KLAS‹K - bisav.org.tr · TAKD‹M ‹slam medeniyetinin ça¤lar› aﬂan ve ç›¤›r aç›c› nitelikteki büyük eserleri aras›nda ‹bn Hal-dun’un Mukaddimeolarak bilinen

KLAS‹K49. Kitap

KLAS‹K K‹TAPLAR 1

MUKADD‹MEOsmanl› Tercümesi‹bn HaldunCilt 1

MütercimPîrîzâde Mehmed Sâhib

Haz›rlayanlarYavuz Y›ld›r›mSami ErdemHalit ÖzkanM. Cüneyt Kaya

ISBN 978-975-8740-61-1 Tk. NoISBN 978-975-8740-62-8 Cilt No

Birinci Bas›m Aral›k 2008

Yay›n Haz›rl›k ve Dizin Mustafa DemirayTasar›m/Kapak Salih Pulcu

Bask› Cilt Gezegen Tan›t›mYeflilce Mah. Ulubafl Cad. No: 54 Ka¤›thane ‹stanbul

Vefa Cad. No: 56 34134 Vefa ‹stanbul

Tel 0212 520 66 41 Faks 0212 520 74 00

[email protected]

www.klasikyayinlari.com

Mukaddime’nin Osmanl›ca Tercümesi

IV

TAKD‹M

‹slam medeniyetinin ça¤lar› aflan ve ç›¤›r aç›c› nitelikteki büyük eserleri aras›nda ‹bn Hal-dun’un Mukaddime olarak bilinen eseri, ilgili oldu¤u disiplinlerin zenginli¤i ve ele ald›¤› ko-nulara getirdi¤i yeni yaklafl›m biçimleri aç›s›ndan flüphesiz çok önemli bir yere sahiptir.‹bn Haldun’un tarih ve topluma iliflkin ortaya koydu¤u bu kapsaml› aç›klama gayretininOsmanl› muhitinde erken bir dönemde yank› buldu¤u bilinen bir husustur. Bu çerçevedeMukaddime’nin 18. yüzy›l bafllar›nda bir Osmanl› fleyhülislam› olan Pîrîzâde taraf›ndanbafllanan tercümesi, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Ahmet Cevdet Pafla’n›n mahir kalemiyletamamlanm›fl ve ‹stanbul ve Bulak’ta k›sa aral›klarla neflredilmifltir.

Pîrîzâde ve Cevdet Pafla’n›n birbirini tamamlayan Mukaddime çevirileri, klasiklerin zamanve mekan› aflan kal›c› etkilerinin bir örne¤i oldu¤u kadar, klasik bir eserin farkl› zaman veco¤rafyalarda, farkl› kültür ve gelenekler bak›m›ndan nas›l alg›lan›p yeniden yorumland›¤›konusunda da çok ö¤retici bir örnekli¤e sahip bulunuyor.

Bu çeviri, Osmanl› muhitinin ‹bn Haldun’u anlama ve yorumlama biçimi konusunda farkl›iki yüzy›la ait önemli ipuçlar› vermektedir. Pîrîzâde ve Cevdet Pafla’n›n tercümede tercihettikleri üslup ve tercüme ettikleri metne yapt›klar› aç›klay›c› ya da tamamlay›c› ilaveler,Mukaddime’nin klasik bir kaynak eser haline gelifl sürecinde önemli bir etkiye de sahip ol-mufltur.

Vefat›n›n 600. y›ldönümü sebebiyle 2006 y›l›nda ‹bn Haldun’un tekrar ilim ve fikir dünya-s›n›n gündemine girmesi, bize de bu ölümsüz esere mütevaz› bir katk› yapma ilham›n› ver-di. Toplam üç ciltlik bu k›ymetli eserin yeni harflere aktar›larak günümüz araflt›rmac› veokuyucular›n›n daha rahat takip edebilecekleri bir neflri için yapt›¤›m›z çal›flmalara yakla-fl›k befl y›l önce Medeniyet Araflt›rmalar› Merkezi’nde bafllad›k.

‹stanbul Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi’nden Yrd. Doç. Dr. Yavuz Y›ld›r›m, Marmara Üni-versitesi ‹lahiyat Fakültesi’nden Dr. Sami Erdem, araflt›rmac›lar Dr. Halit Özkan ve Dr. M.Cüneyt Kaya’dan oluflan heyet, bu eserin bütün haz›rl›k safhalar›nda ortak bir çal›flma yü-rüterek, eserin mümkün olan en do¤ru biçimde aktar›lmas› için büyük bir gayret ve titiz-likle çal›flt›lar.

‹slam ve Osmanl› tarihi alanlar›nda metin tecrübesine sahip ve lisansüstü çal›flmalar›n› yü-rütmekte olan bir grup araflt›rmac›, eserin ilk okumas›n› yaparak dizgisini gerçeklefltirdi-ler. Bu vesileyle, elinizdeki metnin sat›rlara dökülmesinde önemli katk› sahibi olan YunusU¤ur, A. Taha ‹mamo¤lu, Yasemin Erdinç Çiçek, Dr. M. Cüneyt Kaya, Zeynep SüslüBerktafl, Dr. Halit Özkan, Ar. Gör. Osman Sacid Ar›, Özgür Kavak, Nurhayat Haral Yalç›,‹smail Cebeci, Dr. Mustafa Demiray, Abdullah Özer ve Abdullah Yormaz’a, böylesine bü-yük bir yükü omuzlamakta verdikleri maddi ve manevi destek için müteflekkiriz.


V

‹stanbul bask›s› esas al›narak yap›lan bu ilk okumalar, Dr. Yavuz Y›ld›r›m’la birebir muka-bele edilerek ilk tashihleri yap›ld›. Daha sonra yukar›da isimleri belirtilen haz›rl›k heyetiüyeleri, yine Dr. Yavuz Y›ld›r›m’›n dan›flmanl›¤› ile iki y›l› aflk›n bir zaman diliminde yapt›k-lar› uzun toplant›larda üç ciltlik eserin tamam›n› ‹stanbul ve Bulak bask›lar› ile mukayese-li olarak birlikte mukabele ettiler. Metinde karfl›lafl›lan okuma problemleri ve di¤er sorun-lar konusunda, bu heyet taraf›ndan nihai tercihler yap›larak esere son flekli verildi.

Mukaddime tercümesinde müellif ya da mütercimler taraf›ndan at›fta bulunulan ayet vehadislerin ilmi usullere uygun olarak gösterilmesinde Yrd. Doç. Dr. Mehmet Özflenel, Dr.Halit Özkan ve Ar. Gör. M. Macit Karagözo¤lu önemli katk›larda bulundular. Metin ta-mamland›ktan sonra Harun Y›lmaz taraf›ndan yap›lan ilk tashih okumas›n› takiben Dr. Ya-vuz Y›ld›r›m imla birli¤ini sa¤lamak ve orijinal metinde bulunmayan ya da eksik olan pa-ragrafland›rmay› yapmak üzere metni bafltan sona okuyarak gerekli kontrolleri yapt›. Buçerçevede problemli olan yer ve flah›s isimlerini, mevcut Mukaddime neflir ve tercümele-ri yan›nda ilgili co¤rafya ve tabakat kitaplar›ndan tespit ederek mümkün olan en do¤ru bil-gilerin metinde yer almas›n› sa¤lad›.

