Klasse voor Leraren 85

Maandblad voor Onderwijs in Vlaanderen

Nr85 bull Mei 1998

Spanningop schoolSpanningop school

(advertentie)

Bepaal de stressfactor vanuw school Vizier p 4-11

KLASSE NR85 3

IN DIT NUMMER

4-11Spanning op school

43 procent van de leerkrachten zegt dat voor hen de stress opschool de jongste vijf jaar merkbaar is toegenomen Uit recentonderzoek bij 13000 Vlaamse leerkrachten blijkt alvast dat declicheacutes niet kloppen vrouwen oudere leerkrachten tijdelijkenenz hebben niet meacuteeacuter last van stress dan hun collegarsquos Wat danwel het verschil maakt De school zelf Bovendien stresseren weelkaar Een spannend dossier

14laquoWe zijn geen voetbalclubsraquo

De jongste drie jaar is het aantal studenten in hoger onderwijs sterk gestegen De hogescholen krijgenwel meer geld maar ze zeggen dat het niet genoeg is om de kosten te dekken Ook de lonen van hetpersoneel zitten nu immers in hun enveloppe En oudere lectoren maken massaal gebruik van eengunstige (maar dure) uitstapregeling Moet het geld nu komen van bedrijven die sponsoren

15-16Walvissen met Klasse

De grote tentoonstelling Walviswereld van Greenpeace komt voor negen maanden naar ons land Daarworden van 22 april tot 31 januari 1999 een miljoen bezoekers verwacht Ook uw leerlingen kunnenonderduiken in de indrukwekkende wereld van Free Willy Bovendien worden meer dan duizendleerkrachten (samen met collega of partner) uitgenodigd voor een VIP-ontvangst bij de walvissen

28-29Door de hel van de deliberatie

Scholen hanteren er vaak ingewikkelde systemen voor Leerkrach-ten directies en PMS-medewerkers steken er vele slopende urenin Soms zouden leerlingen met dezelfde cijfers in de ene schoolweacutel en in de andere school niet slagen Wat speelt er zich af onderde nieuwe tafel van de deliberatie

30-31Jonge tijgers met een stem

De leerlingenraad komt niet van de grond Filip en zijn vrienden willen er nochtans werk vanmaken Ze moeten echter opboksen tegen onverschilligheid en tegenkanting van leerkrachten en

medeleerlingen Soms bestaat de leerlingenraad alleen op papierElders draait hij op volle kracht Op zoek naar het verschil

32-33Alles weten van niets

Leerstof is al achterhaald op het moment dat we een les voorberei-den En hoe reageer je als leerlingen denken dat Shakespeare demanager is van Leonardo Di Caprio Wat moeten ze eigenlijkleren kennen en kunnen voor de wereld van morgen Het grotekennisdebat

n Journaal p 12-13 n Idee p 15-27 n Signaal p 34-35 n Dialoogp 36-38 n

Klasse op InternetDiscussieumlren in cyberspace hotlinks ontdekken cartoons mailen vragen oplossen en alle teksten uit dedrie publicaties van Klasse raadplegenhellip het kan allemaal op de Internetsite wwwartefactbeklasse

Deze maand extraRond 20 mei verschijnen twee extra-dubbelnummers van zowel Klasse voor Ouders als Klasse voorJongeren Het zijn meteen de laatste van dit schooljaar Ze zijn dubbel zo dik en staan tjokvolboeiende informatie voor beide doelgroepen Een extra woord van dank voor alle directiessecretariaatsmedewerkers en leerkrachten die telkens met veel sympathie zorg dragen voor de vlottedistributie van deze bladen Wie deze publicaties nog niet kent kan enkele gratis exemplarenaanvragen Bellen of een kaartje sturen Veel plezier met de dubbele Klasses

Maandblad voor Onderwijsin VlaanderenUitgegeven door het ministerievan de Vlaamse Gemeenschapdepartement Onderwijs

Nr85 bull Mei 1998

Hoofdredacteur Leo BormansProductcooumlrdinator Diana De CaluweacuteEindredacteur Gaby De MoorRedactie Veerle Devos Myriam Paquet JanTrsquoSas Jan Van den Bossche Michel Van LaereRedactiesecretaris Patrick De BusscherSecretariaat Anny Lecocq

Fotorsquos Luc Daelemans Guy Kokken (p30-31)Cartoons Camp Illu Mieke Lamiroy (p32)Design Marc Herman Pieter Vandenbroucke

Verantw uitgever Georges MonardRAC Arcadengebouw 1010 Brussel

Abonnement (10x per jaar) 900 frGunsttarief (studenten enz) 450 frAlle Vlaamse leerkrachten PMS-medewer-kers enz (van elk net en van elk niveau)krijgen KLASSE gratisAdreswijzigingen uitsluitend regelen via deeigen schooladministratie

Er is ook een Klasse voor Ouders (temtweede jaar secundair onderwijs) en eenKlasse voor Jongeren (van het derde tot hetzevende jaar secundair onderwijs) voorscholen die dat wensen

KLASSE Koningsstraat 138 1000 BrusselTel redactie 02-211 46 60Tel cooumlrdinatie 02-211 46 58Tel abonnementen 02-211 46 62Tel publiciteit 02-211 46 58Tel KLASSE voor Ouders 02-211 45 64Tel KLASSE voor Jongeren 02-211 45 82Telefax 02-211 46 61E-mail klasseartefactbeURL wwwartefactbeklasse

ALS STRAFKent u veel beroepen die men tegen-woordig als straf oplegt Men ver-koopt iemand een opdoffer en wordtdaarop door de rechter verplicht tweeweken brood te bakken zieken tegenezen belastingadvies te geven ofeen huis te ontwerpenhellip Klinkt te gekvoor woorden Maar lesgeven blijkteen straf Geen slecht woord overGilles De Bilde noch over alternatievestraffen Toch deze bedenking Hij moetzeventig uren lesgeven aan jonge voet-ballertjes Lesgeven Dat is blijkbaareen straf op zich We kijken er niet eensmeer van op Toch zegt zorsquon maatre-gel misschien iets over hoe een sa-menleving naar lesgeven kijkt eenbezigheid die kan tellen als straf Zou-den de Oude Grieken en de Romeinendat ook zo bekeken hebben Heet eenvaste benoeming voortaan tot levens-lang veroordeeld En zijn daar nogkandidaten voor We zullen het maarweer als een compliment opvattenzeker

U weet nu al minder dan nuZo snel gaat kennis Enwacht tot u op p 32 bent

OBJ

ECT

GEA

R

V I Z I E R

4 KLASSE NR85

0 20 40 60 80 100

Het werk voor school is voor mij een bron van stress (zeker) akkoord gematigd akkoord (zeker) niet akkoord geen mening

KleuterLagerSec 123Sec 456HogerGemiddeld

Zowat de helft van de leerkrachten ervaart zijn werk als stresserend De andere helft niet Voor een kwart van de lectoren in het hogeschoolonderwijs is dat wel een bron van stress In de andere onderwijsniveaus is dat ongeveer een vijfde

21 28 49 219 31 49 120 30 49 120 31 49 0 25 27 47 121 29 49 1

0 20 40 60 80 100

De stress op school is voor mij de jongste vijf jaar toegenomen (zeker) akkoord gematigd akkoord (zeker) niet akkoord geen mening


Vooral in het hoger onderwijs (50 ) en in het basisonderwijs (44 ) vinden de leerkrachten dat de stress op school de jongste vijf jaar is toegenomen In het secundair onderwijs is dat minder uitgesproken (zelfs het laagst in TSO 29 )

44 21 29 644 18 31 739 23 31 737 15 41 7 50 15 29 643 18 32 7

KLASSE NR85 5

De examens komen eraan Deacute spanningspiek van het schooljaar Nietalleen voor de leerlingen Ook de ouders delen in de spanning En deleerkrachten Sommigen zien er met angst tegenop laquoIk geef les op vieradressenraquo getuigt Walter leraar talen in het secundair onderwijs Hij is47 laquoIk heb alles vier keer Behalve mijn wedde Elke school organiseert deexamens anders En heeft een verschillend evaluatiesysteem Haast on-mogelijk om ook nog alle deliberaties bij te wonen Soms heb ik zesvergaderingen per weekraquo Onder deze werkdruk is voor Walter dedraaglast groter dan zijn draagkracht Dat kan stress veroorzaken Maarniet alleen de werkdruk speelt daarin mee Geen waardering krijgenproblemen met leerlingen niet kunnen oplossen een verziekte relatie

met de directie hebben door collegarsquos gepest wordenhellip Daacutet zijn directerestressbronnen Dat is de spanning die we elkaar aandoen En toch kanspanning ook stimulerend werken De helft van de leerkrachten vindt zijnwerk niet stresserend

EiffelMisschien een geluk dat we soms spanning ervaren We zouden andersniet overleven Ook de Eiffeltoren zou al lang plat liggen Voor dieconstructie is de belastingsgraad waarbij staal scheurt of breekt vanbijzonder belang De overbelasting noemt men stress Stress kan onzegezondheid verzieken Zo zitten leerkrachten in een arbeidssituatiewaarin ze vaak belast worden soms overbelast Leerkrachten wordenonder druk gezet door leerlingen ouders en personen die hieumlrarchischboven hen staan Daar hebben ze weinig vat op Hun veerkracht wordthard op de proef gesteld In het onderwijs staan is eacuteeacuten van de meeststresserende beroepen

StressvrijDe Stichting Technologie Vlaanderen onderzoekt de werkdruk en arbeidsor-ganisatie in het onderwijs In dit Vizier kan u de voorlopige resultaten alexclusief inkijken De meeste clicheacutes blijken niet te kloppen En u ontdektde school waar u graag zou lesgeven Stress is niet alleen een individueelprobleem Oorzaken van stress liggen vooral buiten en niet in eenpersoon zeggen de onderzoekers Ze vermoeden een verband tussen dehoeveelheid stress in een school en de wijze waarop die school intern

georganiseerd is en functioneert Hoe meerbeleid op school hoe minder de leerkrach-ten te kampen hebben met stressproble-men Maar een stressvrije school zal nooitbestaan Iedereen in een arbeidssituatie moetaanvaarden dat bepaalde factoren span-ning veroorzaken We kunnen die niet weg-denken Maar we kunnen ze wel beperkenen ermee leren omgaan Een spannendeervaring

Ik merk bij de leerlingen meer stress dan vijf jaar geleden (zeker) akkoord gematigd akkoord (zeker) niet akkoord geen mening


Een derde van de leerkrachten merkt bij de leerlingen meer stress dan vijf jaar geleden De kleinste stijging zit in het secundair onderwijs

Exclusieve enquecircte van Klasse bij 5000 Vlaamse leerkrachten (cijfers in procenten)

0 20 40 60 80 100

34 26 23 1736 25 29 1030 26 37 730 25 36 935 26 29 1033 26 31 10

Leraarsonder spanning

Veel leer-krachten blij-ven heel huncarriegravere lesgevenop dezelfdeschool De leerlin-gen veranderenmaar de collegarsquosniet Dat vormt hetstresserende verschilmet veel andere werk-omgevingen Soms ont-staan er blijvende span-n i n -g e nonderal dieverschillende karaktersOfwel houden de colle-garsquos die spanningen bin-nen de klas Ofwel doenze elkaar de duivel aanHuis clos van Sartre opschool De hel daar zor-gen de anderen voor Enelke school is verschillendoacuteoacutek qua stress

ter in slagen dan de andereraquoStress en daarmee samenhangende verschijn-

selen vinden hun oorzaak in de manier waaropeen bepaalde arbeidssituatie vorm krijgt Op dezetheorie baseren de onderzoekers van de SERVhun hypothese Met andere woorden de voor-waarden waarbinnen iemand moet werken kun-nen stress veroorzaken Uiteraard bestaat er eenwisselwerking tussen het individu en de arbeids-situatie Maar de oorzaken van stress liggen vol-gens hen niet bij de persoon zelf maar buiten hem

Geen verrassingIs er een relatie tussen de stress-score van een

school en de arbeidsorganisatie in die school Zoja welke elementen van deze arbeids- en school-organisatie helpen het verschil in stress-scoretussen scholen verklaren De Stichting Techno-logie Vlaanderen zoekt een antwoord op dezetwee vragen Daarvoor bevroeg ze schriftelijkzowat 13000 leerkrachten en directeurs in 470basis- en secundaire scholen Een vergelijkingtussen de gemiddelde stress-score van de leer-krachten met de referentiewaarden voor de be-roepsbevolking omvat zowel het psychisch wel-bevinden als de psychosomatische klachten Mo-menteel verwerkt de Stichting de gegevens nogvolop Daarom is het nog te vroeg om al vast-staande conclusies te trekken Toch komen be-paalde trends al vrij duidelijk naar voren Wel-licht geen verrassing leerkrachten hebben op-vallend meer stress dan een doorsnee werkne-mer De spreiding van de stress-score over deverschillende scholen is zeer groot Dat blijktook uit verder onderzoek Er zijn scholen meteen hoge stress-score en andere met een lagereDit betekent dat de school waarin men les geeftwel degelijk een rol speelt als het over stress gaat

Altijd maar zwaarder weegt de druk op deschouders van scholen en leerkrachten Desamenleving verwacht immers altijd meer vanhet onderwijs Een leerkracht kan bezwijkenonder die druk Dan trekt de samenleving nog-al snel de conclusie dat hij niet bestand is tegende stresserende werkomstandigheden Zo wordtstress een individueel probleem De leerkrachtmoet het in zijn eentje oplossen via ontspan-ningsoefeningen en therapieeumln Maar stress isgeen probleem waar je alleen voor staat

Andere schoolDe Stichting Technologie Vlaanderen (STV)

van de Sociaal-Economische Raad van Vlaan-deren (SERV) voert een onderzoeksproject uitrond laquowerkdruk en arbeidsorganisatie in hetonderwijsraquo De STV bekijkt stress niet als eenindividueel probleemSTEF STEYAERT onderzoeker SERV laquoWe vra-

gen ons af in hoe-ver er een verbandis tussen de hoe-veelheid stress ineen school en dewijze waarop dieschool intern haarzaken organiseert enleerkrachten laatfunctioneren De or-ganisatiestijl zoumogel i jkhedenkunnen bieden omde toenemendedruk vanuit de sa-menleving op tevangen De eneschool zou daar be-

LEES DIT EN MEET UW HARTSLAGLesgeven veroorzaakt bijzonder veel stress Voor de klas staan doet alvasthet hart aanzienlijk sneller slaan Sommige leraars hebben zelfs geduren-de de les een hartslag van 160 tot 170 Dat blijkt uit een proefOnderzoekers kijken ook naar de cortisolreactie van leerkrachten als zelesgeven Cortisol is een stress-gebonden hormoon dat de artsen in hetspeeksel van proefpersonen kunnen terugvinden Hoe meer cortisol inhet speeksel hoe minder goed we oorzaken van stress onder controlehebben Net als de hartslag stijgt het cortisolgehalte bij het begin van deles en neemt het tijdens de les stilaan af Het cortisolgehalte hangt af vande vaardigheid (coping) waarmee een leerkracht leerde omgaan metstress Bij een leerkracht die een probleem actief aanpakt en oplost stijgthet cortisolgehalte veel minder sterk dan bij iemand die zich door deproblemen laat overdonderen Ook wie meer sociale steun zoektproduceert minder cortisol dan iemand die zich isoleert Stijgendehartslag en toenemend cortisolgehalte de confrontatie met een groepjongeren aan wie je iets moet uitleggen is een vrij stresserende bezigheid

6 KLASSE NR85

De clicheacutes blijken niet te kloppenvrouwen oudere leerkrachtentijdelijken leerkrachten in het

beroepsonderwijs Die factorenmaken het verschil niet

Destressfactor van

Drie typesHoe meer beleid in de school hoe minder leer-

krachten te kampen hebben met stressproblemenveronderstellen de onderzoekers Ze baseren zichvoor deze hypothese op Nederlands onderzoekwaaruit blijkt dat scholen in drie types ingedeeldkunnen worden scholen met een slechte relatietussen leiding en leerkrachten scholen met eengebrek aan een duidelijke visie en scholen met eensterk participatief en pro-actief beleid Deze types

bepalen mee de stressklachten

1 Weinig overleg veel stressIn het eerste type is er niet alleen een

slechte relatie tussen de directie en deleerkrachten Er is ook weinig overleg en

weinig aandacht voor leerlingbegeleiding Voortsconstateren de onderzoekers een onevenwichtigtaakbeleid en een conservatieve houding tegen-over onderwijsvernieuwing In deze scholen geldtde politiek van de niet-beslissing ze erkennenproblemen niet of nauwelijks ze raken niet gefor-muleerd en krijgen geen oplossing Veel leerkrachtenformuleren er stressklachten Sommigen vertonener zelfs ernstige stressverschijnselen

2 Weinig visie matig stressIn het tweede type zijn de basisvoorwaarden

om een school minimaal te laten functionerenaanwezig maar er ontbreekt een duidelijke visieop de schoolontwikkeling en hoe de verschillen-de actoren daarbinnen kunnen functioneren Demeeste scholen zitten in deze middenmoot Hetvalt op dat de sfeer binnen de leerkrachtengroepen de relatie tussen directie en leraars vrij goedzijn De stressklachten zijn niet zo massaal als inde eerste categorie De klachten hangen vaaksamen met een gebrek aan duidelijkheid en on-

dersteuning afspraken niet nageleefd taken opeen weinig samenhangende manier verdeeld be-slissingen ad hoc genomenhellip

3 Overleg en visie minder stressEn dan is er het derde type enkele scholen

met een sterk participatief en pro-actief beleidLeerkrachten leerlingen eacuten ouders worden ersterk bij het beleid en de visie van de schoolbetrokken De overgrote meerderheid van deleerkrachten zet zich enthousiast in voor deschool De stressklachten vallen er zeker invergelijking met de andere twee categorieeumln vanscholen zeer goed mee

Clicheacutes kloppen nietlaquoVrouwelijke leerkrachten hebben meer last

van stress dan hun mannelijke collegarsquos Ook oudereleerkrachten lijden er meer onder dan jongere Demeeste stress komt voor in het beroepsonderwijsWerken in verscheidene scholen is stresserendWie nog niet benoemd is heeft meer stress danvastbenoemdenhellipraquo Dit is allemaal niet waar Het

zijn clicheacutes Volgensde eerste analyses vanhet onderzoek kan deStichting TechnologieVlaanderen deze uit-spraken niet bevesti-gen Zo scoren man-nelijke en vrouwelij-ke leerkrachten vrij-

wel identiek op de stressmeter De stijging van destress-score verloopt niet lineair met de leeftijd Deverdeling van de stress naargelang van de onder-wijsvorm in het secundair onderwijs is nagenoeggelijk Er is geen verband tussen het aantal scholenwaar men lesgeeft en de stress-score bij leerkrach-ten Evenmin tussen hun statuut en destress-score Deze resultaten zijn welis-waar onder voorbehoud maar weiniglaat vermoeden dat verdere analysestot andere resultaten zullen leiden

Onder controleKunnen scholen en directies hun leerkrachten

vrijwaren van stress laquoDit is nagenoeg onmoge-lijkraquo antwoordt Steyaert laquoDe stressvrije schoolzal nooit bestaan Een groot deel van de arbeidssi-tuatie bepalen de leerkrachten immers niet zelfSchoolleiding en leerkrachten hebben geen vat opzaken die buiten hun school worden beslist Deoverheid de ouders en de ruimere samenlevinghebben een grote impact op de arbeidssituatie Deinvoering van de eindtermen en de jongste plan-nen om het secundair onderwijs te hervormenzijn daar voorbeelden van Maar scholen beschik-ken wel degelijk over mogelijkheden om het risi-co op stressbronnen voor leerkrachten onder con-trole te houden Ze kunnen zelfs vermijden dat erstressbronnen ontstaan Dit aspect onderzoekenwe nu van nabij We houden u op de hoogteraquo

Werkdruk en arbeidsorganisatie in het onderwijs -Stichting Technologie Vlaanderen - Stef Steyaert FrankJanssens Sandra Hellings - Sociaal-Economische Raadvan Vlaanderen - Jozef II-straat 12-16 - 1000 Brussel -tel 02-217 07 45 - fax 02-217 70 08 - ssteyaertservbe- Het volledige onderzoek verschijnt in september

KLASSE NR85 7

Ze erken-nen deproble-men nau-welijks

STIJVE ARMENEen gevoel van niet tevredenzijn lusteloosheid concen-tratiestoornissen versnelde hart-slag afnemende eetlust hoofd-en buikpijnhellip Iedereen krijgtwel eens te maken met stressen met de bijhorende stress-verschijnselen Doorgaans gaandeze klachten voorbij Pas bijeen zeer intensieve toestandvan stress raakt u laquooverspan-nenraquo Dan zijn de stressgevol-gen minder onschuldig chro-nisch oververmoeid erg vat-baar voor infectieziekten de-pressiefhellip Meestal verhogenook de bloeddruk en het cho-lesterolpeilKrijgt u stijve armen van destress Misschien neemt uafstand van de dingen Ofrelativeert u spanningen Mis-schien pakt u problemen re-soluut aan en zoekt u met-een oplossingen Hoe u rea-geert op stress hangt samenmet leeftijd fysieke gezond-heidstoestand persoonlijkheidvroegere werkervaringen scho-ling ontspanningsmogelijk-heden en coping-stijl Copingis de manier van omgaanmet en reageren op stressKunnen steunen op een opencommunicatie weten dat jeniet perfect moet zijn en datje altijd ergens terecht kunt

zijn factoren die uw coping-stijl of verwerkingsvermogenbepalen Dat vermogen beiumln-vloedt het risico dat u over-spannen raakt op uw werken op termijn begint te suk-kelen met de gezondheidOmgekeerd neemt het ver-werkingsvermogen ook af alsgevolg van stressen gezond-heidsklachten Er is sprakevan werkstress als een werk-nemer niet meer in staat is ofzich niet meer in staat achtom aan de eisen te voldoendie aan hem in de werksitua-tie worden gesteld En als hijkrijgt af te rekenen met psy-chische of lichamelijke klach-ten Zo staat het in de uit-gangsdefinitie van het op stapelstaande Koninklijk Besluit overhet stressbeleid in onderne-mingen En een school is eenonderneming

In welk stresstype

geeft u les

uw school

op tien miljard frank per jaar In de VS zou detotale kostprijs van werkstress 150 miljard dollarper jaar bedragen (5700 miljard frank of zowatvijfmaal onze staatsschuld) Stress is volgens dieberekening een ergere gesel dan alcohol waar-voor de Amerikaanse gemeenschap bijna 2000miljard frank per jaar betaalt Stress zou ookduurder uitvallen dan toxicomanie (1000 miljardfrank) en psychische problemen (115 miljardfrank)

MedicatieStress overvalt niet alleen leerkrachten Ook

leerlingen hebben er last van En hun oudersklagen over de stress die hun kinderen op schoolervaren laquoVroeger ging mijn zoon met pleziernaar school en had hij goede resultatenraquo getuigtCaroline ouder van Sven laquoDit jaar in de vierdeklas klaagt hij van buikpijn Hij heeft alle interes-se voor de school verloren Hij heeft er gewoongeen zin meer in omdat hij altijd maar moet

presteren Vanaf de eerste dag kregen deleerlingen te horen dat ze dom waren Dat zegeen werkhouding hadden traag van begripwaren en een te laag niveau hadden lsquoHeb jijwel iets in je bovenkamer zittenrsquo vraagt de

leerkracht hem vaak Door deze emotionele kwel-lingen is Sven vaak ziek Stress zegt de dokterMijn zoon neemt nu medicatie tegen stress maardaarmee is de oorzaak niet aangepaktraquo

Te zachtDrie kwart van de kinderen komt onder span-

ning als de leerkracht geen rekening houdt methun tempo van begrijpen Ze wensen dat de leer-kracht zou vertragen tot ze het begrepen hebben

laquoStroop in mijn hoofd Water in mijn aders Ikben moe Moe Iedere keer opnieuw maak ikdie spanning mee Iedere keer opnieuw neemtde chaos in mijn hoofd toe Wij krijgen richt-lijnen van mensen die weinig voeling hebbenmet het onderwijs En wij zijn tamme lamme-ren Gelukkig morgen is het alweer vrijdagAls de moeder van Els maar niet aan de school-poort staat Kan dat mens zeuren En de direc-teur zegt dat ouders altijd gelijk hebben Voormij zijn al die drukte en spanningen te veelWat kan ik eraan doen Niemand helpt mij Deanderen hebben het ook te druk Of willen nieteens luisterenraquo Nadine staat al enkele jaren inde kleuterklas Dit jaar net geen 25 kinderenBest leuk maar vaak heel druk Vooral de om-standigheden waarin ze klas moet houden ma-ken haar depressief Ze neemt al een tijdje kal-meerpillen Om tegen de stress te kunnen zegtze

Erge geselWe kloppen over het algemeen geen veertig

uren meer en toch hebben we tegenwoordigongeveer drie keer meer kans om een de-pressie te krijgen dan onze grootoudersTegenwoordig werkt in ons land eacuteeacuten derde van deberoepsbevolking onder een hoog werktempoMeer dan eacuteeacuten vierde werkt met te strakke dead-lines Een derde van de beroepsbevolking heeftgeen enkele autonomie om iets aan de taak ofwerkmethode te veranderen Alsmaar minder mensenmoeten meacuteeacuter werk verrichten Stress zou eenbelangrijke rol spelen in eacuteeacuten geval op drie vanlangdurige arbeidsonbekwaamheid De rechtstreeksekosten daarvan raamt men in ons land voorzichtig

