Kjelda nr. 2 2006

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Nr. 2 - Juni 2006. Årgang 15

Fylkesarkivet på Internett:

www.fylkesarkiv.no

Kjelda

Nynorskeni Sogn og Fjordane får brei plass i dette nummeret. Det er i år 100 år sidan Noregs Mållag vart skipa, og Sogn og Fjordane er fremste nynorskfylket i landet (frå s. 8).

Olaf Huseby (1856-1942), redaktør, forleggjar og målmann (frå side 21).

Vegane i Sogn og Fjordane får snart si eiga soge, i bokform. Alt no ligg det nærare 140 artiklar på Kulturhistorisk leksikon, på Internett. Me har i tidlegare nummer av Kjelda trykt nokre av artiklane, også i dette nummeret (s. 46). Biletet syner den nye vegen mellom Sandane og Anda som opna i 2001. Vegen har god lineføring med stamvegstandard. Det var på slutten av 1800-talet at det vart fart på vegbygginga i fylket. (Fotograf: Geir Brekke).

Kjelda, nr. 2 - 2006, årgang 15

�

RedaksjonGunnar Urtegaard (redaktør), Oddvar Natvik, Karianne Schmidt Vindenes

Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, Fylkeshuset, Askedalen �, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax: 57 65 61 01.

[email protected] kjem med 3 nummer i året. Ei årstinging kostar kr 1�5,-.

Bankgiro: 3781 14 0�894, merk Kjelda. ISSN 0803-968�.Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven.

Ansvarleg dette nummer: Oddvar Natvik. Utforming: Oddvar Natvik.

Fylkesarkivet i Sogn og FjordaneFylkeshuset, Askedalen �, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax. 57 65 61 01

[email protected]

Fylkesarkivar: Gunnar Urtegaard, tlf. 57 65 64 01, [email protected]

Arkivarar:Arild Reppen (foto), Fototeknisk avdeling, 68�3 Sandane. Tlf. 57 86 51 �4,

[email protected]Øystein Åsnes (musikk), Tlf. 57 65 64 04, [email protected]

Karianne Schmidt Vindenes (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 06, [email protected]

Per Olav Bøyum (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 14, [email protected] Sturla Binder (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 �0, [email protected] Selseng (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 07, [email protected] D. Øverbø, (fagleiar), tlf. 57 65 64 03, [email protected]

Randi Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, [email protected]

Prosjekt:Hermund Kleppa (Kulturhist. leksikon), tlf. 57 65 64 0�, [email protected]

Oddvar Natvik (informasjon, amerikaportal), tlf. 57 65 64 05, [email protected] Samland (nettbasert kulturformidling), tlf. 57 65 64 08,

[email protected] Ingvaldsen (nettbasert kulturformidling), tlf. 57 8� 50 08, [email protected]

Elin Østevik (eldre foto), tlf. 57 65 64 18, [email protected]

Nettstad: www.fylkesarkiv.no

Fylkesarkivaren har ordetGunnar Urtegaard

Personalnytt

Per Olav Bøyum, fødd 1974, frå Voss er tilsett i vikariat knytt til arbeidet med eldre kommunale arkiv. Han har hovudfag i historie og er også utdanna bibliotekar. Han byrja 1.6.�006.

Sturla Binder, fødd 1971, frå Bergen, er tilsett i prosjektstilling knytt til arbeidet med eldre kommunale arkiv. Han har hovudfag i historie og byrja 6.6.�006.

Elin Østevik, fødd 1980, frå Klepp på Jæren, er tilsett i prosjektstilling knytt til arbeidet med eldre foto. Ho har mastergrad i kultur- og samfunnsvitskap, sosialantropologi. Ho byrja 19.6.�006. Ole Stian Hovland, f. 197�, har sagt opp stillinga si ved Fylkesarkivet. Han har vore tilsett sidan �000 og arbeidd med oppgåver knytt til kommunale arkiv.

Vinteren 2002/2003 arbeidde eg nokre månader i ABM-utvikling i Oslo, det som frå 1. januar i 2003 vart ABM-utvikling eller Statens senter for Arkiv, Bibliotek og Museum. Oppgåva mi var å leia om-organiseringa av Kulturnett Noreg.

Verksemda skulle flyttast frå Nasjonalbiblioteket i Mo i Rana og integrerast i den nye institusjonen i Oslo. Eg fekk soleis vera med å leggja til rette for ein ny retning på dette arbeidet. Hovudpunkta i det vidare arbeidet vart mellom anna at det nye Kulturnett Noreg skulle utvikla ein ny teknologisk infrastruktur og tilby denne til alle fylke i landet. På denne tid var det ikkje så mange regionale kulturnett.

Målet var å få etablert slike nett

Kulturnett.no og Kulturbase.noi alle fylka i landet eller at fleire fylke kunne gå saman om eit felles kulturnett. Eg rådde sterkt til at det vart oppretta eiga stilling som skulle arbeida direkte mot fylka for få dette til. Eg tok og opp emnekart som ei mogeleg ny teknologisk tilnærming for den nye tenesta.

Det er difor svært gledeleg å sjå at me no i 2006 nærmar oss dette målet. Om ikkje lenge så vil me ha regionale kulturnett i alle fylka, eller at fleire fylke samarbeider om å etablera og utvikla regionale kulturnett. Eg vil gje ros til dei som har arbeidd med dette i ABM-utvikling og eg vil gje ros til fylka som har sett verdien av dette. Med dette byrjar ein svært viktig fagleg og teknologisk infrastruktur å koma på plass. ABM-utvikling held vedlike ein teknologisk infrastruktur som fylka, institusjonane og kommunane kan nytta gratis. Dei held og vedlike eit støtteapparat kring

dette. I fylka er det og etablert eit fagleg apparat. Dei ansvarlege i fylka arbeider med innhald frå sitt område og er rådgjevande inn mot kommunar og institusjonar i eigen region.

Dei ansvarlege i fylka spelar og ein svært viktig rolle i å utvikla tenestene frå Kulturnett Noreg slik at dei er betre tilpassa brukarane og dei regionale behova. Alt i alt er dette ein sterk og framtidsretta modell – fagleg så vel som teknologisk. No bør den førast vidare til neste steg, og erfaringane frå arbeidet med Kulturnett Noreg er viktige å ta med.

Kulturbase.noDet neste målet no - både for regionane, institusjonane og for sentrale aktørar på nasjonalt plan - er å leggja til rette for auka tilgang til digitale katalogar og digitale samlingar frå ABM-sektoren. Me treng og meir >

3


digitalt innhald. Her må til eit sterkt samspel mellom regionalt og nasjonalt nivå. I dette arbeidet må og alle ABM-institusjonane spela ein svært sentral rolle.

Oppgåva er å få etablert ein liknande nasjonal infrastruktur for digitale katalogar og digitale samlingar frå arkiv, bibliotek og museum. Eg tenkjer særleg på arkivmateriale, foto, gjenstandar, bygningar, kunstverk med meir.

Dei eksisterande løysingane (Asta for arkivtilfang og Primus for gjenstandar, foto, kunst med meir) må utviklast vidare til å danna grunnsteinen i ei slik teneste. Bak Asta står Riksarkivet og Landslaget for lokal – og privatarkiv. Bak Primus står ABM-utvikling og sentrale fagmiljø ved musea. Desse to løysingane er og sterkt forankra i institusjonane.

Reine bibliotektenester må og inn i dette. ABM-institusjonar har og ofte materiale som kryssar tradisjonelle ansvarsområde. Mange bibliotek har både foto og arkivmateriale. Musea sit og på store mengder arkiv, særlege privatarkiv. Det må etablerast eit tett samarbeid mellom

Stiftinga Asta, som har ansvar for dataløysinga Asta, og Museenes Datatjeneste som har ansvar for Primus. I praksis vil dette seia Riksarkivet, ABM-utvikling og viktige miljø ved musea. Prosjektet Norsk Digitalt Bibliotek og Kulturnett Noreg bør knytast tett saman med ei slik felles teneste for teknologisk infrastruktur til arkiv, museum og bibliotek. Når dette er på plass bør regionar, institusjonar og andre som ynskjer det, få tilbod om å nytta ei slik samla teneste.

I arbeidet med å etablera dette må ein dra inn kompetanse frå institusjonar og regionar for på det viset å ivareta dei behova desse vil ha i dette. Erfaringane frå Kulturnett Noreg er på nytt viktige. Samstundes med dette må det byggjast opp sterke ABM-miljø i fylka eller dei komande regionane som kan ta hand om det omfattande arbeidet som må skje der for å få dette til. Me kan gjerne kalla ei slik teneste Kulturbase.no.

Det er sjølvsagt mange sider ved dette, og det er trong for både midlar og eit omfattande arbeid. Men dette er eit hovudgrep som

bør på plass. Gevinstane er store og Noreg ville med dette modernisera infrastruktur og tenkjemåte på eit vis som andre land vil leggja merke til.

Tenestene frå arkiv, bibliotek og museum må ut til brukarane via digitale løysingar basert på moderne infrastruktur. Neste steg vert samsøk og andre brukar-tenester retta mot Kulturbase.no. Dette må integrerast i Kulturnett.no. Då vert Kulturnett.no ein samla portal inn til kulturinformasjon – inkludert digitalt innhald frå ABM-institusjonane. Sogn og Fjordane og Møre og Romsdal har lagt opp sine regionale kulturnett på denne måten, og erfaringane tilseier at dette er ei svært god løysing.

Mange miljø leitar no etter gode webløysingar for dei tenestene som eg meiner ein Kulturbase.no bør kunna tilby. Institusjonar og regionar vil velja mange ulike løysingar som lett vert dyrare, dårlegare og vanskelegare å samordna om dette tilbodet ikkje dukkar opp. Difor hastar det å dra dette vidare og signalisera til miljøa at ”dette satsar me på. Dette kjem.”

Det var ein milepel då fylkeskommunen henta kommune-arkivet i Naustdal den 19. mai i år. Dermed vart Naustdal den første kommunen som fekk plassert kommunearkivet sitt i det nye depotet i Fylkesarkivet. No står 20 andre kommunar for tur.

Dei 21 kommunane har sagt seg interesserte i arkivordninga som fylkeskommunen tilbyr. “Dette er eit godt døme på samarbeidet mellom fylkeskommunen ved Fylkesarkivet og kommunane, der vi løyser felles utfordringar på ein god måte,” seier fylkesarkivar Gunnar Urtegaard.

På tokt til Naustdal med Fylkesarkivet

Av Henning Rivedal

Det er Karianne Schmidt Vindenes som har stått for arbeidet med å legge til rette for flyttinga. Ho har samarbeidd med medarbeidarar i Naustdal kommune. Vindenes er arkivar for kommunale arkiv.

“No skal Naustdal-arkivet plasserast, ordnast og registrerast. Møtebøker vil bli skanna, og etter kvart vil interesserte finne att materialet på nettet. Målet er at det på denne måten skal bli lett tilgjengeleg for alle interesserte i tillegg til at det er trygt lagra,” seier ho. Fylkesarkivet tek sikte på å ha ordna stoffet i løpet av hausten 2006.I denne omgang handlar det om arkiv frå 1837 til 1964. I denne samlinga dreier det seg om arkivet

frå 1837 til 1963 i tidlegare Vevring kommune, og Naustdal frå 1895 til 1964. Årsaka til at årstalet 1964 går att er at det er eit tidskilje når det gjeld kommunale arkiv. Det heng saman med den store kommunereguleringa som var då. Til side 41


4

Eg var så heldig å få plass somdeltakar på Hyllestad-seminaret 22.-23.april. Det blei to dagar eg ikkjegløymer, og som eg nogjerne vil fortelja andre om.

Arrangørane Hyllestad kommune v. Kvernsteins-nemnda,

Kvernsteinslauget og Folkeakademiet i Hyllestad har god grunn til å vera stolte over seminaret, både når det gjeld innhaldet og gjennomføringa.

Godt opplagt seminarSeminaret var pedagogisk svært godt lagt opp med ei blanding av korte faglege foredrag som førebudde deltakarane på turar

ut i terrenget for å sjå og oppleva. Arkeolog Irene Baug og geolog Tom Heldal forklarte og utfylte kvarandre si framstilling. Baug understreka kor viktig det er med samarbeid mellom arkeolog og geolog for å forstå drifta av kvernsteinindustrien. Ho la og vekt på at det vi fekk sjå ute i terrenget berre er dei øvste, dvs. dei nyaste laga, ettersom steinhoggarane la avfallsdungane sine over dei eldre brota som

dei var ferdige med. Hovud-aktiviteten gjekk føre seg i vikingtida og i mellom-alderen. Arild Marøy Hansen frå Sjøfarts-museet i Bergen heldt foredrag om utskiping, båttypar, undersjøiske kvernsteinsfunn og eksport av kvernsteinar.

Kulturlandskapet på RønsetGardsnamnet Rønset er av A. Kjær blitt tolka til ”garden der det veks mykje rogn”. Men det viser seg at det og kan vere ei anna forklaring. Røn kan og tyda ”opphopa stein” eller ”steinhaugar”. ”Naturlege steinhaugar finst det mange av på Vestlandet, men ingen gard har så mange kunstige steinhaugar som denne”, skriv Ottar Rønneseth. - Og steinhaugar er det på Rønset! Det er stein frå kvernsteinindustrien i ufattelege store mengder, både smårester etter hogginga og mange kvernsteinar som har gått i stykke undervegs. Ottar Rønneseth trur at garden tidlegare har heitt Kvernvågarstrond. ein av landnåmsmennene på Island, Herjolf Sigurdson, kom truleg herfrå.

Brotveggar, avfallshaugar og holvegarUte i terrenget på Rønset fekk vi sjå kvernsteinsbrota med restar av brotveggar, avfallshaugar av

Med geolog og arkeolog i steinhoggaren sine fotefar – 1000 år etter

Av Randi MelværHyllestadseminaret 2006

Til høgre:Kvernsteins-brota rundt Åfjorden, ei førebelsregistrering. Kartet er teke frå Baug, Irene (2002). Kvernsteins-brota i Hyllestad : arkeologiske punktunder-søkingar i steinbrots-området i Hyllestad i Sogn og Fjordane. – I: Skrift frå Bergverks-museet, nr 22, Kongsberg.

Maling av korn på handkvern var kvinnearbeid. Biletet er frå Kvernsteins-parken. (Foto: RME).

5


brotstein og holvegar ut av brota til transport av stein. Her fekk vi sjå eit landskap som dei fleste av oss, viss vi hadde køyrt forbi, ville trudd var eit naturlandskap. Med grundig forklaring kunne vi sjå at landskapet i svært stor grad var endra av menneskeleg verksemd, dvs. at det er eit kulturlandskap.

”Tyteberg”Steinsorten ved Åfjorden egnar seg utruleg godt til kvernstein. Lokalt blir bergarten kalla ”tyteberg”. Det er ein glimmerskifer som er mjuk, med harde, små, raude granatar i. I tillegg er det i Hyllestadsteinen kyanitt – eit blåleg, stavforma mineral som berre finst i Hyllestad i denne samansetjinga. Kvernstein med denne samansetjinga kan difor berre kome frå Hyllestad.

Lasting og utskiping på Otringsneset Vi fekk og sjå utskipingshamna dei brukte på Rønset, Otringsneset. Der demonstrerte medlemmer av Kvernsteinslauget og medlemmer av kystlaget i Bergen lasting av ein kopi av ein storebåt frå Sogn (Skåsheimbåten). Kvernsteinane blei lagde i botnen av båten med spesiallaga avlange steinar mellom dei. Vi fekk sjå båten heise råsegl og segle av garde med god bør utover fjorden. Steinane gjekk i mellomalderen

først truleg til Bergen, og så gjekk mange til eksport i tillegg til den heimlege marknaden. Elles blei dei gjerne skipa ut direkte herfrå i vikingtida.

Gardskverner i naturleg miljø Om kvelden i Skor fekk vi sjå eit miljø med fem restaurerte gardskverner og ei gardssag. Her sleppte dei på vatnet i ei vassrenne då vi var der, og demonstrerte effektiv kornmaling på ei av vasskvernene. Den gamle postvegen går og forbi her, og over elva går det ei særmerkt og staseleg steinbru frå slutten av 1700-talet. Brua liknar på Foss bru som er omtala i Kulturhistorisk leksikon (sjå kjeldelista).

Eksotisk serveringI pausane på seminaret fekk vi servert ”kvernsteinskjeks” bakt av handmale mjøl og med form som handkvernsteinar. Om kvelden fekk vi maltøl med humle og pors, og havregraut kokt på handmale korn. Dette var den eksotiske delen av serveringa til middagen. Elles var det full oppdekking med rømmegraut og spekemat i rikelege mengder i Skor gamle skulehus.

Kvernsteinsindustrieni Syd-EuropaDag to starta med foredrag av den franske professoren Alain Belmont frå universitetet i Grenoble. Han tok føre seg den sør-europeiske kvernsteins-industrien og forskinga på denne. Det var interessant å høyre om likskapar og skilnader. I Frankrike fekk adelen i mellomalderen igjennom eit forbod

mot å bruke handkverner. Ålmenta skulle bruke adelen sine kverner og betala skatt for det. Desse kvernene trengde store kvernsteiner, som var tunge å frakte. Dei vog om lag fire tonn kvar. Difor blei det helst nytta lokal stein nær der dei trengde kverna. Mange uegna steinsortar blei brukte til dette, og resultatet var at brødet inneheldt mykje steinmjøl. Då blei brødet svart eller mørkt og folk sleit ned tennene sine i ung alder.

Steinhoggarhandverket og KvernsteinparkenSå var det handverkarane sin tur. Frå Norsk handverksutvikling på Maihaugen (tidl. Norsk handtverksregister) kom Atle Martinussen og fortalde om korleis dei arbeidde. Han gav og eit oversyn over Kvernsteinprosjektet 2006-2008.

Tradisjonsberar på kvernsteinhoggingSiste innslag var med Torbjørn Løland som driv firmaet Åfjordstein. Han blei presentert som lærar og kvernsteinentusiast. Då Norsk handtverksutvikling skulle dokumentere den nyare kvernstein-hoggeteknikken var

Irene Baug viser to

brotveggar med stein-haugar og

holveg. (Foto: RME).

Til venstre: Kopien av

Skåsheims-båten legg avgarde ut

Åfjorden med god bør. (Foto: RME).

Til side 43


6

Bur du i Årdal og ynskjer deg ein sosial og folkeleg kveld ute, samtidig som du kan tenkja deg å læra noko om lokale stadnamn, dialekt og lokalhistorie, då må du sjå i avisa etter annonsane for dialekt- og stadnamnkaféen i ungdomshuset i ”Øvre”! Eg valde meg ut kafé-kvelden torsdag 30. mars, og køyrde avgarde innover fjorden.

”Årdalsbygdi er eit lite paradis”…Det blei ein innhaldsrik kveld og ein minnerik kveld. Folk kom allereie meir enn ein halv time før det starta opp, og ti minutt før start ”velta” det inn med folk. Salen i ungdomshuset ”Solvang” blei heilt full. Det var heile 125 deltakarar denne kvelden som var den siste for vinteren. Og praten surra og gjekk. Men, då programmet starta, vart det heilt stilt, og folk konsentrerte seg om det dei var komne for å høyra.

Det var eit stort og variert program, som blei innleia med allsong, ei revyvise av det lokal-patriotiske slaget: ”Årdalsbygdi er eit lite paradis”…

Fresvik - FrøysvikDet første innslaget var eit lite stadnamnkåseri av historikaren Johs. B. Thue. Han kom som fagmann og formidla noko om historikaren si nytte av stadnamna. Han meinte det var vesentleg for å forstå stadnamn at ein kunne forestille seg kvar den som sette namn på ein plass stod, når han valde namnet. Utsynspunktet seier noko om kva ein ser. Slik meinte han bestemt at den som hadde sett namn på Nærøyfjorden, var ein vossing som kom ned juvet og dalen og oppdaga fjorden. Han nemnde då dalen og fjorden etter havguden Njord. Han trekte og fram eksempel på andre stadnamn

frå Indre Sogn som stammar frå dei norrøne gudane.

Stadnamn og busetnads-historieEin historikar – og for den saks skuld ein arkeolog - vil gjerne kunne nytte stadnamna til å læra oss noko om busetnadshistoria.

Gardsnamna kom i alder slik: først t.d. Nes og Haug, dvs. dei enkle naturnamna er namn på dei eldste gardane. Så kjem –heimgardane som Solheim, –vingardane, –stadgardane og –setgardane som Kjerpeset og Steinset. Han gjekk og gjennom hovudregelen for preposisjonsbruken for ”i” og ”på” i høve til stadnamna.

Tunell-namna kan og vere interessanteFor dei tilreisande var det naturleg å tenkje på tunellnamna ettersom ein køyrer innover langs fjorden mot Årdal. Johs. B. tok føre seg to av dei, Bermåltunellen og Finnsåstunellen. Desse to namna vil vere sekundærnamn. Heilt til slutt drog han ei finne-historie frå kulturbandet av bygdeboka for Årdal. Visste du at finnane i segner var flinke til å skaffa vind til seglingsbør?

Hydro si lokale fotosamling”Utbygging av Tyinvassdraget” var tittelen på ei visning av gamle foto frå utbygginga av Tyinfalla. Bileta var frå Hydro si fotosamling som Årdal sogelag arbeider med å samle opplysningar til. Her var det Anders Hestetun og Olav Midtun

“Stel” ein god idé frå Øvre Årdal- start opp med dialekt- og stadnamnkafé du også!

Av Randi Melvær

Tre blide karar som eg delte bord med (frå v.) Per Avdal, Audun O. Vee og Leif Moen. (Foto: RME).

Desse to forklarte meg korleis spørje-konkurransen fungerte Astrid Aaland Sande og Svein Sande. (Foto: RME).

7


som viste bileta på skjerm og kommenterte det vi såg. Ein fekk ei lita aning av det omfattande arbeidet som gjekk føre seg med mannemakt og hestekrefter oppe i fjellet, både ute i dagen og inne i berget. Vi fekk eit innsyn i denne delen av lokalsoga frå 1898, då vassrettane vart selte, til om lag 1935?

Kaféserveringa og tevlingsdelen av programmetSå blei det servering og loddsal – kafédelen av arrangementet – og humoren kom fram. Nokre gode historier blei godt mottekne. Serveringa gjekk kjapt føre seg, for her skulle vi få med oss resten av programmet og. Så byrja tevlingsdelen. Dialektgjetting var den første tevlinga. Her presenterte Bjørn Årebru spesielle dialektuttrykk frå ”det gamle” Øvre Årdal. Alle over 50 år fekk munnkorg, men det vart for vanskeleg å halde munnen att for nokre av dei. ”E jore ain onge pao bui” var eit uttrykk som hausta stor applaus. Sjølvsagt betyr det ikkje det vi trur det betyr, men derimot ”eg sende ein unge på butikken”. Ordet ”attetøfft” er jo og spesielt – det tyder ”attlukka”. ”E for endeslaust” tyder ”eg fall ukontrollert”.

Kappleik (Duellen)Olav Aga leia kappleiken. Idéen om å gjette på ein gjenstand med tre forklaringar til kva det er og kva han har vore brukt til er lånt frå fjernsynsprogrammet

Antikviteter og snurrepiperier. Det var tydeleg at folk tykte det var artig. Så vart det premieutdeling. Bedriftene i Øvre Årdal hadde vore rause med vinstane.

Per Øyvind Heradstveit i ÅrdalVi fekk og sjå eit fjernsynsprogram om Årdal vist på fjernsyn første gong 4. juli 1971. Det var eit program laga av Per Øyvind Heradstveit. Han intervjua både innfødde og innflyttarar, og kommenterte levestandard og utvikling i lokalsamfunnet. Dette vart ei herleg nostalgisk oppleving for ei som er 50+ og som reiste som turist/feriegjest her i fylket på 60/70-talet.

I fjernsynsprogrammet blei Sjur Årebru spurt om korleis det var å leve i Årdal og ordla seg slik: ’Moro har me så det klara’ se’ og mange gonger vel så de’. Dette gjeld truleg for årdøler den dag i dag.

”Stel” ideen frå Øvre Årdal! I Øvre Årdal er det frivillig-sentralen som driv dialekt- og stadnamnkafé, og får hjelp av sogelaget til lokalhistoriskebilete og fakta på kveldane. Elles er det ei gruppe med friviljuge som driv dugnadsarbeid for å få i stand kvelden. Dette er ein vinter-aktivitet. Idéen til å starte opp med dette fekk Bjørn Årebru då han høyrde om strikkekaféane i byane. Dei blei veldig populære. Han meinte at då måtte ein dialekt- og stadnamnkafé og kunne bli populær.

Han hadde rett! Frivilligsentralen starta opp i 2005 og hadde åtte kveldar første året. Det kom mellom 60 og 90 deltakarar, og det var 230 forskjellige som var innom. Den kvelden eg var innom var det ekstra oppmøte fordi mange ville sjå fjernsynsinnslaget frå 1971. Frivilligsentralen vil halda fram med dialekt- og stadnamnkafé. Dei har funne ut at dei vil ha fem kveldar i året, to før jul og tre etter jul. Dei gjer seg då ferdige til påske.

Tenk om vi kunne få ein slik stadnamn- og dialektkafé i kvar bygd i fylket vårt? Det ville kunne styrke dialektbruken og nynorsken og styrke identiteten til sogn-og-fjordingar. Dette er ein morsom måte å få lærdom på, og då sit lærdomen betre. Læring og humor høyrer i hop.

Eg utfordrar sogelaga til å vurdere tiltaket, og gjerne som eit samarbeid med mållaga, frivilligsentralar og andre.

Laga i kappleiken

sit framme. Spørmåla blir lesne og viste på prosjektor av Olav Aga. Bjørn Årebru fylgjer med.

(Foto: Torhild Lindland).

Her er duellen i gang med

lokalhistoriske spørsmål.

Midt på biletet ved scena

Bjørn Årebru som leia

kvelden på ein humoristisk og

inkluderande måte. Ved

bordet (frå v.) Ola Buhaug,

Kjell Eldegard og Leif Moen. (Foto: RME).


8

Det nasjonale rammeverket Då Dahl Gjessing skreiv i Morgenbladet i 1855 hadde Ivar Aasen skapt det norske skriftspåket. I 1853 gav Aasen ut Prøver af Landsmål i Norge og i 1855 vart Ervingen gitt ut. På bakgrunn av landsmålet til Ivar Aasen starta frå midten av 1800-talet kampen for å innføre norsk språk i skulane. Landsmålet eller nynorsk fekk tidleg fleire tilhengarar. Fleire av desse tilhengarane var lærarar og nytta nynorsk i si undervisning, sjølv om det enno ikkje var gitt løyve til det. Vi kan difor snakke om to spor når det gjeld innføringa av nynorsk i skulane.