Dr. M. Cüneyt Kaya, Mukaddime’de yer alan Arapça ibarelerin metinlerini büyük bir dik-katle dizerek metinde ilgili yerlere yerlefltirilmesi konusunda defalarca tekrar pahas›na sa-b›r ve dikkatle çal›flt›. Ayr›ca eserin bütün haz›rl›k süreci boyunca ve özellikle mizanpajaflamas›nda ortaya ç›kan aksakl›klar› büyük bir özveriyle çözmeye çal›flan Kaya, metninson halini almas›ndaki en büyük pay sahiplerinden birisi olarak an›lmay› hak ediyor.

Metnin son tashih okumas› ve yeknesak olmayan üslubu gere¤i bir hayli zorluklar içerendizin haz›rlama iflini, Klasik Yay›nlar› editörlerinden Dr. Mustafa Demiray büyük bir dikkatve özveriyle gerçeklefltirdi. Mukaddime’ye yap›lan Osmanl› katk›s›n›n anlafl›lmas›ndabüyük yarar sa¤layaca¤›n› düflündü¤ümüz bu çal›flma için kendisine teflekkür borçluyuz.

Eserin yay›na haz›rlanmas›nda eme¤i geçen Hayat Ajans’tan Ayflenur Gönen’e ve özel ta-sar›mlar›yla dev bir klasik eseri daha bugünle buluflturma tecrübesini bizimle paylaflanSalih Pulcu’ya minnettar›z.

Son olarak böylesine hacimli bir eseri okuyucuya ulaflt›rma heyecan›n› maddi ve maneviteflvikleriyle destekleyen Bilim ve Sanat Vakf› yönetimi ile yay›n› üstlenen Klasik Yay›nla-r›’na teflekkür ederiz.

Uzun haz›rl›k sürecinde, emek verenlerin pek çok yeni fley ö¤renmesine vesile olan bu türortak çal›flmalar›n artarak devam etmesi en büyük temennimiz. Umar›z, Osmanl› miras›-n›n di¤er klasikleri gibi bu önemli katk› da, günümüz insan›n›n gelenekle olan ba¤lant›s›için kay›p bir halkan›n fark edilmesi anlam›n› tafl›r.

Yeni klasiklerde buluflmak ümidiyle…

Dr. Sami Erdem

Bilim ve Sanat Vakf›Medeniyet Araflt›rmalar› Merkezi


VI

‹ Ç ‹ N D E K ‹ L E R

G‹R‹fi: MUKADD‹ME’N‹N OSMANLI TERCÜMES‹ XV

I. ‹bn Haldun ve Mukaddime XV

II. Osmanl› Döneminde Mukaddime Tercümesi XXI

NEfi‹R NOTLARI XXXVII

TÜRKÇE HAD‹SLER XXXIX

ARAPÇA HAD‹SLER XLIII

HAD‹S TAHR‹C‹NDE BAfiVURULAN KAYNAKLAR XLV

Terceme-i Hâl-i Müellif-i Kitâb 5

TERCEME-‹ MUKADD‹ME-‹ ‹BN HALDÛN 11

[Pîrîzâde’nin Takdimi] 13

[Dîbâce] 16

Mukaddime‹lm-i Târîhin Fazl u fierefi ve Mezâhib ü Mesâlikinin Tahkiki

ve Müverrihînin Nakl Ettikleri Ahbâr›n Ba‘z›s›nda Galat u Vehimleri

ve Ba‘z-› Sebepleri Beyân›ndad›r 23

K‹TÂB-I EVVELUmrân-› Âlemin Hakikat ve Mâhiyyeti ve Ona Âr›z OlanBedeviyyet ve Hadariyyet ve Nâs›n Birbirlerine Tegallübve Kesb ü Me‘âfl ve Ulûm ve Sanâyi‘ ve Bunlar›n Emsâlive Her Birinin ‹lel ü Esbâb› Beyân›ndad›r 69


VII

Fasl-› Evvel Ma‘mûre-i Âlemde Sâkin Olan Tavâyif-i Benîâdemin Memleketlerdeve Ülkelerde ‹ctimâ‘lar› Beyân›ndad›r ve Bu Fas›lda Birkaç Mukaddime Vard›r 85

Evvelki Mukaddime Efrâd-› Beflerin Rub‘-i Meskûnda ‹ctimâ‘ Üzre Sükûn u ‹kametleriZarûrî Olmak Beyân›ndad›r 87

‹kinci MukaddimeVech-i Arz›n Ma‘mûr Olan Mahalleri ve Onda Mevcûd Olan Deryâlar›nve Nehirlerin ve ‹klîmlerin Ba‘z›lar› Beyân›ndad›r 92

Kitâb-› Evvelin Fasl-› Evvelinin ‹kinci Mukaddimesinin TekmilesiVasat-› Arzda Farz Olunan Hatt-› ‹stivân›n Taraf-› fiimâlîsinde Yani Sol CânibindeVâki‘ Arâzînin ‹mâreti Hatt-› ‹stivân›n Cenûbunda Yani Sa¤ Taraf›nda Bulunan Arâzîden Ekser Oldu¤u Beyân›ndad›r 104

[‹klîm-i Evvel] 119‹klîm-i Sânî 123‹klîm-i Sâlis 126‹klîm-i Râbi‘ 134‹klîm-i Hâmis 142‹klîm-i Sâdis 149‹klîm-i Sâbi‘ 153

Mukaddime-i Sâlise ‹flbu Kitâb-› Evvelin Evvelki Fasl›n›n Üçüncü MukaddimesiBundan Akdem ‹kinci Mukaddimede Zikr Olunan Ekalîm-i Seb‘adanHarâret ve Bürûdette Mu‘tedil Olan ‹klîmler ‹le ‹‘tidâlden Hâriç Olan ‹klîmlerin Ahvâli ve Bunlarda Sâkin Olan Nev‘-i Beflerin Elvân›ndaHavân›n Te’sîri ve Benîâdemin Sâir Ahvâl-i Kesîresi Beyân›ndad›r 156

Mukaddime-i Râbi‘a Dördüncü MukaddimeEkalîm-i Seb‘an›n Havâs›n›n Ebdân ü Ecsâdda ve Ona Tâbi‘ Olan Elvân üA‘râzda Te’sîri Oldu¤u Gibi Bu ‹klîmlerin Ahâlîsinin Huluk u Sîretve Meflreb ü Tabî‘atlar›nda Dahî Te’sîri Oldu¤u Beyân›ndad›r 163

Mukaddime-i Hâmise Beflinci MukaddimeMa‘mûre-i Rub‘-i Meskûnda H›sb u Rehâ ve Kaht u Galâ ‹le Muhtelif Olan Bilâd ‹le K›llet-i Ekl ve Kesret-i G›dân›n Tavâyif-i Benîâdemin Ebdân u Ahlâklar›nda Te’sîri Beyân›ndad›r 166

Mukaddime-i Sâdise Kitâb-› Evvelin Evvelki Fasl›n›n Alt›nc› MukaddimesiGaybdan Haber Verip F›trat ve Hilkat ‹le Ya Riyâzet ‹le MugayyebâtaVuküf u Itt›lâ‘ Edenlerin Esnâf› Beyân›ndad›r. Ve Dahî Bu Fas›lda Vahy-i ‹lâhî ‹le Rü’yâ Ahvâli Beyân Olunur 172