8 KLASSE NR85

Omdat hijaltijd maarmoet pres-teren

Stressklachten werdenlange tijd weggela-chen laquoPersoonlijke pro-blemenraquo en laquovan hardwerken is nog niemanddood gegaanraquo zo luid-den de gebruikelijkedooddoeners Maar dietijd is voorbij Ruim meerdan de helft van de Bel-gische werknemers zietstress als de belangrijk-ste ziekmaker in de ar-beidssituatie Ook deschool ontkomt niet aanspanningen en drukStress op school treft driepartijen de leerkrach-ten de leerlingen en hunouders Die verstressenelkaar

Weverstressen elkaar

laquoDirecties leerkrachten eacutenleerlingen zouden communicatie-vaardigheden moeten oefenen Datvoorkomt stress Maar in echtecommunicatie zijn wij niet sterkraquo

Bovendien verscherpt het competitievekarakter van de prestaties de stress Als deleerkracht het klaswerk van zijn leerlin-gen met elkaar vergelijkt gaan ze welharder werken maar staan ze onder grote-re druk De manier van werken op school

vindt niet altijd genade in de ogen van ouders laquoIkmerk dat leerkrachten van elkaar niet weten wel-ke studiebelasting ze aan leerlingen opleggenraquozegt een ouder laquoVeertien dagen lang twee toet-sen per dag in een vierde leerjaar Moet dat welraquovraagt die ouder zich af laquoVerwachten we van dekinderen niet wat te veel Of zijn we te zacht enmoet dat allemaal kunnenraquo

Minder urenDe school is een aanzienlijke bron van stress

voor de leerlingen Dat bevestigt de Franse kin-derarts Guy Vermeil in zijn boek La fatigue agrave lrsquoeacutecole(1976) Het boek is meer dan twintig jaar oudmaar de stellingen ontlokken nog altijd discussieZo houdt de school volgens Vermeil te weinigrekening met de wetenschappelijke inzichten overde relatie tussen het leerproces en de organisatievan het schoolleven Hij stelt de hoeveelheid werkin vraag laquoAls leerlingen eenmaal de kritischevermoeidheidsgrens overschrijden daalt de kwa-liteit van de prestaties snel Vooral de aandachtneemt vlug afraquo zegt Vermeil laquoHet is bijgevolgniet te verwonderen dat leerlingen met minderuren schoolwerktijd na verloop van enkele wekenmeer en betere prestaties bereiken dat met eenklassiek overladen lessenroosterraquo

OntspannenVolgens Vermeil is het schoolwerk te veel ge-

concentreerd Het is te weinig gespreid over dedag de week en het jaar laquoTijdens de dag zijnlestijden van meer dan 30 minuten voor 12- tot16-jarigen inefficieumlnt omdat de aandacht vermin-dert Beter zijn korte lestijden afwisselen metperiodes van rust of activiteiten als muziek spelsport gymnastiek of gewoon onder elkaar pratenDan zijn de leerlingen meer ontspannen en heb-ben ze minder afkeer van de schoolraquo Vermeilwijst voorts op de nadelige gevolgen van de vijf-daagse werkweek voor schoolkinderen Zes kor-tere schooldagen zouden minder spanningen ge-ven Als men bovendien het aantal vakantiedagenvermindert zou men de nodige leertijd kunnenspreiden over meer schooldagen Hierdoor zoumen de arbeidsduur per dag aanzienlijk kunnenbeperken laquoInspanning en ontspanning tijdens dedag afwisselen mogen we niet naar het rijk van deillusies verwijzenraquo besluit Vermeil

BendevormingEen leerling kan heel wat stress verwerken De

meeste leerlingen hebben trouwens geleerd teoverleven op school Maar toch laquoJe kan een klasindelen in twee groepen De leerlingen van de enegroep hebben veel faalangst als ze moeten preste-ren en de andere groep heeft weinig faalangst Westellen vast dat de angstige en gestresseerde leer-lingen opvallend minder goede prestaties leverenals ze onder spanning moeten werken Kunnen zein meer rustige omstandigheden werken doen zehet doorgaans beter dan degenen uit de groep metweinig faalangstraquo Dat zegt Eric Depreeuw psy-choloog aan de KULeuven

Er is prestatiestressmaar ook sociale stressGepest en uitgelachenworden veroorzaakt so-ciale stress laquoDe samen-hang tussen prestatie- ensociale stress kan leidentot probleemgedragraquo zegtDepreeuw laquoKinderenkomen ook naar schoolom zich te bevestigen inhun leeftijdsgroep Alsdeze bevestiging uitblijftof wegvalt door allerleispanningen waaronderprestatiestress en even-tuele stresserende situa-ties thuis komt er vaakdestructief gedrag vanzich isoleren belhamel-streken bendevorminghellipraquo

De cirkelUit een enquecircte bij 6000 ouders

die Klasse voor Ouders deze maand publiceertblijkt dat eacuteeacuten derde van de ouders van jonge kinde-ren zegt dat de school al stress veroorzaakt bij hunkinderen En eacuteeacuten ouder op vijf stelt vast dat deschool op zijn beurt stress veroorzaakt bij hemzelfLeerkrachten klagen graag over hun stresserendberoep Maar ze vergeten soms dat zij op hun beurtstress bezorgen aan duizenden jongeren En diesituatie beiumlnvloedt op haar beurt evenveel gezin-nen De stresserende cirkel is rond

UW DRAAGKRACHT IS SUBJECTIEFDe notie stress werd gemeengoed in ons dagelijks taalgebruik Als we het woorduitspreken hebben we het snel over emoties depressies faalangsthellipIs stress geen hol woord gewordenERIK DEPREEUW psycholoog KUL Ik vergelijk stress met koorts die algemeen aangeeftdat er iets niet klopt Stress is een signaal We hebben het hier dan over distress die eenschadelijke overbelasting kan veroorzaken Leerlingen of leerkrachten met stresskoortsgaan geiumlrriteerd nog harder werken of ze vervallen in apathie Maar leerlingen die teweinig belast zijn kunnen even goed in de problemen geraken Dat is vaker het gevalbij hoogbegaafden In een school zonder belasting zouden kinderen niets lerenWat is de essentie van stressDEPREEUW Die ligt in de verhouding tussen de draaglast hoofdzakelijk afkomstig uit deomgeving en de individuele draagkracht Deze verhouding is de belasting of de stressDe draaglast kunnen we min of meer objectief omschrijven Dat is bijvoorbeeld dehoeveelheid leerstof het aantal uren les het aantal decibels lawaai De draagkracht issubjectief en individueel verschillend Een gevoelig iemand zal makkelijker verpletterdraken onder de stressDe school is een bron van stress Hoe kunnen we deze bron doen opdrogenDEPREEUW Scholen moeten vooral werken aan communicatie Een leraar scoort daarniet goed voor Net of hij schrik heeft om normaal te communiceren met leerlingen enouders Hij is bang te tonen dat hij niet alles weet en daardoor zijn gezag kwijt zou rakenOf hij heeft faalangst tegenover de ouders Hij voelt zich bedreigd in zijn positie Veelouders van nu hebben gestudeerd en de leerkracht heeft angst dat ze zich met zijn taakgaan bemoeien Maar ze zouden elkaar kunnen aanvullen en steunen Directiesleerkrachten eacuten leerlingen zouden communicatievaardigheden moeten oefenenLeerlingen hebben vaak schrik om te zeggen dat ze iets niet snappenDEPREEUW Een leraar moet positief ingesteld zijn Hij zou veel meer een ondersteuner daneen beoordelaar moeten zijn Hij kan aanmoedigen zodat leerlingen risicorsquos durvennemen Wat gebeurt nu te vaak Als ze een fout maken maakt de leraar hen belachelijk voorde klas Zo blokkeren ze uit faalangst of spelen ze op veilig Daardoor ziet de leraar niet bijwie het leerproces fout loopt De school moet afstappen van het louter resultaatgerichtepresteren en meer het procesmatige benadrukken Ten slotte zou de school de zelfbeschik-king van de leerlingen kunnen vergroten Er is nu een enorme kloof tussen het zelfbeschik-kingsrecht en de -mogelijkheden thuis en op school Thuis bepalen jongeren veelal zelf wat

ze doen of niet doen Op school is er te weinig ruimte voor eigen initiatief voor inspraak

KLASSE NR85 9

Veertiend a g e nl a n g t w e etoetsenper dag

WELK STRESSTYPE BENT UEen verzekeraar de Deutsche Krankenversicherung introduceertbinnenkort een verzekering voor gestressseerde of oververmoeidekaderleden Ook iets voor in het onderwijs Of kunnen we over-stress vermijden op school Leraars kunnen alvast zichzelf beterleren kennen ontdekken tot welk type van persoonlijkheid zebehoren Dan weten ze misschien hoe ze als gestresseerde reagerenDit inzicht dient vervolgens als basis voor de remedie

laquoWat je doet moet goed zijnraquo1 Het Pietje-precies U bent een fanatieke perfectionist Fouten makenis ongeoorloofd U bent een leraar die alles piekfijn in orde wil Uverlangt van zichzelf dat u uitzonderlijk hoog presteert Daarmeekrijgt u namelijk de erkenning van uw collegarsquos en daardoor kan uzichzelf ook waarderen Een perfectionistische instelling is evenwelniet hetzelfde als een gezonde dosis eerzucht of ambitie Ambitiespoort ons aan tot betere prestaties zonder dat de spanning daarbij tehoog oploopt Perfectionisme daarentegen veroorzaakt soms blokke-ring Daardoor presteert een perfectionist vaak onder zijn niveau Hijbeperkt de stress gewoonlijk niet tot zichzelf Ook de omgeving magdaar meestal in meedelen Een perfectionistische directeur kan zijnteamleden terroriseren met de eisen die hij stelt Hij heeft daarbijalleen oog voor tekortkomingen Voor goede prestaties heeft hijzelden oog Perfectionistische ouders kunnen de verwachtingen inhun kinderen zo hoog opschroeven dat die daar nooit aan kunnenvoldoen Dat creeumlert minderwaardigheidsgevoelens of faalangst

laquoIk kan niet nee zeggenraquo2 De hunkeraar U hebt angst afgewezen te worden U hebt deliefde waardering en erkenning van anderen nodig Haast iedereenmoet u altijd lief en sympatiek vinden Daardoor beslissen anderenover uw emotionele welzijn De gestresste directeur is bang om niet-populaire maatregelen te nemen omdat de teamleden dan mindervan hem zullen houden De overdreven dienstbare leraar probeertvoortdurend de waardering van zijn leerlingen te winnen Maardaarmee dreigt hij andermans speelbal te worden De hunkeraarkan niet nee zeggen Daardoor zit hij meestal tot over zijn oren in hetwerk en raakt hij overbelast Bovendien is hij gefrustreerd omdatanderen veel minder dienstbaar zijn voor hem Dat kropt hij op endat veroorzaakt maagpijn hoofdpijn en andere stressklachten

10 KLASSE NR85

laquoDat is niet eerlijkraquo3 De super-eerlijke Van al het onrecht in het leven krijgt u dezenuwen U bent zelf doodeerlijk en verwacht van anderen dat zedat ook zouden zijn U beroept zich graag op hogere waarden Bijalles hebt u meteen een oordeel klaar Zo kent u de gebreken vanuw school haarfijn En ook van elke collega Het moacuteet er volgensu in het leven altijd eerlijk aan toegaan Maar achter een eerlijk-heidsdoctrine schuilt over het algemeen eigenbelang De super-eerlijke eist dat hij in het leven daacutet krijgt wat hij zelf graag wil Omdeze eis aanvaardbaar te maken verpakt hij die als eerlijkheidlaquoHet is niet eerlijkraquo vindt hij als een promotie aan zijn neusvoorbij gaat Hij windt zich bij het minste op Dat veroorzaaktongezonde spanning

laquoJij doet dat Nietraquo4 De lakenuitdeler U bent een plaag voor uw onmiddellijke omge-ving U legt makkelijk anderen uw wil op en u krijgt graag uw zinEen vraag als lsquowie doet dit werkrsquo luidt zo dwingend dat ze meteenwordt hertaald in lsquoBart jij doet dat Nietrsquo In een machtspositievoelt u zich goed want u deelt graag de lakens uit Zowel op hetwerk als thuis Misschien hebt u wel een leidinggevende functie Delakenuitdeler gaat zijn verantwoordelijkheid niet uit de weg hoe-wel hij anderen meestal ziet als mensen die in zijn dienst moetenstaan Hoe langer hij in zijn opstelling volhardt hoe meer er onrusten conflicten dreigen

laquoAls het maar niethellipraquo5 De piekeraar U piekert vaak U bent eraan verslaafd Voortdu-rend denkt u aan mogelijke gevaren en risicorsquos De meest rampzaligeonheilsfantasieeumln komen in u op lsquoAls het maar niethelliprsquo Waar u angstvoor hebt gebeurt toch zeker U wil eens klaar en duidelijk dewaarheid zeggen aan uw directeur en in het midden van uw betoogverliest u de draad Om meteen weg te lopen Door dit angstdenkenleeft u de hele dag onder hoogspanning Piekeren jut u op maarremt u tegelijkertijd af De piekeraar is een chauffeur die tegelijker-tijd op gaspedaal eacuten rem trapt Hij sloopt zichzelf door altijd maartegen elke activiteit op te zien Ten slotte wordt hij erg moe van al ditrusteloos getob en gepieker(Naar Een kopzorg minder H Hermans)

Leerkrachten ervaren in hun beroep meer stress dan een doorsnee werknemer Eeacutenop vier leerlingen heeft last van stress op school Scholen zijn bronnen van stressomdat zowel leerlingen als leerkrachten er voortdurend onder druk van elkaarmoeten presteren Stress beiumlnvloedt onze veerkracht Maar hoe voorkomen we datde veer breekt Drie remedies

Piekeraarofpietje precies

KLASSE NR85 11

VEROORZAAK ZEacuteLF MINDER STRESSEeacuten op vier leerlingen heeft last van stress op school De stressneemt toe ook op de lagere school We belasten kinderenalsmaar meer Vooral bij de examens De kennis wordt alsmaargroter en onoverzichtelijker Kennisoverdracht wordt een zeeringewikkeld proces Daarbij verlangen ouders vaak te veel vanhun kinderen De spanning hoopt zich op In deze situatiekunnen leerkrachten beter ondersteuners zijn dan beoordelaarsMoedig aan en tel de punten eens op in plaats van ze af tetrekken Een regel van drieeumln1 Vertel eerst wat er goed gaat Geef de leerling een complimentook als u echt moet zoeken om iets positiefs te vinden Iedere mensheeft behoefte aan waardering Hierbij telt een faalangstige voortwee2 Geef aan waar volgens u het probleem en de diagnose ligtMisschien verspilt de leerling veel tijd omdat hij niet helemaal meeis Of durft hij niet zeggen wat hij niet begrijpt en waar hijblokkeert3 Geef vervolgens suggesties hoe het volgens u beter zou kunnenMisschien is het tijd om stil te staan bij de vakoverschrijdendeeindtermen over leren leren Geef een spoor naar een mogelijkeoplossing Dat opent de deur voor verandering Pas als iemand hetgevoel krijgt dat hij best iets kan en gewaardeerd wordt pas daacutenstaat hij open voor goede raad(Naar Het mes in je stress Ine Schroo Jan Ausum)

DE HELE SCHOOL SPEELT MEEHonderd jaar geleden toonden studies al aan dathet beroep van onderwijzer de gezondheid onder-mijnt Onderwijzers werden toen gemiddeld 57jaar oud En dat was lager dan advocaten (59)militairen (60) landbouwers (62) bedienden (62)en kooplieden (64) Vandaag zit een job in hetonderwijs vol stress Sommige onderwijsmensenweten niet meer van welk hout pijlen maken Erzijn geen zekerheden meer de rol van de school isniet meer vastomlijnd zeggen velen Laat u nietontmoedigen versterk uw veerkracht en betrekuw schoolbestuur bij deze operatie Waarvoorkunnen u en de schoolleiding aandacht hebbenom stress aan te pakken en beter nog te voorko-men Tien punten1 Schep duidelijkheid meteen functiebeschrijving en

informatie over de werking gewoonten enreglementen van de school2 Respecteer de autonomie van de leraar3 Inventariseer het takenpakket van deschool en van de personeelsleden Struc-tureer de leerlingbegeleiding Welke ta-ken zijn essentieel voor elk personeelsliden welke worden gespreid over een aantalleden Daarom is het nodig de doelstel-lingen van de school precies te omschrij-ven prioriteiten en klemtonen te leggente weten welke taken daaruit voortvloeienen de taken te verdelen rekening hou-dend met de zwaarte en de belasting vanelke taak4 Spreid de lesopdrachten bij voorkeurgelijkmatig over de week5 Goede sociale contacten en overleg inen buiten de leraarskamer kunnen stimu-lerend werken Gebrek aan sfeer commu-nicatie en sociaal contact isoleert een mensmet zijn individuele problemen Ook hetuitzicht van de leraarskamer en van dewerkruimte kan zorgen voor een beteresfeer Communicatie is een sleutelbegrip

in de moderne organisatie Nog altijd zijn bepaalde onderwerpen opschool niet of moeilijk bespreekbaar (wanorde binnen de klasmoeilijke samenwerking met bepaalde collegarsquos een specifiekedidactische aanpak) Soms blijven vetes en misverstanden jaren-lang smeulen Maak daarom van vakoverleg en vakwerking meerdan afspraken over leerstof Ze kunnen ook een bespreking vanwederzijdse ervaringen inhouden Een open (functionerings-) ge-sprek of communicatie tussen directie en personeelsleden metaandacht voor werkdruk en taakbelasting is meer dan ooit nodigDaarvoor moet u communicatie organiseren die snel en spontaaninspeelt op problemen Effectieve communicatie- en gespreksvaar-digheden zijn hiervoor een vereiste6 Gebrek aan succeservaringen en de vlakke onderwijsloopbaanzijn vaak bronnen van stress7 Als de schoolleiding het talent en de capaciteiten van elkeen goed

gebruikt motiveert dit het schoolteam8 Het hele schoolpersoneel heeft behoefteaan coaching en loopbaanbegeleiding9 Verdeel bij schaalvergroting de onder-wijsinstelling in kleinere min of meer auto-nome units Deze opbouw behoudt eenkwalitatief hoge communicatie met de mo-gelijkheid om deze units te hergroeperenDe gemeenschappelijke visie kan de unitsmet elkaar verbinden10 Een stressbeleid op school is meerdan aandacht hebben voor enkele gezond-heidsaspecten van de personeelsleden Hetis vooral gericht op leren omgaan metsnelle(re) veranderingen en ontwikkelin-gen Scholen hebben daar weinig ervaringmee Daarom ontwikkelen ze het bestveranderingsvaardigheden met blijvendeaandacht voor weerstanden gevoelens enonzekerheid of irritatie Het is alvast be-langrijk dat de schoolleiding overtuigd isvan het belang van deze maatregelen endat ze beseft dat beter functioneren vanalle personeelsleden de school ten goedekomt(Naar Stress in het onderwijs vzw PASMoniek Boydens Nicole Vandeweghe Hu-bert Sanders)

bull Niet meer bij de les Stress in het onderwijs (1995) - Peter Fokkens - uitgSchouten amp Nelissenbull Stress en de school School- en leermoeilijkheden in stress-theoretischperspectief (1994) K Doornbos en JC van der Wolf - uitg Introbull Burnout en werkstress Ieders verantwoordelijkheid (1989) - HM Vander Ploeg en J Vis - uitg Swets amp Zeitlingerbull Het mes in je stress - Scholieren worden weer baas in eigen brein (1993)- Ine Schroo en Jan Ausum - Academische uitgeverij Amersfoortbull Stress op het werk (1996) - Herman Siebens - uitg Garantbull De kleur van stress (1997) - Dr L Swinnen - Standaard uitgbull Stress in het onderwijs (nog niet gepubliceerd) - Moniek Boydens NicoleVandeweghe Hubert Sanders - vzw PAS - Herfstlaan 9 - 8200 Brugge - tel050 - 38 24 70bull Adiov - Een selectie van recente artikels over dit thema ligt voor u gratisklaar bij Adiov - departement Onderwijs - Koningsstraat 71 - 1000 Brussel- tel 02-219 79 99 - fax 02-219 77 73bull Zowel de school de leerlingen en de ouders verwerken spanningen Vaakhebben ze dezelfde stressbronnen Daarom gaan deze maand ook Klasse voorOuders en Klasse voor Jongeren over stress op school De basis voor eengemeenschappelijke aanpak

Hij trapt tegelijk

op gaspedaal en rem

KWALITEITSZORG

Problemen zijnleermomentenHet Vormingscentrum voor dePMS-centra van het Gemeen-schapsonderwijs krijgt als eersteVlaamse overheidsdienst eenISO 9002-certificaat voor zijnorganisatie Aan het eind vande jaren tachtig begon het Vor-mingscentrum met integralekwaliteitszorg (IKZ) Nadien in-troduceerde het de ISO-systeem-normen ISO staat voor lsquoInter-national Organisation for Stan-dardisationrsquo Om aan de ISO9002-norm te voldoen moeteen organisatie 17 activiteitenuitvoeren beleidsdoelen bepa-len verantwoordelijkheden enbevoegdheden van de mede-werkers bepalen de processenomschrijven in procedures deprocessen evalueren contrac-ten met de klanten afsluitende formulieren en de documen-ten beheren voorzien in eenwerkwijze om de kwaliteit vande ingekochte producten ofdiensten te garanderen eisenvastleggen voor de behande-ling van door de klant verstrekteproducten producten en dien-sten identificeren productenen diensten met tekortkomin-gen behandelen klachten be-handelen corrigerende en pre-ventieve maatregelen treffenkwaliteitsgegevens registrerenhet systeem intern auditerenvoorzien in vorming van hetpersoneel voorzien in nazorgstatistische technieken hante-ren Vooral bedrijven hebbenbelangstelling voor de ISO-nor-men De toepassing ervan inhet onderwijs en de overheids-sector is uitzonderlijk In depraktijk hebben de personeels-leden van het Vormingscen-trum via de ISO-normen eenduidelijk zicht gekregen op wathun collegarsquos doen Ze vindencreatieve oplossingen voor ja-renlang aanslepende vraagstuk-ken En ze zien opduikendeproblemen als leermomenten

INFORMATICA

Maar vijf procentmeisjesstudentenlaquoOns secundair onderwijssys-teem is totaal onaangepastraquo zeg-gen informatica-professoren vanalle Vlaamse universiteiten Daar-door kiezen volgens hen te wei-nig Vlaamse jongeren voor in-formatica In de academischeopleidingen informatica zittenmaar vijf procent meisjesstuden-ten Ooit waren er 25 procentVijfduizend vacatures voor hoog-geschoolde informatici raken nietingevuld laquoJongeren hebben eenverkeerde voorstelling van in-formaticaraquo zegt professor TheoDrsquoHondt hoofd van de vakgroepInformatica van de VUB laquoDit iste wijten aan de banaal-techni-sche voorstelling in het secun-dair onderwijs Een informati-cus zou een freak zijn die twaalfuur per dag aan zijn pc gekluis-terd is Veel te weinig wordt hijvoorgesteld als een architect vancomplexe systemen waarbijtechnologie maar eacuteeacuten van devele facetten israquo Hij pleit vooreen opleiding tot industrieel in-genieur in de informatica Hijwil ook meer universitaire in-formatici Een werkgroep vande Vlaamse Onderwijsraad sleu-telt aan nieuwe opleidingspro-fielen in de studierichting In-dustrieumlle Wetenschappen om eenvermoedelijk tekort van 5000informatici weg te werken

TOPSPORT

Sabine Appelmans achternaVolwaardig dagonderwijs volgen in een gewone klas gecombi-neerd met een doorgedreven training is slechts uitzonderlijkhaalbaar Alleen Sabine Appelmans en Filip Dewulf maakten ditals echte toppers waar Grote tennistalenten als Nancy FeberLaurence Courtois Johan Van Herck of Christophe Van Garse strui-kelden onderweg in het onderwijs Zij kozen voor topsportMaar ze behaalden geen getuigschrift secundair onderwijs Hoetopsport en onderwijs combineren Vanaf september komen erspecifieke topsportrichtingen in alle onderwijsvormen eerst inhet ASO en het TSO Een topsportconvenant werd daarvoorondertekend door de Vlaamse minister van Onderwijs de Vlaamseminister van Cultuur het BLOSO het BOIC de Bond voorLichamelijke Opvoeding (BVLO) en de onderwijsnetten ARGOOVSG en VSKO Concreet komt er in het ASO een studierichtingwetenschappen-topsport en in het TSO topsport De sportfederatieszullen de leerlingen voor deze topsportstudierichtingen selecte-ren Afhankelijk van de noodzakelijke afwezigheden in de loopvan een schooljaar die per sport sterk kunnen verschillenkrijgen de leerlingen een topsportstatuut A of B Deze leerlingenkunnen dan deelnemen aan tornooien en stages in het buiten-land Tot 130 halve dagen per schooljaar voor leerlingen mettopsportstatuut A Tot 40 halve dagen voor B Het lessenpakketbestaat uit 20 uur gemeenschappelijke vakken en 12 uur perweek voor trainingen onder begeleiding van de respectievesportfederaties Dit betekent voor de federaties een behoorlijkfinancieel en logistiek engagement Veertien sporten komenvoorlopig in aanmerking tennis turnen zeilen atletiek rui-tersport wielrennen voetbal handbal volleybal basketbaljudo zwemmen karate en roeien

