edin. Sınaq şüşələrini nömrələyib bərk çalxalayın və içərisində isti su olan stəkanda yerləşdirin.

Əlavə iki sınaq şüşəsinə 1-2 ml həmin karbohidrogenlərdən tökün və üzərinə eyni həcmdə

113

bromlu su əlavə edin. Möhkəm çalxalayın və içərisində isti su olan stəkanda yerləşdirin. Benzol və toluol bu reaktivlərlə necə reaksiyaya girir? Onların bromlu su və

kalium-permanqanatın təsirinə qarşı oxşarlığı və fərqi nədir?

Təcrübə 3. Spirtlər, fenollar, aldehidlər, sadə efirlər.

a. Spirtin oksidləĢməsi. Sınaq şüşəsinə 2 ml xrom

qarışığı ( K2Jr2O7 və qatı H2SO4) və 1 ml etil spirti tökün və ehtiyatla qızdırın. Nə baş verir? Necə və nə üçün

dixromatın rəngi dəyişir? Onun qoxusu necədir? Etil spirtinin oksidləşmə reaksiyasının tənliyini yazın.

b. Formaldehidin reduksiya edici xassəsi. Sınaq

şüşəsinə 1 ml formalin, 1 ml 10%-li NaOH məhlulu və 1 ml 2% - li mis kuporosu məhlulu tökün (NaOH və CuSO4

əvəzinə formalin məhluluna 2ml Felinq reaktivi əlavə etdikdə təcrübə daha yaxşı gedir). Qarışıq çalxalanır və qız dırılır. CuSO4 və

O NaOH, Cu(OH)2 ilə HC arasında gedən reaksiya

tənliyini H yazın.

c. Dietil efirinin alınması. Sınaq şüşəsində 1 ml etil

spirtinə hissə-hissə 1 ml qatı sulfat turşusu əlavə edilir.

Çalxalanır. İstiləşmiş qarışığı içərisində qaynayan su olan stəkanda yerləşdirib 2-3 dəq saxlayın. Sonra sınaq şüşəsini çıxarıb qarışığın üzərinə 5-10 damcı etil spirti

əlavə edilir. Kəskin efır iyi hiss edilir. Qarışıq qızdırılır. Efir buxarı yandırılır. İşıqlandırıcı alovla yanır. (Spirt

buxarı rəngsiz alovla yanır). Dietil efırinin əmələ gəlmə reaksiyasını yazın.

ç. Üç atomlu spirtin alkoholyatı. 1 ml 5% CuSO4

məhluluna mis 2-hidroksid çöküntüsü alınana qədər

114

çalxalamaqla 10%-li NaOH məhlulu əlavə edilir. Maye hissə dekantasiya ilə çöküntüdən ayrılır. Bir neçə ml qliserin əlavə edilir. Nə müşahidə edilir. Reaksiya tənliyini

yazın. Alınan mis qliserata turş mühit yaranana qədər sulfat turşusu əlavə edilir. Mis qliserat nəyə çevrildi?

d. Fenolyatın alınması (sorucu Ģkafda). Az

miqdarda fenol götürüb,üzərinə fenol kristalları həll olana qədər 10%-li qələvi məhlulu əlavə edilir. Natrium

fenolyatın şəffaf məhlulu alınır. Sonra bulantı əmələ gələnə qədər damcı-damcı 20%-li sulfat turşusu əlavə

edilir. Nə əmələ gəlir? Reaksiya tənliyini yazın. e. Fenolun bromlaĢdırılması. 2 ml 5%-li fenol

məhluluna damcı-damcı bromlu su əlavə edilir və

çalxalanır. Alınan çöküntü hansı maddədir? Onun rəngi necə dəyişir? Reaksiya tənliyini yazın.

