Kjelda Fylkesarkivet i Sogn og Fjordanesensff26.sf-f.kommune.no/.../$FILE/Kj2-2006.pdfKjelda, nr. 2 - 2006, årgang 15 Redaksjon Gunnar Urtegaard (redaktør), Oddvar Natvik, Karianne

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Nr. 2 - Juni 2006. Årgang 15

Fylkesarkivet på Internett:

www.fylkesarkiv.no

Kjelda

Nynorskeni Sogn og Fjordane får brei plass i dette nummeret. Det er i år 100 år sidan Noregs Mållag vart skipa, og Sogn og Fjordane er fremste nynorskfylket i landet (frå s. 8).

Olaf Huseby (1856-1942), redaktør, forleggjar og målmann (frå side 21).

Vegane i Sogn og Fjordane får snart si eiga soge, i bokform. Alt no ligg det nærare 140 artiklar på Kulturhistorisk leksikon, på Internett. Me har i tidlegare nummer av Kjelda trykt nokre av artiklane, også i dette nummeret (s. 46). Biletet syner den nye vegen mellom Sandane og Anda som opna i 2001. Vegen har god lineføring med stamvegstandard. Det var på slutten av 1800-talet at det vart fart på vegbygginga i fylket. (Fotograf: Geir Brekke).

Kjelda, nr. 2 - 2006, årgang 15

�

RedaksjonGunnar Urtegaard (redaktør), Oddvar Natvik, Karianne Schmidt Vindenes

Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, Fylkeshuset, Askedalen �, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax: 57 65 61 01.

[email protected] kjem med 3 nummer i året. Ei årstinging kostar kr 1�5,-.

Bankgiro: 3781 14 0�894, merk Kjelda. ISSN 0803-968�.Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven.

Ansvarleg dette nummer: Oddvar Natvik. Utforming: Oddvar Natvik.

Fylkesarkivet i Sogn og FjordaneFylkeshuset, Askedalen �, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax. 57 65 61 01

[email protected]

Fylkesarkivar: Gunnar Urtegaard, tlf. 57 65 64 01, [email protected]

Arkivarar:Arild Reppen (foto), Fototeknisk avdeling, 68�3 Sandane. Tlf. 57 86 51 �4,

[email protected]Øystein Åsnes (musikk), Tlf. 57 65 64 04, [email protected]

Karianne Schmidt Vindenes (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 06, [email protected]

Per Olav Bøyum (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 14, [email protected] Sturla Binder (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 �0, [email protected] Selseng (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 07, [email protected] D. Øverbø, (fagleiar), tlf. 57 65 64 03, [email protected]

Randi Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, [email protected]

Prosjekt:Hermund Kleppa (Kulturhist. leksikon), tlf. 57 65 64 0�, [email protected]

Oddvar Natvik (informasjon, amerikaportal), tlf. 57 65 64 05, [email protected] Samland (nettbasert kulturformidling), tlf. 57 65 64 08,

[email protected] Ingvaldsen (nettbasert kulturformidling), tlf. 57 8� 50 08, [email protected]

Elin Østevik (eldre foto), tlf. 57 65 64 18, [email protected]

Nettstad: www.fylkesarkiv.no

Fylkesarkivaren har ordetGunnar Urtegaard

Personalnytt

Per Olav Bøyum, fødd 1974, frå Voss er tilsett i vikariat knytt til arbeidet med eldre kommunale arkiv. Han har hovudfag i historie og er også utdanna bibliotekar. Han byrja 1.6.�006.

Sturla Binder, fødd 1971, frå Bergen, er tilsett i prosjektstilling knytt til arbeidet med eldre kommunale arkiv. Han har hovudfag i historie og byrja 6.6.�006.

Elin Østevik, fødd 1980, frå Klepp på Jæren, er tilsett i prosjektstilling knytt til arbeidet med eldre foto. Ho har mastergrad i kultur- og samfunnsvitskap, sosialantropologi. Ho byrja 19.6.�006. Ole Stian Hovland, f. 197�, har sagt opp stillinga si ved Fylkesarkivet. Han har vore tilsett sidan �000 og arbeidd med oppgåver knytt til kommunale arkiv.

Vinteren 2002/2003 arbeidde eg nokre månader i ABM-utvikling i Oslo, det som frå 1. januar i 2003 vart ABM-utvikling eller Statens senter for Arkiv, Bibliotek og Museum. Oppgåva mi var å leia om-organiseringa av Kulturnett Noreg.

Verksemda skulle flyttast frå Nasjonalbiblioteket i Mo i Rana og integrerast i den nye institusjonen i Oslo. Eg fekk soleis vera med å leggja til rette for ein ny retning på dette arbeidet. Hovudpunkta i det vidare arbeidet vart mellom anna at det nye Kulturnett Noreg skulle utvikla ein ny teknologisk infrastruktur og tilby denne til alle fylke i landet. På denne tid var det ikkje så mange regionale kulturnett.

Målet var å få etablert slike nett

Kulturnett.no og Kulturbase.noi alle fylka i landet eller at fleire fylke kunne gå saman om eit felles kulturnett. Eg rådde sterkt til at det vart oppretta eiga stilling som skulle arbeida direkte mot fylka for få dette til. Eg tok og opp emnekart som ei mogeleg ny teknologisk tilnærming for den nye tenesta.

Det er difor svært gledeleg å sjå at me no i 2006 nærmar oss dette målet. Om ikkje lenge så vil me ha regionale kulturnett i alle fylka, eller at fleire fylke samarbeider om å etablera og utvikla regionale kulturnett. Eg vil gje ros til dei som har arbeidd med dette i ABM-utvikling og eg vil gje ros til fylka som har sett verdien av dette. Med dette byrjar ein svært viktig fagleg og teknologisk infrastruktur å koma på plass. ABM-utvikling held vedlike ein teknologisk infrastruktur som fylka, institusjonane og kommunane kan nytta gratis. Dei held og vedlike eit støtteapparat kring

dette. I fylka er det og etablert eit fagleg apparat. Dei ansvarlege i fylka arbeider med innhald frå sitt område og er rådgjevande inn mot kommunar og institusjonar i eigen region.

Dei ansvarlege i fylka spelar og ein svært viktig rolle i å utvikla tenestene frå Kulturnett Noreg slik at dei er betre tilpassa brukarane og dei regionale behova. Alt i alt er dette ein sterk og framtidsretta modell – fagleg så vel som teknologisk. No bør den førast vidare til neste steg, og erfaringane frå arbeidet med Kulturnett Noreg er viktige å ta med.

Kulturbase.noDet neste målet no - både for regionane, institusjonane og for sentrale aktørar på nasjonalt plan - er å leggja til rette for auka tilgang til digitale katalogar og digitale samlingar frå ABM-sektoren. Me treng og meir >

3


digitalt innhald. Her må til eit sterkt samspel mellom regionalt og nasjonalt nivå. I dette arbeidet må og alle ABM-institusjonane spela ein svært sentral rolle.

Oppgåva er å få etablert ein liknande nasjonal infrastruktur for digitale katalogar og digitale samlingar frå arkiv, bibliotek og museum. Eg tenkjer særleg på arkivmateriale, foto, gjenstandar, bygningar, kunstverk med meir.

Dei eksisterande løysingane (Asta for arkivtilfang og Primus for gjenstandar, foto, kunst med meir) må utviklast vidare til å danna grunnsteinen i ei slik teneste. Bak Asta står Riksarkivet og Landslaget for lokal – og privatarkiv. Bak Primus står ABM-utvikling og sentrale fagmiljø ved musea. Desse to løysingane er og sterkt forankra i institusjonane.

Reine bibliotektenester må og inn i dette. ABM-institusjonar har og ofte materiale som kryssar tradisjonelle ansvarsområde. Mange bibliotek har både foto og arkivmateriale. Musea sit og på store mengder arkiv, særlege privatarkiv. Det må etablerast eit tett samarbeid mellom

Stiftinga Asta, som har ansvar for dataløysinga Asta, og Museenes Datatjeneste som har ansvar for Primus. I praksis vil dette seia Riksarkivet, ABM-utvikling og viktige miljø ved musea. Prosjektet Norsk Digitalt Bibliotek og Kulturnett Noreg bør knytast tett saman med ei slik felles teneste for teknologisk infrastruktur til arkiv, museum og bibliotek. Når dette er på plass bør regionar, institusjonar og andre som ynskjer det, få tilbod om å nytta ei slik samla teneste.

I arbeidet med å etablera dette må ein dra inn kompetanse frå institusjonar og regionar for på det viset å ivareta dei behova desse vil ha i dette. Erfaringane frå Kulturnett Noreg er på nytt viktige. Samstundes med dette må det byggjast opp sterke ABM-miljø i fylka eller dei komande regionane som kan ta hand om det omfattande arbeidet som må skje der for å få dette til. Me kan gjerne kalla ei slik teneste Kulturbase.no.

Det er sjølvsagt mange sider ved dette, og det er trong for både midlar og eit omfattande arbeid. Men dette er eit hovudgrep som

bør på plass. Gevinstane er store og Noreg ville med dette modernisera infrastruktur og tenkjemåte på eit vis som andre land vil leggja merke til.

Tenestene frå arkiv, bibliotek og museum må ut til brukarane via digitale løysingar basert på moderne infrastruktur. Neste steg vert samsøk og andre brukar-tenester retta mot Kulturbase.no. Dette må integrerast i Kulturnett.no. Då vert Kulturnett.no ein samla portal inn til kulturinformasjon – inkludert digitalt innhald frå ABM-institusjonane. Sogn og Fjordane og Møre og Romsdal har lagt opp sine regionale kulturnett på denne måten, og erfaringane tilseier at dette er ei svært god løysing.

Mange miljø leitar no etter gode webløysingar for dei tenestene som eg meiner ein Kulturbase.no bør kunna tilby. Institusjonar og regionar vil velja mange ulike løysingar som lett vert dyrare, dårlegare og vanskelegare å samordna om dette tilbodet ikkje dukkar opp. Difor hastar det å dra dette vidare og signalisera til miljøa at ”dette satsar me på. Dette kjem.”

Det var ein milepel då fylkeskommunen henta kommune-arkivet i Naustdal den 19. mai i år. Dermed vart Naustdal den første kommunen som fekk plassert kommunearkivet sitt i det nye depotet i Fylkesarkivet. No står 20 andre kommunar for tur.

Dei 21 kommunane har sagt seg interesserte i arkivordninga som fylkeskommunen tilbyr. “Dette er eit godt døme på samarbeidet mellom fylkeskommunen ved Fylkesarkivet og kommunane, der vi løyser felles utfordringar på ein god måte,” seier fylkesarkivar Gunnar Urtegaard.

På tokt til Naustdal med Fylkesarkivet

Av Henning Rivedal

Det er Karianne Schmidt Vindenes som har stått for arbeidet med å legge til rette for flyttinga. Ho har samarbeidd med medarbeidarar i Naustdal kommune. Vindenes er arkivar for kommunale arkiv.

“No skal Naustdal-arkivet plasserast, ordnast og registrerast. Møtebøker vil bli skanna, og etter kvart vil interesserte finne att materialet på nettet. Målet er at det på denne måten skal bli lett tilgjengeleg for alle interesserte i tillegg til at det er trygt lagra,” seier ho. Fylkesarkivet tek sikte på å ha ordna stoffet i løpet av hausten 2006.I denne omgang handlar det om arkiv frå 1837 til 1964. I denne samlinga dreier det seg om arkivet

frå 1837 til 1963 i tidlegare Vevring kommune, og Naustdal frå 1895 til 1964. Årsaka til at årstalet 1964 går att er at det er eit tidskilje når det gjeld kommunale arkiv. Det heng saman med den store kommunereguleringa som var då. Til side 41


4

Eg var så heldig å få plass somdeltakar på Hyllestad-seminaret 22.-23.april. Det blei to dagar eg ikkjegløymer, og som eg nogjerne vil fortelja andre om.

Arrangørane Hyllestad kommune v. Kvernsteins-nemnda,

Kvernsteinslauget og Folkeakademiet i Hyllestad har god grunn til å vera stolte over seminaret, både når det gjeld innhaldet og gjennomføringa.