KINESITHERAPIE

Bruggen tussen vier of vijf jaar studerenEr komt volgend academiejaar nog geen toelatingsproef of beper-king van het aantal kine-studenten Toch kreeg de federale minis-ter van Volksgezondheid Marcel Colla het advies om beginvolgende eeuw in Vlaanderen jaarlijks nog maar 270 nieuwekinesitherapeuten toe te laten In lsquo96-rsquo97 telden de Vlaamsehogescholen 500 afgestudeerden De universiteiten 200 In heelBelgieuml beginnen jaarlijks zowat 1000 studenten aan de opleidingDat is te veel omdat er dan een overaanbod dreigt Intussen gaatin Vlaanderen vanaf september de vernieuwde kine-opleidingvan start Aan de hogescholen duurt de opleiding van twee cyclivier jaar Dat is vooral een beroepsgerichte opleiding Met hetdiploma van licentiaat in de kinesitherapie kunnen afgestudeer-den zich al of niet zelfstandig vestigen als kinesitherapeut Aan deuniversiteiten wordt de kine-opleiding omgevormd tot een oplei-ding licentiaat kinesitherapie en revalidatiewetenschappen Deopgewaardeerde opleiding duurt vijf jaar Het opleidingsprofiel isvooral gericht op een brede wetenschappelijke basisvorming ophet terrein van de revalidatiewetenschappen waar naast de mo-torische aspecten ook de functionele en psychomotorische aspec-ten aan bod komen De verschillende opleidingen in hogescho-len en universiteiten mogen niet beletten dat er bruggen mogelijkzijn voor studenten die zich willen herorieumlnteren

12 KLASSE NR85

Een informaticusgeen twaalf uur per dagaan de pc gekluisterd

Twaalf uur topsport op school

ISO-normen duiken nu ook opin het onderwijs

SCHOOLVERLATERS

Studeren voor werkWelke studierichting biedt nog garantie op werk Deze vraag blijftelk jaar actueel Door werkzoekende schoolverlaters op te volgenprobeert de VDAB deze vraag te beantwoorden Uiteraard zijn degegevens van de VDAB alleen een momentopname Nadat ze eenjaar als werkzoekende bij de VDAB zijn ingeschreven blijven bijnaeacuteeacuten op vier mannelijke en meer dan eacuteeacuten op vier vrouwelijkeschoolverlaters werkloos Dit is geen gunstige situatie Laaggeschooldeschoolverlaters krijgen het op de arbeidsmarkt alsmaar moeilijkerDeze groep dreigt hoe langer hoe meer heel lang werkloos te blijven

VLOR

Kwaliteit vanhet onderwijsin gevaarDe Vlaamse Onderwijs-raad (Vlor) vreest be-sparingen De raad geeftadvies over de op sta-pel staande hervormin-gen van het secundaironderwijs Op 24 maartgaf de Vlaamse regering

al haar goedkeuring aan een voorontwerp van decreet Dat devoorgestelde hervorming zal leiden tot een vereenvoudiging vande regels en een grondige modernisering van onderwijsniveaugelooft de Vlor niet De Vlor vreest vooral de neveneffecten vande voorgestelde besparingen (hervormingen volgens de rege-ring) Het pakket uren-leraar verminderen zal volgens de Vlor dekwaliteit van het onderwijs in het gedrang brengen De raadaanvaardt niet dat de scholen in vier jaar 25 procent moetenbezuinigen De raad vindt ook dat de voorgestelde hervorminggeen rekening houdt met de nu al uitgevoerde onderwijstaken enmet de reeumlle behoeften van de scholen

SCHOOLGEBOUWEN

Voor miljarden op dewachtlijstDe Vlaamse scholen hebbenvoor miljarden frank bouwplan-nen maar ze kunnen die nietwaarmaken Bij de Dienst voorInfrastructuurwerken van het Ge-subsidieerd Onderwijs (DIGO)stonden eind vorig jaar voorbijna 12 miljard frank school-bouwen vernieuwingsplannenop de wachtlijst Ook bij hetgemeenschapsonderwijs is ereen lange wachtlijst Dat heeftmeer dan 15 miljard frank teweinig voor nieuw- en ver-nieuwbouw De DIGO werd in1989 opgericht Deze instellingvan openbaar nut van de Vlaam-se Gemeenschap geeft subsi-dies voor de aankoop bouw-moderniserings- uitbreidings-en geschiktmakingswerken ende eerste uitrusting van hetgesubsidieerd vrij en officieelonderwijs De dienst krijgt daar-voor een dotatie van de Vlaamseoverheid Vorig jaar keurde deDIGO voor het vrij onderwijs436 dossiers goed voor een be-drag van 32 miljard Voor hetgemeentelijk en provinciaalonderwijs werden 35 dossierster waarde van 600 miljoengoedgekeurd Maar de vraag isaanzienlijk groter dan het aan-bod Schoolbesturen moetenrekening houden met eenwachttijd van drie jaar vooral-eer de DIGO hun subsidieaan-vraag kan goedkeuren

(De volledige studie Werkzoekendeschoolverlaters in Vlaanderen juni 1996-juni 1997 kost 400 fr U kan ze bestel-len bij de VDAB-Studiedienstbiblio-theek - tel 02-506 15 79 fax 02-50615 28 pschollavdabbe)

Wie afstudeert in het tech-nisch en beroepsonderwijsheeft meer kansen op werk

dan iemand met alleen eengetuigschrift algemeen

secundair onderwijs

Niets gemist Het verslag over de toe-

stand van het onderwijs1997 door de inspectie ligt

op uw school (basisonderwijssecundair onderwijs hogeronderwijs deeltijds kunston-derwijs volwassenenonderwijsen psycho-medisch-sociale cen-tra) Nog zeven instellingen ge-ven volgend academiejaar ki-nesitherapie Aan vier hoge-scholen (Katholieke HogeschoolBrugge-Oostende KatholiekeHogeschool voor Gezondheids-zorg Gent Hogeschool Antwer-pen en Provinciale HogeschoolLimburg) leidt een vierjarigeopleiding naar het diploma vanLicentiaat Kinesitherapie Drieuniversiteiten (KUL RUG enVUB) organiseren vijfjarige stu-dies voor het diploma Licen-tiaat Kinesitherapie en Revali-datiewetenschappen Schrijnwerkerij wordt als stu-dierichting afgeschaft op de be-roepsscholen Naast houtsnij-den zal vanaf 1 september al-leen nog maar eacuteeacuten richting voorpolyvalente houtbewerkers be-staan Daar kunnen jongerenzowel schrijnwerkerij als meu-belmakerij leren Interim-kantoren mogengeen interim-leerkrachten le-veren Officieel mag geen en-kele openbare dienst een be-roep doen op uitzendkrachtenom een vastbenoemde te ver-vangen Dat mag alleen vooreen contractuele Een leerkracht hoeft niet min-der te verdienen omdat de leer-ling jonger is zeggen ze bijonze Franstalige buren Daar-om wordt de wedde van(kleuter)onderwijzer tegen 2005even groot als die van regentIn de Vlaamse gemeenschap iser nog geen akkoord over eenvolledige gelijkschakeling vandie lonen Alle scholen in Wallonieuml krij-gen multimediacomputersHet Waals Gewest en de Fran-se Gemeenschap sloten daar-om een samenwerkingsak-koord De secundaire scholenkomen al vanaf september aande beurt De basisscholen enhet onderwijs voor sociale pro-motie volgen in 1999 OokInternet-aansluitingen behorentot het informaticapakket HetWaals Gewest trekt 17 mil-jard frank over drie jaar uit

voor de aankoop en hetonderhoud van de syste-

men

Drie jaar wachten op subsidieom te bouwen

Tien gunstige studiegebieden en studierichtingenMANNEN VROUWEN

Hoger technisch secundair onderwijschemie chemie (oa apotheekassistent)

Hoger beroepssecundair onderwijsschoonheidszorg schoonheidszorg (oa haarstylist)

Hoger onderwijs korte typetechnisch (oa elektronica-telecommunicatie) economisch (oa bedrijfsadministratie)economisch (oa toegepaste informatica) paramedisch (oa ziekenhuisverpleegk)paramedisch (oa ziekenhuisverpleegkunde) technisch (oa bouw-vastgoed)

Hoger onderwijs lange typeindustrieumlle wetenschappen (oa ir elektriciteit) handelswetenschappen (oa handelsing)handelswetenschappen (oa handelsingenieur) ind wetenschappen (oa ir elektronica)

Universitair onderwijstoegepaste wetenschappen toegepaste wetenschappenrechten economie TEWeconomie TEW rechten

KLASSE NR85 13

De Vlaamse Onderwijsraad is kritischmaar genuanceerd over hervorming se-cundair onderwijs

De Vlaamse Hogescholen-raad (VLHORA) vindt dathogescholen te krap inde middelen zitten Metde huidige financieumlle en-veloppe kunnen de ho-gescholen de toename vanhet aantal studenten en

allerlei bijkomende las-ten niet opvangen Viasponsoring kunnen zebijkomend geld binnen-

rijven Maar de VLHORAheeft daar vragen bij Eengesprek met de nieuwevoorzitter

Hij neemt zijn voorzittershamer als een pijp in dehand laquoIk ben een pijproker Vandaar die ge-woonteraquo zegt Guy Aelterman de nieuwe voorzit-ter van de Vlaamse Hogescholenraad (VLHORA)Maar voor het overige praat hij als een ingenieurmet feiten en cijfersHet hogeschoolonderwijs krijgt 19 miljard ofacht procent van de onderwijsbegroting Dezefinancieumlle enveloppe met 300 tot 500 miljoenfrank aandikken komt niet tegemoet aan uwverwachtingen Waarom nietAELTERMAN laquoDe jongste drie jaar steeg het aantalstudenten met zes procent van 90753 in lsquo94-rsquo95tot 95971 dit academiejaar Maar de geslotenenveloppe het vast bedrag waarmee we onzepersoneels- en werkingsuitgaven moeten betalensteeg niet evenredigraquo

Uw cijfers verschillenmet de aantallen in hetStatistisch Jaarboek vanhet Vlaams OnderwijsDaar is slechst sprakevan een stijging metvier procentAELTERMAN laquoDe onder-wijsminister aanvaardtze nochtans Hij ziet ookin dat er problemen zijnDaarom hopen we nuop een aanpassing vande begroting 1999 metongeveer drie procentToch blijft de druk vanbijkomende lasten Ik ci-teer vooral de gevolgenvan de uitstapregelingvoor 55+rsquoers Deze re-geling valt praktisch ge-zien bijna helemaal tenlaste van de hogeschoolZij betaalt een soort brug-pensioen en moet daar-

voor extra middelen vrij houdenraquoCreeumlert die uitstapregeling geen mogelijkhedenom jonge lectoren aan te wervenAELTERMAN laquoIn principe kan je voor drie oudereuitstappers telkens eacuteeacuten beginnende lector in dienstnemen Maar op langere termijn gaat dat niet opDe nieuw aangeworvenen krijgen ook barema- entweejaarlijkse weddeverhogingen Die kosten moetde hogeschool kunnen opvangenraquoStappen veel oudere lectoren uitAELTERMAN laquoMassaal Ik schat vorig jaar zowat400 uitgedrukt in voltijdse banen Dit jaar onge-veer 350 Uit een rondvraag van vroeger blijkt dat20 tot 30 procent van het personeel gebruik wilmaken van de uitstapregeling voor 55+rsquoers Dithoudt een meerkost in van 268 tot 402 miljoenDe huidige globale enveloppe is daar niet hele-maal op voorzien Je krijgt ook een sneeuwbalef-fect De eersten stappen uit Wie blijft ervaartmeer druk De taakbelasting neemt toe omdat erminder lesgevers overblijven Op hun beurt be-ginnen anderen af te haken En ze stappen zonderveel verlies uit Ze krijgen immers nog ongeveer81 procent van hun laatste nettoloon uitbetaaldraquoDe onderwijsminister wijst erop dat het hoge-schooldecreet externe sponsoring mogelijk maaktNederlandse hogescholen halen op die manierzowat de helft van hun middelen binnen Bent udaar tegenAELTERMAN laquoZuivere sponsoring door bedrijvenzoals in de sportwereld dat kan niet Hogescholenzijn geen voetbalclubs Sommige firmarsquos zouden eente grote invloed op de opleiding krijgen In Nederlandwordt extra middelen binnenhalen een pure com-mercieumlle activiteit Maar dat bedoelde de minister nietHij denkt aan secundaire geldstromen via projectma-tig onderzoek voor bedrijven en dienstverlening Datprincipe van geld aantrekken is niet slecht Tochduiken problemen op Onderzoek en dienstverle-ning zijn haalbaar voor de ingenieursopleidingenMaar we zien dat moeilijker zitten voor zachtesectoren zoals de paramedische richtingenraquo

H O G E S C H O L E N

DE VLAAMSE HOGESCHOLENONTZUILEN

De Vlaamse Hogescholenraad (VLHORA) verdedigt de belangen vande 29 Vlaamse hogescholen De raad wordt nu een instelling vanopenbaar nut waarvan de algemene vergadering is samengestelduit de algemeen directeurs van alle hogescholen Voacuteoacuter het hoge-schooldecreet van 13 juli 1994 waren de hogescholen gegroepeerdin een VHOKT en VHOLT voor respectievelijk het korte en het langetype Nu is de VLHORA de tegenhanger van de Vlaamse Interuniver-sitaire Raad (VLIR) Dit zal ongetwijfeld de dialoog en de samenwer-king tussen de universiteiten en hogescholen verbeterenlaquoVroeger zaten de hogescholen elk in hun eigen zuil of koepelraquozegt voorzitter Guy Aelterman laquoNu kan je spreken van eenontzuiling We leren elkaar over de netten heen beter kennenWe maken nu ook gezamenlijke afspraken Over de opleiding voorkinesitherapie bijvoorbeeld We leren elkaars standpunt begrij-pen in plaats van als elke zuil apart een stelling bij de minister teverdedigen Samen trachten we een oplossing te vinden waariedereen achter kan staan Dat is de grootste verdienste van deVLHORA na twee jaar werking Ik wil ook de internationaleuitstraling van de Vlaamse hogescholen meer beklemtonenzowel met het oog op de traditionele Europese partners als opbijvoorbeeld de ontwikkelingslandenraquoVLHORA - Koningsstraat 67 - 1000 Brussel - tel 02-211 44 98 - fax02-211 47 50 - lucvandeveldevlhorabe

14 KLASSE NR85

De jongste drie jaar steeg hetaantal hogeschoolstudentenmet zes procent tot 95971De financieringsenveloppesteeg niet even sterk mee

laquoWe zijn geen voetbalclubsraquo

WALVISSEN MET KLASSEEen dolfijn in een groot zwembad kanprecies aanduiden waar men een theele-pel water uitgiet ook al bevindt hij zichaan het andere eind van het aquariumHet is maar een staaltje van wat walvis-sen en hun aanverwanten (zoals de dol-fijn) vermogen De walvis is miljoenenjaren oud en nog steeds zwemt hij vrijrond in onze oceanen In 79 verschillen-de varianten Een eeuw lang kreeg hij hetzwaar te verduren maar sinds kort geniethij internationale bescherming En of hijnu bultrug heet of narwal Free Willy ofpotvis over heel de wereld leeft hij inverhalen oude mythes over zijn merk-waardige band met de mens moderneverslaggeving over scherpe intelligentieingebouwde sonar strandingen en col-lectieve zelfmoord En nu is het alle hensaan dek in Walviswereld een uitzonder-lijke tentoonstelling over walvis amp cowaar 1000 Vlaamse leerkrachten een VIP-ontvangst wacht Zwemt u mee

MET KLASSE NAAR MOBY DICK aWalvissen kunnen hun adem twintig keer langerinhouden dan eender welk dier op het land Zokunnen potvissen tot 3000 meter diep duikenHet eerste anderhalf uur ziet u ze niet terug Deblauwe vinvis kan meer dan 30 meter lang wor-den Een kanjer en zeker geen lichtgewicht Ooitving men een exemplaar van 170000 kilo evenveel als veertig Afrikaanse olifanten samen Hethart van de vinvis woog twee ton en zijn aderswaren zo groot als riool-buizen Net als de mees-te walvisachtigen vindthet dier zijn weg via echo-locatie Walvisachtigenzenden een geluid uit envangen teruggekaatsteechorsquos op Net als eensonar Dat is handig wantwalvissen zijn een reizendvolkje Men vindt er inzowat alle zeeeumln en ocea-nen Dolfijnen zijn ech-te cracks in echolocatie Via hun gefluit gekreunen geklik communiceren ze ook met elkaar Tand-

walvissen zouden met geluidsgol-ven zelfs prooien kunnen verdo-ven en doden En als u van meercijfers houdt het jong van eenblauwe vinvis drinkt 600 liter moe-dermelk per dag Dit en nog veelmeer komt u te weten in de mega-tentoonstelling Walviswereld Dieloopt van 22 april 1998 tot 31januari 1999 in de gebouwen vande ASLK Kreupe-lenstraat 12 1000Brussel U kunt zebezoeken met uwleerlingen Maareerst kan u zelf dezee inOp 25 mei (maan-dag) 3 juni (woens-dagmiddag) 6 julien 24 augustus(maandag) kun-nen 1000 leer-krachten met col-lega of partner gra-tis naar Walviswe-reld U krijgt er eenVIP-ontvangst metkoffie de verto-ning van een gloednieuwe do-cufilm een overzicht van de edu-catieve mogelijkheden en vrijbezoek aan de tentoonstellingGidsen beantwoorden uw vra-gen u kan ter plaatse boekenvoor een klasbezoek en het spe-

ciale educatieve pakket met cd is verkrijgbaartegen Klassetarief (240 ipv 340 fr in eengratis luxemap van ASLK) Vul de bon in en

stuur hem naar organisator Green-peace Wie mee in zee kan krijgteen persoonlijk toegangsbewijsin de brievenbusHet programma van uw bezoekziet er als volgt uitbull onthaal + docufilm Friend of theBluebull koffiepauze info klasbezoek eneducatief pakketbull vrij bezoek aan de tentoonstel-lingHet educatief pakket bevat de vol-

gende onderdelenbull ABC voor de leerkracht 50 blz geiumlllustreerdeinformatie over de walvisachtigen van anatomieen evolutie over leeftijd en speklaag tot walvissenop Internet en zooumlplankton Vervolgens 14 blzoefeningen en verwerking voor 10-tot 14-jarigenbull een cd met walvisgeluiden (bent u klaar vooreen gesprek onder water)bull een poster op A1-formaat fotorsquos en tekst overhet walvisreservaat

bull Wens voor een walvisinformatie over een wed-strijd waaraan uw klas kandeelnemenHet edupakket richt zichin de eerste plaats naarde laatste graad van hetlager en de eerste graadvan het secundair onder-wijs maar op de infor-matie voor de leerkrachtstaat natuurlijk geen leef-tijd

GreenpeaceLampolie paraplu lippenstift pianosnaren li-noleum golfstickshellip Eeuwenlang joeg de mensop walvissen voor de meest verscheiden produc-ten De walvisjacht leidde ook tot geiumlnspireerdetaferelen in kunst en literatuur Denk maar aanMoby Dick Maar met de uitvinding van hetharpoenkanon in 1864 en steeds meer gesofisti-keerd wapentuig verdween de laatste heroiumlek enraakte de walvis in zijn bestaan bedreigd TotGreenpeace in 1975 de alarmklok luidde Metmediastunts en doorgedreven campagnes won

de organisatie wereldwijde steunen sympathie voor de grote zee-zoogdieren Elf jaar later in 1986kreeg de walvis wereldwijde be-scherming Sinds 1994 is de oceaanrond Antarctica zelfs officieel eenwalvisreservaat Er is vandaag geenenkele reden meer om walvisach-tigen te doden Voor alle walvis-producten bestaan alternatievenNiettemin blijft dure walvisbief-stuk een gegeerde keuze op som-mige oosterse menursquos Voorts ei-sen vervuiling gevangenschap engrote drijfnetten nog steeds eenhoge tol Ook dat verhaal wordt uin Walviswereld niet onthoudenDeelt u het met uw leerlingen Detentoonstelling wordt een echte

publiekstrekker Ze was eerder al te zien in Ne-derland In ons land verwacht men een miljoenbezoekersbull Dienst Tentoonstellingen ASLK - reservaties en boe-kingen - Kreupelenstraat 12 - 1000 Brussel - tel 02-22871 68bull Frank Monsecour - Greenpeace - Vooruitgangstraat317 - 1000 Brussel - 02-274 02 00 - fax 02-201 19 50- infobegreenpeaceorg - wwwgreenpeacebe

a = algemeen b = basisonderwijs s = secundair en hoger onderwijs

MET KLASSE NAAR WALVISWERELDmicro Ja de tentoonstelling Walviswereld lijkt mij

wel wat Ik kom alleen met twee Mijndatum van voorkeur is (kruis uw keuze aan)

woensdag 3 juni (14 - 17 uur)

maandag 25 mei - 6 juli - 24 augustus

in de voormiddag (930 - 1230 uur)

in de namiddag (14 -17 uur)

Ik ben ook geiumlnteresseerd in het educa-tieve pakket (reductie van 100 fr voorduizend bezoekers enkel geldig ter plaatsetijdens de actie)

Naam

Adres

School

Onderwijsniveau Basis Sec Hoger

Stuur deze originele bon volledig ingevuld naarGreenpeace - Walvis met Klasse - Vooruitgang-straat 317 - 1030 Brussel Niet faxen aub Wiemee naar de walvissen kan krijgt een bevestigings-brief die geldt als toegangsbewijs

16 KLASSE NR85

(advertentie)

HELP HET HOOFD ISGEZAKT bbull Uw leerlingen (7 tot 12 jaar)vertellen in 10 regels over hunopvallendste schoolervaring pret-tig of droevig vervelend of span-nend Of een droomgebeurenof hun diepste wens in verbandmet de school U stuurt dezeverhalen voacuteoacuter 30 juni naar on-derstaand adres De beste ver-halen komen in de verhalen-bundel Help Het hoofd is ge-zakt van Uitgeverij Bakermat Inde bundel komen ook 10 verha-len en eacuteeacuten mini-toneelstuk vanDaniel Billietbull Kruip zelf in uw tekenpen voorde wedstrijd voor illustrato-ren De Gouden Ezel Opdrachtontwerp een originele kaft voorde verhalenbundel Stuur ditontwerp (in kleur 138 x 216mm of naar verhouding groter)voacuteoacuter 30 mei naar onderstaandadres met vermelding De Gou-den Ezel Op 20 juni wordt dewinnaar bekendgemaakt Datontwerp is meteen de cover vanhet boek De winnaar mag ookde binnentekeningen verzorgen(tegen het gangbare tarief) eacutenmag volgend jaar gratis naar deInternationale Kinderboekenbeursin Bologna ItalieumlUitgeverij Bakermat - Help Het hoofdis gezakt - K Astridlaan 160 -2800 Mechelen

GROEN aDe twee Open Natuurdagen vinden dit jaarplaats op zondag 17 en 24 mei Opnieuw zijn eroveral in Vlaanderen laquogroeneraquo activiteiten ten-toonstellingen diavoorstellingen geleide wan-delingen fietstochtjes kinderanimatie teken-wedstrijden U kan trouwens enkele natuurre-servaten bezoeken die u normaal niet of enkelonder begeleiding binnen mag De Open Na-tuurdagen zijn het werk van Aminal - afdelingNatuur en vzw Natuurreservaten Een overzichtZondag 17 meibull Provincie West-Vlaanderen Houtsaegerdui-nen (De Panne) drsquo Heye (Bredene) Blankaart(Woumen) Viconia Kleiputten (Stuivekensker-ke) en Hoge Dijken (Gistel)bull Provincie Oost-Vlaanderen Osbroek-Molen-kouter (Erembodegem)bull Provincie Antwerpen De Maatjes (Kalmthout)bull Provincie Vlaams-Brabant Walenbos (Tielt-Winge)bull Provicie Limburg Vallei van de Zwarte Beek(Koersel-Beringen en Hechtel-Eksel)Zondag 24 meibull Provincie West-Vlaanderen Houtsaegerdui-nen (De Panne) Hannecartbos (Oostduinker-ke) IJzermonding (Lombardsijde) Douvevallei(Loker) Bufferzone Heistbull Provincie Oost-Vlaanderen Osbroek-Molen-kouter (Erembodegem)bull Provincie Antwerpen Zoerselbull Provincie Vlaams-Brabant Webbekomsbroek(Diest)bull Provincie Limburg Vallei van de Zwarte Beek(Halen en Zelem) Mechelse Heide (Maasme-chelen)Vraag de gratis folder Aminal - afdeling Natuur - tel02-553 76 83 of vzw Natuurreservaten - tel 02-24543 00

GROEN BIS aGroene gemeenten Groene steden ReCrea-tief is de slogan van Lente in Bos en Groen 1998de jaarlijkse bewustmakingscampagne rond groenen groenvoorziening van Aminal Op zondag24 mei is Schoten het decor voor themawande-lingen en -tentoonstellingen demonstraties kunst-tentoonstellingen animatie enz Zowel open-bare als private locaties worden opengesteldtijdens deze Groen-Instuif Een week later vol-gen meer dan honderd Vlaamse gemeenten ditvoorbeeld op zondag 31 mei is het Dag van hetPark De volledige programmabrochures zijnnu ook beschikbaar U kunt ze aanvragen bijAminal - afdeling Bos amp Groen - permanent secreta-riaat van Lente in Bos en Groen - tel 02-553 81 12- fax 02-553 81 05 of bij de milieudienst vanSchoten - tel 03-685 04 62 (enkel voor de Groen-Instuif)

