475

KIRIM TATARLARININ KOCAEL VLAYETNE YERLEMELER VE

GNMZDE RGTLENME SORUNLARI

Nuri KAVAK*

Giri

Rusya bir taraftan 1783 ylnda Krm Hanln ykarak btn Krm Yarmadas zerinde hkimiyetini yaygnlatrrken dier taraftan da dini, ekonomik ve beeri her trl bask yntemlerini kullanarak Krm Tatarlarnn anavatanlarn terk ederek g etmesini tevik ediyordu. Mamafih Rus igaliyle balayan g, ilk zamanlarda saysal anlamda ok olmadndan tr etkisi de az olmutu. Ancak 1859 ylnda giderek artan basklar sonucu balayan Det-i Kpak blgesindeki Nogaylarn yer deitirmeleri kitlesel bir halde g hareketinin ortaya kmasn tetiklemitir. Nitekim 1783-1922 yllar arasnda tahmini 1.800.000 Krm Tatar anavatanlarn tamamen boaltrcasna Osmanl lkesine g etmitir1.

Gelen gmenler Anadolu, Rumeli ve Suriye topraklarndaki birok vilayete nakledilerek iskn edilmeye baland. Gnmz Trkiyesinde Hakkari vilayeti haricinde kalan btn illerde Krm Tatar yerlemesi bulunmaktadr2. Rakam olarak 5 milyon says telaffuz edilmekle birlikte ilmi bir dayana yoktur3.

Krm Tatar muhacirlerinin gerek dil olarak gerekse de gelenek ve grenek olarak yre insanndan ok farkl olmamalar ve hatta tarm, zanaat ve birok hizmet retim metotlarn biliyor olmalar bulunduklar yerlere kolayca adapte olmalarn ve blge insanyla rahatlkla kaynamalarn salamtr. Ariv kaytlarnda yer alan belgelerdeki bilgiler iinde asayi ve uyumsuzluk gibi olumsuzluk ieren herhangi bir olaya rastlanlmamtr.

Kocaeli Vilayetinde Krm Tatar Nfusu ve Yerlemesi

Rusyann Krm Yarmadas ve yukar steplerde uygulad bask ve yldrma politikas bahsedildii zere byk bir gn balamasna neden olmutur. Osmanl Devleti, lkesine ulaan gmenleri hzla karaya ayak bastklar iskelelerden ya da karayolu ile gelmilerse bulunduklar yerlerden ynlendirirerek nce geici merkezlerde toplad ve ardndan da daimi kalacaklar yerleim yerlerine sevk etti. Ancak devlet gelen muhacirlerin isknn gerekletirirken birka hususu gz nne almtr. Bunlar: Do. Dr.. Eskiehir Osmangazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm retim yesi, e-mail: nkavak1453@

hotmail.com1 Kemal Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, eviren: Bahar Trnak, stanbul 2003,

s. 108-109.2 Hakan Krml, Trkiyedeki Krm Tatar ve Nogay Ky Yerlemeleri, Ankara 2012, s. 28-32.3 Willams, Brian Glyn; The Crimean Tatars: The Diaspora Experience and the Forging of A Nation, Leiden 2001, s. 215-

219.

476

1. skn edilecek blgede sorunsuz kullanma imkn olan devlete ait bo arazilerin olup olmamasna.

2. skn blgesinde yaayan ahali ile gelenek ve grenek olarak benzerliklerin olup olmamasna.

3. Gmenlerin geldikleri corafi ve iklim artlarna benzerlik gsteren blgeler olmasna.

Tm bunlara ramen bazen gmenlerin gittikleri yerlerden memnun olmadklar durumlar ortaya km ve tekrar baka bir yere gnderilmilerdir4. Nitekim ulamn kolayl, devlet arazilerinin okluu ve iklimin uygunluu gibi nedenlerle stanbul, Bursa, Adapazar, Adana, Eskiehir, zmit, zmir gibi vilayetlere youn bir gmen iskn edilmitir5.