Godt opplagt seminarSeminaret var pedagogisk svært godt lagt opp med ei blanding av korte faglege foredrag som førebudde deltakarane på turar

ut i terrenget for å sjå og oppleva. Arkeolog Irene Baug og geolog Tom Heldal forklarte og utfylte kvarandre si framstilling. Baug understreka kor viktig det er med samarbeid mellom arkeolog og geolog for å forstå drifta av kvernsteinindustrien. Ho la og vekt på at det vi fekk sjå ute i terrenget berre er dei øvste, dvs. dei nyaste laga, ettersom steinhoggarane la avfallsdungane sine over dei eldre brota som

dei var ferdige med. Hovud-aktiviteten gjekk føre seg i vikingtida og i mellom-alderen. Arild Marøy Hansen frå Sjøfarts-museet i Bergen heldt foredrag om utskiping, båttypar, undersjøiske kvernsteinsfunn og eksport av kvernsteinar.

Kulturlandskapet på RønsetGardsnamnet Rønset er av A. Kjær blitt tolka til ”garden der det veks mykje rogn”. Men det viser seg at det og kan vere ei anna forklaring. Røn kan og tyda ”opphopa stein” eller ”steinhaugar”. ”Naturlege steinhaugar finst det mange av på Vestlandet, men ingen gard har så mange kunstige steinhaugar som denne”, skriv Ottar Rønneseth. - Og steinhaugar er det på Rønset! Det er stein frå kvernsteinindustrien i ufattelege store mengder, både smårester etter hogginga og mange kvernsteinar som har gått i stykke undervegs. Ottar Rønneseth trur at garden tidlegare har heitt Kvernvågarstrond. ein av landnåmsmennene på Island, Herjolf Sigurdson, kom truleg herfrå.

Brotveggar, avfallshaugar og holvegarUte i terrenget på Rønset fekk vi sjå kvernsteinsbrota med restar av brotveggar, avfallshaugar av

Med geolog og arkeolog i steinhoggaren sine fotefar – 1000 år etter

Av Randi MelværHyllestadseminaret 2006

Til høgre:Kvernsteins-brota rundt Åfjorden, ei førebelsregistrering. Kartet er teke frå Baug, Irene (2002). Kvernsteins-brota i Hyllestad : arkeologiske punktunder-søkingar i steinbrots-området i Hyllestad i Sogn og Fjordane. – I: Skrift frå Bergverks-museet, nr 22, Kongsberg.

Maling av korn på handkvern var kvinnearbeid. Biletet er frå Kvernsteins-parken. (Foto: RME).

5


brotstein og holvegar ut av brota til transport av stein. Her fekk vi sjå eit landskap som dei fleste av oss, viss vi hadde køyrt forbi, ville trudd var eit naturlandskap. Med grundig forklaring kunne vi sjå at landskapet i svært stor grad var endra av menneskeleg verksemd, dvs. at det er eit kulturlandskap.

”Tyteberg”Steinsorten ved Åfjorden egnar seg utruleg godt til kvernstein. Lokalt blir bergarten kalla ”tyteberg”. Det er ein glimmerskifer som er mjuk, med harde, små, raude granatar i. I tillegg er det i Hyllestadsteinen kyanitt – eit blåleg, stavforma mineral som berre finst i Hyllestad i denne samansetjinga. Kvernstein med denne samansetjinga kan difor berre kome frå Hyllestad.

Lasting og utskiping på Otringsneset Vi fekk og sjå utskipingshamna dei brukte på Rønset, Otringsneset. Der demonstrerte medlemmer av Kvernsteinslauget og medlemmer av kystlaget i Bergen lasting av ein kopi av ein storebåt frå Sogn (Skåsheimbåten). Kvernsteinane blei lagde i botnen av båten med spesiallaga avlange steinar mellom dei. Vi fekk sjå båten heise råsegl og segle av garde med god bør utover fjorden. Steinane gjekk i mellomalderen

først truleg til Bergen, og så gjekk mange til eksport i tillegg til den heimlege marknaden. Elles blei dei gjerne skipa ut direkte herfrå i vikingtida.

Gardskverner i naturleg miljø Om kvelden i Skor fekk vi sjå eit miljø med fem restaurerte gardskverner og ei gardssag. Her sleppte dei på vatnet i ei vassrenne då vi var der, og demonstrerte effektiv kornmaling på ei av vasskvernene. Den gamle postvegen går og forbi her, og over elva går det ei særmerkt og staseleg steinbru frå slutten av 1700-talet. Brua liknar på Foss bru som er omtala i Kulturhistorisk leksikon (sjå kjeldelista).

Eksotisk serveringI pausane på seminaret fekk vi servert ”kvernsteinskjeks” bakt av handmale mjøl og med form som handkvernsteinar. Om kvelden fekk vi maltøl med humle og pors, og havregraut kokt på handmale korn. Dette var den eksotiske delen av serveringa til middagen. Elles var det full oppdekking med rømmegraut og spekemat i rikelege mengder i Skor gamle skulehus.

Kvernsteinsindustrieni Syd-EuropaDag to starta med foredrag av den franske professoren Alain Belmont frå universitetet i Grenoble. Han tok føre seg den sør-europeiske kvernsteins-industrien og forskinga på denne. Det var interessant å høyre om likskapar og skilnader. I Frankrike fekk adelen i mellomalderen igjennom eit forbod

mot å bruke handkverner. Ålmenta skulle bruke adelen sine kverner og betala skatt for det. Desse kvernene trengde store kvernsteiner, som var tunge å frakte. Dei vog om lag fire tonn kvar. Difor blei det helst nytta lokal stein nær der dei trengde kverna. Mange uegna steinsortar blei brukte til dette, og resultatet var at brødet inneheldt mykje steinmjøl. Då blei brødet svart eller mørkt og folk sleit ned tennene sine i ung alder.

Steinhoggarhandverket og KvernsteinparkenSå var det handverkarane sin tur. Frå Norsk handverksutvikling på Maihaugen (tidl. Norsk handtverksregister) kom Atle Martinussen og fortalde om korleis dei arbeidde. Han gav og eit oversyn over Kvernsteinprosjektet 2006-2008.

Tradisjonsberar på kvernsteinhoggingSiste innslag var med Torbjørn Løland som driv firmaet Åfjordstein. Han blei presentert som lærar og kvernsteinentusiast. Då Norsk handtverksutvikling skulle dokumentere den nyare kvernstein-hoggeteknikken var

Irene Baug viser to

brotveggar med stein-haugar og

holveg. (Foto: RME).

Til venstre: Kopien av

Skåsheims-båten legg avgarde ut

Åfjorden med god bør. (Foto: RME).

Til side 43


6

Bur du i Årdal og ynskjer deg ein sosial og folkeleg kveld ute, samtidig som du kan tenkja deg å læra noko om lokale stadnamn, dialekt og lokalhistorie, då må du sjå i avisa etter annonsane for dialekt- og stadnamnkaféen i ungdomshuset i ”Øvre”! Eg valde meg ut kafé-kvelden torsdag 30. mars, og køyrde avgarde innover fjorden.

”Årdalsbygdi er eit lite paradis”…Det blei ein innhaldsrik kveld og ein minnerik kveld. Folk kom allereie meir enn ein halv time før det starta opp, og ti minutt før start ”velta” det inn med folk. Salen i ungdomshuset ”Solvang” blei heilt full. Det var heile 125 deltakarar denne kvelden som var den siste for vinteren. Og praten surra og gjekk. Men, då programmet starta, vart det heilt stilt, og folk konsentrerte seg om det dei var komne for å høyra.

Det var eit stort og variert program, som blei innleia med allsong, ei revyvise av det lokal-patriotiske slaget: ”Årdalsbygdi er eit lite paradis”…

Fresvik - FrøysvikDet første innslaget var eit lite stadnamnkåseri av historikaren Johs. B. Thue. Han kom som fagmann og formidla noko om historikaren si nytte av stadnamna. Han meinte det var vesentleg for å forstå stadnamn at ein kunne forestille seg kvar den som sette namn på ein plass stod, når han valde namnet. Utsynspunktet seier noko om kva ein ser. Slik meinte han bestemt at den som hadde sett namn på Nærøyfjorden, var ein vossing som kom ned juvet og dalen og oppdaga fjorden. Han nemnde då dalen og fjorden etter havguden Njord. Han trekte og fram eksempel på andre stadnamn

frå Indre Sogn som stammar frå dei norrøne gudane.

Stadnamn og busetnads-historieEin historikar – og for den saks skuld ein arkeolog - vil gjerne kunne nytte stadnamna til å læra oss noko om busetnadshistoria.

Gardsnamna kom i alder slik: først t.d. Nes og Haug, dvs. dei enkle naturnamna er namn på dei eldste gardane. Så kjem –heimgardane som Solheim, –vingardane, –stadgardane og –setgardane som Kjerpeset og Steinset. Han gjekk og gjennom hovudregelen for preposisjonsbruken for ”i” og ”på” i høve til stadnamna.

Tunell-namna kan og vere interessanteFor dei tilreisande var det naturleg å tenkje på tunellnamna ettersom ein køyrer innover langs fjorden mot Årdal. Johs. B. tok føre seg to av dei, Bermåltunellen og Finnsåstunellen. Desse to namna vil vere sekundærnamn. Heilt til slutt drog han ei finne-historie frå kulturbandet av bygdeboka for Årdal. Visste du at finnane i segner var flinke til å skaffa vind til seglingsbør?

Hydro si lokale fotosamling”Utbygging av Tyinvassdraget” var tittelen på ei visning av gamle foto frå utbygginga av Tyinfalla. Bileta var frå Hydro si fotosamling som Årdal sogelag arbeider med å samle opplysningar til. Her var det Anders Hestetun og Olav Midtun

“Stel” ein god idé frå Øvre Årdal- start opp med dialekt- og stadnamnkafé du også!

Av Randi Melvær

Tre blide karar som eg delte bord med (frå v.) Per Avdal, Audun O. Vee og Leif Moen. (Foto: RME).

Desse to forklarte meg korleis spørje-konkurransen fungerte Astrid Aaland Sande og Svein Sande. (Foto: RME).

7


som viste bileta på skjerm og kommenterte det vi såg. Ein fekk ei lita aning av det omfattande arbeidet som gjekk føre seg med mannemakt og hestekrefter oppe i fjellet, både ute i dagen og inne i berget. Vi fekk eit innsyn i denne delen av lokalsoga frå 1898, då vassrettane vart selte, til om lag 1935?

Kaféserveringa og tevlingsdelen av programmetSå blei det servering og loddsal – kafédelen av arrangementet – og humoren kom fram. Nokre gode historier blei godt mottekne. Serveringa gjekk kjapt føre seg, for her skulle vi få med oss resten av programmet og. Så byrja tevlingsdelen. Dialektgjetting var den første tevlinga. Her presenterte Bjørn Årebru spesielle dialektuttrykk frå ”det gamle” Øvre Årdal. Alle over 50 år fekk munnkorg, men det vart for vanskeleg å halde munnen att for nokre av dei. ”E jore ain onge pao bui” var eit uttrykk som hausta stor applaus. Sjølvsagt betyr det ikkje det vi trur det betyr, men derimot ”eg sende ein unge på butikken”. Ordet ”attetøfft” er jo og spesielt – det tyder ”attlukka”. ”E for endeslaust” tyder ”eg fall ukontrollert”.

Kappleik (Duellen)Olav Aga leia kappleiken. Idéen om å gjette på ein gjenstand med tre forklaringar til kva det er og kva han har vore brukt til er lånt frå fjernsynsprogrammet

Antikviteter og snurrepiperier. Det var tydeleg at folk tykte det var artig. Så vart det premieutdeling. Bedriftene i Øvre Årdal hadde vore rause med vinstane.

Per Øyvind Heradstveit i ÅrdalVi fekk og sjå eit fjernsynsprogram om Årdal vist på fjernsyn første gong 4. juli 1971. Det var eit program laga av Per Øyvind Heradstveit. Han intervjua både innfødde og innflyttarar, og kommenterte levestandard og utvikling i lokalsamfunnet. Dette vart ei herleg nostalgisk oppleving for ei som er 50+ og som reiste som turist/feriegjest her i fylket på 60/70-talet.

I fjernsynsprogrammet blei Sjur Årebru spurt om korleis det var å leve i Årdal og ordla seg slik: ’Moro har me så det klara’ se’ og mange gonger vel så de’. Dette gjeld truleg for årdøler den dag i dag.

”Stel” ideen frå Øvre Årdal! I Øvre Årdal er det frivillig-sentralen som driv dialekt- og stadnamnkafé, og får hjelp av sogelaget til lokalhistoriskebilete og fakta på kveldane. Elles er det ei gruppe med friviljuge som driv dugnadsarbeid for å få i stand kvelden. Dette er ein vinter-aktivitet. Idéen til å starte opp med dette fekk Bjørn Årebru då han høyrde om strikkekaféane i byane. Dei blei veldig populære. Han meinte at då måtte ein dialekt- og stadnamnkafé og kunne bli populær.