SCHOOLMANAGEMENT aScholenteams (directies leerkrachten enz) uithet basisonderwijs kunnen inschrijven voor dezesde Schoolmanagementwedstrijd Het thema isde ondersteuning van scholen in de begeleidingvan leerkrachten of coaching Als voorberei-ding op de opdrachten kunnen de teams deel-nemen aan een reeks vormingssessiesVoor de volledigheid de einduitslag van devijfde Schoolmanagementwedstrijd rond team-werk in het secundair onderwijs Laureaat hetBSO-team van de St Maarten Bovenschool Be-veren Tweede prijs het Directieteam van de StMaarten Bovenschool Beveren Derde prijs ex-aequo het Secretariaatsteam van de St MaartenBovenschool Beveren en het Centrum voor Deel-

18 KLASSE NR85

tijds Onderwijs van het KTA HerentalsDe Vlerick School voor Management - Fannie Debus-sche - Bellevue 6 - 9050 Ledeberg - tel 09-210 97 82- fax 09-210 97 00 - fanniedebusscherugacbe

DE SCHOOL OPEN VOOR SPORT aSport beoefenen is belangrijk De Koning Boude-wijnstichting geeft een tik tegen de bal Haarredenering veel gemeentelijke accomodatieszijn overbezet maar scholen kunnen een op-lossing bieden De school open voor de sportvraagt alle Vlaamse scholen en gemeenten om(bij voorkeur samen) de sportinfrastructuur vande scholen naschools open te stellen voor plaat-selijke clubs of verenigingen U kan een project-fiche aanvragen bij het distributiecentrum van deKoning Boudewijnstichting - tel 070-23 30 65 Eenfolder ligt op uw schoolU kan tot 30 juni een project indienen Definancieumlle ondersteuning bedraagt tussen 50000en 100000 fr afhankelijk van het project Scholendie voor het eerst hun infrastructuur openstel-len krijgen voorrang Naast deze rechtstreeksefinancieumlle ondersteuning kan de Koning Bou-dewijnstichting een speciale projectrekeningopenen waardoor via giften bijkomende finan-cieumlle middelen beschikbaar worden Ten slottekan u zolang de voorraad strekt voor uw schooleen gratis exemplaar aanvragen van de publi-catie De school open voor de sport (art nr 850)Distributiecentrum Koning Boudewijnstichting - Postbus10 - Anderlecht Erasmus - 1070 Anderlecht - tel 070-23 30 65 - fax 070-23 37 27 - projkbs-frbbe

GRATIS SPORTDAG aOp 24 mei kan u met uw leerlingen deelnemenaan de 27ste Internationale Wandeltocht Om-loop Kluisbergen De deelnemingsprijs is af-hankelijk van de gekozen afstand 6 km (70 fr)12 km (100 fr) 25 km (200 fr ter plaatse en160 fr vooraf) of 50 km (400 fr ter plaatse en300 fr vooraf) De wandelingen voeren oa

langs vier kunstmatige dorpen Boerendorp (HoeveHoornaert Hoogweg-Ruien) Kunstenaarsdorp (Kwa-remont) Natuurdorp (Hoeve Willequet in Kwa-remont) en Kinderdorp (Vierschaar Ruien)Voor de school met de meeste inschrijvingenis er een speciale prijs weggelegd Die schoolgaat voor haar volgende schoolsportdag (vol-gend schooljaar) gratis en voor niks naar Re-creatieoord Kluisbos met openluchtzwembadenbeach-volley survival parcours boswandelingmountainbiken sporthal enz (waarde 650 frper leerling) Dit aanbod is weacutel beperkt tot hetaantal leerlingen dat aan de wandeltocht deel-neemt Bovendien kunnen alle scholen metminstens 50 deelnemers volgend schooljaar eenschoolsportdag organiseren voor 100 fr per leerling(zelfde aantal als aantal deelnemers aan wan-deltocht) Voor bijkomende leerlingen betaaltu dan 350 frOmloop Kluisbergen vzw - tel en fax 055-38 61 40 -wwwunicallbeomloop-kluisb - omloopkluisbunicallbe

KLASSE NR85 19(advertentie)

CANON MET KLASSECultuurcel van het departement Onderwijs

CANON CULTUURDAGEN VOOR HET ONDERWIJS aHet Vlaams onderwijs presenteert muzische culturele en kunst-zinnige projecten In november kan u daarvoor dus naar CCBeveren (1611) CC Tielt (1711) CC Ternat (1811) of CC Heusden-Zolder (1911) Tijdens korte sessies denkt werkt en praat u oacutever deschoolmuren heen rond concrete projecten uitgevoerd in eacutechtescholen Ervaringsgerichte informatie uit de eerste hand collegarsquosvertellen aan collegarsquos Waarom zou u het warm water moetenuitvinden Twijfelt u nog om een eigen project te starten denkt ude problemen niet te kunnen overbruggen Misschien vindt u hierde oplossing Ook als u inspiratie zoekt voor een nieuw project ofbelangstelling heeft voor de manier waarop andere scholen om-gaan met muzische vorming bent u welkomLeesbevordering werken met professionele productiehuizen eenextra voor directies werken vanuit de culturele omgeving eengevarieerd programma waar zowel projecten vanuit kleuter- basis-secundair als hoger onderwijs worden voorgesteld In elke sessie iser tijd voor een transfer naar de eigen lessituatie niveau onderwijs-vorm en school Voorts kan u snuffelen op de markt waar diverseorganisaties hun aanbod voorstellenU kan u nu al aanmelden op fax 02-211 45 52 (met vermelding vannaam naam en adres van de school niveau en onderwijsvorm)Begin september krijgt u alle inhoudelijke informatie en een defini-tief inschrijvingsformulier toegestuurd Meer informatie vindt u inKlasse in septemberOok welkom hebt u informatie over een fantastisch muzischcultureel of kunstzinnig project dat op uw school (of elders) isgerealiseerd Stuur alle informatie naar fax 02-211 45 52

DYNAMO2 NIET VERGETEN aIs uw DynaMo2-dossier klaar Hebt u de criteria waaraan eenproject moet voldoen doorgenomen Hebt u de suggesties in deverschillende werkvelden gelezen Nam u reeds contact op met deorganisaties waarmee u volgend schooljaar wil samenwerken zo-dat u een realistische kostenraming kan opmaken Als u een projectwil indienen in de bedrijvige democratische gezonde groene

muzische sportieve of veilige school moet uhet voacuteoacuter 15 mei op de post gooien SuccesAls extraatje voor de departementen Le-rarenopleiding werd in het muzischewerkveld van DynaMo2 een apart ka-tern opgenomen 26 kunstzinnigeorganisaties of personen zijn kandi-daat om samen met de lectoren DLO een programma te ontwik-kelen dat een meerwaarde kan betekenen in de muzischevorming binnen de opleiding

ANDERE CANONDAGEN VOOR HET ONDERWIJS aDe zeven werkvelden van DynaMo2 hebben breedmaatschappelij-ke wortels nodig Daarom is het belangrijk om oacuteoacutek in anderewerkvelden dan het muzische goede praktijkvoorbeelden tezoeken CANON Cultuurcel sprak met de Stichting Vlaamse Schoolsportde V-dagorganisatie en het departement Leefmilieu en Infrastruc-tuur Zij zijn bereid om volgend schooljaar goede praktijkvoor-beelden voor te stellen CANON Groene Dagen CANON Demo-cratische Dagen Sportmensen lopen meestal iets vlugger De eersteCANON Sportdag komt er al aan op 19 juni op de jaarlijkseapotheose van de Stichting Vlaamse Schoolsport (zie ook p 20)krijgt u 10 schoolsportmodellen voorgeschoteldCANON Cultuurcel - Lydia Asbestaris - Koningsstraat 138 - 1000 Brussel -tel 02-211 45 62 -fax 02-211 45 52

Leren leren met muzischevorming geeft achtergrondinfor-matie eacuten praktische werkfiches

rond de mogelijke betekenis vanmuzische vorming binnen het

pedagogisch project van debasisschool Leraars basisonder-

wijs kunnen dit gratis boekjeschriftelijk of per fax bestellen

bij Canon Cultuurcel

JEUGDBOEKEN IN DEKIJKER abull Verliefd zijn Houden vanKaarslicht kloppende HartenRoze lampen en lieve BrievenVerliefd zijn Houden van ishet thema van de Jeugdboe-kenweek 1999 (maart volgendjaar) Het NCJ zoekt nu nog eenlaquospetterende fonkelendespiksplinternieuweraquo jeugdboe-kenweekslogan Hiervoor doethet centrum een beroep op heelonderwijzend Vlaanderen Devijf beste sloganbedenkers krij-gen een jeugdboek cadeau Deauteur van de laquoprachtigste meestoriginele helder klinkenderaquo sloganmag zich meter of peter van deJeugdboekenweek noemen

bull 50000 fr voor uwklasbibliotheekMaak meteen een samenvattingvan uw jeugdboekenweekpro-gramma dit jaar (maart) Stuurof fax dit voacuteoacuter 15 mei naar hetNationaal Centrum voor Jeugdli-teratuur (NCJ) Maximum driepaginarsquos A4 (geacuteeacuten fotorsquos of an-der begeleidend materiaal mee-sturen) Het knapste program-ma wint de ASLK Boekenwij-zer ter waarde van 50000 frNCJ vzw - Minderbroedersstraat 22- 2000 Antwerpen - tel 03-234 1667 - fax 03-226 64 55

GEDETACHEERDEN GEZOCHT abull Geacuteeacuten zin in vakantie Start dan op 1 juli bij KrisKrasvzw een reisdienst voor jongeren Uw bezighedenopleiding navorming en begeleiding van reisleiderspublicaties dagelijks beleid enz Op 27 mei is er eeninfonamiddagKrisKras vzw - Prinses Clementinalaan 205 - 9000 Gent - tel09-221 08 05bull Vanaf 1 september is er een vacature bij Federatievoor Open Scoutisme (FOS) Uw functie kadervor-ming redactie van tijdschriften vertegenwoordi-ging scoutsevenementen organiseren enzFOS vzw - Anita De Pauw - Mellestraat 18A - 9270 Laarne- tel 09-230 60 50 - fax 09-230 12 74 - kantoorfosbebull Vanaf 1 september kan u naar het Centrum voorJeugdtoerisme (CJT) U hebt ervaring in een jeugdorga-nisatie een vlotte pen zin voor praktische organisa-tie U bent meertalig vertrouwd met informatica enteamminded Op woensdagnamiddag 20 mei (1430u) is er een infosessie (graag vooraf een seintje)CJT - Piet Bauters - Bergstraat 16 - 9820 Merelbeke - tel 09-231 86 76 - fax 09-231 87 07 - pbauterscjtbebull Bij Forum voor Pluralistisch Jeugdwerk staat op 1september een lege stoel op u te wachten De jobvorming van jeugdwerkverantwoordelijken dienst-verlening contacten redactioneel werk enz Schrij-ven met cv naar Forum voor Pluralistisch Jeugdwerk -Van Elewijckstraat 35 - 1050 Brussel - fax 02-649 51 06- info tel 02-649 51 37bull Vanaf 1 oktober is er een vacature bij de jongerenbe-weging van de socialistische mutualiteiten (MJA) Uwerkt er aan kadervorming en aan projecten rondgezondheidspreventie (drugs aids enz) Solliciterenmet cv bij MJA - Siska Germonpreacute - St Jansstraat 32-38- 1000 Brussel - tel 02-515 02 50bull U wil graag op het nationaal secretariaat van eenjeugdbeweging werken Schrijf of bel dan voacuteoacuter 21mei naar KSJ-KSA-VKSJ- Guido Vanfraechem - Gauche-retstraat 205 - 1030 Brussel - tel 02-201 15 10 - fax 02-201 04 74bull U kan ook als gedetacheerde naar het landelijksecretariaat van Volksuniejongeren vzw - Barricaden-plein 12 - 1000 Brussel - tel 02-219 49 30 (GuidoPoppelier) - fax 02-217 35 10 - vujogeocitiescombull Als gedetacheerde naar Jongsocialisten vzw lijkt datu wel wat Solliciteren voacuteoacuter 15 mei bij Jongsocialisten- Lydia Trap secretaris - Keizerslaan 13 - 1000 Brussel - tel02-513 24 04 - fax 02-548 34 87

BANGBOOMERANG sEls wordt gepest Ze is zestien en nieuw op schoolKevin de leidende figuur plaagt haar al sinds deeerste dag Plagen wordt pesten en niemand kanhaar helpenEducatief Theater Antwerpen (ETA) brengt met Bang-boomerang laquojong swingend en bitterzoetraquo theatervoor 14-16-jarigenOvertuig u zelf eacuten gratis Op maandag 11 enwoensdag 13 mei (telkens om 2030 u) kunnentelkens 120 leerkrachten gratis een voorstellingvan Bangboomerang bijwonen Eeacuten telefoontjevolstaat om uw plaatsen te reserveren (maxvier leerkrachten per school)ETA - secretariaat - Denise Machiels - Reyndersstraat 7 -2000 Antwerpen - tel 03-233 15 88

SCHOOLSPORT aOp vrijdag 19 juni zijn alle Vlaamse directies enschoolsportgangmakers uitgenodigd voor de jaarlijkseapotheose van de Stichting Vlaamse Schoolsport(SVS) De Universitaire Instelling Antwerpen (Wil-rijk) is gastheer voor een gevarieerd programmamet academische zitting case study Schoolsport-modellen (vijf scholen basis- en vijf scholen se-cundair onderwijs stellen hun schoolsportwer-king voor) een workshop Motivatiepsychologienaar adolescenten en ten slotte 22 bijscholings-sessies (van voetbal en volleybal tot circustech-

nieken en West-Afrikaanse dans)SVS Cooumlrdinatiebureau - Viviane Van Hemelrijck - Steen-weg op Jette 229 - 1080 Brussel - tel 02-420 06 80 - fax 02-420 31 71

GRENZEN VOORBIJ aSpectaculaire demonstraties wetenschapscircus en -theater animatie en interactieve experimenten as-tronaut op school proeven in de klashellip De derdeVlaamse Wetenschapsweek (17-25 oktober) komt on-der stoom Voor het eerst gaan exacte en humanewetenschappen hand in hand De grenzen voorbijdus Uit het aanbod voor scholen

bull Wetenschap in de kijkerHogescholen universiteiten en wetenschappelijkeinstellingen zetten hun deuren open voor de derdeen vierde graad secundair onderwijs Een (halve)dag lang krijgen uw leerlingen de kans om op eeninteractieve manier bezig te zijn met wetenschappe-lijk onderzoek Proeven doen in laborsquos onderzoekverrichten grafieken en tabellen maken enquecirctesafnemen en verwerken berekeningen maken enbesluiten trekken Dit alles onder begeleiding vanwetenschappers Naast de traditionele wetenschap-pelijke vakken (biologie chemie fysica wiskunde)zitten ook economie kunst en cultuur psychologiegeneeskunde materiaalkunde elektronica voedingen sport in de proefbuis

bull Haal een astronaut naar uw schoolOns land organiseert dit jaar het internationale astro-nautencongres van de Association of Space ExplorersOp woensdag 21 oktober staan een veertigtal astro-nauten ter beschikking van de Vlaamse jongerenLeerlingen uit de derde graad lager onderwijs enhet volledig secundair onderwijs kunnen via deastronautenwedstrijd twee astronauten naar hunschool halen op voorwaarde dat zij voor hen eenorigineel dagprogramma in elkaar steken

bull ProjectwerkTijdens de Vlaamse Wetenschapsweek kunnenleerkrachten van de derde graad lager onderwijshun lessen linken aan wetenschap en technologieHet projectwerk bezorgt u een verhaallijn en debeschrijving van proefjes en opdrachten die deleerlingen kunnen uitvoeren in de klas of in deonmiddellijke omgevingAlle activiteiten en initiatieven worden uitgebreid toege-licht in de Wetenschapskrant beschikbaar vanaf 15 mei1998 U kan ze afhalen in de plaatselijke bibliotheek ofaanvragen bij de Stichting FTI - Stormstraat 1 - 1000Brussel - fax 02-502 44 99

GRATIS DOE-BOEKJES bCreatief omgaan met wetenschap en technologieDaar zijn de Doe-boekjes (derde versie al) speciaalvoor gemaakt Leerlingen lager onderwijs makenlimonade een citroenbatterij een bibberspiraal Enpassant leren zij de geheimen van koolzuurgas elek-trolyse elektriciteit enz Elk Doe-pakket bevat duide-lijke opdrachtkaarten een handleiding voor de leer-kracht en het vereiste materiaal (voor ca 25 leerlin-gen) om de proeven te doen en de opdrachten uit tevoeren Alledaags materiaal zoals papier paperclipsof schoenendozen moet u wel zelf (laten) meebren-gen Een doe-pakket voor een hele klas kost 1250 frAlle Vlaamse scholen ontvingen al een folder en eenbestelformulier maar voor creatieve denkers onder uliggen gratis exemplaren klaar Het enige dat u moetdoen is een kaartje sturen met daarop uw suggestievoor een volgend Doe-pakket De beste 100 sugges-ties worden beloond met een gratis pakket De Doe-pakketten zijn een initiatief van de AdministratieWetenschap en Innovatie (AWI) van het ministerie vande Vlaamse Gemeenschap en van de Stichting Flan-ders Technology International (FTI)Stuur uw kaartje naar FTI - Doe-boekjes - Stormstraat 1- 1000 Brussel - fax 02-502 44 99 - infostichtingftibe

20 KLASSE NR85

GRATIS NAAR HET LAND VAN OOIT aHet Land van Ooit bestaat tien jaar Hier zijnkinderen naar verluidt baas Uw bezoek begint albij de Grens waar u de sierlijke Ooitgroet leertVoorts heeft het Land eigen OoitSenten een ei-

gen jaartelling enbijzondere inwo-ners de OoitersHet Land van Ooitwordt dit jaar prach-tig versierd De Gou-verneur pakt fees-telijk uit in alletheaters is het feestEn bij aankomstkrijgt u een glitter-verrassing om u inde juiste stemmingte brengen U kanmeezingen met hetOoitse muzieken-

semble Baroccocco U hebt laquoonverwachteraquo ont-moetingen met Kloontje het Reuzenkind Jean drsquoOrangeDame Grandeur enz Engeriken proberen het feestte verstoren Ridder Graniet roept uw hulp in omStor de Bostor te bestrijden En u moet zeker oppas-

sen voor Rak de Reiger die vanuit zijn Nest hetfeest op zijn eigen manier viertTenslotte kan u in de Ridderarena de stoere Ooit-ridders aanmoedigen

Nieuw in 1998De allerkleinsten kun-nen in het laquowozzeligraquotheater van Sap de Aard-wortel luisteren naarfeestelijke verhaaltjesover diertjes en na-tuurIn het Reuzenland iser vanaf dit jaar eenStalen Rossen Paradijseen speciaal ontwor-pen speelplaats die oacuteoacutekvoor rolstoelgebrui-kers toegankelijk is

ScholenprogrammaJaarlijks geeft Het Land van Ooit enkele lesbrievenuit U kan ze op school gebruiken als handleidingvoor of begeleiding bij schoolprojecten Nieuw in1998 zijn lesbrieven over Feest in de Wereld enKostuums in de Middeleeuwen Daarnaast is erelk jaar een Ooitsymposium voor leerkrachten ba-sisonderwijs Dit jaar vindt het plaats op 23 sep-tember met als thema Kind zijn in deze tijd isdat een feest Alle informatie over de mogelijkhe-den voor een bezoek met uw klas of school vindtu in het gratis Ooitnieuws 1998 U kan het aan-vragen op onderstaand adres

KLASSE NR85 21

ONTDEKKINGSREIS MET KLASSEMet deze bon hebben twee personen (twee vol-wassenen of volwassene + kind) gratis toegangtot Het Land van Ooit

De bon is geldig van 7 tot en met 24 mei 1998

Gewoon uitknippen en afgeven aan de kassa vanHet Land van Ooit Met de groeten van Klasse

In te vullen door Ooit V KB

Gratis naar Het Land van OoitDe toegangsprijs bedraagt 490 frvoor bezoekers vanaf 12 jaar en410 fr voor kinderen van 3 tot enmet 11 jaar Als u met de hele klasof school op bezoek komt betaaltu 300 fr per persoonHet Land van Ooit is dagelijks ge-opend van 25 april tot 13 septem-ber Daarna enkel in de weekends(tot 11 oktober) en van 17 oktobertot 1 novemberKlasse wil alle Vlaamse leerkrachtengraag de kans geven om op ont-dekkingsreis te gaan naar HetLand van Ooit Met bijgaandebon krijgt u gratis toegang tot Ooit met tweepersonen (twee volwassenen of eacuteeacuten volwasse-ne en eacuteeacuten kind) Eventuele anderen betalen hetgewone tarief De bon is geldig van 7 tot en met24 mei U moet hem gewoon volledig invullenen aan de kassa van Het Land van Ooit afge-ven Het toverwoord is KlasseHet Land van Ooit - Kasteelpark Drunen - Parklaan 40- Postbus 117 - 5150 AC Drunen - Nederland - tel 00-31-416-377 775 - fax 00-31-416-377 773

ALGEMEEN aGebarentaalHet klinkt wat mistig maar SMOG staatvoor Spreken Met Ondersteuning van Geba-ren Dat is een communicatiewijze - geengebarentaal - voor mensen die kleine ofgrote beperkingen ondervinden bij hetspreken Iedereen kan SMOG leren Bo-vendien heeft het een gunstig effect optaalverwerving sociaal-emotionele ontwik-keling en algemene ontplooiingSMOG - Het Handboek - Uitgeverij Garant -Tiensesteenweg 83 - 3010 Kessel-LO - tel 016-25 31 31- fax 016-25 13 14

BuitengewoonHandelingsplannen in het buitengewoon

onderwijs Wat is de visie van de overheid en hoe kan u van daaruit eeneigen concept uitwerken Antwoord in de brochure Van handelings-planning tot handelingsplan in het buitengewoon onderwijsStort 85 fr op reknr 091-2203006-68 van MNST Vlaamse Gemeenschap- OND-Verkoop publicaties - 1000 Brussel met vermelding van refnr 2041of bestel bij de Afdeling Informatie en Documenta-tie - departement Onderwijs - Koningsstraat 71 -1000 Brussel - tel 02-219 94 36 - fax 02-219 7773 - publicatiesonderwijsvlaanderenbe

Pesten op schoolLeerkrachten kunnen pesten systematischaanpakken Auteur Bob van der Meer geeft

lessuggesties voor leerkrach-ten uitgesplitst naar basis ensecundair onderwijs en daar-in de verschillende geledin-gen Nederlandse indelinguniversele thematiek Prijsca 500 frUitg Van Gorcum amp Comp -Industrieweg 38 - Postbus 43 -9400 AA Assen - Nederland - tel00 31 592 37 95 55 - fax 00 31592 37 20 64

NostradamusIn zijn Propheacuteties voorspelt Pierre de Nostreda-me vijf eeuwen wereldgeschiedenis de Fran-se Revolutie Napoleon De Spaanse Burger-oorlog Hitlerhellip om maar de bekendste tenoemen En wat staat ons te wachten op 9mei 2000 De film over deze mysterieuzewetenschapper en astroloog gaf daarovergeen uitsluitsel maar David Ovason kraaktede geheime code van Nostradamus met be-hulp van de computer 366 blz nieuwe ana-lyse en beschouwingen Achtergrondlitera-tuur voor een boeiende lesNostradamus 795 fr - Verkrijgbaar in de handel- Standaard Uitgeverij - Belgieumllei 147a - 2018Antwerpen - tel 03-285 72 00 - fax 03-285 72 99

BASISONDERWIJS bLeerlingen volgenHoe leerlingen van nabij volgen toetsenproblemen signaleren analyseren en bijstu-ren Het codewoord is leerlingvolgsysteem Devrije PMS-centra ontwikkelden een heel pak-ket met handleiding voor de leerkracht nieuwetoetsen op basis van de leerplannen materi-aal om te analyseren en bij te sturen ensoftware om snel resultaten af te lezen en teinterpreteren Met onder meer gratis telefo-nische hulp Uitgebreide info in de folderLVS-CSBO Leerlingvolgsysteem - Uitgeverij Ga-rant - Tiensesteenweg 83 - 3010 Kessel-Lo - tel016-25 31 31- fax 016-25 13 14

Hannah kom je dansenKinderen stellen vragen om de wereld rond-om hen te leren kennen Over liefde en

liefdesverdriet over kussen over liegen over babyrsquos Zolang ie-mand antwoordt blijft het zich gestimuleerd voelen om verder zijnomgeving te exploreren Een verhaal van Kaat Vrancken voor 10-plussers (96 blz 499 fr)Uitg Singel 262 - Schuttershofstraat 9 -2000 Antwerpen - tel 03-205 9400 - fax 03-233 95 69

