Microsoft Word - KITAB _ 3 _1_.docBk - BQU-2008
lmi rdktru v “Ön söz”ün müllifi: Bkir Nbiyv kdmik Ryçilr: Himly Qsmv fillgiy lmlri dktru, prfssr Rhil Qybullyv fillgiy lmlri dktru, prfssr Tyyr Slmlu (Cvdv). n yni zrbycn d-
biyyt msllri. Mnqrfiy v dbi tnqidi mqllr. Bk. BQU nriyyt, 2008, 554 sh. “80-ci illr zrbycn rmn: jnr tkmülü” mnq-
rfiysnd 80-ci illrin rmn tsrrüft ssnd bu jnrn ptik znginliyi v jnr tkmülünün ss istiqmtlri tdqiq dilir: rmnn mövzu, idy, knflikt v bdii qh- rmn kntksindki tkmül prssi izlnir; trii rmn v nun tiplgiysn dir lmi-nzri qntlr ümumildirilir, tiplji tsnift prinsiplrinin müyynldirilmsin çlr, jnr bmndn mübhis durn srlr plmik yönd rdrm bykti lur; jnrn struktur üsusiyytlri — kmpzisiy mürkkbliyi, süjtqurmnn tiplji mütlifliyi v üslubi tmyüllri rdrlr.
Kitb müllifin çd dbi prss-nr, pziy, d- biyytünslq msllrin dir sn illrd qlm ld tnqidi mqllri d dil dilmidir.
6204159952 415
TDQQTIN TZLY Tyyr Slmlunun imzsn «Krd», «525-ci qzt»,
«zrbycn», «Ulduz» v b. qzt v jurnl shiflrind s- s rst gldiyim yzlrndn tnyrdm. Yddmd istddl qlm shibi kimi qlmd. ssn çd nsrdn, üsusn rmndn yzrd. ti mühkim, nlitik tfkkür, dil rvnl, plmik ruh nun yz mnrsn bir özünmsusluq vrir v Tyyr Slmlunun lmi yrdc- ln mrq yrdrd.
«Müsir zrbyjn rmnnn ptiks ( srin 80-ci illri)» kitbn mn hdiyy lrq tqdim dnd is nu sn tndm. Bundn yli vt snr Tyyr Slmlu zrbycn rmn il bl ikinci kitbnn lyzmsn mn tqdim tdi v bir qdr d utn-utn «mni kitbnn lmi rdktru kimi görmk rzusunu» dil gtirdi. lyzm il tnlqdn snr lmi rdktrlu rzlq vrdim. Kitb diqqtl uyndn snr yrdclnn n smrli mrhlsini yyn T.Slmlunun rdrmlr hqqnd bir qdr htli söz dmy htiyc hiss tdim…
T.Slmlu zrbycn dbiyytünslq lmin kçn srin 80-ci illrind glmidir. , 1984-88-ci illrd zrbycn Dövlt Pdqji Univrsittinin spirntursnd umu v «I srin snu, srin vvllrind zr- bycn uq pziys» mövzusund nmizdlik dissrtsiys müdfi tmidir. Dissrtsiy r zhmtin, grgin yrdclq trlrnn mhsuludur. 70-ci illrin snu, 80-ci illrd uq dbiyyt tz-tz dbiyytünslq lmimizin tdqiqt byktin çvrilmy blmd. Q.Nmzvun «zrbycn uq dbiyyt» drsliyi, . Mmmdvun «zrbycn uq dbiyyt («Dbistn», «Rhbr» v «Mktb» jurnllr ssnd)» mnqrfiys, .zizvun «Uqlrn svimlilri» kitb bu shd ilk v uurlu tbbüslr sylmldr. M..Sbir, .Shht, .iq v bqlrnn uqlr üçün
4
Tdqiqtçnn zhmtinin rln rtlndirn ss cht budur ki, , rdrmlrn bilvsit ilk mnblr – rb lifbl mtrillr üzrind prmdr. I srin 70-ci illrindn — «kinçi», «Kkül» v «Ziy»d çp lunn mtrillrdn blyrq srin vvllrin qdr zruri mnblrin ksriyyti tdqiqtn mrkzin çkilmidir. I srin snlr srin vvllrind çp lunn bütün n dili drsliklri, qirt kitblr v uq mtbut rqnlrnd («Dbistn», «Mktb», «Rhbr») çp lunn uq iri nümunlri diqqtl tplnlm, ciddi lmi rdrm prdmtin çvrilmi v nticd uq pziysnn tkkül v ilk inkif mrhlsinin ydn lmi sciyysi vrilmidir.
Tdqiqtn ilk mnblr üzrind qurulms uq dbiyyt shsind fliyyti hmy mlum ln M..Sbir, .Shht, .iq kimi sntkrlrl yn, .Nsh, M.S.irvni, Y.fndizd, .brhimv, .Müznib, .Hüsynzd, S..irvni, rif, Rbi, M.Sidqi, C.fndizd, M.B.Murdzd v digr mülliflrin uq irlrini sistmli rdrm byktin çvirmy imkn vrmidir. yni zmnd, uq dbiyyt shsind fliyyti bu v y digr drcd lmi ictimiyyt mlum ln H..Qrdi v R.fndizdnin uq irlri htli thlilin prdmti l- mudur. Bu srd zrbycn uq pziysnn tkkülünü v inkifn rtlndirn ictimi-siysi, dbi-mdni v pdqji millr lmi chtdn düzgün rhini tpm, flklr v klssik pziy uq irinin qynqlr kimi rdrl- mdr. Mslnin bu kild qyuluu tdqiqtçy I srin snu srin vvllrind tkkül tpb inkif dn uq pziysnn hns dbi zmin üzrind yükslmsinin v qs bir müddt rzind mühüm niliyytlr qznmsnn
5
sbblrini krlm imkn vrmidir. T.Slmlu uq iri nümunlrinin yrnmsnd üsusn flklrun zngin zinsindn bhrlnmnin mnizmini incliklrin qdr çm nil lmudur. Müllif uq pziysnn mövzu dirsini, idy mzmunu v sntkrlq üsusiyytlrini d rdrmdr. Uq pziysnd bir nç ss mövzu isti- qmtlrinin düzgün müyynldirilmsi tdqiqtçy I srin 80-ci illrindn kçn srin 20-ci illrin qdrki mrhld mövzu dirsinin gnilnmsi, idy-mzmunun znginlmsi v sntkrlq kyfiyytlrinin qüvvtlnmsi bmndn tkmülü mydn çrm imkn vrmidir.
1992-ci ild «Mrif» nriyyt T.Slmlunun M.Mmmdv v Y.Bbyvl birlikd yzd «Pdqji mühit v uq dbiyyt» mnqrfiysn zmn üçün ndir ölçülrd - üç min nüsd çp tmidir. Mnqrfiy il tnlq bizd bl bir birmnl fikir yrtd ki, mülliflr uq dbiyytnn I srin snu - srin vvllrini ht dn «qzl dövrü» hqqnd fundmntl bir tdqiqt ii rsy gtirmilr. Bu mnqrfiyd T.Slmlunun nmizdlik dissrtsiysnn mtril v uq dbiyyt il bl snrk rdrmlr d ks lunmudur.
zrbycn uq dbiyyt triinin, hmçinin li mk- tblr üçün uq dbiyyt drsliyinin yzlms üçün bu mnqrfiy mükmml bir lmi mnbdir. Kitb nzri s- viyysinin dlunluu, mtdlji istiqmtinin düzgünlüyü il bu gün d müsirdir.
T.Slmlunun uq dbiyyt shsind fliyytinin rdclln nun lind sözü gdn mrhly id zngin uq pziys nümunlrinin tplnms d rtlndirir. , ilk df lrq I srin snu, srin vvllrind n dili drsliklri, qirt kitblr v uq mtbutnd çp lunmu bütün ir nümunlrini tplm, nlrn bir qismi M.Mmmdv v Y.Bbyvl birlikd çp tdirdiklri «zrbycn klssik uq dbiyyt ntlgiys»nd (Bk,
6
«lm», 1998, 299 sh.) iq üzü görmüdür. Fikrimizc, 20-30-cu illr müsir zrbycn dbiyyt,
üsusn bu illrd rprssiy lunn v yud mühcirt gtmy mcbur ln sntkrlr hqqnd rdrmlr T.Slmlunun dbiyytünslmzn mütlif prblm- lrin «nüfuz imknlrnn gniliyi» bmndn n tutrl mil syl bilr. nun bu yönd prd tdqiqtlrn bir hisssi 1998-ci ild çp tdirdiyi «Fcili tllr (zrbycn rprssiy v mühcirt irin dir prtrt — çrklr)» kitbnd cmlnmidir. Bu kitbd nkm tlli dörd görkmli sntkrmzdn – yrdcl uzun müddt lqdn gizldiln Smd Mnsurdn, 37-ci il rprssiysnn ir qurbnlr hmd Cvd v Umgülsüm Sdqzddn v mühcirt dbiyytmzn fdkr nümyndsi lms ldrmdn bhs lunur. «Prtrt – çrklr» müllifin 90-c illrin vvllrindn blyrq bu dörd sntkr hqqnd rspublikmzn v bzi rici ölklrin qzt v mcmul- rind rdcl lrq çp tdirdiyi rdrmlrnn nticsi kimi mydn glmidir.
Kitbd S.Mnsurun hyt dbi irsindn bhs dn «Tlsiz irin tlyi» v ir Umgülsümün yrdclq ylunu ks tdirn «Dlm yurdumun iri…» mqllri hqqnd söhbt gdn sntkrlr brsind ycm, lkin mükmml bir lmi rdrmdr. Mqllr hr iki sntkrn hyt v yrdclq ylunun sciyyvi chtlri hqqnd zngin fktik mtril ssnd yzlmdr. Bu mtrillrn v bdii nümunlrin böyük ksriyyti kçn srin vvllrind çp lunmu «Tuti», «qbl», «Yni iqbl», «Yni fikir», «qtisdi brlr», «çq söz», «stiqll», «zrbycn», «Qurtulu» , «Mktb» v s. qzt v mcmulrdn tplnd üçün hr iki sntkr hqqnd byktiv tssürt yrtm imkn vrir.
Mqllrd tdqiqtçnn lmi üslubu üçün sciyyvi ln bir cht d ydn görünür. Burd hm S.Mnsur, hm d Umgülsüm hqqnd yzlm rdrmlr, nlrn ld ln
7
bütün srlri thlilin prdmtidir. Bu cht müllif qntlrinin byktivliyini rtlndirir. Tdqiqtçnn S.Mnsurun yrdclnd hmiyytli mövqyi ln «Hpsi rngdir» irin vrdiyi drin mzmunlu thlil v bir sr tdqiqtçlrl plmiks üsusil diqqti çkir. Mqld «Hpsi rngdir» irindki «rng» nlynn mzmunu bl çlr: «irdki «rng» nlynn mzmunundn hsil ln sttik qnt budur ki, bu mnvi iflic qdr d tz nzr çrpn dyil, qln bir tül, özü d clbdici bir tül bürünmüdür. Burd «rng» sözü mczi mnsnd – hiyl, klk, ybcrliyi prdlyn by, üz örtüyü, niqb mnsnd nllmldr. S.Mnsur hyt drin mühid nticsind yd mühitd sdqtlilrin sdqtin, krm hlinin krmin, mslklilrin mslkin, iqlrin qin v s. innmr, bunlrn bir rng lms qntin glir… Bütün bunlr gör, fikrimizc, «Hpsi rngidir» irinin mziyytini «rnglrin flsfi tfsiri» y (N.Qhrmnv), iri dht gtirn, bir ç mqmlrd nu çlnldrn c, lkin rl hyt hqiqtlrinin yüksk sntkrlql ifdsi tkil dir»1.
S.Mnsur hqqnd mqlnin mrql chtlrindn biri d vt il «qbl» qztinin 1913-cü il nömrlrind çn v snrdn hç yrd çp lunmyn, irin srlrinin iq üzü görn tplulrn d dümyn Füzuli qzllrin yzd iki tmisin bütöv mtninin ilk df bu mqld vrilmsidir. «Prtrt-çrklr»dki «Rprssiynn mngnsind (.Cvd pziys 20-ci illrd)» v «Prltr pltfrmsndn istiqll mücdilsin (.ldrmn yrdcl)» dl mqllrd hqqnd bhs lunn sntkrlrn yrdcln düzgün lmi- nzri b qbrq görünür.
.Cvd hqqnd mqld irin yrdclnn 20-ci illr mrhlsi tdqiqt prdmti kimi sçilmidir. Mlumdur ki, .Cvd yrdclnn 1920-ci il qdrki mrhlsi dh 1 . (y y - - ). , «», 1998, .9
8
ç rdrm bykti lmudur. irin yrdclnn ikinci dövrü (svt dövrü) hm z tdqiq lunmu, hm d bu dövr münsibt ziddiyytli lmudur. T.Slmlu bu mqlsind irin yrdclnn 1920-1937-ci illr dövrünü iki mrhld öyrnmyin zruriliyini sslndrr. Hm ictimi-siysi ritin tsirini, hm d bdii mtnlrin idy-sttik üsusiyytlrini rdrmy clb drk bl bir ssl qnti tkzibdilmz dlillrl sübut ytirir ki, «.Cvdn 1929-cu il qdrki yrdcl prl inqilbndn qbqk mzmununu, inqilbi mübriz v zdlq ruhunu hifz dib slm, frq is istiqll, zdlq rzulrnn «üstü örtülü», simvlik iniksnd mydn çmdr»1.