Han hadde rett! Frivilligsentralen starta opp i 2005 og hadde åtte kveldar første året. Det kom mellom 60 og 90 deltakarar, og det var 230 forskjellige som var innom. Den kvelden eg var innom var det ekstra oppmøte fordi mange ville sjå fjernsynsinnslaget frå 1971. Frivilligsentralen vil halda fram med dialekt- og stadnamnkafé. Dei har funne ut at dei vil ha fem kveldar i året, to før jul og tre etter jul. Dei gjer seg då ferdige til påske.

Tenk om vi kunne få ein slik stadnamn- og dialektkafé i kvar bygd i fylket vårt? Det ville kunne styrke dialektbruken og nynorsken og styrke identiteten til sogn-og-fjordingar. Dette er ein morsom måte å få lærdom på, og då sit lærdomen betre. Læring og humor høyrer i hop.

Eg utfordrar sogelaga til å vurdere tiltaket, og gjerne som eit samarbeid med mållaga, frivilligsentralar og andre.

Laga i kappleiken

sit framme. Spørmåla blir lesne og viste på prosjektor av Olav Aga. Bjørn Årebru fylgjer med.

(Foto: Torhild Lindland).

Her er duellen i gang med

lokalhistoriske spørsmål.

Midt på biletet ved scena

Bjørn Årebru som leia

kvelden på ein humoristisk og

inkluderande måte. Ved

bordet (frå v.) Ola Buhaug,

Kjell Eldegard og Leif Moen. (Foto: RME).


8

Det nasjonale rammeverket Då Dahl Gjessing skreiv i Morgenbladet i 1855 hadde Ivar Aasen skapt det norske skriftspåket. I 1853 gav Aasen ut Prøver af Landsmål i Norge og i 1855 vart Ervingen gitt ut. På bakgrunn av landsmålet til Ivar Aasen starta frå midten av 1800-talet kampen for å innføre norsk språk i skulane. Landsmålet eller nynorsk fekk tidleg fleire tilhengarar. Fleire av desse tilhengarane var lærarar og nytta nynorsk i si undervisning, sjølv om det enno ikkje var gitt løyve til det. Vi kan difor snakke om to spor når det gjeld innføringa av nynorsk i skulane.

Det eine sporet er det uoffisielle, der lærarar byrja å snakke norsk og undervise i nynorsk skriftspråk. Det andre sporet er det offisielle, og inneber at skulestyra rundt om i landet gjorde vedtak om at nynorsk skulle vere hovudmål. Det første sporet kan vere vanskeleg å følgje. Her må vi stø oss på kjelder frå privatpersonar og forteljingar frå lærarar og elever. Det offisielle sporet er sjølvsagt

enklare å følgje, og det er den vegen eg vil gå i denne artikkelen. Men det er likevel viktig å hugse på at det i fleire tilfelle var lærarar som nytta nynorsk lenge før eit offisielt vedtak frå skulestyret låg føre.

Striden om lærarskulaneSjølv om det var mange som kjempa for å innføre nynorsk, heldt styremaktene att. Den første store kampen om innføring av nynorsk stod om lærarskulane. I 1868 laga styremaktene ein

ny plan for lærarskulen. Her stod det at elevane skulle skrive og snakke dansk. Planen vart godkjend ved kongeleg resolusjon 31. juli 1868.

I 1874 var målsaka oppe i Stortinget for fyrste gong. Stortinget skulle røyste over eit framlegg om å innføre gamalnorsk og nynorsk som fag på lærarskulane. Nynorsken vart stemt ned med 71 mot 31 røyster. Det vart gjort

vedtak om at det skulle vurderast om gamalnorsk skulle takast inn i lærarskulane som eit valfritt fag. Undersøkinga som vart sett i gang, konkluderte med at heller ikkje gamalnorsk skulle innførast.

Lærarskulane var difor framleis ein arena der framtidige lærarar skulle snakke og skrive dansk. Nynorsk var ikkje tilgjengeleg som fag.

Striden om folkeskulen Ein ny normalplan for folkeskulen sette målmennene i harnisk i 1874. Setninga som vekte det sterkaste engasjementet var denne: ”Efter hånden opøves børnene i at forstå og selv benytte det i bøgerne almindelig brugte sprog”. (Lothe s. 69). Det ville seie at barna skulle lese, skrive og snakke dansk. Arne Garborg gjekk sterkt ut mot normalplanen og skreiv følgjande i Fedraheimen:

”Kan du lesa det utan harm, so er du ein større dauving enn eg trudde ein nordmann kunde vera. Heile folket skal kasta frå seg sitt fedramål og taka seg eit nytt mål på borg hjå sine dansknorske herrar. I staden for å taka den einaste naturlege og mogelege vegen og segja: Bøkene bør læra å bruka same målet som folket, - so gjeng hr. skuledirektøren den radt bakvende vegen og segjer: Folket bør læra å bruka same målet som bøkene. Han vil laga foten etter skoen, denne karen, og ikkje skoen etter foten. Det er slikt me

Innføring av nynorsk i skulane

Av Karianne Schmidt VindenesNynorsken i Sogn og Fjordane

I 1855 skreiv Mathias Dahl Gjessing følgjande i Morgenbladet: ”Den første fordring der må haves til skolevæsenet, og frem for alt til det laveste, til almueskolevæsenet, er at undervisningen sker i modersmålet. Denne fordring er simpel og soleklar, og den vilde ikke møde mindste modsigelse, om spørgsmålet gjaldt et fremmed land, om jeg kun havde at sige at den bør være dansk og ikke tysk i Nordslesvig, polsk i Polen, ungarsk i Ungarn. Den vilde også møde lige anerkjendelse om jeg kun påstod, at den burde være svensk, ikke dansk i Sverige, dansk og ikke svensk i Damnark. Men flere hundrede års misbrug er årsag i at der endnu vil gå en tid hen, inden sætningen vinder et bifald, der går over i gjerning, når jeg anvender den på os selv og siger, at undervisningen bør og må være norsk i Norge og ikke dansk.” (Lothe s. 59/60).

Nynorsken i Sogn og FjordaneFylkesarkivet har sett i gang eit prosjekt for å kasta lys over nynorsken si stilling i Sogn og Fjordane siste hundre åra. Utgangspunktet for prosjektet er at Noregs Mållag i år feirar 100 år. Tanken er å få eit oversyn over ymse sider av nynorsken og målrørsla gjennom fleire artiklar. Artiklane vil bli lagde ut på Kulturhistorisk leksikon, Internett, men fleire vil og bli prenta i Kjelda.

Me tek til med nokre artiklar i dette nummeret av Kjelda, og held fram i desember-nummeret. I dette nummeret tek me føre oss innføringa av nynorsk i skulen, nynorske salmar, nynorsk litteratur, mållag og mållagsarkiv og ein stutt omtale av boka ’Målreising i Sogn og Fjordane’ av A. Lothe. Denne boka er ei hovudkjelde for mykje av det som blir presentert.

Arkiv/dokumentMe er særs interesserte i å få kjennskap til stykke i blad og bøker, arkiv og dokument som kan kasta lys over målrørsla og mållag i fylket. Ta kontakt med oss om du kjenner til slikt materiale. Fylkesarkivet vil gjerne byggja opp eit godt målarkiv. Me er og interesserte i å få kjennskap til dei mange kvinner og menn som stridde fram målet.

9


kallar radikalt eller rothoggar-målstræv.” (Lothe s. 70)

I 1878 kom Johan Sverdrup med framlegg til Stortinget om å endre lova om folkeskulen (almueskulen) til at ”…undervisninga i almueskolen så vidt mulig meddeles på børnenes eget talesprog”. (Lothe s. 71) Framlegget vart teke inn i normalplanen for folkeskulen. Målrørsla hadde tapt striden om lærarskulane, men vunne ein siger i kampen for å innføre nynorsk i folkeskulen. Sjølv om det no var vedteke at barna skulle få undervisning på sitt eige talespråk, endra ikkje dette ved dei gjeldande reglane for lærarskulane, der skulle framleis både skrift og talespråk vere dansk. Nynorsk litteraturEin viktig faktor i framveksten av det nye norske språket var litteraturen. I 1858 gav Ivar Aasen ut Dølen. I 1862 kom den første leseboka på nynorsk, Skrift og Umskrift i Landsmålet av Aasta Hansteen. I 1867 gav Vestmannalaget ut ein nynorsk grammatikk av M. Nygård og i 1868 ei omsetjing av Martin Luthers vesle katekisme. I 1869 kom ei ny lesebok på nynorsk, av Olav Paulson.

I 1878 vedtok Stortinget å løyve pengar til ei omsetjing av Det nye testamentet til nynorsk. Dette arbeidet vart gjort av Elias Blix. Det var også løyvd pengar til å utarbeide ei Noregssoga. Denne vart skriven av Steinar Schjøtt. Etter kvart som nye lærebøker vart tilgjengelege vart dei hjå einskilde lærarar og i einskilde krinsar nytta i undervisninga, også i Sogn og Fjordane.

Nynorsk på den politiske dags-ordenenI 1884 var partiet Venstre den store vinnaren i Stortingsvalet. Den nye politiske situasjonen førte også til at målsaka kom på den politiske dagsordenen. I 1885 kom 41 stortingsmenn med framlegg om at nynorsk skulle ha dei same rettane som dansk. Framlegget var det første stortings-dokumentet skrive på nynorsk. Det vart sendt til Kyrkjenemnda som gjorde følgjande vedtak til framlegg: ”Regjeringen anmodes om at træffe fornøden forføining til at det norske folkesprog som skole- og officielt sprog sidestilles med vort almindelige skrive- og bogsprog”. (Lothe s.145) Framlegget om jamstelling vart vedteke med 78 mot 31 røyster.

Same året var det også oppe ei anna målsak i Stortinget. Fleire lærarlag hadde komme med oppmoding om at det måtte løyvast pengar til eit kurs i nynorsk for lærarane. Dette vart vedteke med 73 mot 25 røyster.

Sjølv om det vart vedteke at nynorsk og dansk skulle vere jamstelte både som skule- og offisielt språk, vart eit framlegg om å ta dette inn i skulelova stemt ned i Stortinget. Jamstellinga kom ikkje inn i skulelova før i 1892.

I 1890 vart nynorsk fag ved lærarskulane og utover på 1890-talet kom det til fleire lærebøker på nynorsk. I 1907 vart det vedteke at elevar som var oppe til examen artium kunne velje kva språk dei ville nytte. Ved eksamen skulle det svarast på to oppgåver. Dersom eleven valde å skrive begge to på same mål måtte han gå opp til ei tilleggsprøve for å teste kunnskapane i det andre målet. I 1899 fekk universitetet sitt første professorat i nynorsk og i 1908 vart det fastsett at det var valfritt mål ved dei avsluttande prøvene på universitetet.

Kampen i Sogn og FjordaneI Sogn og Fjordane var det mange målmenn som kjempa for at nynorsk skulle verte hovudmål i skulen. Dei første kommunane byrja med nynorsk i 1890-åra. Stryn kommune var først ute med å innføre nynorsk i heile kommunen. Det skjedde i 1897. Det var ein gradvis overgang der nye lærebøker på nynorsk vart innførde etter kvart. Den første krinsen vi veit gjekk over til nynorsk var Flahamar i Luster, som gjekk over til nynorsk som skriftleg opplæringsmål i 1893. Andre kommunar gjekk i 1890-åra over til å nytte einskilde lærebøker på nynorsk. I Kyrkjebø vart det vedteke at læreboka i historie skulle vere på nynorsk i frå 1891.

Det var skulestyra i kommunane som skulle avgjere kva mål undervisninga skulle vere på. Det var i hovudsak tre ulike metodar skulestyra nytta når dei skulle velje:

Dette biletet er teke under

innviinga av Hjelle Skule i 1925. Skulen vart lagt ned

i 1968, då ny skule vart teken i bruk i Mogrenda.

I Hjelle skulekrins

tok dei i bruk nynorsk som hovudmål frå 1908. (Foto:

Hellebust).

Til venstre:Opning av nye Mardal skule i 1924. Mardal,

i Gloppen kommune, var mellom

dei første krinsane som fekk nynorsk

til hovudmål i 1906. (Ukjend

fotograf).