SECUNDAIR EN HOGER ONDERWIJS sVerschillenOngelijk starten dat is het complexe probleem van leerlingen inhet secundair U kan effectief en efficieumlnt met die verschillenomgaan via een geiumlntegreerde aanpak van de B-stroom bijvoor-beeld De Dienst voor Onderwijsontwikkeling (DVO) publiceert hier-voor Omgaan met verschillen in de school Invalshoeken zijnzorgbreedte en psychosociale preventie enerzijds en de ontwikke-lingsdoelen anderzijds In het najaar verschijnt voor de leerkrachtOmgaan met verschillen in de klas Klasse houdt u op de hoogteStort 170 fr op reknr 091-2203006-68 van MNST Vlaamse Gemeen-schap - OND-Verkoop publicaties - 1000 Brussel met vermelding van refnr1684 of bestel bij de Afdeling Informatie en Documentatie - departementOnderwijs - Koningsstraat 71 - 1000 Brussel - tel 02-219 94 36 - fax 02-219 77 73 - publicatiesonderwijsvlaanderenbe

JongerenJongeren en hun omgevingdaarover gaat het in hetNieuwe Tijdschrift van deVrije Universiteit Brussel (VUB)Daarin onder meer een les-dossier rond jongeren tven nieuwsmedia (onder-zoekscijfers kijkgedrag proen contra van tv technie-ken van reclamespotshellip) een rapport overwerkloosheid thuis en het effect daarvan opschoolprestaties en een artikel over drugsop school Ook de (horror)film en science-fiction komen aan bod Ten slotte een werk-baar kader voor communicatie tussen direc-ties leerkrachten en leerlingen op schoolLeerkrachten kunnen dit speciale thema-nummer gratis aanvragen per faxSandra van Maurik - VUB - fax 02-629 22 82

Vaktijdschriften (28)De Economische en Monetaire Unie goede-ren- en erfrechthellip Soms moeilijk verteerbarekost voor uw leerlingen En vind er maar watover in het doorsnee handboek Het nieuwetijdschrift Info Economie wil leerkrachteneconomisch en juridisch onderwijs een handjetoesteken en up-to-date houden In elk num-mer vindt u achtergrondinformatie en eenuitgewerkte lesvoorbereiding Het eerste num-mer is een gratis proefexemplaar GewoonaanvragenSchrijf voor een abonnement (voorlopig 2 nrsper jaar) 450 fr over op reknr 001-1950612-18 van de Universiteit Gent - Universiteitsvermo-gen - Sint-Pietersnieuwstraat 25 - 9000 Gentmet vermelding EW05V-8419-ABO TS - InfoYannick Scheyving - tel 09-264 35 33

Archeologie als bindmiddelHoe confronterend en verrijkend com-municatie tussen verschillende culturenkan zijn demonstreert LieveHoet in haar jeugdromanDe ontdekking aan deAwash Haar invalshoekis archeologie in Ethiopieumlde zoektocht van Europe-se onderzoekers naar deprehistorische mens Eenverhaal voor 12-plussers(144 blz 495 fr)Uitg Lannoo - Kasteelstraat97 - 8700 Tielt - tel 051-42 4211 - fax 051-40 11 52

22 KLASSE NR85

Vier frontenWereldwijd besteedt in een vrouwenspe-cial aandacht aan de vrouw op vier frontenfotografie arbeid theologie en kansarmoe-de De rol van de vrouw in de zoektocht vande mens naar geluk en zin dat is de invals-hoek In het aprilnummer van Wereldwijdstaat de afvalproblematiek in noord-zuid-

verband centraal Hetmeinummer is eenmediaspecial Anderethemarsquos uit recentenummers kinderar-beid zigeuners Nikewereldmuziek Afri-kaanse muziek in detoekomst Een abon-nement op Wereldwijd(10 nrs) kost 950 fr(jongeren 650 fr)

Arthur Goemarelei 69 - 2018 Antwerpen - tel03-216 29 35 - fax 03-237 77 57

Vaktijdschriften (29)Zoekt u educatief materiaal over vrouw enemancipatie In Uitgelezen viermaande-lijks tijdschrift van de vzw Rol en Samenlevingvindt u een onderwijskatern dat u verderhelpt met een becommentarieerd overzichtvan boeken lespakketten kinderliteratuuren tijdschriftartikels Helemaal up to dateblijven (over cursussen bijvoorbeeld) kan uvia de Canvas teletekstpaginarsquos 529-530Wil u zich abonneren op Uitgelezen Stort 900 fr(studenten 750 fr) op reknr 001-0572191-64van RoSa met de vermelding Uitgelezen Lossenummers kosten 250 fr Info Rol amp Samenlevingvzw - Gallaitstraat 78-86 - 1030 Brussel - tel 02-216 23 23 - fax 02-216 54 50

VrouwentongenHebben vrouwen gevoel voor humor Hoesterk is het mannenwereldje van de mega-dancings Wat zijn de meest gehoorde cita-ten van mannen over vrouwen en omge-keerd Laatstejaars studenten van de Audio-visuele Hogeschool BITS maakten een radio-programma rond het thema vrouw U kanhet nu op audiocassette krijgen samen meteen lesmap Ludiek discussie- en leermateri-aal voor de derde graadInfo Gleen De Brandt en Beatrijs Esch - Gynaikavzw - Handelsbeurs - Twaalfmaandenstraat 1 -2000 Antwerpen - tel 03-232 22 29 - fax 03-232 57 80 - gynaikaatmsbe

DIRK BOUTS 199 TOT 612 aLeuven staat dit najaar in het teken van DirkBouts de Vlaamse primitief uit de 15deeeuw die er zijn mooiste werken creeumlerdeDrie grote tentoonstellingen lopen tegelijkDirk Bouts een Vlaamse primitief te Leu-ven (Predikherenkerk en St Pieterskerk) toontmeer dan 50 originele topwerken en meerdan 150 documenten en kunstobjecten

Blikvanger is het Laatste Avond-maal Boutsrsquo meest bekendeschilderij Leven te Leuventijdens de late Middeleeu-wen (Stedelijk Museum Van-der Kelen-Mertens) toont fa-cetten uit het dagelijkse le-ven met oa recent archeo-logisch materiaal Het Leu-vens Stadhuis pronkjuweelvan de Brabantse gotiek richtde schijnwerpers op de wor-dingsgeschiedenis bouw eacutenbetekenis van dit gebouw HetBouts-project is een organi-

satie van Stad Leuven KULeuven en Davids-fondsEen toegangsticket voor de drie tentoonstellin-gen kost 350 fr Reductiehouders betalen 300 frgroepen (min 15 personen) 250 fr school- enstudentengroepen (min 15 personen) 200 fren kinderen tot 12 jaar hebben gratis toegangVoor schoolgroepen zijn er aangepaste rondlei-dingen Zorsquon rondleiding (max 20 personen)kost 1500 fr per tentoonstelling U kan nu alreserveren op tel 016-22 45 64 Voorts komen ertwee educatieve lespakketten voor leerkrachten(rond leven in Leuven tijdens de late Middeleeu-wen en rond Dirk Bouts) en een lespakket voorleerlingen basisonderwijs (met werken zoekop-drachten) Ten slotte komt er een speciale ken-nismakingsdag voor leerkrachten (waarschijnlijkop 26 september) Meer info leest u in septemberin KlasseTentoonstellingssecretariaat Dirk Bouts - Brus-selsestraat 63 - 3000 Leuven - tel 016-22 45 64- fax 016-29 15 49

KLASSE NR85 23

ALGEMEEN aOpendeurdagen PAMZOV 16-175Het Provinciaal Archeologisch Museum Zuid-Oost-Vlaanderen (een hele mondvol van-daar PAMZOV) in Velzeke toont zijn nieuwsteprojecten de Educar (zie vorig nummervan Klasse) de plaatselijke opgravingen(van opgraven en wassen tot inventarise-ren en bestuderen) de Romeinse siertuin(tuinarchitectuur en planten van 2000 jaargeleden) enz Eind mei trekt het museummet het St Pietersinstituut van Gent eacutenmet zijn collectie Gallo-Romeinse kledijnaar Rome (als Benelux-vertegenwoordi-ger op een internationaal gebeuren vanmusea) De deelnemende studenten hou-den hun generale repetitie tijdens dezeopendeurdagen Ten slotte kan u evenbinnenwippen in de tentoonstelling Pre-historische en Romeinse kledij En hoekan het anders karrenvrachten Romeinsewijn horen er ook bijDe toegang is gratis Van 10 u tot 18 u zijn er

doorlopend gratis rondleidingen en demonstratiesPAMZOV - site Velzeke vzw - Paddestraat 7 - 9620 Zottegem (Velzeke) - tel09-360 67 16 - fax 09-361 28 41

Koninklijk speelgoed tot 28399Voor de eerste keer is het speelgoed van prinsen en prinsessen vanalle grote Europese vorstenhuizen op eacuteeacuten plaats samengebracht Veelvan dit speelgoed (oa van het Belgisch vor-stenhuis) is nog nooit aan het grote publiekgetoond In totaal zijn er zorsquon honderd au-thentieke stukken te bewonderen waarbijbijvoorbeeld het hobbelpaard van koningBoudewijn de driewieler van koning AlbertII een meccanodoos van koning Juan-Car-los van Spanje Het geheel is verder aange-vuld met speelgoed waarop koningen enleden van de vorstenhuizen staan afgebeelden ten slotte speelgoed waarbijkoningen koninginnen prinsenen prinsessen een rol spelen (puz-zels marionetten kaarten schaak-spelen enz)De toegangsprijs bedraagt 120 fr voorkinderen van 3 tot 12 jaar Vanaf 13jaar is dat 170 fr Schoolgroepen be-talen 100 fr (tot 12 jaar) of 150 fr(vanaf 13 jaar) per leerling Bij dezetentoonstelling zijn ook spelateliersvoor kleuters lager onderwijs en eer-ste graad secundair onderwijsSpeelgoedmuseum - Nekkerspoel 21 -2800 Mechelen - tel 015-55 70 75 -fax 015-55 20 85

Afvaldieet reizende tentoonstellingTest uw parate kennis van de (huishoudelij-ke) afvalproblematiek in een grote contai-ner Dat is het opzet van het Afvaldieet eenreizende tentoonstelling over preventie sor-teren inzamelen en recycleren van huis-houdelijk afval Infopanelen vertellen uwleerlingen over papier en karton GFT KGAen PMD Doe-elementen testen hun kennisen ze krijgen bovendien een milieuwijzer meeom thuis de opgedane kennis in praktijk tebrengenEen bezoek aan de Afvaldieet-container is gratisDe tentoonstelling reist tot en met augustus 1999langs de Vlaamse gemeentenVoor informatie over plaatsen en data eacuten voorreservaties voor scholenbezoeken CSC-Vormings-werk vzw - Keizerslaan 13 - 1000 Brussel - tel 02-512 15 20 - fax 02-548 34 78 - wwwspbetegastcultuuragendagalafvaldieethtml -cscpatrickspbe

Het avontuur van de planten en de Portugese ontdekkin-gen dubbeltentoonstellingVijfhonderd jaar na de grote ontdekkingsreizen maken we opnieuwkennis met de rijkdom aan planten die de Portugezen in die verrestreken hebben ontdekt eacuten naar Europa meegebracht In de Konink-lijke Bibliotheek staan tot 30 mei zorsquon 75 panelen met kleurenfotorsquosoude lithografieeumln en kaarten Daarnaast toont de Bibliotheek pren-ten kostbare boeken en allerlei voorwerpen uit priveacute-verzamelingenen musea In de serres van de Nationale Plantentuin van Meise leidt uwontdekkingstocht naar verbazingwekkende planten als tabak kini-ne aardappelen enz Laat uw ogen neus en vingers u hierbij leidenDeze ontdekkingstocht duurt tot 15 novemberDe toegang tot de tentoonstelling in de Koninklijke Bibliotheek is gratisVoor de tentoonstelling in de Plantentuin (Plantenpaleis en een deel van detuin) betaalt u 120 fr Een geleid bezoek kost 1200 fr (+ toegang)Koninklijke Bibliotheek van Belgieuml - Houyouxgalerij - Kunstberg - 1000Brussel - tel 02-519 53 55 Nationale Plantentuin van Meise - Domein vanBouchout - 1860 Meise - tel 02-269 39 05

BASISONDERWIJS bMuseJaTwaalf houten dozen vol opdrachten sturen uw leerlingen op eenspeelse manier door vier Antwerpse musea op zoek naar de aanwe-zige kunstschatten Het museumspel MuseJa is momenteel reedsbeschikbaar in het Etnografisch Museum (Suikerrui) het MuseumPlantin-Moretus (Vrijdagmarkt) en het museum Mayer van den Bergh(Lange Gasthuisstraat) Vanaf juli (na de verbouwingen) ook in hetRubenshuis (Wapper)De toegang tot deze musea eacuten het museumspel zijn gratis voor leerlingen

tot 12 jaar De leidraad voor leerkrachten kost100 frMeer info en reservaties Prospekta - tel 03-22081 11

SECUNDAIR EN HOGER ONDERWIJS sVeroverde golven 18 tot 295Deze tentoonstelling geeft een antwoordop alles wat u ooit wilde weten maar nooitdurfde vragen over de ontdekking van deelektromagnetische golven (proefnemingenvan Hertz) de eerste verbindingen met draad-loze telegrafie (Branly-Marconi) de eerstedraadloze telegrafie in Belgieuml en BelgischKongo de radio-amateurs (ontdekking vande korte golven) en de experimentele radio-amateurdienst (amateur satellietverbindin-gen microgolven amateur televisie digita-le technieken enz) U ziet er zeldzame toe-stellen en onderdelen demonstraties enexperimenten enzDe tentoonstelling vindt plaats in de Unesco-Decrolyzalen van het Rijksadministratief Cen-trum (hoek Koningsstraat-Kruidtuinlaan) in BrusselDe toegang is gratis Een bezoek (meacutet demon-straties) duurt ongeveer 15 uur (reserveren optel 02-771 67 74)Unie van de Belgische Amateurzenders vzw -Gaston Bertels voorzitter - Paul Hymanslaan117 bus 29 - 1200 Brussel - tel 02-771 67 74 -gastonbertelsinnetbe

Das Schoumlne und der Alltag tot 146Vooraanstaande ontwerpers uit het beginvan deze eeuw (Riemerschmid Behrens Ol-brich van de Velde enz) staan centraal in ditoverzicht van Moderne Vormgeving 1900-1914 Het museum toont moderne bouw-kunst grafische vormgeving glas keramiekmetaal textiel en behangpapierDe toegangsprijs bedraagt 100 fr Groepen stu-denten en senioren betalen 50 fr schoolgroe-pen 20 fr en leerlingen tot 12 jaar hebben gratistoegang Een geleid bezoek kost 2000 frMuseum voor Sierkunst en Vormgeving - Educa-tieve Dienst - Jan Breydelstraat 5 - 9000 Gent -tel 09-225 66 76 - fax 09-224 45 22

E

ALGEMEEN abull Voortgezette opleiding RemedialTeachingBuitengewoon Onderwijs start310Contactnamiddagen op 135 (13 u tot17 u) en 59 (10 u tot 17 u)Erasmushogeschool - departement Le-rarenopleiding - K Bogaerdstraat4 - 1000 Brussel - tel 02-47401 81

bull Jaarlijkse driedaagse In-service Autisme 4 5 en66 in MallePraktijkopleiding Educatieve benadering vanmet mensen met autisme-spectrumstoornis-sen 296 tot 37 of 6 tot 107 of 13 tot 177Opleidingscentrum Autisme vzw - Laar 61 - 2140Borgerhout - tel 03-235 37 55 - fax 03-236 58 46- oplctrautismepingbebull De kunst van het genieten - lessen inlevenskunst 5 tot 117 in de Provence Frank-rijkOp 66 is er een infoavond met videoreportageVlied - Vlaamse Volkshogeschool vzw - Papegaaistraat 69 - 9000 Gent - tel09-269 10 70 - fax 09-233 04 59bull Workshops Acteren - de zeven hoofdzonden (2 tot 47) Acte-ren (6 tot 127) Verbale preacutesence (21 tot 248) en Dansactie (datanog te bepalen)Interfederaal Centrum Vlaams Amateurtoneel - Spitaalpoortstraat 50 -9000 Gent - tel 09-229 21 72 - fax 09-228 70 92bull Wisselwerking tussen Bijzondere Jeugdbijstand en Onderwijs265 in LeuvenSteunpunt Voorzieningen BJB - pa CBJ - Thonis-senlaan 90 - 3500 Hasselt - tel 011-26 40 69 -fax 011-22 96 02bull Criminaliteit en allochtonen 116Lezing door Marc Van Haezendonck pre-ventieambtenaar van de Stad AntwerpenHumanistisch Verbond vzw - Lange Leemstraat57 - 2018 Antwerpen - tel 03-233 70 32 - fax03-233 55 13

BASISONDERWIJS bbull Dag van het Remedieumlrend onderwijs295 in CC Heusden-ZolderLezingen en praktijkmarkt rond leerlingenmet leermoeilijkhedenvzw Remedial Teaching - Ludo Smeets - RerumNovarumstraat 11 - 3530 Houthalen-Helchte-ren - tel 011-52 46 19 (na 18 u)bull Lichamelijke Opvoeding in het basis-onderwijs Efficieumlnte spelvorming 56Hogeschool West-Vlaanderen - departement HogerPedagogisch Instituut - St Jorisstraat 71 - 8000Brugge - tel 050-33 32 68 - fax 050-34 62 54

SECUNDAIR EN HOGER ONDERWIJS sbull Jong zijn doet geen zeer - probleembele-ving bij jongeren 275 in het ProvinciaalAdministratief Centrum GentWerkgroep Jeugd amp Hulpverlening - pa Wel-zijnsraad Gent - Koen Berwouts - Martelaars-laan 204B - 9000 Gent - tel 09-225 91 33 - fax09-233 35 89bull Talen Kommunikativer Fachsprachenun-terricht (135) Theater en theater is drie(135)Vakoverschrijdend Feedback geven aanleerlingen (1 amp 27) Aanpak van moeilijkeklassen en leerlingen (5 amp 68)Centrum voor Beroepsvervolmaking Leraren -UIA - Universiteitsplein 1 - 2610 Wilrijk - tel 03-820 29 61 - fax 03-820 22 49bull Leermiddelenbeurs 1ste en 2de graad275Gratis beurs met leerboeken didactischmateriaal en educatieve software

Pedagogisch Didactisch Centrum LeuvenKatholieke Hogeschool Leuven -departement Lerarenopleiding - pa H Hartinstituut - Naamsesteenweg355 - 3001 Heverlee - tel 016-39 92 24 - fax 016-40 70 87 - khldloheunicallbebull Scheikunde Tips voor betere visualisering van chemische ver-schijnselen 36Lichamelijke Opvoeding Zelfstandig leren - leren samenwerken15-186

Vliebergh-Senciecentrum - Zwarte-Zustersstraat 2 - 3000Leuven - tel 016-32 94 09 - fax 016-32 94 01 -vscavlkuleuvenacbebull EU funding for beginners 9-106 in Birming-ham EngelandTweedaagse over alles wat u ooit wilde wetenover subsidiemogelijkheden van de Europese UnieShort Course Unit - University of Bradford - Bradford -West Yorkshire BD7 1DP - Great-Britain - tel 00-44-1274-233 217 - fax 00-44-1274-233 218 -scubradfordacukbull Europese conferentie van Toneelscholen 21tot 276 in Boekarest RoemenieumlCongres voor schoolhoofden onder auspicieumln

van Unesco Tegelijk is er ook een Europees Festi-val van het Studententoneel met opvoeringen (8

leerlingen per school) en pedagogische demonstraties (4 leerlin-gen)Acadeacutemie de Theacuteacirctre et de Cineacutema de Bucarest - rue Matei Voievod 75-77- Bucarest - Roumanie

ZAKELIJKE ETHIEK IN HET LESROOSTER sEen gezond bedrijf is een ethisch bedrijf met aandacht voor veilig-

heid milieu- en kwaliteitszorg stresspreven-tie en participatie De mens van de 21steeeuw is een ethisch mens Het onderwijslevert ethisch geschoolde werknemers afZaakethische vorming wordt een vakover-schrijdende eindterm voor de derde graadsecundair onderwijs Om het Vlaams onder-wijs warm te maken voor deze stellingenorganiseren de Rotary Clubs regio Aalst eenacademische zitting Zakelijke ethiek als vakin het secundair onderwijs met als sprekersL Van den Bossche minister van Onderwijs KBoone voorzitter Vereniging van Belgische On-dernemingen en K Devooght Centrum Ethieken Economie van de KULeuven De initiatiefne-mers presenteren een analytische methodeom bij een ethisch dilemma de diverse be-langen af te wegen (het Stakeholdersmodel)oplossingen voor concrete probleemsitua-ties een onderwijspakket met de 4-Way-testen de winnende scholen van de eerste proef-projecten zakelijke ethiek Deelnemen is gra-tis Afspraak op vrijdag 29 mei om 1930 u inlsquoZaal Van Innisrsquo - Generale Bank - Nieuwstraat20 - 9300 Aalst - Inschrijven voacuteoacuter 18 mei bijYvette De Strijker - tel 053-78 37 37

24 KLASSE NR85

Het aanbod is groacuteoacutet Uiteraard kan dezepagina enkel een selectie bieden Vraagmeer informatie bij de pedagogische be-geleiding van uw school

KLASSE-MENT aWas er in het Grote Schuurhospitaal eenziekenhuisschool U kon met het ant-woord op deze vraag alleszins geen bijko-mende punten verdienen Ook bij de op-gave van deze maand zijn er alleen maarvijf boekenbonnen van 2000 fr te win-nen geschonken door Standaard Boek-handel We verwachten uw antwoord tenlaatste op 29 meiWinnaars opgave47 Kathleen VanHecke (Melsele)J Truyens (Lommel)Lieve Celis (Rotselaar) Annick Wouters (Bras-schaat) en Christa Deguffroy (Zwevezele)Oplossing opgave 48 ZiekenhuisschoolOpgave 49 Deze maand gaat u op zoek naareen woord van twaalf letters een begrip waaru volgende maand mee wordt geconfron-teerdbull de 1ste en 5de letter van de naam van eenNederlands schilder (gestorven in 1475 inLeuven) die dit jaar uitgebreid wordt her-dacht (zijn Laatste Avondmaal is eacuteeacuten van deacutemeesterwerken uit de 15de eeuw)bull de 5de en 6de letter uit de naam van eenzwart Amerikaans filmacteur die oa eacuteeacutenvan de hoofdrollen speelde in the BlackboardJungle een zware aanklacht tegen het Ameri-kaanse onderwijssysteem van de jaren lsquo60bull de 2de en 4de letter uit de naam van eenGrieks astronoom-geograaf die in de 2deeeuw met zijn Almagest een encyclopedievan de astronomie publiceerdebull de 1ste 5de en 7de letter van de voornaamvan de denkbeeldige geliefde van de riddervan de droevige figuur uit de roman vanCervantes Saavedrabull de 4de 5de en 9de letter uit de geijkte termvoor de exponent van de macht waartoe eenaangenomen grondtal of basis verheven moetworden om een gegeven getal op te leverenKLASSE-Ment - Koningsstraat 138 - kantoor 802- 1000 Brussel

KLASSE NR85 25KLASSE NR85 25

NEDERLAND EN VLAANDEREN bZorgverbreding taalonderwijs multimedia op school en interna-tionalisering zijn de grote themarsquos van een studiedag over onder-wijssystemen in Vlaanderen en Nederland De studiedag vindtplaats op 27 mei in Landcommanderij Alden Biesen (Bilzen) Doelpu-bliek zijn directeurs en leerkrachten basisonderwijs uit beide re-giorsquos De Vlaamse administratie Basisonderwijs en het Europees Plat-form (Nederland) werken mee Inschrijven kan tot 20 mei 1998Deelnemen kost 900 frInschrijvingen en inlichtingen Landcommanderij Alden Biesen - Guy Tilkin- tel 089-51 93 52 - fax 089-41 70 33 - aldenbiesenpophosteunetbe ofadministratie Basisonderwijs - Koningsstraat 138 - 1000 Brussel - tel 02-211 45 07 - fax 02-211 45 03

BUITENGEWOON IN DAMME bHeel specifiek voor de directieleden en leerkrachten uit hetbuitengewoon basisonderwijs type 1 en type 8 is er van 28 tot 31oktober 1998 een internationale ontmoetingssessie in Rycke-velde (Damme) Doelgroep zijn directies en leerkrachten dielesgeven aan kinderen met een matig mentale handicap ofleermoeilijkheden U krijgt er praktische informatie over inter-nationale projecten en bijhorende subsidiemogelijkheden (Co-menius actie 1) Naast de Vlaamse leerkrachten zullen telkensvijf deelnemers uit Frankrijk Nederland het Verenigd Konink-rijk Duitsland en Denemarken deelnemen Voor Vlaanderenkunnen maximum 15 scholen deelnemen De uiterste inschrij-vingsdatum is 30 september 1998Meer informatie kan u vinden in Basis-Info nr 4 van 7 april 1998U kan ook altijd terecht bij Ryckevelde (Damme) - Els BoussemaereMarnixStrubbe - tel 050-35 27 20 - fax 050-37 11 01 - ryckeveldeunicallbe ofadministratie Basisonderwijs - An Declercq - tel 02-211 45 07- fax 02-21145 03 - andeclercqvlaanderenbe (voor algemene informatie over Come-nius)

SOPHOCLES EN BASKETBAL sIn de Griekse vijfde eeuw vC vormden kunst wetenschap sport enfilosofie een grote eenheid De Kleine Academie zette een groepdeskundigen aan het werk om uit die eenheid nieuwe onderwijsme-