«Sn lm», «N üçündür», «Unudulmu svd», «y», «dilbyu clr», «Göy göl», «y Göy gölüm», «Füzuli» irlrin, «Ssli qz» pmsn vriln thlillr zrbycn Milli Dmkrtik Rspubliksnn dvrilmsi il bl .Cvd yrdclnd qm, kdr mtivinin güclnmsi, bu irlrin çunun irin bir vtnd v sntkr lrq iztirbl düünclrindn dms, bununl bl nun misli görünmmi bir hqszlql brmq niyytind lmd v milltin övldlrn d bu brmzlq hvli-ruhiyysini lmq istyi ön pln çkilir.
Bu mnd T.Slmlunun «Ssli qz» pms il bl mülhizlri .Cvd hqqnd mnqrfiy müllifi kimi mn kifyt qdr mrql göründü. T.Slmlun gör, pmdk «Ssli qz 20-ci illrd zdln ldn vrmi zrbycn övldlrnn ümumildirilmi bir brzdr»2. Sr müllifin tridn misl gtirdiyi ibrtli bir hkytin qhrmndr. Hmin hkytd «mlub tdiyi ölknin qdn v qzlrnn nmusu il ynyn qniçn qn Sr dl hm
1 . (y y - ). , «», 1998, .64 2 Y . .60
9
gözl ss mlik, hm d vtnin, lqn vurun bir qz qtl ytirir»1. Tdqiqtçy gör, «zdln itirmi lqn tlyind Srnn-Srlrn mydn glmsi müllif rzusunun tcssümüdür» v «Ssli qzn qrsnd Srnn yüksldiyi ucl yükslmk tlbi qyulur. zdln itirmi zrbycn lqn öz brmzln, mübriz hvli- ruhiyysini slms v istiqll urund sv girmsi zrurti lnr».2
Tdqiqt «Ssli qz» pmsnn süjt ttindki rtiliklri, hdislrin cryn tdiyi zmnlr rsndk frqi, nlrn bir-biri il sssitiv lqsini, Sr v Ssli qz brzlrnn tiplgiysndk ynl v nhyt srin snund Srnn dilindn unn «rqi»nin simvlik mzmununu çmql «Ssli qz»n srf siysi mzmunlu bir sr lduunu, .Cvdn milli idllrn tcssüm tdirdiyini v hmçinin sntkrn 1929-cu il qdr bu idllr urund rdcl çrpmsn sübut dn dbi fkt kimi dyrlndirir.
Tdqiqtç yzr: «Tridn gtiriln hkytd Srnn uduu «rqi»nin bütün mzmunu, ruhu d bu srd söhbtin zrbycn lqnn trii tlyindn gtdiyini sübut dir. Bu «rqi» bdn-b simvlikdir. Burd tlyin kc bln, bynun qnl kfn tln «blr» istiqlliyyti lindn lnm Vtni ifd dir. Bu bn lms, nr, hyvs, gülü, vtndn vvl slmu, ördyini hmr çlm, qzlrnn bynu bükükdür. Bu «b»d iq vüsl çtmm, yr öz muqundn dymmdr:
Mn ki, sndn dymmm, Qu qnm qymmm. Bir lmn symmm, Kim sn kc bd, blr?!
1 . (y y - - ). , «», 1998, .59 2 Y . .60
10
Qzlrnn bynu bükük, Ördyin cn r yük. Çld hmr, tzld tük, Gör n qnlr d, blr!.. .
Burd müstqim mnd nlln bir söz bl ydur. 28 prl inqilbndn snr müstqil zrbycnn bn gtiriln fcilrin simvlik ifdsindn knrd bu «rqi»ni b dümk qyri - mümkündür».1
Cvdünslq üçün .Cvdn yrdclnn 1920-1929- cu illr mrhlsin, «Ssli qz» pmsn bu münsibt rijinl tdqiqtç mövqyinin ifdsidir.
T.Slmlu .Cvdl bl rdrmlrn bu gün d dvm tdirir. «.Cvd yrdcl zrbycn v türk limlrinin rdrmlrnd» v «.Cvd rmntizmin nümyndsi kimi» mqllri (2007) tdqiqtçnn irin snt tlyin münsibtinin dvml lduunu göstrir. Birinci mqld .Cvd yrdclnn nri v tdqiqi msllri ön çkilir. Plmik ruhd yzln mqld .Cvdn bdii irsinin dövrldirilmsi mslsi diqqt mrkzinddir.
.Slddinin, .liyvnn, Q.Mmmdlinin bzi m- qllrind, hmçinin «zrbycn svt dbiyyt» drsli- yind (Bk, «Mrif», 1988) irin yrdclnn birinci v ikinci dövrün münsibtd ziddiyytli, bzn is ynl mü- nsibtin lduu göstrilir. Sntkrn yrdclnn ikinci dövrünün iki mrhld öyrnilmsi zrurti sslndrlr, ikinci dövrün birinci mrhlsinin (1920-1929-cu illr) ruh, müllif idlnn bdii ifdsi v sntkrlq bmndn dh ç birinci dövr yn lms bdii nümunlrin knkrt lmi thlili ssnd dbi-mdni v ictimi-siysi mühitl 1 . (y y - - ). , «», 1998, .60-61
11
.Cvd qrdurmlrn vriln byktiv thlillrl sübut ytirilir. 1929-cu ild .Cvdn vrdiyi «Bynt»n mz- munundk «yd nt»lrn sbblri, siysi-idlji bsqlr nticsind irin mnn sndrlms v 1929-cu ildn snr yzd irlrin bunun nticsi lms qnti irli sürülür. «.Cvd rmntizmin nümyndsi kimi» dl mqld is irin yrdclnd milli rmntizm nnlrinin uurl dvm tdirilmsi mslsindn söhbt çlr. Bu mqld irin «Qm» v «Dl» kitblrnd çp lunn irlrin idy-sttik üsusiyytlri öz htli rhini tpr.
«Prtrt-çrklr»dki snuncu yzd müllifin öz sözlri il dsk, «zrbycn mühcirt dbiyytnn vtn dönüünd n ç mnvi dstk ln, sviln, mhurln, ölmzlik qznn nümyndsi» .ldrmn yrdclnn ptik üsusiyytlrindn bhs lunur; sntkrn «zr- bycnn didrgin slnm iri .ldrm irlril» v «Qr dstn» kitblrndk srlri thlil süzgcindn kçirilir. lmi mülhizlrini bdii mtnlrin nlitik rhi ssnd söylmyi lyn tdqiqtç .ldrm yrdclnn prltr pltfrmsndk mrhlsi il istiqll mücdilsi mrhlsini üsusi frqlndirir v srlrinin idy-sttik kyfiyytlrinin müyynldirilmsind v yrdclq ylu- nun tkmülünd bu chtin hmiyytli rl yndn gös- trir.
Mqld irin prltr pltfrmsndn istiqll müc- dilsin kçidinin hm byktiv, hm d subyktiv sbblrini çn müllif lmi thlilin ss rln .Cvdn 20-ci illrin snlrn dru s-s tqib lunduu, sürün illri v mühcirtd yd dövrd yzd irlrin üzrin slr, bu irlrin mövzu, idy v prblmtik bmndn tiplji tsnifini vrir.
T.Slmlu istddl tdqiqtçlrmzdn biri prf. H.Qsmvun «zrbycn dbiyytnn yrdclq prb- lmlri» (Bk, «lm», 2004) dl kitbn yzd «Ön söz»d
12
***
mühcirt v rprssiy irinin tdqiqtçs kimi tnnn T.Slmlunun yni srin blncnd müsir dbiyyt msllri il rdcl mul lm blms, özünü d- biyytmzn nzri msllrini v inkif ylunu drindn biln bir dbiyytüns kimi tsdiq tmsi, rspublik mt- butnd, rici ölklrd çd dbiyytmzl bl ç- syl mqllrl ç tmsi v nhyt, bir-birinin rdnc «Müsir zrbycn rmnnn ptiks ( srin 80-ci il- lri)» (Bk, «lm», 2005) v «Müsir zrbycn rmn: jnr tkmülü» (Bk, Nft – Prss, 2007) mnqrfiylrn çp tdirmsi, nun hqiqi mnd «dbiyytmzn n mütlif dövrlrinin prblmlrin özünmsus b buc ltnd nüfuz tmk bcrn» grçkldirn inkr dilmz dlillrdir. lbtt, biz b düürük ki, T.Slmlunun sn rdrmlr «80-ci illr zrbycn rmn:jnr tkmülü» mövzusund dktrluq dissrtsiys üzrindki ii il birb bldr. Yri glmikn dyk ki, nun dktrluq iini uurl müdfi tmsi d tqdir lunml fktdr. Lkin T.Slmlunun çlmlr kr göstrir ki, yrdclnn n mhsuldr mrhlsini yyn v böyük lmi ptnsil mlik ln bu tdqiqtç üçün dktrluq müdfisi ss mqsd dyildir. nun srlrinin rsnd zrbycn dbiyytünslq lmin ürkdn bllq, vtndlq qyrti
13
v qysi dynr. «Müsir zrbycn rmnnn ptiks ( srin 80-ci
illri)» mnqrfiys ciddi v ktul bir prblmin tdqiqin hsr lunmudur. Bizc, rmnn jnr tkmülünü kçn srin 80-ci illrind izlmk lmi chtdn özünü druldur. n gör ki, zrbycn rmnnn tqribn bir srlik triind 80- ci illrin hmiyytli mövqyi vr. Bu illrd rmn idy- bdii chtdn yli znginlib, düny rmnn msus bir sr kyfiyytlr qznb. Bu nillikd yzln rmnlrn böyük çluunu müllif öz tdqiqtnn ht dirsind sly bilib. Yüksk nzri hzrl, çd dbiyytüns tfkkürü v bilvsit bdii mtrildn ç tmk myli tdqiqtçnn rmn tsrrüft il bl ssl lmi thlillr prmq imknn grçkldirib.
Müllif hql lrq rmnn bu nillikdki tkmülünü, birinci növbd, ictimi-siysi prsslrin sttik düüncy müsbt tsiri il lqlndirir. Fikrimizc, tdqiqtçnn svt impriysnn sn nilliyini hm d milli «müstqillik dövrünün rfsi» kimi qiymtlndirmsi ciddi lmi bir möv- qdir v nun msllr hkmlr, qliblmi lmi stn- drtlr mövqyindn ynmdn göstrir. «Milli müstqillik dövrünün rfsi» il bl yürüdüln fikirlr müllifin dinmik düünc trzindn br vrir, msllr fktlrn, bdii mtriln nlitik thlili mövqyindn ynmq im- knlrn rty qyur.
Mnqrfiynn birinci fsli «Rmn v müsir hyt: mövzu v nun bdii hlli» dlnr. Bu fsild 80-ci illr r- mnnd müsir hyt prblmlrinin qyuluu v nun bdii hllindki yni chtlri krlmq ss lmi mqsd kimi tzhür dir. Bu fslin «Çd rmnn tnqid pfsu. Ssil v siysi hytn ziddiyytlri nlitik thlil müstvisind», «Ptrirl insnn urbnizsiy mühitind tlyi», «Bdii qhrmnn mnvi-lqi sciyysi. ntllktul qhrmn tipi» bölmlrind müsir hyt grçkliklrinin bdii ksini
14
str tiplji rdrm, istrs d hr hns bir rmn yrc tdqiqt byktin çvirmli lduu zmn T.Slm- lunun rdrmlrnd bdii mtriln n rd dtllrn qdr mnimsnilmsi mühid lunur. Mövcud lmi mövqlr hsss ynm il yüksk nzri hzrlq bir ry gtirilir v yni b sistminin mydn çmsnn rtin çvrilir.
Misl üçün, tdqiqtlrd mövzu v prblmtiks, bdii 1 .. y ( 80- ). , «», 2005, .28
15
kyfiyytlri sn drc frqli müstvilrd dyrlndiriln «Qtl günü» rmn il bl mnqrfiy müllifinin yni mülhizlri diqqti çkir. Mlumdur ki, «Qtl günü» «rmn içind rmn» prinsipi il yzlmdr. srin kmpzisiy sistmind hmiyytli yri ln v uzq kçmil bl hvlt kimi tqdim lunn süjt tdqiqtçlr rsnd mütlif fikirlr durmudur. Htt bu süjt gör sri trii rmn hsb dnlr d lmudur. ksr tdqiqtçlr is bu süjti mnqrfiyd göstrildiyi kimi «ictimi hytmzn iki yüz il qbqk dövrü» (nr), «mmlktin uzq kçmii» (V.Yusifli), «qyri-müyyn qdim dövr»l (Q.Kzmv) blmlr. T.Slmlunun «Qtl günü»ndki bu süjt, nun srin kmpzisiy sistmindki yrin, srin idy- mzmununun çlmsnd ynd rl dir mülhizlri bu fnd tz v inndrcdr: «Bu zmn ksiyind vriln tsvirlr «uzq kçmi» hdislrinin müsirliyini rtlndirmir, uzq kçmiin rti-mtfrik v simvlik üsulund tsviri il 20-30-cu illri ifd dir. Zmn «uzq kçmilik» mzmunundn çb rmzlr vsitsil 20-30-cu illr qvuur. Bllikl, Y.Smdlunun rmnnd bir ç tdqiqtlrd üç müstqim zmn ksiyinin hdislri kimi sciyylnn tsvirlr slind bir rti-mtfrik (20-30-cu illrin rti-mtfrik uzq kçmil ifdsi hsbn) v iki müstqim (bir 30-cu illr, bir d bizim günlr) zmn ksiyi il bütövln vhid bir zmnn – svt rjimi dövrünün srt rlist üslubd bdii thlilindn ibrtdir». Biz gör bu, srin bdii mtninin ynidn «u»nuu, drki v qiymtlndirilmsidir.