Təcrübə 4. Üzvi turşular, sabun və mürəkkəb efirlər.

a. Sirkə turĢusunun alınması. Qatı sulfat

turşusunun və 10%-li natrium asetat duzunun qarışığı azacıq qızdırılır. İyinə görə nə aşkar olunur? Reaksiyanın

molekulyar və ion tənliyini yazın. Sirkə turşusunun ionlara dissosiasiya etmə qabiliyyətini nə ilə izah etmək olar?

b. Ali karbon turĢularının alınması. 5-6 ml sabun

məhluluna 10%-li sulfat turşusu əlavə edilir. Nə müşahidə edilir? Bu turşuların onların natrium duzlarından alınma

reaksiyalarını yazın. c. Kalsium duzlarının sabuna təsiri. 4-5 ml sabun

məhluluna bir neçə damcı CaCl2 məhlulu əlavə edilir. Nə

müşahidə edilir? Reaksiya tənliyini yazın. ç. Sirkə turĢusunun etil efirinin alınması. Quru

sınaq şüşəsinə 4 ml qatı sirkə turşusu, 3 ml etil spirti və 2 ml qatı sulfat turşusu tökülür. Sonra, ağzı tıxacla bağlanan uzun şüşə boruda yerləşdirilir və su

hamamında qızdırılır. Daha sonra soyudulur.

115

Soyudulduqdan sonra, reaksiya nəticəsində alınan etilasetatın iyi hiss olunmalıdır. Əgər iyi hiss olunmursa, qarışığı yenidən qızdırmaq lazımdır. Sınaq şüşəsinə eyni

həcmdə NaCl duzunun doymuş məhlulu əlavə edilir. Məhlulun üst hissəsinə nə toplanır? Reaksiya tənliyini

yazın. Mürəkkəb efir, sadə efirdən nə ilə fərqlənir.

LABORATORIYA IġI № 18

YÜKSƏK MOLEKULLU BĠRLƏġMƏLƏR.

POLĠMERLƏR

Yüksək molekullu birləĢmələrə polimerlər

deyilir. Polimerlərin molyar kütləsi 10000-dən 1 000 000 qədər və daha çox olur. Polimerlər təbii (zülallar, kraxmal,

sellüloza, təbii kauçuk) və sintetik olur. Sintetik polimerlər kimyəvi üsulla kiçik molekullu birləşmələrdən alınır. Kiçik molekullu birləĢmələrə monomer deylilir. Monomerlər,

molekulunda olan iki yaxud üçqat rabitə hesabına bir-biri ilə birləşərək iri molekullu birləşmələr - polimerlər əmələ

gətirirlər. Sintetik irimolekullu birləşmələr iki üsulla alınır: a.

Polimerləşmə və b. Polikondensləşmə. Monomerlərin

ikiqat rabitənin sınması hesabına bir-biri ilə n - sayda

116

birləĢməsi prosesinə polimerləĢmə, alınan iri molekullu birləĢməyə poli-mer deyilir. n -

polimerləşmə dərəcəsidir. 200°S

nCH2=CH2 [-CH2-CH2]n 1000 atm

etilen (monomer) polietilen (polimer)

Polimerləşmə reaksiyasının başlanması üçün inisiatorun iştirakı vacibdir. Parçalanaraq sərbəst radikal əmələ gətirən maddələrə inisiator deyilir. Ġnisiator kimi ən çox benzoil peroksiddən istifadə edilir.

(C6H5COO)2 2C6H5COO

nöqtə radikalda tək elektronu göstərir.

Əmələ gələn radikal doymamış karbohidrogenə birləşərək yeni radikal əmələ gətirir.

R + CH2 = CH2 R - CH2 - CH2

R - radikal C6H5COO

Yeni radikal növbəti monomerlə birləşir və daha mürəkkəb radikal əmələ gəlir.

R - CH2 - CH2 - CH2 - CH2

İki iri polimer radikalı bir-biri ilə birləşdirkdə polimer radikalın böyüməsi dayanır. Bir çox monomerlərdə etilen

kimi polimerləşir. Məsələn, propilen CH3 - CH = CH2, vinil xlorid CH2=CHCl, tetraflüoretilen CF2=CF2, stirol C6H5 -

CH = CH2, metilmetakrilat CH2= C – COOCH3,izopren CH2=CH–C=CH2

CH3 CH3

və s.