Fas›l 202Fas›l 203Mukaddime 204Fas›l 214


VIII

El-Faslü’s-Sânî Mine’l-Kitâbi’l-Evvel Fi’l-Umrâni’l-Bedevî

Kitâb-› Evvelin ‹kinci Fasl›

Sükkân-› Beriyye ve Kabâil-i VahfliyyeninAhvâl u Âsâr ve Evzâ‘ u Etvâr› Beyân›n› Mutazamm›n OlupBu Fas›l Dahî Fusül-i Kesîre ve Usül-i Adîdeyi Muhtevî ve Her BiriTavâyif-i Mezbûrenin Ahvâl-i Mahsüsas›ndan Bir Emrin Beyân›n› Hâvîdir 233

Fasl-› Evvel 235

Fasl-› Sânî Fasl-› Sânînin ‹kinci Fasl›Sükkân-› Beriyye ve Ehl-i Bâdiyeden Kabâil-i Arab’›nEvzâ‘ u Etvâr› ve Ahvâl ü Âsâr› Emr-i Tabî‘î Oldu¤u Beyân›ndad›r 237

Fasl-› Sâlis Bu Fas›l, Bedeviyyet Hadariyyetten Akdem ve Esbak OlupBâdiye, Umrân-› Hadarînin Asl u Mededi Oldu¤un Beyân Eder 239

Fasl-› Râbi‘ Kitâb-› Evvelin ‹kinci Fasl›n›n Dördüncü Fasl›Ehl-i Bâdiye, Sükkân-› Emsardan Hayr u Salâh Tahsiline Akreb ü Evlâ Olduklar› Beyân›n› Mutazamm›nd›r 241

Fasl-› Hâmis Kitâb-› Evvelin Fasl-› Sânîsinin Beflinci Fasl›ndaEhl-i Bâdiyenin Kuvvet ü fiecâ‘atta Hadarîlere Galebesi Beyân Olunur 246

Fasl-› Sâdis Kitâb-› Evvelin ‹kinci Fasl›n›n Alt›nc› Fasl› Hadarî ve Beledîlerin Zabt u Siyâset-i Hükkâm u Vülât ‹leMa¤lûb u Makhûr Olmalar› Kuvvet ü fiecâ‘atlar›n›n Zevâlinive Cübn ü Hirâs ‹le ‹ttisaflar›n› Mûcib u Muktezî Oldu¤u Beyân›ndad›r 248

Fasl-› Sâbi‘ Kitâb-› Evvelin ‹kinci Fasl›n›n Yedinci Fasl›Bâdiyede Süknâ ve ‹kamet, ‹ttihâd-› Neseb ü Haseb ‹le BirbirlerineAvn ü Nusrete Tekeffül ü Ta‘ahhüd Eden Ehl-i Asabiyyet ve KabâileMahsüs Oldu¤u Beyân›ndad›r 252

Fasl-› Sâmin Kitâb-› Evvelin ‹kinci Fasl›n›n Sekizinci Fasl›Tavâyif-i Beflerin Te‘âvün ü Tenâsura Medâr Olan fievket ü Kuvvet ‹le Galebe ve Zuhûrlar› Asl-› Nesebde ‹fltirâk ü ‹ttihâda Mahsür Olup Yâhud Karâbet-i Nesebiyye Makam›na Kaim Esbâbdan Bir SebebeMevküf Oldu¤u Beyân›ndad›r 255

Fasl-› Tâsi‘ Kitâb-› Evvelin ‹kinci Fasl›n›n Dokuzuncu Fasl› Tavâyif-i Ümem Beyninde H›fz-› Neseb, Bilâd-› Ma‘mûreden Ba‘îd Deflt ü Beriyyede Sâkin Kabâil-i Arab ‹le Sâir BedevîlereMahsüs u Mahsür Oldu¤u Beyân›ndad›r 257

Fasl-› Âflir Kitâb-› Evvelin ‹kinci Fasl›n›n Onuncu Fasl›‹htilât-› Ecânib ü Ebâ‘id ‹le Ensâb›n Zabt u Nizam› Ne Vechile Muhtell Oldu¤u Beyân›ndad›r 259


IX

Fasl-› Hâdî Afler Kitâb-› Evvelin ‹kinci Fasl›n›n On Birinci Fasl›Kuvvet ü Savlet Sahibi Kavm ü Kabîle Üzerine Riyâset, Silsile-i Neseblerine Dâhil Olan Ricâle Mahsüs Olup Bîgâneye Tefvîz ü Taklîd Olunmad›¤› Beyan›ndad›r 261

Fasl-› Sânî Afler Kitâb-› Evvelin ‹kinci Fasl›n›n On ‹kinci Fasl›fieref-i Haseb Hakikatte Ehl-i Ensâb-› Celîleden Kuvvet-i Kahireve Satvet-i Bâhire ‹le Mevsüf Olan Hânedânlara Mahsüs Olup Bunlar›n Gayr›ya Hasîb Itlâk› Teflbîh ü Mecâz Tarîk›yle Oldu¤u Zikr Olunur 264

Fasl-› Sâlis Afler Kitâb-› Evvelin ‹kinci Fasl›n›n On Üçüncü Fasl› Hanedân-› Mülk ü Saltanata ve Ashâb-› Yüsr ü G›nâya Mensûb OlanAbîd ü Ahrâr ve Hüddâm ü Etbâ‘›n ‹zzet ü fierefleri,Mahdûm u Mevlâlar›na ‹ntisâb ü ‹ntimâlar›na Tâbi‘ Olup Kendilerin Nesl ü Nesebleri Bu Bâbda Mer‘î ve Mu‘teber Olmad›¤› Beyân›ndad›r 267

Fasl-› Râbi‘ Afler Kitâb-› Evvelin ‹kinci Fasl›n›n On Dördüncü Fasl›Ehl-i Ensâb ve Büyût-i Ahsâbdan Bir Sülâle-i Celîlenin Âbâ vü Ecdâd›n›nSiyer-i Hasene ve S›fât-› Müstahsene ‹le Ale’t-Tevâlî Zikr u ‹fltihâr› Dört BatnaBâli¤ Oldukda Nihâyet Buldu¤u Beyân›ndad›r 269

Fasl-› Hâmis Afler Kitâb-› Evvelin Fusülünden On Beflinci Fas›lEhl-i Bâdiye, Kahr u Tegallübde Sâir-i Nâsa Gâlib Olduklar› Beyân›ndad›r 273

Fasl-› Sâdis Afler Kitâb-› Evvelin Fasl-› Sânîsinin On Alt›nc› Fasl›Asabe-i Nesebiyye ve Sebebiyye, Kuvvet ü Satvette Terakki Ederek Mülk ü Saltanata Müntehî Oldu¤u Beyân›ndad›r 275

Fasl-› Sâbi‘ Afler Kitâb-› Evvelin ‹kinci Fasl›n›n On Yedinci Fasl›Kabâil ü Aflâyirin Tereffüh ü Tena‘uma Meyl ü Ra¤betleriRütbe-i Refî‘a-i Mülk ü Devlete ‹‘tilâlar›na Mâni‘ Oldu¤u Beyân›ndad›r 277

Fasl-› Sâmin Afler Fasl-› Sânînin On Sekizinci Fasl›Asabiyyet ü Satvet Ashâb› Olan Kabâilin Taht-› ‹ta‘at-i Hükkâma Duhûl u ‹nk›yâdlar› Taleb-i Mülk ü Saltanat ‹le Zuhûrlar›na Mâni‘-i Kavî Oldu¤u Beyân›ndad›r 278

Fasl-› Tâsi‘ Afler Kabâil ü Aflâyire Bâc ü Harâc Makülesi Tekâlîf-i fiâkka Vaz‘›,Mezellet ü Hakaretlerini Mûcib Oldu¤u Beyân›ndad›r 280