Mnqrfiynn «Trii rmnn tiplgiys, prbl- mtiks v ss idy istiqmtlri» dl ikinci fslind trii rmnn tiplgiysn dir ydn lmi-nzri knspsiy rty qyulur v mhz bu kntkstd sözü gdn nilliyin rmnlr tiplji v jnr kyfiyytlri bmndn lmi thlil bykti lur. zrbycn dbiyytünslnd ciddi
16
zrbycn dbiyytünslnd, üsusn 80-ci illr rmnndn bhs dn tdqiqtlrd yni tipli rmnlrn yrnms il bl mülhizlr mnqrfiyd dh d inkif tdirilir. Bu tdqiqtd zrbycn dbiyytünsl trii rmn nzriyysi bmndn müyyn qdr tzlnib. Müllif trii sndlr, trii siyytlrin itirk ssnd yzln rmnlr trii rmn yrtmnn nnvi üsulu, trii dövrün ruhunu müllif tyyüllündn gln tsvirlr ssnd düzgün ks tdirn srlri is trii rmn yrtmnn qyri- nnvi ylu hsb dir. Birinci tip srlri trii-rlist, ikinci tip srlri is trii-rmntik rmn nümunlri hsb dir. Tdqiqtçy gör, trii-rmntik tipd yzln srlrd d trii siyytlrin brz, trii mnblrdn gln mtril müyyn yr tut bilr, lkin müllifin hdislr srbst v yrdc münsibti, süjtd müllif tyyülündn gln tsvirlr dminntlq tkil dir. Trii-rmntik rmn tipind müllif mövqyi ylnz trii dövr hdislrinin müsirliyind y, hm d srin prblmtiks ssnd müyynlir. Bu mnd tdqiqtçnn trii-rmntik rmn tipind siysi,
17
flsfi, ssil v s. prblmtiklr frqlndirrk trii-siysi, trii-flsfi, trii-ssil-psilji rmnlr bu tipin jnrlr, trii rnik, trii rmn (trii rmn nlynn dr mnsnd–izh mnqrfiy müllifinindir – B.N.) v p- pyn trii-rlist rmn tipinin jnrlr kimi götürmsi srf plmik mövqyin ifdsi ls d, bu mülhizlrd mübhis üçün kifyt qdr yr ls d, dlt nmin dmk lzmdr ki, müllifin mntiqi güclüdür, rhlri inndrcdr; tdqiqtçnn msllr ynm trzind tzlik hiss lunur.
«Tri rmnn tiplgiys, jnr üsusiyytlri» dl rinci bölmd «Mhmud v Mrym», «Ftli fthi», «udfrin körpüsü», «Çldrn döyüü» v s. rmnlrd trii hdislrin inkif üsusiyytlri, rmnd triilik v bdii rtilik msllri il bl mrql thlillr vrilir; d çkiln rmnlrn jnr spsifiks il bl tdqiqtçlrn fikirlri ümumildirilir, bzi yni qntlr irli sürülür. «Mütlif trii dövrlrin ssil-flsfi drki. Zmnn brz», «Trii siyytlrin rktri dövrün mütrqqi idylrnn dycs kimi» bölmlrind zrbycn trii rmnnn mövzu v prblmtiks, idy istiqmtlri, knflikt v rktr msllri qyulur. .fndiyvin «Griy bm, qc», «Üçtln», M.Sülymnlnn «Köç», Ç.Hüsynvun «Ftli fthi» srlrind trii hqiqtlrin ümumildirilmi Zmn brzndk byktiv iniks tdqiqt mrkzin gtirilir. «Griy bm, qc» rmn v «Üçtln» pvstind tsvir prdmti kimi sçiln hyt mtril, Zmnlr rsndk frq v mntiqi lq, rmnd thkiyçi qhrmn Murdn tbitindki ikilik, hdislrin thkiy lunm zmn il thkiy lunn hdislrin zmn rsndk frqdn dn bzi mqmlrd hdislr idlji münsibtin byktivliyi bir qdr üstlmsi, Hc Tnrvrdi, rd, Sr Qçq brzlrn vriln thlillrd sttikliyin ssilji thlili bir qdr r pln kçirmsi brd mülhizlr mnqrfiynn nzri v prktik dyrini rtrn
18
tkmülü ( srn 80-ci illri)» mnqrfiysnd (Bk, Nft-Prss) T.Slmlu müsir zrbycn rmn il bl rdrmlrn dh d drinldirmidir. slind bu mnqrfiy vvlkinin dvm kimi düünülmüdür; ikinci birincini tmmlyr. Bu mnqrfiy 80-ci illr rmnnn sntkrlq msllrin hsr lunub. dlt nmin dmk lzmdr ki, prblm nnvi ls d, nun qyuluu v hlli ynidir. Fikrimizc, bu ndn irli glir ki, tdqiqtç rmn pik növün jnr kimi nnvi ynm tndnsiysndn uzqdr. T.Slmlu rmn nu «dördüncü dbi növ», «srbst frm», «düny mdli» kimi qbul dn lmi knspsiy mövqyindn ynr: «Çd zmn rmn bir «düny mdli» kimi qvryr. ndi rmn ylnz pik növün jnr hsb dn lmi mövq gtdikc dh rtq qüvvdn düür. Bunun vzind is nun «dördüncü dbi növ» kimi drkin myl v mrq rtr. Fikrimizc, «rmn srbst frmdr» tzisinin sn vtlrd dbi dövriyyd özün kifyt qdr dvml mövq qznms d rmn «pik növün jnr» qlibindn çrm dru istiqmtlnib. slind rrmnn üsusi bdii tfkkür növü il – rmn tfkkürü il yzlms tlbinin özü d nu frqli idrk hdissi kimi qvrmn lmtidir»; Mnqrfiynn «Giri»indn sitt gtirdiyimiz bu prçd söylniln mül- hizlr zrbycn dbiyytünsl sviyysind rmn yni bn lmtlri syl bilr. Mrql cht bursnddr ki, bu lmtlr ncq tzis kimi irli sürülmür. Mnqrfiyd rmnn kmpzisiy mürkkbliyi, süjtqurm üsullrnn mütlifliyi, üslublrn sinkrtizmindn yrnn yni rmn üslubu-sinkrtik üslub, bdii kstdirmnin plifnik rmn üsulu kimi msllrin rhi mhz bu knspsiyn grçkldirmy, nu bdii mtril ssnd tsdiq tmy istiqmtlnir.
19
Tdqiqtç zrbycn rmnnd mühid tdiyi süjt knstruksiylrnn tiplji tsniftn vrir v Y.Smd- lunun «Qtl günü», lçinin «Ölüm hökmü», «Mhmud v Mrym», « dv», «Dlç», .ylislinin « dr», Ç.Hüsynvun «Ftli fthi», M.Sülymnlnn «Ss», «Günh dus», «Cviz qurdu», fndiyvin «Griy bm, qc» v s. rmnlrn mtril ssnd öz lmi mülhizlrinin dqiq mühidy, nlitik thlil söykndiyin, hr hns bir knr dbiyytdn «idl» lmdn, milli rmnn knkrt bir mrhlsinin tbitindn dduun übh yri qymur.
Bl bir cht d üsusi rzlq durur ki, milli rmnn frm trlr düny dbi prssindn yr götürülmür. Müsir rus rmnnn v Ç.ytmtvun nsri il kifyt qdr
20
«Hyt iniksn yni üsullr» dlnn ikinci fslin ilk bölmsind bdii nsrin üslub tmyüllri v 80-ci illrin pr- c rmn üslubu-sinkrtik üslub msllri rdrlr. dbi nzri bmdn üslub, frdi üslub, üslub tmyüllri mslsind çd dbiyytünslqdk mövcud tndnsi- ylr tunulur. Bdii nsrin prc üslub tmyüllri kimi müyynldiriln pik-nlitik, lirik-psilji, rti-mtfrik üslublrn 80-ci illr nsrind, cümldn rmnd ilk lduu göstrilir. Lkin tdqiqtç bu üslub tmyüllrinin hç birini 80-ci illr rmn üçün prc hsb tmir. nun fikrinc, 80-ci illr rmn dh ç pik, lirik v rti- mtfrik tsvirlrin qrnd yrnr. Tdqiqtçy gör, bu illrin rmn üçün sciyyvi ln idy plifnizmi, mzmun çqtll üslublrn sinkrtizmini qçlmz dir. Yn d tdqiqtçy gör, bu gün zrbycn rmn vvlki mrhllrl müqyisd hqiqi rmn tfkkürü il yzlr. Hqiqi rmn tfkkürü is ümumildirmni güclndirir, jnrn «müsir zmn bdiyytin n kimi b dümk v ifd tmk» (N.Q.Utin) imknn gnilndirir. Tdqiqtç yzr: «Dnprvun v Mtlvnn rmnn jnr tkmülü il bl mövqlrini n gör müdfi dirik ki, çd rmn nsr tfkkürünün nnvi çrçivsindn çb iniksn rmn üsulunu rty qyur. Mhz bu iniks üsulu hyt bütün tml il… v y özünmsus kild ks tdirmy imkn vrir». zrbycn rmnnd «hytn bütün tml il» ks lunms, nun ümumildirm gücünün rtms, ssil hyt bütövlükd öz için lmq imknnn grçklmsi mnqrfiy müllifinin qntin gör, jnrn flsfi mzmununu qüvvtlndirir. Mnqrfiyd üslublrn sinkrtizmindn yrnn rmn üslubu-sinkrtik üslub rmnd flsfi mzmunun qüvvtlnmsin nil lmnn
21
II fslin ikinci bölmsind zrbycn rmnnd «bdii kstirmnin plifnik rmn üsulu» öz rhini tpr. Ms- lnin bu kild qyuluu tzdir. M.Btinin plifnik rmn nzriyysin y bld ln tdqiqtç .Hüsynvun «dl» srind bdii kstdirmnin bü üsulun dir lmtdr chtlr tpr. Rmn üzrindki mühidlri mnqrfiy müllifini bl bir qnt gtirir ki, «bu illrd (80-ci illrd — B.N.) rmn üslub trlrndn hyt iniksn yni üsullrnn trn qdr bir inkif ylu kçir. Msl nddr ki, 80-ci illr zrbycn rmnnd dilji rmnn yrnms il d ciddi dyr qznr. Fikrimizc, bu, çd zrbycn rmnnd n ciddi dbi-sttik hdis syl
22
müqyisli thlil bykti kimi sçilir. Hyt iniks üsulunun rktrin gör bu rmnlrn frqlndiyi göstrilir. Birincinin mnlji (tkssli), ikincinin dilji (plifnik yud çssli) rmn kimi yzlmsn diqqt çkilir. Mlumdur ki, rmnn bdii kstdirm üsulun gör bu cür tsnifi M.Btin msusdur. «Btinin nzri sslndrmlr plifnik rmnd «hkim müllif mövqyi»n, yni mnlji rmn üçün ss ln prinsip yr qymur. Müstqil v bir-birin qrmyn sslrin v düünclrin çluu, tm dyrli sslrin plifniysn Dstyvski rmnlrnn ss üsusiyyti hsb tmkl Btin hm d dilji rmnn sttik prinsiplrini rh dir». Hmin sttik prinsiplr ssnd «Ynr ürk»dn «dl» kçid mnlji rmndn dilji rmn kçid prssinin blnc kimi mnlndrlr. «Ynr ürk»d müllif mövqyinin prcl, «dl»d bu mövqyin tm r pln kçmsi, hr bir qhrmnn sr öz hyt idl il glmsi, qhrmn «sözü» il müllif «sözü» rsndk srhddin r qdr gözlnilmsi, qhrmn «sözü»nün dilji rktri («rmnd hr hns qhrmnn nitqi b vrn hdislrl bl tkc özünün mövqyini krlmr. Bu nitqd hdisy knr gözün, knr düüncnin d mövqyi il bl irlr vrdr»), ümumiyytl, bdii nitqin plifniys v s. chtlr zrbycn rmnnd bdii kstirmnin yni üsulun dir mühidlrin rl dbi fkt söykndiyini krlyr. .lnl yzr: «lçin, .Hüsynv, N.Cfrv, T.linlu, .Hcyv, Y.smylv, N.Cbbrv, H.Qsmv, T.Slmlu (frqlndirm bizimdir – B.N.) v digrlrinin rdrmlr nsrin hrktini jnrn yddnd izlyir. Tdqiqtçlr istr-istmz bir srd nsrin fnund bdii rlln ss inkif istiqmtlrini izlmy 1 . y : ( 80- ). , – , 2007, .76
23
chd göstrirlr. Bu bzn kskurs klind b vrir, digr bir mqmd knkrt dbi siyytlrin yrdclnn müqyi- sli thlili il dilir, bzn d knkrt jnrn tkmülü prssin söyknmkl icr dilir».1
Digr nüfuzlu tdqiqtçlrl bir srd T.Slmlunun rdrmlrn hsss ynmdn dn bu fikrin byk- tivliyini v dqiqliyini tqdir tmkl brbr, nu d dyk ki, limin thlillrind htli nzri bilikl bdii mtril nlitik lmi nüfuz uurlu sintz yrdr. Zngin bdii mtril n rmnn jnr tkmülü il bl yni nticlr glmk v plmik mövqyini srbst ifd tmk imkn vrir. stddl dbiyytüns N.Pyv hqqnd yzd mqlsindki bir mülhizsini iqtibs tsk, dy bilrik ki, plmik T.Slmlunun knsptul mövqyinddir; lmi prblmlri özünmsus düünc stiiys il hll tmk bcrnddr. rdrm zmn nun prinsipil lmi mövqd dynms, bununl bl, özündn vvlki tdqiqtçlrn fikirlrin hörmtl ynms d tqdir lunmldr.