Kocaeli vilayetinin Karadeniz kysnda ve Karadeniz iklimine sahip olmas ve nfusunun arlkl olarak Mslman ahaliden olumas Krm Tatarlarnn kolayca gelip yerlemelerine imkn salamtr. Ayrca yukarda bahsedildii zere stanbul ve evre limanlara gelenlerin rahata gnderilebilecekleri yerlerin banda Adapazar ve zmit gelmektedir. Lakin gerek Osmanl ariv kaytlar gerekse bugn ad geen yerlerde hala yaayan Tatarlarn olmas bahsedilen g dalgasndan Kocaeli vilayetine de ok sayda gmenin geldiini gstermektedir. Bu durum Anadoluya bir gei gzerghnn zerinde olan Kocaelinin zaman zaman geici merkez olarak grlm olmasndan kaynaklanmaktadr6. nk zamanla blgeden Anadolu ilerine geenlerde ok olmutur. Bu cmleden olarak bata Kocaeli merkez olmak zere, hsaniye, Kubuzcu, Mekecik, zge, Kullar, Sarmee (Selimiye), Servetiyecami, Deirmendere, Nusretiye, Glck, Darca ve Derince olmak zere birok yerleim yerinde Krm Tatarlar ya direkt veyahut ta baka bir merkezden yerleri deitirilerek iskn edildii grlmektedir. Nitekim tebliimiz vastasyla bugn ve gemite Tatar yerleimi olarak bilinenleri ariv kaytlarndan edinebildiimiz bilgiler nda aktarmaya alacaz.

lk olarak hsaniye Beldesi (Tatarky), 1860 ylnda Krmdan g eden Tatarlar tarafndan kurulmutur (Krml, 2012: 475). hsaniyenin bulunduu araziler arlkl olarak Sultan III. Selimin annesi Mihriah Sultann adna kurulan bir vakfa ait iken muhacir Tatarlar buraya yerletirildiler ve zamanla da czi bir mebla karl toprak sahibi yapldlar7. Nitekim gsterilen bu ihsan ve iyi niyet zerine ad hsaniye olmutur. hsaniyeye gelen Krm Tatarlar, Alutann Partenit Ky, Akyar ve civar, skt Ky, Aluta, Kzlta Ky, Ayvasl Ky ve Yaltann Derekyden g ederek buraya gelip yerlemilerdir8.

Kullar Beldesinde yaayan Tatarlar nce Krmdan 1860 ylnda Romanyann Dobruca blgesine daha sonra da Kstence limanndan hareket ederek 1935-1936 yllarnda Trkiyeye geldiler ve Derinceye yerletirildiler. Daha sonra 1947 ylnda da oradan Kullara iskn edildiler. Ancak bir ksm zamanla zmit, zmir, stanbul, Konya ve Glck gibi yerleim merkezlerine gitmilerdir. Ayrca Kullar Beldesinde yaayan ahali kken olarak Krmn Bahesaray ve Yalboyundan idiler9.

4 Abdullah Saydam, Krm ve Kafkasyadan Yaplan Gler ve Osmanl skan Siyaseti (1856-1876), Osmanl Ansiklopedisi, C. IV, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s. 681-684, ve bkz., F. Yavuz Ulugn, Kocaelide Tarihsel Gler, Uluslararas Gazi Aka Koca ve Kocaeli Sempozyumu, C. III, Kocaeli 2015, s. 1305de 1850 ylnda zmit evresine yerletirilen gmenler uyum salayamaynca Derince ve Yarmcaya yerletirildiler.

5 Nedim pek, Kocaelide G ve skan, Uluslararas Gazi Aka Koca ve Kocaeli Sempozyumu, C. III, Kocaeli 2015, s. 1257.

6 pek, a.g.m., s. 1258.7 Babakanlk Osmanl Arivi (B.O.A.), DH.MHC., 12/ 6.8 Krml, a.g.e., s. 477.9 Krml, a.g.e., s. 480-481.

477

Bir dier yerleim yerimiz Kubuzcu Kydr. Azak Denizi civarnda yaayan Azakloullar Slalesi XIX. Yzyln hemen balarnda g ederek Kubuzcu Kyne gelmilerdir10. Kyde Azakl Mahallesi, Azakl ve Azaklolu soy isimlerinin olmas, yaayanlarn Krml bir denizci ailesi olduklarn sylemeleri Azak Denizi kylarndan geldiklerini destekleyici dier unsurlardr11.

Sarmee (Selimiye) Beldesi ise 1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonras Balkanlardan g edenlerin yerletirildii bir yerdir12. 1935 ylnda Romanyadan g eden Krm Tatar ve Nogaylardan oluan yaklak 60 hane Kstence limanndan nce Tuzlaya oradan Derinceye ve daha sonra da Sarmeeye nakledilmilerdir13. Devlet hane bana onar dnm tarla, bir ift kz ve pulluk vermitir. Gelenlerin kkeni ise Dobrucann Hocal, Kanara, Palaz ve Kreme kyleridir14.