Fasl-› Iflrîn Kitâb-› Evvelin Fasl-› Sânîsinin Yirminci Fasl› Mehâsin-i Ahlâk ve H›sal-i Hamîdeye ‹‘tinâ vü ‹‘tibâr, Devlet ü SaltanatAlâyiminden Olup Ahlâk-› Rezîleye ‹‘tiyâd u Ra¤bet Zevâl-i MülkeAlâmet Oldu¤u Beyân›ndad›r 282

Fasl-› Hâdî ve Iflrîn Kitâb-› Evvelin Fasl-› Sânîsinin Yirmi Birinci Fasl› Deflt ü Beriyyede Hayme vü Hargâh ‹le Geflt ü Güzâr Eden Kabâil ü AflâyirinDâire-i Mülk ü Devletleri Sâirlerinden Evsa‘ Oldu¤u Beyân›ndad›r 286


X

Fasl-› Sânî ve Iflrîn Kitâb-› Evvelin Fasl-› Sânîsinin Yirmi ‹kinci Fasl›Mülk-i Devlet Sülâle-i Vâhideye Mensûb Bir Hânedândan Zâil Oldukda,Mâdâm ki Satvet-i Asabiyyetleri Bâki Ola, Yine Ol Silsilenin Ekarib ü Hîflân›ndan Âhar Hânedâna Avd Etmek Mukarrer Oldu¤u Beyân›ndad›r 288

Fasl-› Sâlis ve Iflrîn Kitâb-› Evvelin Fasl-› Sânîsinin Bu Fasl›ndaMa¤lûb Gâlibe, Tâbi‘ Metbû‘a Ziyy ü K›yâfette ve Sâir Evzâ‘ u EtvârdaIktidâ vü ‹ttibâ‘a Mâil Oldu¤u Beyân Olunur 291

Fas›l Kitâb-› Evvelin Fasl-› Sânîsinin Bu Fasl›Tavâyif-i Ümem-i Âlemden Bir Taife, Âhar›n Ser-Pençe-i Kahr u Galebesiyle Zebûn u Ma¤lûb Olup Zimâm-› Tasarrufu Dest-i ‹htiyâr›ndan Sâk›t Oldukda, Ol Taifenin Nesl ü A‘kab› Müddet-i Kalîlede Münkariz Oldu¤u Beyân›ndad›r 292

Fas›l Kitâb-› Evvelin Fasl-› Sânîsinin Bu Fasl›Taife-i Arab’›n Nehb ü Gâret ‹le Tegallüb ü ‹stîlâlar› Düz SahrâlardaVâki‘ Mahallere Mahsüs Olup Cibâl-i Âliye ve Mevâz›‘-› Sa‘bede Vâki‘K›lâ‘ u Bilâda Tasallut u ‹stîlâya Kudretleri Kas›r Oldu¤u Beyân›ndad›r 294

Fas›l Kitâb-› Evvelin Fasl-› Sânîsinin Bu Fasl›Taife-i Arab’›n Müstevlî Olduklar› Bilâd ü Diyâr, Ezmine-i Kalîlede Harâba Müflrif Oldu¤u Beyân›ndad›r 295

Fas›l Kitâb-› Evvelin Fasl-› Sânîsi Fusülünden Bu Fas›lArab Taifesi ‹çin Mülk ü Saltanat ve Âyîn-i Nizam-› Siyâset Husülü Ya Enbiyâdan Bir Nebiyy-i Azimü’fl-fiân›n Dîn ü Milletine ‹nk›yâd Ya Bir Veliyy-i Bâhiru’l-Kerâmenin Velâyetine Hüsn-i ‹‘tikada Mevküf Olup Tarîk-› Âhar ‹le Mülk ü Devletlerinin Nizam› Müyesser Olmad›¤› Beyân›ndad›r 298

Fas›l Kitâb-› Evvelin Fasl-› Sânîsinin Bu Fasl›Taife-i Arab’›n Siyâset-i Mülk ü Devlete Adem-i ‹‘tibâr ‹le Tedbîr-i Umûr-› Memlekette Himmetleri Kas›r Oldu¤u Beyân›ndad›r 299

Fas›l Kitâb-› Evvelin Fasl-› Sânîsinin Bu Fasl›Beriyye vü Bâdiyede Sâkin Olan Tavâyif ü Kabâilin Ehl-i Emsara Efledd-i ‹htiyâc ‹le Muhtâc Olduklar› Beyân›ndad›r 301

El-Faslü’s-Sâlis Mine’l-Kitâbi’l-Evvel

Kitâb-› Evvelin Üçüncü Fasl›

Mülk ü Hilâfet ve Devlet ü Saltanat ‹le Merâtib-i Sultaniyye ve Menâs›b-› Dîvâniyye ve Onlara Müte‘all›k Ahvâl-i Sâire Beyân›ndad›r.Bu Fas›l Dahî Fusül-i Adîdeyi Hâvî ve Ebvâb-› Müte‘addideyi Muhtevîdir 303

Fas›l Kitâb-› Evvelin Üçüncü Fasl›n›n Evvelki Fasl› Memâlik-i Rub‘-i Meskûnda Kaim Olan Devlet ü Saltanatlar›n ‹btidâ Zuhûru,Asabiyyet ü Kuvvet Ashâb› Kabâilin ‹‘ânetlerine Mevküf Oldu¤u Beyân›ndad›r 305


XI

Fas›l Kitâb-› Evvelin Üçüncü Fasl›n›n ‹kinci Fasl› Bir Devlet ü Saltanat›n Münâzi‘ u Müzâhimi Def‘ Olup Nisab›nda Karâr ve Merkezinde ‹stikrâr Ettikten Sonra Evliyâ-y› Devlet Kavm ü Kabîlesiyle ‹mdâd ü ‹‘ânetten Müsta¤nî Oldu¤un Beyân Eder 306

Fas›l Fasl-› Sâlisin Üçüncü Fasl› Kâh Olur ki Bir Devletin ‹btidâ-y› Zuhûrunda Etrâf-› Ba‘îdeden Bir Sahib-i Zuhûra ‹‘ânet Kasd›yla Ricâl Cem‘ Olup Kendi Kavm ü Kabîleleri Asabiyyetinden Müsta¤nî Oldu¤un Beyân Eder 309

Fas›l Fasl-› Sâlisin Dördüncü Fasl›Kahr u Galebe ‹le Etrâfa ‹stîlâ Eden Düvel-i Azimenin Asl›,Edyândan Bir Dîn Da‘vâs›yla Ya Mezheb-i Hak ‹ddi‘âs›ylaZuhûr u Hurûca Mebnî Oldu¤u Beyân›ndad›r 311

Fas›l Fasl-› Sâlisin Beflinci Fasl› Da‘vâ-y› Dîn ü Millet ‹le Zuhûr Eden Mülk ü Devlet, Satvet ü fievkette ve Vüs‘at-i Memlekette Sâir Devletlere Gâlib Oldu¤u Beyân›ndad›r 312

Fas›l Fasl-› Sâlisin Alt›nc› Fasl›Dîn ü Mezheb Da‘vâs› Dahî Hasbe’l-Âdeti’l-‹lâhiyye fievket ü Satvet Ashâb› Ricâlin ‹‘ânetlerine Mevküf Oldu¤u Beyân›ndad›r 314