Det eine sporet er det uoffisielle, der lærarar byrja å snakke norsk og undervise i nynorsk skriftspråk. Det andre sporet er det offisielle, og inneber at skulestyra rundt om i landet gjorde vedtak om at nynorsk skulle vere hovudmål. Det første sporet kan vere vanskeleg å følgje. Her må vi stø oss på kjelder frå privatpersonar og forteljingar frå lærarar og elever. Det offisielle sporet er sjølvsagt

enklare å følgje, og det er den vegen eg vil gå i denne artikkelen. Men det er likevel viktig å hugse på at det i fleire tilfelle var lærarar som nytta nynorsk lenge før eit offisielt vedtak frå skulestyret låg føre.

Striden om lærarskulaneSjølv om det var mange som kjempa for å innføre nynorsk, heldt styremaktene att. Den første store kampen om innføring av nynorsk stod om lærarskulane. I 1868 laga styremaktene ein

ny plan for lærarskulen. Her stod det at elevane skulle skrive og snakke dansk. Planen vart godkjend ved kongeleg resolusjon 31. juli 1868.

I 1874 var målsaka oppe i Stortinget for fyrste gong. Stortinget skulle røyste over eit framlegg om å innføre gamalnorsk og nynorsk som fag på lærarskulane. Nynorsken vart stemt ned med 71 mot 31 røyster. Det vart gjort

vedtak om at det skulle vurderast om gamalnorsk skulle takast inn i lærarskulane som eit valfritt fag. Undersøkinga som vart sett i gang, konkluderte med at heller ikkje gamalnorsk skulle innførast.

Lærarskulane var difor framleis ein arena der framtidige lærarar skulle snakke og skrive dansk. Nynorsk var ikkje tilgjengeleg som fag.

Striden om folkeskulen Ein ny normalplan for folkeskulen sette målmennene i harnisk i 1874. Setninga som vekte det sterkaste engasjementet var denne: ”Efter hånden opøves børnene i at forstå og selv benytte det i bøgerne almindelig brugte sprog”. (Lothe s. 69). Det ville seie at barna skulle lese, skrive og snakke dansk. Arne Garborg gjekk sterkt ut mot normalplanen og skreiv følgjande i Fedraheimen:

”Kan du lesa det utan harm, so er du ein større dauving enn eg trudde ein nordmann kunde vera. Heile folket skal kasta frå seg sitt fedramål og taka seg eit nytt mål på borg hjå sine dansknorske herrar. I staden for å taka den einaste naturlege og mogelege vegen og segja: Bøkene bør læra å bruka same målet som folket, - so gjeng hr. skuledirektøren den radt bakvende vegen og segjer: Folket bør læra å bruka same målet som bøkene. Han vil laga foten etter skoen, denne karen, og ikkje skoen etter foten. Det er slikt me

Innføring av nynorsk i skulane

Av Karianne Schmidt VindenesNynorsken i Sogn og Fjordane

I 1855 skreiv Mathias Dahl Gjessing følgjande i Morgenbladet: ”Den første fordring der må haves til skolevæsenet, og frem for alt til det laveste, til almueskolevæsenet, er at undervisningen sker i modersmålet. Denne fordring er simpel og soleklar, og den vilde ikke møde mindste modsigelse, om spørgsmålet gjaldt et fremmed land, om jeg kun havde at sige at den bør være dansk og ikke tysk i Nordslesvig, polsk i Polen, ungarsk i Ungarn. Den vilde også møde lige anerkjendelse om jeg kun påstod, at den burde være svensk, ikke dansk i Sverige, dansk og ikke svensk i Damnark. Men flere hundrede års misbrug er årsag i at der endnu vil gå en tid hen, inden sætningen vinder et bifald, der går over i gjerning, når jeg anvender den på os selv og siger, at undervisningen bør og må være norsk i Norge og ikke dansk.” (Lothe s. 59/60).

Nynorsken i Sogn og FjordaneFylkesarkivet har sett i gang eit prosjekt for å kasta lys over nynorsken si stilling i Sogn og Fjordane siste hundre åra. Utgangspunktet for prosjektet er at Noregs Mållag i år feirar 100 år. Tanken er å få eit oversyn over ymse sider av nynorsken og målrørsla gjennom fleire artiklar. Artiklane vil bli lagde ut på Kulturhistorisk leksikon, Internett, men fleire vil og bli prenta i Kjelda.

Me tek til med nokre artiklar i dette nummeret av Kjelda, og held fram i desember-nummeret. I dette nummeret tek me føre oss innføringa av nynorsk i skulen, nynorske salmar, nynorsk litteratur, mållag og mållagsarkiv og ein stutt omtale av boka ’Målreising i Sogn og Fjordane’ av A. Lothe. Denne boka er ei hovudkjelde for mykje av det som blir presentert.

Arkiv/dokumentMe er særs interesserte i å få kjennskap til stykke i blad og bøker, arkiv og dokument som kan kasta lys over målrørsla og mållag i fylket. Ta kontakt med oss om du kjenner til slikt materiale. Fylkesarkivet vil gjerne byggja opp eit godt målarkiv. Me er og interesserte i å få kjennskap til dei mange kvinner og menn som stridde fram målet.

9


kallar radikalt eller rothoggar-målstræv.” (Lothe s. 70)

I 1878 kom Johan Sverdrup med framlegg til Stortinget om å endre lova om folkeskulen (almueskulen) til at ”…undervisninga i almueskolen så vidt mulig meddeles på børnenes eget talesprog”. (Lothe s. 71) Framlegget vart teke inn i normalplanen for folkeskulen. Målrørsla hadde tapt striden om lærarskulane, men vunne ein siger i kampen for å innføre nynorsk i folkeskulen. Sjølv om det no var vedteke at barna skulle få undervisning på sitt eige talespråk, endra ikkje dette ved dei gjeldande reglane for lærarskulane, der skulle framleis både skrift og talespråk vere dansk. Nynorsk litteraturEin viktig faktor i framveksten av det nye norske språket var litteraturen. I 1858 gav Ivar Aasen ut Dølen. I 1862 kom den første leseboka på nynorsk, Skrift og Umskrift i Landsmålet av Aasta Hansteen. I 1867 gav Vestmannalaget ut ein nynorsk grammatikk av M. Nygård og i 1868 ei omsetjing av Martin Luthers vesle katekisme. I 1869 kom ei ny lesebok på nynorsk, av Olav Paulson.

I 1878 vedtok Stortinget å løyve pengar til ei omsetjing av Det nye testamentet til nynorsk. Dette arbeidet vart gjort av Elias Blix. Det var også løyvd pengar til å utarbeide ei Noregssoga. Denne vart skriven av Steinar Schjøtt. Etter kvart som nye lærebøker vart tilgjengelege vart dei hjå einskilde lærarar og i einskilde krinsar nytta i undervisninga, også i Sogn og Fjordane.

Nynorsk på den politiske dags-ordenenI 1884 var partiet Venstre den store vinnaren i Stortingsvalet. Den nye politiske situasjonen førte også til at målsaka kom på den politiske dagsordenen. I 1885 kom 41 stortingsmenn med framlegg om at nynorsk skulle ha dei same rettane som dansk. Framlegget var det første stortings-dokumentet skrive på nynorsk. Det vart sendt til Kyrkjenemnda som gjorde følgjande vedtak til framlegg: ”Regjeringen anmodes om at træffe fornøden forføining til at det norske folkesprog som skole- og officielt sprog sidestilles med vort almindelige skrive- og bogsprog”. (Lothe s.145) Framlegget om jamstelling vart vedteke med 78 mot 31 røyster.

Same året var det også oppe ei anna målsak i Stortinget. Fleire lærarlag hadde komme med oppmoding om at det måtte løyvast pengar til eit kurs i nynorsk for lærarane. Dette vart vedteke med 73 mot 25 røyster.

Sjølv om det vart vedteke at nynorsk og dansk skulle vere jamstelte både som skule- og offisielt språk, vart eit framlegg om å ta dette inn i skulelova stemt ned i Stortinget. Jamstellinga kom ikkje inn i skulelova før i 1892.

I 1890 vart nynorsk fag ved lærarskulane og utover på 1890-talet kom det til fleire lærebøker på nynorsk. I 1907 vart det vedteke at elevar som var oppe til examen artium kunne velje kva språk dei ville nytte. Ved eksamen skulle det svarast på to oppgåver. Dersom eleven valde å skrive begge to på same mål måtte han gå opp til ei tilleggsprøve for å teste kunnskapane i det andre målet. I 1899 fekk universitetet sitt første professorat i nynorsk og i 1908 vart det fastsett at det var valfritt mål ved dei avsluttande prøvene på universitetet.

Kampen i Sogn og FjordaneI Sogn og Fjordane var det mange målmenn som kjempa for at nynorsk skulle verte hovudmål i skulen. Dei første kommunane byrja med nynorsk i 1890-åra. Stryn kommune var først ute med å innføre nynorsk i heile kommunen. Det skjedde i 1897. Det var ein gradvis overgang der nye lærebøker på nynorsk vart innførde etter kvart. Den første krinsen vi veit gjekk over til nynorsk var Flahamar i Luster, som gjekk over til nynorsk som skriftleg opplæringsmål i 1893. Andre kommunar gjekk i 1890-åra over til å nytte einskilde lærebøker på nynorsk. I Kyrkjebø vart det vedteke at læreboka i historie skulle vere på nynorsk i frå 1891.

Det var skulestyra i kommunane som skulle avgjere kva mål undervisninga skulle vere på. Det var i hovudsak tre ulike metodar skulestyra nytta når dei skulle velje:

Dette biletet er teke under

innviinga av Hjelle Skule i 1925. Skulen vart lagt ned

i 1968, då ny skule vart teken i bruk i Mogrenda.

I Hjelle skulekrins

tok dei i bruk nynorsk som hovudmål frå 1908. (Foto:

Hellebust).

Til venstre:Opning av nye Mardal skule i 1924. Mardal,

i Gloppen kommune, var mellom

dei første krinsane som fekk nynorsk

til hovudmål i 1906. (Ukjend

fotograf).

Til side 10


10

1. Krinsane sende søknad til skulestyret om å få gå over til nynorsk

2. Skulestyra tok ei avgjerd utan å inkludere dei einskilde krinsane

3. Skulestyra bad krinsane om å gjennomføre avrøystingar om kva mål som skulle nyttast

Vi finn alle tre metodane når vi undersøker korleis målbytet fann stad i Sogn og Fjordane.

Frå gjennomgangen Anders Lothe har gjort av innføring av nynorsk i Målreisingssoga i Sogn og Fjordane kan vi slå fast at:Luster, Brekke, Askvoll, Førde, Kinn, Selje og Davik nytta metode 1, Årdal, Balestrand, Vik, Kyrkjebø og Lavik nytta metode 2 og Lærdal og Borgund, Fjaler, Jølster, Naustdal, Vevring, Sør-Vågsøy, Eid, Hornindal, Gloppen, Breim, Innvik og Stryn nytta metode 3.

I 1893 søkte læraren i Flahamar krins i Luster om å få ein time skriftleg nynorsk i skulen. Det var ein lang debatt i skulestyret, og det var til slutt leiaren i skulestyret som avgjorde med si dobbeltstemme, og Flahamar fekk undervisning også på nynorsk. I Sogn og Fjordane var dette det første skulestyrevedtaket om skriftleg opplæring i nynorsk etter at paragrafen om jamstelling var kommen inn i skulelova i 1892.

I Årdal vart det i 1907 gjort eit vedtak i skulestyret om at alle krinsane i kommunen skulle ha nynorsk som hovudmål. Det

vart etter det vi kjenner til ikkje gjennomført avrøysting i krinsane i framkant av avgjerda.

Krinsane vert spurde om rådI 1907 sende skulestyret i Naustdal spørsmålet om kva mål som skulle nyttast i skulen til dei einskilde krinsane. Kvar krins arrangerte avrøysting om spørsmålet. Krinsane Nes, Fimland, Ullaland, Helle, Horstad og Solheimsdalen skal ha uttala seg positivt om nynorsk, og skulestyret gjorde vedtak om at nynorsk skulle vere hovudmål i desse krinsane. I tre av krinsane, Horstad, Solheimsdalen og Helle vart det strid om avgjerda, og det vart kravd ny avrøysting. Denne gongen vann riksmålstilhengjarane og krinsane gjekk attende til bokmål. Det er fleire døme på at det vart stor strid kring røystingane i dei einskilde krinsane.

I Brandsøy i Kinn kommune var det avrøysing om målforma i 1934. Nokre av foreldra sende eit skriv til krinsmøtet:

”I Brandsøy skule skal det komande vinter gå i alt 49 born. Foreldra til 1/3 av desse vil ha bokmål , og foreldra til 2/3 vil ha nynorsk. Det skulde då vera heilt naturleg at det i skulen vart nytta det målet som det store fleirtalet av foreldre ynskjer. Det er vel for borna at skulen er til. Men det er ein del som ikkje synest so. Og mange av dei som er imot dette rimelege ynskje, er slike som sjølve ikkje hev born i skulen.

(…) So vil me bera fram dette spursmålet til dykk som ikkje hev born i skulen, og bed dykk tenkja på det fyre røystingi på møtet onsdag: Synest de at de for samvitet si skuld kann gå imot det som det store fleirtalet av foreldre ynskjer?” (Lothe s. 372-373)

Det var altså slik at det ikkje nødvendigvis var foreldra til dei som hadde barn i skulen som avgjorde kva mål opplæringa skulle vere på. Eg kan nemne at Brandsøy fekk nynorsk til hovudmål. Skulestyret hadde i si avgjerd også lagt vekt på det skrivet som foreldra hadde sendt til krinsmøtet.

I Hornindal sende skulestyret i 1907 spørsmålet om nynorsk ut til krinsane til avrøysting. 8 krinsar var for å nytte nynorsk, 3 imot. Skulestyret vedtok likevel at nynorsk skulle vere hovudmål for alle krinsane i kommunen.

Målbytet vert fullførtEin del krinsar heldt lenge på bokmålet, men dei aller fleste gjekk over til nynorsk i første halvdel av 1900-talet. Mellom dei siste krinsane som gjekk over til nynorsk var Oldeide og Hennøy i Davik (1939), Stokkevåg, Eltvik, Hove, Silda og Ulvesund i Selje (1939) Furesund i Kinn (1941), Hegg i Borgund (1947) og Øen i Hyllestad (1950). Etter at Øen tok i bruk nynorsk var det berre tre bokmålskrinsar igjen i fylket. Desse var Myrdal, Florø og Måløy. I Florø var det tilbod om nynorskklassar. Myrdal krins var i ei særstilling ettersom dei fleste barna i skulen var barn av tilflytta jernbanearbeidarar.

Frå Luster i 1893 gjorde vedtak om at nynorsk skulle vere hovudmål i Flahamar krins gjekk det 57 år før vi kan seie at målbytet var heilt ferdig i Sogn og Fjordane, då Øen krins gjekk over til nynorsk i 1950. Mathias Dahl Gjessing hadde rett då han i Morgenbladet i 1855 skreiv at ” der endnu vil gå en tid hen, inden sætningen vinder et bifald, der går over i gjerning, når jeg anvender den på os selv og siger, at undervisningen bør og må være norsk i Norge og ikke dansk.” (Lothe s. 59/60)

Kjelde: Anders Lothe, Målreisingssoga i Sogn og Fjordane. 1950.

Skuleborn ved Gravdal skule. Skulen vart tredelt. 1932-33. (Ukjend fotograf.)

Frå side 9

11


JostedalDei første krinsane gjekk over til nynorsk frå 1901. I 1906 hadde 4 krinsar nynorsk og 1 dansk. Den siste gjekk over til nynorsk i åra etter 1906.

LusterFlahamar krins får nynorsk skriftleg i 1893. I 1903 går framhaldskulen over til nynorsk. I 1906 vedtek skulestyret at nynorsk skal vere hovudmål i alle krinsane frå 1907. Alle lærebøkene unnateke kristendom skulle vere nynorsk. I kristendom kunne krinsane sjølve velje.

HafsloI 1906 gav skulestyret lærarane påbod om å arbeide for å få inn lese- og lærebøker på nynorsk i krinsane sine. I 1911 har 10 krinsar nynorsk til hovudmål. Solvorn fekk nynorsk i 1919 og Kvam-Yndesdal i 1925.

ÅrdalI 1900 vedtok skulestyret å føre inn bibelsoga og noregssoga på nynorsk. I 1907 gjorde skulestyret vedtak om at nynorsk skulle vere hovudmål i alle krinsane i kommunen. I 1906 hadde kommunen enno to lærarar som snakka dansk i skulen.

Lærdal og BorgundI 1906 hadde 4 krinsar all opplæring på nynorsk. I 1908 vedtok kommunestyret at nynorsk skulle vere hovudmålet i alle krinsar unnateke Berge og Hegg i Borgund. I 1911 sa skulestyret at det skulle vere ny avrøysting og kommunane innførte nynorsk såles: Vindedalen, Strendene, Erdal, Hauge og Rikheim i 1911, Ljøsne i 1921, Lærdalsøyri i 1922, Tønjum i 1924, Husum i 1935, Berge i 1939 og Hegg i 1947.

SogndalI 1898 vedtek skulestyret at bibelsoga skal vere på nynorsk. I 1908 gjorde skulestyret vedtak om at nynorsk skulle vere hovudmål i skulen. Målstriden held fram også

etter dette vedtaket. I 1912 gjorde skulestyret vedtak om at skriftleg undervisning i folkeskulen, framhaldsskulen og ’aftenskulen’ skulle vere på bokmål for dei som byrja i skulen frå 1912. Vedtaket vart gjeldane for krinsane Haukås (nedlagd i 1915), Lomelde og Fimreite. Kaupanger held fram med nynorsk. Lomelde og Fimreite fekk nynorsk i 1920.

AurlandI 1908 vedtok skulestyret å nytte nynorsk til hovudmål i krinsane Berkvam, Flåm, Underdal og Dyrdal. I 1919 kom resten av krinsane til, unnateke Myrdal.

LeikangerSkulestyret i Leikanger handsama aldri spørsmålet om innføring av nynorsk som hovudmål, men handsama saka om lærebøker på nynorsk. I 1900 var spørsmålet ute til krinsane og resultatet var såleis: Fresvik ville ha bibelsoga, forklåring og katekisme på nynorsk, Fedje, Nybø og Helleland ville ha lærebøker på bokmål, Holum og Frønningen ville ha bøker på nynorsk. Skulestyret vedtok at bibelsoga på nynorsk skulle innførast i alle krinsar, men dette vart ikkje gjennomført i Fedje. I 1909 fekk Holum lærebøker på nynorsk. Dei andre krinsane gjekk gradvis over

til lærebøker på nynorsk utan at det vart fatta nye vedtak.

BalestrandI 1907 vedtok skulestyret at det skriftelge arbeidet, lærebøker og lesebøker skulle vere nynorsk i alle krinsar.

VikI 1906 vedtok skulestyret at foreldra kunne velje kva mål lærebøkene skulle vere på. Same året vart nynorsk innført i framhaldskulen. I 1908 vedtok skulestyret at nynorsk skulle vere hovudmål i alle krinsane i kommunen.

KyrkjebøI 1891 gjorde skulestyret vedtak om at lærebok i historie skulle vere på nynorsk. I 1897 vedtok skulestyret at lærarane kunne velje kva mål dei ville undervise i. I 1904 gjorde skulestyret vedtak om at den skriftelge og munnlege opplæringa skulle vere på nynorsk. Unntaket var Høyanger der det var tilbod om bokmålsklassar.

LavikI 1900 vedtok skulestyret at alt skriftleg arbeid skulle vere på nynorsk i alle krinsar.

BrekkeI 1902 vedtok skulestyret at all

Innføring av nynorsk i skulekrinsane

Nynorsken i Sogn og Fjordane Av Karianne Schmidt Vindenes

Moldestad skule i Selje.

Moldestad krins fekk

nynorsk som hovudmål same året som dette

fotografiet er teke, i 1926.

Så kanskje det er ein av dei

første timane i nynorsk

fotografen har foreviga.

(Ukjend fotograf).

Til side 12


1�

skriftleg opplæring skulle vere på nynorsk. I framkant av dette vedtaket hadde alle krinsane søkt skulestyret om å få nytte nynorsk.

GulenI 1906 gjorde skulestyret vedtak om at deler av den skriftlege opplæringa kunne vere på nynorsk. I 1911 vart nynorsk gjort til hovudmål i alle krinsane.

SolundI 1906 var det ein krins som nytta nynorsk, i 1911 hadde talet auka til 4, og i 1920 hadde alle krinsane nynorsk.

HyllestadKolgrov krins tok nynorsk i 1908, i 1911 hadde 6 krinsar lærebøker og all skriftleg opplæring på nynorsk, talet var auka til 15 i 1920. Dei siste krinsane som fekk nynorsk var Leirvik (1927), Åsmul (1930, då krinsen gjekk saman med ein annan krins som hadde nynorsk), Hyllestad og Sørfjord (1932) og Øen (1950).

AskvollI 1906 vedtok skulestyret å innføre lærebok i historie på nynorsk. I 1909 søkte krinsane Eidet, Bulandet og Værøy om å få nytte nynorsk og dette vart vedteke. Dei andre krinsane tok nynorsk etter kvart, Furuset (1910), Stafsnes (1914), Holevik (1915), Høyvik (1918), Mjåset, Eimind, Askvoll, Olset, Korssund, Folkestad og Fure (1919), Leirvåg (1931) og Herland (1937). I 1938

vart Grimeland slegen saman med Mjåset og då Heggøy-Smelvær starta opp att i 1940 tok dei nynorsk.

FjalerI 1890 åra tok dei til med nynorsk i Homedal krins. I 1907 gjorde skulestyret vedtak om at nye lærebøker skulle vere på nynorsk. I 1908, etter krinsavrøystingar, gjorde skulestyret vedtak om at nynorsk skulle vere hovudmål i alle krinsane.

GaularSkulestyret vedtok i 1908 at nynorsk skulle vere hovudmål i alle krinsane, men fleire krinsar gjekk tilbake til bokmål. I 1911 hadde tre krinsar opplæring i nynorsk, 15 i 1920 og i 1927 gjekk dei to siste krinsane, Søgnen og Skilbreid over til nynorsk.

JølsterI 1903 søkte lærarlaget til skulestyret om at foreldre som ynskte det kunne la barna nytte lærebok i historie på nynorsk. Søknaden vart godkjent. I 1905 vedtok skulestyret at krinsane Klakegg, Heggheim, Veiteberg og Åmot skulle ha skriftleg opplæring på nynorsk. I 1911 valde også krinsane Ålhus, Årdal, Myklebost, Dvergsdal og Sygnesand nynorsk, Sandal i 1912 og Gjesdal og Eikås i 1919.

FørdeI 1907 gav skulestyret løyve til at Furebø krins kunne nytte

lesebok og bibelsoge på nynorsk. I 1910/11 vedtok skulestyret å innføre Rolfsens lesebok på nynorsk i alle krinsar. Krinsane fekk nynorsk som hovudmål i denne rekkjefølgja: Furebø (1918), Høyset, Nydal, Masdal og Aasen (1919), Erdal og Holen (1922), Øvre Angedalen (1923), Ulltang (1927), Hårklau, Sunde og Frøysland (1928) og Førde (1933).

NaustdalI 1906 vart historiebøker og lesebøker på nynorsk innført i alle krinsane. I 1907 vart spørsmål om undervisningsmål sendt til skulane for avrøysting og i 1908 vedtok skulestyret at nynorsk skulle vere hovudmål i Nes, Fimland, Ullaland og Helle. Dei andre krinsane fekk nynorsk i denne rekkjefølgja: Horstad (1917), Åse, Furevik, Karstad, Bjørkedal, Friborg, Naustdal og Mulen (1919), Helle og Hellevang (1920) og Fremmarsvik (1921).

VevringI 1908 vedtok skulestyret at opplæringa i småskulen skulle vere på nynorsk. I 1920 vart nynorsk hovudmål i krinsane Rørvik, Kvammen, Gjelsvik, Skorva, Kvellestad, Grytten og Redal. Vevring fekk nynorsk i 1934 og Flokenes då dei i 1930-åra vart slegen saman med Skorva.

KinnI 1909 vart nynorsk hovudmål i Hovden krins, og i Litle-Høydal i 1915. 1919 var det store året for innføring av nynorsk i Kinn, då fekk dei nynorsk i Barekstad, Batalden, Skorpa, Kinn, Reksta, Askrova, Furesund, Havrenes, Havikbotten, Brandsøy, Andalen, Nyttingnes, Tirdal, Haukå, Årebrot, Vågane, Svanøy, Standal, Stavang, Stavøy, Steinhovden, Svardal, Grov, Leversund, Løkkebø, Nordal, Midtbøk, Eikefjord, Løkkebø, Tonheim, Sønnervik og Barlindbotten. I 1924 gjekk Haukå, Tirdal, Brandsøy, Stavøy, Furesund Askrova og Barekstad attende til bokmål, men dei skulle ha 12 timar nynorsk i veka. I 1926 vart bokmål innført i Årebrot. Nynorsk vart innført i Barekstad (1931), Havrenes (1932), Brandsøy (1935), Årebrot og Haukå (1937), Rognaldsvåg (1938), Andalen (1939) og Furesund (1941).

Frå side 11

Davik skule. Skulen vart bygd i 1907. Dette biletet er teke i 1909, året før nynorsk vart innført som hovudmål i krinsen. (Foto: I. I. Hellebust).

13


FlorøHer var det bokmål som var hovudmål, men det vart oppretta ei nynorskklasse frå 1928.

BremangerFrå 1907 vart nynorsk hovudmål i Nordre Midtgulen, Nesbø, Gåsøy og Værøy. Frå 1908 skulle nynorsk vere hovudmål i Dalen, Nesje, Søre Midtgulen og Sørgulen. Nordgulen og Novelandet fekk nynorsk frå 1909 og Frøyen, Botnane, Husefest, Rylandsholm, Hauge, Førde, Vetvik og Ryland frå 1919.

SeljeKrinsane fekk nynorsk i denne rekkjefølgja: Hoddevik (1914), Honningsvåg (1918), Nordstranda, Barmøy, Borgundvåg, Refsnes, Drage, Eide (seinare slegen saman med Hove), Barmen, Sandvik, Nordpoll, Flatraket og Ulvesund (1919), Moldestad (1926), Årvik og Kjøde (1936), Stokkevåg (1939), Eltvik, Hove, Silda og Ulvesund (som hadde nytta bokmål ei tid) (1939).