Servetiyecami Kynn byk ksm Kafkasyadan g eden muhacirlerden olumakla birlikte bir miktar Krm kkenli Azakloullar 1880li yllarda blgeye getirilerek iskn edilmilerdir. Zamanla zmit, Adapazar, Glck, Yuvack ve Bahecik gibi yerlere tanmlarsa da hala 15 hane kadar Krm Tatar yaamaya devam etmektedir15.

Babakanlk Osmanl Arivinde yaptmz aratrmalar sonras elde ettiimiz belgelerde yerleime dair direkt malumat olmamakla birlikte deiik konular ele alan kaytlar tespit ettik16. rnein, Kocaeli Sancana Biga Sancana gnderilenlerden geriye kalan 200 Krm muhacirinin yerletirildii kaydedilmitir17.

Ayrca zmite Bahesaray ahalisinden sekiz hane ile Hoca Timur Efendinin yakn iki hanenin ve Hoca Cemil Efendinin akrabas olan bir miktar nfusun iskn edildii kaytlarda yer almtr18. Yine zmite yerletirilen Batum ve Tatar muhacirlerinin zaruri ihtiyalarna dair bir demenin yapldn gsteren bir belge bulunmaktadr19. Bunlara ilave olarak Krm muhacirlerinin bir ksmnn zmite iskn edileceinden dolay tedbirin alnmas ve gelenlere itina gsterilmesine dair iki kayt gze arpmaktadr20. Ayrca zmite gelecek 400 Krm muhaciri iin gereken ekmek iin denmesi gereken paraya dair bir belge kayt edilmitir21.

te yandan Krm muhacirlerinden olup Kocaelinin Geyve ve Akhisar kazalarna bal Mekecik kynde iskn olanlarn baz vergilerden muaf olmak istediklerine dair bir kayt bulunmaktadr22. Yine Krmdan gelerek zmite bal zge kyne iskn edilen muhacirlere tohumluk ve zahire verilmesini anlatan bir belge tespit edilmitir23.

Kocaelide Yaayan Krm Tatarlarnn rgtlenme Sorunlar

lkemizde yaam sren Krm Tatarlar, deiik adlar altnda dernek ve vakflar kurarak dayanma ve yardmlama ad altnda bir dizi faaliyet icra etmektedirler. Zaman zaman anavatana gidilerek akrabalk, eitim ve dini olmak zere deiik sebeplerle

10 Hakan Krml, Kocaelide Krm Tatar Yerlemesi, Uluslararas Gazi Aka Koca ve Kocaeli Sempozyumu, C. III, Kocaeli 2015, s. 1361-1362.

11 Krml, a.g.e., s. 479-480.12 Ulugn, a.g.m., s. 1305de Yunanistan, Bulgaristan (Pomak) ve Yugoslav gmenleri vard. Daha sonra Romanyadan

gelen Tatarlarn da yerletirildii grlmektedir.13 Ferit Toplu, Dobrucadan Derinceye Krm Tatarlar, stanbul 2010, s. 108.14 Krml, a.g.e., s. 481-482.15 Krml, a.g.e., s. 483-484.16 Ulugn, a.g.m., s. 1269-1312.17 B.O.A., MKT.MHM, 193/ 17.18 Srasyla B.O.A., MKT.MHM, 331/ 98 ve 232/ 35 ayrca B.O.A., MKT.NZD, 327/ 53.19 B.O.A., MKT.MHM, 527/ 2.20 B.O.A., MKT.UM, 421/28 ve B.O.A., MKT.NZD, 335/ 91.21 B.O.A., MKT.UM, 455/23.22 B.O.A., MVL, 449/123.23 B. O.A., MKT.MHM, 526/6.

Nuri KAVAK

478

balar kuruldu. rnein Kurban Bayramnda binlerce kurban Krmdaki yoksul Krm Tatarlarnn yararlanmas iin orada kesilmekte, festival, kutlama, bilimsel toplantlar tertip edilerek lkemizden oraya yansyan birok gzel mnasebet rneklerinin gereklemesi salanmaktadr. Ancak son yllarda rgtlenme balamnda ve faaliyetlerin icrasnda yaanan blnmeler tm bu gzel tabloyu bozmaya balamtr.

lkemizde Krm Tatarlarnn rgtlenmesi her geen yl daha da karmak bir hal almaya balamtr. eitli federasyon ve alt dernekler, mstakil kendi bana hareket eden dernekler, vakflar vs. adlarla birliktelikler ortaya kmtr. Ancak Rusyann Krm igal etmesiyle daha farkl bir boyutta ayrmalarn balamas tabanda sradan yaam sren Krm Tatarlarn tedirgin etmeye balamtr. zellikle her ilde olduu zere Kocaelide yaayan