Fas›l Kitâb-› Evvelin Fasl-› Sâlisinin Yedinci Fasl› Her Devlet ü Saltanat›n Kuvvet ü Mikneti ‹‘tibâriyle Memâlik ü DiyârdanBir Hisse-i Mu‘ayyenesi Olup Ondan Ziyâde Mahalle Tecâvüz Olundu¤u Sürette H›fz u Himâye Mümkün Olmad›¤› Beyân›ndad›r 319

Fas›l Fasl-› Sâlisin Sekizinci Fasl›‹mtidâd-› Vakt-i Devlet ve ‹ttisâ‘-› Dâire-i Memleket ‹le ‹rtifâ‘-› fiân-› Saltanat Ol Mülk ü Devletin Mebânî-i ‹zz ü fiân›n› Temhîde Sâ‘î Olan Ricâlin K›llet ü Kesretleri ‹‘tibâr›na Mebnî Oldu¤u Beyân›ndad›r 321

Fas›l Fasl-› Sâlisin Dokuzuncu Fasl›Asabiyyet Ashâb› Kabâil ü Aflâyir Kesîr Olan Mahallerde Bünyân-› Devletin Sebât ü ‹stihkâm› Kalîl Oldu¤u Beyân›ndad›r 323

Fas›l Fasl-› Sâlisin Onuncu Fasl›Tabî‘at-› Mülk ü Devlet, Merkezinde Karâr Ettikten Sonra ‹nfirâd ü ‹stiklâli Mûcib Olup Sürûr u Hubûr ve Râhat u Huzûra Meyl ü Ra¤beti Muktezî Oldu¤un Beyân Eder 326

Fas›l Fasl-› Sâlisin On Birinci Fasl›Ol Mülk ü Devlette ki Mecd ü fierefte ‹stiklâl ve Ni‘met ü Râhata ‹flti¤âlMüstahkem Olup Âftâb-› ‹zz ü fiân› Gâyet-i ‹rtifâ‘a Vâs›l Ola, Kevkeb-i Baht-› Devlet Evc-i ‹kbâlden Hazîz-i Zevâle Mâil Oldu¤u Beyân›ndad›r 329

Fas›l Fasl-› Sâlisin On ‹kinci Fasl›Mülk ü Devletin ‹mtidâd ü Bekada Eflhâs-› Benîâdem Gibi Ömr-i Tabî‘îsi Oldu¤u Beyân›ndad›r 332


XII

Fas›l Fasl-› Sâlisin Fusülünden On Üçüncü Fasl›Rütbe-i Refî‘a-y› Mülk ü Devlete Nâil Olan Ricâl, ‹btidâ-y› Zuhûrlar›ndaBedevîlere Mahsüs Olan Zarûret ü Kanâ‘at Tavr›nda Olup Ba‘dehûTavr-› Bedâvetten Tavr-› Hadârete ‹ntikal ve Beledî ve Hadarîler GibiZîb ü Zînete ve ‹zz ü Haflmete ‹flti¤âlleri Beyân›ndad›r 336

Fas›l Üçüncü Fasl›n On Dördüncü Fasl›Evâil-i Zuhûr-› Devlette Vüs‘at-i Ni‘met ve Husül-i Râhat,Mülk ü Devlete Ziyâde Kuvvet Îrâs Eyledi¤i Beyân›ndad›r 341

Fas›l Kitâb-› Evvelin Fusülünden Üçüncü Fasl›n On Beflinci Fasl›‹nk›lâb-› Edvâr ‹le Etvâr-› Devlet Muhtelif Olup ve Her Tav›rda Ehl-i DevletinAhvâli Dahî Muhtelif Oldu¤u Beyân›ndad›r 343

Fas›l Kitâb-› Evvelin Üçüncü Fasl›n›n On Alt›nc› Fasl›Devlet ü Saltanatlar›n Sahîfe-i Âlemde Dâir u Bâki Olan Âsâr›, Asl›nda Kuvvet ü Kudretleri Nisbeti Üzre Vâki‘ Oldu¤u Beyân›ndad›r 346

Fas›l Fusül-i Kitâbdan Fasl-› Sâlisin On Yedinci Fasl› Mülûk ü Selâtin ‹btidâ-y› Zuhûrlar›nda Karâbet-i Neseb Ya Bir Gayr› Sebeb ‹le Kadîmden Kendilere Mensûb u Mütehass›s Olan Kavm u KabîleleriniBa‘de Zamân Dâire-i Kurb u ‹htisaslar›ndan Tard u ‹b‘âd Kasd›ylaEcnebî Asker Tertîbine Mübâfleret Ettikleri Beyân›ndad›r 356

Fas›l Fusül-i Kitâbdan Fasl-› Sâlisin On Sekizinci Fasl› Mülûk ü Selâtinin Ekarib ü Hîflân› Zümresinden Olmay›p Dâirelerine Müntesib Olan A‘vân ü Ensar ve Hüddâm u Etbâ‘›n Devlette Hâl ü fiânlar› Beyân Olunur 358

Fas›l Fusül-i Kitâbdan Fasl-› Sâlisin On Dokuzuncu Fasl› Vakt-i Za‘fda Mülk ü Devlete Tegallüb ü Tasallut Edip Mülûk ü SelâtiniTenfîz-i Ahkâmdan Men‘ u Hacr, ve Fetk u Ratk-› Mesalih-i DevletiKendilerine Kasr Eden Mütegallibe Beyân›ndad›r 361

Fas›l Fusül-i Kitâbdan Fasl-› Sâlisin Yirminci Fasl› Mütegallibe-i Devlet Mülûk ü Selâtine ve Ehl-i Beyt-i Saltanata Mahsüs Olan Elkab u fii‘ârda Müflâreket Etmedikleri Beyân›ndad›r 363

Fas›l Fusül-i Kitâbdan Fasl-› Sâlisin Yirmi Birinci Fasl› Mülk ü Saltanat›n Hakikat ü Mâhiyyeti ve Esnâf u Aksâm› Beyân›ndad›r 365

Fas›l Fusül-i Kitâbdan Fasl-› Sâlisin Yirmi ‹kinci Fasl› Mülûk ü Selâtinin Re‘âyâ vü Berâyâya Unf ü fiiddet ve Batfl u Hiddet ‹le Mu‘âmeleleri Nizam-› Mülk ü Devlete Halel ü Zarar Îrâs Eyledi¤i Beyân›ndad›r 367

Fas›l Fasl-› Sâlisin Yirmi Üçüncü Fasl›Hilâfet ü ‹mâmet Si¤alar›n›n Hakikat ve Ma‘nâlar› Beyân›ndad›r 370

Fas›l Fusül-i Kitâbdan Üçüncü Fasl›n Yirmi Dördüncü Fasl›Hilâfet ü ‹mâmetin fiurût u Ahkâm›nda Ehl-i Millet ve Ulemâ-y› Ümmetin‹htilâflar› Beyân›ndad›r 373