Til side 10


10

1. Krinsane sende søknad til skulestyret om å få gå over til nynorsk

2. Skulestyra tok ei avgjerd utan å inkludere dei einskilde krinsane

3. Skulestyra bad krinsane om å gjennomføre avrøystingar om kva mål som skulle nyttast

Vi finn alle tre metodane når vi undersøker korleis målbytet fann stad i Sogn og Fjordane.

Frå gjennomgangen Anders Lothe har gjort av innføring av nynorsk i Målreisingssoga i Sogn og Fjordane kan vi slå fast at:Luster, Brekke, Askvoll, Førde, Kinn, Selje og Davik nytta metode 1, Årdal, Balestrand, Vik, Kyrkjebø og Lavik nytta metode 2 og Lærdal og Borgund, Fjaler, Jølster, Naustdal, Vevring, Sør-Vågsøy, Eid, Hornindal, Gloppen, Breim, Innvik og Stryn nytta metode 3.

I 1893 søkte læraren i Flahamar krins i Luster om å få ein time skriftleg nynorsk i skulen. Det var ein lang debatt i skulestyret, og det var til slutt leiaren i skulestyret som avgjorde med si dobbeltstemme, og Flahamar fekk undervisning også på nynorsk. I Sogn og Fjordane var dette det første skulestyrevedtaket om skriftleg opplæring i nynorsk etter at paragrafen om jamstelling var kommen inn i skulelova i 1892.

I Årdal vart det i 1907 gjort eit vedtak i skulestyret om at alle krinsane i kommunen skulle ha nynorsk som hovudmål. Det

vart etter det vi kjenner til ikkje gjennomført avrøysting i krinsane i framkant av avgjerda.

Krinsane vert spurde om rådI 1907 sende skulestyret i Naustdal spørsmålet om kva mål som skulle nyttast i skulen til dei einskilde krinsane. Kvar krins arrangerte avrøysting om spørsmålet. Krinsane Nes, Fimland, Ullaland, Helle, Horstad og Solheimsdalen skal ha uttala seg positivt om nynorsk, og skulestyret gjorde vedtak om at nynorsk skulle vere hovudmål i desse krinsane. I tre av krinsane, Horstad, Solheimsdalen og Helle vart det strid om avgjerda, og det vart kravd ny avrøysting. Denne gongen vann riksmålstilhengjarane og krinsane gjekk attende til bokmål. Det er fleire døme på at det vart stor strid kring røystingane i dei einskilde krinsane.

I Brandsøy i Kinn kommune var det avrøysing om målforma i 1934. Nokre av foreldra sende eit skriv til krinsmøtet:

”I Brandsøy skule skal det komande vinter gå i alt 49 born. Foreldra til 1/3 av desse vil ha bokmål , og foreldra til 2/3 vil ha nynorsk. Det skulde då vera heilt naturleg at det i skulen vart nytta det målet som det store fleirtalet av foreldre ynskjer. Det er vel for borna at skulen er til. Men det er ein del som ikkje synest so. Og mange av dei som er imot dette rimelege ynskje, er slike som sjølve ikkje hev born i skulen.

(…) So vil me bera fram dette spursmålet til dykk som ikkje hev born i skulen, og bed dykk tenkja på det fyre røystingi på møtet onsdag: Synest de at de for samvitet si skuld kann gå imot det som det store fleirtalet av foreldre ynskjer?” (Lothe s. 372-373)

Det var altså slik at det ikkje nødvendigvis var foreldra til dei som hadde barn i skulen som avgjorde kva mål opplæringa skulle vere på. Eg kan nemne at Brandsøy fekk nynorsk til hovudmål. Skulestyret hadde i si avgjerd også lagt vekt på det skrivet som foreldra hadde sendt til krinsmøtet.

I Hornindal sende skulestyret i 1907 spørsmålet om nynorsk ut til krinsane til avrøysting. 8 krinsar var for å nytte nynorsk, 3 imot. Skulestyret vedtok likevel at nynorsk skulle vere hovudmål for alle krinsane i kommunen.

Målbytet vert fullførtEin del krinsar heldt lenge på bokmålet, men dei aller fleste gjekk over til nynorsk i første halvdel av 1900-talet. Mellom dei siste krinsane som gjekk over til nynorsk var Oldeide og Hennøy i Davik (1939), Stokkevåg, Eltvik, Hove, Silda og Ulvesund i Selje (1939) Furesund i Kinn (1941), Hegg i Borgund (1947) og Øen i Hyllestad (1950). Etter at Øen tok i bruk nynorsk var det berre tre bokmålskrinsar igjen i fylket. Desse var Myrdal, Florø og Måløy. I Florø var det tilbod om nynorskklassar. Myrdal krins var i ei særstilling ettersom dei fleste barna i skulen var barn av tilflytta jernbanearbeidarar.

Frå Luster i 1893 gjorde vedtak om at nynorsk skulle vere hovudmål i Flahamar krins gjekk det 57 år før vi kan seie at målbytet var heilt ferdig i Sogn og Fjordane, då Øen krins gjekk over til nynorsk i 1950. Mathias Dahl Gjessing hadde rett då han i Morgenbladet i 1855 skreiv at ” der endnu vil gå en tid hen, inden sætningen vinder et bifald, der går over i gjerning, når jeg anvender den på os selv og siger, at undervisningen bør og må være norsk i Norge og ikke dansk.” (Lothe s. 59/60)

Kjelde: Anders Lothe, Målreisingssoga i Sogn og Fjordane. 1950.

Skuleborn ved Gravdal skule. Skulen vart tredelt. 1932-33. (Ukjend fotograf.)

Frå side 9

11


JostedalDei første krinsane gjekk over til nynorsk frå 1901. I 1906 hadde 4 krinsar nynorsk og 1 dansk. Den siste gjekk over til nynorsk i åra etter 1906.

LusterFlahamar krins får nynorsk skriftleg i 1893. I 1903 går framhaldskulen over til nynorsk. I 1906 vedtek skulestyret at nynorsk skal vere hovudmål i alle krinsane frå 1907. Alle lærebøkene unnateke kristendom skulle vere nynorsk. I kristendom kunne krinsane sjølve velje.

HafsloI 1906 gav skulestyret lærarane påbod om å arbeide for å få inn lese- og lærebøker på nynorsk i krinsane sine. I 1911 har 10 krinsar nynorsk til hovudmål. Solvorn fekk nynorsk i 1919 og Kvam-Yndesdal i 1925.

ÅrdalI 1900 vedtok skulestyret å føre inn bibelsoga og noregssoga på nynorsk. I 1907 gjorde skulestyret vedtak om at nynorsk skulle vere hovudmål i alle krinsane i kommunen. I 1906 hadde kommunen enno to lærarar som snakka dansk i skulen.

Lærdal og BorgundI 1906 hadde 4 krinsar all opplæring på nynorsk. I 1908 vedtok kommunestyret at nynorsk skulle vere hovudmålet i alle krinsar unnateke Berge og Hegg i Borgund. I 1911 sa skulestyret at det skulle vere ny avrøysting og kommunane innførte nynorsk såles: Vindedalen, Strendene, Erdal, Hauge og Rikheim i 1911, Ljøsne i 1921, Lærdalsøyri i 1922, Tønjum i 1924, Husum i 1935, Berge i 1939 og Hegg i 1947.

SogndalI 1898 vedtek skulestyret at bibelsoga skal vere på nynorsk. I 1908 gjorde skulestyret vedtak om at nynorsk skulle vere hovudmål i skulen. Målstriden held fram også

etter dette vedtaket. I 1912 gjorde skulestyret vedtak om at skriftleg undervisning i folkeskulen, framhaldsskulen og ’aftenskulen’ skulle vere på bokmål for dei som byrja i skulen frå 1912. Vedtaket vart gjeldane for krinsane Haukås (nedlagd i 1915), Lomelde og Fimreite. Kaupanger held fram med nynorsk. Lomelde og Fimreite fekk nynorsk i 1920.

AurlandI 1908 vedtok skulestyret å nytte nynorsk til hovudmål i krinsane Berkvam, Flåm, Underdal og Dyrdal. I 1919 kom resten av krinsane til, unnateke Myrdal.

LeikangerSkulestyret i Leikanger handsama aldri spørsmålet om innføring av nynorsk som hovudmål, men handsama saka om lærebøker på nynorsk. I 1900 var spørsmålet ute til krinsane og resultatet var såleis: Fresvik ville ha bibelsoga, forklåring og katekisme på nynorsk, Fedje, Nybø og Helleland ville ha lærebøker på bokmål, Holum og Frønningen ville ha bøker på nynorsk. Skulestyret vedtok at bibelsoga på nynorsk skulle innførast i alle krinsar, men dette vart ikkje gjennomført i Fedje. I 1909 fekk Holum lærebøker på nynorsk. Dei andre krinsane gjekk gradvis over

til lærebøker på nynorsk utan at det vart fatta nye vedtak.

BalestrandI 1907 vedtok skulestyret at det skriftelge arbeidet, lærebøker og lesebøker skulle vere nynorsk i alle krinsar.

VikI 1906 vedtok skulestyret at foreldra kunne velje kva mål lærebøkene skulle vere på. Same året vart nynorsk innført i framhaldskulen. I 1908 vedtok skulestyret at nynorsk skulle vere hovudmål i alle krinsane i kommunen.

KyrkjebøI 1891 gjorde skulestyret vedtak om at lærebok i historie skulle vere på nynorsk. I 1897 vedtok skulestyret at lærarane kunne velje kva mål dei ville undervise i. I 1904 gjorde skulestyret vedtak om at den skriftelge og munnlege opplæringa skulle vere på nynorsk. Unntaket var Høyanger der det var tilbod om bokmålsklassar.

LavikI 1900 vedtok skulestyret at alt skriftleg arbeid skulle vere på nynorsk i alle krinsar.

BrekkeI 1902 vedtok skulestyret at all

Innføring av nynorsk i skulekrinsane

Nynorsken i Sogn og Fjordane Av Karianne Schmidt Vindenes

Moldestad skule i Selje.

Moldestad krins fekk

nynorsk som hovudmål same året som dette

fotografiet er teke, i 1926.

Så kanskje det er ein av dei

første timane i nynorsk

fotografen har foreviga.

(Ukjend fotograf).

Til side 12


1�

skriftleg opplæring skulle vere på nynorsk. I framkant av dette vedtaket hadde alle krinsane søkt skulestyret om å få nytte nynorsk.

GulenI 1906 gjorde skulestyret vedtak om at deler av den skriftlege opplæringa kunne vere på nynorsk. I 1911 vart nynorsk gjort til hovudmål i alle krinsane.

SolundI 1906 var det ein krins som nytta nynorsk, i 1911 hadde talet auka til 4, og i 1920 hadde alle krinsane nynorsk.

HyllestadKolgrov krins tok nynorsk i 1908, i 1911 hadde 6 krinsar lærebøker og all skriftleg opplæring på nynorsk, talet var auka til 15 i 1920. Dei siste krinsane som fekk nynorsk var Leirvik (1927), Åsmul (1930, då krinsen gjekk saman med ein annan krins som hadde nynorsk), Hyllestad og Sørfjord (1932) og Øen (1950).

AskvollI 1906 vedtok skulestyret å innføre lærebok i historie på nynorsk. I 1909 søkte krinsane Eidet, Bulandet og Værøy om å få nytte nynorsk og dette vart vedteke. Dei andre krinsane tok nynorsk etter kvart, Furuset (1910), Stafsnes (1914), Holevik (1915), Høyvik (1918), Mjåset, Eimind, Askvoll, Olset, Korssund, Folkestad og Fure (1919), Leirvåg (1931) og Herland (1937). I 1938

vart Grimeland slegen saman med Mjåset og då Heggøy-Smelvær starta opp att i 1940 tok dei nynorsk.

FjalerI 1890 åra tok dei til med nynorsk i Homedal krins. I 1907 gjorde skulestyret vedtak om at nye lærebøker skulle vere på nynorsk. I 1908, etter krinsavrøystingar, gjorde skulestyret vedtak om at nynorsk skulle vere hovudmål i alle krinsane.

GaularSkulestyret vedtok i 1908 at nynorsk skulle vere hovudmål i alle krinsane, men fleire krinsar gjekk tilbake til bokmål. I 1911 hadde tre krinsar opplæring i nynorsk, 15 i 1920 og i 1927 gjekk dei to siste krinsane, Søgnen og Skilbreid over til nynorsk.