Nord-VågsøyI 1913 var nynorsk innført i dei fleste krinsane, men Kvalheim kom noko seinare.

Dette er ei av sidene i Rolfsen si lesebok. Her kan vi mellom anna lese tekst nr. 4, Soli:

”Lova, lova line!gjev soli måtte skineyver meg og mine, yver folk og yver fe, yver topp, yver tre,yver aaker, yver eng, yver blom, yver veng, yver berg, yver dalar,der gjætarguten syng og hjalar.”

Sør-VågsøyI 1919 vart nynorsk innført i Skram, Holvik, Våge, Oppedal og Skavøypoll. Skram gjekk tilbake til bokmål i 1928, men med sideklassar i nynorsk. I Måløy var det bokmål.

DavikI 1906 fekk Nordstranda krins godkjent søknad om å få nytte nynorsk i skriftleg arbeid. Etter søknad vart nynorsk innført i Torheim, Haus, Dombestein og Rimstad (1908), Maurstad, Kjøllesdal, Endal og Isane (1909), Davik (1910), Reksnes (1912), Ålfoten (1918), Berle, Husevåg, Tytingvåg og Leirgulen (1919), Lefdal, Rugsund og Bortne (1920), Hamnen (1933), Gangsøy (1936) og Oldeide og Hennøy (1939).

EidNynorsk vart innført i Storheim, Remedalen, Haugen, Hjelmelandsdalen, Hjelle, Åsebø, Hundeide, Myrkset, Hundvik og Nes (1908), Eid (1913), Os (1914) og Høynes (1925) då krinsen gjekk saman med Storheim.

HornindalI 1907 vart nynorsk innført i alle krinsane. 8 krinsar hadde røysta for nynorsk, 3 imot.

GloppenNynorsk vart innført i Hopland, Hennebygda, Lote, Devik, Eimhjellen, Rygg, Mardal, Ryssdal og Austrheim (1906), Solheim, Røyrvik, Vereide (berre småskulen) (1908), Vereide, Skeivsund, Osmundsnes, Straume og Gjengedal (1909), Nesjane (1913) og Sandane (1915).

BreimI 1909 vart nynorsk hovudmål i alle krinsar unnateke Reed som kom med i 1914.

InnvikI 1906 vart nynorsk hovudmål i alle folkeskular i kommunen.

StrynSkulestyret vedtok i 1897 at all skriftleg opplæring skal vere på nynorsk. Lærebøker på nynorsk vart innført gradvis.

Første sida i ei utgåve av Nordahl Rolfsen si

’Læsebog for folkeskolen’.

Boka vart gitt ut i 1902

og hadde tekstar på

landsmål, og ”skriftsprog”

som det står å lese på denne

førstesida. Boka inneheld

også tekstar som er

trykte på gotisk. Denne leseboka stod

på pensumlista i fleire skular

i Sogn og Fjordane.


14

Smaakvæde

Henrik KrohnHenrik Krohn var fødd i Bergen i 1826 og vaks opp på Stend i Fana. Han var handelsmann i Bergen fram til han flytta til Sogndal i 1858. Der vart han verande til han døydde i 1879. Henrik Krohn var ein nynorskforkjempar. Det kan nemnast at han i 1868 skipa mållaget Vestmannalaget og i 1865 vekebladet Ferdamannen, det andre nynorske vekebladet etter Dølen.

HyllingsdiktKrohn sin iver for nynorsken fekk også sitt utspring i diktsamlinga Smaakvæde. Her finn me episke dikt som Futarspranget, stemningsdikt og høvesdikt som ”nasjonalsongen” Mitt Heimland. Her finst også hyllingsdikt til andre målmenn, mellom anna til Ivar Aasen. Krohn opnar diktsamlinga med eit hyllingsdikt til målmannen Georg Grieg (1826-1910) som endar slik:

Din Kjærleik til dei Gamle fyrst dat var, som leidde meg i retta Fotafar. Eg difyr byrjar litla Versa-Rad

med Takk aat deg i dette fyrsta Kvad.

Skildringar frå SognNaturen og landskap i Sogn har også inspirert Krohn. Høvesdiktet Mitt Heimland gir i tillegg til ein hyllest av Noreg, fin naturpoesi. Krohn tenkte seg Mitt Heimland som nasjonalsong. Samanlikna med Bjørnstjerne Bjørnson sin Ja, vi elsker (første gong på trykk i Aftenbladet 1859, endeleg versjon 1868) er Mitt Heimland ei meir nøktern skildring og hyllest til Noreg. Diktet byrjar slik:

Nynorsken i Sogn og Fjordane

Frå huldreliv i Sogn til forsvarskamp i Montenegro- dei første skjønnlitterære bøkene på nynorsk i Sogn og Fjordane -

Av Bjarnhild Samland

Den første nynorske skjønn-litteraturen i Sogn og Fjordane spenner over eit breitt spekter. Her møter me huldrer, tussar, troll, gifteklare budeier, virile ungkarar, Myllarguten og mykje meir. Her er forteljingar; frå dei alvorlege til dei komiske. Ikkje berre frå Sogn, men heilt frå Montenegro og folket der sin kamp for å bevara sin fridom.

I denne artikkelen skal me sjå på dei fem første skjønnlitterære bøkene på nynorsk som var skrivne av forfattarar frå vårt fylke. Av forfattarar frå fylket reknar me dei som er fødde eller har budd nokre år i fylket. Felles for bøkene er at dei er skrivne av engasjerte målmenn og målkvinner i ei tid då målsak og målstrid var sentrale tema i samfunnsdebattane. Dette gjekk hand i hand med arbeidet for å løfta fram den norske kulturen og frigjeringskampen på slutten av 1800 talet.

Det er ei rekkje spennande spørsmål me kan stilla oss når me ser på dei første bøkene som er skrivne på nynorsk her i fylket. Kven var forfattaren? Kva handlar bøkene om? Kva kjenneteiknar litteraturen? Me kunne også gått meir inn i bøkene med tanke på det språklege, men tanken med denne artikkelen er at den skal fungera som ei oversikt og gi eit kortfatta innsyn i det som dei første nynorsk-forfattarane frå fylket ønskte å formidla.

Bøkene vert presentert i kronologisk rekkefølgje og det er forfattaren si første bok på nynorsk som er gjort gjeldande. Henrik Krohn var den som var først ut i fylket med diktsamlinga Smaakvæde i 1867, berre 3 år etter Ivar Aasen gav ut si bok Norsk Grammatikk.

Henrik Krohn (1826 - 1879). SFFf.100057. 122684.

15


Eg ser detta Landet, eit undarlegt Land,Med snaudaste Øyar kring steinutte

Strand,Med Brim og med Brot yver svikfulle

Bodar,Med Fjellgarden myrk, som mot

Nordhavet skodar.

Futespranget I Smaakvæde finn me også ei rekkje forteljande dikt som Futarspranget. Dette har bakgrunn i segna om Sogne-futen som var heimehøyrande på Hafslo. Futen var ikkje noko særleg godt likt, og bygdefolket reiste difor heilt til kongen i København for å klaga på han. Det var det ikkje mykje hjelp i. Dei tok så saka i eigne hender og jaga futen på Helvetesfossen i Årøyelva. Futen prøvde å hoppa over til ein bergnabb på andre sida, men skleid ned. Bergnabben har fått namnet Futespranget etter denne hendinga. Det er ikkje berre Henrik Krohn som har lete seg begeistra av segna om Sogne-futen. Olav Sande har teke med segna i bøkene som no skal omtalast.

Fraa SognDu maa aldri skjera neglerna der, som er høy; for, et beisti deim i seg, fær dei naglen paa auga. Heldr ikkje maa du skejra neglerna dine paa ein sundag, mindr fær di sjølv naglen paa augo. Den kniven, du hev skoret neglerna dine med, maa du etterpaa skjera i ved; for ellest brukar trollkjerringarne honum.

Olav SandeDette er noko av det me kan lesa i segnesamlaren, målmannen, komponisten, diktaren og læraren Olav Sande (1850-1927) sine to bøker Fraa Sogn, med undertitlane Segner og annat I frå 1887, og Segner fraa Sogn II frå 1892 ( Desse to bøkene kom samla ut i ny utgåve i Segner frå Sogn i 1992. Me omtalar dei difor i lag som Fraa Sogn). Sande var skuleflink og var ferdig utdanna lærar i 1871. Han kom frå garden Sande i Høyanger, men budde mesteparten av sitt liv på Leikanger. Det er som komponist Sande er best kjend. Han har mellom anna tonesett tre salmar i Norsk Salmebok ( 1985), deriblant Blix-salma Himmelske Fader.

Samla munnleg tradisjonNår Sande hadde fri frå lærarjobben sin på Leikanger, reiste han rundt og prata med folk frå ulike stader i Sogn og skreiv ned det dei fortalde. Sande opplevde ikkje alltid forståing for innsamlingsarbeidet sitt, men i ettertid ser me at Sande samla verdfulle kulturskattar frå Sogn. I hovudsak er det segner, men også anna stoff. Dessutan er det også dikt og tonar av Sande sjølv. Mangfaldet i bøkene gir oss eit breitt inntrykk av kulturen og folkelivet i sognebygdene på 1800 talet. I bøkene finn me mytiske segner, segner med eit overnaturleg innhald. Her er hovudpersonen eit overnaturleg, utanomjordisk vesen som i dei mange huldrehistoriene. Me finn opphavssegner som til dømes forklarar stadnamn. Kjende historiske segner, som Jostedalsrjupa er også å finna i dei to bøkene.

Eigne diktBøkene fortel ikkje berre om folkelivet og bondekulturen, men også om naturen. Nokre av dikta har som nemnt Sande dikta sjølv, og då handlar det gjerne om naturen og kjensler knytt til den. Eit døme på det er diktet Vaaren:

Livet seg letta`,kumrane spretta.Blomane blenkjer kring markjer og mur.Livet, eg sakna`,Rundt um meg vakna`-Atter paa løysing og letta eg trur.

Til side 16

Biletet syner Sogndal om

lag 1870. Det var på

dei tider den første nynorske

litteraturen kom i fylket.

(SFFf-100057. 122683).

Olav Sande (1850 - 1927).


16

Sjølv om noko av stoffet i Sande sine bøker er sjølvprodusert, er det i hovudsak innsamla stoff frå Sogn me finn. Svartefjellsønerne som er den neste boka me skal sjå på, er også i stor grad tufta på ting som forfattaren har blitt fortalt, men med ei heilt anna geografisk tilknyting, nemleg Balkan.

SvartfjellsønerneHenrik AngellFør me dreg til Balkan skal me ein tur til Holmenkollen, eit av Noregs fremste nasjonalsymbol. Her står det tre æresvakter; Kong Olav, Fridtjof Nansen og Henrik Angell. Dei to første kjenner me alle til, men sistemann stussar me over. Kven var denne mannen?

Henrik Angell (1861-1922) vaks opp i sognebygda Luster. Også der er det reist eit minnesmerke, ei fem meter høg minnestøtte. Då Angell vaks opp, var Luster ei blomstringsbygd kulturelt. Nasjonalromantikkens fødestue, som forfattaren av biografien Henrik Angell – en nordmann på tvers, Roy Andersen, vel å kalla ho. Her vart han kjend med skisporten, og me får ei aning om kvifor han vaktar Holmenkollen. Ja, han er ein sentral person i norsk skihistorie og gjorde ein viktig innsats for å spreia og styrkja denne sportsgreina. Nasjonalisme, ski og militær entusiasme kan seiast å vera tre kjennemerke ved Angell. Dette kjenneteiknar også det litterære arbeidet hans.

Føredøme for nordmennAngell si bok Svartfjellsønerne frå 1889 forsterkar dette inntrykket av han. Boka kom i ei tid då dei

nasjonalistiske kreftene var sterke i Noreg, noko som må ha oppteke Angell då han skriv innleiingsvis i boka:

No vil eg i denne boki prøva aa fortelja den norske ungdomen og den norske hæren om eit fjellfolk

endaa mindre og endaa fattigare en vaart, eit folk som i over eit halvt aartusen hev vart fridomen sin og

landsens ære mot endaa større overmagt

Soga om SvartfjellsønerneFjellfolket som Angell snakkar om er, det montenegrinske Svartfjell-folket. I boka fortel han deira soge som går tilbake til 1360 då tyrkarane kom frå Vetleasia over til Europa for å leggja under seg land. Då var det berre det vetle landet Montenegro som greidde seg. Dette på eiga hand, berre med Guds hjelp, skriv Angell. Landet med eit par hundre tusen innbyggjarar, hadde trass i dårlegare militære ressursar enn fienden, kjempa med kløkt gong på gong og behalde sin fridom.

I boka får me gjennom fargefulle skildringar kjennskap til mange av desse bragdene. Om striden i Albania i 1876 skriv han: heile baktroppen vart etter den djervaste motstand nedhoggen til siste mann. I 1796 hogg 6 000 montenegrinar ned 30 000 soldatar frå den tyrkiske armeen i løpet av ein tredagarsstrid.

Bragdene til Svartfjellfolket har imponert militærmannen Angell og han måler Svartfjellsønene sine kampevner opp mot grekarane i stridane mot persarane (500 f.Kr –448 f.Kr). Det er ikkje ende på ros som Angell gir dette fjellfolket.

Om å ofra seg for fedrelandet Boka er skriven i lys av nasjonalismen, og truskap til fedrelandet er soleis via mykje merksemd. Den som ikkje gjer sin innsats for fedrelandet eller som gjer noko som kan vera til skade for landet, misser sin rett til vern i landet og vert utvist. Landsutvisning var den strengaste straffa ein kunne få i Montenegro, verre enn å verte hengt. Frå 1855 vart blodhemn forbode og straffa var utvisning frå landet. Historia om Mirko, den landlyste montegrinen, syner kor gjevt det var å høyra til blant Svartfjellsønene. Mirko miste far sin i blodhemn og trassa blodhemnforbodet då han hemna far sin. Han drog heim att for å slåst i krig. Første gongen var det ingen nåde, han fekk ikkje tilbake retten til å bu i landet. Andre gongen kjempa han til dess han fekk dødelege skadar. På dødsleiet fekk han æra tilbake.

Ei populær bokAngell ønskte at nordmenn skulle læra av fjellfolket si soge. Inspirert av nasjonalisme var dei ei bok av tida då ho kom ut. Den vart godt motteken og vart seld i 20 000 eksemplar.

I ettertid veit me at staten Montenegro, som var bygd på krigarkultur, æresomgrep og ortodoks tru, i 1918 vart innlemma i ein storserbisk stat, då Austerrike-Ungarn vart opplevd som ein trussel.

Frå side 15

Henrik August Angell (1861 - 1922). Angell er vår ukjende skipioner som innførte skisporten i Frankrike og Montenegro. I Montenegro er han framleis helt. (SFFf-100057. 122704).

17


Etter ei folkeavstemning 3. juni i år ( 2006) står Montenegro på eigne bein igjen.

Smaoe Skjeldringa Bolette C. Pavels LarsenEtter å ha lese om blodige forsvarskampar på Balkan er det godt å setja kursen heim til Smaoe Skjeldringa av Bolette C. Pavels Larsen (1847-1904) og hennar folkelivsskildringar. Pavels Larsen var ei engasjert målkvinne og var den som bles liv att i Vestmannalaget då det låg i dvale i byrjinga av 1880-åra. Pavels Larsen var embetsmannsdotter frå Sogndal, hadde røter i Kroken i Luster og ein forkjærleik til Sogn. 17 år gamal,flytta ho til Bergen, og frå 1880-åra var ho, blant anna som litteraturmeldar i Bergens Tidende, ein sentral litterær personlegdom i byen. Pavels Larsen skreiv ikkje nynorsk, men sognemål. Likevel er ho som målkvinne verdt å ta med i denne samanheng då ho som Aasen var oppteken av talen som grunnlag skriftspråket.

Får fram smiletPavels Larsen si bok Smaoe Skjeldringa kom ut i 1897. Smaoe Skjeldringa er samansett av åtte noveller, mellom anna forteljingane Ein bondemann, Velsignelse og Sognablo. Sistnemnde er eit godt døme på at Pavels Larsen får fram smilet hjå lesaren. Eg personen sine skildringar av skysskaren Sylvfest, replikkar og episodar frå køyreturen frå Sogndal til Solvorn har mange gode poeng. Eg-personen veit ikkje i starten om ho skal lika skysskaren og let seg distrahere av nasa hans; Men so tenkte eg pao, atte da va no plent hoggande da sama før meg, skjyssguten min kunde gjedna ha ei naas, so` sto likaso høgt i lukti so` høgaste Skagastølstinden, før min del.

Ettersom køyreturen skrid fram prøver den ugifte

skysskaren å innynda seg hjå ungjenta. Då vert det komisk at eg-personen må ut av kjerra for å jaga vekk ei merr som legg seg etter køyrehingsten og samstundes sjølv vil halda seg klar den virile køyrekaren. Han vil ha jenta han skyssar og garden som ho har odel på, men må tøyme hingsten han køyrer med og seg sjølv.

Gir dei svakaste den beste replikkenDa skal bli krig no er anna god forteljing der me høyrer om bonden som i frykt for krig dreg inn til byen og vekslar alle pengane sine inn i gull. Vel heime vert det etterkvart strevsamt å stadig finna nye gøymestader for gullet. Kan hende banken hadde vore beste gøymestaden likevel?

Har læraren og militærmannen noko til felles?

Innleiingsvis stilte me spørsmålet om kva som særmerkjer dei første skjønnlitterære bøkene frå fylket. Først og fremst må ein seia at den har eit variert innhald, men har likevel i hovudsak si tyngde i Sogn. Fire av bøkene har henta mykje av sitt materiale eller idear frå Sogn. Kvifor det ikkje kom nynorsk skjønnlitteratur i bokform frå Nordfjord og Sunnfjord, får me overlata til andre å svara på.

Det me heller kan freista å svara på, er i kva tradisjon me kan plassera litteraturen i. Alle bøkene legg vekt på stemning, fantasi, kjensler, natur og folkeliv. Desse tema kjenner me att frå romantikken, men som me har sett, varierer litteraturen i innhald og framstilling.

I Noreg vart romantikken kopla saman med den veksande nasjonalismen. I 1814 hadde Noreg fått si eiga grunnlov. Landet var frigjort frå Danmark, men kom i union med Sverige. Nasjonalisme og ønskje om sjølvstende førte då fram til Nasjonalromantikken som hadde si hovudtyngd i åra 1840 - 1867. Av dei bøkene som er nemnde ovanfor, vil eg først plassere Fossegrimen, Svartfjellsønerne , Smaoe Skjeldringar og Smaakvæde i den nasjonalromantiske tradisjonen. Som ein ser er desse skrivne etter denne epoken sitt tyngdepunkt, men dette kan ha hatt samanheng med at målsaka og kampen for unionsoppløysing har skapt eit behov eller eit ønskje om å skrive denne type litteratur.

Nokre vil nok stusse over at Olav Sande sine bøker Fraa Sogn ikkje er nemnde. Olav Sande sine bøker er i nasjonalromantikken si ånd i det han skriv og ved at han knyter førestillingar frå eiga tid saman med førestillingar frå middelalderen. Likevel vil eg ikkje stilla han der. Dette fordi det arbeidet Olav Sande gjorde med innsamling og nedskriving av munnleg tradisjon frå Sogn har ein noko vitskapleg innfallsvinkel og plasserer han i rekkja av samlarar som Asbjørnsen og Moe, Ivar Aasen og Eilert Sunt. Dei tok bygde- og folkekulturen på alvor og la fundamentet for folkeminnegransking og etnologien i Noreg. Dette gjer Olav Sande til ein nasjonalrealist i lys av sitt innsamlingsarbeid.

Om stilen i bøkene er ulik, har bøkene til felles at dei fortel om kulturen på 1800 talet og om tida dei var skrivne i. Ein møter også den norske kvardagskulturen, dei fortel oss om korleis folk levde og tenkte på 1800-talet. Me ser at det er ein fargerik litteratur som er verdt å ta vare på.

Til side 18

Bolette C. Pavels Larsen

(1847 - 1904). SFFf-100057.

108447.


18

Som elles i boka møter, me i denne historia truverdige typar, og det vert gjort litt narr av folk. Likevel er det aldri sognedialekten det vert gjort noko nummer av. Og det er gjerne dei fattige som er tileigna dei kvikkaste og beste replikkane som i historia Velsignelse der den ugifte frøkna Juliana er harm over at tenestejenta Brita sluttar hjå ho, og giftar seg med ein kar som visst nok ikkje er noko til arbeidskar. At Brita gjennom åra er lukkeleg trass i at ho har mange born med ein lat og arbeidssky mann, gjer ikkje frøken Juliana mindre irritert. Når mannen hennar Brita døyr, rek dei rundt på garden til ho Juliana og stel det dei kjem over av mat. Når Juliana konfronterer Brita med dette, kjem ho med replikken: Ha aldr frøken Juliana hat hug te gifta seg?

Boka Smaoe Skjeldringa har mange vittige historier. Den neste boka som no skal omtalast, skodespelet Fossegrimen, er ei meir alvorsam og kanskje den mest kjende av dei første bøkene på nynorsk frå Sogn og Fjordane.

Fossegrimen Sigurd EldegardEi av årsakene til at Fossegrimen er ei av dei me kjenner best til av dei omtala bøkene er nok den

suksessfulle oppføringa på Nationaltheatret i 1905. Det var det første teaterstykket på nynorsk, og med sine 104 framsyningar er det eit av dei stykkja som er blitt spela flest gonger ved same teater i Noreg.

Forfattaren Sigurd Eldegard (1866-1950) kom frå den avsidesliggjande garden Eldegard i Årdal. Som skodespelar kjende han godt til teaterverda. Han byrja på Nationaltheatret i 1901, men hadde alt frå 1891 erfaring frå ulike andre teater. Eldegard skreiv Fossegrimen med det føremål at det skulle oppførast på Nationaltheatret.

Myten om MyllargutenI skodespelet, eller Trollspel i fire vendingar som Eldegard kallar det, møter me hovudpersonen Torgeir. Gjennom han vert einskildmennesket sine kjensler sett i fokus og me får skildringar av norsk natur. Fossegrimen byggjer på myten om Myllarguten. Det heitte seg at Myllarguten skal ha lært å spela av Fossegrimen. Han var i følgje folketrua dei underjordiske sin musikalske leiar. Den som lærte å spela av Fossegrimen sette sjeli si i pant for læra. Eldegard spann vidare på denne myten og fletta inn Myllarguten sitt møte med Ole Bull, i boka omtalt som Meisterspelemannen.

Eit djevelsk instrumentTorgeir er blitt oppmoda av Meisterspelemannen til å reisa ut i verda for å læra seg meir om felespeling og bli berømt. Mora er oppgitt av dette djevelske instrumentet, som ho kjenner skam ved at sonen rek frå grend til grend med. Faren derimot er meir positiv til felespelinga. Støtta han får av faren er avgjerande for felespelinga hans. Torgeir bestemmer seg for å dra, men sidan Fossegrimen er læremeistaren hans, skal Torgeir tilhøyra dei underjordiske. Kaksen si dotter Aud, beundrar Torgeir si speling. Då ho går til fossen for å ta farvel, brukar Fossekallen Aud til å få Torgeir frå å reisa. Ved hjelp av musikken får han ho til å sovne. Torgeir finn ho og i søvne fortel ho Torgeir at ho elskar han. Likevel bestemmer Torgeir seg for å dra, men snur på vegen då han ikkje klarar å gløyma det som Aud har sagt til han.

Bondebryllaup med sørgjeleg utfallDå han kjem attende, går han innom bryllaupet til Kaksesonen, bror til Aud. Gjestene er ikkje nøgde med spelemennene då det ikkje finst likare enn Torgeir. Torgeir vert overtala til å ta over. Bondebryllaupet er prega av spetakkel, fyll og sjalusi. Også Torgeir vert sjalu då Kaksen annonserer ein annan som Aud sin festemann. Han drikk seg opp og spelar ein slått som vert hissigare og hissigare. Eit basketak mellom Kaksesonen og brura sin tidlegare kjærast, Sme-Nils, endar med at Sme-Nils dreg kniv mot Kaksesonen slik at han døyr. Mora til Torgeir gjer eit nummer av spelinga til sonen og skuldar han og felespelinga for drapet. Ho knuser fela.

Kaksen slår handa av dottera si då ho rømmer med Torgeir til skogs. Den eine etter den andre prøver å overtala Kaksen til å ta Aud inn att i varmen, men utan hell.

Frå side 17

Tittelbladet på Fossegrimen, trollspel i fire vendingar. Kristiania 1903. (SFFf-100057. 105836).

Til side 43

19


Nynorsken i Sogn og Fjordane Av Snorre D. Øverbø

Innsamling og vern av mållagsarkivI år er det 100 år sidan Noregs Mållag vart skipa. I samband med det ønskjer vi å gjere eit krafttak for å samle inn og verne mållagsarkiv i Sogn og Fjordane. Avlevering og oppbevaring i Fylkesarkivet sine magasin vert utan kostnad for mållaga.

I periodar har målstriden vore sterk i Sogn og Fjordane; vi kan trekkje fram åra 1900-1915 og 1930-37. Det galt serleg bruk av nynorsk i kyrkje og skule. I slike periodar hadde dei lokale mållaga si blømingstid. Nye kommune- og bygdemållag vart skipa, og det var eit frenetisk høgt aktivitetsnivå når striden i kommunane raste som verst. Så kom det stillar periodar, der ein sleit med medlemsverving og aktivitetar.

Fylkesarkivet sine mållagsarkivUt frå våre kjelder veit vi at det har vore minst eitt mållag i alle kommunar i Sogn og Fjordane. I mange kommunar var det og fleire bygdemållag og ”målringar”. Totalt sett må det ha vore mellom 30 – og 40 av dei i fylket.

I samband med skipinga av Sogn og Fjordane Mållag i 1996 vart to regionale mållagsarkiv avlevert til oss: Firda Mållag og Sogn Mållag.

• Firda Mållag var eit regionalt Mållag for Nordfjord og Sunnfjord. Firda Mållag vart skipa i 1899 og kom før dei lokale mållaga i området.

• Sogn Mållag kom seinare, og vart ikkje etablert før i 195�, og dekte heile Sogn, frå kysten og innover.

Når det gjeld lokallagsarkiv (kommunelag og bygdelag) har vi lite. Det er berre Jostedal Mållag og Brekke Mållag som har avlevert sine arkiv til oss. Men vi har grunn til å tro at det finst mykje meir rundt om i fylket.