D‹Z‹N 389


XIII


XIV

GİRİŞ

MUKADD‹ME ’N‹N OSMANLI TERCÜMES‹

I. ‹bn Haldun ve Mukaddime

A. ‹bn Haldun’un Hayat›

‹bn Haldun’un tam ad› Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed el-Ma¤-ribî et-Tûnisî el-‹flbîlî el-Hadramî’dir. 27 May›s 1332/1 Ramazan 732’de Kuzey Afri-ka’n›n Tunus flehrinde dünyaya geldi. Soyu Yemen’in Hadramut bölgesi Araplar›nadayan›r. Atalar›ndan Vâil b. Hucr, kabilesinin reisi olarak bir heyetle birlikte Medi-ne’de Hz. Peygamber’i ziyaret etmifl ve tekrar Yemen’e dönmüfltür. Vâil’in torunla-r›ndan Halid b. Osman, Endülüs’ün Müslümanlar taraf›ndan fethinden sonra Carmo-na flehrine yerleflmifltir. Halid’in ismi -Endülüs’te adet oldu¤u üzere sayg› ifadesi ola-rak- “Haldûn” fleklinde söylenmifl, onun soyundan gelenler Halduno¤ullar› ad›yla ta-n›nm›flt›r. Daha sonra ‹flbîliye (Sevilla) flehrine yerleflen aileden birçok ilim ve siyasetadam› yetiflmifltir. 13. yüzy›lda ‹flbîliye’nin H›ristiyan Kastilya krall›¤› taraf›ndan iflgalisebebiyle Halduno¤ullar› Kuzey Afrika’daki Tunus flehrine göçmüfltür. ‹bn Haldun’undedesi, Bicâye’de üst düzey bir siyasî makam olan hâciblik görevini üstlenmifltir. Ba-bas› ise sadece ilim ile meflgul olmufltur.

‹bn Haldun ilk e¤itimini babas›ndan ald›, Kuzey Afrikal› birçok alimden ders okudu.Kur’an-› Kerîm’i ezberledikten sonra k›raat, Arap dili ve edebiyat›, hadis, f›k›h, f›k›husûlü, kelâm, mant›k, felsefe ve matematik dersleri ald›. 14. yüzy›l ortalar›nda Bat›Asya, Ortado¤u, Avrupa ve Kuzey Afrika’da yay›lan veba salg›n› Tunus’u da etkile-di¤inde ‹bn Haldun anne ve babas› ile hocalar›n›n bir k›sm›n› kaybetti (1348). K›sa birzaman sonra Hafsî Devleti’nin hizmetine girerek sultan›n “alâmet kâtipli¤i” görevinegetirildi. Devlet içindeki taht kavgas›n›n sebep oldu¤u iç savafltan sonra Biskera’yakaçt›, ard›ndan Tilimsan’a geçti. Kuzeybat› Afrika’n›n en kudretli devleti olan Merînî-ler’in sultan› Ebû ‹nân’›n daveti üzerine bu devletin baflkenti Fas’a gitti (1354). Sulta-n›n ilim meclisini oluflturan âlimler aras›nda yer ald›. Bir y›l sonra kâtiplik ve mühür-darl›k görevine tayin edildi. Endülüs’ten buraya göçen âlimlerden ve Fas’taki kütüp-hanelerden istifade ederek bilgisini gelifltirdi. Baz› siyasî faaliyetlerinden dolay› iki y›lhapsedildi. Sultan’›n ölümünden sonra serbest b›rak›larak eski görevine iade edildi.Tahta ç›kmas› için destekledi¤i Sultan Ebû Sâlim taraf›ndan daha yüksek bir makam

MukaddimeOsmanl› Tercümesi

XV

olan s›r kâtipli¤ine getirildi (1359). 1361’deki ayaklanma sonucu yönetim de¤iflince1362’de Endülüs’teki son ‹slâm devleti olan Benî Ahmer (Nasrîler)’in baflkenti G›rna-ta (Granada)’ya gitti. Burada itibar gördü ve sultan taraf›ndan Kastilya kral› ZalimPedro’ya siyasî iliflkileri düzeltmek üzere elçi olarak gönderildi. Atalar›n›n vatan› ‹flbî-liye’de Pedro ile görüflen ‹bn Haldun, kral›n ‹flbîliye’de kalmas› flart›yla atalar›n›n bu-radaki eski mülklerini geri verme teklifini reddetti. G›rnata’ya döndükten sonra ailesi-ni de yan›na ald›. Ancak eski dostu vezir ‹bnü’l-Hatîb ile aras› aç›ld›. Kuzey Afrika’da-ki Bicâye’nin Hafsî emîri Ebû Abdullah’tan gelen hâciblik teklifini kabul ederek Endü-lüs’ten ayr›ld› (1365). Emîrden sonraki ikinci adam olarak bir yandan devleti yönetir-ken öte yandan hocal›k ve hatiplik yapt›. Kardefli Ebû Zekeriya da bu yönetimde ve-zirlik makam›ndayd›. Hafsî hanedan›n›n bir baflka üyesi Kostantin emîri Ebu’l-AbbasBicâye’yi iflgal edince ‹bn Haldun onun yönetiminde de görev ald›. Bir süre sonraHafsî sultan›n›n gözünden düfltü ve Bicâye’den ayr›ld›. Bir müddet Arap kabileleriaras›nda dolaflt›ktan sonra alt› y›l -bugünkü Cezâyir’in içlerinde bulunan- Biskeraflehrinde kald›. Bu bölgede göçebe kabileleri yak›ndan tan›ma f›rsat› buldu. Bundansonra Kuzey Afrikal› yöneticiler göçebe kabilelerin deste¤ini sa¤lamak için zaman za-man ‹bn Haldun’dan arac› olmas›n› istediler. O dönemde Kuzey Afrika’daki devletler-den biri olan Abdülvâdîler’e kabilelerin deste¤ini sa¤lad›. Bir süre sonra ayn› hizmetiMerînî Devleti’ne de verdi. Bu arada bir süre Tilimsan yak›nlar›nda inzivaya çekildi.Merînî baflkenti Fas’a gidip bir müddet ders verdi. Fas’ta ç›kan kar›fl›kl›klar sonucuMerînî yönetiminin de¤iflmesi üzerine kendisine güvenmeyen yeni yönetim taraf›ndantutukland› (1374). Ayn› y›l serbest kald›ktan sonra hayat›nda ikinci defa Endülüs’e git-ti. Ertesi y›l tekrar Kuzey Afrika’ya döndü. Abdülvâdîler’in baflkenti Tilimsan’da k›sabir süre kald›ktan sonra buradan ayr›ld›.

Ülkenin iç bölgelerindeki Benî Selâme Kalesi’ne yerleflerek siyasetten uzaklaflan ‹bnHaldun burada dört y›l kald›. Bu süre içinde el-‹ber adl› tarih eserini yazmaya baflla-d›. Eserin birinci bölümünü oluflturan ünlü Mukaddime’yi befl ayda yazd›ktan sonra(1377) as›l tarih k›sm›na bafllad›. Kitab› için kaynak eserlere ihtiyaç duydu¤undanHafsî sultan›ndan izin alarak Tunus’a gitti (1378). Bir yandan ders verirken eserini ta-mamlad› ve sultana takdim etti.

‹bn Haldun hacca gitmek için sultandan izin ald› ve 1382’de deniz yoluyla ‹skenderi-ye’ye ulaflt›. Böylece ‹bn Haldun’un hayat›nda yeni bir sayfa aç›ld› ve ömrünün kalanyirmidört y›l›n› M›s›r’da geçirdi. Bu dönemde siyasetle u¤raflmad›. Memlük Devle-ti’nin baflkenti Kahire’ye gitti. Ezher Camii’nde verdi¤i dersler büyük ilgi gördü. Sul-tan Berkûk ile iyi iliflkiler kurdu. Kamhiyye Medresesi müderrisli¤ine tayin edildi. Sul-tan Berkûk taraf›ndan 1384’te Malikî baflkad›l›¤›na (kâdilkudâtl›k) tayin edildi ve “Ve-liyyüddîn” ünvan› verildi. Bu makama sonraki zamanlarda befl defa daha tayin edil-di. Ailesini Tunus’tan getiren geminin ‹skenderiye yak›nlar›nda batmas› sonucu aile-sini kaybetti. Bu s›rada kad›l›k görevinden al›nd› ve Zâhiriyye-Berkûkiyye Medresesimüderrisli¤ine tayin edildi.