JølsterI 1903 søkte lærarlaget til skulestyret om at foreldre som ynskte det kunne la barna nytte lærebok i historie på nynorsk. Søknaden vart godkjent. I 1905 vedtok skulestyret at krinsane Klakegg, Heggheim, Veiteberg og Åmot skulle ha skriftleg opplæring på nynorsk. I 1911 valde også krinsane Ålhus, Årdal, Myklebost, Dvergsdal og Sygnesand nynorsk, Sandal i 1912 og Gjesdal og Eikås i 1919.

FørdeI 1907 gav skulestyret løyve til at Furebø krins kunne nytte

lesebok og bibelsoge på nynorsk. I 1910/11 vedtok skulestyret å innføre Rolfsens lesebok på nynorsk i alle krinsar. Krinsane fekk nynorsk som hovudmål i denne rekkjefølgja: Furebø (1918), Høyset, Nydal, Masdal og Aasen (1919), Erdal og Holen (1922), Øvre Angedalen (1923), Ulltang (1927), Hårklau, Sunde og Frøysland (1928) og Førde (1933).

NaustdalI 1906 vart historiebøker og lesebøker på nynorsk innført i alle krinsane. I 1907 vart spørsmål om undervisningsmål sendt til skulane for avrøysting og i 1908 vedtok skulestyret at nynorsk skulle vere hovudmål i Nes, Fimland, Ullaland og Helle. Dei andre krinsane fekk nynorsk i denne rekkjefølgja: Horstad (1917), Åse, Furevik, Karstad, Bjørkedal, Friborg, Naustdal og Mulen (1919), Helle og Hellevang (1920) og Fremmarsvik (1921).

VevringI 1908 vedtok skulestyret at opplæringa i småskulen skulle vere på nynorsk. I 1920 vart nynorsk hovudmål i krinsane Rørvik, Kvammen, Gjelsvik, Skorva, Kvellestad, Grytten og Redal. Vevring fekk nynorsk i 1934 og Flokenes då dei i 1930-åra vart slegen saman med Skorva.

KinnI 1909 vart nynorsk hovudmål i Hovden krins, og i Litle-Høydal i 1915. 1919 var det store året for innføring av nynorsk i Kinn, då fekk dei nynorsk i Barekstad, Batalden, Skorpa, Kinn, Reksta, Askrova, Furesund, Havrenes, Havikbotten, Brandsøy, Andalen, Nyttingnes, Tirdal, Haukå, Årebrot, Vågane, Svanøy, Standal, Stavang, Stavøy, Steinhovden, Svardal, Grov, Leversund, Løkkebø, Nordal, Midtbøk, Eikefjord, Løkkebø, Tonheim, Sønnervik og Barlindbotten. I 1924 gjekk Haukå, Tirdal, Brandsøy, Stavøy, Furesund Askrova og Barekstad attende til bokmål, men dei skulle ha 12 timar nynorsk i veka. I 1926 vart bokmål innført i Årebrot. Nynorsk vart innført i Barekstad (1931), Havrenes (1932), Brandsøy (1935), Årebrot og Haukå (1937), Rognaldsvåg (1938), Andalen (1939) og Furesund (1941).

Frå side 11

Davik skule. Skulen vart bygd i 1907. Dette biletet er teke i 1909, året før nynorsk vart innført som hovudmål i krinsen. (Foto: I. I. Hellebust).

13


FlorøHer var det bokmål som var hovudmål, men det vart oppretta ei nynorskklasse frå 1928.

BremangerFrå 1907 vart nynorsk hovudmål i Nordre Midtgulen, Nesbø, Gåsøy og Værøy. Frå 1908 skulle nynorsk vere hovudmål i Dalen, Nesje, Søre Midtgulen og Sørgulen. Nordgulen og Novelandet fekk nynorsk frå 1909 og Frøyen, Botnane, Husefest, Rylandsholm, Hauge, Førde, Vetvik og Ryland frå 1919.

SeljeKrinsane fekk nynorsk i denne rekkjefølgja: Hoddevik (1914), Honningsvåg (1918), Nordstranda, Barmøy, Borgundvåg, Refsnes, Drage, Eide (seinare slegen saman med Hove), Barmen, Sandvik, Nordpoll, Flatraket og Ulvesund (1919), Moldestad (1926), Årvik og Kjøde (1936), Stokkevåg (1939), Eltvik, Hove, Silda og Ulvesund (som hadde nytta bokmål ei tid) (1939).

Nord-VågsøyI 1913 var nynorsk innført i dei fleste krinsane, men Kvalheim kom noko seinare.

Dette er ei av sidene i Rolfsen si lesebok. Her kan vi mellom anna lese tekst nr. 4, Soli:

”Lova, lova line!gjev soli måtte skineyver meg og mine, yver folk og yver fe, yver topp, yver tre,yver aaker, yver eng, yver blom, yver veng, yver berg, yver dalar,der gjætarguten syng og hjalar.”

Sør-VågsøyI 1919 vart nynorsk innført i Skram, Holvik, Våge, Oppedal og Skavøypoll. Skram gjekk tilbake til bokmål i 1928, men med sideklassar i nynorsk. I Måløy var det bokmål.

DavikI 1906 fekk Nordstranda krins godkjent søknad om å få nytte nynorsk i skriftleg arbeid. Etter søknad vart nynorsk innført i Torheim, Haus, Dombestein og Rimstad (1908), Maurstad, Kjøllesdal, Endal og Isane (1909), Davik (1910), Reksnes (1912), Ålfoten (1918), Berle, Husevåg, Tytingvåg og Leirgulen (1919), Lefdal, Rugsund og Bortne (1920), Hamnen (1933), Gangsøy (1936) og Oldeide og Hennøy (1939).

EidNynorsk vart innført i Storheim, Remedalen, Haugen, Hjelmelandsdalen, Hjelle, Åsebø, Hundeide, Myrkset, Hundvik og Nes (1908), Eid (1913), Os (1914) og Høynes (1925) då krinsen gjekk saman med Storheim.

HornindalI 1907 vart nynorsk innført i alle krinsane. 8 krinsar hadde røysta for nynorsk, 3 imot.

GloppenNynorsk vart innført i Hopland, Hennebygda, Lote, Devik, Eimhjellen, Rygg, Mardal, Ryssdal og Austrheim (1906), Solheim, Røyrvik, Vereide (berre småskulen) (1908), Vereide, Skeivsund, Osmundsnes, Straume og Gjengedal (1909), Nesjane (1913) og Sandane (1915).

BreimI 1909 vart nynorsk hovudmål i alle krinsar unnateke Reed som kom med i 1914.

InnvikI 1906 vart nynorsk hovudmål i alle folkeskular i kommunen.

StrynSkulestyret vedtok i 1897 at all skriftleg opplæring skal vere på nynorsk. Lærebøker på nynorsk vart innført gradvis.

Første sida i ei utgåve av Nordahl Rolfsen si

’Læsebog for folkeskolen’.

Boka vart gitt ut i 1902

og hadde tekstar på

landsmål, og ”skriftsprog”

som det står å lese på denne

førstesida. Boka inneheld

også tekstar som er

trykte på gotisk. Denne leseboka stod

på pensumlista i fleire skular

i Sogn og Fjordane.


14

Smaakvæde

Henrik KrohnHenrik Krohn var fødd i Bergen i 1826 og vaks opp på Stend i Fana. Han var handelsmann i Bergen fram til han flytta til Sogndal i 1858. Der vart han verande til han døydde i 1879. Henrik Krohn var ein nynorskforkjempar. Det kan nemnast at han i 1868 skipa mållaget Vestmannalaget og i 1865 vekebladet Ferdamannen, det andre nynorske vekebladet etter Dølen.

HyllingsdiktKrohn sin iver for nynorsken fekk også sitt utspring i diktsamlinga Smaakvæde. Her finn me episke dikt som Futarspranget, stemningsdikt og høvesdikt som ”nasjonalsongen” Mitt Heimland. Her finst også hyllingsdikt til andre målmenn, mellom anna til Ivar Aasen. Krohn opnar diktsamlinga med eit hyllingsdikt til målmannen Georg Grieg (1826-1910) som endar slik:

Din Kjærleik til dei Gamle fyrst dat var, som leidde meg i retta Fotafar. Eg difyr byrjar litla Versa-Rad

med Takk aat deg i dette fyrsta Kvad.

Skildringar frå SognNaturen og landskap i Sogn har også inspirert Krohn. Høvesdiktet Mitt Heimland gir i tillegg til ein hyllest av Noreg, fin naturpoesi. Krohn tenkte seg Mitt Heimland som nasjonalsong. Samanlikna med Bjørnstjerne Bjørnson sin Ja, vi elsker (første gong på trykk i Aftenbladet 1859, endeleg versjon 1868) er Mitt Heimland ei meir nøktern skildring og hyllest til Noreg. Diktet byrjar slik:

Nynorsken i Sogn og Fjordane

Frå huldreliv i Sogn til forsvarskamp i Montenegro- dei første skjønnlitterære bøkene på nynorsk i Sogn og Fjordane -

Av Bjarnhild Samland

Den første nynorske skjønn-litteraturen i Sogn og Fjordane spenner over eit breitt spekter. Her møter me huldrer, tussar, troll, gifteklare budeier, virile ungkarar, Myllarguten og mykje meir. Her er forteljingar; frå dei alvorlege til dei komiske. Ikkje berre frå Sogn, men heilt frå Montenegro og folket der sin kamp for å bevara sin fridom.

I denne artikkelen skal me sjå på dei fem første skjønnlitterære bøkene på nynorsk som var skrivne av forfattarar frå vårt fylke. Av forfattarar frå fylket reknar me dei som er fødde eller har budd nokre år i fylket. Felles for bøkene er at dei er skrivne av engasjerte målmenn og målkvinner i ei tid då målsak og målstrid var sentrale tema i samfunnsdebattane. Dette gjekk hand i hand med arbeidet for å løfta fram den norske kulturen og frigjeringskampen på slutten av 1800 talet.

Det er ei rekkje spennande spørsmål me kan stilla oss når me ser på dei første bøkene som er skrivne på nynorsk her i fylket. Kven var forfattaren? Kva handlar bøkene om? Kva kjenneteiknar litteraturen? Me kunne også gått meir inn i bøkene med tanke på det språklege, men tanken med denne artikkelen er at den skal fungera som ei oversikt og gi eit kortfatta innsyn i det som dei første nynorsk-forfattarane frå fylket ønskte å formidla.

Bøkene vert presentert i kronologisk rekkefølgje og det er forfattaren si første bok på nynorsk som er gjort gjeldande. Henrik Krohn var den som var først ut i fylket med diktsamlinga Smaakvæde i 1867, berre 3 år etter Ivar Aasen gav ut si bok Norsk Grammatikk.

Henrik Krohn (1826 - 1879). SFFf.100057. 122684.

15


Eg ser detta Landet, eit undarlegt Land,Med snaudaste Øyar kring steinutte

Strand,Med Brim og med Brot yver svikfulle

Bodar,Med Fjellgarden myrk, som mot

Nordhavet skodar.

Futespranget I Smaakvæde finn me også ei rekkje forteljande dikt som Futarspranget. Dette har bakgrunn i segna om Sogne-futen som var heimehøyrande på Hafslo. Futen var ikkje noko særleg godt likt, og bygdefolket reiste difor heilt til kongen i København for å klaga på han. Det var det ikkje mykje hjelp i. Dei tok så saka i eigne hender og jaga futen på Helvetesfossen i Årøyelva. Futen prøvde å hoppa over til ein bergnabb på andre sida, men skleid ned. Bergnabben har fått namnet Futespranget etter denne hendinga. Det er ikkje berre Henrik Krohn som har lete seg begeistra av segna om Sogne-futen. Olav Sande har teke med segna i bøkene som no skal omtalast.

Fraa SognDu maa aldri skjera neglerna der, som er høy; for, et beisti deim i seg, fær dei naglen paa auga. Heldr ikkje maa du skejra neglerna dine paa ein sundag, mindr fær di sjølv naglen paa augo. Den kniven, du hev skoret neglerna dine med, maa du etterpaa skjera i ved; for ellest brukar trollkjerringarne honum.