Oppmoding om å verne mållagsarkivaFylkesarkivet i Sogn og Fjordane ønskjer å bidra til å samle inn og verne desse verdfulle arkiva. Mållagsarkiva dokumenterar det sterke lokale engasjement kring målbruk. I periodar var målsak noko som opptok alle i deira kvardag: .- kva for bøker skulle ungane bruke i skulen; - kva for språk skulle presten bruke i sine kyrkjehandlingar? Vi ønskjer at dei som sit på slike arkiv, eller veit om mållagsarkiv tek kontakt med oss. Avlevering og oppbevaring er gratis. Fylkesarkivet kan og hjelpe til med å få transport inn til Leikanger.

Vel framme i Fylkesarkivet vil dei verta gjennomgått og ordna og så plassert inn på magasinet. Der vil dei vere tilgjengeleg for publikum, anten på lesesalen vår eller via Internett.

Viss de ikkje ønskjer å sende arkivet til Fylkesarkivet bør de i alle fall syte for sikker oppbevaring lokalt, anten i ein bankboks, eldsikkert skåp eller i eit lokalhistorisk arkiv viss det finst i nærleiken..

Vi voner på god respons. Til haustnummeret i Kjelda planlegg vi å leggje fram eit større oversyn over utviklinga av mållags-organisasjonane i Sogn og Fjordane frå 1899 og fram til i dag.

For at oversynet skal verte mest mogeleg komplett, treng vi meir dokumentasjon enn det vi har no.

Til venstre: vervemateriell-

kort som Mållaget brukte på 1980-talet.

Eit apropos til dagens

”anglofisering”.

Jostedal Mållag sin første

møteprotokoll. Her kan vi

lesa at laget vart skipa 10.

november 1906, same år

som Noregs Mållag (og har

jubileums-feiring i år). Lenger nede står ’lovene’

for laget: Paragraf 1:

”Laget set seg fyre aa arbeida

for aa fremja norsk maal i alle høve, ein finn det svarande til fyremaalet.”

Kjelder: • Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane: privatarkivdatabasen• Lothe, Anders A.: Målreisingssoga i Sogn og Fjordane


�0

Av Oddvar Natvik

Hausten 1950 vart det utgjeve eit storverk om målreisingi: Målreisingssoga i Sogn og Fjordane av Anders A. Lothe. Boki vart utgjevi av Firda lærarlag, Firda mållag, Firda ungdomslag, Sogns lærarlag, Sogns ungdomslag, Sunnfjord ungdomslag og Vestlandske mållag. Stryn Trykkeri stod for prentingi.

Boki er omfattande og grundig. Lothe arbeidde med henne i nær 10 år, også under krigen, ”..då det frå gata vår, som fyrr hadde vore so still og roleg, lydde vognraml og styvletramp og soldatsong..”.

Arbeidet med boki var vanskeleg, med lang avstand til biblioteki. Lothe var i Oslo hausten 1940 og sumaren og hausten 1945. Då fekk han gjort ein del. Elles fekk han tilsendt bøker frå Bergens off. bibliotek, Universitetsbiblioteket og Bergens Museums bibliotek. Han nytta seg elles av det han fekk tak i på prestekontori og i møtebøkene åt skulestyri og heradstyri. Han fekk elles mykje stofftilfang frå einskildpersonar og lag.

Lothe gav ut boki ”til heider for lærarane i folkeskulen og ungdomsskulen, for den frilynde ungdomen, for dei mange andre som gjekk i brodden, og for folket sjølv, som tok det store lyftet og sessa det norske målet i høgsetet att”.

Lothe byrjar boki med eit oversyn over den nasjonale målreisingi, frå Christen Jensøn (frå Askvoll) til Ivar Aasen. Jensøn gav i 1646 ut ei bok om Askvoll-målføret: Den norske Dictionarium eller Glosebog, Køpenhavn, 1646. Lothe nemner ei rekkje føregangsmenn mellom Jensøn og Aasen, og finn her ’ei ubroti line’ i målreisingssoga.

Krohn og VestmannalagetLothe meiner at grunnlaget for målreisingi i Sogn og Fjordane låg i Bergen. ”Etter Christen Jensøn var det Henrik Krohn som fyrst reiste målsaki i Sogn og Fjordane”. I 1868 vart Vestmannalaget skipa i Bergen, med Krohn som ei av drivkreftene. Dette var det fyrste mållaget i landet, og ”det laget som skulde koma til å få so ovmykje å segja for målreisingi på Vestlandet”.

Alt i 1860 var Krohn komen til Sogndal som eigar av ein fyrstikkfabrikk, og han hadde fått mange vener i Sogn. I 1866 hadde han starta målbladet Ferdamannen. I følgje Lothe var det Henrik Krohn som reiste ”norskdomsmerket i Sogn og Fjordane”. ”Han var den fremste pioneren, vegbrøytaren og trommeslagaren for målreisingi”.

Lothe peikar på at 60 - 70 åri var ei nybrotstid, ’ei fyrebuing av dei gjennombrotstidene som kom seinare’. Fleire bygdeblad kom til på denne tidi, og nokre av dei vart viktige organ for målreisingi.

SkulemåletSkulen vart den store stridsplassen for målreisingi. Mykje i boki handlar om denne striden og lærarane si sentrale rolle. Striden for nynorsk mål i lærarskulen og ’ålmugeskulen’ får brei plass hjå Lothe, og han fortel om dei mange menn og kvinner som stod fremst i striden.

I Sogndal kom det folkehøg-skule, og bygdi var ’fyrste og ei tid viktigaste midstaden for målreisingi i Sogn’. ’Bondehøgskulen i Dalsfjoren’ er og omtala, med Jens Rolvsson som pådrivar. Med jamstellingsvedtaket i 1885 kom

det endå meir fart i arbeidet med å få nynorsken inn i folkeskulen og lærarskulen. Same året kom det fyrste stortingsdokumentet på nynorsk, nr. 17, 1885. Elias Melvær vart den fyrste som fekk talen sin trykt på nynorsk i Stortingstidende (april 1885). I 1896 kom det ei lov for den høgare skulen, og frå 1899 vart det ein fast lærestol i nynorsk ved Universitetet i Oslo.

Reiser og boksal’Farande bokseljarar’ får og brei omtale. Utgjeving og sal av bøker var ei sentral oppgåve for dei fyrste målmennene. I Fraa By og Bygd skreiv Krohn at dei skulle ’selja landsmålsbøker og gjera bonden kjend med bokavlen vår og målsaki’. ’Elias Melvær, Sven Aarrestad og Torkell Lunde var dei fyrste farande bodberarane um målreisingi i Sogn og Fjordane’. Olaf Huseby og Mons Litlere var mellom dei som fekk i stand bokhandel og forlag.

Anders A. Lothe: Målreisingssoga i Sogn og Fjordane

Anders A. Lothe var fødd på Lothe, Gloppen, 23.12.1875. Han gjekk på amtskulen i Flora, og tok i 1896 lærareksamen på Viggo Ullmanns lærarskule i Seljord. Var lærar i Gloppen, Kinn og Sparbu, og frå 1915 til han gjekk av var han lærar i Flora. Han møtte på Stortinget i åri 1928-30, 1933-40, vald av Arbeidar-partiet. Lothe var aktivt med i mållags- og sogelags-arbeid.

Nynorsken i Sogn og Fjordane

Til side 45

�1


Salmar på nynorsk Av Hermund Kleppa

Året 1894 er eit salmebok-historisk merkeår. For fyrste gong kom det salmar på nynorsk i ei offisielt godkjend salmebok. Og det var ein mann frå Sogn og Fjordane som stod bak tiltaket – Olaf Huseby frå Leikanger. Han dreiv forlag og prenteverk i hovudstaden.

”ho skal vera reint merkjeleg”Sommaren 1894 melde presten Johannes Barstad på Sunnmøre at det på ”Huseby & Komp. sitt Forlag” var komen ei ny og ”merkjeleg” utgåva av Landstad salmebok. Notisen stod i bladet hans, Stille stunder – ”eit maalblad fyr kristeleg Uppbygging.” Det nye med Huseby si salmebok var at ho hadde med Elias Blix sine etter kvart godt kjende salmar på nynorsk, i tillegg til noter, bilete og omtale av salmediktarar, tonediktarar og kyrkjer. Barstad hadde ennå ikkje fått boka i hende. Han såg fram til det, for som han sa, ”ho skal vera reint merkjeleg” (verd å merkja seg).

Nesten fråverande i litteraturenHuseby si utgåve av Landstad Salmebok i 1894, og seinare utgåver, vart etter kvart kjend som Huseby-salmeboka eller Huseby-utgåva av Landstad salmebok. Olaf Huseby sjølv fortel at det vart selt 200 000 Husebø-salmebøker før han utvandra til Amerika i 1903. Men likevel – Huseby og salmeboka hans er nesten uråd å finna nemnd i litteratur ein skulle venta det var naturleg å ta ho med. I Soga um norsk salmesong av Holger Barkved (1935) ikkje eit einaste ord, i tobindsverket Salmediktingi i Noreg (1954) ein fotnotemerknad, i Noregs Mållag si jubileumsbok Vilje til språk eit setningsinnskot. Det er alt – eg har funne.

Elias Blix: Nokre SalmarÅret 1869 er og eit salmehistorisk år. Då gav Det norske samlaget (skipa 24. mars 1868) ut heftet Nokre Salmar, gamle og nye – utan namn på forfattaren. Det nye var at salmane i heftet var skrivne på landsmål (nynorsk). Alle salmane i kyrkja sine salmebøker var skrivne på dansk. Aldri hadde folk hatt høve til å høyra eller vera med og syngja salmar på eit mål som samsvara med talemålet. Dei 13 fyrste salmane i Nokre Salmar kom seinare i nye og auka utgåver. I 1891 kom 4. og ”aukade” utgåva, no med 150 salmar, - 86 originale og 64 omsette. Og denne gongen gjekk det fram kven som var forfattar: professor, dr. Elias Blix.

Autorisert 1892Frå 1869 vart Blix-salmane smått om senn kjende og meir og meir brukt – også av og til i kyrkjene. Men eit stort hinder for kyrkjebruk var at dei ikkje hadde kongeleg autorisasjon. Det skjedde ikkje før 4. mars 1892: Nokre Salmar ”tillades benyttet ved den offentlige Gudstjeneste” ved sida av dei tidlegare autoriserte salmebøkene – men – på vilkår av at ”Menighedens Husfædre” fatta vedtak ved vanleg avrøysting i samsvar med kgl. Res. 11. oktober 1873.

”.. ikkje for tidleg!”Olaf Huseby sette no i gang det store salmebok-prosjektet sitt: Å gje ut ei autorisert salmebok med salmar på

nynorsk. Han har sjølv fortalt om korleis det bar til ved to høve, i eit brev til avisa Sogn og Fjordane førti år seinare (sjå side 24), og i eit stykke i Attersyn og kringsjå, festskrift til Olaf Norli 1933.Her nemner han at latinen var einerådande i kyrkja gjennom heile Mellomalderen og at tyske salmar vart omsette til dansk som fylgje av Reformasjonen. ”Og dette skulde sogning, gudbrandsdøl telemarking og sætesdøl syngja. Og presten preika på dansk, og fut og skrivar og lensmann skreiv dansk-tysk. Og til slutt vart det fint å tala dansk, men stygt å tala norsk i Norig Jamvel norske bondemenn som vart «vakte» og byrja å preike, måtte freista tala dansk i bondestovene i Norig! (..) Men so fekk Norig ein salmediktar med verkeleg salmetone på norsk mål – den lærde, stillfarande, professor dr. Elias Blix, frå Nordland.”

Huseby fortel at han kjende professorane Elias Blix og Anton Christian Bang, (den siste kyrkjestatsråd i åra 1893-1895). Det kom sjølvsagt vel med når byråkratane i kyrkjedepartementet

Huseby-utgåva av Landstad salmebok

Huseby-salmeboka var

å sjå til som dei gjengse

salmebøkene for vel hundre

år sidan, lite format

og mørk innbinding.

Innhaldet var derimot for ein stor del

annleis.

Til side 22


��

skulle handsama søknad om å gje ut ei heilt ny salmebok med salmar på nynorsk og fleire kyrkjehistoriske tillegg. ”Soleis bar det til”, fortel Huseby, ”at eg laga denne salmeboki (..) Eg vilde hjelpa til, at norske salmar kunde verta høyrde i norske kyrkjor. Det var ikkje for tidleg!”

Kom ut 189420. august 1892 fekk ”boghandler Olaf Huseby” brev frå Kyrkjedepartementet om løyve til å trykkja 50 000 eksemplar av ”Landstads Salmebog” med noter og 50 000 utan noter, og dessutan eit nærare fastsett tal utan ”salmebogens prosaiske del”. Huseby sikra seg jamvel einerett på å gje ut Landstadsalmeboka med Nokre Salmar som tillegg! Eg har ikkje funne opplysningar om detaljar i prosessen fram til ferdig salmebok, men det ser ut til at Huseby-salmeboka vart trykt i 1893 men kom ut litt seinare, ein gong i fyrste halvår 1894.

Innhaldet Huseby-salmeboka er i røynda ei ny utgåve av Landstad salmebok – med fleire tillegg. Landstad-salmeboka hadde vore i bruk sidan 1869, autorisert 16. oktober same året. I Huseby-salmeboka er dei 634 Landstad-salmane disponert i tre deler: a) salmar til inngang m.fl. (94), b) salmar ordna etter kyrkjeåret (484), og c) ”særlige” salmar (56). Etter Landstad-salmane fylgjer Nokre salmar, dei 150 salmane av Elias Blix i utgåva 1891. 141 er ordna etter kyrkjeåret, dei ni andre under overskrifta ”nokre andre salmar”, t.d. morgonsalma Sjå dagen sprett.

Den ”prosaiske” delen har tre bolkar:

1. Om kyrkje-salmebøker og salmediktarar.2. Om kyrjemusikarar og kyrkje-musikk.3. Om norsk kyrkjebygnings-kunst.

1. Salmebøker og salme-diktararBolken om salmebøker og salmediktarar er skriven av biskop J.N. Skaar (1828-1904), fødd i Kvam i Hardanger. Salmediktar-oversynet omfattar salmediktarar ”som har del i Landstads Salmebog”. Oversynet er ikkje komplett. Eg saknar Peder Nielsson, sokneprest i Jølster 1572-1604. Salmehistorikaren P.E. Rynning meiner Nielsson skal ha æra for ei av salmane hjå Landstad, den fyrste salma i Noreg etter reformasjonen, skriven i 1642: ”Naar jeg betenker den Tid og Stund / Jeg skal af Verden fare.” Tidlegare statsarkivar Egil Øvrebø er ikkje like overtydd.

2. KyrkjemusikkBolken om kyrkjemusikk, eller som det står ”oplysninger om kirkemusikere, hvis Navne er knyttede til Landstad Salmebog”, er skriven av dåverande kyrkjestatsråd A. Chr. Bang. Elles

må det nemnast at i note-utgåva er det noter til alle salmane, trestemmig sette, av Chr. Cappelen (1845-1916), organist og komponist, fødd i Drammen, og Olaf Paulus (1859-1912), han og organist og komponist,

fødd i Kristiania, død i Stavanger. Paulus vart gift i 1891 i Dale (Indre Holmedal) med Dagny Nitter. Kyrkjemusikk-kapitlet har også med eit stykke om koralbøker.

3. KyrkjebygningshistorieBolken ”Kort Oversigt over de norske Kirkebygningers Historie” er skriven av professor dr. Lorentz Dietrichson (1834-1917), kunsthistorikar og diktar, fødd i Bergen. Fyrste delen handlar om kyrkjer i den katolske tida (fram til 1536), andre delen om kyrkjer bygde etter reformasjonen. Oversynet omfattar kyrkjer i heile landet. Om den gamle stavkyrkja på Stedje i Sogndal, riven 1867, står til dømes:

”Stedje Stavkirke i Sogn (..) der omtales i Sverres Saga, idet den stod i Fare for at brændes da Sverre 15/6 1184, samme Dag som det afgjørende Slag ved Fimreite stod, lod afbrænde Sogndalsbygden; men Birkebeinerne reddede Kirken ved at hænge vaade Seil over den. Den var vistnok netop da nybygget, siden en stolpe i Kirken synes skjænket til Naade for den endnu 1183 levende Arnthor af Hvals [Kvåle] Sjæl.

Tittelbladet i første-utgåva av Huseby-salmeboka. Det samla sidetalet er 573, nær halvparten omfattar Nokre Salmar og dei ”profane” tillegga om salmediktarar, kyrkje-musikarar og kyrkje-bygningar.

Døme på omtale av kyrkje med bilete. ”K i n n K i r k e i Søndjord er en romansk Stenkirke, altsaa sikkert ældre end 1250. Den nævnes 1323 og rummer ca 300 Siddende. Den er opført af huggen Sten. Kirken var havt aaben Tagstol, og til den knytter sig Sagnet om, at flere af de med St. Sunniva landede Kristne her var landstegne.”

Frå side 21

�3


’Eit Vaarteikn var det kanskje, at Prestarne, som var samlade no nyst i Kristiania, ved Velfarfesten sin song: ”Millom Bakkar og Berg ut med Havet.” Enn um det torer taka til aa vakna ein Tanke ogso hjaa Prestom um, at dei som skal tyda Sanningi fyr Folket, bør kjenna Folket sitt rette Maal – kunna bruka det med. Giv det var so vel!’ (Stille Stunder, 28.11.1896).

Dens to rigt udskaarne Portaler findes i Bergens Musæum.”

Skipa salmeboksamlagMedan første utgåva av Huseby-salmeboka kom ut på forlaget Huseby & Co’s Forlag, kom ei utgåve i 1896 eller 1897 ut på eit salmebok-samlag, skipa etter initiativ av Olaf Huseby. På tittelbladet står opplyst at boka er ”forlagt af Aktieselskabet Norsk Salmebog-Samlag.” Denne utgåva har dei same 150 Blix-salmane som utgåva i 1894, men det kyrkjehistoriske tillegget er kraftig nedkorta. Salmebok-samlaget si utgåve er trykt i ”Olaf Husebys Bogtrykkeri” i Kristiania.

Nokre utsegner om Huseby-salmebokaI innleiinga nemnde eg sunnmørepresten Johannes Barstad sine forventningar til den nye salmeboka. Eg har ikkje funne nokon større salmebokomtale skriven av Barstad, men ein notis i Stille Stunder, 31.10.1896, vitnar om at han ikkje vart vonbroten då han fekk fatt i den nye salmeboka: ”Ingen som skal hava seg Salmebok, maa kjøpa nokor onnor enn Huseby si. Ho gjeng yver alle andre Salmebøker i Rikdom, Finleik og gild praktisk Utreiding.”

Andreas Vamraak (1861-1936) frå Kyrkjebø (Høyanger), skreiv om salmeboka i Sogns Tidende, 11.09.1895:

”Jeg kan ikke skjønne, at det herefter kan bli tale om at kjøbe nogen anden udgave af salmebogen end denne. Alle disse udmærkede tillægg faar man jo virkelig saagodtsom gratis. Bogen har da ogsaa fra kirken mødt den gunstigste modtagelse, idet ikke mindre end ca. 100 prester i forskjellige blade landet rundt har givet den sine bedste anbefalingar. Folk bør mærke sig dette, naar der nu f. eks. skal kjøbes bøger til konfirmationen. Som bekjendt er det sogningen, hr. Olaf Huseby, som har faaet denne udgave i stand, et arbeide, som sikkerlig vil bringe ham det norske kirkefolks tak.”

Ein annan sogning, lærar og forfattar Johan Austbø (1879-1945), fødd i Lavik, skreiv eit helsingsstykke til Olaf Huseby i avisa Sogn og Fjordane, 16.04.1937:

”Um ikkje De har kjent meg, so har då eg kjent Dykk i mange år – heilt frå den fyrste ”Huseby-utgåva” av Landstad-salmeboki kom. Då var eg ikkje gamal karen, men gamal nok til å gleda meg over at Blix-salmane ved Dykkar

’Husebysalmeboki vil me atter minna um.

Ho vert no utgjevi av eit Salmebok-Samlag i

Kristiania. Det er svært gilde Utgaavor, som no

er komne. Særleg vil me minna um dei tvo storstilte Utgaavorne, som er yverlag gilde.

Innbindingi er ogso framifraa. Ingen som

skal hava seg Salmebok, maa kjøpa nokor onnor

enn Huseby si. Ho gjeng yver alle andre

Salmebøker i Rikdom, Finleik og gild praktisk

Utreiding. Billeg er ho ogso etter høvet.

Skuleborn fær henne fyr ikring halv Pris i godt

Bind, naar Tingingi gjeng gjenom Skulestyret.

Kjøp henne!’ (Notis i Stille Stunder,

31.10.1896).

utgåva fekk eit so vyrdeleg rom millom den kjære salmeskatten vår. Det hjelpte med dette godt til å brøyta veg for desse norske salmane som no er millom dei mest sungne av dei som står i Landstad salmebok.

Kjelder:• Målbladet Stille Stunder, fleire nummer.• Huseby, Olaf: Attersyn og kringsjå. Halvhundrad års minnestubbar. I Attersyn og Kringsjå. Et 100 års minne. Olaf Norlis Bokhandel, 1933.• Sogns Tidende, fleire nummer.


�4

Olaf Huseby 1856 - 1942 Av Hermund Kleppa

I 1894 gav Olaf Huseby ut M.B. Landstads Kirkesalmebog – med tillegget Nokre Salmar - på forlaget sitt Huseby & Co’s Forlag. I eit brev til avisa Sogn og Fjordane, trykt 2. oktober 1936, fortel Huseby om salmebokprosjektet sitt. Me får mellom anna høyra om tankane som låg til grunn for tiltaket, om korleis han fekk sentrale personar med på laget, og om ein oppsiktsvekkjande salsframstøyt. Huseby leigde seg hest og kjerre og reiste rundt i ikkje mindre enn 12 veker - med den nye salmeboka si i bagasjen.

“Altid var eg misjonær for noko, men mest alltid for det som “gale”

var, sa mange. Hadde eg kome til til Misjonsskulen i Stavanger, so hadde det bore av til Zululand eller Madagaskar med meg. Men eg og hesten min gjorde berre ei misjonsferd, upp Toten, gjenom Gransherad, Ringerike, gjenom Vestfold, Nedre Telemark, etter Agder til Lindesnes – for å preika “Umvendels”, sa dei. – “Du duger ikkje dusti til misjonær”, sa han Per Sivle, då eg møtte han i Drammen på heimreisi, og det var visst sant.

Men dette er 40 år attende, og no er halve Noreg “umvend”; no treng dei ikkje “umvendels” lenger. Eg byrja berre frå den galne enden, då eg for til prestar og klokkarar.

Det var det norske målet som eg bala for. Til eg kom i skulen [1863] visste eg berre um sognemålet, utanom målet i bibel og salmebok. Fyrste gongen eg høyrde um eit norsk mål i bøker var då Eirik Bruhjell vitja Hans Flesche og Olav Sande på Syrstrond. Bruhjell las noko av Aasen, og dei hadde moro av diktet hans Korsomhelst me teka turen, fær me høyra um “kulturen”. Eg var berre gutungen då å rekna, men dette beit merke i meg. Å skriva norsk fekk eg aldri læra, og verkeleg greide paa spursmålet fekk eg ikkje fyrr Garborg i 1885 kom med Den norske Sprog- og Nationalbevægelse, men då var eg alt bokreidar og såg no klårt og greidt kva plikti mi var å gjera. Eg hadde alt gjeve ut Bondestudentar, Forteljingar og Sogor, og Ungdom av Garborg, men eg trudde ikkje at dette var av stor verknad ute i bondebygdene, og so fekk eg tanken um å setja Blixsalmane inne i sjølve salmeboki. Det var lykelen til folkehjarta.

Gjenom dei kjende og kjære salmetonane skulde norsk mål koma inn i dei norske kyrkjone. Eg tala med Blix, med Bang, med Garborg, med Hans Ross um denne tanken, og ja sa dei

alle. Men juristane i kyrkjestyret sa nei, beintfram nei, for det var juriskristendom i Norig i den tidi. So gjekk bispen Bang til kyrkjestatstråden Wexelsen [til juli 1892], og so vart det til at eg kunde setja Blixsalmane inn i same permen, men ikkje inn imellom dei andre salmane under den sundagen dei høvde til. Wexelsen bøygde seg for dette juristkravet.

For å bøta på dette fekk eg bispen Skaar til å skriva um salmediktarane (med protrett); bispen Bang til å skriva um tonediktarane (med portrett); professor Dietrichson um norsk kyrkjor, med ei mengd bilete, og Chr. Cappelen til å setja tonar i noteskrift for tri røyster. No skulde boki seljast som heitt brød, trass i kyrkjestyre-juristane, trudde eg.

Trygt torer eg seia, at aldri hev ei slik salmebok vorte utgjevi i noko land! Og dersom gamle Leikanger-kyrkja kunde tala, so vilde ho segja seg glad over at det var ein Leikanger-gut, kristna og konfirmera hjå henne, som gjorde upphavet til at norsk salmesong kom innatt i denne gamle kyrkja, som aldri hadde høyrt anna enn munkelatin, tysk og dansk mål i 750 år.

Men Morgenbladet, som jamt var so gudelegt, braka laust mot boki. Ho vilde “forstyrre andagten”, folk vilde sitja der sjå på bilete og lesa Dietrichson i staden for å høyra på presten, sa Friele [redaktør]. Og dette landsmålet – kvifor skulde det inn i kyrkja?

Andre rådde meg til å ta Blix-salmane ut, men lata det andre nye stå, for det var både”gut und erbaulich”, som tysken segjer.Men “nei, nei, nei!”, sa eg, fekk meg hest og kjerre og drog på misjonsferd til prestar og klokkarar med den gjæve boki. Ute i bygdene skulde eg finna vituge norske folk.

“På misjonsferd for norsk i Norig”

Olaf Huseby skaffa seg solide forfattarar til bolkane i salmeboka om salmebøker og salmediktarar (biskop J.N. Skaar, oppe til venstre), kyrkjemusikk og kyrkje-musikarar (A. Chr. Bang, Chr. Cappelen og Olaf Paulus, oppe til høgre), og kyrkje-bygnings-historie og kyrkjer (L. Dietrichson).

Til side 45

�5



Forleggjar i Kristiania og AmerikaOlaf Huseby, fødd 1856 i Leikanger, død 1942 i Amerika, gjekk lærarskulen på Stord, men slutta i læraryrket etter tre år. I staden vart han utgjevar og forleggjar, fyrst i Kristiania, seinare i Amerika. Huseby døydde i 1942 og vart gravlagd på Lakeview Cemetry i byen Hillsdale, Michigan. Grava er der enno, men der er ingen gravstein.