T.Slmlunun «Müsir zrbycn rmn: jnr t- kmülü» dl kitbnn lmi rdktru lmu v sr «Ön söz» d yzmm. Mn fikirdym ki, Tyyr Slmlunun rdrmlrnn fundmntlln istddl zhmtin vhdti rtlndirir. nnrm ki, , özünün dbiyytüns v tnqidçi rktrind bu kyfiyytlri bütün lmi fliyyti byu qruyub slycq.
«Müsir zrbycn rmnnn ptiks» v «Müsir zrbycn rmn: jnr tkmülü» kitblr T.Slmlunun «dbiyyt triindn tnqid dru» gnilnn fliyyti üzrin d iq slr. Bu kitblrdk «Grçk hqiqtlr rmn», «Yrmçq lyzm» pstmdrnizm v plifnik rmn knspsiylrnn sintzind», «Çd zrbycn rmnnd Qrb mövzusu», «dbiyytmzn «yrln 1 y yy . II . : , 2006. .15
24
yllr»n lmi münsibt kntkstind» dl mqllr nun çd dbi prss mrn v nüfuz imknlrn grçkl- dirir.
Mlumdur ki, K.bdullnn 2004-cü ild çp lunn «Yrmçq lyzm» rmn dbi mühitd birmnl qr- lnmmdr. Bu sr hqqnd rmn müllifinin öz sözlri il dsk, «ln gln ln glni, zn gln zn glni yzd» (B: «Hft içi» qzti, 29 prl-1my 2006). lbtt, kskin tnqidi v inkrdici münsibtl yn, rmn byktiv thlil vrn yzlr d yzlm, mülhizlr söylnmidir. Bu srd «Yrmçq lyzm» pstmdrnizm v plifnik rmn knspsiylrnn sintzind» mqlsi bdii mtril ciddi münsibtil sçiln bir yzdr. Fikrimizc, mql T.Slmlunun tnqidçi rktrind lmiliyin byktivlik v csrtl vhdtinin tzhürünün göstricisi hsb lun bilr. Tnqidin tnqidçiy münsib- tind d mqlnin dyri üsusi vurulnr. R.Ulusl «Tn- qidin fnmnlgiys»ndn zrbycn tnqidinin grçk durumundk» mqlsind yzr: «Drginin («Körpü» drgisinin-B.N.) ilk syndk Tyyr Slmlunun «Y- rmçq lyzm» pstmdrnizm v plifnik rmn kn- spsiylrnn sintzind» mqlsi drin nlitik thlili il diqqti clb dir. Burd bdii mtn münsibtd müvfiq nzri rsnldn gryinc istifd dilmidir» (frqlndir- mlr bizimdr — B.N.).1 Tnqidçinin mülhizsindki «bdii mtn münsibtd müvfiq nzri rsnldn gryinc istifd dilmsi» nünsn qbrdrq dmk istyirik ki, mhz çd tnqidi yzlrd çtmyn ss chtlrdn biri budur. Tnqidçi «söz»ünü ucu ryindn frqlndirn prfssinllq l bu kyfiyytl müyynlir. T.Slmlunun «Yrmçq lyzm» hqqndk yzs tnqidin lmiliyi prinsipini grçkldirmkl brbr, nun ucuy düzgün istiqmt vrmk, nu öz rsnc pr bilmk funksiysn d lzmnc 1 «y» , 2007, 7, .172
25
münsibt kntkstind» mqlsind vriln thlillr nun dbi prss hssslql ynm bcrnn dvmllnn tsdiqidir. Bu mqldn fillgiy lmlri dktru, prfssr N.Pyvnn istddl dbiyytüns brz bütün dlunluu il görünür.
Sn illrd T.Slmlunun tnqidçi kimi fliyytind bir intnsivlik mühid lunur. nun dbi prssin mütlif shlrin dir yzlr «Ulduz», «Krd», «525-ci qzt», «Kspi» v b. jurnl v qztlrd rdcl kild özün yr lr. T.Slmlunun tnqidçilik fliyyti dbi ictimiyytin diqqtini ytrinc clb tmidir. lçin sn 15-20 ild ytin istddl tnqidçilr srsnd nun d dn çkir v yzr: «Bursn hç vchl göz yummq lmz ki, bdii dbiyytmzd istddl srlr mydn çb, hmin sn 15- 20 ild rtq özlrini tsdiq tmi, biri z, biri nisbtn ktiv tnqidçilrimiz ytiib (ydn Tlbzd, Thrn linlu, sd Chngir, Cvnir Yusifli, Bsti libyli, lnr kimv, Tyyr Slmlu v b.)…».1
Hmin mqld lçin tnqidin tnqiddn bu v y digr drcd yr dümü yl nslinin nümyndlrin mürcit drk tnqid qytmlrn v «snrk nslin istddl nüm- yndlri il birlikd dbi tnqid v dbi prss shib ç- mlr»n rzulyr. Nüfuzlu dib v tnqidçinin zrbycn dbiyytnn tlyi üçün kçirdiyi bu vtndlq nrhtln üsusi qyd tmkl brbr, yzmzn mqsdin uyun lrq nun bu mqlsind «dbi tnqid v dbi prss shib ç bilck» istddl tnqidçilr srsnd T.Slmlunu d görmsini tnqidçinin bu günkü fliyytin vriln byktiv qiymt kimi dyrlndiririk.
«Müsir zrbycn rmnnn ptiks» kitbn «Ön söz»d prfssr H.Qsmv yzr: «T.Slmlu intllktul 1 525- . 1 2006- .
26
düünc trzin mlik ln dbiyytünsdr. Bu cht nun sttik zövqünd, bdii dünyduyumund v thlil üslubund özünü ydn kild göstrir». übhsiz, bu mülhiz hsss mühiddn dn bir qiymtdir v hqiqtin ifdsin istiqmtlnmidir. Qrmzdk kitb — “n yni zrbycn dbiyyt msllri” bir dbiyytüns v tn- qidçi kimi T.Slmlunun dh gni üfüqlr fth d- cyindn srq vrir.
Bkir Nbiyv kdmik
28
GR
risttl zmnndn üzü bri rmn pik növün iri hcimli
jnr hsb dilmidir. Çd düny rmn bu jnr pik növün çrçivsind slm, dmk lr ki, mümkünsüz tmidir. srin ikinci yrsndn tibrn dbiyyt- ünslqd rmn b sistmind ssl dyiikliklr nzr çrpr. Çd zmn rmn bir «düny mdli» kimi qvryr. ndi rmn ylnz pik növün jnr hsb dn lmi mövq gtdikc dh sürtl qüvvdn düür. Rmn zmn- zmn n id dilmi pik növün qlibi jnrndn sürtl çr. Rmn grçkliyi frqli v özünmsus idrk v bdii ks tdirm hdissi kimi qbul dilir. Rus nzriyyçisi Dnprv hl 50-ci illrd «Rmn nzriyysinin bzi msllri» dl mqlsind rmnn dördüncü dbi növ kimi tqdimini zruri syr, pik növün jnr qlibind nun imknlrnn mhdudlmsndn söz çr.
Rus rmn tdqiqtçs Mtlv rdrmlrnd rmn srbst frm kimi qbul dir. yni zmnd rmn srbst frm kimi ynmq tndnsiysnn Tlstydn gldiyini v mhz bu cür ynm il rmnn «düny mdli» kimi özünü tsdiq d bilmk imknlrn ön çkir. nun rus dbiyyt mtrillr ssnd prd rdrmlrd rmn, drudn d, srbst frm kimi öz tsdiqini tpr.
Rmn «düny mdli»dir. Rmn srbst frmdr. Rmn dördüncü dbi növdür. Rmn bdii sistmdir. Bütün bunlr çd dbiyytünslqd rmn frqli idrk hdissi kimi drk tmnin mütlif frmullrdr. Lkin bir-birlrini inkr dn y, tmmlyn frmullrdr. Rmn münsibt triin ümumi bir nzr d kifytdir ki, htt pik növün jnr çrçivsind d dbiyytünsln rmn frqli idrk hdissi kimi b düdüyü tirf dilsin. dbiyytünslq zmn-zmn rmn yzmq üçün nsr tfkkürünün kifyt
29
tmdiyini, rmn yzmq üçün rmn tfkkürünün zruriliyini vurulmdr. Dmli, bu tlbin lt qtnd rmnn frqli idrk hdissi lduu qbul dilmidir. Rmnn rmn tfkkürü il yzlms nun «düny mdli» kimi özünü tsdiq tmsinin ss rtidir.
Hr hns bir rmn «düny mdli» kimi mydn çrs, , bunu dünyy ssil-flsfi münsibtd grçkldirir.
Mtlv mhur frnsz tnqidçisi Mil Zrffin «Rmn v cmiyyt» kitbndn dnrkn qyd dir ki, Kitbd bir tzis tirz yr qymur: «Rmn öz tbiti il ssildr. , ictimi inkifn surtini çrmr, lkin nunl s bldr».
Çd rmn grçkliyi «düny mdli» kimi qvryrkn , ilk növbd, ssil hyt bütövlükd öz için lr. Çd dbiyytünslq bq bir tzisi d dbi dövriyyy burr: «Rmn flsfilir»: Flsfilik is mksimum ümumildirm dmkdir. Rmn tfkkürü bdii idrkn hüdudlrnn nhytsizliyini rtlndirir v nun grçklik fktlrn ümumildirmk imknlrn rtrr. Rmnn grçkliyi ümumildirmk gücü nu flsfilmy dru prr. «Müsir rmn – rmnd müsirlik» mövzusun hsr lunmu dyirmi stl trfndk müzkird Survtsv müsir rmndk bu tndnsiyn bl ifd tmidir: «…Rmn flsfilir. Bizim müsir rmn is üsusil kskin v grginlikl».
Bu iki cht-ssil hyt bütövlükd öz için lms v nun flsfsini çms çd rmn qrsnd durn n vcib tlb v nun birinci kyfiyyti kimi özünü göstrir. gr bu gün zrbycn dbiyytünslnd milli rmnn düny rmnn bu v y digr drcd intqrsiysndn söhbt gdirs, dmk, yurdk kyfiyytlr zrbycn rmnnd d mydn çmqddr.
80-ci illr zrbycn rmn mhz bu mnd lmi - trlr imkn vrn «uurlu bir» rmn nilliyi kimi td- qiqtn mrkzin gtirilmidir. Bu illrin zrbycn rmn
30
grçkliyi siysi, mnvi, lqi trflri il birlikd öz için l bilirmi? Öz için ld bu grçkliyin flsfi tfsirini vr bilirmi? Bu iki chtin bdii bütövlüyü, üzvü vhdti il rtlnn kmil snt nümunsi mydn qyub, zrbycn rmnn d «düny mdli» kimi tsdiq d bilirmi?
Düünürük ki, bu sul müsbt cvb tplrs, bu cvbd çd zrbycn rmnnn jnr tkmülünü rtlndirn n ss kyfiyytlr cmlmi lcq.
«80-ci illr zrbycn rmn: jnr tkmülü» dl m- nqrfiy bütövlükd bu sul, bu msly trln cvbdn ibrtdir. Tdqiqtn ktulln v müsirliyini d hmin trlr tkil dir.
80-ci illr zrbycn rmn il bl rdrmlr dbi prssd jnrn mydn çn nümunlrin tnqidin münsibti il blnr. Bu nillikd jnrn hyt v snt hqiqti bmndn öz imknlrn göstrmk imkn q- znms v bunun rl nticlri tnqidin n rksiy v diqqtini hiss luncq drcd güclndirir. Bu illrd tnqid dbi prss fl münsibt göstrir, zmnn v nsrin hrktini vhdtd izlmy çlr. «dbiyyt v incsnt» qzti, «zrbycn» v «Ulduz» jurnllrnn rdcl nri tnqidçilr dbi prss ciddi nüfuz imkn vrir.
Tnqidin mütlif nsillrinin nümyndlri bu rmnlr bdii thlil süzgcindn kçirmi, nlrn dbi prssdki mövqyi il bl mülhizlr söylmilr. Tnqid dbi prss dil ln srlrin nny blln v nvtr kyfiyytlrini mövzu, idy, mzmun, rktr v knflikt, süjt v kmpzisiy, mtd, dil v üslub, bdii rtilik v s. msllr münsibtd çqlm çlm, yni zmnd yr-yr srlrin dbiyyt triimizd tut bilcyi mövq il bl ilkin mülhizlrini bildirmidir.1
1 y Y. //y yy. , «Y», 1988; y Y. y//y yy. , «Y», 1988; . «» . «yy » ,
31
B.Nbiyv, K.Tlbzd, S.sdullyv, Y.Qryv, N.C- frv, .Slmnv, .Hüsynv, T.Hüsynlu, .Mmmdv, ..Hcyv, V.Yusifli v bqlrnn nsr tsrrüftn, tnqid v dbiyytünslq mtrillrn ümumildirn icml mqllrini üsusi frqlndirmy h- tiyc vr.2
Lkin bu icml mqllrd d bir ilin, n y hld is b ilin rmn tsrrüft ht dildiyindn v hcm mh- dudluu il bl gni ümumildirmlr prmq, 80-ci illr zrbycn rmnnn inkif spksifiksn izh tmk bir mqsd kimi qry qyulmmdr.