Olav SandeDette er noko av det me kan lesa i segnesamlaren, målmannen, komponisten, diktaren og læraren Olav Sande (1850-1927) sine to bøker Fraa Sogn, med undertitlane Segner og annat I frå 1887, og Segner fraa Sogn II frå 1892 ( Desse to bøkene kom samla ut i ny utgåve i Segner frå Sogn i 1992. Me omtalar dei difor i lag som Fraa Sogn). Sande var skuleflink og var ferdig utdanna lærar i 1871. Han kom frå garden Sande i Høyanger, men budde mesteparten av sitt liv på Leikanger. Det er som komponist Sande er best kjend. Han har mellom anna tonesett tre salmar i Norsk Salmebok ( 1985), deriblant Blix-salma Himmelske Fader.

Samla munnleg tradisjonNår Sande hadde fri frå lærarjobben sin på Leikanger, reiste han rundt og prata med folk frå ulike stader i Sogn og skreiv ned det dei fortalde. Sande opplevde ikkje alltid forståing for innsamlingsarbeidet sitt, men i ettertid ser me at Sande samla verdfulle kulturskattar frå Sogn. I hovudsak er det segner, men også anna stoff. Dessutan er det også dikt og tonar av Sande sjølv. Mangfaldet i bøkene gir oss eit breitt inntrykk av kulturen og folkelivet i sognebygdene på 1800 talet. I bøkene finn me mytiske segner, segner med eit overnaturleg innhald. Her er hovudpersonen eit overnaturleg, utanomjordisk vesen som i dei mange huldrehistoriene. Me finn opphavssegner som til dømes forklarar stadnamn. Kjende historiske segner, som Jostedalsrjupa er også å finna i dei to bøkene.

Eigne diktBøkene fortel ikkje berre om folkelivet og bondekulturen, men også om naturen. Nokre av dikta har som nemnt Sande dikta sjølv, og då handlar det gjerne om naturen og kjensler knytt til den. Eit døme på det er diktet Vaaren:

Livet seg letta`,kumrane spretta.Blomane blenkjer kring markjer og mur.Livet, eg sakna`,Rundt um meg vakna`-Atter paa løysing og letta eg trur.

Til side 16

Biletet syner Sogndal om

lag 1870. Det var på

dei tider den første nynorske

litteraturen kom i fylket.

(SFFf-100057. 122683).

Olav Sande (1850 - 1927).


16

Sjølv om noko av stoffet i Sande sine bøker er sjølvprodusert, er det i hovudsak innsamla stoff frå Sogn me finn. Svartefjellsønerne som er den neste boka me skal sjå på, er også i stor grad tufta på ting som forfattaren har blitt fortalt, men med ei heilt anna geografisk tilknyting, nemleg Balkan.

SvartfjellsønerneHenrik AngellFør me dreg til Balkan skal me ein tur til Holmenkollen, eit av Noregs fremste nasjonalsymbol. Her står det tre æresvakter; Kong Olav, Fridtjof Nansen og Henrik Angell. Dei to første kjenner me alle til, men sistemann stussar me over. Kven var denne mannen?

Henrik Angell (1861-1922) vaks opp i sognebygda Luster. Også der er det reist eit minnesmerke, ei fem meter høg minnestøtte. Då Angell vaks opp, var Luster ei blomstringsbygd kulturelt. Nasjonalromantikkens fødestue, som forfattaren av biografien Henrik Angell – en nordmann på tvers, Roy Andersen, vel å kalla ho. Her vart han kjend med skisporten, og me får ei aning om kvifor han vaktar Holmenkollen. Ja, han er ein sentral person i norsk skihistorie og gjorde ein viktig innsats for å spreia og styrkja denne sportsgreina. Nasjonalisme, ski og militær entusiasme kan seiast å vera tre kjennemerke ved Angell. Dette kjenneteiknar også det litterære arbeidet hans.

Føredøme for nordmennAngell si bok Svartfjellsønerne frå 1889 forsterkar dette inntrykket av han. Boka kom i ei tid då dei

nasjonalistiske kreftene var sterke i Noreg, noko som må ha oppteke Angell då han skriv innleiingsvis i boka:

No vil eg i denne boki prøva aa fortelja den norske ungdomen og den norske hæren om eit fjellfolk

endaa mindre og endaa fattigare en vaart, eit folk som i over eit halvt aartusen hev vart fridomen sin og

landsens ære mot endaa større overmagt

Soga om SvartfjellsønerneFjellfolket som Angell snakkar om er, det montenegrinske Svartfjell-folket. I boka fortel han deira soge som går tilbake til 1360 då tyrkarane kom frå Vetleasia over til Europa for å leggja under seg land. Då var det berre det vetle landet Montenegro som greidde seg. Dette på eiga hand, berre med Guds hjelp, skriv Angell. Landet med eit par hundre tusen innbyggjarar, hadde trass i dårlegare militære ressursar enn fienden, kjempa med kløkt gong på gong og behalde sin fridom.

I boka får me gjennom fargefulle skildringar kjennskap til mange av desse bragdene. Om striden i Albania i 1876 skriv han: heile baktroppen vart etter den djervaste motstand nedhoggen til siste mann. I 1796 hogg 6 000 montenegrinar ned 30 000 soldatar frå den tyrkiske armeen i løpet av ein tredagarsstrid.

Bragdene til Svartfjellfolket har imponert militærmannen Angell og han måler Svartfjellsønene sine kampevner opp mot grekarane i stridane mot persarane (500 f.Kr –448 f.Kr). Det er ikkje ende på ros som Angell gir dette fjellfolket.

Om å ofra seg for fedrelandet Boka er skriven i lys av nasjonalismen, og truskap til fedrelandet er soleis via mykje merksemd. Den som ikkje gjer sin innsats for fedrelandet eller som gjer noko som kan vera til skade for landet, misser sin rett til vern i landet og vert utvist. Landsutvisning var den strengaste straffa ein kunne få i Montenegro, verre enn å verte hengt. Frå 1855 vart blodhemn forbode og straffa var utvisning frå landet. Historia om Mirko, den landlyste montegrinen, syner kor gjevt det var å høyra til blant Svartfjellsønene. Mirko miste far sin i blodhemn og trassa blodhemnforbodet då han hemna far sin. Han drog heim att for å slåst i krig. Første gongen var det ingen nåde, han fekk ikkje tilbake retten til å bu i landet. Andre gongen kjempa han til dess han fekk dødelege skadar. På dødsleiet fekk han æra tilbake.

Ei populær bokAngell ønskte at nordmenn skulle læra av fjellfolket si soge. Inspirert av nasjonalisme var dei ei bok av tida då ho kom ut. Den vart godt motteken og vart seld i 20 000 eksemplar.

I ettertid veit me at staten Montenegro, som var bygd på krigarkultur, æresomgrep og ortodoks tru, i 1918 vart innlemma i ein storserbisk stat, då Austerrike-Ungarn vart opplevd som ein trussel.

Frå side 15

Henrik August Angell (1861 - 1922). Angell er vår ukjende skipioner som innførte skisporten i Frankrike og Montenegro. I Montenegro er han framleis helt. (SFFf-100057. 122704).

17


Etter ei folkeavstemning 3. juni i år ( 2006) står Montenegro på eigne bein igjen.

Smaoe Skjeldringa Bolette C. Pavels LarsenEtter å ha lese om blodige forsvarskampar på Balkan er det godt å setja kursen heim til Smaoe Skjeldringa av Bolette C. Pavels Larsen (1847-1904) og hennar folkelivsskildringar. Pavels Larsen var ei engasjert målkvinne og var den som bles liv att i Vestmannalaget då det låg i dvale i byrjinga av 1880-åra. Pavels Larsen var embetsmannsdotter frå Sogndal, hadde røter i Kroken i Luster og ein forkjærleik til Sogn. 17 år gamal,flytta ho til Bergen, og frå 1880-åra var ho, blant anna som litteraturmeldar i Bergens Tidende, ein sentral litterær personlegdom i byen. Pavels Larsen skreiv ikkje nynorsk, men sognemål. Likevel er ho som målkvinne verdt å ta med i denne samanheng då ho som Aasen var oppteken av talen som grunnlag skriftspråket.

Får fram smiletPavels Larsen si bok Smaoe Skjeldringa kom ut i 1897. Smaoe Skjeldringa er samansett av åtte noveller, mellom anna forteljingane Ein bondemann, Velsignelse og Sognablo. Sistnemnde er eit godt døme på at Pavels Larsen får fram smilet hjå lesaren. Eg personen sine skildringar av skysskaren Sylvfest, replikkar og episodar frå køyreturen frå Sogndal til Solvorn har mange gode poeng. Eg-personen veit ikkje i starten om ho skal lika skysskaren og let seg distrahere av nasa hans; Men so tenkte eg pao, atte da va no plent hoggande da sama før meg, skjyssguten min kunde gjedna ha ei naas, so` sto likaso høgt i lukti so` høgaste Skagastølstinden, før min del.

Ettersom køyreturen skrid fram prøver den ugifte

skysskaren å innynda seg hjå ungjenta. Då vert det komisk at eg-personen må ut av kjerra for å jaga vekk ei merr som legg seg etter køyrehingsten og samstundes sjølv vil halda seg klar den virile køyrekaren. Han vil ha jenta han skyssar og garden som ho har odel på, men må tøyme hingsten han køyrer med og seg sjølv.

Gir dei svakaste den beste replikkenDa skal bli krig no er anna god forteljing der me høyrer om bonden som i frykt for krig dreg inn til byen og vekslar alle pengane sine inn i gull. Vel heime vert det etterkvart strevsamt å stadig finna nye gøymestader for gullet. Kan hende banken hadde vore beste gøymestaden likevel?

Har læraren og militærmannen noko til felles?

Innleiingsvis stilte me spørsmålet om kva som særmerkjer dei første skjønnlitterære bøkene frå fylket. Først og fremst må ein seia at den har eit variert innhald, men har likevel i hovudsak si tyngde i Sogn. Fire av bøkene har henta mykje av sitt materiale eller idear frå Sogn. Kvifor det ikkje kom nynorsk skjønnlitteratur i bokform frå Nordfjord og Sunnfjord, får me overlata til andre å svara på.

Det me heller kan freista å svara på, er i kva tradisjon me kan plassera litteraturen i. Alle bøkene legg vekt på stemning, fantasi, kjensler, natur og folkeliv. Desse tema kjenner me att frå romantikken, men som me har sett, varierer litteraturen i innhald og framstilling.

I Noreg vart romantikken kopla saman med den veksande nasjonalismen. I 1814 hadde Noreg fått si eiga grunnlov. Landet var frigjort frå Danmark, men kom i union med Sverige. Nasjonalisme og ønskje om sjølvstende førte då fram til Nasjonalromantikken som hadde si hovudtyngd i åra 1840 - 1867. Av dei bøkene som er nemnde ovanfor, vil eg først plassere Fossegrimen, Svartfjellsønerne , Smaoe Skjeldringar og Smaakvæde i den nasjonalromantiske tradisjonen. Som ein ser er desse skrivne etter denne epoken sitt tyngdepunkt, men dette kan ha hatt samanheng med at målsaka og kampen for unionsoppløysing har skapt eit behov eller eit ønskje om å skrive denne type litteratur.

Nokre vil nok stusse over at Olav Sande sine bøker Fraa Sogn ikkje er nemnde. Olav Sande sine bøker er i nasjonalromantikken si ånd i det han skriv og ved at han knyter førestillingar frå eiga tid saman med førestillingar frå middelalderen. Likevel vil eg ikkje stilla han der. Dette fordi det arbeidet Olav Sande gjorde med innsamling og nedskriving av munnleg tradisjon frå Sogn har ein noko vitskapleg innfallsvinkel og plasserer han i rekkja av samlarar som Asbjørnsen og Moe, Ivar Aasen og Eilert Sunt. Dei tok bygde- og folkekulturen på alvor og la fundamentet for folkeminnegransking og etnologien i Noreg. Dette gjer Olav Sande til ein nasjonalrealist i lys av sitt innsamlingsarbeid.

Om stilen i bøkene er ulik, har bøkene til felles at dei fortel om kulturen på 1800 talet og om tida dei var skrivne i. Ein møter også den norske kvardagskulturen, dei fortel oss om korleis folk levde og tenkte på 1800-talet. Me ser at det er ein fargerik litteratur som er verdt å ta vare på.

Til side 18

Bolette C. Pavels Larsen

(1847 - 1904). SFFf-100057.

108447.