”skapt impulsiv”På sine eldre dagar sende Olaf Huseby nær 60 brev til Leikanger-avisa Sogn og Fjordane. I eitt av dei siste oppsummerte han sitt lange og mangslunge liv i fylgjande ord: Eg var skapt impulsiv: eg fylgde ein ide; det laut bresta eller bera. Um eg fekk leva um att, so vilde eg ganga same vegen, berre gjera betre arbeid, for røynsla gjennom eit langt liv, er ein god læremeister.”

BarndomOlaf Huseby, fødd 12.12.1856 i Leikanger, var son til Antuns Husebø og Kristi, fødd Bøyum. Han var eldst av fem sysken og voks opp hjå besteforeldra, skulehaldar Arne Frekaland og Brita, fødd Husabø. Dei budde i nærleiken av prestegarden på eit skrint jordstykke like ved det vidgjetne fornminnet Baldersteinen.

Bestefaren var føregangsgmann i fruktdyrking. Han fekk frukttre hjå presten Nils Normann og skal ha utvikla den fyrste frukthagen i Leikanger nest etter presten. Olaf hadde heile tida god kontakt med foreldra og syskina som budde på ein husmannsplass under same garden. I opppveksten fekk han høyra om kongar og krigarar i norrøn tid, om segnfiguren Fritjov den frøkne, om Henrik

Wergeland og Søren Jaabæk. Olaf gjekk allmugeskulen på den einaste fastskulen i prestegjeldet. Han hadde toppkarakter i alle fag utanom rekning, og særs god sangstemme.

Folkehøgskule og lærarskuleVinteren 1871/72 gjekk vegen til Sogndals Folkehøgskole der presten Jakob Sverdrup, seinare kyrkjestatsråd, var lærar. Året etter byrja han på lærarskulen på Stord og avla lærarprøva våren 1875 med tredje beste karakter. Karakterprokollen viser m.a. at han hadde hovudkarakter 1,8 i teoretiske fag og 2,1 i praktiske. Her møtte han fyrste gongen Sven Aarrestad, jærbuen som seinare gjorde seg sterkt gjeldande i målrørsla, venstre-politikken og fråhaldsrørsla.

Frå skule til bokhandel og forlagI åra 1876-1879 var Huseby lærar ved privatskulen Brevig Borgerskole, men i desse åra var han og verksam på andre område, som bibliotekar i bybiblioteket og som skribent i den nystarta radikale avisa Breviks Avis. Det siste skapte bekymring i skulekommisjonen.

Då kommisjonen våren 1878 skulle tilsetja andrelærar, gjekk fleirtalet i mot å tilsetja Huseby. I ein uttale heiter det: ”.. men man har samtidig heller ikke nogen Forventning om, at beholde Husebø i længere Tid, selv om han blir ansat som Andrelærer, hvortil kommer, at han i den senere Tid har overtaget nogen befatning med en her udkommen ny Avis, hvilket man ikke finder hældigt i Forbindelse med Skolegjerningen.”Huseby gjorde sitt val. Det fekk ”bresta eller bera.” I mai 1879 sa han opp stillinga si og reiste til hovudstaden. Han ville bli forleggjar og utgjevar av litteratur.

Våga når andre veik unnaI Kristiania arbeidde Huseby to år hjå bokhandlar Albert Cammermeyer. I denne tida vart han kjend med målgranskaren Hans Ross og trønderen Olaf Olsen Norli som begge skulle få mykje å seia for Huseby seinare. Men Olaf Huseby ville ut i verda og læra meir om forleggjarfaget. I 1881 reiste han til bok- og litteraturbyen Leipzig der han studerte ved Deutschen Buchhandlerschule på kveldstid og arbeidde i forlaget Principalen om dagen. Han gjorde også ei ferd til Berlin og til England. I London budde han hjå visekonsul H. L. Brækstad, som hausten 1883 ga han gode råd med på vegen attende til heimlandet. I desember same året starta han og trønderen Olaf Olsen Norli ”den fyrste venstrebokhandelen i hovudstaden:” Olaf Huseby & Olaf Olsen, BOGHANDEL, med adresse Karls Johansgade 39.

Huseby i KristianiaSamarbeidet mellom Huseby og

Olaf Huseby (1856 - 1942).

Til side 26


�6

Norli gjekk ikkje knirkefritt. Dei var for ulike. Etter to år reiste Norli til Paris for å læra meir, og Huseby dreiv frå mai 1885 vidare åleine under namnet Huseby & Co limit. I 1887 flytta han verksemda til Storgata 17 der han dreiv til Norli kom attende i 1890 og overtok. Huseby heldt fram med eiga forlagsverksemd til han utvandra i 1903.

”Venstrebokhandelen” på Karl Johan ga ut fleire kontroversielle bøker andre forleggjarar fann det klokast å halda seg unna. Ei bok var Amalie Skrams Constance Ring (juni 1885), ei anna andreutgåva av Garborgs Bondestudentar (1885). I festskrift til Olaf Norli i 1933 fortel Huseby om korleis det siste bar til i:

”So hende noko reint uventa. Ein dag i 1884, då Hans Ross og eg åt middag på Hotell Royal, vart me sitjande attmed trelastgrosseraren Johan Sørensen. Me kom i prat og kom til å tala um ”Bondestudentar” av Arne Garborg. Me fortalde kva Garborg vilde med den boki, um bondeguten Daniel Braut og so burtetter, men at boki var utseld, og at boghandlar Nygaard i Bergen ikkje vilde våga eit nyt upplag. Sørensen, som var ein eldbrand, slo i bordet og sa, at eg skulde på flygande flekken ganga til Garborg og kjøpa retten til trykkjing. Han vilde låna meg pengane. Eg greidde dette med Garborg same dagen.”

I 1893 ga Huseby & Co ut fyrste nummeret av tidsskriftet Kringsjaa med den norsk-amerikanske unitarpresten Hans Tambs Lyche som redaktør. Kringsjaa var eit vindauge mot verda. Utanom norske originalartiklar inneheldt det utdrag av artiklar i utanlandske tidsskrift om dei nyaste straumdraga i åndsliv, vitskap og økonomi.

Det var Huseby sjølv som kom på det treffande nye namnet Kringsjaa, eit namn som etter kvart vart meir kjent som namn på bygningar og overskrift på faste spalter i aviser og blad, enn namn på eit tidsskrift. Olaf Norli overtok utgjevinga av tidsskriftet i 1895.

Olaf Huseby var interessert i nynorsk skriftmål. Det kjem m.a. til uttrykk gjennom ei utgåve av av Landstads Salmebok med Blix sine nynorsksalmar som eige vedlegg i 1893/1894. Denne salmebokutgåva, også kjend som Huseby-salmeboka, selde ikkje mindre enn kring 200 000 eksemplar.

Huseby i AmerikaSaman med kona Ingeborg, fødd Skjeggstad, og sonen Leif, utvandra Olaf Huseby i 1903 til Amerika. Han sette straks i gang med publiseringsverksemd med eit heilt konkret mål for auga. I løpet av 1904 ville han gjennom firmaet sitt Olaf Huseby Publishing House i Minneapolis – ny norsk bokhandel

i Amerika - gje ut og spreie 1000 eksemplar av Dei fire store - Bjørnson, Ibsen, Lie og Kielland sine samla verk.

Vi veit ikkje om han lukkast.Olaf Huseby sitt publiserings-arbeid i Amerika i åra 1904-1935 har ikkje vore systematisk granska. Frå spreidde kjeldeskrift kan det summerast opp med at han var svært iderik

og i arbeid seint og tidleg. Han etablerte og dreiv publiserings-verksemder fleire stader i statane Minnesota, Illinois og Nord Dakota. Ein stor tanke heile tida var å sikra soga til dei norske innvandrarane, ei slags Landnàmabok. Han samla inn mykje personalhistorisk tilfang, og prøvde i 1912 å gje ut noko av dette i subskripsjonsskriftet i heftet Den nye heimen. Han heldt då til i Fargo i Nord Dakota.

I åra 1935-1940 sende han kring 60 brev til avisa Sogn og Fjordane. Desse handlar om tilhøve i Amerika og om minne frå barndomsriket Systrond og ymse anna frå Noreg.

Olaf Huseby levde dei siste åra sine saman med kona Ingeborg i småbyen Hillsdale, Michigan. Han døydde der 3.10.1942, og vart gravlagd på Lakeview Cemetery tre dagar seinare. Grava er der framleis, men utan gravstein.

NamnetOlaf Huseby har fortalt at då han vart boren til dåpen, sa gudmora høgt og tydeleg at barnet skulle heita Ola, men presten skreiv Ole Husebø i kyrkjeboka. Heime i Sogn vart han i daglegtalen kalla Ola. Frå 1883 brukte han offisielt Olaf Huseby som og er det oppgjevne namnet i dødsattesten hans, men dei vel 60 breva han sende heim til Leikanger-avisa Sogn og Fjordane, underteikna han med Olav Husaby. Han meinte elles at Husaby var var ei meir opphavleg namneform enn Husabø.

Prenta kjelder:• Huseby, Olaf: Attersyn og kringsjå. Halv hundrad års minnestubbar. I Olaf Norli. Festskrift. 1933.• Huseby, Olaf: Samling av kring 60 prenta brev. I Sogn og Fjordane. 1935-1940. Leikanger.• Tveterås, Harald L.: Olaf Norlis Forlag 1890-1990. Oslo 1990.• Myre, Olav: En norsk bok- og publisistveteran fyller 80 år. I ei dagsavis. 1936.• Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane:• Diverse skriftstykke i arkivsamling SFF-93119 Olaf Huseby.

Frå side 25

�7



Ein dag i 1992 kom den då nyleg pensjonerte redaktøren i avisa Sogn og Fjordane, Einar Svartefoss, innom på Fylkesarkivet. På leit i avisa Sogn og Fjordane etter kjeldemateriale til soga om Venstre i Leikanger, hadde han kome over ein heil serie med amerikabrev frå Olaf Huseby. Svartefoss hadde med seg kopiar av breva og ville nå høyra om Fylkesarkivet hadde interesse av å ha dei.

Han lurde og på om Fylkesarkivet hadde noko om Olaf Huseby. Han fortalde at han hadde leita etter Huseby i fleire bøker, men ikkje kome over noko som helst. Merkeleg dette, tykte Svartefoss, at det ikkje var skrive noko som helst om denne merkelege mannen frå Leikanger som i si tid gjorde seg så sterkt gjeldande som forleggjar, fyrst her i landet og seinare i Amerika.

Fylkesarkivet hadde omtrent ikkje noko om Olaf Huseby den gongen, berre eitt einaste papir, så vidt eg minnest, men besøket til Svartefoss starta eit lite innsamlingsarbeid hjå oss. No har me to arkivboksar med ymse skriftstykke av og om Huseby, mellom anna to stykke av Einar Svartefoss. Det eine stod i Sogn Avis, det andre i Systrendingen. I eitt av stykka tek Svartefoss til orde for å reisa ein minnestein over Olaf Huseby, på grava hans på kyrkjegarden Lake View i byen Hillsdale i staten Michigan.

Det vart med tanken, i 1994. Kva med å ta ideen fram att, no i 2006, 150 år etter at Olaf Huseby vart fødd? Det treng ikkje vera noko stort prosjekt. Kva med ein plakett festa på ein passande hellestein frå steinbrotet på Leitet, ikkje langt frå staden der Huseby voks opp? Og så at einkvan reiser over og «reiser» minnet på grava hans, ordføraren i Leikanger til dømes, som representant både for Systrond og Leikanger og Sogn og Fjordane, ja, heile landet. For som redaktør Ivar Tveit skreiv i Sogn og Fjordane til 80-årsdagen hans i 1936:

«Olav Husaby er ein sogning og ein gjev nordmann. Me takkar han for stort og sjølvgløymande arbeid. Heile Norge burde vera med i denne takki.» Eg har laga eit framlegg til tekst. Dei få orda

Olaf Huseby oppsummerte livet sitt med, høver godt, tykkjer eg. Jan Talsethagen har omsett orda til engelsk.

In memory of

Editor and Publisher OLAF HUSEBY

Born in Norway 12.12.1856Emigrated 1903

Died at Hillsdale 3.10.1942

“I was born impulsive:I followed an idea;come what may.

If I could live my life all over again,

I would take the same road;Just do a better job of it,

For experience from a long lifeis an excellent teacher.”

In appreciation and respect!Friends in Norway

2006

Til minne om

redaktør og forleggjarOLAF HUSEBY

Fødd i Noreg 12.12.1856Utvandra 1903

Døydde 3.10.1942

“Eg var skapt impulsiv:eg fylgde ein ide;

det laut bresta eller bera.Um eg fekk leva livet um att,so vilde eg ganga same vegen;

Berre gjera betre arbeid,for røynsla gjennom eit langt liv

er ein god læremeister.”

I takksemd og vyrdnad!Vener i Noreg.

2006

Minnestein på grava til Olaf Huseby i Amerika?

Olaf Huseby med annonse for to lokalaviser han var

redaktør og utgjevar for.


�8

Me ønskjer opplysningar om minnesmerke! Kontakt Hermund Kleppa, tlf. 57 65 64 02. Epost: [email protected]

Av Hermund KleppaMinnesmerket

Den 15. juni opna samferdselsminister Liv Signe Navarsete den siste vegstubben med gul midtstripe på strekninga Sogndal-Skei.

I talen sin nemnde statsråden bonde, smed og vegbyggjar Per A. Sægrov, mannen som i åra 193�-1938 bygde den første køyrevegen langs Kjøsnesfjorden – for under 100 000 kroner.

Sommaren 1975 reiste Jølster kommune ein minnestein over vegbyggjaren Per A. Sægrov. Steinen står på Lunde, på Vassenden i Kjøsnesfjorden. Kulturhistorisk leksikon, Internett, KAL/SFF-1431.043.

Sommaren 1975 reiste Jølster kommune ein minnestein på Kjøsnessanden. Dei ville heidra mannen som bygde den fyrste køyrevegen langs nordsida av Kjøsnesfjorden. Per A. Sægrov og vegarbeidarane hans bygde vegen i åra 1932-1938.

Minnesteinen Sægrov-steinen står attmed det gamle skulehuset på garden Lunde, gardsbruket på Lundesletta nede ved vassenden i botn av Kjøsnesfjorden, eit par hundre meter frå riksvegen. Det er ein stor naturstein, ei 10 cm tjukk helle, 1,5 m brei og 2 m høg, alle mål omtrentlege. Steinen er støypt fast i eit kvadratisk betongfundament.

Det var bilethoggaren Nils

Bruland som laga minnesmerket. Det byter seg ut frå minnesteinar flest ved at det har fleire figurar og symbol innhogde og meir skrift. Figurane karakteriser smeden og vegarabeidaren Per Sægrov (1875-1951). Me ser reiskapane hans, - ste, feisel, skift-vinkel, spade og bolt. Orda seier noko om om den fyrste køyrevegen til gardane inst i Kjøsnesfjorden, om vegbyggjaren og arbeidarane hans og om minnesmerket. Det står:

På eine sida, mot fjorden: “P.A. Sægrov * (deretter i rektangulert felt): BYGDE VEGEN * KJØSNES LUNDE * 1932 - 1938

På andre sida: SOGA FORTEL AT GODE * MENN FRÅ HEIMEGRENDA * GARANTERTE FOR PER MED GARD * OG GRUNN * VEGEN ER 8,6KM LANG OG 2,5M BREI * OG KOSTA 72000 KRONER * JØLSTER KOMMUNE REISTE STEINEN * I TAKKSEMD FOR FAGNAVERKET * SÆGROV OG ARBEIDSKAMERATANE * GJORDE

“Kjøsnesfjorden får veg” Det har budd folk på gardane i inste Kjøsnesfjorden i fleire hundre år. Fjorden var lenge den mest nytta vegen til og frå gardane. Men meinis var ofte til

hinder. Fjordingane kunne vera isolerte i lange periodar. Det var råd å ta seg fram til fots på begge sider av fjorden, men mange stader var brattfjell og berghamrar til hinder. Dessutan var det fleire rasstader der det gjekk både snøskreder og steinras.

Sigmund Søgnesand fortel i stykket sitt “Kjøsnesfjorden får veg” i Jul i Sunnfjord 1994, om korleis folk kom seg til og frå gardane heilt inne i fjorden før Per Sægrov og karane hans sette i gang med å byggja køyreveg på nordsida av fjorden sommaren 1932. Sægrov hadde sagt at han kunne byggja veg langt under den budsjetterte kostnaden og fått kontrakt med kommunen og statens vegkontor. Og Søgnesand fortel om vegbyggjinga gjennom dei fem åra til vegen var farbar med køyrereiskap sommaren 1937. Her tek me med to smakebitar.

Om utstyret “Per Sægrov hadde ikkje startkapital, så han fekk lånt 2000 kroner av Jølster kommune for å kjøpe utstyr til vegbygginga. Det utstyret vegarbeidarane

Minnestein over vegbyggjar - Per A. Sægrov

Sægrov-steinen står på Lunde, attmed det gamle skulehuset nede ved vassenden. Minnesmerket vart laga av bilethoggaren Nils Bruland, og det var Jølster kommune som reiste minnesteinen i 1975.

�9


hadde til hjelp var trillebår, spett, spade, hakke, fjellbor og hammar, dynamitt og krut, samt ei vagge på skinne brukt for å flytte stein. Vegmuring blei for det meste utført ved det ein kalla handemakt. Murstein tok karane frå steinurer eller sprengstein frå fjellhamrar.”

Om arbeidet “Arbeidstida var frå kl 08 til 17 (åtte timar per dag og ein time matpause) frå måndag til fredag, og kl 08 til 13.30 på laurdag. Om sommaren var det fem veker fri for slåttonn, arbeidet starta att i september. (..) det var ofte både farefullt og vanskeleg å koma seg til og frå arbeid, spesielt i haust- og vintermørket. Karane på Søgnesand brukte båt når vatnet var isfritt, og i hauststormar var det farefulle turar (..)

Du kvila fekk - du store heidersmann som rette ryggen med ein stålsett vilje mot troll og vette - mod og krefter brann, mot dette eine: Bort med alle skilje i bygd og grend. Gjer kva du evnar her at mannaborni heimehugnad fær.

Du såg det tidt som ingen annan såg at jamt i skuggar ingen orkar leva. Og tanken, fødd av Gud, i hugen låg og brann så klårt med det du mot “bøygen” streva. Men gå-på-modet nørt av elden vart og brende stengslene til grunnen svart.

Vi som fekk godt av dette offersinn i våre tankar signa deg så ofte. Når stormen tuta gjennom fjelli inn vi mintest slitet hardt i båt på tofte mot bårefjell veltande om bord mot våte grav i tronge Kjøsnesfjord.

Men fekk vi sagt kor høgt vi sette deg? Fekk her du kjenna kjærleik mot deg strøymde? Vi mannaborn er skapte underleg - eit takkeord vi hjå oss sjølve gløymde. Eit takkeord som kunne smyga inn og gjeva kveik i trøytte mannesinn.

Nyevegen vart bygd i ulent og rasfarleg terreng. På mange akkordar var det alltid farar som truga vegarbeidarane. På vinterstid var snøskred ein trussel, og frå mai og fram til november kunne det kome steinras. Det var ingen som kom til skade som følgje av ras under vegarbeidet noko som hovudsakleg skuldast at vegarbeidarane tok hensyn til rasfare og at det var heller lite snø dei vintrane vegarbeidet føregjekk. Arbeidet var innstilt på dei mest rasfarlege akkordane inntil det var rimeleg trygt å fortsette på akkorden.

Sommaren 1934 kom eit stort steinras der karane arbeidde, men dei kom seg i skjul og ingen vart skadde. 12 kyr måtte bøte med livet i dette steinraset som var såpass stort at heile fjorden vart innhylla i steinrøyk.”

Nyevegen mellom Lunde

og Kjøsnes var køyrande

sommaren 1937, men

det vart arbeidd med utbetringar ei tid etter.

Denne notisen stod i ’Firda’, 28. juli 1937.Men likevel - vi hadde deg så kjær.

Du var ein far for alle oss her inne. I minnet er du kvar ein dag oss nær når stormen tuta og i vårregn linne. Den ætt som kjem når ikkje meir vi ser, skal tala høgt om heidersnamnet Per.

Vi takkar for den timelege gåva som vegen inn til Lundeflata er. D e n kan så sælt i siste sengi sova som andre med sitt arbeid rike gjer. Du Per på eigen bate aldri såg. Men rak du gjekk med smil om munnen låg.

Men mest vi takkar for du på oss tenkte når du med Faderen i einrom var. Mot heimen hjå Gud far du byrja lengte. Og mot den heim i bøni du oss bar. Der gjeve Gud vi eingong møtast att, og aldri meir gå vill i mørke natt.

“Minnet etter Per Sægrov” Per Sægrov døydde 16. mars 1951. Malmfrid Lunde skreiv eit vakkert minnedikt.


30

Den 7. desember 1905vart det halde takke-gudstenester i kyrkjene rundt om i landet. Det var ein torsdag og halvårsdagen for Stortinget sitt 7. juni-vedtak. Kyrkjedepartementet og kyrkja ynskte på denne måten å markera at unionsoppløysinga var komen til vegs ende og hadde fått ein lukkeleg slutt. Den nye kongen, Haakon VII, var tilstades i Vår Frelsers kirke i Kristiania saman med regjeringa og Stortinget.

Men ein ting stod att: Kroninga. Den skjedde i Trondheim domkyrkje 22. juni året etter.Kroningsferda gjekk opp Gudbrandsdalen, ned til Åndalsnes og vidare med orlogsfartyet “Heimdal”.

Heimreisa gjekk langs kysten med Det Bergenske Dampskibsselskab (DBS) sitt turistskip d/s “Mira”. Turen varde frå 11. til 31. juli med minst 13 stogg på heile strekninga. Måndag 16.- torsdag 19. juli 1906 var kongeskipet i Sogn og Fjordane. Loen hadde kongebesøk 16. juli, Olden 17., Balestrand (Holmen) og Vetlefjorden 18. og Nærøyfjorden/Nærøydalen den 19. juli.

Dette stykket handlar om den kongelege kystreisa i 1906 med vekt på Sogn og Fjordane.

Utanom stoff i aviser har det vore lite å finna om Haakon VII sitt fyrste besøk i fylket og berre eitt einaste bilete. Slottet har heller ikkje “tilgjengelig” fotografi frå turen i Sogn og Fjordane, seier dei. Difor vil eg på vegner av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane nytta høvet til å etterlysa opplysningar om kongevitjinga i 1906 og bilete. Til slutt i artikkelen har eg teke med eit lite utval frå avisomtalane som “illustrasjonar.”

Gledde seg til å koma på besøkDå den nye kongefamilien gjekk i land i hovudstaden laurdag 25. november 1905, strøymde det inn helsingstelegram frå heile landet. Kongehuset svara i dei fleste høve med fylgjande standardtekst: “ …. [namn på avsendaren] sendes min hustrus og min hjerteligste tak for velkomsthilsenen. Haakon”.

I Gudvangen sende lensmann Dræge helsingstelegram på vegner av bygdefolket og seg sjølv. Han gjorde noko dei fleste andre ikkje gjorde i helsingsorda sine. Han slo eit slag for den storfelte naturen i fjorden og dalføret. Og kongeparet på si side skøytte på litt i det meir eller mindre standardprega svarformularet kongehuset brukte. Dei gav uttrykk for at dei gledde seg ved håpet om ein gong sjølv å få koma og oppleva “Nærødalens vidkjendte, storslagne Natur”.

Kongen og dronninga var tydelegvis kjende med Gudvangen og Nærøydalen som vidgjete reisemål. Det skulle gå kortare tid til kongebesøk i Gudvangen enn sikkert både kongeparet og folket i Gudvangen hadde tenkt seg.

Utsendingar frå fylket til kroningaKroninga var ei nasjonal storhending. Fylka fekk høve til å la seg representera med to representantar. I Sogn og Fjordane var saka føre i amtstinget 13. juni. Amtmannen føreslo å velja to utsendingar, ein frå Sogn og ein frå Fjordane. Dei skulle få reisegodtgjersle etter reglementet for ordførarar og eit passande tillegg for opphaldet i Trondheim.

Spørsmålet om å senda fylkesrepresentantar til Trondheim, viste seg å vera ei kontroversiell sak. Saka rørde ved spørsmålet om statsform som folket hadde røysta over i november 1905, og som dei kongevenlege hadde vunne med stort fleirtal.

På landsbasis røysta 79,5 % for kongedøme. I Sogn og Fjordane varierte fleirtalet frå 53,0 (Stryn) til 96% (Hyllestad), med snitt 80,4% . Eitt av argumenta til republikk-tilhengjarane var at kongedøme og kongehus ville verta eit offentleg pengesluk. No

Om kroninga i 1906 og kongebesøk i Sogn og Fjordane

Kongebesøk for 100 år sidan Av Hermund Kleppa

I åra 1905 og 1906 vart det laga ei mengd postkort med nasjonale motiv. Dei vert i dag omsette under nemninga patriotkort. Mange hadde motiv frå kongehuset. (Eigar: Jan Christian Jerving/Fylkesarkivet)

31


fekk fylkestinget ei konkret sak om offentlege kostnader. Ordførar Lasse Trædal (Kyrkjebø/Høyanger) ville ikkje senda representantar og nær tredjedelen av fylkestings-medlemmene var samde med han.

Trædal grunngav med at han personleg ikkje hadde noko til overs for heile kroninga, og å senda to mann midt i “arbeidstida”, gjekk ikkje an. Dessutan ville det bli dyrt. Eit helsingstelegram kosta mindre. Han sette fram fylgjande forslag: “Amtstinget finn ikkje aa kunna senda nokon “deputation” til kruningi, men derimot eit helsingstelegram.”

Ordføraren i Fjaler, David O. Bakke, var samd. Han meinte det vart altfor mykje av “denne stasen”. Kroning var avlegs, men når feilen fyrst var gjort [at landet hadde valt kongedøme som statsform], burde ein ikkje strø sand på. Bakke hadde observert straumdrag av “flotthet i tida” og dette var noko som burde stoppast.

Amtmannen viste til det store fleirtalet for kongedømme under folkerøystinga i november, og at det difor ville vera det verdigaste for amtstinget å handla lojalt mot dette fleirtalet.

Trædal sitt framlegg fall med 22 mot 12 røyster. Deretter vedtok amtstinget samrøystes å senda to representantar. Ordføraren i Lærdal, gardbrukar T. Ravn, og ordføraren i Eid, kaptein J. Myklebust, vart valde til det ærefulle oppdraget.