Mlumdur ki, jnrn kçdiyi trii inkif ylund q- znd nnlri nvtrluql znginldirn, özü d nn yrtmq gücün mlik ln srlr zmn kçdikc çd dbi prssdn çb dbiyyt triin dümk v dmli, 10 y 1981; . Y . «yy » , 27 y 1984; y . y y. «yy » . 25 1983; . y y. «yy » , 1981, 11; . « ». «yy » , 1 1983; . . «y », 1981, 9 . 2 y . y. «y» , 1986, 7; .y. , . , «», 1975; y Y. yy//y yy. , «Y», 1988; . yy (81- )// -81-82. , «», 1987; . . «y» , 1984, 7-8; y . // y. , «Y», 1986; y . y // y. , «Y», 1986; y . y . «y », 1982. 10; . . «yy » , 4 y 1987; . y, . . . , «Y», 1988; Y . . «y» , 1982, 5; Y . , . «y» , 1986, 9; y .. y. «y» , 1990, 6; y . … «y» , 1989, 4 .
32
Y chtdir ki, 80-ci illrin tnqid v dbiyytünsl ksrn özünü idlji srtdn zd hiss d bilir, mydn çn nümunlri dbi myrlrl thlil clb dirdi. Lkin tnqid v dbiyytünslqd bir ç hllrd ssilji thlillrin sttikliyi üstlmsi, bdii mtril strtip
1 y . . , «Y», 1987; y Y. . , «Y», 1986; . y . , - , 1994; y .Y yy y. , «Y», 1986; y . y . , «» yy-y , 200; Y. . , «Y», 1988; Y. y . , «», 1998; y . - y. , , 2000; y Y. .y yy. , «», 1991; yy . . , «», 1993 ( ), yy . y y yy . , «», 2000 ( ); . . , y , 1997; y .. . , «», 1997 ( ); y . y . , «XXI» — Y , 2003; y .. . , «», 2003; y . 60-80- y . , «», 1987; y . — yy . , «», 1999; . y «Y ». , «», 1999 .
33
lmi mqllrd, sn illrd yzlm dissrtsiylrd 80-ci illr zrbycn rmnnn jnr tkmülü il bl bir ç qiymtli mülhizlr söylns d, dbi tsrrüft bütövlükd lmi rdrm bykti lmm, jnr tkmülü bmndn sistmli rdrlmmdr. n gör d bu prblmin gni v sistmli tdqiqin htiyc vrdr. Bu illrd zrbycn rmn ciddi nvtr kyfiyytlrl mydn çmdr. Fikrimizc, hmin kyfiyytlrin tdqiq dilib ümumildirilmsi jnrn glck inkifnd ç stimul vr bilr.
Mnqrfiy giri, üç fsil v nticdn ibrtdir. 80-ci illrd ltmdn ç rmn yzlmdr. lbtt,
fikirdn tmmil uzq ki, bu rmnlrn hms hqiqi nvtrluq nümunsidir. Lkin dnlmz bir hqiqt d vr ki, bu ltm rmnn içrisind kifyt qdr dbi nümun vr ki, nlr, drudn d, rmn tfkkürü il yzlmdr. nlrd milli nny yrdc münsibt v nvtrluq kyfiyytlri kifyt qdr ydn szilir. Tdqiqt clb diln bu tipli rmnlr srsnd nrn «Bmrtbli vin ltnc mrtbsi», lçinin «Mhmud v Mrym», «Ölüm hökmü», .fndiyvin «Griy bm, qc», «Üçtln», S.hmdvun «Ysml gölünd qyqlr üzürdü», «Tn», «z dru», .ylislinin « dr», F.Krimzdnin «üdfrin körpüsü», «Çldrn döyüü», .Hüsynvun (Munn) «dl», M.Sülymnlnn «Köç», «Ss», «Günh dus», «Cviz qurdu», Y.Smdlunun «Qtl günü», Ç.Hüsynvun «Ftli fthi», S.zrinin «Dlnd» srlrinin dlrn üsusi qyd tmk istyirm. Bu rmnlr tdqiqtd dh tfsiltl thlil byktin çvrilmilr. Fikrimizc, sçm üsulu il tdqiqt clb diln rmnlr milli dbi nnnin n y kyfiyytlrini slmql çd düny rmn tcrübsin söyknrk zrbycn rmnn bir ç ssl yniliklr gtir bilmidir.
34
80-ci illr qdr kçdiyi trii inkif ylu il müqyisd nilliyin rmn tsrrüftnd jnr tkmülü bmndn hns prsslrin yndn lmi ydnlq gtirmk tdqiqtmzn ss mqsdin çvrilmidir.
Mnqrfiy trii müqyisli v tiplji thlil mtdlr il yzlmdr.
Mlumdur ki, I srd yrnn bu mtdun ssnd mütlif bdii sistmlrin müqyissi dynr. Misl üçün, rq bdii sistmi il Qrb bdii sistminin müqyissi. Hr bir bdii sistmin özünmsus bdii üur tipi vrdr. Grçkliyi idrk v iniksn spsifiksn hmin bdii üur tiplri müyynldirir.
yr-yr milli dbiyytlr d bdii sistm tkil dir, nisbtn kiçik bdii sistmi yrdr*. Bdii sistmlri milli dbiyytlrn dövrlri, mrhllri rsnd d trmq lr. Çünki bdii sistmlrin frmlmsnd zmn milinin d rlu vr. dbi dövrlm v mrhllrin tsnifi müyyn rtlr ltnd grçklir. Prf. N.Cfrv dövrlm üçün üç milin vcibliyini qbrdr. Birincisi, ictimi-siysi prsslrin dbi hrkt tsiri; ikincisi, tn-kultrlji prsslrin ynd rl; üçüncüsü bu iki mil ssnd bdii dbiyytd grçkln bdii-sttik kyfiyytlr.1 Fikrimizc, bu kyfiyytlrin hr hns bir dbi-trii dövrd v y mrhld yrtd özünmsusluq hmin mrhlnin dbiyytnn üur tipinin sciyysini müyynldirir.
Mnqrfiyd milli dbiyytmzn vvlki mrhllri il tdqiqt clb lunn mrhl rmnn jnr tkmülü bmndn müqyis prdmtin çvrilir. Bu müqyislr bzn knkrt bdii nümunlr ssnd grçklir, bzn d üurlt gdir.
Tdqiqtd tiplji thlil üsulun müqyisli thlillrdn
* : . yy y - . , «», 2006, .60-72 1 . . , «», 2004. . …
35
lnn nticlrl ykun vurmq, knsptul qnt ld tmk üçün mürcit dilmidir.
Mlumdur ki, tiplji thlil üsulu trii-müqyisli mtdl yni srd mydn çs d, ndn snr yrnmdr. Fikrimizc, trin d tiplji thlil üsulu trii-müqyisli mtdun ld tdiyi nticlri tmmlmq htiycndn dmudur.
Tiplji thlil üsulu biz imkn vrir ki, çsyl rmn nü- munlrini mövzu, idy, prblmtik, iniks üsulu, jnr üsusiyytlri, üslub v s. bmndn ümumildirib, dmi- nnt üsusiyytlri krlyq. Mhz hmin ümumildirmlr mnqrfiynn lmi yniliklrinin blc hrktvrici rtin çvrilmidir.
Tdqiqtmzn mtdlji ssnd dbi-sttik fikrin ss qnunuyunluqlr, dbiyytünslqd rmn nzriyysi il bl lmi knspsiylr, milli sttik düüncnin tlblrindn irli gln vziflr, dyin zmnn inkif mntiqi, zrbycn dbiyytnn frmlmqd ln mtdlji prinsiplri dynr.
Biz rmnl bl snuncu kitbmzd yzmdq ki, prf.N.Cfrv zrbycn dbiyyt triini «düzgün lmi mtdlgiy» il rdrm çd dbiyytünsln ss vzifsi hsb dib, bu shdki prblmlrin «tsvvür dilmyck drcd çluundn» dnnd, fikrimizc, tm hql görünür.1
yni zmnd bu istiqmtd mqsdyönlü i gtdiyini qyd tmidik. Bu bmdn B.Nbiyv v .Slmnvun «srin dbiyyt»2, .lnlnn « sr zrbycn d- biyyt: trii dövrldirmnin nzri-mtdlji spktlri»1
1 : . y : . , -, 2007, .139 2 «yy» , 5 , 2004- 1 XX y yy . I . , «», 2006, .14-23
36
mqllrinin yzlmsn, kdmik B.Nbiyv bd lmql böyük bir rdksiy hytinin rhbrliyi il « sr zrbycn dbiyyt msllri» kitbnn (Bk, «lm», 2006, 428 s.) iq üzü görmsi v burd «dbi irsin dövrldirilmsi v ynidn dyrlndirilmsinin nzri-m- tdlji prinsiplri»nin bilvsit tdqiqt byktin çvril- msini, hmçinin prf. N.Pyvnn «nsn bdii tdqiq bykti kimi» (Bk, «XXI» — YN, 2003) fundmntl mnqrfiysn qyd tmk lr. «nsn bdii tdqiqt bykti kimi» kitbnd prf. N.Cfrvun sözlri il dsk, msllri «librl bir müsirlikl» y, «tridn glmk»l qiymtlndirmnin nzri mdli vrilir. dlr sdlnn srlr bu shdki «bluu» dldurmn uurlu tbbüslri kimi qiymtlndirilmlidir.
Mnqrfiyd mtdlji istiqmt müyynldirilrkn bu rdrmlr d s-s istind lunmudur.
srzrbycn dbiyytnn mrhl tsnift bu gün dbiyytünslmzn n ktul prblmlrindn biri lrq qlr. üsusn svt siysi sistminin çöküü, müstqilliyin ld dilmsi vvllr sr dbiyytnd tsbitlnn mrhl tsniftn ynidn bm zruri tdi. B.Nbiyvin, Y.Qryvin, N.Cfrvun, N.Pyvnn, T.linlunun, S.lnlnn v bqlrnn tdqiqtlrnd mrhl tsnift il bl yni lmi prinsiplr ks lunub.
Bu mrhl tsniftlrnn hms ciddi lmi sslr m- likdir v ksrn bu tsniftlrd 80-ci illrin yri svt döv- rünün sn nilliklri srsnddr — 60-70-ci illr mrhlsinin dvm kimi. Tdqiqtlrd 60-c illrdn blyn mrhlni 90-c illr qdr gnilndirmk myli d vr. Biz bu myld msly nzri bmz grçkldirmk üçün smrli cht görürük. 80-90-c illri 60-70-ci illrdn frqli bir mrhl kimi götürmk zrurtini rtl tr, 80-ci illrdn milli müstqillik dövrünün rfsi kimi dnm, hmin nilliyin bu mnd dh ç sciyyvilik ksb tmsin dir
37
bir sr qntlr glirik. 80-ci illr rmn mnqrfiyd 80- 90-c illr dbiyytnn — milli müstqillik rfsi v dövrü dbiyytnn trkib hisssi kimi götürülür v qiymtlndirilir.
Biz rmnn bu mrhldki tkmülünü bu illrin ictimi- siysi prsslri v dbi hrkt kntkstind izh dirik. Tdqiqtd bl bir fikir sslndrlr ki, 80-ci illr milli ictimi üurun sürtli yükslii il rtlnirdi. Svt siysi r- jimi dlr, ntirjim hvli-ruhiyysi güclnir v bu d stiil lrq milli üurun inkifn tkn vrirdi.
Mnqrfiyd rmnn «tbitn ssil jnr» (M.Zrff) lms v «tbitn ssil jnr»n 80-ci illrdki yüksliinin ss hrktvrici qüvvsini d ictimi inkifn «tbit»ind trmq lzmdr» tndnsiys d, 80-ci illrin hm d prf. N.Cfrvun sözlri il dsk, «nsr tfkkürünün inkif il sciyylnmsi», 60-c illrd nsr gln yzçlrn rmn tfkkürünün v tcrübsinin d ssn 80-ci illr dümsi, n nhyt, rf illrind sntkrlrn düny dbi tcrübsin bilvsit istind imknlrnn rtms rmnn 80-ci illrdki tkmülünü rtlndirn ss millr kimi götürülür.
Üç fsildn ibrt ln mnqrfiynn strukturu ciddi lmi qnunuyunlu söyknir. Rus rmn nzriyyçilri d (misl üçün Lyts, Kjinv, Ztnski, Tslkv v b.) tirf dirlr ki, çd rmnn ççidliliyi nun dilind tsnift prm zruri dir. Tdqiqtd bu tsniftlr ümumildirici nzr ytirilir. Tsvir üsulunun rktrin, mövzu v prblmtiksn, frm üsusiyytlrin gör prln tiplji bölgülr, mülliflrin özünün d tirf tdiyi kimi, bütün hllrd rti sciyy dyr v tiplji znginliyi r qdr ifd tmir. Bu mnd mnqrfiyd rmn mövzusun gör müsir v trii rmnlr bölüb, hr iki bölgüy dil ln srlrin idy-sttik üsusiyytlrinin rdrlms dh ptiml vrint kimi götürülür. Fsillr üzr msllrin qyuluund d bu prinsip ml dilir.
«Rmn v müsir hyt: mövzu v nun bdii hlli» d-
38
lnn birinci fsild müsir mövzulu rmn, «Trii rmnn tiplgiys, prblmtiks v ss idy istiqmtlri» dlnn ikinci fsild is trii rmn prblmi tdqiqtn mrkzin çkilir. Üçüncü fsild hm müsir, hm d trii mövzulu rmnlr jnrn frm trlr kntkstind öy- rnilir.
Birinci fsild «Ssil v siysi hyt ziddiyytlrinin bdii ksi» (I yrmfsil), «Ptrirl insnn urbnizsiy mühitind tlyi» (II yrmfsil), «Bdii qhrmnn mnvi-lqi sciyysi. Strtip düünc il frdi düüncnin qr- lmsndn yrnn klliziy. ntllktul qhrmnn özünü tsdiq htirs (pfsu)» (III yrmfsil) kimi prblmlrin qyuluu il 80-ci illrd rmnn mövzu, idy, knflikt v bdii qhrmn kntkstindki tkmül prssi izlnir.