Polimerləşmə prosesində əlavə maddə alınmır. Polikondensləşmə prosesində makromolekul (iri

molekullu) maddə ilə birgə mikromolekul (kiçik molekullu) maddələrdə (HCl, H2O, NH3) alınır. Məsələn, turşu

117

katalizatoru iştirakı ilə fenol formaldehidlə kondensləşərək novalak qətranı əmələ gətirir.

fenol formaldehid fenol spirti dimer

Kondensləşmə prosesinin sonunda polimer alınır:

novolak qətranı – xətvari polimer

Katalizator qələvi olduqda və formaldehidi artıq

miqdarda götürdükdə həmin prosesdə rezol qətranı alınır. Polikondensləşmə üsulu ilə poliamid qətranlarıda alınır:

aminoenant turşusundan NH2(CH2)6COOH - enant, heksa-metilendiamin NH2(CH2)6NH2 və adipin turşusundan HOOC-(CH2)4 -COOH - naylon alınır.

Polimerlər quruluşuna görə müxtəlif olur: xətvari: MMMMMM

M

şaxəli: MMMM

M M

torvari: MMMM

MMMM

MMMM

118

Torvari polimerlərdə makromolekullar müxtəlif

istiqamətdə əlavə kimyəvi rabitələrlə birləşir. Ona görədə

belə polimerlər ərimir (Termostabil polimer adlanır). Xətti polimerlər bir çox həlledicilərdə həll olur, torlu polimerlər

həll olmur, ancaq şişirlər. Daha çox istifadə edilən polimerlərin tanınması

üçün onların bə'zi xassələrini bilmək lazımdır. Polietilen -

ağ rəngli, bərk, sudan yüngül (sıx.0,92) maddədir. His vermədən yaşılımtıl alovla yanır, 105 - 130°S

temperaturda yumşalır. Polivinilxlorid - 50-70°S temperaturda yumşalır və

əriyir. Hisli alovla yanır. Yandıqda HCl qazı ayrılır. Qatı

turşuların təsiri ilə sıxılır və qaralır. Polistiro1 - Şəffaf bərk polimerdir. Sıxlığı 1,05 olan

polimer qeyri-şəffafdır. Hisli alovla yanır, yanma zamanı kəskin iyi ayrılır. 80°S temperaturda yumşalır və deformasiyaya uğradılır.

Polimetilmetakrilat (üzvi şüşə) - Şəffafdır. Çat verməklə hissiz mavi alovla yanır, efir iyi verir. Kövrək

deyil. Dixloretanda həll olur. Fenolformaldehid qətranı - tünd rənglidir, yanmır,

həll olmur. Alovda yanır, alovdan kənarda tez sönür.

Aminoplastlar – qızdırdıqda ərimir. His ayırmadan çətinliklə yanır. Həll olmur yaxud çətin həll olur.

Parçalandıqda uçucu maddə (NH3 və s.) ayrılır. Bu əlamətlər göstərilən polimerləri müəyyən etmək

üçün təxmini təminat verir.

TƏCRÜBI HISSƏ

Təcrübə 1. Polimetilmetakrilatın alınması (üzvi

şüşə).

119

Sınaq şüşəsinə 3-4 ml polimetilmetakrilat (metakril turşusunun metil efiri) tökülür və üzərinə 0,1 q benzoil peroksid əlavə edilir. Sınaq şüşəsinin ağızı, şüşə borusu

(hava soyuducusu) olan tıxacla kip bağlanır. İçərisində su olan stəkanda yerləşdirilir və şaquli vəziyyətdə ştativə

bərkidilir. Qatılaşana qədər qızdırılır. Sonra içərisində temperaturu 50°S su olan stəkanda yerləşdirilir. Nə baş verir? Sınaq şüşəsi əski parçasına bükülür və sındırılır.

Çubuqvari, şəffaf polimer 100°S qızdırılır. Nə müşahidə edilir? Üzvi şüşənin kiçik parçası

yandırılır. Alovun rəngi necədir? Turşu ayrılırmı? Nə iyisi çıxır? Polimerin alınması reaksiyasının sxemini yazın. Bu polimerləşmə yaxud polikondensləşmə reaksiyasıdır?

Xassəsinə əsasən təyin edin, polimerin quruluşu xətvaridir yoxsa torvarı. Polimer istiyə davamlıdırmı?

Təcrübə 2. Polimetilmetakrilatın depolimerləş-məsi.