Fylkesbaatane planla kroningstur Folk frå heile landet strøymde til Trondheim sommaren 1906. I mai gjekk Fylkesbaatane ut med annonser i blada om at dei ville setja opp ekstratur med D/S “Gudvangen” dersom det melde seg nok deltakarar. Planen var å gå frå Bergen 19. juni og vera framme i Trondheim om kvelden 21., med retur 24. og ankomst til Bergen 26. juni. Båten skulle gå oppom nokre få stader på nordturen, mellom anna Skjerjehamn i Gulen. Pris per person var 50 kr. irekna kost og opphald om bord i Trondheim.

Folk frå Sogn og Fjordane hadde fyrsterett.

Det vart ikkje noko av turen. Då fristen var ute, hadde det berre

Kongeferda med D/S “Mira” Trondheim-Kristiania sommaren 1906:Fredag 13.07 Middag Frå TrondheimLaurdag 14.07 Middag Merók, GeirangerSøndag 15.07 Morgon Øye, Hjørundfjord Kveld Til Nordfjord

Måndag 16.07 kl. 04.00 Måløykl. 09.00 Til Loen og

LodalenTysdag 17.07 kl. 09.00 Til Olden og Briksdalsbreen Ca kl. �0.00 Ut fjordenOnsdag 18.07 Føremiddag Til Balholm og VetlefjordenTorsdag 19.07 kl. 14.00 Til Gudvangen og Stalheim kl. 19.00 Frå Gudvangen direkte til HardangerFredag �0.07 HardangerLaurdag �1.07 HardangerSøndag ��.07 HardangerMåndag �3.07 Til BergenTysdag �4.07 BergenOnsdag �5.07 kl. �3.00 Frå BergenPå ferda vidare, besøk i Haugesund, Stavanger, Egersund og fleire andre stader.Tysdag 31.07 Til Kristiania

Kongeskipet D/S “Mira” ved kai i Ålesund 1906. Haakon VII var på besøk i Ålesund kort tid før den store kystreisa

starta frå Trondheim 11. juli. “Mira” på 1112 br. reg. tonn, var bygd i Glasgow 1891 og krigsforliste

ved Brettesnes 1941. Båten var konstruert som turistskip og gjekk ei tid i turistrute Trondheim-Nordkapp og i åra 1903-1905 i turistrute Hamburg-Bergen-Fjordane-Trondheim. Det Bergenske

Dampskibsselskab si jubileumsbok Norges største linjerederi, 1951, omtalar 1906 som eit merkeår i turisttrafikken. Ikkje minst var

kongereisa med “Mira” svært god reklame.(Foto: Ålesund Museum).

Til side 32


3�

meldt seg 40 deltakarar medan minstetalet måtte vera 90.

Etter kroninga - heimreise langs kystenKongefamilien si reise frå Trondheim attende til Kristiania var ikkje planlagd i detalj på same måten som reisa Kristiania-Trondheim. Det skulle vera ei reise med rom både for rekreasjon og representasjon, og særleg fyrste delen, frå Trondheim til Bergen, ser ut til å ha vore laus i opplegget. Her stod dei store naturattraksjonane på programmet, og det var truleg naudsynt å kunna improvisera i høve til veret.

Talande i så måte er to meldingar i to lokalblad før ferda tok til. Fjordenes Blad viste 11. juli til at siste melding frå Trondheim no, var at turen skulle gå til Geiranger og vidare over land på den storslagne vegen Merok-Grotli og vidare til Stryn. “Kongen til Sogn?” var overskrifta i Sogningen så seint som 14. juli. Bladet kunne melda om “forlydende i Trondheimsaviser” at kongen ville vitja Loen i Nordfjord, og “muligens et par steder i Sogn.”

Kva stader kunne vera i tankane hjå kongeparet og planleggjarane av reisa? Turistferdsla i Sogn hadde fått eit svært oppsving frå 1880-åra, og to stader var jamvel

komne på “verdskartet”: Balestrand/Fjærland og Gudvangen. Den tyske keisar Vilhelm 2. sine bort i mot årvisse besøk i Balestrand, og dei mange kunstmålarane der, både norske og utanlandske, hadde gjort Balestrand kjent.

Nærøyfjorden - Gudvangen og Nærøydalen - var også blitt eit populært reisemål for utanlandske turistar. På folkerøystingsdagen 13. august 1905 låg Nordenfjeldske Dampskibsselskab sine skip Ragnvald Jarl og Sigurd Jarl for anker i Gudvangen. Mange turistar var på land. Ein person som sjølv var tilstades melde til avisa Sogningen at folkerøystinga vart opna med tre skot som skipa kvitterte for.

Me får óg vita at ein heil del utlendingar - engelske, tyske og svenske – fylgde røystinga med stor interesse. Fleire engelskmenn uttalte at det “overalt i England” var stor sympati for det norske fridomsarbeidet. På bakgrunn av dette gav det seg nærast sjølv at Balholmen og Nærøyfjorden stod øvst på ynskjelista for kongeparet under besøket i Sogn.

Kongebesøket i Sogn og Fjordane dag for dagNatt til måndag 16. juli runda “Mira” Stad og la til i Måløy i fire-tida for å ta imot og levera post. Deretter gjekk skipet inn Nordfjord og kom til Loen om morgonen i ni-tida. Det var gjeve ordre om å ikkje kunngjera landstigninga for å unngå mottaking. Likevel møtte bygdefolk og turistar fram i hopetal. Gardbrukar Hans Haugen ynskte kongefamilien velkomen til Nordfjord. Sjølv om veret var usikkert, ville kongen gjerne opp til Lodalen både for å sjå ulukkestadene Bødal og Nesdal (rasulukka i januar 1905), og oppleva naturen der.

Om morgonen tysdag 17. juli, gjekk turen til Olden. Frå bryggja på Oldøyri og oppover, var utlagt raude teppe og oppsett ein vakker æresport av bjørk. Ei mengd festkledde menneske var møtt fram og sokneprest Rievers ynskte velkomen til bygda. Kongefylgjet drog deretter oppover dalen med Briksdalsbreen som mål.

Onsdag morgon, den 18. juli, stod “Mira” inn Sognefjorden og la til ved Balholm tidleg på føremiddagen. Programmet ser i hovudtrekk ut til å ha vore dette: Ei stor folkemengd var møtt fram. Fylkesbaatane sin båt D/S “Fjalir” hadde frakta folk frå stader innetter fjorden. Ordførar Ola Tjugum utropte eit Leve Kongen, Dronninga og Kronprinsen! og eit musikkorps frå Vik fylgde opp med Kongesangen. Deretter braka det laust med kongesalutt. Amtmann John Utheim, ordførar Tjugum saman med heile kommunestyret, sokneprest J. Sverdrup og kunstmålar Hans Dahl med frue vart bedne om bord og kongen handhelsa på kvar ein av dei.

Litt før klokka 12 gjekk kongen og dronninga med fylgje i land. Amtmannen heldt “en smuk” velkomsttale og på bryggja var det no “tusener af mennesker”. Etter dette spaserte det kongelege fylgjet utover vegen “langs stranden.” Kongeparet såg på den engelske kyrkja og var framom hjå Hans Dahl og såg på malerisamlinga hans.

Mellom klokka eitt og to gjekk kongeparet om bord att og “Mira” la straks etter frå land og gjekk inn til Vetlefjorden der skipet låg om natta.

Neste dag, torsdag 19. juli,

Annonse for kroningstur med Nordre Bergenhus Amts Dampskibe, D/S “Gud-vangen”. Det vart ikkje noko av reisa. For få melde seg på.

Frå side 31

Kaptein T. Torgersen, kaptein i BDS 1894-1910, var skipsførar på D/S “Mira” på kongeparet si kystreise 1906. Torgersen vart i 1910 tilsett som direktør i Fylkesbaatane. (Foto i boka Norges største linjerederi).

33


Kongebesøk i Balestrand onsdag 18.

juli 1906. Kongeparet er på veg “utover stranda” med

mange i fylgje. Kunstmålaren Hans Dahl går

ved sida av kongen. Nokon

andre veit vi ikkje namn på,

men guten i matrosdress skal visstnok vera Sigurd

Kvikne. (Utlånt frå Kvikne’s

Hotel).

gjekk turen til Gudvangen. Her venta óg ei stor folkemengd, bygdefolk og turistar, for å helsa på kongefamilien. Kongeskipet vart helsa med dundrande salutt. Kongeparet kom i land klokka tre og fylgjet køyrde straks opp dalen til Stalheim hotell. Meininga var å reisa vidare overland til Eide i Granvin i Hardanger, men grunna dårleg vér, vart reiseplanen endra.

Fylgjet kom attende til Gudvangen i sjutida, og “Mira” dampa straks etter ut fjorden med Hardanger som neste stogg. Bergen hadde kongebesøk i tre dagar, frå måndag til onsdag, 23. – 25. juli.

Kongebesøket i VetlefjordenTuren frå Trondheim skulle – som alt nemnt - vera både ei representasjonsreise og ei rekreasjonsreise. Det kan sjå ut til at den nye kongen var interessert i sportsfiske. Bergens Tidende kunne fortelja at kongen hadde fått tilbod om å fiska laks både i Oldenelva og i Stryneelva, men ikkje nytta seg av tilboda. Men hadde kongen tankar om å prøva fiskelukka i Vetlefjorden? Det kan sjå slik ut. Bergens Tidende hadde 19. juli, fylgjande melding: “Fra Balholm gik Kongeskipet “Mira” kl. 12.45 til Ulvestad, Vetlefjorden, hvor fiske sandsynligvis forsøges.”

To lokalaviser melde óg om kongebesøk i Vetlefjorden. Sogns Tidende hadde i tillegg ei historie

som nesten er for god til å vera sann. Kongen hadde fare i land og spasert oppover i bygda. Ein stad hadde han spurt “ei gamal kona” etter gode fiskeplassar. Ho skulle då ha svara “at ho ikkje hadde god greida paa dei, og dei som var kjend med fiskeplassarne, var no farne til Holmen og skulde skoda kongen.”

Nordre Bergenhus Amtstidende i Florø hadde fleire opplysningar om Vetlefjord-besøket med Bergens Aftenblad som kjelde. Kongeskipet gjekk fyrst inn Fjærlandsfjorden, men hadde gjort vendereise og ankra opp i Vetlefjorden. Skodda låg så langt nedetter fjellsidene at det ikkje var råd å sjå fjell og fossar

og brear. Kongen gjekk i land og spaserte oppover saman med eit fylgje.

Derimot heldt dronninga seg om bord. Bergens Aftenblad kunne med “bedste kilde” fortelja at dronninga no var mykje betre (Merknad: Ho hadde tidvis vore plaga av sjukdom under kroningsferda). I Vetlefjorden var dronninga oppe på dekk. Robåtar med mange ungar kom ut til skipet. Telegrammet fortel at dronninga delte ut “sukkertøi i store mængde.” (Meir om kongebesøket i Vetlefjorden i Årbok for Sogn 2006.)

I førre nummer hadde vi ei lita sak om Firdanytt, ei lokalavis på Sandane som fekk ei heller kort levetid. Bladet kom berre ut med 13 nummer, sommaren 195�. Vi etterlyste meir stoff om denne interessante ”døgnfluge-avisa”.

Ove Eide frå Gloppen ringde oss for ei stund sia. Han kunne fortelje at Ljøren – Sogeblad for Gloppen hadde ei artikkel om Firdanytt i nummeret frå �004. Artikkelen er har tittelen ”Firdanytt – eit aviseventyr i 13 kapittel”, og er ei brei presentasjon av Firdanytt sitt redaksjonelle innhald. Ho er skriven av nettopp Ove Eide, og omtalar mellom mykje anna den unge landsgymnaselev Herbjørn

Firdanytt – omtale av avisa i ”Ljøren”Sørebø sine litterære krumspring i avisa. Vi takkar Eide for at han gjorde oss merksame på artikkelen.

Ljøren er for øvrig eit glimrande lokalhistorisk skrift, med masse spanande stoff. Eg som austlending tykte særleg om Kari Jordanger sin artikkel i same nummer om ”Utvandringa frå bygdene våre til Vestfold”

Snorre D. Øverbø

Solid og godt lokalhistorisk skrift: Ljøren – Sogeskrift for Gloppen. Utgjeve av Gloppen Sogelag.


34

Litteratur Av Randi Melvær

Oversikt over litteratur som er komen til Fylkesarkivet. Send oss bøker, skrifter og hefte som blir utgjevne i Sogn og Fjordane, eller som omhandlar fylket.Denne litteraturen er tilgjengeleg på lesesalen til Fylkesarkivet. Kontakt Randi Melvær, tlf. 57 65 64 00. Epost: [email protected]

Ny litteratur til lesesalen februar - april 2006Februar• Pettersen, John Roald (�005). Kattepinn og sørpehøne : barn i vest for hundre år sidan / John Roald Pettersen. – Førde : Selja forlag, �005. – 1�0 s. – ISBN 8�-917��-55-�• Sogeskrift frå Hyllestad : �005 / redaktør Finn B. Førsund - Hyllestad : Hyllestad sogelag, �005. – 86 s. • Statsarkivet i Bergen : dokumentene forteller / [redaksjon: Christopher J. Harris, Knut Johannessen, torkel Thime ; lokalredaksjon og forfattere Synnøve Bringslid … [et al.]]. - [Oslo] : Riksarkivet, cop. �004. – 60 s. – (Skriftserie / Riksarkivaren)• Frå Blegja til Bulandet : biletbok for Askvoll 1905-�005 / utgjeven av Askvoll sogenemnd. – Askvoll : Sogenemnda, �005. – 107 s.• Olga Berge (�8.07.1896-05.08.1994) / [av Anne Lise Uglum Skaar]. - [Sogndal : Eige forlag, 1998]. – 77 s. [�0 bl].• Almenning, Styrkår (�003). Noveller, forteljingar og dikt 1950 til �003 / Styrkår Almenning. – Vereide : Oddvar Almenning. – 446 s. – ISBN 8�-30305-80-3• Christensen, Arne Lie (�00�). Det norske landskapet : om landskap og landskapsforståelse i kulturhistorisk perspektiv / Arne Lie Christensen. – Oslo : Pax. – 35� s. – ISBN 8�-530-��98-0• Ohrvik, Ane (�004). Nisser : fra helgen til sinnatagg / Ane Ohrvik. – Oslo : Humanist. – �33 s. – ISBN 8�-904�5-85-6• Wilson, James (cop.�003). Jorden skal gråte : USAs historie med indianernes øyne / James Wilson. – Oslo : Spartacus. – 51� s. – ISBN 8�-430-0�51-0• Bjørkum, Andreas (�005). Soga om Viki og Vikadalen : garden grendi ætti / Andreas Bjørkum. – [Årdal : Eige forl.]. – 507 s. – • Årbok for Flora Bremanger : bind � (�004/�005)/Red. av Linda Regina Bruvik. - [Florø : Firdaposten, �005]. • Grepstad, Ottar (�006). Viljen til språk : ei nynorsk kulturhistorie / Ottar Grepstad. – Oslo : Samlaget. – 317 s. – ISBN 8�-5�1-6654-7• Lorenz, Einhart (�003). Veien mot Holocaust / Einhart Lorenz. – Oslo : Pax. – 153 s. – 8�-530-�566-1• Hønsi, Hans (�005). Dikt / Hans Hønsi ; [fotograf: … Grunde Engan og Liv Rege Engan]. – Bergen : Media Bergen. – 117 s. – ISBN 8�-9�656-03-0• Horgen, Jan E. (cop. 1999). Norske prestegarder : folk og hus / Jan E. Horgen. - [Oslo] : Landbruksforlaget. – 311 s. – 8�-5�9-�399-�• Aartun, Leiv Brynjulv (�003). Motstandskampen i skolene 1940-1942 : lærerstriden mot nazifiseringen / Leiv Brynjulv Aartun, Sigurd Aartun. – Oslo : Orion. - 375 s. – ISBN 8�-458-06��-6

• Starheimsæter, Hermann (�003). Nordvegen : roman / Hermann Starheimsæter. – Oslo : Aschehoug. – 484 s. – 8�-03-18709-9• Berge, Geir (2004). Uryddige induvidualister i flokk : Forbundet kysten gjennom �5 år / Geir Berge. ; [bildetekster: Geir Berge og Cato Arveschoug]. – Oslo : Forbundet. – 19� s. – ISBN 8�-9�077-01-4• Reite, Hans Jakob (�005). Palmerevyen / Hans Jakob Reite. – Førde : Selja forl. – 118 s. – ISBN 8�-917��-58-7• Austgulen, Ingolf (�005). Gulen rundt – i tekst og bilder : liv og lagnad – på land og sjø / Ingolf Austgulen. – Åsane : Eige forlag. – 150 s.• Thingnæs, Magnus (1959). Når månen står midt i skaret / Magnus Thingnæs. – Bergen : Lunde. – 149 s.• Åmot, Mathilde Lovise (19�5). Nokre naturnamn frå Bygstad i Sunnfjord / Marie Lovise Åmot. - [Oslo : UiO]. – X, �86 s.• Geijerstam, Gösta af (1937). Ongene og vi to i Storevik / Gösta af Geijerstam. – Oslo : Aschehoug.

Mars• Normenn i Afrika – afrikanarar i Norge / Kirsten Alsaker Kjerland og Anne K. Bang (red.) – Bergen : Vigmostad & Bjørke, cop. �00�. – �78 s. – ISBN 8�-419-0�74-3. Inneheld biografisk stoff om Albert Joleik (1880-1968) og Olav Joleik (1907-).• Elster, Kristian d.y. (1937). Helg : en familiehistorie / Kristian Elster d.y. – Oslo : Aschehoug. 176 s.• Elster, Kristian d.y. (194�). Den røde sparebøsse : roman / Kristian Elster d.y. – Oslo : Aschehoug. – ��7 s.• Elster, Kristian d.y. (19�8). Spor som blev utslettet / Kristian Elster d.y. – Oslo : Aschehoug. – 183 s.• Ramstad, Eva (�005). Åkle i Sogn og Fjordane : frå seng til vegg / Eva Ramstad. – Leikanger : Skald. –135 s. – ISBN 8�-7959-068-4• Christensen, Pål (�005). I kamp om havets verdier : Norges fiskarlags historie / Pål Christensen, Abraham Hallenstvedt. – Trondheim : Fiskarlaget.• Gloppen, Helge (�005). Magne på Statten : fra fisker til redningsmann / Helge Gloppen. – [Ålesund] : Bergvegen forl. – 160 s. – ISBN 8�-9�055-�0-7• Haga, Arnfinn (2001). Skygger over Utvær / Arnfinn Haga. - [Oslo] : Cappelen. – 217 s. – ISBN 8�-0�-�0458-5• Tankar møtest : antologi �005 / Sogn og Fjordane skrivelag ; redaksjonsnemnd: Elsa Norunn Håheim Nydal, Olaug A. Haugen, Helge Årøen, Laura Marie Fure. - [s.l.] : Skrivelaget, �005. – 91 s.• Bødal, Wilhelm (1971). Gardesoldaten : roman / Wilhelm Bødal. – Trondheim : Rune. – 195 s.• Hjermann, Audun Munthe-Kaas (19�5). – Herrens ild : roman / Audun Hjermann. – Oslo : Gyldendal. – �06 s.• Fuhr, Hans (�005). – Sviv : dikt / Hans Fuhr. – Tromsø : Arktisk forl. – 64 s. – ISBN 8�-9�74�-01-8• Solund sogeskrift : år �005 / [utgjevar: Solund

35


sogelag ; skriftnemnd: Bjørn Magne Hansen, Magne Hamre, Finn Jonny Hugøy og Hans H. Steinsund]. - [Hardbakke : Solund sogelag], �005. – 198 s. – ISBN 8�-9�368-05-1• Flora-minne : Flora historielag årsskrift �005 / Flora historielag ; Skriftstyre: Bjørn Fjellheim, Anders J. Moen og John Aarønes. – Flora : Historielaget, �005. – 71 s.

April• Hilleren, Per (195�). Av jord skal det gro : roman / Per Hilleren. – Oslo : Ansgar. – �5� s.• Elster, Kristian d.y. (1945). Fra paradisets have : roman / Kristian Elster d.y. – Oslo : Aschehoug. – �71 s.• Kleiva, Ivar Krohn Gunvald (1978). Vågar / Ivar Kleiva. – Oslo : Norbok. – 119 s.• Sørbø, Anna (1977). Samlingsstedet / Anna Sørbø. – Oslo : Luther. – �0� s.• Kvåle, Sigurd (1967). Natta og eg : noveller i utval ved Halldis Moren Vesaas / Sigurd Kvåle. – Oslo : Samlaget. 180 s.• Kvåle, Sigurd (1943). Håvard på Eggvin : forteljing / Sigurd Kvåle. – Oslo : Fonna. – 16� s.• Starheimsæter, Hermann (1993). Det trettande biletet : roman / Hermann Starheimsæter. – Oslo : Aschehoug. – 150 s. – ISBN 8�-03-170�7-7• Starheimsæter, Hermann (1986). Neslesommarfuglen / Hermann Starheimsæter. – Oslo : Aschehoug. 173 s. – ISBN 8�-03-15379-8• Gjengedal, Knut (1946). Det brenn ein lengsel / Knut Gjengedal. – Oslo : Noregs boklag. – 151 s.• Berge, Solveig Blindheim (1986). Hus i natta / Solveig Blindheim Berge. – Oslo : Samlaget. – 156 s.• Losnegård, Rolf (1981). Farskap og andre forteljingar om fedrar : noveller / Rolf Losnegård. – Oslo : Noregs boklag. – 1�0 s.• Hierman, Audun Munthe-Kaas (195�). Gro Kvernstein / Audun Hierman. – Oslo : Damm. – 151 s.• Hierman, Audun Munthe-Kaas (1944). Potetspresten : roman / Audun Hierman. – Bergen : Grieg. – �75 s.• Hauge, Olav H. (�000). Dagbok : 19�4-1994 : band 1-5 / Olav H. Hauge. – Oslo : Samlaget. – 5 b. – ISBN 8�-5�1-5518-9. Hauge hadde band til Lærdal og Leikanger i Sogn.• Luthersk bogmission, Bergen (1910). Andagtsbog for sjømænd og fiskere / udgivet av Luthersk bogmission i Bergen. – Bergen : Luthersk bogmission. – 3� s.• Tveitnes, Hans (1980). Vegen vidare : 10-årsskrift for Vestlandske salslag / ved Hans Tveitnes. - [Bergen] : Boktrykk-Norsk skjemaforlag. – 48 s.• Vestlandske salslag 19�0-1995 : 75 år for folk og fe. - [Bergen] : Salslaget, 1995. – 1 b. (flere pag.).Inneheld og: 50-årsskriftet ”Veg og vokster” og 10-¨årsskriftet ”Vegen vidare”• Lund, Bernt H. (�000). Beretning om Oslo kommune for årene 1948-1986 / Bernt H. Lund. - [Oslo] : ProArk. – 600�. – ISBN 8�-91076-08-1

• Tegnér, Esaias (1857). Frithjofs Saga / af Esaias Tegnér ; oversat af H. Foss. – Christiania : Cappelen. 18� s.• Fjellby, Johan (�005). På blå resept : ord til ettertanke. – Førde : Selja forlag. – 63 s. – ISBN 8�-917��-57-9• Joleik, Norhild (�005). Albert Joleik – bladstyrar i brytningstid : pressehistoriske skrifter 4/�005 / Norhild Joleik. – Oslo : Norsk presse-historisk forening. – 149 s. • Norang, Ola (1975).

Langvin jordbruks-skule : 1975 / ved Ola Nordang. – Sandane : Solglimt trykkeri. – 88 s.• Bondevik, Kjell (1971). Sogndal folke-høgskule i 100 år : 1871-1971 / Kjell Bondevik. – Leikanger : [Folke-høgskulen]. – 11� s.• Sogndal folkehøgskule : årbok �004/�005 / Sogndal folkehøgskule. – Sogndal : Sogndal folkehøgskule, �005. – 36 s.• Ulltang, Kristian (1915). Solglytt : smaastykker / Kristian Ulltang. – Førde : Eige forlag. – 48 s.• Andreassen, Tone Alm (�001). Å ivareta underrepresenterte hensyn : eldreråd og råd for funksjonshemmede i kommuner og fylker / av Tone Alm Andreassen. – Oslo : Arbeidsforkningsinstituttet. – �18 s. ISBN 8�-7609-107-5• Vaagan, Robert W. (�005). Bibliotekene og det flerkulturelle Norge / av Robert Vaagan. – Oslo : ABM-utvikling. – 104 s. – ISBN 8�-8105-0�7-6• På kjøl mellom kystperler i Askvoll og Solund : kulturhistorisk vegvisar for øyhopparar / Solund sogelag. – Hardbakke : Solund sogelag, �005. – 58 s. – ISBN 8�-9�368-04-3• Lødøen, Inge (�005). Soga om Nordfjord og Sunnmøre billag 1914-�004 : ei soge om reiseliv, næringsliv, turisme og store strukturendringar gjennom 90 år / ved Inge Lødøen. – Stryn : Nordfjord og Sunnmøre billag. – 157 s.• Stein som handelsvare : rapport frå fagseminar : Hyllestadseminaret [�005] / [redaktør: Finn Borgen Førsund]. – Hyllestad : Hyllestadseminaret, �006. – 6� s. – ISBN 8�-99�198-4-1• Kvernsteinsbrota i Hyllestad / [Hyllestad kommune, Kulturkontoret : �005]. – 18 s.• Hyllestad folkeakademi : 1968-1988 / [Hyllestad folkeakademi]. – Hyllestad : Hyllestad folkeakademi, 1988. – �4 s.• Norsk luftfartshistorie : ”Havørn” ulukka / [”Havørn”-prosjektet]. - [Sørbøvåg : ”Havørn”-prosjektet, �001]. – 46 s.• Gjelsvik, Nikolaus (1950). Von og veg : norsk målføring, norsk eller latinsk stilgrunnlag : nokre ord til ettertanke for målfolk og bokmålsfolk / Nikolaus Gjelsvik. – Bergen : Norsk bokreidingslag. – �46 s.• Fænn, Inge (�005). 40 år med buss frå vest / Inge Fænn [redaksjonskomite: Tore Paulsen og Tore Bye]. - [Stryn : Vest-Busscar, �005] – 66 s.• … so han sa … : lokalhistorisk årshefte �006 : årgang 7 / Sogndal sogelag og Fjærland sogelag, �006. 71 s. – ISBN 8�-9��49-07-9


36

Underteikna har i lengre tid hatt lyst til å gje Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane ei tilbakemelding på tenestene deira. Som historikar og faglitterær forfattar er eg storbrukar av både Fylkesarkivet og andre arkiv, både når det gjeld digitale tenester og dei tradisjonelle arkivtenestene. Eg følgjer difor også Fylkesarkivet sitt utviklingsarbeid med stor interesse.