(advertentie)

thodieken te distilleren en die aan depraktijk te toetsen Zo worden Oud-griekse kooroefeningen verwerkt invoetbaltrainingen voor migrantenjon-gens (team building) De techniek omeen Oudgriekse monoloog op een scegrave-ne te brengen blijkt de kwaliteit vangeschreven teksten te verbeteren Dehouding van Oudgriekse standbeel-den wordt gebruikt om tieners weer-baarder te maken tegen pesten enzDe pedagogische waarde van de Grieksetragedie reikt ook nu nog zeer ver ener ontstaan verschillende originele werk-vormenSophocles en basketbal omvat nu een tiental modules die de relatieleggen tussen de Griekse tragedie en de vakken Nederlands wiskun-de lichamelijke opvoeding geschiedenis communicatie en devakoverschrijdende doelstellingen sociale vaardigheden opvoe-den tot burgerzin en gezondheidseducatie Het project kan aange-vraagd worden voor het basisonderwijs het (kunst-)secundair on-derwijs het pedagogisch hoger onderwijs en als navorming vooronderwijzers regenten en licentiaten U kan een uitgebreide tekstaanvragen bij Karel Moons - tel en fax 016-22 53 19

ONDERWIJS IN VLAANDEREN aHoe vertel je een laquobuitenstaanderraquo hoe het Vlaams onderwijs inmekaar steekt Doe hemhaar de gratis brochure Onderwijs inVlaanderen cadeau In een notendop (18 blz) krijgt u achter-grondinformatie over de bevoegdheden van de Vlaamse overheid(leerplicht vrijheid van onderwijs eindtermen en leerplannenenz) en bovendien een schematisch overzicht van de Vlaamseonderwijsstructuren Bijkomend pluspunt de brochure is be-schikbaar in het Nederlands eacuten in het Engels U kan ze gratisaanvragen bij departement Onderwijs - administratie Ondersteuning -afdeling Informatie en Documentatie - dienst Publicaties - Konings-straat 71 - 1000 Brussel - fax 02-219 77 73 - publicatiesonderwijsondvlaanderenbe

Zondag over de heuvels

U vertrekt in de vooravond in Zaventem voor een vlucht over Dublin naarKerry (avondmaal aan boord van Air Lingus) Daar wordt u opgewacht vooreen rit naar Killorglin een aardig dorpje op een heuvel langs de rivier deLaune Het is een van de haltes langs de bekende route Ring of Kerry Als uer toevallig van 10 tot 12 augustus verblijft maakt u er de beroemde PuckrsquosFair mee waarin een geit tot koning wordt gekroond U neemt uw intrekin het eerste guesthouse waar u drie nachten zal verblijven

Maandag door de valleien

Vandaag en morgen nemen we voor lsquos middags een picknick lunch meeWe wandelen nu elke dag 12 agrave 15 km door een historisch landschap datstraalt als een schildersezel vol groen en blauw We volgen niet alleen deKelten maar ook onze Ierse gids die de Kerry Way kent als zijn Iersebroekzak Langs de ice-carved glens van Mid Kerry de Black Valley en deBridia Valley We stappen in een klein groepje (minstens zes personenmaximum vijftien) lsquos Avonds is de tafel gedekt

Dinsdag naar de baaien

Daar is de gids weer (wedden dat hij OrsquoSullivan OrsquoBrien of Bono heet)Vandaag volgen we de middeleeuwse coaching road en de ChristianRoute Vanop de ruiumlnes in Glenbeigh kijken we hoe de zon wedijvert methaar eigen spiegelbeeld in de schittering van Dingle Bay en de anderebaaien van de Atlantische Oceaan lsquos Middags picknicken in de opennatuur lsquos Avonds een stevige maaltijd

Woensdag de fietsen klaar

Vandaag uitrusten of er extra tegenaan U beslist Vanaf nu trekt u er

zonder gids op uit U krijgt nu voor drie dagen een uitstekende fiets op eigenmaat Ook een fietshelm (als u dat wenst) en gedetailleerde fietskaarten metstreekbeschrijvingen Tot zondag verblijft u in het centrum van deKeltische cultuur Killarney In het guesthouse maken de gastheren voor utelkens het ontbijt klaar Hoe snel u fietst waar naartoe en waar u eetbeslist u zelf De streek baadt in een zacht klimaat vol subtropischeplantengroei Bossen meren en de hoogste bergen van Ierland

Donderdag door het National Park

Als u het plan volgt kan u vandaag zorsquon 20 kilometer fietsen over deverkeersvrije paden van het Killarney National Park Onderweg bezoekt uMuckross House in echte Tudorstijl bedekt met een eindeloze rij fraaieschoorstenen laquoYou could make another Versaillesraquo zei de overweldigdefilosoof Berkeley laquobut never another Muckrossraquo Het gebouw wordtomgeven door landschapstuinen en een landgoed van 4000 hectareDaarin liggen ook de romantische ruiumlnes van de adbij een doolhof van oudegraven bomen bogen en taxus U drinkt afternoon tea in Dennis Cottage enfietst over de Quaint bruggen naar de 18 meter hoge Torc Waterfall

Vrijdag opnieuw verliefd

Vandaag kan u de langste fietstocht van de week maken 32 kilometerbergop en bergaf In Aghadoe blaast u niet alleen uit voor een verbluf-fend uitzicht over de meren van Killarney Het is er ook uitkijken omeventueel (opnieuw) verliefd te worden Wie dat daar overkomt zalvolgens de legende levenslang gelukkig zijn Bij zorsquon ervaring verzinkenachteraf Ballymalis Castle en Kerry Woollen Mills uiteraard in het nietsZe liggen gelukkig al op de terugweg lsquos Avonds spreken we opnieuw afvoor een stevige Ierse maaltijd

We dwalen een week rond in het centrum

van de Keltische cultuur en ontdekken

waarom bezoekers al eeuwen lang aangetrokken

worden door de rust en schoonheid van het Ierse

landschap U volgt een eigen programma in het

graafschap Kerry soms in kleine groepjes soms

individueel De eerste twee dagen wandeltwandeltwandeltwandeltwandelt u sa-

men met een Ierse gids telkens zorsquon 12 kilometer

in het spoor van de Kelten Dan geniet u van een

vrije dag om te rusten te golfen te vissen of

paard te rijden Daarna stapt u drie dagen op deop deop deop deop de

fietsfietsfietsfietsfiets voor een verkenning van de natuur cultuur

Een week wandelen fietsen en varen in Ierland

26 KLASSE NR85

Naar Ierland

In het spoor van de Kelten

Zaterdag te boot en te paard

Eindelijk rust voor voeten en benen Vandaag verwent u uzelf met eenlanggerekte boottocht over de meren van Killarney en een tocht met eenIerse paardenkoets door de nauwe kloof van Gap of Dunloe We brengenu naar het beginpunt (Kate Kearneys Cottage weleer het huis van eenheks) en pikken u weer op waar u van het paard stapt aan Ross Castlehet laatste bolwerk in Ierland dat standhield tegen de troepen vanCromwell lsquos Avonds nodigen we u uit op een Ierse avond Ierse dansenmuziek maaltijd eacuten guiness Dat kan laat worden

Zondag inpakken en wegwezen

Tijd om uit te slapen en eventueel nog wat rond te kuieren Uw vliegtuigvertrekt in Kerry om 1530 u U wordt naar de luchthaven gebracht envliegt over Dublin naar Brussel laquoDaarom hadden Swift Yeats Joyceen U2 dus gelijkraquo schrijft u in uw dagboek U stopt er een klavertje vierals bladwijzer tussen terwijl in het vliegtuig (dat eacuteeacuten kans op twee SintPatrick heet) een weemoedig liedje weerklinkt dat u nog niet kent maardat volgend jaar zonder twijfel het Songfestival wint Geen Keltengezien maar Duitsers Duitsers Volgens de Duitse schrijver HeinrichBoumlll zijn de twee meest door Ieren gebruikte zinnen trouwens laquoHet kannog slechterraquo en laquoIk zou me geen zorgen makenraquo In Brussel hangt mistzodat uw vakantie nog wat langer duurt

Wat zit er in de prijs

De vlucht heen en terug (Brussel-Dublin-Kerry) vervoer van en naar deluchthaven van Kerry Zeven overnachtingen op basis van een dubbelekamer in een guesthouse met badkamer (supplement single 810 frankper nacht) Zeven keer Iers ontbijt twee picknick lunches (maandag en

dinsdag) en drie avondmaaltijden (maandag dinsdag en vrijdag) EenIerse gids voor de wandeltochten op maandag en dinsdag Vervoer vande bagage tijdens de week Fiets en helm op woensdag donderdag envrijdag Wandel- en fietskaarten met streekbeschrijvingen Een tochtmet de boot en de paardenkoets op zaterdag De typisch Ierse avond (opzaterdag) voor u vertrekt Ierse dansen muziek maaltijd en guiness

Uw prijs

Het aanbod is alleen geldig voor lezers van Klasse U kan wel uw familiecollegarsquos en vrienden uitnodigen maar voor de inschrijving hebt u hetnummer nodig dat op de adresstrook van dit aan u gericht exemplaar vanKlasse staat Voor het hele pakket betaalt u 29740 frank perpersoon Er is een vertrek op elke zondag van de maanden juli enaugustus eacuten op zondag 29 juni Er moeten wel minstens zes personen pervertrekdag ingeschreven zijn Als dat aantal niet wordt gehaald wordt uminstens een maand op voorhand verwittigd Er kunnen elke week ookslechts maximum vijftien personen mee (het moet gezellig blijven)

Klasse is geen reisbureau We hebben dit aanbod uitgewerkt in samenwer-king met een grote touroperator die garant staat voor de kwaliteit van de reisAlle praktische regelingen verzekeringen enz regelt u zelf rechtstreeks metorganisator HolidayShop (licentie cat A 5629) Klasse kan niet aansprake-lijk gesteld worden Voor het aanbod gelden de wettelijke regelingen

U schrijft telefonisch in Uit ervaring met de aanbiedingen inKlasse doet u dat liever vandaag dan morgen Het aantal plaatsen isbeperkt Bel 070-233 663 (maandag tot zaterdag van 9 tot 21 uur)Vermeld uitdrukkelijk het codewoord Klasse Voor alle inlichtingenbelt u hetzelfde nummer U voelt er zich al bijna in Ierland zovriendelijk zijn ze aan de telefoon

bergen en meren in Killarney National Park U

fietst in uw eigen tempo De laatste dag vaart u

per bootper bootper bootper bootper boot over de vermaarde Killarney Lakes en

verkent u te paard te paard te paard te paard te paard de nauwe kloof van Gap of

Dunloe U verblijft op een week tijd in twee guest-

houses lsquos Morgens en lsquos avonds staat de Ierse kost

klaar Niet sleuren met bagage die wordt nage-

bracht We vertrekken (met het vliegtuig) elkeelkeelkeelkeelke

zondagzondagzondagzondagzondag van de grote vakantie en komen de zondag

daarna terug Weliswaar als een ander mens Het

aantal deelnemers aan dit exclusieve aanbod is

beperkt Alleen lezers van KlasseAlleen lezers van KlasseAlleen lezers van KlasseAlleen lezers van KlasseAlleen lezers van Klasse kunnen er (samen

met hun familie en vrienden) gebruik van maken

met Klasse

weinig individualiseren en leerlingen nogal gauwmet elkaar vergelijken laquoDat kan je enkel oplossendoor niet alleen tekorten te rapporterenraquo zegt LucPMS Antwerpen Op sommige scholen blijken decijfers op het rapport echter het enige criterium omeen eindbeslissing te nemen

Leven en doodOp veel deliberaties deelt men enkel lijsten met

tekorten uit Dat is een negatieve invalshoek Menziet niet wat de leerling weacutel goed kan Sommigescholen zetten agravelle cijfers op papier en rangschikkende leerlingen op basis van hun totaal de beste boven-aan Men ziet positieve resultaten En als ook de top-vijf van een klas gebuisd blijkt voor een vak dan valtdes te meer op dat daar iets aan de hand is (JanVerdoodt PMS-directeur in Merksem)

In principe is de deliberatie geheim Sinds 1991zijn er ook nieuwe voorschriften van kracht Een vande belangrijkste is wel dat de deliberatie prospectief

moet zijn De vraag is niet laquoHoe heeft dezeleerling het afgelopen jaar gepresteerdraquo maarlaquoHeeft de leerling voldoende bagage om metkans op slagen aan een hoger jaar te beginnenraquoOm daarop te kunnen antwoorden moet de

delibererende klassenraad niet enkel rekening hou-den met de punten maar ook met attitude en inzetNiet om te sanctioneren maar om de leerling verderbij te sturen Een globale benadering van de leerlingals individu dus Slecht gedrag mag echter nooit debeslissing beiumlnvloeden Leerlingen met elkaar verge-lijken mag evenmin Ook de tijd dat eacuteeacuten leraar konbeslissen over leven en dood is voorbij laquoToch krijgt de

Een leerling dreigde met zelfmoord als zij niet zouslagen Haar vader meldde dit aan de directeurTijdens de deliberatie bewoog die hemel en aarde omhet meisje erdoor te krijgen Met vele zware tekortenwas zij niet klaar voor een hoger jaar Geen middelwas de directeur echter te min Verscheidene kerenliep hij woedend de deur uit Alles lag stil Uiteinde-lijk gaven we het op En die leerling maar triomferenachteraf (Marcel leraar in Genk)

Deliberaties zijn in de ene school een losstaandgebeuren in de andere het logische verlengstukvan een jaar evalueren en remedieumlren Sommigescholen spelen het heel strikt Ze verbinden eind-beslissingen (te) mathematisch aan 50-procentre-gels aantallen tekorten of klasgemiddeldes Waarmen de normen daarentegen erg vaag houdt ver-zandt de discussie soms in een spel met tweematen en twee gewichten Waar deliberaties in de

ene school wrevel en frustratie veroorzakenstrijkt in de andere een duidelijke visie begin-nende plooien glad De verschillen zijn zo grootdat een leerling met dezelfde cijfers in de eneschool kan slagen en elders moet zittenblijvenlaquoToch wordt er de laatste jaren bewuster gede-libereerdraquo stelt inspecteur-generaal Peter Michielsensvast laquoIn plaats van leerlingen te doen zittenblij-ven zoeken klassenraden meer naar alternatie-ven Dat valt het meest op in de eerste graadsecundairraquo

Vrije doorgangIk ken leraars die delibereren uit medelijden

Dat zie je ook aan de cijfers op het rapport Eenleerling technisch onderwijs had voor alle prak-tijkvakken samen 60 procent Geen probleem denkje maar op de deliberatie zeiden de leraars dat hijtotaal ongeschikt was voor het beroep Toen dedirecteur op zijn goede scores wees kreeg hij alsantwoord laquoJa maar naar die cijfers moet je nietkijkenraquo (Luc PMS Antwerpen)

Een heel jaar zijn leraars met leerlingen bezigSommigen kennen hun klassen door en door ande-ren veeleer oppervlakkig Maar op de delibera-tie beslist elke leraar mee Dat kan voor wrevelzorgen laquoIn hoeverre kan een leerkracht af-stand nemen van zijn eigen vakraquo vraagt JanVerdoodt PMS Merksem zich af Hij geeft hetvoorbeeld van leerlingen met een tekort voor eenvak dat zij het volgend jaar niet meer hebben Deleraar in kwestie vreest natuurlijk zijn gezicht teverliezen als alle leerlingen vrije doorgang krijgenlaquoLeerkrachten hebben het er soms moeilijk mee dateen leerling voor hem zijn best niet doetraquo vult eencollega aan Of hoe delibereren soms sanctionerenwordt Een andere opvatting is dat leerkrachten te

D E L I B E R A T I E

28 KLASSE NR85

Visie te-genoverwrevel enfrustratie

Leraars met een ve-torecht een direc-teur die twee ma-ten en twee ge-wichten hanteert eenleerling dreigt een at-test af meer ouders trek-ken naar de beroepscom-missie Deliberaties voorde een de hemel voor

de ander de hel Waar-nemers zijn het erovereens laquoEen deliberatielegt de sterke en zwakkepunten van een schoolblootraquo

Kiezentussen hem

ene leerkracht vlugger bijval dan een andereraquo stelteen lerares uit Zele vast laquoHij beiumlnvloedt de eindbe-slissing soms meer dan goed is Je kan er maar eacuteeacutending tegen doen zorgen dat je het dossier van de

leerling goed kentraquo

Centrale toetsenVoor wij over een leer-ling ook maar begin-nen te delibereren vraagtde directeur aan de le-raar zedenleer of gods-dienst of hij daarvoorde toestemming geeftAls die leraar om eenof andere reden nee zegtkrijgt de leerling auto-matisch een C-attest enmoet hij het jaar over-doen Einde discussieIk vind het een middel-eeuwse regel maar menzegt ons dat het eenvoorschrift is van hetministerie (Anoniemlerares in Kortrijk)

De regel waarvan hier sprake is heeft geen offi-cieumlle grond De herkomst ervan is overigens ergonduidelijk Hij roept wel de vraag op hoe ver menmet deliberatienormen en richtlijnen kan gaan Enof daardoor geen anomalieeumln ontstaan laquoDelibera-tienormen zijn okeacute zolang ze de klassenraad nietbeletten elke leerling in zijn globaliteit te benaderenen als individuraquo zegt Peter Michielsens laquoMaar alsschool mag je toch wel proberen basisregels af tespreken Je mag best een veiligheid inbouwen om tebeletten dat een leerling jaar in jaar uit cadeaus krijgtMaar strikte normen die voor iedereen gelden neeDat staat haaks op het fundamenteel concept vanons onderwijs dat toch meer is dan basisstandaar-den realiseren Dan kunnen we even goed centraletoetsen organiseren en dat willen we nietraquo

Advocaat van de duivelDeliberaties Een moordende periode Je zit daar

van halfnegen lsquos morgens tot zeven uur lsquos avondsbijna zonder onderbreking Elke klas verdient de-zelfde concentratie betrokkenheid en objectiviteitAls je dan niet kunt vertrekken van een visie waar hethele lerarenkorps zich in terugvindt en van waaruiteen constructief debat mogelijk is dan loopt hetonvermijdelijk mis Een directeur die in zijn eentjedeliberatierichtlijnen opstelt en die oplegt aan zijnpersoneel neemt in die zin een risico (Andreacute Scheersdirecteur in Vorselaar)

Alle geiumlnterviewden zijn het erover eens dateen goede deliberatie staat of valt met de voorzit-ter veelal de schooldirecteur Vooral zijn bredereen objectievere kijk op de leerlingen blijken door-slaggevend laquoHij moet vanuit het schoolprojectwaken over het billijk verloop van de deliberatieraquozegt Peter Michielsens zelf ooit directeur laquoHijmag niet de advocaat van de leerlingen zijn maar

ook niet van de leerkrachten Zijn positie is uniekZonder scheidsrechter te zijn moet hij de delibe-rerende klassenraad zoveel mogelijk naar een con-sensus leiden en verschillen tussen leraars neutra-liseren Vandaar dat bijvoorbeeld stemrondes temijden zijnraquo Michielsens pleit er ook voor dat dedirecteur de deliberaties zoveel mogelijk zelf leidtkwestie van de continuiumlteit en rechtlijnigheid vanbeslissingen te garanderen

HerexamensVooruitkijken prospectief delibererenhellip Allemaal

goed maar bij ons is nu een geest gegroeid waarbijiedereen advocaat van de duivel speelt Goedpraterijalom Ooit hadden we een leerling met zeven tekortendie bovendien van weinig inzet had getuigd Een vooreen gaven de leerkrachten punten bij De tolerantie isgroot de wetgeving wordt enkel als norm gehanteerdals het van pas komt en de leerlingen profiteren dat hetniet meer mooi is Over attitude en inzet wordt nietgesproken Dat men de herexamens maar gauw weerinvoert (Marc leraar in Antwerpen)

laquoAls je een jaar lang evalu-eert en remedieert kan je zon-der herexamens een eindbeslis-sing nemenraquo werpt Luc PMS

Antwerpen tegenlaquoMaar als er nietgeremedieerdwordt ja dan kanje herexamens maar beter behoudenRemedieumlring vergt wel veel praktischeen organisatorische kunstgrepen Ei-genlijk worden er gewoon te veel uren

klassikaal lesgegevenraquo PMS-er Jan Verdoodt kop-pelt een effectieve deliberatie aan een goede commu-nicatie tussen leerkrachten laquoHet uitgangspunt vaneen deliberatie zouden zogenaamde begintermen moetenzijn Laat elke vakgroep per leerjaar op een rijtjezetten wat leerlingen zeker moeten kennen om kansop slagen te hebben Op die basis is er niets tegen eenherexamen of vakantietaakraquo Verticale communica-tie is dus essentieel al waarschuwt Peter Michielsenser wel voor dat een deliberatie nog andere criteriamoet hanteren dan leerstof

Elke school bepaalt zelf zijn delibe-ratiebeleid Toch zijn er een aantalwettelijke voorschriften waaraan menmoet voldoen Die werden aan elkeschool per omzendbrief bezorgd Voorhet secundair onderwijs is er hetBesluit van de Vlaamse Executie-ve betreffende de organisatie vanhet voltijds secundair onderwijs(BS 17-5-1991) Voor het basis-onderwijs is het nieuwe decreet vankracht Het begrip deliberatie komtdaar niet in voor maar we lezenwel onder meer De klassenraadoordeelt autonoom of een regel-matige leerling in voldoende matede doelen die in het leerplan zijnopgenomen heeft bereikt om eengetuigschrift basisonderwijs tebekomenrdquo (Hoofdstuk V Afdeling6 Art 53)

BETER DELIBEREREN ACHT TIPSBeslissen of een leerling naar een hoger jaar mag is niet eenvoudig De overheid gaatvia de doorlichting na of de school een attesteringsbeleid heeft en hoe de communicatienaar ouders en leerlingen verloopt Enkele algemene suggestiesbull Ontwikkel samen met PMS en lerarenkorps een deliberatievisie en voorzie daarin in enkelebasisregels Een idee is mogelijke scenariorsquos uit te schrijven en daaraan logische consequen-ties te koppelen Houd u aan die basisregels tot de praktijk om herziening vraagtbull Informeer ouders en leerlingen in grote lijnen over deze visie Spreek duidelijk af wie deeindbeslissingen met ouders en leerlingen bespreekt en met welke argumenten dat gebeurtbull Maak van de deliberatie het verlengstuk van een jaar evalueren en remedieumlrenOrganiseer een predeliberatie het liefst enkele maanden voor de eigenlijke deliberatieVoorkom dat leerlingen of ouders compleet verrast zijn door het uiteindelijke verdictbull Beoordeel niet enkel tekorten of slechte prestaties maar ook goede Hanteer niet enkelde cijfers op het rapport als criterium maar ook vaardigheden attitude en inzetBeoordeel ook verstandige leerlingen hieropbull Herexamens of vakantietaken moeten de uitzondering zijn niet de regel Vul zorsquoneventuele extra proef eveneens prospectief in met uitsluitend de leerstof die de leerlingnodig heeft om kans op slagen te hebben in een hoger jaarbull Informeer u niet enkel over de leerling (dossierkennis) maar ook over het globaleonderwijslandschap en de andere mogelijkheden die men een leerling ook buiten deschool kan aanbieden Er zijn veel verhalen over ondoordachte doorverwijzingenbull Kijk terug naar voorbije deliberaties Het kan bijvoorbeeld nuttig zijn eerst het hoogstejaar te delibereren en dan verder af te dalen Leraars die in meerdere jaren lesgevenkrijgen op die manier leerrijke feedbackbull Maak vergadertechnische afspraken en voorzie in een ruim lokaal koffie of water

pauzeshellip

KLASSE NR85 29

laquoGebuisd Met dezelfde

cijfers in een andere

school geslaagdraquoel en hel

laquoGeen verstand vanraquoNiet alle leerkrachten en directies staan te popelenom hun leerlingen inspraak te geven Soms vindtde directeur het allemaal best zolang het geen gelden moeite kost En de collegarsquos Die kijken meewa-rig naar die enkele geeumlngageerde leerkrachten Heren der durven ze de leerlingenraad ook boycotten

Lut Soens is begeleidende leerkracht in het Sint-Franciskusinstituut in Melle laquoVooral autoritaire leer-krachten staan sceptisch tegenover de leerlingen-

raad Desnoods breken ze de voorstellen vande leerlingenraad in de klas af Ze ontmoedi-gen de jongeren en dwarsbomen hen in hunenthousiasme Die leerkrachten zijn princi-pieel tegen Ze zijn bang voor veranderingBovendien onderschatten ze de leerlingen Ze

denken dat de leerlingen bepaalde zaken niet kun-nen dat ze geen verantwoordelijkheid kunnen dra-gen Die leerkrachten zijn te weinig met de jongerenbezig ze kunnen hun capaciteiten niet inschattenraquo

Nooit geleerdlaquoWaar zouden de leerkrachten leren dat parti-

cipatie van jongeren belangrijk israquo vraagt Kris-tien Van Nuffel laquoIn onze opleiding krijgen wegeen concrete vorming om leerlingeninspraak teorganiseren Vandaag moet het in je aard liggenom je daarmee bezig te houden Je doet het na de

lesuren Het hoort er niet echt bij Dat sterkt desceptici in hun overtuiging Het zal wel enkelejaren duren voor we een echte mentaliteitswijzi-ging merken Veel zal te maken hebben met watde leerlingenraad concreet kan realiseren Weldrazullen alle scholen hun leerlingen inspraak moe-ten geven Die evolutie is niet meer om te kerenraquo

laquoDenk niet dat je de democratie op school ineen minimum van tijd kan waarmakenraquo zegtHerman Siebens auteur van Over inspraak gespro-ken laquoHet is een vermoeiend proces Inspraak

laquoDe meeste leerlingen zijn niet geiumlnteresseerd enkunnen zich bij inspraak niets voorstellenraquo zegtFilip (17) Hij is voorzitter van een pas opgerichteleerlingenraad die zrsquon bestaansrecht op schoolnog moet bewijzen Filip en zijn collegarsquos van deleerlingenraad staan voor een zware opdrachtde andere leerlingen informeren eacuten hen en-thousiast maken laquoOm anderen te overtui-gen heb je zichtbare resultaten nodig Mis-schien beseffen ze dan wel ineens dat zorsquonleerlingenraad en inspraak op school tochergens goed voor zijnraquo zegt hij