Bu fsildki lmi thlillri ümumildirsk, rmnn jnr tkmülünün dk chtlrini qbrtmq mümkündür:
1. Rmnd cmiyyt hytn müdil güclnir. 2. Cmiyyt hyt, ilk növbd, ssil-siysi müstvid
bdii thlil bykti lur. 3. Hdislr ynm, hyt qiymtlndirm mtdu
dyiir. Ssilist rlizmi sttiksndn irli gln illuziyl tsvir prinsipinin yrini srt rlist tsvir v nliz prinsipi tutur.
4. dlji «yük»dn zd ln rmn özünü bütövlükd hyt hqiqtinin bdii tdqiqin hsr dir. Bu illrd sntkr öz sözünü rqdr dmk imkn qznr.
5. Rmnd tsvirçilik, hdis v hvltçlq öz yrini nlitik bdii thlil vrir.
80-ci illr rmnnn cmiyyt hytn müdilsinin mqsd v kyfiyyti jnrn 50-ci illr qdrki mrhlsin- dkindn köklü kild frqlnir. 50-ci illr qdr cmiyyt hyt ssil v siysi prblmlrin iniks sfrsnd rmn gls d, bu rmnlrd insn tlyi r plnd idi. 60-70-ci illr nsri dbiyyt öz prdmtin qytrmq, insn tlyi il
39
blmq üçün nu ssil-siysi prblmlr müstvisindn çrb mnvi-lqi trlr müstvisin gtirir. 80-ci illrd ssil hyt nüfuz ynidn güclnir. Lkin bu nüfuz rtq 50-ci illr qdrki sciyydn frqlidir. Bu illrin rmn qhrmn ssil-siysi ziddiyytlr burulnnd mhv ln insndr. 80-ci illr rmn müsir hytn ssil-siysi mnzrsini yrdr v fcili tl yyn insnn brzn iniks dir.
Ssil hytn müsir durumunu ntic kimi qvryn rmn bu nticy gtirib çrn sbblri bdii thlilin mrkzin çkir. Rmnn zmn srhdi gnilnir. Çd zmndn yn kçmi, uzq kçmi, fsnvi-mifik z- mn körpü tlr, milli vrln müsir durumu v kçmii müqyis prdmtin çvrilir, lqi-mnvi, ssil-siysi mtmrfzlr diqqt ytirilir, ümumildirmlr prlr. Cmiyyt hytn bürüyn ssil ziddiyytlrin, mnvi-lqi ktklizmin köklri çlr, grçklik hqqnd, ssil-siysi mühit, insn v cmiyyt, insnn tbii vrl kntkstind flsfi qntlr yzçnn sttik qysinin prc mtivin çvrilir.
80-ci illr rmnnd inkr pfsu ç güclüdür. nsn ssil v lqi ktklizm sürüklyn sistmin özü tnqid hdfi kimi götürülür, insnl cmiyyt, insn v mövcud si- ysi sistm rsndk ziddiyyt bdii knfliktin ssnd dynr.
Ssil v siysi ziddiyytlri nlitik thlil byktin ç- virn rmnlrd «pislr v ylr» ks qütblrd, knfliktin ssnd dynmr, nu yrtmrlr. ksin istr «mnfilr», istrs d «müsbtlr» ictimi sistmin qurbnlr kimi yni bir qütbd birl bilir, trgik brzlr kimi rktriz dil bilirlr.
Ptrirl rktr milli trii vrln dycs kimi mnlndrlr. Ptrirl rktr v urbnist mühit prblmi d 80-ci illr rmnnn prc mövzulrndn biri kimi ön
40
çkilir. Bu illrin rmnnd ptrirl rktrin iniksn rtn myl sttik düüncd milli vrl, milli-trii rktr rtn mrn nticsi kimi izh lunur. Bq sözl, prf. S.sdullyvin sözlri il dsk, «rlist yzçnn bdii tfkkürü… lq ruhunun qrlmzln, hyti köklrini, nun mnvi kyfiyytinin ptnsil imknlrn rdrr».1
80-ci illr rmnnd urbnist mühitin qhrmn kimi ptrirl rktrin trgizmi çlr. Hqiqt nmin dyk ki, bdii nsrimizd ptrirl rktr prblminin iniks üsusiyytlrin T.linlunun «zrbycn yni nsri» kitbnd (Bk, «lm», 1999) tunulmudur. , Chndr v Krbly smyl ptrirlln snunu tcssüm tdirn brzlr kimi sciyylndirir. Bizim tdqiqtmzd hm T.linlunun tzislri inkif tdirilmi, hm d yni msllr qyulmudur.
Tdqiqtd zrbycn rmnnd (lc d bdii nsrin digr jnrlrnd) ptrirl rktrin cr tti izlnir. Ptrirl rktrin bdii nsrimizdki tcssümünün tiplji tsnift vrilir: Ptrirl rktr öz mühitind (Chndr , Krbly smyl v s.), ptrirl rktr öz mühitindn knrd (Rüstm kii — «Böyük dyq», Qfr — «Dlnd», Rmzn — « dr», Vlh müllim — «z dru»).
Trii v çd dbi prssd yrdln hr bir ptrirl rktrin dd sttik missiy müyynldirilir.
80-ci illr rmnnd ptrirl rktrin urbnizsiy mühitindki tlyi, Krbly smyldn v zmnndn snr ptrirlln rl hyt trzi lmq imknnn ziflmsi v milli ydd köçmsi, yni zmnd kçn nilliklr rzind svt lq tipinin milli mnviyyt v lq ciddi dfrmsiyy urtms il bl lrq ptrirl rktrin öz rl hyt gücünü tmmil itirmsi, «rtq dm» çvrilrk fcili bir tl ymsnn rmnlrdk iniksn ptrirl rktrin urbnist mühitdki tlyi kimi lmi çl 1 y . , , . . «», 1975, .125
41
vrilir v htli thlil bykti lur. Milli trii vrln dycs kimi ptrirl rktrin dili lminin rmnlrdk bdii tcssümünün «v», «yurd yri» mtivi il blln diqqt ytirilir. «v», «yurd yri» mtivi il bl rmn qhrmnlrnn tiplji bölgüsü d prlr. Kökündn qp bilmyn insn v kökündn yr dümü insn kimi bdii nsr, lc d rmn qhrmnlrnn sciyysin yni lmi çl vrilir.
Bu fsild strtip düünc qhrmnlr il qyri-di, müstsn kyfiyytlri, strtipdn uzq düünc trzlri, intllktul sviyysi il ydd qln brzlr insnn tbii vrlnn «idlji yük»dn zd çl kntkstind lmi thlil süzgcindn kçirilir v bu, 80-ci illr rmnnn mövzu, bdii knflikt v rktr müstvisindki irlilyiinin fktn çvrilir.
kinci fsil «Trii rmnn tiplgiys, prblmtiks v ss idy istiqmtlri» dlnr. Bu fsild qyuln prblm üç yrmfsild rdrlr.
Birinci yrmfsild trii rmnn tiplgiys mslsi ön çkilir. 80-ci illrd mydn çn nümunlrin trii rmnn nnvi qlibin smms, tiplji znginliyi n yni lmi myrlrl, yni knspsul b zruri dir.
Bunun üçün mnqrfiyd sn dövrlrd, üsusn 80-ci illrd trii rmnn inkif v spsifiks il bl zr- bycn tnqid v dbiyytünslndk lmi mövqlr- tndnsiylr ümumildirilir.
Trii rmn mslsin kifyt qdr frqli blr rtq lmi mrc gtirmk, prblmi hll tmyin «çr» kimi tdqiqtd, ilk növbd, müsir dbiyytünsln «trii rmn ndir?» suln vrdiyi cvblr ydnlq gtirilir. Bunun üçün rus v zrbycn dbiyytünslrndn, .Kntsv, M.Sirtyuk, N.S.Lyts, .L.lksndrv, .P.Vrflmyv, V.Quliyv, Y.undv, T.Hüsynlu v b. mülhizlri ümumildirilir, dk qnt glinir: Trii
42
rmn trfnd gdn müzkir v mübhislrin mhiyytind jnrn tiplji mütlifliyini qbul dib-tmmk mslsi dynr.
tdqiqtçlr ki, trii rmn rmnn knkrt bir jnr kimi qbul dirlr (flsfi rmn, siysi rmn, inqilbi rmn nlylr il prll mzmund), nlr trii sr sndlr «hqiqi trii hdislr v slr üzrind qurulmldr» fikrini ss myr, prinsip kimi qbul dirlr; tdqiqtçlr ki, trii rmn rmnn bir növü kimi tsvvür dir, nun tiplji mütlifliyini v bun uyun trii rmn jnrlrnn mövcudluunu qbul dirlr, nlr «sndlilik», «hqiqi trii hdis v siyytlr» prinsipi il yn, n prll lrq triiliyin yzç fntziys hsbn ld dil bilmsi prinsipini qbul dirlr. Biz bunu yni knspsiy hsb dirik.
Rus dbiyytüns Vrflmyvin tdqiqtlrndk tsnift prinsipin söyknrk zrbycn trii rmnnd trii rlist v trii rmntik tiplri frqlndiririk. Tsniftn prinsiplri bl müyynlir: yzç ylnn, fntziysnn tiplgiys, b qhrmnn siyytinin tiplgiys v digr tiplji chtlr. Hr iki tipin dminnt kyfiyytlrini v jnrlrn müyynldiririk.
ppy, trii rmn (nlyn dr mnsnd) v trii rnikn trii-rlist; trii-siysi, trii-flsfi, trii ssil- psilji v s. is trii rmntik rmn tipinin jnrlr kimi götürürük.
Trii rmntik tipd trii siyytlrin (gr vrs) brzn, trii dövr hdislrinin tsvirin müllifin srbst v yrdc münsibti, uydurulmu v y yr rl, yr rmntik hvltlr, tsvir diln hdis v prsnjlr yzçnn subüktiv mövqyi dminntlq tkil dir. Vrflmyvin trii-rmntik tip rmnlr üçün qbrtd bu kyfiyytlr biz bu tip rmnlrd bdii rtiliy güclü myli d lv dirik.
Mnqrfiyd F.Krimzdnin «udfrin körpüsü»,
«Çldrn döyüü», .Nictn «Qzlblr» v s. rmnlr trii-rlist rmn tipinin, lçinin «Mhmud v Mrym», M.Sülymnlnn «Köç», Ç.Hüsynvun «Ftli fthi» v s. rmnlr trii-rmntik rmnn nümunlri kimi rdrlr.
«udfrin körpüsü» v «Çldrn döyüü» rmnlrnn jnr üsusiyytlrin vriln thlillr nlrn trii-rlist tipin frqli jnrlrnd yrnmsnn lmtdr chtlrini üz çrm imkn vrir. «udfrin körpüsü»nün trii rnik, «Çldrn döyüü»nün trii rmn kimi yzlms qntindn ç drk lmi dbiyytünslqd bu rmnlrl bl bir ç mübhisli msllr ydnlq gtiririk. «Çldrn döyüü»nd hdis tsvirlri rnlji prinsip y, qhrmnn rktrini hrtrfli çm, ictimi-siysi dim v cnl insn kimi iniksn tb tutulmudur. I hiss hdis, II hiss tl rmn kimi yzlmdr.
lçinin jnr üsusiyytlri bmndn ciddi mübhislr durn «Mhmud v Mrym» rmn trii-rmntik r- mnn nümunsi kimi thlil dilir. Bu trfd gdn müb- hislr ykun vurmq üçün bdii rtiliyin, üsusn flklr süjtinin rmndk sttik ykunun lmi çl hsbn rmnn jnr tyintn ydnlq gtirilir.
kinci fslin «Mütlif trii dövrlrin ssil-flsfi drki. Zmnn brz», «Trii siyytlrin rktri dövrün mütrqqi idylrnn dycs» dlnn ikinci v üçüncü yrmfsillrind trii rmnn 80-ci illrd mövzu, idy, prblmtik v brzlr sistmindki tkmül prssi izlnir v «Griy bm, qc», «Üçtln», «Köç», «Mhmud v Mrym», «üdfrin körpüsü», «Ftli fthi», «Qzlblr» v b. rmnlrn tfsiltl thlili vrilir.
Rmnlrn thlili zmn tnqid v dbiyytünslqd bu rmnlrl bl söylnmi mülhizlr plmik münsibt bildirilir. Misl üçün, «Griy bm, qc» v «Üçtln» srlrinin «tminn yni dövr hdislrini ks tdirmsi» (.Hüsynv), «Üçtln»d «klz quruculuu urund
44
mübrizdn bhs dilmsi» (V.Quliyv), «Griy bm, qc»d thkiyçi qhrmnn blc Murd lms (N.Cbbrv, .Hüsynv) il bl fikirlr, hmçinin «Köç»ün brzlr v kmpzisiy sistmi, Qrkll kökü v Qnq nsli brzlrnn simvlik yükü v s. il bl söylnn mülhizlr, hmçinin srlrin thlilind idljidn v ssilist rlizmi sttiksndn gln fikirlr tnqidi münsibt bildirilir, srlrin mövzu, idy, prblmtiks, brzlrnn sttik yükü il bl yni lmi mövq rty qyulur.
«Jnrn frm trlr. Hyt iniksn yni üsullr» dlnn üçüncü fsild rmnn jnr tkmülü dh rdcl kild izlnir. Bu istiqmtd prln trlr smrli lmi yniliklrl nticlnmidir.
Mnqrfiyd rmnn frm trlr, ilk növbd, 80- ci illrd yrnn srlrin kmpzisiy mürkkbliyind v süjtqurm üsullrnn mütlifliyind izlnir.