Eg vil ta til med skrytet – eg har merka meg at arkivarar både i nord og sør skryter av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane. I arkivkrinsar blir Fylkesarkivet sett på som eit fyrtårn, med eit svært godt utvikla tilbod. Særleg på internett er arkivet langt framme, med fyldige søkbare databasar både når det gjeld foto, kulturhistoriske artiklar, kyrkjebøker, stadnamn, arkivkatalogar m. m. Få, om nokon, andre fylke i landet har eit så systematisk og rikhaldig tilbod på arkivfronten. No satsar arkivet dessutan på å samle saman dei fleste kommunearkiva i Sogn

og Fjordane i eit nytt stort depot i tilknyting til hovudkontoret på Leikanger.

Nokre av tenestene har vore under utvikling i mange år. Dette gjeld til dømes kulturhistorisk atlas og leksikon, der underteikna har vore blant bidragsytarane. Fylkesarkivet har teikna rimeleg greie kontraktar med den enkelte forfattaren når det gjeld desse artiklane. Men ein skal merke seg at opphavsrett på internett ikkje er nokon enkel affære, og det foregår i dag ein dragkamp mellom ulike interessegrupper når det gjeld dei framtidige reglane på dette området. Kva til dømes når artiklane vert omsette til engelsk, noko kontrakten ikkje seier noko om, og slik Fylkesarkivet har sett i gang med? Det siste er berre nemnt som eit døme. Sjølv om mange av dei lokale forfattarane her i fylket er amatørar, og kanskje difor ikkje kjenner rettane sine, bør dei behandlast på linje med profesjonelle. Fylkesarkivet, som er så langt framme i nettbasert formidling, bør difor etter mi meining følgje godt med på utviklinga når det gjeld opphavsrett på nett.

Også fotobasen til Fylkesarkivet har vore under utvikling og utviding i lengre tid, og har gjort det mogleg for sognogfjordingen å finne gamle bilete ved hjelp av få tastetrykk. I år har dei inngått i eit samarbeidsprosjekt med Askvoll kommune om ein ny runde med innsamling av bilete. Her har ein valt å gå fram slik at lokale personar skal skaffe til veges bileta, mens Fylkesarkivet skal stå for det tekniske, inkludert avfotografering. På denne måten kan ein få så god teknisk oppløysing på bileta at ein kan få posterkvalitet og blåse dei opp så mykje som originalen tillet. Ulempa med ei slik løysinga er at ein kan misse mykje biletmateriale.

Eg trur at Fylkesarkivet med

fordel kunne ha tiltrudd dei lokale eit større ansvar når det gjeld skanningsprosessen. Med skanner eller digitalkamera med stativ heime i stovene hjå folk kunne ein fått samla inn mykje større mengder bilete, trur eg, enn at bileta må hentast fram til fotografen frå arkivet kjem på runda si. Dessutan ligg det klart mykje digitalt biletmateriale hjå private entusiastar som eg meiner det er synd Fylkesarkivet ikkje vil ta inn. Noko av materialet vert kanskje aldri seinare digitalisert, og mykje av det er av god kvalitet, om ikkje godt nok til posterkvalitet. Her meiner eg Fylkesarkivet burde kunne setje tekniske minstekrav til kva dei tek inn i databasen sin. Om dei slepp til private digitaliserarar, ville fotobasen vekse raskare, mens dei tilsette på arkivet ville kunne bruke meir tid på kvalitetssikring.

Til slutt vil eg komme inn på eit stort prosjekt for Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, nemleg samlokalisering av arkiva for dei fleste kommunane i fylket, i nytt depot på Leikanger. Dei fleste kommunane ser nok på dette som eit godt prosjekt, sidan dei slepp ansvaret med å sitje med store mengder gammalt og nytt arkivmateriale. Det er elles ein stor fordel for brukarane at materialet vert tilgjengeleg gjennom eit profesjonelt arkiv. Utan at eg skal skulde dei kommunale arkivansvarlege for inkompetanse, så er det vel klårt at det kan oppstå spørsmål når det ein sjeldan gong melder seg ein som vil sjå i gamle kommunale protokollar. Det kan til dømes gjelde omsynet til klausulering kontra omsynet til offentleg tilgang til opplysningar.

Fylkesarkivet vil likevel ha ei stor utfordring med denne store flytteoperasjonen av arkivmateriale, nemleg å sikre lik, demokratisk tilgang til materialet. Og det er ikkje enkelt i eit fylke som Sogn og Fjordane. For personar i ytre strok vil det i

Fylkesarkivet: nokre strategival og utfordringar

Av Gaute Losnegård

Fylkesarkivet takkar mykje for innspelet frå Losnegård og merkar oss dette. Saman med dei fleste andre institusjonar i landet så er me nok usamde med Losnegård når det gjeld skanning av foto. Skulle framtida tilseia noko anna, vil me vurdera det. Flaskehalsen i fotovernarbeidet er nok og heller å få lokale ressurspersonar til å hjelpa oss med å samla inn god og kvalitetssikra dokumentasjon til bileta. Når det gjeld formidling, vil me leggja store ressursar inn på det når det nye fellesmagasinet vert teke i bruk. Elles er kvardagen i kulturarbeidet alltid å få mest mogeleg ut av avgrensa ressursar, og Fylkesarkivet set stor pris på den viljen til samarbeid som me finn overalt i fylket. Det er hovudgrunnen til at me i fellesskap har fått til bra tenester.

Gunnar UrtegaardFylkesarkivar >

37


framtida nemleg vere ei dagsreise og vel så det for å finne dei gamle protokollane som til no har funnest på kommunearkivet. Her meiner eg Fylkesarkivet bør ta eit krafttak og få lagt så mykje som mogleg ut på nett så raskt som råd. Dette kan vere neste skritt på

Frå fotoarkivet Av Arild Reppen

Glimt frå arkivet er denne gongen henta frå Holmedal i Askvoll kommune. Biletet er kome inn gjennom eit nytt innsamlingsprosjekt Fylkesarkivet har i samarbeid med Askvoll kommune. Askvoll kommune og Lene Gjelsvik står bak tiltaket, og 30.mars reiste fotoarkivaren ved Fylkesarkivet til Bulandet og til Holmedal for å avfotografere bilete.

Biletet syner Fylkesbaatane sitt skip D/S ”Fanaraaken” til kai i Holmedal i 1937. Eigar av

’Fanaraaken’ i Holmedal

vegen for å oppretthalde arkivet som eit ”fyrtårn”. Arkivet bør dessutan stille seg ekstra velviljuge og hjelpsame til personar med lang reiseveg til Leikanger.

Dette var eit forsøk på ein slags konstruktiv kritikk frå ein, som

biletet er Jørgen Martin Vik, og han har registrert opplysningar til dette og dei andre bileta han er eigar av direkte inn i fotodatabasen via internett. Tidlegare vart bileta registrerte i ein lokal database, som så vart eksportert og import i den sentrale databasen. Fylkesarkivet står for digital avfotografering av bileta i beste kvalitet, og saman med den forenkla databaseregistreringa er vegen kort frå eit bilete kjem inn til det er tilgjengeleg for søking via internett.

D/S ”Fanaraaken” var det siste dampskipet til Fylkesbaatane, og det siste dampskipet i landet som

gjekk med lokal rutefart. I 1936 gjekk Fylkestinget i Sogn og Fjordane inn for at skipet skulle byggast. Bergen Mek. Verksteder fekk kontrakten, men skipet vart bygd ved Laksevåg Verft. Det vart levert 15.juli 1937, same året det vart fotografert ved kai i Holmedal.

Kanskje er det første anløpet den ukjende fotografen har funne verd å dokumentere. Fanaraaken gjekk i rute fram til 1970, og enda si tid i 1973, då den vart opphoggen i Hellas.

før nemnt, storbrukar av tenestene til Fylkesarkivet og andre arkiv. Eg håpar det kan vere nokre råd til nytte for dei utfordringane arkivet står framfor. Gaute Losnegård er historikar/faglitterær forfattar. Han bur i Holmedal.


38

Bedehus Av Olav Molde

Lekmannsrørsla stod sterkt kring århundreskiftet 1800/1900. Lekpredikantar i kristne organisasjonar reiste rundt i bygdene og heldt møte og skipa lokallag. På Dalsøyra i Gulen heldt dei møta i skulehuset, men og mykje i heimane. Tanken om å byggja bedehus kom snart opp, og 1. juni 1916 vart Dalsøyra bedehus vigsla.

ByggjearbeidetDen 13. mai 1914 vart det halde møte på skulehuset på Dalsøyra om å byggja bedehus i bygda. Møtet vedtok å gå i gang med byggjearbeid, og det vart vedteke lover. John Kjellevold, Martinus Haveland og Ola Lihaug, som hadde kalla saman til møtet, vart valde til styre for huset.Nokre menn reiste til Vadheim for å sjå på bedehuset der. Dei ynskte seg nokolunde same hus på Dalsøyra. John Kjellevold gav fri grunn på sørsida av Biskophaugen der den gamle bygdevegen gjekk like ved. Plasseringa var elles sentral i høve til yttarkantane av bygda.

Byggjearbeidet kom så i gang. Huset vart bygt utan kjellar. Berre eit lite, lågt rom i austre hjørna vart laga for å ha plass til ved. Ole Lihaug, Martinus Haveland og fleire var bygningskunnige, så ein var sjølvhjelpne soleis. Det var god tilgang på arbeidskraft. Alt vart gjort på dugnad. Elling Lihaug laga talarstolen, og Bertel Berge vindauga.

InnreiingStorleiken på huset var 12 x 8,60 m, med eit lite tilbygg, bislag, til inngang. Huset fekk storsal og småsal med kjøken attmed. Over

småsalen og kjøkenet var det galleri med ca 50 sitjeplassar. Der var 4-5 trappesteg opp til talarstolen. Storsalen hadde halvrund kvelving i taket, med full opning

inn til galleriet. Vegger og tak var panela.

Nokre store lampar gav turvande lys. I Storsalen kom ein stor, rund omn, og i Småsalen ein høg kisteomn. I kjøkenet var det komfyr med røyr til pipa i Småsalen. Trappa til galleriet gjekk gjennom kjøkenet. Den vart seinare flytta til bakveggen i småsalen. I austre gavlveggen i Storsalen vart seinare påsett to avstivningsstøtter, då veggen knirka så mykje når det var vind.

VigslingHuset vart vigsla den 1. juni 1916 av sekretær i Det Vestlandske Indremisjonsforbund, Andreas Lavik. Dette var ein stor festdag med fullt hus. Mange langvegsfarande kom og. Det vart

Dalsøyra bedehus

Olav Molde var fødd 04.01.1919 og budde på Dalsøyra. Han var gardbrukar og dreiv ved sida som bygningssnikkar. Han var mykje med i offentleg styre og stell, såleis sat han fem periodar i kommunestyret. Olav Molde vart omvend i 1945 og var heile livet seinare med det kristne arbeidet. Det var særleg søndagsskulen og indremisjonen som var hans ”åkerteigar.” Han kom tidleg med i Ytre Sogn indremisjon og var formann i mange år. Då dei tre indremisjonskrinsane i Sogn slo seg saman til ein krins i 1976, vart Olav Molde vald inn i det nye styret for Sogn indremisjonskrins. På Gulenstemna den 22. august 1999 fekk Olav Molde og kona Eldbjørg tildelt Kongens fortenestemedalje i sølv for innsats i kristent arbeid og i samfunnslivet elles. Ordførar Ola Byrknes stod for tildelinga. Olav Molde døydde 15. juni 2005. Våren 2001 kunne Olav Molde avslutta arbeidet sitt med skriftet Om Dalsøyra bedehus – og verksemd. Skriftet er innhaldsrikt og godt skrive. Det må vera eit av dei beste bedehushistoriske arbeid i heile fylket. Artikkelen her er eit utdrag av skriftet. (Foto: 2005).

Dalsøyra bedehus, bygd 1914. Påbygget vart teke i bruk i 1967. (Foto: 1999).

39


servert rjomegraut og smørbrød. Helsingar og gåver høyrde og med. Dorthea og Lasse Lund gav bibel og nytestamente.

UtbetringarMed åra vart det turvande å utbetra huset. I 1949 vart ein samde om å gjennomføra ei innsamling til eit større utbetringsarbeid og året etter vart det vald byggjenemnd. Det vart lagt nytt golv oppå det gamle. Himlingen i Storsalen vart nedsenka ca 1,30 m. Vegger og tak i båe salane var kledde med porøs huntonitt, og det vart sett bjørkefinér på veggene i høgd 1,5 m frå golvet. I fronten mot galleriet vart det sett opp luker, og mellom salane sett inn laus delevegg.

I 1958 vart dei gamle takpannene skifte ut med fasettskifer av eternitt. På langsida mot vegen vart det sett inn nye glas i 1961 og omnen i Småsalen vart utskift i 1974. Straum vart innlagt 1945, og huset kopla til Vassverket i 1971.

TilbyggEin såg det etter kvart også ynskjeleg å få eit tilbygg med rom for matsal, kjøken og nytt inngangsparti med garderobe og toalett. Grunnarbeidet kom i gang vinteren 1964. Henrik Rotnheim grov ut tomta, og Søren Virkesdal stod for boring og sprenging. Seinhaustes 1965 var det tak på tilbygget på 86,7 m2, fordelt på matsal (53,9m2) og kjøken (26,9 m2). Olav Molde og Elling Lund stod føre arbeidet med god hjelp attåt. Tilbygget stod heilt ferdig i 1967. Kjøkenet vart romsleg og matsalen fekk plass til 70-80 personar.

I 1971 vart det bygt ny inngang med garderobe og toalett på 15,8 m2. Gamlekjøkenet vart no ein del av garderoben.

Utsmykking17. mai 1917 vart det hengt opp eit innråma Kristus-bilete på frontveggen i Storsalen. Det er påskrive ord frå Joh. 17.24: ”Fader, jeg vil..” osb., og var ei gåve frå Marianne E. Erstad f. Ellingsen til minne om far hennar,

Ivar Ellingsen Berge. I 1952 vart dette biletet flytta inn i Småsalen. Same året kom den store bilettavla (1,65 x 1,95 m) med motiv Jesus i Getsemane, måla av Vilhelm Bjørknes, opp på frontveggen i Storsalen. Dette store arbeidet gjorde Bjørknes for berre 300 kroner som vart betalt av seks personar. Konrad Lihaug laga råma.

I Storsalen er elles pryda med to bilete av Marie Halland, det eine med orda ”Gled dere i Herren”, det andre med orda ”Av nåde er dere frelst.” Eldbjørg Molde har gjeve eit brodert veggteppe med påskrifta ”Ha tru til Gud”. Eit liknande teppe er gjeve av Margit Kjellevold. Det har påskrifta ”Jesus lever.”

I matsalen heng eit Kristus-bilete som også er måla av Vilhelm Bjørknes. Det er gjeve av Margit og Ole Kjellevold. I matsalen er elles eit biletteppe med motiv Nattverden gjeve av Klara og Elling Kjelby.

LoverLover for Dalsøyra bedehus vart vedtekne i møtet på skulehuset 13. mai 1914. Paragrafane 1-3 fastset kva huset skal brukast til.

§ 1) Dalsøyra bedehus eies av Dalsøyra indremisjonsforening, og virsksomheten i huset skal være i overensstemmelse med Guds ord og den evangeliske Lutherske

bekjennelse.§ 2) Dalsøyra indremisjonsforening har til enhever tid den første rett til husets bruk. Når det ikke kommer i veien for foreningens arbeide, skal huset kunne benyttes til ethvert gjøremål i Guds rike som står i overensstemmelse med § 1.§ 3) Når det ikke kommer i veien for husets bruk etter § 2 kan huset benytets til møter for gode og almennyttige gjørmål. Dog må det stadig påsees at disse møter ikke kommer i strid med Guds Ord og sand kristelig moral.

Verksemda dei fyrste tiåraI 1959 skreiv Hans I. Dale eit stykke om verksemda i Dalsøyra bedehus i Kyrkjelydsblad for Gulen og Mjømna. ”Mange av oss venta sterkt på ei ålmenn vekking i bygda, og den kom vinteren 1914-1915 ved emissær Klingsheim frå Stavanger-kanten. Han var Guds reiskap, full av Den heilage Ande, - og sterk i trua. Det vart halde møte mest kvar dag heile vinteren, og unge og eldre i krinsen vart med, og i møta vart det vitna om frelsa full og fri.”

Utanom vanlege møte var det og årlege julefestar. På desse festane var det stort frammøte, der ungdom og born også kom. Etter at sundagsskulen tok til i 1932, hadde den og julefestar. Basarar

Dei byrja å halda

søndagsskule i Dalsøyra bedehus i

1932. Dette søndags-

skulebiletet er frå tidleg i 1950-åra.

(Foto: 1950 - 55).

Til side 40


40

var det også fleire av. Elles vart det skipa til stemne, der folk frå fjern og nær samlast. Tidvis var det ein flokk kvinner som kom saman til bønemøte. Dei heldt til i kjøkenet attmed Småsalen, der det var lettast å varma opp vinterstid.

Vekking 1945Det vart bede mykje om vekking i bygda. Gleda var stor då den kom i mars 1945. To menn – Anders Husebø og Peder Veiberg, som verka i Misjonssambandet, kom og heldt møte. Det var møte kvar kveld i tre veker, og med stort frammøte, til dels fullt hus. På desse møta var det mange som tok imot Jesus som sin Frelsar og Herre. Talarane song også i lag, og P. Veiberg spela litt på trekkspel. Møta vart jamnast lange, med bøn, samtale og sjelsorg. På heimvegen song ungdomane. Der folk møttest, vart det tala mykje om det som gjekk føre seg i bedehuset.

På desse møta vart det skipa ei songgruppe med Odny Haveland som leiar. Dei heldt ved ei tid utetter med øvingar og deltaking på møte. Den 31. mars vart det skipa eit kristeleg ungdomslag med Borghild Nerdal som leiar. Seinare vart Sjur Dale leiar. Lagsvisa

Samhald vart fyrste gong lesen opp den 22. april 1945. Siste utgåva er datert 11. juli 1948.

Ja, det var gode år i tida etter vekkinga i 1945 med godt frammøte til møte og festar. Utbetringa av bedehuset som etter kvart kom til, gav også god kveik. Dei fleste unge reiste etter kvart bort frå bygda til skular eller arbeid. Saman med sjukdom og død mellom dei eldre gjorde dette sitt til at samkomene på bedehuset vart mindre. Songgruppa i det kristelege ungdomslaget stogga opp.

SundagsskulenSundagsskulen tok truleg til i1932 og heldt fram saman-hengande til 1993-1994. Den heldt til i bedehuset, og den fyrste tida var i alle fall Brita Kjellevold, Elevine Nordal og Berentine Lihaug med som leiarar. Frå 1947 heldt Marie Halland og Olav Molde fram i lag til 1970-1975. Deretter heldt Olav Molde fram åleine til 1990, og Hildegunn Atterås Aspen nokre år vidare.Den fyrste tida var det sundagsskule kvar sundag, seinare annankvar. Frammøtet var jamnast bra. Ein turdag som sommaren var det og den fyrste tida, gjerne saman med andre sundagsskular. Julefestar var årvisst.

GulenstemnaI 1950-åra byrja Gulenstemna, tilskipa av dei kristne ungdomslaga på Byrknesøy, Eidsbotn og Dalsøyra. Stemna var årviss og skifte på desse stadene. Talarar

Rike vekkingstider

Det har vorte hevda at vekkingane dei første åra av 1900-talet, er dei mest omfattande og djuptgripande som har gått over landet vårt. Det er truleg rett. Det starta i 1901 og heldt på kontinuerleg i �0 år, med nokre toppar rundt 1903-1905, 1910 og 1913-15. det var landsvekking i Norge – og Vestlandet fekk sin rike del av vekkinga si velsigning.

Tusenvis av menneske gav seg over til Gud, og det kristne arbeidet voks i omfang. I område der det hadde vore lite og ingenting av åndeleg liv, vart det eit friskt kristenliv og eit intenst misjonsarbeid. Slik var det mange stader. Det var eit åndeleg vårvêr av uvanlege dimensjonar som gjekk over landet. Vekkingane prega mange byar og bygder i årevis framover. Dei som kom med i vekkingane, vart dei berande kreftene i det kristne arbeidet i lang tid.

(Kleppa, Johannes og Odland, Paul: Ordets folk. Det Vestlandske Indremisjonsforbund 1898-1998. s. 81-82, Bergen 1998).

var oftast frå Misjonssambandet. Vilhelm Bjørknes var mykje med som talar. Siste tidbolken har Sogn Indremisjon sytt for talarar. Dei har og fått offeret. I mange år no har desse stemna vore skipa til annakvart år på Byrknes og Dalsøyra. Brekke musikklag har ofte teke del med song og musikk..

Uprenta kjelder:• Molde, Olav: Om Dalsøyra bedehus – og verksemd. Skrift, avslutta våren �001.

Litteratur:• Tjeltveit, Njål (red.): Bedehuskulturen. Bedehus og bygdeliv i Ryfylke. Stavanger 1987.• Aagedal, Olaf (red.): Bedehuset. Rørsla, bygda, folket. Oslo 1986.

I 1986 gav Det Norske Samlaget ut ei bok om bedehusa og bedehus-kulturen i serien Vår nære fortid. På baksida står: ”Bedehusa vart bygde frå 1850-åra og utover, og det finst om lag 10 bedehus i kvar kommune i Noreg. Få hus har hatt så mykje å seie for norsk kultur og livssyn. Denne artikkel-samlinga har stor spennvidde og ser bedehus-miljøet både innanfrå og utanfrå. Resultatet er ei fyldig og spennande framstilling av bedehuskulturen og eit miljø som kanskje er meir nyansert enn mange utanforståande trur. Artikkelsamlinga er redigert av religionssosiolog Olaf Aagedal.”

Frå side 39

Til høgre:I 1973 gjennomførde Årbok for Den norske kirke ei lands-omfattande teljing av bedehus og menighetshus. Tabellen for Bjørgvin bispedømme viser kormange bedehus det er i kvart prosti (første rekkja), kor mange som har ”lokalt frittstående eierforhold” (andre rekkja) og kor mange prosent dei siste var av totalen. Av tabellen går det fram at heile Sogn og Fjordane hadde 103 bedehus og at Sunnfjord er ”bedehus-fogderiet” i fylket med 46 bedehus eller nær halvparten alle bedehusa i fylket.

41


Heldige med veretKlokka sju om morgonen legg Karianne Schmidt Vindenes og Sturla Binder frå Fylkesarkivet i veg frå fylkeshuset i Leikanger med kurs mot Naustdal. Ein slik tur opp Sogndalsdalen, gjennom Fjærland og Jølster på denne årstid om morgonen, er ei opplevingsreise gjennom eit spel av lys og fargar. På førehand har Fylkesarkivet og Naustdal kommune hatt møte for å verte samde om korleis dei skal løyse denne utfordringa. Difor er alt gjort klart når vi kjem fram. Oddlaug Indrekvam og Jeanette Vie har pakka og gjort den reiseklare delen av arkivet ferdig. Vaktmeister Arvid Slettehaug og feiar Jim Ivar Kalland står klar med jekketralla. Europallar er stabla i kjellaren. Der skal pappøskjene plasserast. Snart kjem flyttebilen, så det er berre å komme i gang.

Ikkje for trongtMykje kan klikke ein slik dag dersom førearbeidet er for dårleg. I Naustdal er det ikkje slik. Pallen på jekketralla får akkurat plass i heisen. Døra ut er akkurat brei nok, og det er ikkje dørkarm som er så høg at tralla set seg fast.Øskjene med protokollar er stabla og merkte slik at dei skal stablast bakfrå. Det vil seie at øskjene med dei høgaste nummera står fremst. På den måten vil dei stå

sist når flyttebilen er framme ved Fylkesarkivet og lesser dei av. Slikt sparar mykje tid og gjer det lett å halde orden, men det fortel også kor viktig det er med planlegging.

Det er også laga til ekstra karmar som kan setjast ned på pallane slik at det kan stablast to høgder. Likevel vert det i minste laget både med pallar og øskjer. Då spring Oddlaug Indrekvam på butikken og hentar fleire pappøskjer, og reservepallane som står stabla på utsida av kommunehuset hentar Arvid Slettehaug. Klokka 11 køyrer flyttebilen. Arbeidet starta klokka 09,30. Vi kan trygt kalle det effektiv jobbing. Det vert tid til ein liten kopp kaffi på kommunehuset med vurdering av jobben.”Banankassane er dei beste, for dei er så stive, seier Oddlaug Indrekvam. ”Ja, men det er viktig at dei er høge nok slik at dei kan stablast oppå kvarandre,” legg Karianne Schmidt Vindenes til.

”Me har fått mykje hjelp og lært mykje av Fylkesarkivet. Så dette har vore moro,” seier Oddlaug Indrekvam. ”Ja, men så har de jobba godt med dette her i Naustdal, og de har fått til eit godt og oversiktleg system i det rommet de har sett av,” svarar Karianne Schmidt Vindenes. Bortsett frå nokre små justeringar er ho godt nøgd med systemet ho har lagt opp til, og det er godt å vite, for det er eit stort arbeid som ventar når dei andre kommunearkiva skal hentast.

Frå side 3

Arkiv etter Naustdal-Vevring

Avlevering av arkivmateriale går føre seg etter ein malsom Fylkesarkivet har utarbeida. Første steg mot ei avlevering er eit avleveringsmøte mellom Fylkesarkivet og kommunen. Her går vi gjennom kva oppgåver som må utførast og slår fast kven som har ansvar for oppgåvene. Kommunen skal gjere arkivet sitt klart for avlevering. Saman har vi vorte einige om kva som skal avleverast.

Kommunen pakkar protokollar i kassar og merker heile arkivet i ein nummerserie. På denne måten har vi full kontroll over alle einingane som vert avleverte. Kommunen er også ansvarleg for å skaffe flyttebil, pallar og pallekasserammer, og skal stille med arbeidshjelp til sjølve flyttinga. Fylkesarkivet er rådgjevar for kommunen i forarbeidet til avleveringa.