Su soyuducusu ilə birləşdirilmiş Vürs kolbasına bir

parça polimetilmetakrilat yerləşdirilir. Soyuducunun o biri ucuna qəbul edici birləşdirilir. Kolba asbest toru üstündə

qızdırılır (şək. 8). Qızdırmanı elə aparmaq lazımdır ki, polimer kömürləşməsin. Qəbulediciyə nə yığılır? Reaksiya tənliyini yazın.

Су

2

3

1

Су

120

Şəkil 8. Yüksək molekullu birləşmələr. 1. Vürs kolbası, 2. Soyuduju, 3. Qəbulediji.

Təcrübə 3. Karbamid qatranının alınması. Sınaq şüşəsinə 2 q karbamid tökülür və üzərinə 3

ml 40% -1i formalin məhlulu tökülür. Qarışıq zəif qızdırılır. 1-2 dəqiqədən sonra məhlulun rəngi bulanır və ağ rəngli tozvari çöküntü alınır. Reaksiya tənliyini yazın.

Təcrübə 4. Qliftal qətranının alınması. Tərəzidə 5 q ftal anhidridi çəkilir və sınaq şüşəsinə

tökülür və üzərinə 3 ml qliserin əlavə edilir. 7-10 dəq

qətranlaşmasın deyə zəif qızdırılır. Alınan mayenin bir hissəsi, natamam kondensasiya məhsulu kimi şüşə

üzərinə tökülür və tədricən bərkiyərək kleyə oxşar qətrana çevrilməsi müşahidə edilir.

Sınaq şüşəsində qalan hissəni yenidən 5-6 dəq qız-

dırdıqda ağımtıl sarı rəngli qətran tam kondensləşmə məhsulu alınır.

Qliftal qətranının alınmasının reaksiya tənliyini yazın.

Təcrübə 5. Tiokolun alınması.

200-ml-lik stəkana 100 ml 4%-li qələvi məhlulu tö-külür və qaynayana qədər qızdırılır. Tərəzidə 8 q kükürd

çəkib onun üzərinə əlavə edilir. Məhlulun rənginin sarıdan çəhrayıya çevrilməsini müşahidə etməklə, qızdırılması 10-15 dəq. davam etdirilir. Reaksiya zamanı

kükürd atomlarının öz aralarında birləşməsi ilə əlaqədar natrium polisulfid Na2S4 alınır.

Na-S-S-S-S-Na Şəffaf maye hissə çoxda böyük olmayan kolbaya

tökülür. Kolba əks soyuducu ilə birləşdirilir və açıq olan

hissəsindən kolbaya 20 ml dixloretan (C2H4C12) tökülür. Kolba dövri olaraq çalxalanmaqla, su hamamında 80-

85°S temperaturda qızdırılır. Sarı rəngli çöküntü - tiokol çökür.

121

Kondensasiya reaksiyasının gedişi zamanı əvvəlcə monomer əmələ gəlir.

S

Na2S4+Cl-CH2-CH2-Cl [- CH2 - CH2 - S - S -]+ 2NaCl

S monomer

Alınan monomer sonra polimerləşir. S S

n[ - CH2 - CH2 - S – S - ] [ - CH2 - CH2 – S – S - ]n

S S

polimer

Natrium tetrasulfidin dixloretanla polikondensləşmə reaksiyasının sxemini belə göstərmək olar:

S

n(Cl-CH2-CH2-Cl)+nNa2S4 [-CH2-CH2-S-S-]n+ 2nNaCl

S Tiokol - zənciri karbon və kükürd atomlarından

ibarət olan yüksək molekullu birləşmədir. Tiokol kauçuka oxşar olub, kükürdün faizlə miqdarından asılı olaraq

elastikdir, yağların təsirinə qarşı davamlıdır. Kabellərin boşluqlarını doldurmaq və kipliyini artırmaq üçün tətbiq edilir.

Təcrübə 6. Çox istifadə edilən bir neçə polimerlərin müəyyən edilməsi (sorucu şkafda).

Polimerləri bir-birindən yanmasına, turşu və qələvilərin təsirinə və xüsusi reaksiyalarına görə ayırd etmək olur. Polimerlərin turşu və qələvilərlə reaksiyası

sorucu şkafda yenirə yetirilir. a. Polietilen. Polietilendən kiçik parça götürüb,

suda batıb-batmaması yoxlanılır. Alov üzərində qızdırılır.