GiriflYavuz Y›ld›r›m

XVI

1387’de hacca gittikten sonra Kahire’ye döndü ve Sergatm›fliyye Medresesi müder-risli¤ine getirildi. Burada hadis dersleri verdi. K›sa süre sonra Sultan Baybars taraf›n-dan kurulan Baybars Hankâh› baflkanl›¤›na tayin edildi. Bir süre sonra Berkûk’un az-li için verilen fetvada imzas› bulundu¤undan baflkanl›ktan azledildi. 1399’da Malikîbaflkad›l›¤›na getirildi.

Timur, Memlük Devleti s›n›rlar› içindeki Suriye’ye 1401’de sefer yap›nca Memlük sul-tan› ordusuyla fiam flehrine gitti. Maiyetinde ulemadan baz›lar› ile birlikte ‹bn Haldunda bulunuyordu. Sultan ordusuyla beraber Kahire’ye döndü ancak ‹bn Haldunfiam’da kald›. Ulema ile istiflare ederek, flehri kuflatan Timur ile görüflmeye gitti veonun yan›nda bir aydan fazla kald›. Ona Kuzey Afrika hakk›nda bilgi verdi ve Mukad-dime’de yazd›¤› baz› görüfllerinden bahsetti. Timur, ‹bn Haldun’un maiyetinde kal-mas›n› istediyse de ‹bn Haldun kitaplar›n› getirmek bahanesiyle Timur’un karargâh›n-dan ayr›l›p Kahire’ye döndü. 1406’da vefat›na kadar dört defa daha Mâlikî baflkad›-l›¤›na tayin edildi. 17 Mart 1406’da Kahire’de vefat etti ve Sûfiyye Kabristan›’na def-nedildi.1

‹bn Haldun M›s›r’a yerlefltikten sonra elde etti¤i yeni bilgilerle eserini geniflletmifltir.Ömrü boyunca ilmî ve siyasî faaliyetleri birlikte yürütmüflse de siyaset daha a¤›r bas-m›flt›r. Kuzey Afrika’n›n parçalanm›fl siyasî yap›s› ve devletler aras›ndaki bitmeyenmücadeleler, onun siyasî hayat›ndaki inifl ç›k›fllar›n sebeplerindendir.

‹bn Haldun’un belli bafll› eserleri flunlard›r:

Kitâbu’l-‹ber (Unvânu’l-‹ber): Târîhu ‹bn Haldun ad›yla da an›l›r. ‹bn Haldun’un dün-ya tarihidir. Mukaddime bu eserin birinci bölümünü oluflturmaktad›r. Kitâbu’l-‹ber’in ikinci ve üçüncü bölümlerinde ilk insandan kendi zaman›na kadarki insanl›ktarihini kaleme alm›flt›r. Eserde Hz. Adem’den bafllayarak ‹slâm öncesinde insanl›-¤a gönderilen peygamberleri ve toplumlar›n›, Eski M›s›r, Yunan, Roma, ‹ran ve ‹s-lâm öncesi Arap devletlerini, Hz. Peygamber dönemini ve Hz. Peygamber’den ken-di zaman›na kadarki ‹slâm toplumlar›n›n kurduklar› devletleri ele alm›flt›r. Kitâbu’l-‹ber’in özellikle Kuzey Afrika tarihini içeren üçüncü bölümü birinci elden çok önem-li bir kaynakt›r.

Kitâbu’l-‹ber’in Mukaddime’den sonraki tarih k›sm› Osmanl›larda Mukaddime kadarilgi çekmedi¤i için sadece baz› k›s›mlar› Türkçeye tercüme edilmifltir. Abdüllatif Sub-hi Pafla eserin ikinci cildinin bafl›ndan ‹ran tarihinin sonuna kadarki ‹slâm öncesinianlatan k›sm› çevirmekle yetinmifltir.2 Pafla, M›s›r’da vali Mehmet Ali Pafla’n›n teflvi-


XVII

1 ‹bn Haldun’un hayat› hakk›ndaki en önemli kaynak, yazd›¤› hat›ralard›r: ‹bn Haldun, et-Ta‘rîf bi’bni Hal-dun ve Rihletuhû Garben ve fiarkan, (nflr. Muhammed b. Tâvît et-Tancî), Kahire 1370/1951. Eser Türk-çeye tercüme edilmifltir: ‹bn Haldun, Bilim ile Siyaset Aras›nda Hat›ralar, trc. Vecdi Akyüz, Dergâh Yay›n-lar›, ‹stanbul 2004. ‹bn Haldun’un hayat› ve eserleri hakk›nda genifl bilgi için ayr›ca bk. Süleyman Uluda¤,‹bn Haldun, Türkiye Diyanet Vakf› Yay›nlar›, Ankara 1993; Süleyman Uluda¤, “‹bn Haldun”, Türkiye Diya-net Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi, ‹stanbul 1999, XIX, 538-543.

2 ‹bn Haldun, Miftâhu’l-‹ber, I-IV, trc. Abdüllatif Subhi Pafla, ‹stanbul 1276/1859.

kiyle bafllad›¤› bu tercümeyi ‹stanbul’da bitirmifltir. Çevirdi¤i k›s›mlarda gerekli gör-dü¤ü yerleri flerhlerle aç›klam›fl, Arapçaya geçerken tahrif olan flah›s ve mekan isim-lerini tercümesinde düzeltmeye çal›flm›flt›r.3 Subhi Pafla, Kitâbu’l-‹ber’de yetersizbuldu¤u Yunan-Roma ve ‹ran tarihi ile ilgili Türkçe iki ayr› kitapç›k telif etmifl ve bun-lar Tekmiletü’l-‹ber ad› ile yay›nlanm›flt›r.4

‹bn Haldun’un Kitâbu’l-‹ber’in sonunda kendi hayat hikayesini genifl bir flekilde an-latt›¤› bölüm yukar›da belirtildi¤i üzere et-Ta‘rîf bi-bni Haldûn ve Rihletuhû Garben vefiarkan ad›yla ayr›ca bas›lm›flt›r.

fiifâü’s-Sâil ve Tehzîbü’l-Mesâil (nflr. Muhammed M. el-Haf›z, Dâru’l-Fikri’l-Muâs›r,Beyrut 1996): ‹bn Haldun’un tasavvuf konusundaki eseridir. Tasavvufun Mahiyetiad›yla Türkçeye tercüme edilmifltir (trc. Süleyman Uluda¤, 2. bsk. Dergâh Yay., ‹s-tanbul 1984 [1. bsk. 1977]).

B. Mukaddime

Mukaddime, ‹bn Haldun’un Kitâbu’l-‹ber adl› eserinin ilk bölümüdür. ‹bn Haldun,tarihin Mukaddime’de ortaya koydu¤u ilkeler ›fl›¤›nda okunmas›n› istemifltir. Mu-kaddime’de tarih ve toplum hakk›ndaki düflüncelerini, geçmiflin ve günün nas›ldo¤ru anlafl›labilece¤ini tart›flt›¤› bir tarih metodolojisi ortaya koymufltur. Mukaddi-me bir girifl ve alt› bölümden oluflmaktad›r. Mukaddime’de ele al›nan konular s›ra-s›yla tarih bilimi, dünya co¤rafyas›, bedevî (flehirli olmayan) toplumlar, hadarî (fle-hirli/medenî) toplumlar, devletin oluflumu, geçirdi¤i aflamalar ve y›k›l›fl›, flehir vemedeniyet, ekonomi, bilgi ve bilimin niteli¤i, ‹slâm ilimleri, aklî ilimler, felsefe, e¤i-tim, dil ve edebiyatt›r.