Samen met Gerrit Stijn en Geert hebben ze voorhun leerlingenraad de steun nodig van de directeuren de leerkrachten Dat is nog een ander probleemEen deel van het leerkrachtenkorps vindt inspraakvan leerlingen nergens goed voor laquoWe hebben zelfgeen inspraakraquo argumenteren ze Of laquoWij vindendemocratie op school niet noodzakelijk Alles isgoed zoals het nu israquo Na de doorlichting kreeg dedirecteur de dringende vraag de participatie opzijn school te verbeteren De directeur vindt devoorstellen en ideeeumln van de leerlingenraad nuook prima Op voorwaarde dat de jonge-ren zelf voor alles opdraaien

Angst overwinnenlaquoLeerlingenraden die zonder leerkrach-

ten werken zijn zeldzaamraquo zegt HermanSiebens extern medewerker van de KoningBoudewijnstichting voor het project Jouwschool is onze school laquoMeestal werken zorsquonraden dan goed tot de enkele sterk geeumlnga-geerde leerlingen afstuderen Dan valt hetkaartenhuisje finaal in elkaar De nieuwegroep moet dan compleet van nul beginnenraquo

Kristien Van Nuffel begeleidt als leerkrachtde pas opgerichte leerlingenraad in het Pro-vinciaal Technisch Instituut in Ninove Ze wilde leerlingen zo veel mogelijk bijstaan laquoIkmotiveer ze probeer de groepsgeest te ver-sterken leer ze vergaderen prioriteiten kie-zen en hun doel afbakenen Vooral in het beginhebben ze een duwtje nodig om hun angst teoverwinnen Wat moeten we doen Wat mogen wezeggen De leerlingen willen van zich laten horenze zijn mondiger geworden Maar vaak hebben zenog niet het juiste middel gevonden Als leerkrachtkan je die behoefte in goede banen leiden Dan kaner echt iets goeds van komen Laat ze inzien dat zemee beslissen maar dat ze ook mee verantwoorde-lijk zijn als er iets fout loopt Dat moeten ze ookleren Inspraak is meacuteeacuter dan eens je gedacht zeggenraquo

A C T I E

30 KLASSE NR85

Bovendieno n d e r -schatten zede leerlin-gen

laquoEen leerlingen-raad Het eerste watze vragen is een

drankautomaat En ro-ken op school Leerlin-geninspraak heet datDaar komen alleen maarproblemen vanraquo Daar-mee is voor een scepti-sche leerkracht de kous

af Op veel scholen werktleerlingeninspraak pri-ma maar soms is echteparticipatie nog heacuteeacutel veraf Daar is de leerlin-genraad een papierentijger Waarom leeft diein andere scholen weacutel

Jonge tijgers met een

stem

komt voor een aantal mensen bedreigend overDaar moet je als leerlingenraad rekening meehouden En een pak leerlingen en leerkrachtenhebben geen benul van wat inspraak is Dat vraagtallemaal tijd Het is een leerproces Voor de leer-lingenraad eacuten voor de hele schoolraquo

SpinDe directie kan zorgen voor een participatieve

schoolcultuur waarin de leerlingenraad automa-tisch een plaats krijgt Siebens verduidelijkt laquoDathoudt onder meer in dat de directie alle betrokkenpartijen regelmatig naar hun mening vraagt Hetoudercomiteacute de participatieraad de leerlingen-raad alle leerkrachten De leerlingenraad kan zelfalle leerlingen bevragen in een tevredenheids- enbehoeftenonderzoek De resultaten van die en-quecircte kan de directie doorspelen naar anderegroepen en hen vragen wat ze ervan vinden Hunbevindingen leggen ze vast in een nota die verderwordt doorgespeeld Zo stapt de directie van eenpiramidestructuur af en mikt ze op netwerking Inde plaats van zelf alles te bepalen wordt de directieeen spin in een netwerk Maar stel dat een deel vande leerkrachten niet mee wil dan moet de directiede richting aangeven over het feit dat de schooldemocratisch werkt wordt niet gediscussieerdDiscussie hierover stelt de meest fundamentele

zaken zelf in vraag Als directie mag je dat nietlaten gebeurenraquo

Kneepjes van de coachVia Klasse voor Jongeren dat expliciet leerlin-

genparticipatie ondersteunt vroegen en kregendit jaar vijftig secundaire scholen een professione-le coach van de Koning Boudewijnstichting Wijvolgden zorsquon sessie en verzamelden tien kneepjesvoor leerkrachten die meer werk willen makenvan een goede leerlingenraad op school

1laquoDe leerlingenraad is een rommeltjeraquo Extra pro-fessionele kennis kan u vergaren door navormingte volgen over vergadertechnieken teamworkingdemocratie participatie en leerlingenraden2laquoIk kan voor niemand nog goed doenraquo Begelei-dende leerkrachten onderhouden een open rela-tie met leer-lingen en di-rectie De eni-ge manier omniet geplet teraken is al-tijd eerlijkzijn nooit in-formatie achterhouden3laquoIk bemoei er mij niet meeraquo Speel nooit de rolvan een afwezige partij U kan er wel voor zorgendat de partijen waar u tussen zit ndash leerlingenleerkrachten en directie ndash met elkaar praten4laquoDie leerlingenraad neem ik er ook nog wel bijraquoEen leerlingenraad begeleiden vraagt tijd U kandeze taak dan ook beter doen als enige extraactiviteit op school buiten uw lesopdracht5laquoIk doe het wel alleenraquo Twee of drie collegarsquoskunnen meacuteeacuter dan een U bent elkaars klankborden u springt voor elkaar in als iemand afwezig is6laquoIk praat tijdens mijn lessen over de leerlingen-raadraquo Vermijd dat tijdens uw lessen agendapun-ten van de leerlingenraad noacuteg eens worden bedis-cussieerd Sta wel toe dat een klasafgevaardigdevijf minuutjes van uw les afsnoept om de agendamet zrsquon klasgenoten te bespreken7laquoAls de leerlingen geen oplossing vinden spring ikbijraquo Vindt u de resultaten van de leerlingenraad temager Verzin niet zelf een beter antwoord maartracht met een techniek zoals brainstormen deleerlingen zo ver te krijgen dat ze zelf nog andereoplossingen vinden8laquoHet moacuteet lukkenraquo Als de leerlingenraad slechtwerkt en de leerlingen democratie-moe zijn kan udat maar beter accepteren Start volgend jaar meteen nieuwe groep9laquoWat hebben ze nu weer gedaanraquo Schiet niet opde leerlingen als er iets fout loopt Ga na wat ermisloopt met de structuren en hoe u ze kanverbeteren10laquoIk heb van niemand advies nodigraquo U kan tocheens een werkgroep vormen met collegarsquos uitandere scholen Zo krijgt u ideeeumln van buitenaf

Hebt u ervaringen met een leerlingenraad Schrijf zeop U kan er het boek Over inspraak gesproken vanHerman Siebens mee winnen Dit werk over participa-tie in bedrijf samenleving en onderwijs komt weldrauit Schrijven naar Klasse (LEERLINGENRAAD) -Koningsstraat 138 - 1000 Brussel Elke maand vindt uook ondersteunende bijdragen in Klasse voor Jongeren

MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK

In het gemeenschapsonder-wijs is leerlingeninspraak bijdecreet verplicht Voor hetvrije net is er niets wettelijkgeregeld Nochtans hebbenook veel scholen uit dit neteen leerlingenraad Bij de door-lichting wordt expliciet nage-gaan in welke mate leerlin-gen de kans krijgen te partici-peren op school Maar leer-lingenparticipatie hangt nogsterk af van de wil van dedirectie om er echt iets van temaken Sommige leerlingen-raden blijken papieren tijgerszonder enige structurele be-leidsmatige impact of bete-kenis Zorsquon leerlingenraad isvaak alleen maar een klach-tenbank of feestcomiteacute Aanechte besluitvorming op schooldoen leerlingen nog niet meeHet kan nochtans informeelvia vanzelfsprekende contact-en gespreksmogelijkheden metleerkrachten en directie Maarhet kan ook formeel via bij-voorbeeld de leerlingenraad

KLASSE NR85 31

laquoVooral autoritaire leerkrach-

ten staan sceptisch tegenover

de leerlingenraadraquo

HOE ERAAN BEGINNENDe campagne Jouw school is onze school van de Koning Boudewijnstichting wordtvolgend schooljaar een laatste keer verlengd Naast het Startersaanbod voor scholen dieleerlingenparticipatie willen opstarten of bijsturen heeft de Koning Boudewijnstichtingeen dubbel aanbod voor begeleiders van leerlingenraden (leerkrachten en directie)1 Een thema-tweedaagse over de inhoud van leerlingenparticipatie en over deachterliggende visie van de school hierover2 Daarnaast plant de stichting ook een meerdaagse cursus Trainers voor trainers Dedeelnemers leren hoe ze leerlingenraden en andere groepen leerlingen kunnen trainenin vergaderen gesprekstechnieken Over beide cursussen ontvangt uw school in meieen brief waarin dit aanbod wordt aangekondigd In september volgt een brochuremet concrete data programma en inschrijvingsformulierU kan voor navormingscursussen ook terecht bij de Stichting Lodewijk de Raet - dienst

onderwijs - Liedtsstraat 27 - 1030 Brussel - tel 02ndash240 95 00

Filip Gerrit Stijn en GeertlaquoWe moeten alles zelf doenraquo

ontstaan of hoe ze in elkaar zit Maar de vraag ishoeveel een mens kan bevatten We weten nu al

minder dan onze leeftijd-genoten pakweg tien jaargeleden Hoe ver moet defeitenkennis van onze leer-lingen gaan

2 Kennis moet het leven vooral aangena-mer maken

Tegenwoordig mogen kinderen op school geentijd verliezen Hun dagprogramma zit overvol Zemoeten zoveel mogelijk weten over zoveel moge-lijk Over economie wetenschappen kunst encultuur Maar eenvoudigweg informatie verzame-len daar redden ze het niet mee Met informatieleren omgaan wordt steeds belangrijker Welkevaardigheden hebben leerlingen nodig om intelli-gent en creatief met informatie om te gaan Om demaatschappij aan te kunnen

3 Iedereen roept hoera maar maakt kennisgelukkig

Schapen en koeien worden gekloond en van eenbaby kan je al zeggen op welke leeftijd hij eenbepaalde ziekte zal krijgen Maar er zijn nu ooksuper-technologische wapens die mensen vernieti-gen en de gebouwen intact laten En straks kan je

Leerstof is achterhaald op het moment dat we eenles voorbereiden Met de minuut weten we minderOnderwijs is het ticket voor de toekomst zeggenwe graag Maar welke vorm heeft het ticket Watmoeten leerlingen leren kunnen en kennen ommorgen te functioneren Daarover worden in heelde wereld (soms verhitte) discussies gevoerd Ookin Vlaanderen Het grote kennisdebat in uiteenlo-pende stellingen

1 Hoe meer je leert hoe meer je weetLeerlingen moeten kennis niet alleen kunnen

vinden maar ze ook zelf bezitten Feitenkennishoudt de geest trouwens actief En je moet tochweten zonder dat even te moeten opzoeken wan-neer Hitler leefde Je kan geen deel uitmaken van eenmaatschappij als je geen feitenkennis hebt over haar

32 KLASSE NR85

Onderwijs in de toe-komst Soms komt scien-ce fiction echt dichtbijWorden leerkrachtenoverbodig Werken leer-lingen in digitale klas-sen aan gepersonaliseerdeprogrammarsquos En watstaat er op het program-ma laquoEens was er de uni-versele mens Die wisteen beetje van alles Nuheb jede ge-speciali-seerdemens Die weet heel veel vaneen beetje Straks hebje de geprogrammeer-de mens die alles vanniets zal wetenraquo be-weert Freek de JongeTwaalf andere stem-men in het kennis-debat over het on-derwijs van mor-gen

Alles weten van Niets

kiezen welke kleur van ogen en haar je baby zal hebben De mens isbezig zijn eigen evolutie te bepalen Waar staat die boom van goed enkwaad De informatie bereikt ons wel maar de vraag is wat we ermeedoen en hoe we reageren Dat moeten leerlingen leren niet de toegangtot kennis maar kunnen selecteren En kritisch zijn

4 Een leraar weet niet allesTraditioneel lesgeven moet verdwijnen Dat is niet meer van deze

tijd De communicatie tussen leraar en leerling stelt nu andere eisen Deband tussen hen blijft belangrijk maar kennisoverdracht gebeurt nietmeer door de leerkracht Ook de leerkracht is een lerende En leren iswillen veranderen durven vraagtekens zetten in plaats van uitroepte-kens De leerkracht wordt een begeleider die helpt de kennis teverwerken Motiveren en stimuleren van leerlingen blijft een zaak vanvlees en bloed De leerkracht wordt dan toch niet overbodig

5 De klas van de toekomst heeft geen tredeHet beeld van de leraar vooraan in de klas aan een bord zal steeds

meer verdwijnen Leerkrachten moeten zich trainen om in te spelenop de nieuwe media Leerlingen moeten namelijk actief kunnenleren En tijdens de schooljaren dient vooral de creativiteit gestimu-leerd Dan pas kan kennis informatie overstijgen Creativiteit geeft zinen waarde aan leven De school moet ervoor zorgen de kinderen hunnatuurlijke nieuwsgierigheid niet afleren zoals vaak gebeurt

6 Wat zijn we met kennis op een onbewoond eilandWat zijn we met al onze kennis Robinson Crusoe wist het al

overleven is een kwestie van toepassen Daarom kan kennis doorgevenniet een zaak zijn van het onderwijs alleen Dat moet gebeuren insamenwerking met alle lagen van de maatschappij Dat vereist bijvoor-beeld een nauwere samenwerking met de bedrijven En met bibliothe-ken musea televisie Ook om die mensen te bereiken die andersachterblijven De overheid moet daartoe de voorwaarden scheppen enblijven scheppen

7 Soms zijn leerkrachten fossielenSommige leerkrachten lopen een generatie achter Ze geven les zoals

ze zelf les hebben gehad Zij zijn dan fossielen van hoe het onderwijswas niet hoe het zal worden Een leerkracht functioneert zorsquon veertigjaar in een steeds sneller veranderende maatschappij Leerlingen vindenzich niet terug in hun methodes en haken af Onderwijs moet nochtansde sleutel zijn op de poort naar later Leerlingen zouden er moeten lerenanticiperen want elke morgen is anders dan vandaag Ze zouden ermoeten leren hoe en met welke middelen hun doel te bereiken Maarhet huidige onderwijs leert hen niet overleven in de moderne maat-schappij Ons onderwijs is dan een achterhaald sys-teem terwijl het een scharnier tussen verleden entoekomst moet zijn

8 Ze willen niet meer lerenLeerlingen denken dat Shakespeare de manager is

van Leonardo di Caprio Ze leven in een beeldcultuurniet in de woordcultuur van hun leraren Virtuelehelden spoken in hun hoofden Moeder TheresaMartin Luther King Wie Maar Lara Croft die ken-nen ze Kinderen kunnen wel omgaan met compu-ters en mobilofoon maar niet met mensen Allesmoet nu Ze hebben geen idealen meer en zappenzich te pletter Een verhandeling maken over de zinvan het leven No problem copy en paste Ligt daarniet de taak van het onderwijs Een uitweg bieden uitdie vlakte Een alternatief zijn naast de snelweg

9 Leerplicht een heel levenWat moeten we met een maatschappij waar een

veertigjarige met meer dan tien jaar interessantewerkervaring het veld moet ruimen voor een piep-jonge kennisgod Naast werk gezin en vrije tijd moeter plaats zijn voor levenslang leren Pas dan kan ereen wisselwerking zijn tussen ervaring en innovatie

Alles is verandering dus moet je mee veranderen Het onderwijs moetiedereen de kans geven te blijven leren ook na afstuderen Nieuwetechnologieeumln en vaardigheden worden een deel van elke job En deoverheid moet die mogelijkheid bieden afstandsonderwijs digitaalonderwijs en dergelijke Lange-termijndenken daar moet de over-heid nu al geld aan besteden Valt dat te rijmen met besparingen

10 Mag een leerling ook nog mens zijnWetenschappen technologie informatica Dat is de toekomst dat

weten we wel Ook van het onderwijs Wordt zij de dienstmaagd vande consumptiemaatschappij Onderwijs mag toch niet zomaar meede kennisberg beklimmen In een tijd van individualisme en elektro-nisch contact moeten vooral de emotionele en sociale vaardighedenvan de leerlingen aandacht krijgen Onderwijs moet normen enwaarden aanbieden Burgerzin zelfredzaamheid respect voor deleefwijze van anderen Onderwijs moet deacutenken over denken zijn

11 De nieuwe armen zijn de ongeschooldenKennis is emancipatie En onwetendheid is de basis van onver-

draagzaamheid De nieuwe kennismaatschappij zou de schoot kun-

nen zijn van een verdraagzame wereld waar iedereen gelijke kansenkrijgt Helaas ontstaat een nieuwe ongelijkheid wie geen in kennisgeiumlnteresseerde achtergrond of ouders heeft zal automatisch achter-stand oplopen Gevolg sociale en psychologische uitsluiting Denieuwe marginalen zijn de ongeschoolden of degenen die onvoldoen-de kans op onderwijs hadden

12 Investeren in de toekomst is investeren in onderwijsHet is allemaal goed en wel om over nieuwe media te spreken als er

in de klassen afgedankte computers van een bank staan Ons onderwijsmoet altijd nahinken En wat met scholen die wel geld uitgeven aaninformatisering maar niets aan bijscholing besteden De jeugd is onzeinvestering in de toekomst Maar in hun klas stappen ze een generatieterug in de tijd Aan het onderwijs worden hoge eisen gesteld het is desleutel op de toekomst van de leerlingen de hoeksteen van onzemaatschappij Daar heb je goede leraren voor nodig die constantbijscholen en blijven vooroplopen Leraren willen wel bijleren maar zemoeten de mogelijkheid krijgen Het kapitaal zit in het hoofd en dehanden van de leraren Dat moet waardering krijgen

KLASSE NR85 33

laquoIs Shakespeare niet de manager

van Leonardo di Caprioraquo

HET GROTE KENNISDEBATEen leven lang leren Het Nederlandse onderwijsministerie zal tussen 600 miljoen toteacuteeacuten miljard gulden vrijmaken om dat voor alle Nederlanders mogelijk te maken Dezeinvestering is een gevolg van een jaar kennisdebat Dat publieke debat wilde nagaanwelke rol kennis in de komende jaren zal spelen in de samenleving en hoe men daar nual moet op inspelen Met andere woorden wat moeten we kunnen en weten om meete tellen in de kennismaatschappij U kan op Internet de hele discussie nalezen Kennisvoor morgen http wwwkennisdebatminocwnlOok Vlaanderen is bezig met de toekomst van het onderwijs en haar rol in de nieuwekennissamenleving De ontwikkelingsdoelen en eindtermen zijn daar al een uiting vanDeze tekst is een weerspiegeling van standpunten die tijdens het kennisdebat naarboven kwamen Enkele initiatieven op stapelbull Er is een overeenkomst in de maak tussen Belgacom en de Vlaamse regering(departement Onderwijs en departement Cultuur) om scholen te voorzien van eenInternetaansluiting Klasse houdt u op de hoogte Voor meer informatie kan u ookcontact opnemen met Luc Stoops - departement Onderwijs - Afdeling BeleidsgerichteCommunicatie - fax 02-210 52 51 - lucstoopsondvlaanderenbebull 40000 pcrsquos voor scholen Dat is het PCKD-project van de Vlaamse regering Hieroveren over vernieuwing in het onderwijs vindt u meer in de Durfkrant een initiatief van deVlaamse regering Deze driemaandelijkse publicatie kan u bestellen bij FlandersTechnology International - Stormstraat 1 - 1000 Brussel - fax 02-502 44 99bull We zijn benieuwd naar uw reactie Schrijf of neem deel aan het discussieforum opInternet Klasse (Kennisdebat) - Koningsstraat 138 - 1000 Brussel - httpwwwartefactbe

klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN

Hoe meer vreugdKleinere klassen betere schoolresultaten Dat is de conclusie vaneen onderzoek door de Amerikaanse Educational Testing Services ineen aantal basisscholen Klassen met minder dan twintig leerlingenbleken er duidelijk hoger te scoren dan klassen met grotere groepen

De verschillenzijn het grootstbij de jongereleerlingen Bijoudere leerlin-gen in kleineregroepen steldende onderzoekersvooral mindergedragsproble-men vast

SCHOOLMANAGEMENT

Snoeien en knoeienWil u een school runnen Dan helpt Rob Powell u graag verder Inde Times Educational Supplement suggereert hij directeurs negenmanieren om betere schoolprestaties tehellip voorkomen1 Organiseer nascholing die niet tegemoet komt aan de behoef-ten van uw lerarenkorps2 Verbied de leerkrachten bij elkaar in de klas te gaan om er teleren uit positieve ervaringen3 Splits vakken zoveel mogelijk op in losse lesuren zodat veeleffectieve leertijd verloren gaat4 Hou leraren weg van leerlingen als ze geen les moeten gevenmaar geef ze ook geen goed uitgerust werklokaal5 Zorg dat parallelgroepen allemaal identieke leerstof krijgenspaart uit op het boekenbudget6 Verlaag de status van begeleiders en mentoren zodat leerling-begeleiding en contacten met ouders niet prioritair zijn7 Vraag van de klasleraars geen waarde-opvoeding of onderwijsin sociale vaardigheden8 Betrek administratief en hulpopvoedend personeel cooumlrdi-natoren enzniet in plan-ningsvergade-ringen9 Ook al zijnvergaderingenniet nodig or-ganiseer er veelen regelmatigbij voorkeur lsquosavonds Kwestievan te snoeienin de voorberei-dingstijd voorlessen

LEERPROBLEMEN

Te vroeg geborenKinderen die veel te vroeg zijngeboren hebben later vaak pro-blemen met leren aldus on-derzoekers bij onze noorder-buren Ook hebben ze veel va-ker dan andere kinderen lichtebeperkingen Nederlandse vor-sers onderzochten kinderen diein 1983 waren geboren na eenzwangerschap van 32 wekenof minder enof met een ge-boortegewicht van minder dan1500 gram Op tienjarige leef-tijd had 45 procent eacuteeacuten of meerlichamelijke beperkingen Datis zes keer zoveel als anderekinderen van die leeftijd Deonderzoekers stelden ook meerleerproblemen vast Op negen-jarige leeftijd bezocht bijna eacuteeacutenkind op vijf het speciaal (bijons buitengewoon) onderwijsVan de kinderen in het regulie-re basisonderwijs bleek meerdan de helft een zekere achter-stand te hebben opgelopenVroeggeborenen doen ook veelvaker een beroep op medischevoorzieningen Zorsquon 40 procentwerd na zrsquon vijfde nog opgeno-men in een ziekenhuis De re-sultaten van het onderzoekstaan in het Nederlands Tijd-schrift voor Geneeskunde

LERARENLEED

laquoIk ben de slimsteraquoMocht een clevere leerling uwles met een spitsvondigheidof rake redenering op losseschroeven hebben gezet danvindt u misschien soelaas inde volgende stelling van WEmmens Universiteitvan Twente laquoIn hunopleiding dienen toe-komstige onderwijs-krachten beter voor-bereid te worden opde situatie dat er zichin hun klas kinderenbevinden die in abso-lute zin slimmer zijndan zijzelfraquo

SCHOOLGELD

100000 frank lichterSoms halen ouders hun kind van de school weg omdat het er wordtafgeperst Oudere kinderen intimideren jongere en eisen geld vanze Uit angst durft het kind niet anders dan gehoorzamen enzwijgen Men heeft er het raden naar hoeveel leerlingen thuisonopvallend kleine bedragen wegritsen om slaag en pesterijen tevermijden Maar in het Italiaanse Cuorgne nabij Turijn werd eentwaalfjarige scholier in drie maanden tijd meer dan 100000 frankafgeperst door een twee jaar oudere leerling Dat bedrag was grootgenoeg om de ouders te alarmeren Zij schakelden de politie in diede afperser prompt oppakte Mogelijk werd de dader op zijn beurtgedwongen het geld aan derden af te staan De school zelf had naarverluidt geen commentaar bij het voorval