122

Nə baş verir? Yanırmı? Alovdan kənarda yanırmı? İki polietilen parçası bir-birinin üzərinə qoyulur, kağız parçası ilə üstü örtülür və güclü qızdırılmış şüşə çubuq

onun üstündə hərəkət etdirilir. Polietilen parçaları bir-birinə yapışırmı.

b. Polixlorvinil. Farfor kasada polixlorvinil parçası qızdırılır. Ayrılan uçucu birləşmə yaş göy lakmus kağızı ilə yoxlanılır. Lakmus kağızının rəngi dəyişirmi? Lakmus

kağızı nə göstərir? Güclü qızdırılmış mis lövhə yaxud məftil ilə polixlorvinil möhkəm sıxılır, sonra alovda tutulur.

Nə müşahidə edilir? c. Po1istiro1. Kövrəkliyi, əriməsi (alov üzərində

yaxud qaynar suda sınaq şüşəsində), yanması yoxlanılır.

Az miqdarda polistirol benzolda həll edilir. Məhlul vasitəsi ilə bir neçə polistirol parçası yapışdırılır.

ç. Polimetilmetakrilat (üzvi ĢüĢə). Kövrəkliyi,

yanması, əriməsi və dixloretanda həll olması yoxlanılır. Bu polimer termoplastik qətrana aiddirmi?

d. Aminoplastlar. Kiçik kapron parçası alovun üzərində tutulur. Nə müşahidə edilir? Tigeldə kapron

parçası əridilir. Kapron ərintisinə şüşə çubuq salıb sonra çıxartmaqla nazik sap çəkilir. Nəticəsi necədir? Bu təcrübələri yerinə yetirdikdən sonra yuxarıdakı polimerləri

fərqləndirən cədvəl tərtib edin. Onların kimyəvi formulunu yazın.

Ə D Ə B I Y Y A T

1. Курс химии. Ч.I. Общетеоретическая. Под. ред. Г..A.Дмитриева, Г.П.Лучинского, В.И.Семишина. M., «Высшая школа»,1971.

123

2. Курс химииi. Ч.2. Специальный курс для машиностроительных и транспортных вузов. Под. ред. Г.П.Лучинского и В.И.Семишина. M., «Высшая

школа», 1972. 3. В.В.Фролов. Химия. Для машиностроительных

специальностей вузов. M.,«Высшая школа»,1979. 4. Н.Л.Глинка «Общая химия», Изд-во «Xимия»,

1977.

5. Ə.V.Əliyev, Y.H.Həsənov, S.Y.Sadıqzadə. Ümumi və qeyri üzvi kimya. «Maarif» nəşriyyatı.

B.1989. 6. V.M.Abbasov, A.M.Məhərrəmov, M.B.Babanlı,

M.M. Abbasov, A.M. Tağıyeva. Ümumi kimyanın

əsasları. «Azərbayjan ensiklopediyası». Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi. Bakı-2000.

7. A.A.Стрепихеев, В.A.Деревитской. Основы химии высокомолекулярных соединений. M., Химия, 1976.

8. Г.E.Левант и Г.A.Райцын. Практикум по общей

химии. M., «Высшая школа», 1971. 9. Лабораторный практикум по общей химии . Под. ред.

С.A.Погодина. M., «Высшая школа», 1972. 10. Ə.V.Əliyev. Ümumi və qeyri-üzvi kimya prak-

tikumu. «Maarif» nəşriyyatı. B.1989.

11. И.П.Лосев, O.Я.Федотова. Практикум по химии высокополимерных соединений. M., 1962.

Əlavə

1.Praktikumda tətbiq edilən reaktivlərin məhlullarının qatılıqları.