På flyttedagen deltek Fylkesarkivet i opplastinga på pallar. Det skal ligge føre ei liste over kva som skal avleverast, og mens vi pakkar lagar vi ei liste over innhaldet på kvar einskild palle. Når arkivmaterialet er lasta på bilen kan den køyre til Leikanger. Her vil ein arkivar frå Fylkesarkivet ta imot bilen. Så startar arbeidet med å laste av og plassere materialet hjå Fylkesarkivet.

For alle kommunearkiva som skal hentast inn vil vi måtte gjere mykje ordningsarbeid. Vi vil lage gode oversyn over kva arkivmaterialet inneheld og vi vil avfotografere og formidle frå arkiva.

Karianne

Karianne Schmidt

Vindenes, Sturla Binder,

Jeanette Vie og Oddlaug Indrekvam

held rådslagning.

(Foto: Henning Rivedal).


4�

Av Per Olav Bøyum

Vevring kyrkje hadde vore i privat eige sidan 1720-åra. Nokre år før heradstyret sitt vedtak hadde ein land-handlar Brun i Aurland kjøpt kyrkja for 8000 kroner.

SaksgangenSaka vart drøfta fleire gonger i heradstyret utover våren og sommaren 1886. Prosessen starta 5. mars, då det ”besluttedes, at Ordføreren bemyndiges til at forhøre hos Vefrings Kirkeeier Hr Landhandler Brun hvad han i Tilfælde af Salg af Vefring Kirke maatte forlange for Kirken med tilliggende Jordegods og tilhørende Rettigheder.” Ordføraren må ha handla raskt, for allereie på neste

møte fatta dei folkevalde i Vevring vedtak om at ”Kommunen gjør et Anbud af kroner 8600- for kirken med alle tilligheder”.

Neste steg i prosessen kom 8. mai, då heradet gav gardbrukar A. Aalen mynde til å forhandle med Brun med sikte på å overta kyrkja med tilhøyrande jordegods og andre rettar. Det vart samstundes sett eit tak på kjøpesummen på kr 9000. Aalen sine tingingar med eigaren førte til at partane vart samde om ein kjøpskontrakt 15. mai. På neste møte i heradstyret vart kontrakten samrøystes vedteken:

”Kjøpekontrakt af 15 mai d. A. afsluttet mellom Landhandler H.J. Brun paa den ene Side og Gaardbruger A. Aalen paa den

anden Side i henhold til dem som med Herredstyrelsens beslutning af 8. Mai sidstleden givne bemyndigelse, hvorved Vefrings Kirke med tilligendede Jordegods og forøvrigt tilhørende Rettigheder og Indtægter overdrages til Vefring Kommune som dens Eiendom for en Kjøbesum av Kroner 9000 – ni tusend.”

Ein dyr handelAt saka med kyrkjekjøpet var viktig for heradet syner seg på fleire vis. Saka dominerte

møta i heradstyret fyrste halvdel av 1886. Meir interessant er det å sjå kor langt ein var villig til å strekke seg for å overta kyrkja. Kjøpesummen på kr 9000 må ha vore ei dristig investering når ein veit at heile budsjettet til Vevring herad for 1886 var på 4494 kroner.

Kjøpet av kyrkja kosta altså meir enn det dobbelte av det årsbudsjettet for heradet låg på. For å kunne gjennomføre kjøpet vart det difor beslutta ”[…] at optage et Laan enten hos Privatmænd eller i en Bank af indtil 9500 Kroner til billigst mulig Rente […]”. Året etter fekk heradet løyve frå Kyrkjedepartementet til å selje jordeigedomar under kyrkja, til trass for at det var strenge restriksjonar på slikt sal. Såles vart ikkje utgiftene så store likevel.

Kjøpet er også interessant fordi det vitnar om kva saker som opptok dei folkevalde for 120 år sidan, og i kva retning prioriteringane deira gjekk. Det var ei tid då dei kommunale ressursane ofte ikkje gjekk lenger enn til å stette dei mest elementære behov innan fattigstell og skule. I Vevring var det for eksempel 450 kroner att på budsjettet i 1883, etter at dei tre hovudpostane skule, fattigstell og kommunekasse hadde fått sitt.

Kjelder• Møtebok for formannskapet i Vevring 1838-1890• Artikkel i Kulturhistorisk leksikon www.fylkesarkivet.no

Litteratur• Sogeskrift for Naustdal 1993• Stendal, Olav: Vevring – kyrkjer og kyrkjelyd

Vevring herad kjøpte kyrkja i 1886

Vevring kyrkje

Vevring kyrkje huser ei av dei flottaste altertavlene i Norge, både når det gjeld utskjeringar, måling og

symbolrikdom. Ho er også den einaste Maria-tavla som er att her i fylket. Alterskåpet stod også i

mellomalderkyrkja i Vevring.

43


han med som læregut, og er såleis ein tradisjonsberar på denne teknikken. No er han i ferd med å eksperimentera seg fram til den eldste hoggeteknikken.

Torbjørn Løland fortalde om steinhoggarleiren og korleis dei nytta denne i skulesamanheng gjennom prosjektet ”Den kulturelle skulesekken”. Så fekk vi ut og sjå maling av korn til mjøl på handkvern. Eg fekk til og med prøve å male sjølv. (Det var god mosjon for armar og skuldrer.) Vi fekk og sjå born som smidde reiskap i essa.

Eksperimentell arkeologiTil sist fekk vi vera med då Torbjørn Løland skulle løyse den første nyproduserte handkvernsteinen frå berget. Det var spanande, for det hadde han ikkje prøvd før. Ville han lukkast?

Frå side 5Han lukkast, og steinen er no klar til at han kan prøva seg på å hogge nav-holet. Han må og eksperimentere med finhogging av steinen. Dette er upløygd mark i den eksperimentelle arkeologien som dei har fått eit heilt spesielt løyve til å drive av Riksantikvaren, gjennom frigjeving av eitt av kvernsteinberga, som likevel var noko øydelagt av vegbygging.

To interessante dagar var diverre til endes. Men, det er høve til liknande opplevingar seinare, anten kan ein ta del i seminar, som det blir fleire av, eller ein kan reise som turist til Hyllestad og få avtale om gruppeomvising. Kjelder og vidare lesnad:• Eigne notat frå Hyllestadseminaret 2006.Rapportar frå tidlegare seminar: • Steinkrossane på Vestlandet : Hyllestadseminaret 2004 / Irene Baug …[et al.]. – Hyllestad :

Hyllestadseminaret, 2005. – 50 s.• Stein som handelsvare : rapport frå fagseminaret : Hyllestadseminaret [2005] / Irene Baug … [et al.]. – Hyllestad : Hyllestadseminaret, 2006. – 62 s.• Thue, Johs. B. (2000). Livets steinar : produksjon og eksport av kvernstein frå Hyllestad i mellomalderen. – Leikanger : Skald. – 79 s.• Rønneseth, Ottar (1977). Kvernsteinsbrota ved Åfjorden. I: Sogeskrift for Hyllestad : hefte 2. Førde : Hyllestad sogelag.• Førsund, Finn B. (2004). Dei første kjende hyllestadingar. I: Sogeskrift for Hyllestad : hefte 10. • Leirvik : Hyllestad sogelag. www.fylkesarkiv.no: Kulturhistorisk leksikon: Skule og lokalt kulturhus i Skor• Kulturhistorisk leksikon: Foss bru i Hyllestad – eit vakkert kulturminne• www.kvernstein.no

Torgeir bryt trolldomenTorgeir kjenner seg skuldig for Kaksesonen sin død og byrjar å drikke. Forholdet til Aud står i fare. Julaftan, på veg heim frå eit speleoppdrag, ser Torgeir føre seg at han vert trekt ned i ishallen under fossen og må gifta seg med Fossegrimen si lite tiltrekkande dotter. Torgeir bryt trolldomen i det han vil til å skjera av ho halen. På same tid har Kaksen forsona seg med Aud og bede dei flytte attende til bygda. Aud og Torgeir har ofra mykje for å få vera saman, og dei bestemmer seg for at son deira, Vetle Jon, skal få dei moglegheitene Torgeir ikkje fekk.

Litteratur• Andersen, Roy: Henrik Angell - en nordmann på tvers: Aschehoug �000• Angell, Henrik August: Svartfjellsønerne: Aschehoug 1898• Bondevik & Bjørkum: Dikting og diktarar frå Sogn: Øens Prent 1978• Eldegard, Sigurd: Fossegrimen: Aschehoug 1903• Krokvik, Jostein: Henrik Krohn. Vestmannalagsreisaren og målreisaren: Norsk Bokreidingslag �00�

• Krohn, Henrik August: Smaakvæde: Bjørgvin: Ed. B. Giertsen 1867• Lund - Iversen, Carl Lauritz: Ord gjennom år. Dikting og diktarar frå Sunnfjord og Nordfjord 1700-1986: Sogn og Fjordane Forlag 1990• Sande, Olav: Segner frå Sogn:

Frå side 18 Norsk Bokreidingslag 199�• Stegane, Idar: Bolette Pavels Larsen. Artiklar og Forteljingar. Eide Forlag 1997

Les om forfattarane på: Kulturhistorisk leksikon (www.fylkesarkiv.no):

• 1905-Fossegrimen av Sigurd Eldegard -fyrste teaterstykket på nynorsk på Nationaltheatret• Minnesteinar over Bolette Pavels Larsen• Minnestein over Henrik Angell• Minnestien over Henrik og Hanna Krohn• Olav Sande - skulemann, folkeminnesamlar, diktar og toneskald


44

Då dei engelske styrkane måtte trekkja seg tilbakeunder felttoget i Gudbrandsdalen våren 1940, vart nokre offiserar og menige avskorne ved Fåberg og overletne til seg sjølv. For å unngå tysk krigsfangenskap, gav dei seg på veg vestover i von om å nå kysten og koma seg attende til Storbritannia over Nordsjøen.

Ei gruppe på 15 mann kom pinsafta 12. mai ned til Øvre Årdal. Dei vart tekne hand om og losa opp til Svalheim og Avdalen. Fire vart liggjande att nokre dagar i Skori. Begge gruppene vart førde over fjellet til Fuglastig og derifrå til garden Eide i Skjolden og vidare mot kysten.

Den fyrste gruppa nådde fram til Tirdalen ved Florø og vart derifrå førd over til Shetland på ei motorskøyte. Den andre gruppa nådde kysten på Sunnmøre. Begge gruppene fekk husrom på Fuglastig og vart hjelpte vidare av Knut, Arne og Otto Fuglesteg.

Sameleis vart begge gruppene tekne hand om hjå Anna Rebni på Eide. Harald og Sigurd Skjolden hjelpte den fyrste gruppa frå Skjolden ut til Dale og opp Dalsdalen. Den andre gruppa vart losa opp Mørkrisdalen og over til Jostedalen av Johannes L. Bolstad.

Begge gruppene berga seg takka vere uredd og oppofrande innsats av hjelparar heile vegen langs fluktruta. Det har vore skrive om hendinga “engelske soldatar på flukt” - fleire gonger og fleire stader,, men det har aldri vore laga ei samla framstilling frå Fåberg i Gudbrandsdalen til Florø, nær tre veker seinare, då skøyta “Livlig” stakk til sjøs ved midnatt den 28.

mai. No held Bjarne Haugnes i Florø på med å samla alle bitar han kan få fatt i.

Eg vil ved dette høvet ta fram ein detalj frå Skjolden. Eg var kjend med at journalist Kåre H. Haugen skreiv eit stykke i avisa Sogn og Fjordane i 1965. På førehand hadde Haugen og redaktør Einar Svartefoss drive ein del “research” som det kallast i våre dagar, arbeidet med å skaffa fram dokumentasjon kring ei sak.

Kåre Haugen døydde for nokre år siden, og Fylkesarkivet fekk etterpå høve til å ta hand om ein del arkivmateriale etter han. Då me nyleg gjekk gjennom noko av materialet, dukka det opp ei mappe påskriven “Engelske soldatar 1940”. I denne mappa hadde Kåre Haugen samla noteringar, brev og anna bakgrunnsmateriale for artikkelen sin i Sogn og Fjordane.

Eg la særleg merke til eitt papir, eit brev frå Harald Skjolden, datert 19. mai 1965. Han fortel i brevet at det var han som sytte for skyss frå Skjolden til Dale. Det er ikkje nye opplysningar. Haugen nemner denne skyssturen i artikkelen sin, men eg ynskjer å gje plass for noko frå brevet til Harald Skjolden i Kjelda, ord for ord, slik han uttrykte seg – gjerne som eit minne om det Harald Skjolden og bror hans Sigurd bidrog med i fluktferda til engelskmennene.

Eg tykkjer det på ein særleg direkte måte vitnar om to mann som tok sin tørn, på same måten som dei andre i Skjolden, og alle dei andre – under ferda til engelskmennene før dei kom til Skjolden og på ferda vidare vestover, både dei hjelparane me veit namnet på, og andre. Harald Skjolden fortel at han førde dei engelske soldatane utover på sørsida av fjorden der det ikkje var

veg. Bror hans Sigurd, sykla utover vegen på nordsida for å sjå etter at “kysten var klar”. Eit stykke ute i fjorden sette så Harald kursen over fjorden til Dale. Der sette han flyktningane i land på ei bryggje på Vollen, eit lite stykke innom dampskipsbryggja på Døsen. Sigurd fylgde dei vidare opp Dalsdalen på vegen til Vigdal.

Eg veit ikkje om Harald Skjolden nokon gong fekk betalt for drivstoffet sitt, eller om han fekk heidersbrev og takk frå dei britiske styresmaktene. Kanskje ingen etter krigen melde frå til britane om innsatsen til Harald og Sigurd Skjolden? Men eitt veit eg, dei stilte opp med motorbåt og sykkel når spørsmålet kom, og ytte sin del av hjelpa.

Skjolden 19/5.1965Herr. Haugen. Det var eg som eigde båt. Eg jorde fleire turar. Den som de vil ha upplist var soleis. Dei var komne til fuglestig, og Arne fuglestig var ned komen til Eide går, og so til meg. So kjørde eg dei med båten til Luster um natti. Natti før jekk dei frå Fuglestig til Eide. Eg kjørde ut fjorden på søre sidan som ikkje [har] veg. Bror min Sigurd kjørde sikel etter vegen på dan andra sidan. Eg jekk inn til ein liten kai på vållen innan får Luster. So jekk dei i land. So følde bror min dei upp jenum Dalsdalen, eit stikkje. So tok det ein frå Jostedal åver ved namn Ragnar Vigdal. Dei gikk fram Dalsdalen åver til vigdalen upp leirdalen til Veitestrand. Aaver Jostedalsbren til Lunde i Jølster til Eikefjorden. Dei fekk fat på ei sjøita so øver til Skottlan [..] Da var Sigur Skjolden som var med meg. Og han er død 7-8 år sidan.Harald. SkjoldenAd SkjoldenSogn

Hjelpte engelske soldatar våren 1940

Av Hermund Kleppa

45


Tidleg 1900-tal’1899 er eit merkeår i mål-reisingssoga i Sogn og Fjordane; då tok målreisingskreftene til å samle seg, og då reiste målfolki kravi um norskt mål i skulen og kyrkja’. Firda mållag vart skipa det året. Nokre år etter kom Noregs ungdomslag, og i 1906 Noregs Mållag. Vestlandske mållag vart skipa i Bergen i 1904, med seks utsendingar frå Sogn og Fjordane. ’Målfylkingane var no organisera’.

Målreisingsarbeidet i bygdeneLothe tek så føre seg målarbeidet i dei einskilde bygdene. Fleire kapittel er nytta til dette. Systematisk går han gjennom målarbeid og målstrid. Han

Fyrst gjorde eg ein svipptur til Norderhov-prosten M.J. Færden. Han hadde lenge vore erkebisp på fyrste sida i Morgenbladet og med J.C. Heuch hadde han vore etter meg i Luthersk Ugeskrift for utgjevingi av F.W. Farrars bok um Helvedesstraffen, som han nekta.

Eg vart vel motteken i Norderhov; Færden var ein serskild ven av Skaar og Bang og lika Blixsalmane, um ikkje nett til kyrkjebruk. Då eg bad farvel, sa prosten: “De skal ikke ha gjort denne turen forgjæves” Han heldt ord; stutt

BordversVår takk for heimen, mat og buDu signar oss i kjærleik, dumed livsens goder mange.Lys over folket trygd og freddei veike, mødde styrk og fred.Gi von i tider trangeog lær oss varleg gange.

A.L.

Me veit ikkje kven som har skrive bordverset. Det einaste me har, er eit lite ark der verset er skrive med kulepenn. Skrifta vitnar om eit eldre menneske, truleg ein mann. Nokon som kjenner til dette bordverset?

nemner lærarar, prestar og politikarar som var for eller mot nynorsken i skule, kyrkje og styringsverk. Desse ’bygdesogene’ gjev eit overmåte interessant innsyn i kor hard striden kunne vera i einskilde bygder.

RudningsmennTil sist har Lothe ein omtale av dei mest sentrale personane som stod i brodden for målreisingi i Sogn og Fjordane. Han nemner nærare 125 namn. Alle er menn. I eit kapittel tidlegare i boka har han ei omtale av Nikka Vonen, ei føregangskvinne i Sunnfjord.

Viktig kjeldedokumentDet einaste me saknar i boki til Lothe er eit meir systematisk

oversyn over nynorsken i media,- litteratur, aviser og blad. Her har Lothe berre sporadiske opplysningar. Bortsett frå dette er ’Målreisingssoga i Sogn og Fjordane’ av Anders A. Lothe eit storverk om målreisingi i Sogn og Fjordane, på kring 700 sider.

Boki legg fram eit uvanleg rikt og detaljert materiale som omfattar dei fleste sider av målsaki. Så vidt me kjenner til er det ingen fylke som har noko tilsvarande.

I dei artiklane me skriv i Kjelda om nynorsken i Sogn og Fjordane, i dette nummeret og neste nummer til hausten, vil Lothe si bok vera ei hovudkjelde.

Frå side 20

etter stod det eit svært vellæte over boki i Morgenbladet av M.J. Færden.

Men elles var det smått stell med “umvendels” på denne ferdi, som tok tolv vikor. Eg hadde, kvar eg for, det imot meg, at eg hadde gjeve ut Farrars bok mot Helvedesstraffen, Kringsjaa med unitarprest som redaktør, Djevelens Naturhistorie av professor Graf, Ingersoll-Bjørnsons Tænk selv, storverki av Darwin og ymse anna, som ikkje høvde saman med salmeboki, sa sume som las

Frå side 24Morgenbladet, og det gjorde alle prestar. Men hyggelege dagar på turen hadde eg med Bernt Støylen, Peter Hognestad og Sven Aarrestad, alle tri bondegutar, landsmålsmenn og lærarar. Det var slike menn som vekte norsk ungdom til samhug med norsk mål. Det var norske lærarar, som berga salmebokstiltaket (..)”


46

I 1857 løyvde fylket pengar til Gaular kommune for å bruka krut til å sprengja ut eit vanskeleg vegparti langs Viksdalsvatnet.

Svartkrut Arbeidsmetodane for vegarbeid var nokså enkle før 1900. Dei nytta hakke og spade og slo dei største steinane sund med slegge. Vegen vart lagt etter lendet, rundt nes og hamrar og opp bratte bakkar. Først på midten av 1800-talet byrja dei å sprengja i fjell. Dei nytta det som kallast svartkrut. Det var dyrt, og det var uråd å sprengja ut store steinmassar.

Loddrett i vatnetMatbjørhammaren hindra ferdslaMatbjørhammaren, som ligg i austenden av Viksdalsvatnet, skapte vanskar for ferdsla til Råheimsdalen og Eldalsdalen. Bygdevegen her var elles ofte nytta av skreppehandlarar og driftekarar som ferdast over

Gaularfjellet til Sværen i Sogn. Matbjørhammaren var eit særs tungt parti både for hest og folk. Hammaren stupte loddrett ned i vatnet, og ferdafolket måtte opp og over hammaren for å koma fram. På garden Hestebeit like ved, måtte dei reisande ofte få hjelp for å komma seg forbi Matbjørhammaren, av og til med båtskyss. I 1857 fekk Gaular kommune (Indre Holmedal) si første vegløyving frå fylket på 350 spesidalar til ”Udmineringen af Matbjørhammeren”.

’Minering’Kunsten å sprengja med krutFor å sprengja veg forbi hammaren, nytta dei såkalla svartkrut. Det kosta 9 spesidalar for 25 kg krut. Det var ikkje vanleg å bruka krut i vegarbeidet då det var kostbart, og det tok for lang tid. Ein kunne ikkje rekna med å sprengja ut meir enn rundt 45 m3 i månaden.

Veghistorie Av Kristin Ese

Sprengjing med svartkrut - Udmineringen af Matbjørhammeren

Elles var det ikkje kven som helst som kunne sprengja med svartkrut, særleg den første tida då det ikkje vart bruka lunte. Det var ikkje mange i Gaular som kunne sprengja med svartkrut. Endre-Johan frå Hellebustneset hadde visst vore i Breim og lært kunsten. Han vart omtala som ein kjempekar. Arbeidarane budde i Hestebeit medan dei arbeidde i Matbjørhammaren. Der var det smie slik at dei kunne kvesse borane. Dei hadde tjukke jernborar med stål i kjeften.På slutten av 1800-talet vart krutet erstatta av sprengstoff med langt større sprengingseffekt, dynamitt eller gummidynamitt.

KrutstikkerMinering på gamlemåtenSprengjingssarbeidet ved hjelp av svartkrut i Matbjørhammaren tok til straks etter løyvinga i 1857. Om kvelden spikka dei lange trestikker (krutstikker) som dei smurde med blautt krut. Stikkene vart så lagde oppå hjellen til tørk.

Desse krutstikkene brukte dei i staden for lunte, som ikkje var teken i bruk før fleire ti-år seinare. Når krutet vart lagt i, sette dei ein jerntein ned i holet. Når mineholet var ferdig pakka, drog dei teinen opp igjen og sette ei krutstikke nedi.

Så vart det lagt tunder (knusk) rundt borholet. Med eldstålet slo dei ein gneist ned i utkanten av knusken, og medan gneisten ulma inn mot krutstikka måtte dei komma seg vekk. Det var ikkje enkelt, for dei hang i berghammaren i taug og stigar. Arbeidet tok tid.

I 1862 fekk dei tilleggs-løyving for å rydda urda på begge sidene av hammaren, men enno gjekk det mange år før dei kunne køyra med hest og vogn.

I samarbeid med Fylkesarkivet arbeider Kristin Ese med ei bok om vegar i Sogn og Fjordane. Me kjem nærare attende til denne boka i neste nummer av Kjelda.

Matbjør-hammaren på sørsida av Viksdalsvatnet ein snau kilometer frå Eldalsosen. Eit langt stykke går hammaren loddrett i vatnet. Før det vart sprengt ut veg i hammaren, var den mest brukte vegen forbi dette vanskelege partiet, å fylgja ein sti som gjekk over hammaren, mellom Hestbeite (til høgre) og Eldalsdalen. Vegarbeidet byrja i 1857 og heldt på i mange år. I 1862 går det fram av fylkestings-forhandling-ane at vegen då var farbar for “Fod-gjængere”, men ikkje for “Heste.” Viksdalsvatnet.

47


Sogndal bibliotek var ein torsdagskveld i mai åstad for ei unik hendig. Biblioteket og Sogndal mottak hadde invitert til historiekveld. Temaet for kvelden var ”eit glimt frå Noreg si historie”.

Dette glimtet var formidla både på engelsk og fransk for interesserte tilhøyrarar frå heile verda. Aage Engesæter frå Sogn folkemusem og eg, Karianne Schmidt Vindenes frå Fylkesarkivet heldt innlegg om livet i Sogn for om lag 100 år sidan.

Aage Engesæter fortalde om den viktigaste næringsvegen for innbyggjarane i Sogn for 100 år sidan, nemlig jordbruk. Han fortalde om eit landskap som baud på store utfordringar for bøndene og korleis dei difor utnytta alle moglegheiter.

Om sommaren tok dei buskapen med seg til fjells slik at dyra kunne beite fritt. På jorda ved garden dyrka dei hovudsakleg bygg. Fjellområda vart difor særs viktige for å skaffe for til dyra. Graset på fjellet vart slått og tørka til fòr, og for å spe på nytta dei lauv.

Engeseter hadde også med seg ei rekkje reiskapar som vart nytta i jordbruket i tidlegare tider.

Eg hadde teke med meg eldre fotografi frå Fylkesarkivet sin fotodatabase. Bileta viste mellom anna stølsliv, folkeliv i Fjøra og Stedje kyrkje dagen for folkerøystinga om oppløysinga av unionen 13. august 1905.

Tilhøyrarane fekk vite om korleis unionsoppløysinga gjekk føre seg og kort om unionane med Danmark og Sverige. Elles var fokuset lokalt. Dei som var tilstades i biblioteket kunne sjå korleis Sogndal hadde endra seg, samstundes som dei fekk sjå bygningar som framleis er framtredande i Sogndal sentrum.

Da capoVi som var med på dette opplegget var svært godt nøgde. Som foredragshaldarar opplevde vi eit engasjert publikum som deltok i spanande diskusjonar i etterkant. Vi håpar at vi kan få vere med på noko liknande ved eit anna høve. Takk til Sogndal mottak og Sogndal bibliotek for eit godt initiativ.

Dei som er interesserte i å sjå bileta frå Sogndal kan gå inn på Fylkesarkivet sine heimesider. Ved å gå inn på eit nyhende med same namn som denne artikkelen vil de finne lenker til bileta.

“Sogndal 100 years ago” – eit møte mellom historieinteresserte frå heile verda

Av Karianne Schmidt Vindenes

Fotografiet er teke i

Svabakken i Sogndal,

i 1903. Det syner ein

okse som er spent framfor ei kjerre. Det er Nils Hove

(framme) og Ingebrigt Nes som sit

på kjerra. Det skal vere Ingebrigt Nes

som eigde oksen og nytta

han både til å køyre varer

til og frå Fjøra og i vanleg

gardsarbeid. (Ukjend

fotograf. SFFf-97027.0002).


FYLKESARKIVETAskedalen 26863 Leikanger

Retur:

ISSN 0803-9682

Under:Kvernstein som aldri vart løyst frå berget. (Foto: Lars Nes).Sjå artikkel side 4.

Systrene Roberta Trowbridge (t.v.) og Jeanne McGuire vitja Fylkesarkivet tidleg i juni. Her med salmeboka som oldefaren Olaf Huseby gav ut i Kristiania i 1894. Dette var den fyrste salmeboka med Blix sine nynorske salmar. Sjå elles fleire artiklar om Huseby frå side 21. (Foto: Hermund Kleppa).

Documents

Kjelda nr. 2 2006