Mühidlrimiz bl bir qnt glmy ss vrir ki, çd rmnn hcmi kiçilir. Lkin bu «kiçilm» bdii srin kmpzisiy v süjt quruluunun sdlmsi y, mü- rkkblmsi hsbn b vrir. Prll v mürkkb kn- struksiyy mlik süjtlr 80-ci illr rmnnn ritktniks üçün tmmil sciyyvi kyfiyyt hsb dil bilr.
Bl bir qnt glirik ki, müsir rmnn süjti rnikl süjtdn knsntrik süjt dru tkmül prssi kçirir v 80- ci illr rmn knsntrik süjt tipinin tbitini ytrinc znginldirmsi il d sciyyvilik qznr.
Mnqrfiyd bu süjt tiplrinin bir çunun dilind d bölgü prlr v hr bir süjt tipinin v y nümunsinin 80-ci illr rmnndk tcssüm üsusiyytlri çlr. yni zmnd bu süjt tiplrinin zrbycn rmnn gliinin mhiyyti çlr. Mürkkb süjt knstruksiylrnn hyt iniks v idrk bmndn hns imknlr mlik lms müyynldirilir. Bu bmdn tdqiqtdn lnn nticlri
45
dk kimi ümumildirmk lr: 1) Rmnn hyt nlitik thlil imknlrn rtrr. 2) Hdislri sbb-ntic lqlri ssnd tdqiq t-
my imkn vrir. 3) Bdii tsvird hdislrin mkn v zmn hüdudlrn
gnilndirir. Mkn v zmn çrçivsinin gniliyi möv- zunun bdii hllind müllifin mnvr imknlrn rtrr.
4) Mkn, zmn, brzlr sistmi, bdii tsvir v ifd vsitlri,üsullr çrçivsind bdii rtiliyin imknlrndn sn qdr istifdy imkn vrir.
5) Bdii mzmun mn plifnizmi glir. Bdii sr knkrt zmnn, prblmin iniks vsitsi lmql yn, prblmtik hüdudlrn gnilndirir, ümumbri dyrlri ks tdirmk imkn qznr. Rmn flsfilir.
Üçüncü fslin II yrmbölmsind 80-ci illr rmnnn üslub tmyüllri prblmindn dnlr. Önc, rus v zr- bycn dbiyytünslrnn bdii nsrd üslub v üslub t- myüllri il bl fikirlrin ycm nzr ytirilir. Bdii nsr v lc d rmn üçün üç ss üslub tmyülünün sciyyvi lms qntin diqqt ytirilir. Bunlr dklrdr: pik- rlist, lirik-psilji, rti-mtfrik.
Mnqrfiyd biz bl bir yni lmi qnt glirik ki, 80- ci illr rmn üçün hr üç üslub tmyülü sciyyvidir, ilkdir. Lkin bunlrn hç biri 80-ci illr rmnnn prc üslub tmyülü dyil. 80-ci illr zrbycn rmn üçün prc ln üslub tmyülü dk kimi müyynldirilir: üslublrn sinkrtizmindn yrnn rmn üslubu-sinkrtik üslub.
Rmnn üslub trlr grçklik hdislrinin mü- rkkbliyindn dur. Rmnn pik tfkkür srhdlrin smzl v özünd subyktiv v rti mtfrik tfkkür üsullrn d birldirm myli grçkliyi hüdudsuz zmn v mkn dilind iniks funksiysndn dur. Müsir rmn mhdud miqysl mknn v zmnn «mhlli» prblmlrini
46
iniks funksiysn öz üzrindn tr. Gtdikc ssill v flsfiliyi özünün «tbiti» kimi dh rtq tsdiq dn rmn n z çd hyt bütövlükd özünün thlil byktin çvirir. Bu zmn dh ç ssil funksiysn grçkldirir v bunu milli hyt mtrilnn iniks vsitsil hyt kçirir. Lkin hm d milli vrln ssil mzmunund bri dyrlrin flsfi izhn vrmk kimi vcib sttik funksiy mydn çr.
Bdii thlil byktinin mürkkbliyi iniks üsulunu d mürkkbldirir:
1. Prdmtin görünmyn trflri-lt qt pik tfkkürün- byktiv düüncnin mtriln çvril bilmir.
2. Bütün lub kçnlri qhrmnn subyktiv düünc- sindn kçirmk iniksn byktivliyini r qdr tmin d bilmir.
3. Knkrt zmn hüdudlrndn knr çn v miflji v flklr yddnd yyn milli hqiqtlr rti-mtfrik düünc mtdun ktullq qzndrr.
80-ci illrin zrbycn rmn mürkkbliklrl dlu Zmnn brzn yrdr. zrbycn dbiyytnd mhz bu mqmd rmn «düny mdli» funksiysnd ç dir. Bu zmn rmn hm pik, hm lirik, hm d rti-mtfrik düünc üsullrnn hr birindn bhrlnir, nlrn sintzind mydn çr.
«Bmrtbli vin ltnc mrtbsi», «Griy bm, qc», «Mhmud v Mrym», «Ölüm hökmü», « dv», «Köç», «Ss», «Günh dus», «Cviz qurdu», «Ftli fthi», «Yl ttr», «Ysml gölünd qyqlr üzürdü», «z dru», « dr», «Qtl günü» v b. rmnlr hr hns bir üslubun «tmiz» nümunsi kimi götürmk mümkün dyil.
Bu srlrd rmn tfkkürü hyt iniksn mütlif üsullrnn sintzi il rtlnir. Bu kyfiyyti rmn tfkkü- rünün yni mrhlsi kimi qiymtlndirmk mümkündür. Mhz bu mrhld «zrbycn dbiyyt rmnlr vsi-
47
tsil nhng düünmk, lqn mdni, lqi, trii prb- lmlrini lzmi miqysd qymq qbiliyytin yiylndi» (N.Cfrv).
Çd rmn özünü «srbst frm» kimi tsdiq tmk myli il sçilir. Bu günkü rmn lq tfkküründn knrd tsvvür tmk mümkün dyil. lq bdii tfkkürünün «mhsullr» hiss lunmdn yzl dbiyytn, üsusn bdii nsrin ptiksn güclü nüfuz dir. Bu, tfkkürün miqys gniliyi, zmnszlq v mknszlq kyfiyyti nsirlri hyrtd qymql brbr, nlr özünün «czib dirsi»n slr. Bu gün çd tnqidi düünc tmmil dru bir knspsiyn dbi dövriyyy burr ki, «dbiyyt zmn böyükdür ki, güclü tnik-mdni sslr üzrind dynr. ps, ps mdniyytin söyknmyn dbiyyt nhng l bilmz» (N.Cfrv). Bu mnd çd rmnd zrbycn yzçsnn öz qdim psunu, ps mdniyytini özünd htiv tmk stiiys görünmkddir. «Griy bm, qc», «Mhmud v Mrym», «Köç» rmnlrnd flklr tfkkürü il frdi yzç tfkkürünün sintzi ylnz bdii mzmunu milli-trii ydd köklmkl uurlu sslnmir, hm d rmn dilin güclü flklr ld, tnqrfik çlr gtirir.
III yrmfsil «Plifnik rmnn yrnms» dlnr. Tdqiqtd bl bir qnt irli sürülür ki, .Hüsynvun «dl» rmn plifnik rmnn nümunsidir. Biz bu fi- kirdyik ki, «dl»n plifnik rmn kimi yzlms il 80-ci illr rmn üslub trlrndn hyt iniksn yni üsullrnn trn qdr tkmül ylu kçir. Bllikl, 80-ci illr zrbycn rmn plifnik (dilji) rmnn yrnms il d ciddi dyr qznr. Fikrimizc, bu, çd zrbycn rmnnn n ciddi dbi-sttik hdislrindn biri syl bilr.
48
I F S L. RMN V MÜSR HYT: MÖVZU
V NUN BD HLL
1.1. Çd rmnn tnqid pfsu. Ssil v siysi hytn ziddiyytlri nlitik thlil müstvisind
80-ci illr zrbycn rmn üçün uurlu nillikdir. Bu
nillikd rmn jnr hm kmiyyt, hm d kyfiyyt b- mndn mhsuldrl il diqqti çkir. Lkin yrnm dbi nümunlrin hmsnn yüksk bdii dyr mlik srlr lduunu iddi tmk byktivlikdn ç uzq lr. ''Bunlrn içrisind 30-40-c illrin zif bdii nümunlri sviyysind ln srlr d vr, ndn lnlr d, 60-c illrin y nümunlrini kr-krn ymslynlr d v nhyt, tmmi- l ölüvy, ylnz çp lunmq tirin yzlnlr d…''.1 Bu tip srlrin rmnn 80-ci illrd yrnn nümunlri içri- sind yr lms fkt il yn, 80-ci illr rmnnn spsifi- ksn özünd ifd dn srlrin mövcudluu d fktdr. mnd ki, "80-ci illrd yzlm sr nly bqdr, 80-ci illrd dbiyytmzn kyfiyytini, bdii siqltini sciyyln- dirn sr bq".2 nilliyin rmn tsrrüftndk bu ikili mnzry nzr ytirn tnqid sl snt ftk il ntisnt nümunsini bir-birindn yrmn zruriliyi fikrini vcib h- sb tmkl yn, bu yrmnn myrlrn d tyin tmyi hm zruri, hm d çtin bir i hsb dirdi: "Bu gün tnqidi düündürn, nu nrht dn n kskin, n vcib msl sözün sl mnsnd inqilbi dyimlrl sciyylnn dövrü- müzün – 80-ci illrin ikinci yrsnn bdii srlrinin dyrinin hns li myrlrl müyynldirilmsi mslsidir"3.
Fikrimizc, bu, li myrlrdn biri v blk d birincisi
1 . . : Y, 1988, .166 2 Y . .95 3 Y . .158
49
mövzuy münsibtl bldr. Çünki "bdii sr mövzuy tz münsibtdn yrnr" (.ylisli). "Mövzuy tz münsibt" slind 80-ci illr nsrinin, cümldn rmnn n sciyyvi lmti kimi mydn çr. Bu d qtiyyn tsdüfi dyil. Çünki 80-ci illr "inqilbi dyimlrl sciyylnn dövr" kimi triin yddn dil lub v mhz bu nillikd dbiyyt prtiy iinin bir tkrciyi, vintciyi, idlji tblit vsitsi lmq funksiysndn zd lmq imkn ld dib. Kçmi SSR mknnd 80-ci illr qdr yzç hç vt sözünü "r qdr" dy bilmyib v dmli, hyt hqiqti bdii hqiqt çvrilnd bu v y digr drcd mütlq thrif lunub. Sntkr mövzunu hytn v sntin hqiqtlri prizmsndn hll tmy imkn tpmyb. 80-ci illrd ictimi-siysi tmsfrin yumlms sntkrlr hyt hqiqtini dru-dürüst v r qdr göstrmy v nlitik bdii tfkkürün prdmtin çvirmy rit yrtd. Ç sciyyvi bir misl kimi .fndiyvin "Üçtln" pvstini göstrmk lr. 1981-ci ild yzlm bu sri tnqidçi V.Quliyv "zrbycn kndind kllktivlm urund mübrizdn bhs dn'' sr kimi1 qiymtlndirmidir. Lkin tnqidin sr hqqndk bu qiymti il rzlmq lmz. Tn- qidçinin tqdimindn bl çr ki, bu pvst kllktivlm urund mübriz msllrindn bhs dn ç syl rmn v pvstlrdki idy mövqyini dvm tdirir. Bl bir idy mövqyi is 80-ci illrin nsr nümunsi kimi "Üçtln" pvstin hç bir uurlu snt tlyi vr bilmzdi. "Üçtln'' pvsti"zrbycn kndind kllktivlm urund mübri- zdn bhs dn" sr y, kllktivlm urund mübriz dövrünün, zrbycn kndind svtlm, klz quruculuu prssinin gtdiyi dövrün hqiqtlrini ks tdirir. Lkin srin ifd tdiyi idy v yzç mövqyi bu mövzud vvlki illrd yzlm srlrdkindn kskin kild frqlnir. Müllif svtlm, klz quruculuu urund 1 y . (81- ) // 81-82. : , 1987, .24
50
mübriz prssini byktiv v yn kçmiin trii hqiqtl- rin uyun kild iniks tmidir. Müllif pvstd svtlmnin v klz quruculuunun zrbycn kndind srlrdn bri frmlm hytn tbii rn pzduunu, zrbycn kndi üçün bu prssin hç d "hyt ylu" lm- dn, sinfi mübriz d ltnd insnlrn n di hüquqlrnn tpdndn, çsyl mnvi, lqi, ssil-siysi prblmlr yrtdn göstr bilmidir. Mhz nnvi mövzuy bu cür yni münsibt "Üçtln'' pvstini "80-ci illrd dbiyyt- mzn kyfiyytini, bdii siqltini sciyylndirn" srlrdn biri hsb tmy imkn vrir.
nnvi mövzulrn tmm yni idy v sntkr mövq- yindn ilnmsi v sntkrlrn bu mövzulr "yni dövrl, yni tlblrl uzldrm bcrmlr" (ydn Mmmdv) 80-ci illr rmnnd diqqti çkn n ciddi qnunuyun- luqlrdn biridir. Mlumdur ki, .Hüsynvun "Ynr ürk" sri 50-ci illrin snu, 60-c illrd zrbycn rmnnd ictimi-siysi hytn byktiv thlilin, insn v cmiyyt prblminin uurlu bdii hllin dru istiqmtlnmi nvtr snt nümunsi kimi qiymtlndirilmidir. V bu srin zrbycn rmnnn snrk inkifn tkn d, nn yrtmq gücü d dnlmzdr. Bununl bl 80-ci illrd .Hü- synv "Ynr ürk" rmnnn mövzusu v mtivlri ssnd yni rmn yzd*.1
Hns sbbdn yzç "fktik lrq hmin sri ("Ynr üry"i – T.C.) uçurub dtm v nun ssnd tmmil yni bir rmn yrtmdr?".1 Yzçnn öz tirlrindn mlum lur ki, "…hr cür stkrlqdn uzq, uc siyytlrin yllrnd sdd v mnlrin sbblri hqqnd düündük- lrini" ifd tmk üçün "Ynr ürk"dn bzi biqrfik
* " " (1984), "" (1986, 1988) . 1 . . , y , 1997, .157
51
Fikrimizc, yzçnn mövzuy tzdn qytms kçn illr rzindki "mnvi-psilji dyiikliklrl" yn, cmiy- ytd gdn ictimi-siysi prsslri dh htli v köklü kild iniks niyytil bldr.