Adı

Mol

çəki

Ekviva

lent

Nor-mal-lıq

11 məhlulda

reaktivin miqdarı

124

Azot turşusu HNO3

63,02

63,02

2

145 ml HNO3,

sıxlığı 1,4

Xlorid turşusu HCl

36,47

36,47

2 162 ml HCl, sıxlığı 1,19

Sulfat turşusu H2SO4

98,09

49,05

2 55,6 ml H2S04 sıxlığı 1,84

Sirkəturşusu HC2 H3O2

60,03

60,03

2

120ml buzlu

turşuda

Ammonyakın sulu məhlulu

NH3H2O

35,05 35,05 2

139,5 ml satışda

olan məhlulun sıxlığı 0,905

Ammonium nitrat NH4NO3 80,05 80,05 1 80 q

Ammonium xlorid NH4Cl 53,50 53,50 2 107 q Ammonium sulfat (NH)4SO4 132,15 66,08 3,8 250 q Ammonium karbonat

(NH4)2CO3

96,08 48,04 2 qeyd 1-ə bax

Ammonium sulfid (NH4)2S 68,15 34,08 0,5 qeyd 2-ə bax Ammonium rodanid NH4SCN 76,12 76,12 0,5 38 q

Kalium əsası KOH 56,11 56,11 2 112,2q Kalium xlorid KCl 74,56 74,56 1 74,6 q Kalium nitrat KNO3 101,11 101,11 1 101,1 q

Kalium sulfat K2SO4 174,27 87,14 1 87,1 q Kalium karbonat K2CO3 138,20 69,10 2 138,2 q Kalium nitrit KNO2 85,11 85,11 2 170,2q

Kalium yodid KI 166,02 166,02 0,5 83 q Kalium rodanid KSCN 97,18 97,18 0,5 48,6 q Kalium brotnid KBr 119,02 119,02 0,5 59,5 q

Kalium permanqanat*

KMnO4 158,03 31,60 0,1 3,2 q

Adı

Mol

çəki

Ekviva

lent

Nor-

mal-lıq

11 məhlulda

reaktivin miqdarı

Kalium heksasianoferrit (II)

K4[Fe(CN)6]3H2O

422,34

105,60

0,5

52,8 q

Kalium heksasianoferrit (III)

* oksidləşmə reaksiyaları üçün

125

K3[Fe(CN)6] 329,20 109,70 0,5 54,8 q Kalium dixromat

* K2Cr2O7 294,22 49,04 0,5 24,5 q

Kalium xromat K2CrO4 194,21 64,74 0,5 32,37 q

Natrium əsası NaOH 40,01 40,01 2 80 q Natrium nitrat NaNO3 85,01 85,01 1 85 q Natrium xlorid 58,46 58,46 1 58,5 q

Natrium sulfat Na2SO4 142,10 71,05 1 71 q Natrium sulfat sulu

Na2SO410H2O

322,23 161,11 1 161,1 q

Natrium karbonat NaCO3 106,00 53,00 2 106 q Natrium bromid NaBr 102,90 102,90 0,5 51,5 q Natrium hidrofosfat