‹bn Haldun, Mukaddime’nin giriflinde tarih ilmini elefltirel bir bak›flla ele alarak ‹slâmtarihçili¤ini tenkid etmifl, tarihin rivayete dayanan bir ilim olmaktan ç›kar›larak aklî-fel-sefî bir ilim haline gelmesi gerekti¤ini ileri sürmüfltür. Ona göre, tarihin do¤ru bir fle-kilde anlafl›labilmesi için geçmiflle ilgili rivayetlerin ak›l süzgecinden geçirilmesi, bu-nun sa¤l›kl› bir flekilde yap›labilmesi için de insan topluluklar›n›n tan›nmas›, yani fark-l› toplum tiplerinin ve bunlar›n dinî, siyasî, ekonomik, kültürel yap›lar›n›n iyi bilinmesigerekir. ‹bn Haldun, toplumlar› tan›may› sa¤layacak yeni bilimi kendisinin kurdu¤unuifade etmifl ve bir tür “sosyal bilim” denilebilecek bu bilime “umran ilmi” ad›n› vermifl-tir. Toplumla ilgili maddî ve manevî her konu bu ilmin sahas› içine girmektedir.

‹bn Haldun Mukaddime’de umran ilminin ilk konusu olarak insan›n yaflad›¤› yer ol-mas› yönüyle dünya co¤rafyas›n› ele alm›flt›r. Döneminin co¤rafya anlay›fl›na uygunolarak dünyay› güneyden kuzeye yedi bölgeye (“yedi iklim”) ay›rm›fl, her ana bölgeyide bat›dan do¤uya do¤ru on alt bölgeye ay›rarak incelemifltir. Bu bölgelerdeki flehir,

GiriflYavuz Y›ld›r›m

XVIII

3 ‹bn Haldun, a.g.e., s. 3-4.

4 Abdüllatif Subhi Pafla, Tekmiletü’l-‹ber, ‹stanbul 1277/1860 (Yunan-Roma tarihi bölümü 51+9 s., ‹ran ta-rihi bölümü 28+11 s.).

deniz, da¤ ve ›rmaklar›, insan topluluklar›n› anlatm›flt›r. Bu konuya ilave olarak iklimtürlerini ve bunlar›n insanlar üzerindeki etkilerini ele alm›flt›r.

‹kinci bölümde bedevî (flehirli olmayan) toplum tipini analiz etmifltir. ‹bn Haldun’agöre insan topluluklar› bedevî ve hadarî (flehirli/medenî) olmak üzere iki ana tiptenoluflmaktad›r. Bedevî toplum tipi (kabîle, aflîret) çölde, bozk›rda, da¤da ve ormandayaflayan göçebe ve köylü topluluklar› içermektedir. ‹bn Haldun bedevî topluluklar›nbask›c› olmayan yönetim biçimlerini, kendine yeten basit ekonomilerini, samimiyetedayanan dinî ve ahlâkî yap›lar›n›, flehirli toplumlardan farklar› olarak vurgulam›flt›r.Bedevî topluluklar hayat tarzlar›n›n bir sonucu olarak güçlü bir dayan›flma duygusu-na (“asabiyet”) sahiptir. ‹bn Haldun’a göre bu topluluklar, asabiyet gücü sayesindetarih boyunca pek çok devlet kurmufl ya da kurulmas›nda ve yükselmesinde önem-li roller oynam›fllard›r. ‹bn Haldun bu bölümde bir kabilenin hangi flartlarda devletkurabilece¤ini de ifllemifltir.

Üçüncü bölümde, önceki konunun devam› olarak devlet (“mülk”) konusunu tahlil et-mifl, bu çerçevede devletin niteli¤ini, kurulufl flartlar›n›, geçirdi¤i aflamalar› (kurulufl,yükselifl, gerileme ve y›k›lma) ele alm›flt›r. ‹bn Haldun özellikle ‹slâm devletlerinin ku-rumsal yap›s›n› tarihî geliflim aflamalar›yla birlikte incelemifl, hilâfet ve buna ba¤l›olarak ortaya ç›kan müftülük, kad›l›k, muhtesiplik gibi kurumlar› derinlemesine tahliletmifltir. Ard›ndan ‹slâm öncesinden beri birçok devlette mevcut olan hükümdarl›k,vezirlik, hâciplik, maliye, haberleflme, güvenlik, ordu ve di¤er yönetim kurumlar›n›ele alm›flt›r. Bu arada H›ristiyan ve Yahudi dinî kurumlar›na da birer bafll›k açarakde¤inmifltir.

Dördüncü bölümde flehir ve medeniyet konusu ifllenmifltir. ‹bn Haldun’a göre flehir-ler, medeniyetin olufltu¤u ve geliflti¤i yerlerdir. ‹bn Haldun flehirlerin hangi flartlardakuruldu¤u, geliflti¤i, geriledi¤i veya ortadan kalkt›¤› konular›n› flehirlerin devlet, eko-nomi ve k›rsal kesim ile iliflkileri ba¤lam›nda incelemifltir. Medeniyetin en önemli te-zahürleri olan bilim ve sanat flehirlerde ortaya ç›kar ve geliflir. ‹bn Haldun ‹slâm diniile birlikte geliflen bilim ve sanat dallar›n› Mukaddime’nin alt›nc› bölümünde ayr› bafl-l›klar alt›nda incelemesine ra¤men -döneminin genel anlay›fl›na uygun olarak- me-deniyeti farkl› din ve co¤rafyalara göre ay›rmam›flt›r. Bundan dolay› onun düflüncesisteminde “‹slâm medeniyeti”, “Avrupa medeniyeti”, “Do¤u medeniyeti”, “Bat› me-deniyeti” gibi kavramlar yer almamaktad›r. Zira ‹bn Haldun, medeniyeti insan akl›n›nevrensel ürünü olarak tasavvur etmifltir. ‹bn Haldun bu bölümde ayr›ca belli bafll› ‹s-lâm flehirlerinin kurulufllar› ve geliflimleri hakk›nda önemli bilgiler vermifl ve analizleryapm›flt›r.

Beflinci bölüm ekonomiye ayr›lm›flt›r. Bu bölümde geçim ve kazanc›n niteli¤i, eme-¤in de¤erinden bafllayarak ekonomik faaliyet çeflitleri ele al›nm›fl, bu çerçevede tica-ret, ziraat ve çeflitli zanaatler farkl› geçim yollar› olarak analiz edilmifltir. Mukaddi-me’de ele al›nan di¤er konularda oldu¤u gibi ekonomi konusu da devlet, k›rsal ke-sim ve flehir ile iliflkileri ba¤lam›nda incelenmifltir.


XIX

Documents

KLAS‹K - bisav.org.tr · TAKD‹M ‹slam medeniyetinin ça¤lar› aﬂan ve ç›¤›r aç›c› nitelikteki büyük eserleri aras›nda ‹bn Hal-dun’un Mukaddimeolarak bilinen