Yzç "Ynr ürk"d Sultn mirli brzn mnfi plnd vrmkl cmiyyt tnqidi münsibtin nnsindn knr çm, tnqidin hüdudlrn gnilndirmidi. .Hüsynv ryn prtiy kmitsinin ktibini tnqid hdfin çvirmi v nun simsnd diqqti inzibti mirliyin cmiyytd yrtd ictimi bllr yönltmidi. Sultn mirli yüksk vzifli kmmunist idi v nun tnqidi mnsub lduu hkim prtiynn v sistmin nüfuzun ll gtirirdi. Bu tnqid dlys il hkim prtiyy v siysi sistm qr çvrilmidi. lqn düdüyü r, cncql vziyyt yüksk rütbli prtiy içisinin fliyytindki v rktrindki ciddi qüsurlrl lqlndirilir, lq v dövlt prblmi qldrlrd.
nzibti mirlik üsulu il idr lunn lqn bir ryn sviyysindki hytnn cncql mnzrlrinin yüksk snt dili il ümumildirilmsi "Ynr ürk"d .Hüsynvun "vtnd fdkrlnn" (ydn Mmmdv) n briz nümu- nsi idi. 80-ci illr yzçy ydmz zmnn ictimi-siysi grçkliklri hqqnd hqiqti r qdr dmk imkn yrtmd. .Hüsynv "dl" "hr cür stkrlqdn uzq, uc siyytlrin yllrndk sdd v mnlrin sbblri hqqnd" düünrk yzdn bildirir. Bir qdr brzl - kild ifd dilmi bu fikirlrdn d ydn lur ki, .Hüsynv 1 Y . . , 1997, .157 2 Y . .157-158
52
rmnd insn v zmn, lq v ictimi-siysi sistm v bun- dn yrnn prblmlri iniks mqsdini ss götürmüdür. "Ynr ürk"d ictimi-siysi sistmin nisbtn l- nun yönlmi tnqid "dl"d rtq siysi sistmin özün qr çvrilmi, nun ntihumnist mhiyyti göstrilmidir.
ctimi bllrn kökü v sbblri "dl"d yr-yr frdlrd, Sultn mirlid, lvt Rhimd v bqlrnd trlmr.
Sultn mirli bütün ömrünü qidli, pk bir kmmunist kimi fliyytd kçirs d, fcivi tldn y qurtr bilmir. Sultn mirlinin fcisi nunl izh lunur ki, bütün hytn srf tdiyi v urund mübriz prd ictimi-siysi sistm özünü drultmur, nun ntihumnist mhiyyti sn nticd Sultn mirliy bütün çlpql il ydn lur. lvt Rhim- lrin 30-cu illrd rprssiy diln v hqsz mhv diln qhumlrnn tlyi bu brzn ictimi-siysi sistm qr çvrilmi mübrizsinin byktiv sciyysini thtlüur lrq ucuy çtdrr. "dl"d tnqidin ss hdfi kimi knd v ryn sviyylilrdn dh ç, rspublik sviyylilrin, bi- rincilrin sçilmsi d ictimi-siysi sistm yzç münsibti- nin brmzln ifd dir.
ctimi hyt bütün mürkkbliyi v ziddiyytlri il bdii thlilin mrkzin çkmk v bu brd ucunun tsv- vürlrini dqiqldirmk v drinldirmk "dl"l yn, lçinin "Ölüm hökmü", " dv", M.Sülymnlnn "Ss", "Günh dus", Y.Smdlunun "Qtl günü" rmnlr üçün d rktrikdir. Bu srlrin mövzu v hyt mtrillrnd, rktrlrinin sciyysind, htt yzç niyytinin tcssümünd üst-üst dün v bir-birini tmmlyn mqm- lr çdur. lçinin rmnlrnd ss tsvir bykti kimi dur- unluq v rprssiy dövrü hdislri götürülürs, M.Süly- mnlnn dilgiysnd durunluq v rprssiy dövrü il y- n, krlq v ynidnqurm dövrünün d prblmlri ht lunur. Bu rmnlr ht lunn zmn ksiklri çr-
53
çivsind cmiyyt hytnn nlitik bdii thlilini vrmk mqsdi birldirir. Bu srlrd siysi rjim v lq prblmi qyulmudur. Mülliflr qldrdqlr prblmi hm ssil-si- ysi, hm d mnvi-lqi müstvid hll tmy çlmlr. Rmnlrd svt siysi rjiminin mhiyyti bu rjim ltnd yyn lqlrn ictimi-siysi v mnvi-lqi inkifn r zrb vurms, bri dyrlri çürütmsi, min illik trii ln dt-nnlri hç ndirmsi kimi rl prblmlr kntkstind çlr.
"Ölüm hökmü" d, "Ss" v "Günh dus" dilgiys d hr hytndn bhs dir. Knd v hr mövzusu kimi, nsirlrin d knd v hr nsirlri dy iki qism yrlms rti sciyy dyr. Bun bmyrq, bl bir bölgü dbiy- ytünslq v tnqidd mövcuddur. Mlumdur ki, hr bir yzç dh y bld lduu mühitdn mövzu sçmy üstünlük vrir. Lkin hm hr, hm d knd mövzsund sr yzn sntkrlr d vrdr. Bölgünün rtiliyini bu cht bir qdr d qüvvtlndirir. lçin hr nsrinin, M.Sülymnl is knd nsrinin nümyndsi kimi dh rtq "itisslblr." Bu nöqtyi-nzrdn "Ölüm hökmü"nd lçinin hr mövzusun mürcitind gözlnilmzlik ydur. Lkin bu sözlri M.Sülymnl hqqnd dmk lmz. Çünki "Ss" qdr , hr mövzusun mürcit tmmidir. Htt .ylisli il dilqund tnqidçi .Mmmdv bl bir sul-prblm qyur: ''Düünürm ki, Mövlud Sülymnl hr hytndn gözl sr yz bilrmi?" Tnqidçi özü öz suln bl cvb vrir: "Mnc yz bilmz. Düzdür, Mövludun gözl yzç sritsi vr, dbiyytmzd yri ln yzçdr. mm knkrt tiplrdn dh ç knkrt situsiylr, tnqrfik tüdlr yrdn sntkrdr v özünün tnqrfizmindn knr ç bilmir, n gör d mövzu trnd d hmin tn- qrfizm uyun mövzu trml lur. tnqrfik üslub, yz trzi hr hytnn mürkkb qtlrn üz çrmq üçün ç zdr. Burd ss diqqt dmlr, nlrn snu-buc
54
bilinmyn, klf kimi dlq münsibtlrin vrilmlidir. hr hytnd Mövludun gözl bildiyi c, su, d, dumn ydur. Burd itlr hürmür, clrn bir-birin söyknib drdlmsin imkn d ydur".1
Drudn d, indiy qdr yzd srlrd M.Sülymnl kndi, nun prblmlrini y biln, knd dmnn psilgiysn nüfuz d biln bir yzç kimi tnnmdr. L- kin yzçnn "Ss" rmn sl istddn yrdcln mövzu srhddi il mhdudldrmn dqiq lmdn sübut dir.
Mslnin ikinci bir trfi d vr. "Ölüm hökmü" v "Ss" rmnlrnn hr mövzusund yzlmsnn özünü d ncq rti qbul tmk lr. "Ölüm hökmü"nd Tülkü Gldi Qbiristnl, "Ss" rmnnd is "üzü ql divrlrn bn ltmrtbli qdim bin'' ss tsvir byktlri kimi götürülmüdür. Bütün hdislr y bilvsit bu mknlrd, yud d bu mknl bu v y digr drcd bl cryn dir. Tülkü Gldi Qbiristnl hrin n qdim qbiristnl kimi, üzü ql divrlrn bn ltmrtbli bin is hrin qdim binlrndn biri kimi tqdim lunur. "Ölüm hökmü"nd Qbiristnlq idrsinin içilrinin, "Ss"d is lt mrtbli binnn skinlrinin tlyi diqqt mrkzind slnr. Dmli, ilk bd, mövzu v süjtin hr hyt il blln hç bir übh yri qlmr. Lkin mülliflrin bdii tsvir üsullr, izldiklri qy, srd qyuln prblmlrin rktri ldir ki, mövzu v süjt hr hytndn götürülmü bdii lövhlrin tcssümü il mhdudldrl bilmz. Bq sözl, rmnlrn mövzu v süjti d, qyuln prblmlr d, sntkr mövqyi d bdii rtilik çrçivsind düzgün drk dil bilr. .smylzd "Ölüm hökmü" rmnn "Ön söz"d yzr: "Rmnd qbiristnlq rti, simvlik tsrrüftdr — slind, blc, mikrcmiyytdir…"2 "Ss" rmnnd d bldir. "Üzü ql divrlrn bn lt mrtbli qdim bin" 1 . . : Y, 1988, .161 2 . . : Y, 1989, .5
55
Tülkü Gldi Qbiristnl kimi simvlik sciyy dyr v rti bdii mkn kimi nllmldr. Rmnlrn tsvir prdmti kimi götürdüyü bdii mknn rtiliyini qbul dnd, hr mövzusun mürcitin d rtiliyi mydn çr. Mslnin bu cür qyuluu M.Sülymnlnn mövzu sçimi il bl ilk bd prdksl görünn msly ydnlq gtirir. "Ölüm hökmü" v "Ss" rmnlrnn tsvir üsulund v mzmunund özünü göstrn rtilik hr iki srin idysnn v müllif knspsiysnn gniliyini mydn çrr. "Ölüm hökmü" durunluq, "Ss" rmn is durunluq v ynidn- qurm dövründ hr hytnn prblmlrini ümumildirn srlr kimi y, bu dövrd cmiyyt hytnn ictimi-siysi v lqi-mnvi prblmlr müstvisind bdii thlilini vrn srlr kimi mnlnr. Bu mqmd tnqidin, ''milli hysiyyt, ssil dlt duyusu, mnvi pkln tntnsin inm'' lçin nsrinin "bdii lq üçün hmi dyimz prc kyfiyyt"1 kimi müyynldirmsinin sbblri dh kr görünür. lc d "Ss"in M.Sülymnlnn yrdclnd "yd nt" lmdn b dümk lur. "Yzç vr, ömrü b- yu mövzu sçir, mövzu trr, yzç vr nu ümumi bir kn- spsiyy idmt dn bdi mövzu nrht dir. Mövlud Sülymnl öz nsri il nu nrht dn fikir dünysn pill- pill qurur".2
M.Sülymnln "nrht dn fikir dünys", bq sözl, nun yrdclnn ümumi v ss knspsiys öz lqnn trii v müsir tlyi üçün nrhtlq düüncsi il bldr. Yzç "Dyirmn", "ytn", "Köç" v lc d "Ss" rmnnd bu sttik knspsiyn ynildirir. "Bu srlrd (Mövlud Sülymnlnn srlrind - T.C.) biz dm ln, mm yzlmm, qlm lnmm hyt yni dst-tl tsvir lunurdu, yni ifdlr, yni üslub, yni dyim trzi, lq
1 . y () // . . 2 , , : Y, 1987 2 . , . : Y, 1990, .45
56
Drudn d, n y cht budur ki, yzç hç vt özünü tkrr tmir, hr srind lq tlyi il bilvsit bl ln ssl bir prblm qldrr v bllikl, "nu nrht dn fikir dünysn pill-pill qurm" (C.Mmmdv) nil lur. "Ss" yzçnn "Köç" rmnndk, "Dyirmn" pvstindki müllif knspsiysnn yni mövzu v mzmund, yni hyt mtrilnd, yni fikir qt il çldr. brzl dsk, "Ss" rmnnd "Köç" hl d "yl" gdir. M.Sülymnlnn sttik knspsiys ym triimiz hqqnd qntlrinin, flsfi görülrinin tplusundn ibrtdir. M.Sülymnlnn sntkr mövqyi "biz kimik, hrdn glmiik v hr gdirik?" suln trln v bütün bdii yrdclnd iniks lunn cvbl müyynlir. M.Sülymnlnn yrdcl bizi biz tntmq rzusundn yrnr, milli yddmz ytmq, unutqnlm- zn çkilmz fcilr sbb lmsn göstrmk istyindn qidlnr. yni bir sntkr mövqyindn ç M.Süly- mnlnn sttik idlnn dvmllnn v bütövlüyünün gös- tricisidir. "Köç"d sn iki srdki trii tlyimiz, "Ss"d is svt siysi rjimi dövründki ym trzimiz bdii thlilin mrkzin çkilir.
Siysi rjim insn zn bir struktur frmldrb. Bu strukturun ss lti is qrudur. Qru mnizmi dyn- mdn ilyir v hr n insn zmyin yni-yni frmlrn "icd dir". lçin v M.Sülymnl bu zilm prssi hqqnd dnmr, prssin özünü göstrirlr. Biz n mütlif frm v vsitlrl insnn nc rdlnms, mnvi