Na2HPO412H2O

358,24 119,41 0,5 59,7 q

Natrium sulfit Na2SO37H2O 252,18 126,09 0,5 63 q

Natrium tiosulfat

Na2S2O35H2O

248,22 124,11 0,5 62 q

Natrium asetat

NaC2H3O23H2O

136,10 136,10 1 136,1 q

Natrium hidroarsenat

Na2HAsO43H2O 402,16 134,05 0,5 67 q

Barium nitrat Ba(NO3)2 261,40 130,70 0,5 65,4 q

Barium xlorid BaCl23H2O 244,40 122,20 0,5 61,1 q

Stronsium nitrat Sr(NO3)2 211,62 105,81 0,5 52,9 q

Stronsium xlorid SrCl26H2O 266,62 133,31 0,5 66,7 q

Kalsium hidroksid Ca(OH)2 74,09 37,05 - doymuş məhlul

Kalsium nitrat Ca(NO3)24H2O 236,13 118,06 0,5 59 q

Kalsium xlorid CaCl26H2O 219,05 109,53 0,5 54,7 q

Kalsium sulfat CaSO42H2O 172,16 86,08 - doymuş məhlul

Maqnezium nitrat

Mg(NO3)26H2O

256,43 128,21 0,5 64,1 q

Maqnezium xlorid

MgCl26H2O

203,34 101,67 0,5 50,8 q

Maqnezium sulfat

MgSO47H2O

246,50 123,25 0,5 61,6 q

Adı

Mol çəki

Ekvivalent

Nor-mal-

lıq

11 məhlulda reaktivin miqdarı

Alüminium nitrat

Al(NO3)39H2O

375,18 125,06 0,5 62,5 q

126

Alüminium xlorid AlCl3 133,35 44,45 0,5 22,2 q Alüminium xlorid sulu

AlCl36H2O

241,45 80,48 0,5 40,2 q

Alüminium sulfat A12(SO4)3 342,15 57,03 0,5 28,5 q Alüminium sulfat sulu

Al2(SO4)318H2O 666,42 111,07 0,5 55,5 q

Alüminium zəyi

KA1(SO4)212H2O

474,45 158,15 0,5 79,1 q

Xrom nitrat Cr(NO3)39H2O 400,12 133,37 0,5 66,7 q

Xrom xlorid CrCl3 158,4 52,8 0,5 26,4 q

Xrom sulfat Cr(SO4)318H2O 716,8 119,5 0,5 59,7 q

Xrom zəyi KCr(SO4)212H2O 499,4 166,46 0,5 83,2 q

Dəmir (III) nitrat

Fe(NO3)39H2O

404,01 134,67 0,5 67,3 q

Dəmir (III) xlorid FeCl3 162,22 54,07 1 54,1 q

Dəmir (III) xlorid sulu

FeCl36H2O

270,32 90,11 1 90,1 q

Dəmir (III) sulfat

Fe2(SO4)39H2O

562,20 93,7 0,5 46,8 q

Dəmir (II) xlorid FeCl2 4H2O 199,0 99,5 0,5 49,8 q

Dəmir (II) sulfat FeSO4-7H2O 278,02 139,01 0,5 69,5 q

Manqan nitrat

Mn(NO3)26H2O

287,04 143,52 0,5 71,8 q

Manqan xlorid MnCl24H2O 197,91 98,95 0,5 49,5 q

Manqan sulfat MnSO44H2O 223,1 111,6 0,5 55,8 q

Sink nitrat Zn(NO3)26H2O 297,48 148,77 0,5 74,4 q

Sink xlorid ZnCl2 136,29 68,15 0,5 34,1 q

Sink sulfat ZnSO47H2O 287,35 143,8 0,5 71, 9 q

Nikel nitrat Ni(NO3)26H2O 290,79 145,4 0,5 72,7 q

Nikel xlorid NiCl2 129,6 64,8 0,5 32,4 q

Nikel sulfat NiSO47H2O 280,86 140,43 0,5 70,2 q

Kobalt nitrat Co(NO3)26H2O 291,08 145,54 0,5 72,8 q

Kobalt xlorid CoCl26H2O 237,9 119,0 0,5 59,5 q

Kobalt sulfat CoSO47H2O 281,15 140,57 0,5 70,3 q

Gümüş nitrat AgNO3 169,89 169,89 0,1 17q

Adı

Mol

çəki

Ekviva

lent

Nor-

mal-lıq

11 məhlulda

reaktivin miqdarı

Civə (I) nitrat Hg2(NO3)2 525,19 262,6 0,2 52,5 q

127

Civə (II) nitrat Hg(NO3)2 324,4 162,2 0,2 32,4 q

Civə (II) xlorid (suleyma)