18

Som elles i boka møter, me i denne historia truverdige typar, og det vert gjort litt narr av folk. Likevel er det aldri sognedialekten det vert gjort noko nummer av. Og det er gjerne dei fattige som er tileigna dei kvikkaste og beste replikkane som i historia Velsignelse der den ugifte frøkna Juliana er harm over at tenestejenta Brita sluttar hjå ho, og giftar seg med ein kar som visst nok ikkje er noko til arbeidskar. At Brita gjennom åra er lukkeleg trass i at ho har mange born med ein lat og arbeidssky mann, gjer ikkje frøken Juliana mindre irritert. Når mannen hennar Brita døyr, rek dei rundt på garden til ho Juliana og stel det dei kjem over av mat. Når Juliana konfronterer Brita med dette, kjem ho med replikken: Ha aldr frøken Juliana hat hug te gifta seg?

Boka Smaoe Skjeldringa har mange vittige historier. Den neste boka som no skal omtalast, skodespelet Fossegrimen, er ei meir alvorsam og kanskje den mest kjende av dei første bøkene på nynorsk frå Sogn og Fjordane.

Fossegrimen Sigurd EldegardEi av årsakene til at Fossegrimen er ei av dei me kjenner best til av dei omtala bøkene er nok den

suksessfulle oppføringa på Nationaltheatret i 1905. Det var det første teaterstykket på nynorsk, og med sine 104 framsyningar er det eit av dei stykkja som er blitt spela flest gonger ved same teater i Noreg.

Forfattaren Sigurd Eldegard (1866-1950) kom frå den avsidesliggjande garden Eldegard i Årdal. Som skodespelar kjende han godt til teaterverda. Han byrja på Nationaltheatret i 1901, men hadde alt frå 1891 erfaring frå ulike andre teater. Eldegard skreiv Fossegrimen med det føremål at det skulle oppførast på Nationaltheatret.

Myten om MyllargutenI skodespelet, eller Trollspel i fire vendingar som Eldegard kallar det, møter me hovudpersonen Torgeir. Gjennom han vert einskildmennesket sine kjensler sett i fokus og me får skildringar av norsk natur. Fossegrimen byggjer på myten om Myllarguten. Det heitte seg at Myllarguten skal ha lært å spela av Fossegrimen. Han var i følgje folketrua dei underjordiske sin musikalske leiar. Den som lærte å spela av Fossegrimen sette sjeli si i pant for læra. Eldegard spann vidare på denne myten og fletta inn Myllarguten sitt møte med Ole Bull, i boka omtalt som Meisterspelemannen.

Eit djevelsk instrumentTorgeir er blitt oppmoda av Meisterspelemannen til å reisa ut i verda for å læra seg meir om felespeling og bli berømt. Mora er oppgitt av dette djevelske instrumentet, som ho kjenner skam ved at sonen rek frå grend til grend med. Faren derimot er meir positiv til felespelinga. Støtta han får av faren er avgjerande for felespelinga hans. Torgeir bestemmer seg for å dra, men sidan Fossegrimen er læremeistaren hans, skal Torgeir tilhøyra dei underjordiske. Kaksen si dotter Aud, beundrar Torgeir si speling. Då ho går til fossen for å ta farvel, brukar Fossekallen Aud til å få Torgeir frå å reisa. Ved hjelp av musikken får han ho til å sovne. Torgeir finn ho og i søvne fortel ho Torgeir at ho elskar han. Likevel bestemmer Torgeir seg for å dra, men snur på vegen då han ikkje klarar å gløyma det som Aud har sagt til han.

Bondebryllaup med sørgjeleg utfallDå han kjem attende, går han innom bryllaupet til Kaksesonen, bror til Aud. Gjestene er ikkje nøgde med spelemennene då det ikkje finst likare enn Torgeir. Torgeir vert overtala til å ta over. Bondebryllaupet er prega av spetakkel, fyll og sjalusi. Også Torgeir vert sjalu då Kaksen annonserer ein annan som Aud sin festemann. Han drikk seg opp og spelar ein slått som vert hissigare og hissigare. Eit basketak mellom Kaksesonen og brura sin tidlegare kjærast, Sme-Nils, endar med at Sme-Nils dreg kniv mot Kaksesonen slik at han døyr. Mora til Torgeir gjer eit nummer av spelinga til sonen og skuldar han og felespelinga for drapet. Ho knuser fela.

Kaksen slår handa av dottera si då ho rømmer med Torgeir til skogs. Den eine etter den andre prøver å overtala Kaksen til å ta Aud inn att i varmen, men utan hell.

Frå side 17

Tittelbladet på Fossegrimen, trollspel i fire vendingar. Kristiania 1903. (SFFf-100057. 105836).

Til side 43

19


Nynorsken i Sogn og Fjordane Av Snorre D. Øverbø

Innsamling og vern av mållagsarkivI år er det 100 år sidan Noregs Mållag vart skipa. I samband med det ønskjer vi å gjere eit krafttak for å samle inn og verne mållagsarkiv i Sogn og Fjordane. Avlevering og oppbevaring i Fylkesarkivet sine magasin vert utan kostnad for mållaga.

I periodar har målstriden vore sterk i Sogn og Fjordane; vi kan trekkje fram åra 1900-1915 og 1930-37. Det galt serleg bruk av nynorsk i kyrkje og skule. I slike periodar hadde dei lokale mållaga si blømingstid. Nye kommune- og bygdemållag vart skipa, og det var eit frenetisk høgt aktivitetsnivå når striden i kommunane raste som verst. Så kom det stillar periodar, der ein sleit med medlemsverving og aktivitetar.

Fylkesarkivet sine mållagsarkivUt frå våre kjelder veit vi at det har vore minst eitt mållag i alle kommunar i Sogn og Fjordane. I mange kommunar var det og fleire bygdemållag og ”målringar”. Totalt sett må det ha vore mellom 30 – og 40 av dei i fylket.

I samband med skipinga av Sogn og Fjordane Mållag i 1996 vart to regionale mållagsarkiv avlevert til oss: Firda Mållag og Sogn Mållag.

• Firda Mållag var eit regionalt Mållag for Nordfjord og Sunnfjord. Firda Mållag vart skipa i 1899 og kom før dei lokale mållaga i området.

• Sogn Mållag kom seinare, og vart ikkje etablert før i 195�, og dekte heile Sogn, frå kysten og innover.

Når det gjeld lokallagsarkiv (kommunelag og bygdelag) har vi lite. Det er berre Jostedal Mållag og Brekke Mållag som har avlevert sine arkiv til oss. Men vi har grunn til å tro at det finst mykje meir rundt om i fylket.

Oppmoding om å verne mållagsarkivaFylkesarkivet i Sogn og Fjordane ønskjer å bidra til å samle inn og verne desse verdfulle arkiva. Mållagsarkiva dokumenterar det sterke lokale engasjement kring målbruk. I periodar var målsak noko som opptok alle i deira kvardag: .- kva for bøker skulle ungane bruke i skulen; - kva for språk skulle presten bruke i sine kyrkjehandlingar? Vi ønskjer at dei som sit på slike arkiv, eller veit om mållagsarkiv tek kontakt med oss. Avlevering og oppbevaring er gratis. Fylkesarkivet kan og hjelpe til med å få transport inn til Leikanger.

Vel framme i Fylkesarkivet vil dei verta gjennomgått og ordna og så plassert inn på magasinet. Der vil dei vere tilgjengeleg for publikum, anten på lesesalen vår eller via Internett.

Viss de ikkje ønskjer å sende arkivet til Fylkesarkivet bør de i alle fall syte for sikker oppbevaring lokalt, anten i ein bankboks, eldsikkert skåp eller i eit lokalhistorisk arkiv viss det finst i nærleiken..

Vi voner på god respons. Til haustnummeret i Kjelda planlegg vi å leggje fram eit større oversyn over utviklinga av mållags-organisasjonane i Sogn og Fjordane frå 1899 og fram til i dag.

For at oversynet skal verte mest mogeleg komplett, treng vi meir dokumentasjon enn det vi har no.

Til venstre: vervemateriell-

kort som Mållaget brukte på 1980-talet.

Eit apropos til dagens

”anglofisering”.

Jostedal Mållag sin første

møteprotokoll. Her kan vi

lesa at laget vart skipa 10.

november 1906, same år

som Noregs Mållag (og har

jubileums-feiring i år). Lenger nede står ’lovene’

for laget: Paragraf 1:

”Laget set seg fyre aa arbeida

for aa fremja norsk maal i alle høve, ein finn det svarande til fyremaalet.”

Kjelder: • Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane: privatarkivdatabasen• Lothe, Anders A.: Målreisingssoga i Sogn og Fjordane


�0

Av Oddvar Natvik

Hausten 1950 vart det utgjeve eit storverk om målreisingi: Målreisingssoga i Sogn og Fjordane av Anders A. Lothe. Boki vart utgjevi av Firda lærarlag, Firda mållag, Firda ungdomslag, Sogns lærarlag, Sogns ungdomslag, Sunnfjord ungdomslag og Vestlandske mållag. Stryn Trykkeri stod for prentingi.

Boki er omfattande og grundig. Lothe arbeidde med henne i nær 10 år, også under krigen, ”..då det frå gata vår, som fyrr hadde vore so still og roleg, lydde vognraml og styvletramp og soldatsong..”.

Arbeidet med boki var vanskeleg, med lang avstand til biblioteki. Lothe var i Oslo hausten 1940 og sumaren og hausten 1945. Då fekk han gjort ein del. Elles fekk han tilsendt bøker frå Bergens off. bibliotek, Universitetsbiblioteket og Bergens Museums bibliotek. Han nytta seg elles av det han fekk tak i på prestekontori og i møtebøkene åt skulestyri og heradstyri. Han fekk elles mykje stofftilfang frå einskildpersonar og lag.

Lothe gav ut boki ”til heider for lærarane i folkeskulen og ungdomsskulen, for den frilynde ungdomen, for dei mange andre som gjekk i brodden, og for folket sjølv, som tok det store lyftet og sessa det norske målet i høgsetet att”.

Lothe byrjar boki med eit oversyn over den nasjonale målreisingi, frå Christen Jensøn (frå Askvoll) til Ivar Aasen. Jensøn gav i 1646 ut ei bok om Askvoll-målføret: Den norske Dictionarium eller Glosebog, Køpenhavn, 1646. Lothe nemner ei rekkje føregangsmenn mellom Jensøn og Aasen, og finn her ’ei ubroti line’ i målreisingssoga.

Krohn og VestmannalagetLothe meiner at grunnlaget for målreisingi i Sogn og Fjordane låg i Bergen. ”Etter Christen Jensøn var det Henrik Krohn som fyrst reiste målsaki i Sogn og Fjordane”. I 1868 vart Vestmannalaget skipa i Bergen, med Krohn som ei av drivkreftene. Dette var det fyrste mållaget i landet, og ”det laget som skulde koma til å få so ovmykje å segja for målreisingi på Vestlandet”.

Alt i 1860 var Krohn komen til Sogndal som eigar av ein fyrstikkfabrikk, og han hadde fått mange vener i Sogn. I 1866 hadde han starta målbladet Ferdamannen. I følgje Lothe var det Henrik Krohn som reiste ”norskdomsmerket i Sogn og Fjordane”. ”Han var den fremste pioneren, vegbrøytaren og trommeslagaren for målreisingi”.

Lothe peikar på at 60 - 70 åri var ei nybrotstid, ’ei fyrebuing av dei gjennombrotstidene som kom seinare’. Fleire bygdeblad kom til på denne tidi, og nokre av dei vart viktige organ for målreisingi.

SkulemåletSkulen vart den store stridsplassen for målreisingi. Mykje i boki handlar om denne striden og lærarane si sentrale rolle. Striden for nynorsk mål i lærarskulen og ’ålmugeskulen’ får brei plass hjå Lothe, og han fortel om dei mange menn og kvinner som stod fremst i striden.

I Sogndal kom det folkehøg-skule, og bygdi var ’fyrste og ei tid viktigaste midstaden for målreisingi i Sogn’. ’Bondehøgskulen i Dalsfjoren’ er og omtala, med Jens Rolvsson som pådrivar. Med jamstellingsvedtaket i 1885 kom

det endå meir fart i arbeidet med å få nynorsken inn i folkeskulen og lærarskulen. Same året kom det fyrste stortingsdokumentet på nynorsk, nr. 17, 1885. Elias Melvær vart den fyrste som fekk talen sin trykt på nynorsk i Stortingstidende (april 1885). I 1896 kom det ei lov for den høgare skulen, og frå 1899 vart det ein fast lærestol i nynorsk ved Universitetet i Oslo.