HgCl2

271,52 135,76 0,5 67,9 q

Qurğuşun nitrat Pb(NO3)2 331,2 165,6 0,5 82,8 q

Qurğuşun asetat

Pb(C2H3O2)23H2O

379,3 189,7 0,5 94,8 q

Vismut nitrat Bi(NO3)35H2O 485,1 161,7 0,5 80,9 q

Vismut xlorid BiCl3 315,38 105,13 0,5 52,6 q

Mis nitrat Cu(NO3)26H2O 295,8 147,9 0,5 73,9 q

Mis xlorid CuCl22H2O 170,52 85,26 0,5 42,6 q

Mis sulfat CuSO45H2O 249,72 124,86 0,5 62,4 q

Kadmium nitrat

Cd(NO3)24H2O

308,5 154,3 0,5 77,2 q

Kadmium xlorid CdCl22H2O 219,3 109,6 0,5 54,8 q

Kadmium sulfat

3CdSO48H2O

769,5 128,25 0,5 64,1 q

Qalay (II) xlorid SnCl22H2O 225,64 112,82 0,5 56,4 q

Stibium (III) xlorid SbCl3 228,2 76,1 0,5 38 q

2. Müxtəlif temperaturda doymuş su buxarının

təzyiqi

Temperatur

S ilə

Təzyiq mm. civə sütunu ilə

Temperatur

S ilə

Təzyiq mm. civə sütunu ilə

128

-10 2,05 21 18,7

- 9 2,18 22 19,8

- 8 2,32 23 21,1

- 7 2,58 24 22,4

- 6 2,76 25 23,8

- 5 3,01 26 25,2

- 4 3,28 27 26,7

- 3 3,57 28 28,4

- 2 3,68 29 30,0

- 1 4,22 30 31,8

0 4,58 31 33,8

1 4,9 32 35,7

2 5,3 33 37,7

3 5,7 34 39,9

4 6,1 35 42,2

5 6,6 36 44,2

6 7,0 37 47,1

7 7,5 38 49,7

8 8,0 39 54,4

9 8,6 40 55,3

10 9,2 41 58,3

11 9,8 42 61,5

12 10,5 43 64,8

13 11,2 44 68,3

14 12,0 45 71,89

15 12,8 46 75,6

16 13,6 47 79,6

17 14,5 48 83,7

18 15,5 49 88,0

19 16,5 50 92,5

20 17,5 51 97,2

3. Bəzi duzların hidroliz dərəcəsi (0,1M məhlulda və 25S-də)

129

Duzun formulu Hidroliz

dərəcəsi, % ilə

Duzun formulu Hidroliz

dərəcəsi, % ilə

NH4Cl 0,007 Na2S 99,0

CH3COONH4 0,5 NaHS 0,10

(NH4)2S 99,0 NaClO 0,18

NH4HS 7,0 KCN 1,2

NaHSO3 0,0002 Al2(SO4)3 3,5

Na2SO3 0,13 Al(CH3COO)3 40,0

CH3COONa 0,007 Fe(CH3COO)3 32,0

Na3PO4 34,0 Na2B4O7 0,5

Na2HPO4 0,13 Na2CO3 4,0

NaH2PO4 0,0004 NaHCO3 0,005

MÜNDƏRĠJAT

Səh.

130

Giriş……………………………………………… 3 Laboratoriya işlərinin yerinə yetirilməsi haqqında ümumi

göstəriş……………………………

3

Laboratoriya işi № 1. Ekvivalentlər qanunu… 5

Laboratoriya işi № 2. Qaz qanunları………… 11 Laboratoriya işi № 3. Kimyəvi reaksiyanın sürəti……………………………………………..

17

Laboratoriya işi № 4. Məhlulların ümumi xassələri...………………..…………………..…

…

28

Laboratoriya işi № 5. Duzların hidrolizi…….… 41 Laboratoriya işi № 6. Oksidləşmə-reduksiya

reaksiyaları………………………………………

46 Laboratoriya işi № 7. Metalların korroziyası və

ondan mühafizə üsulları …………………..……

55

Laboratoriya işi № 8. Berillium və maqnezium

…. Laboratoriya işi № 9. Su. Suyun codluğu

...............

60

66

Laboratoriya işi № 10. Bor və alümini-um……...

Laboratoriya işi № 11. Mis……………………...

71 76

Laboratoriya işi № 12. Sink……………………. 78 Laboratoriya işi № 13. Qalay və qurğuşun……

80

Laboratoriya işi № 14. Xrom…………………. 85 Laboratoriya işi № 15. Manqan……….……… 89

Laboratoriya işi № 16. Dəmir………………..… 93 Laboratoriya işi № 17. Üzvi birləşmələr……… 96 Laboratoriya işi № 18. Yüksək molekullu

birləşmələr.

106

131

Polimerlər……………………….….

Ədəbiyyat………………………..………………. 113 Əlavələr……………………...…………………

…

114

132

Yığılmağa verilib: 15.07.09. Çapa imzalanıb: 23.07.09

Format 60x84 1/16. F.ç.v.7,6. Sifariş №91. Kağız əla növ. Tirac 100 nüsxə. Qiyməti müqavilə ilə

“AS-5” MMC-nin mətbəəsi