Reiser og boksal’Farande bokseljarar’ får og brei omtale. Utgjeving og sal av bøker var ei sentral oppgåve for dei fyrste målmennene. I Fraa By og Bygd skreiv Krohn at dei skulle ’selja landsmålsbøker og gjera bonden kjend med bokavlen vår og målsaki’. ’Elias Melvær, Sven Aarrestad og Torkell Lunde var dei fyrste farande bodberarane um målreisingi i Sogn og Fjordane’. Olaf Huseby og Mons Litlere var mellom dei som fekk i stand bokhandel og forlag.

Anders A. Lothe: Målreisingssoga i Sogn og Fjordane

Anders A. Lothe var fødd på Lothe, Gloppen, 23.12.1875. Han gjekk på amtskulen i Flora, og tok i 1896 lærareksamen på Viggo Ullmanns lærarskule i Seljord. Var lærar i Gloppen, Kinn og Sparbu, og frå 1915 til han gjekk av var han lærar i Flora. Han møtte på Stortinget i åri 1928-30, 1933-40, vald av Arbeidar-partiet. Lothe var aktivt med i mållags- og sogelags-arbeid.

Nynorsken i Sogn og Fjordane

Til side 45

�1


Salmar på nynorsk Av Hermund Kleppa

Året 1894 er eit salmebok-historisk merkeår. For fyrste gong kom det salmar på nynorsk i ei offisielt godkjend salmebok. Og det var ein mann frå Sogn og Fjordane som stod bak tiltaket – Olaf Huseby frå Leikanger. Han dreiv forlag og prenteverk i hovudstaden.

”ho skal vera reint merkjeleg”Sommaren 1894 melde presten Johannes Barstad på Sunnmøre at det på ”Huseby & Komp. sitt Forlag” var komen ei ny og ”merkjeleg” utgåva av Landstad salmebok. Notisen stod i bladet hans, Stille stunder – ”eit maalblad fyr kristeleg Uppbygging.” Det nye med Huseby si salmebok var at ho hadde med Elias Blix sine etter kvart godt kjende salmar på nynorsk, i tillegg til noter, bilete og omtale av salmediktarar, tonediktarar og kyrkjer. Barstad hadde ennå ikkje fått boka i hende. Han såg fram til det, for som han sa, ”ho skal vera reint merkjeleg” (verd å merkja seg).

Nesten fråverande i litteraturenHuseby si utgåve av Landstad Salmebok i 1894, og seinare utgåver, vart etter kvart kjend som Huseby-salmeboka eller Huseby-utgåva av Landstad salmebok. Olaf Huseby sjølv fortel at det vart selt 200 000 Husebø-salmebøker før han utvandra til Amerika i 1903. Men likevel – Huseby og salmeboka hans er nesten uråd å finna nemnd i litteratur ein skulle venta det var naturleg å ta ho med. I Soga um norsk salmesong av Holger Barkved (1935) ikkje eit einaste ord, i tobindsverket Salmediktingi i Noreg (1954) ein fotnotemerknad, i Noregs Mållag si jubileumsbok Vilje til språk eit setningsinnskot. Det er alt – eg har funne.

Elias Blix: Nokre SalmarÅret 1869 er og eit salmehistorisk år. Då gav Det norske samlaget (skipa 24. mars 1868) ut heftet Nokre Salmar, gamle og nye – utan namn på forfattaren. Det nye var at salmane i heftet var skrivne på landsmål (nynorsk). Alle salmane i kyrkja sine salmebøker var skrivne på dansk. Aldri hadde folk hatt høve til å høyra eller vera med og syngja salmar på eit mål som samsvara med talemålet. Dei 13 fyrste salmane i Nokre Salmar kom seinare i nye og auka utgåver. I 1891 kom 4. og ”aukade” utgåva, no med 150 salmar, - 86 originale og 64 omsette. Og denne gongen gjekk det fram kven som var forfattar: professor, dr. Elias Blix.

Autorisert 1892Frå 1869 vart Blix-salmane smått om senn kjende og meir og meir brukt – også av og til i kyrkjene. Men eit stort hinder for kyrkjebruk var at dei ikkje hadde kongeleg autorisasjon. Det skjedde ikkje før 4. mars 1892: Nokre Salmar ”tillades benyttet ved den offentlige Gudstjeneste” ved sida av dei tidlegare autoriserte salmebøkene – men – på vilkår av at ”Menighedens Husfædre” fatta vedtak ved vanleg avrøysting i samsvar med kgl. Res. 11. oktober 1873.

”.. ikkje for tidleg!”Olaf Huseby sette no i gang det store salmebok-prosjektet sitt: Å gje ut ei autorisert salmebok med salmar på

nynorsk. Han har sjølv fortalt om korleis det bar til ved to høve, i eit brev til avisa Sogn og Fjordane førti år seinare (sjå side 24), og i eit stykke i Attersyn og kringsjå, festskrift til Olaf Norli 1933.Her nemner han at latinen var einerådande i kyrkja gjennom heile Mellomalderen og at tyske salmar vart omsette til dansk som fylgje av Reformasjonen. ”Og dette skulde sogning, gudbrandsdøl telemarking og sætesdøl syngja. Og presten preika på dansk, og fut og skrivar og lensmann skreiv dansk-tysk. Og til slutt vart det fint å tala dansk, men stygt å tala norsk i Norig Jamvel norske bondemenn som vart «vakte» og byrja å preike, måtte freista tala dansk i bondestovene i Norig! (..) Men so fekk Norig ein salmediktar med verkeleg salmetone på norsk mål – den lærde, stillfarande, professor dr. Elias Blix, frå Nordland.”

Huseby fortel at han kjende professorane Elias Blix og Anton Christian Bang, (den siste kyrkjestatsråd i åra 1893-1895). Det kom sjølvsagt vel med når byråkratane i kyrkjedepartementet

Huseby-utgåva av Landstad salmebok

Huseby-salmeboka var

å sjå til som dei gjengse

salmebøkene for vel hundre

år sidan, lite format

og mørk innbinding.

Innhaldet var derimot for ein stor del

annleis.

Til side 22


��

skulle handsama søknad om å gje ut ei heilt ny salmebok med salmar på nynorsk og fleire kyrkjehistoriske tillegg. ”Soleis bar det til”, fortel Huseby, ”at eg laga denne salmeboki (..) Eg vilde hjelpa til, at norske salmar kunde verta høyrde i norske kyrkjor. Det var ikkje for tidleg!”

Kom ut 189420. august 1892 fekk ”boghandler Olaf Huseby” brev frå Kyrkjedepartementet om løyve til å trykkja 50 000 eksemplar av ”Landstads Salmebog” med noter og 50 000 utan noter, og dessutan eit nærare fastsett tal utan ”salmebogens prosaiske del”. Huseby sikra seg jamvel einerett på å gje ut Landstadsalmeboka med Nokre Salmar som tillegg! Eg har ikkje funne opplysningar om detaljar i prosessen fram til ferdig salmebok, men det ser ut til at Huseby-salmeboka vart trykt i 1893 men kom ut litt seinare, ein gong i fyrste halvår 1894.

Innhaldet Huseby-salmeboka er i røynda ei ny utgåve av Landstad salmebok – med fleire tillegg. Landstad-salmeboka hadde vore i bruk sidan 1869, autorisert 16. oktober same året. I Huseby-salmeboka er dei 634 Landstad-salmane disponert i tre deler: a) salmar til inngang m.fl. (94), b) salmar ordna etter kyrkjeåret (484), og c) ”særlige” salmar (56). Etter Landstad-salmane fylgjer Nokre salmar, dei 150 salmane av Elias Blix i utgåva 1891. 141 er ordna etter kyrkjeåret, dei ni andre under overskrifta ”nokre andre salmar”, t.d. morgonsalma Sjå dagen sprett.Den ”prosaiske” delen har tre bolkar:

1. Om kyrkje-salmebøker og salmediktarar.2. Om kyrjemusikarar og kyrkje-musikk.3. Om norsk kyrkjebygnings-kunst.

1. Salmebøker og salme-diktararBolken om salmebøker og salmediktarar er skriven av biskop J.N. Skaar (1828-1904), fødd i Kvam i Hardanger. Salmediktar-oversynet omfattar salmediktarar ”som har del i Landstads Salmebog”. Oversynet er ikkje komplett. Eg saknar Peder Nielsson, sokneprest i Jølster 1572-1604. Salmehistorikaren P.E. Rynning meiner Nielsson skal ha æra for ei av salmane hjå Landstad, den fyrste salma i Noreg etter reformasjonen, skriven i 1642: ”Naar jeg betenker den Tid og Stund / Jeg skal af Verden fare.” Tidlegare statsarkivar Egil Øvrebø er ikkje like overtydd.

2. KyrkjemusikkBolken om kyrkjemusikk, eller som det står ”oplysninger om kirkemusikere, hvis Navne er knyttede til Landstad Salmebog”, er skriven av dåverande kyrkjestatsråd A. Chr. Bang. Elles

må det nemnast at i note-utgåva er det noter til alle salmane, trestemmig sette, av Chr. Cappelen (1845-1916), organist og komponist, fødd i Drammen, og Olaf Paulus (1859-1912), han og organist og komponist,

fødd i Kristiania, død i Stavanger. Paulus vart gift i 1891 i Dale (Indre Holmedal) med Dagny Nitter. Kyrkjemusikk-kapitlet har også med eit stykke om koralbøker.

3. KyrkjebygningshistorieBolken ”Kort Oversigt over de norske Kirkebygningers Historie” er skriven av professor dr. Lorentz Dietrichson (1834-1917), kunsthistorikar og diktar, fødd i Bergen. Fyrste delen handlar om kyrkjer i den katolske tida (fram til 1536), andre delen om kyrkjer bygde etter reformasjonen. Oversynet omfattar kyrkjer i heile landet. Om den gamle stavkyrkja på Stedje i Sogndal, riven 1867, står til dømes:

”Stedje Stavkirke i Sogn (..) der omtales i Sverres Saga, idet den stod i Fare for at brændes da Sverre 15/6 1184, samme Dag som det afgjørende Slag ved Fimreite stod, lod afbrænde Sogndalsbygden; men Birkebeinerne reddede Kirken ved at hænge vaade Seil over den. Den var vistnok netop da nybygget, siden en stolpe i Kirken synes skjænket til Naade for den endnu 1183 levende Arnthor af Hvals [Kvåle] Sjæl.

Tittelbladet i første-utgåva av Huseby-salmeboka. Det samla sidetalet er 573, nær halvparten omfattar Nokre Salmar og dei ”profane” tillegga om salmediktarar, kyrkje-musikarar og kyrkje-bygningar.

Døme på omtale av kyrkje med bilete. ”K i n n K i r k e i Søndjord er en romansk Stenkirke, altsaa sikkert ældre end 1250. Den nævnes 1323 og rummer ca 300 Siddende. Den er opført af huggen Sten. Kirken var havt aaben Tagstol, og til den knytter sig Sagnet om, at flere af de med St. Sunniva landede Kristne her var landstegne.”

Frå side 21

�3


’Eit Vaarteikn var det kanskje, at Prestarne, som var samlade no nyst i Kristiania, ved Velfarfesten sin song: ”Millom Bakkar og Berg ut med Havet.” Enn um det torer taka til aa vakna ein Tanke ogso hjaa Prestom um, at dei som skal tyda Sanningi fyr Folket, bør kjenna Folket sitt rette Maal – kunna bruka det med. Giv det var so vel!’ (Stille Stunder, 28.11.1896).

Dens to rigt udskaarne Portaler findes i Bergens Musæum.”

Skipa salmeboksamlagMedan første utgåva av Huseby-salmeboka kom ut på forlaget Huseby & Co’s Forlag, kom ei utgåve i 1896 eller 1897 ut på eit salmebok-samlag, skipa etter initiativ av Olaf Huseby. På tittelbladet står opplyst at boka er ”forlagt af Aktieselskabet Norsk Salmebog-Samlag.” Denne utgåva har dei same 150 Blix-salmane som utgåva i 1894, men det kyrkjehistoriske tillegget er kraftig nedkorta. Salmebok-samlaget si utgåve er trykt i ”Olaf Husebys Bogtrykkeri” i Kristiania.

Nokre utsegner

Documents

Kjelda Fylkesarkivet i Sogn og Fjordanesensff26.sf-f.kommune.no/.../$FILE/Kj2-2006.pdfKjelda, nr. 2 - 2006, årgang 15 Redaksjon Gunnar Urtegaard (redaktør), Oddvar Natvik, Karianne