TAAL EN INFORMATICA

Met slingeraap opskootrekenaarElk e-mailadres bevat het -symbool De Fransen noemenhet ar(r)obas de Engelsen kort-weg ad maar de leukste vondstwordt toegeschreven aan onseigen apenstaart dat eerdere sug-gesties als slingeraapje of slinge-raatje achter zich laat laquoZorsquoninventief woord is een goedereden om in het informatica-landschap klakkeloos kopieumlrenvan het Engels tegen te gaanraquozegt Paul Boogaerds directeurvan Le Robert amp Van Dale ver-talend woordenboek Neder-lands-Frans (en omgekeerd)Overigens is in Zuid-Afrika eenoffensief tegen Engelse infor-matica-termen op gang geko-men Taalkundigen hebben alvoorstellen geformuleerd voormeer autochtone woordenEnkele voorbeelden e-pos (e-mail) loper (cursor) aflaai(download) tuisblad (homepa-ge) skootrekenaar (laptop com-puter) amperrealiteit (virtualreality) De mooiste zijn onge-twijfeld leesalleengeheuge voorread only memory en aftuimel-kombinassiehokkie in plaats vandrop down combination box Ukan de volledige lijst inkijkenop Internet (wwwafrikaanscomtaalhtml) en zelf sugges-ties doen op het e-posadres vanprof Johan Combrink hoogle-raar in Pretoria (jghcmatiessunacza)

CONCENTRATIE

Taken liever moeilijkHoe groter de intellectuele uit-daging hoe sterker de concen-tratie Dat meldt het LondenseInstituut voor Neurologie in hetvakblad Science Onderzoekerslieten proefpersonen taalkundi-ge taken uitvoeren met een veel-voud van woorden en woord-flarden die midden op een com-puterscherm stonden Aan derand van het scherm zorgdenbewegende punten voor aflei-ding Hoofdletters herkennen waseen gemakkelijke opdracht woor-den met een bepaald aantal let-tergrepen opsporen was een moei-lijkere Hoe moeilijker de op-dracht hoe meer de deelnemersde bewegende punten negeer-den stelden de onderzoekers vastDe angstidee te worden afgeleidbij moeilijke opgaven en de con-centratie te verliezen krijgt hier-mee alvast een flinke deuk

HET ONDERZOEK VAN DE MAAND

Tussen klas en kantoorKunnen school en bedrijf samenwerken

Ja maar bedrijven mogen geen onderwijs-leken zijn en scholen moeten kunnen reke-nen op steun van het bedrijf Wil zorsquon samen-werking bovendien de hele school baten danmoet de schoolleiding erachter staan en eengepast beleid voeren Kan de directeur die taakaan Geert Devos van de Vlerick School voorManagement keek er 17 TSO- en BSO-scholenop na Een interview tussen klas kantoor enfabriek Als de woorden lsquosamenwerking tussen school en bedrijfslevenrsquo vallen denken we in deeerste plaats aan leerlingenstages Is dat inderdaad de essentieGeert Devos Vlerick School voor Management laquoStage maakt deel uit van een ruimere samenwer-king Er is dus meer Bedrijven kunnen een belangrijke rol spelen om het onderwijsaanbod van deschool uit te bouwen Zij kunnen ook suggesties doen via de geiumlntegreerde proef bijvoorbeeldTechnische scholen zijn verplicht de technologische evolutie te volgen Zeker nijverheidstechni-sche scholen (houtbewerking mechanicahellip) Zo moeten ze geregeld hun machinepark vernieuwenOf les geven in bedrijfsateliers waar die technologie te vinden is Gastsprekers uitnodigen ook Hoekunnen zij anders leerlingen vormen die klaar zijn voor het moderne bedrijfsleven Dit kostnatuurlijk handenvol geld meer dan de overheid betaalt Maar bedrijfsinvesteringen kunnen datprobleem gedeeltelijk oplossen Bovendien kan een goede relatie tussen school en bedrijf de poortnaar werk openen voor afgestudeerden Voor de dienstverlenende scholen (verpleegkunde hore-cahellip) komen stageplaatsen wel iets meer op de eerste plaatsraquoSommige scholen werken uitstekend samen met bedrijven Andere nauwelijks Vanwaar dieverschillenGeert Devos laquoDaar zijn verscheidene redenen voor Sommige scholen hebben een grotere traditieen worden meer gesteund door hun inrichtende macht Ook de grootte en de structuur van deschool kunnen meespelen Scholen die gelinkt zijn met onderwijs voor sociale promotie hebbendoorgaans meer en betere contacten met bedrijven dan andere Grote scholen kunnen makkelijkermachines en apparatuur loskrijgen van bedrijven dan kleine Bedrijven willen namelijk wel inonderwijs investeren maar het moet renderen In die zin kan de schaalvergroting voordelen biedenTen slotte heeft ook de schoolleiding invloedraquoBeiumlnvloedt de samenwerking met bedrijven de kwaliteit van het schoolbeleidGeert Devos laquoJa en nee Scholen met een laag kwaliteitsbeleid hebben zwakke relaties met hetbedrijfsleven Bij scholen met een sterk kwaliteitsbeleid zijn die relaties intens We merken datvooral bij nijverheidstechnische scholen Toch wil dat niet zeggen dat scholen met heel sterkerelaties met het bedrijfsleven automatisch een hoge beleidskwaliteit vertonen Sommige directiesleggen zich te eenzijdig toe op de samenwerking met bedrijven zonder dat dit ten goede komt aanhet onderwijs en de leerlingen Ze plaatsen het belang van de school voor dat van de leerlingenraquo

Sommige schooldirecties houden bewust de boot af Ze vinden dat het bedrijfsleven zich niet moetbemoeien met het onderwijs Is hun vrees terechtGeert Devos laquoDirecties die geen samenwerking willen vrezen de onaangepaste bedrijfsgerichtemanagementtechnieken van onderwijsleken Of ze vrezen dat bedrijven de school zullen misbruikenvoor hun eigen belangen Maar uit ons onderzoek blijkt dat de rechtstreekse invloed van bedrijvenop het schoolbeleid beperkt is Voorts is het een kwestie van onbekend maakt onbemind Directies dievia hun inrichtende macht weacutel een impact ervaren van bedrijfsmensen spreken van een meerwaar-de Ze vinden dat alle TSO- en BSO-scholen actieve bedrijfsvertegenwoordigers in hun inrichtendemacht moeten hebben Tenslotte is er nooit sprake van een plotse inmenging van buitenstaandersSamenwerking groeit geleidelijk Wel zal het ene bedrijf meer rekening houden met de typischeschoolorganisatie dan het andereraquoUw onderzoek bewijst hoe belangrijk de invloed is van de schoolleiding Hoe kan de directeur hetverschil makenGeert Devos laquoIn veel scholen bouwen leerkrachten de samenwerking met bedrijven uit Zonder de steunvan de directeur blijven hun initiatieven echter geiumlsoleerd Eigenlijk hebben TSO- en BSO-scholen eentweesporig directeur nodig manager enerzijds onderwijskundig leider anderzijds De manager steltrelatievorming met bedrijven prioritair dit met het oog op de materieumlle uitbouw van de school Hij staatopen voor het bedrijfsleven en is sterk naar buiten gericht De onderwijskundige leider is in de eerste plaatsbegaan met het onderwijs en de leerlingen Hij waakt over de samenwerking met de leerkrachten Zorsquontweesporig directeur kan borg staan voor een open participatieve structuur een school die prestatiege-richt is en die zichzelf geregeld wil evalueren De vraag is of eacuteeacuten man dit kan en moet waarmaken In elkgeval moet men de selectie en vorming van schoolleiders meer dan ooit ernstig nemenraquo

De rol van de relaties tussen TSOBSO-scholen en bedrijven in het schoolbeleid - Geert Devos HermanVan den Broeck Tom De Cock - Vlerick School voor Management - Universiteit Gent - Bellevue 6 - 9050

Ledeberg - tel 09-210 97 63 - fax 09-210 97 00 Belangstellenden kunnen het rapport bestellen voor 850 fr

KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE

Plastic zaklaquoNiet minder dan twee Vlamin-gen op tien lijden aan een ofandere lichte vorm van hyper-ventilatieraquo zegt Rosa Knockaertvan de zelfhulpgroep laquoOnderstress raakt hun ademhalingontregeld waardoor zij te veelzuurstof opnemen in hun bloedEen lichtere aanval kan menonderdrukken door in de hy-perfree te ademen een vrij goed-koop toestelletje dat in elke apo-theek verkrijgbaar is Tegenzwaardere aanvallen daarente-gen helpen enkel medicijnenraquoVolgens anderen biedt een plasticzak al een uitweg Hyperventi-latie komt voor in alle leeftijd-groepen maar hoe jonger hetprobleem wordt opgespoord enbehandeld hoe groter de kansop genezing Een hyperventila-tie-aanval bij jongeren kent heelwat mogelijke aanleidingen faal-angst familieproblemen exa-menstress scheiding of ziektevan eacuteeacuten van de ouders enz Vaakis het te wijten aan een verkeer-de ademhalingsmethode Deaanvallen onderdrukken lost hetprobleem hoe dan ook niet opEen goede kinesist kan kinde-ren de buikademhaling bijbren-gen Die zou een blijvend resul-taat kunnen bieden zeker incombinatie met massage en ont-spanningsoefeningen Als de oor-zaak van hyperventilatie echterniet van lichamelijke aard islijkt een gesprek met een kinder-psycholoog of -psychiater hetmeest aangewezenZelfhulpgroep hyperventilatie - RosaKnockaert - tel 02-569 77 49

AANPAK

De virtuele leerlingSpijbelen indijken via de com-puter Het kan In Japan pro-beert men met de steun van deoverheid leerlingen terug naarde klas te lokken In 1996 spij-belden daar niet minder dan19000 lagere-schoolkinderenen 75000 uit het secundair 15procent meer dan in 1995 Devoornaamste oorzaken zijn pest-gedrag en de hoge studiedrukLeraars geven spijbelaars nu lesvia video-conferencing Vragenen taken wisselen ze uit viae-mail De eerste resultaten zijnhoopgevend Ook het bedrijfs-leven juicht dit pc-gebruik toeHet blijkt in de doorsnee Ja-panse les namelijk onvoldoen-de ingeburgerd

Bedrijven willen wel in onderwijs investerenmaar het moet renderen

36 KLASSE NR85

D I A L O O G

Hier die stickerUit eacuteeacuten van de vele brieven laquoIk bentegen stickers en allerlei promotiecam-pagnes waar we tegenwoordig meeoverstelpt worden Maar voor Klassewil ik een uitzondering maken De

slogan vind ik trouwens schitterenddubbelzinnig Ja ik ben een mens metklasse Daarmee wil ik me ook alsleraar bewust manifesteren Het moet

maar eensgedaan zijnmet ons min-

derwaardigheidsgevoel In Klasse her-ken ik alvast mezelf een realistischoog voor de problemen eacuten een idea-listische kijk op hoe het eventueel ookanders kanraquoDemandieallesziet kon deze maand nietnaast de sticker kijken van Wim De Vosuit Appelterre Hij krijgt een boekencd-bon van 1000 fr Bent u de prijsduif vande volgende maand Vraag uw gratisstickers bij Klasse (Sticker) - Konings-straat 138 - kantoor 802 - 1000 Brus-sel

Gratis op reisDe winnaars van de exporeizen naarLissabon werden al persoonlijk verwit-tigd Maar u krijgt nog een extra kansvoor een gratis vakantiereis de grotezomerkwis van Klasse In het volgendnummer

VrijheidWilfried Aers (Vlaams Blok) stelde op 12januari lsquo98 een parlementaire vraagover Klasse Hierbij de vraag en hetantwoord van de minister van Onder-wijsDe vraagIn het tijdschrift Klasse van december1997 las ik een oproep om deel tenemen aan een cartoonwedstrijd metals thema Europa van vandaag en destrijd tegen racisme uitsluiting en xe-nofobie Deze wedstrijd ging uit vande Graffiti Jeugddienst vzw Deze ver-eniging komt ervoor uit dat ze zondermeer de voortzetting is van de JongCommunisten en dat ze nog steedstrouw is aan de standpunten van toenMag dit blad dat door het departe-ment Onderwijs wordt uitgegeven derechtstreekse voortzetting van de werkingvan de Jong Communisten in onzescholen promotenHet antwoordDe redactie van Klasse publiceert (zonderinmenging van de minister) elke maandtientallen aankondigingen van orga-nisaties die een initiatief of aanbodhebben voor scholen en leerkrachtenHet blad verwijst voor de initiatievenzelf telkens door naar de betrokkenorganisaties Opname van een aan-kondiging houdt uiteraard geacuteeacuten waar-deoordeel in De Vlaamse leerkrach-ten zijn voldoende professioneel omzeacutelf een oordeel te vellen Er komt inKlasse trouwens een brede waaier vanorganisaties aan bodDe aankondiging van Graffiti Jeugd-dienst vzw gaat uit van een landelijkejeugdorganisatie erkend door hetministerie van de Vlaamse Gemeen-schap departement Welzijn Volksge-

zondheid en Cultuur afdeling Jeugd-werk Het initiatief zelf Europe Car-tooned wordt gesubsidieerd door deEuropese Unie projectnummer 41672-A21-BRE-FL-10-97R2 binnen de actieA21 Jongereninitiatieven van het Jeugdvoor Europa-programma op zijn beurteen initiatief van de Europese Com-missie Directoraat-Generaal (DG)XXIIEr wordt in de aankondiging in Klassevan december 1997 bladzijde 18 opgeen enkele manier publiciteit gemaaktvoor een of andere ideologie Elkejeugddienst in dit land mag een car-toonwedstrijd organiseren over eenbepaald thema Scholen en leerkrach-ten mogen over dergelijke initiatievenzonder bevoogding worden geiumlnfor-meerd Dat gebeurt nu eenmaal ineen land dat steunt op vrije pers endemocratie

Valse noten

Hierbij bied ik openlijk mijnexcuses aan voor de (verkorte)

publicatie van mijn brief in Klasse nr83 (p 42) Het was volstrekt niet debedoeling het Deeltijds Kunstonder-wijs in een slecht daglicht te stellennoch collegarsquos te bekritiseren - wat mijniet toekwamDries Seynhave - leraar DKO - Lauwe

Kinderen van leraars

Ik schrok toch wel van het onderzoek in vorige Klasse waar-

uit blijkt dat kinderen van leraars meerslaagkansen hebben op school Datdwingt ons inderdaad tot nadenkenover de relatie tussen schoolcultuur enthuiscultuur Wij nemen onszelf onzemanier van praten onze manier vanomgaan met elkaar onze hobbyrsquos eninteressevelden vaak als norm Wiedaarvan afwijkt kan problemen ver-wachten Erg toch Is er eigenlijk ookonderzoek dat hetzelfde effect aan-toont voor hoger onderwijs(Naam en adres bekend)Jawel In een aparte steekproef vanmeer dan 3000 studenten aan hetVLEKHO berekende prof Colla al eer-der de invloed van de beroepsklassevan de ouders op het succes van hunkinderen (Klasse nr 48) Daaruit kwa-men geen grote afwijkingen naar vo-ren tenzij die eacutene Als eacuteeacuten van deouders in het onderwijs werkt hebbende kinderen meacuteeacuter dan gemiddeld kansop slagen en haken ze ook aanzienlijkminder snel af voor de examens Eengemiddelde slaagkans van 55 stijgttot 58 als de vader in het onderwijswerkt en zelfs tot 60 als de moederin het onderwijs actief is Als gemid-deld 4 van de studenten voor deexamens afhaken is dat bij studentenvan wie een ouder in het onderwijsstaat maar de helft 2 U zal voordit verschijnsel thuis zelf wel een ver-klaring vinden zeker

Roodkapje in de klas

Met interesse heb ik het themaEr zijn geen kinderen meer in de

vorige Klasse gelezen Het is leuk be-richten te vernemen over een leef-tijdsgroep waarover meestal enkel ne-gatieve mediaberichten de ronde doeneen uitgebluste weinig kritische ge-neratie die raved en brokken maakt inhet weekendverkeerWim Vanseveren - Ketnet

Samenwerken

Mijnheer de minister nog nooitwas de hervorming van het se-

cundair onderwijs zo actueel eacuten drin-gend tegelijk Uiteraard hebt u het bijhet recht eind wanneer u onverwijldwil praten met Inrichtende Machtenvakbonden en andere belangrijke in-stanties Een pluralistische school zalwel altijd een utopie blijven toch moetmen blijven opkomen voor een de-mocratisch onderwijsmodel met gelij-ke kansen voor iedereenIn plaats van elkaars concurrent tezijn moeten alle netten samenwerkenom de grote uitdagingen van de 21steeeuw aan te kunnen De kortzichtig-heid en onkunde van zogenaamdeonderwijsspecialistenheeft reeds veel onheilgesticht te veel jonge-ren werden naar eenverkeerde studierichtinggestuurd te veel jon-geren verlaten het se-cundair onderwijs zon-der diploma of zien allekansen op tewerkstel-ling vroegtijdig verdwij-nenVaak laten directiesouders leerkrachten enleerlingen zich mislei-den in de keuze vaneen onderwijsvorm ofstudierichting Niet al-leen cijfers zouden door-slaggevend mogen zijnom jongeren naar ASOTSO of BSO te sturenHet is mij nog steedseen raadsel hoe som-mige scholen objectiefkunnen orieumlnteren wan-neer zij teacute eenzijdigemodules hebben aan-geboden of leerstofwaarin niet alle com-ponenten en vaardig-heden aan bod kwa-menGeachte heer ministerhet wordt de hoogstetijd dat u -prioritair- eenpedagogische vernieu-wing op gang brengtmet als belangrijkste ba-sisprincipe laquoelk kind isuniek en gelijkwaardigraquoBijgevolg heeft het recht op volwaar-dig onderwijs Creatieve wetenschap-pelijke technische maatschappijkriti-sche en ervaringsgerichte vorming -wellicht zijn er nog andere belangrijkeelementen- moet mijns inziens eengegeven zijn om een onderwijsmodeluit te bouwen waarin uiteindelijk ie-dereen zich kan terugvinden Investe-ren in onze jeugd is bouwen aan detoekomst een toekomst die niet magworden gedwarsboomd door mecha-nismen waarbij oa eigenbelang enimperialisme vaak de hoofdmotievenzijnFred Jonckers - leraar - Bekkevoort

Meestertango

Waarom danst een lerares Ne-derlands en Engels op een vrije

woensdagnamiddag de tango in eenMeesterstuk Of was het misschieneen Juffrouwstuk De mannelijke dans-partners waren aanzienlijk onderver-tegenwoordigd zodat vele vrouwen

voor eacuteeacuten keer een leidinggevende rolmochten (moesten) spelenMijn grote bewondering voor de ge-controleerde hartstocht die uit dezeZuid-Amerikaanse dans spreekt mijnliefde voor alles wat beweging ritmeheeft motiveerde me om de tango tedansen Als laquojufraquo was ik ervan over-tuigd dat een goede leerkracht zoruim mogelijk cultureel gevormd moetzijn om bij haar leerlingen de cultureleeetlust te kunnen stimulerenLeerkrachten die hun leerlingen eenbrede culturele belangstelling aanle-ren beschouwen cultuur als een ver-scheidenheid van uitdrukkingswijzenwaarbij de mens als creatieve en struc-turerende schepper optreedt Elk school-vak probeert inzicht te geven in onzecultuur taal wiskunde godsdienst

voedingen verzorgings-leer binnenhuisarchi-tectuur sport muziekOveral ontmoet je dieculturele scheppings-kracht van de mensEen ruime culturele ba-gage is een noodzake-lijk wapen tegen hetmodieuze negativismeen de heersende on-verdraagzaamheid Leer-lingen meer leren ge-nieten van cultuur alsafspiegeling van de com-plexiteit en schoonheidvan het leven betekenthen leren houden vanhet leven zelf Een be-tere kennis van de ei-gen en andere cultu-ren geeft inzicht en ver-trouwen in de creatie-ve mens in al zijn facet-ten en voedt de liefdeen bewondering voorde medemens als schep-per van schoonheidMeer kennis leidt totbeter begrip Daarombiedt het onderwijs dekans om tot grotere ver-draagzaamheid op tevoedenToch zal zelfs het meestperfecte referentiewerker niet in slagen omvan leerlingen echte cul-tuurliefhebbers te ma-ken als ze deze cultuurnooit lijfelijk ervaren heb-

ben Cultuur moet je mee-maken sa-men met de klas naar een toneel- ofdansvoorstelling gaan een dichter horenvoorlezen uit eigen werk een schilde-rij van Ensor gaan bekijken in het mu-seumDaarom is Meesterstukken (mag heteen volgende keer Juffrouwstukken zijn)zorsquon waardevol initiatief het biedt dekans om meerdere en actuele cultuur-ervaringen mee te maken en tijdenseen geanimeerd gesprek over de pe-dagogische verwerking ervan te lerenvan de ruime ervaring van collegarsquosleerkrachten Hopelijk kent MeesterJuffrouwstukken nog een lange levens-duur en hangen er over twee jaar inalle scholen uitnodigende affiches omnog meer leerkrachten de weg te wij-zen naar dit waardevol initiatiefVera Mersy - lerares - Turnhout

BuSO secundair

Sinds een paar jaar zijn wij alsbuitengewoon secundair onder-

Elke maand geven duizen-den leerkrachten in meer dan2000 Vlaamse scholen denieuwsbrief Klasse voor Oudersmee met de leerlingen Inveel scholen zijn de themarsquosaanleiding voor een gesprektussen ouders leerlingen enleerkrachten Zo maken wesamen schoolDaarom komen de grote the-marsquos uit Klasse ook terug inhet blad voor ouders Vorigeweek bijvoorbeeld inzicht inde ontwikkeling van elk kinden bewust kiezen voor eenschool Maar er zijn ook gro-te acties voor het hele gezinSamen de natuurreservatenontdekken bijvoorbeeld Zosluiten de cultuur thuis enop school sterker op elkaaraan En daar kan iedereacuteeacutenbeter van worden

(advertentie)

OVERLEVINGSTIP 3U wint een wereldreisvan zeven jaarEr bestaat een eenvoudige truc omzeven jaar langer te leven U moet erNIETS voor doen U moet NERGENSaan beginnen Als u er toevallig al meebezig bent gewoon stoppen Ieder-een keacutent die truc en iedereen keacutent degevolgen Maar ondanks alles stijgthet aantal slachtoffers nog elk jaarSteeds meer jonge mensen (en nu ookmeer meisjes en meer vrouwen) trap-pen in de val Nochtans is eacuteeacuten beslis-sing voldoende voor een uitgespaar-de wereldreis die zeven jaar mag du-ren Als u die gratis reis ziet zittendraait u het blad om en doet u mee Inhet andere geval doet u gewoon voortzoals u bezig bent Aan u de keuze

Hamlet Dewit

Roken veroorzaakt longkanker en kanuw leven met zeven jaar inkorten Ieder-een weet dat en toch beginnen steedsmeer (jonge) mensen eraan Er zijn maartwee mogelijke oplossingen er niet aanbeginnen of meteen stoppen Alle ande-re halve maatregelen werken niet Uitrecent onderzoek blijkt trouwens dat hetvooral moeilijk is om het BESLUIT tenemen ermee te stoppen Dat moetradicaal zijn Dan valt de rest eigenlijkbest mee U doet het gewoon vandaagEn boek meteen die uitgespaarde le-vensreis (Als u al langer niet rookt wateen geluk en wat een winst)

38 KLASSE NR85

Voor al uw vragenover onderwijs beltu de Infolijn van het

departementOnderwijs

tel 02-219 18 00

wijs opnieuw terecht gekomen bij dediensten van het secundair onderwijsmet aparte werkstations voor het per-soneel Voorheen zaten wij bij hetbasisonderwijs We waren echt ver-heugd opnieuw te behoren tot degrote groep van het secundair onder-wijs zeker voor wat betreft het perso-neel en de wetgeving Maar in deinformatie en teksten van de laatstemaanden over de hervorming van hetsecundair onderwijs is van het BuSOnergens iets terug te vinden Waarblijft de totale visie rond het gewoonsecundair en het buitengewoon se-cundair onderwijs Wat met kleineBuSO-scholen in Vlaanderen Wij zijneen kleine school en hebben nog nooiteen rijksinspecteur gezien en zekergeacuteeacuten doorlichting gekregen Ook ge-lijkaardige scholen zonder een OV3-type 1 in Vlaanderen hebben prak-tisch geen enkele keer een doorlich-ting gekregen Zijn kleine scholen enleerkrachten die lesge-ven aan matig en ern-stig mentaal gehandi-capten niet interessantgenoeg om doorgelichtte worden of kan derijksinspectie geen wegmet matig en ernstigmentaal gehandicap-ten Wij hebben de in-druk dat wij als een kleineminderheid (aantal leer-lingen en personeel) en-kel geduld worden bin-nen het secundair on-derwijs Hebben wij ookmogelijkheden tot sa-menwerkingsverbandenmet het gewoon se-cundair onderwijs of metandere BuSO-scholenWordt soms het BuSOmoedwillig geiumlsoleerdWat met het omkade-ringspersoneel in hetBuSOWanneer komt er eenseen visietekst van deVlOR rond BuSO inVlaanderen Wanneerzal het BuSO eens be-keken worden volgensde behoefte van eenregio een streek Ditzijn allemaal vragenwaar veel leerkrachtenen personeelsleden vanhet BuSO mee zittenen gehoopt haddenmet de hervorming vanhet secundair onder-wijs een antwoord opte krijgenPaul Viaene - opvoeder-huismeester -Dikkebus

Eureka

De lagere scholen krijgen vande Vlaamse Gemeenschap com-

puters Eureka Ik blij maar ik houmijn hart vastIn onze grote school staan nu 36pcrsquos Tijdens de beleidsuren werd hoofd-zakelijk een computeroptie genomenjuiste software kiezen en plaatsenleerkrachten op weg helpen map-pen voor zelfstandig werk samenstel-len frustrerende problemen oplos-sen handenvol werkDoor het schenken van materiaal isslechts een deelaspect opgelost van

het pc-onderricht Mijn keuze zal meerin de richting van gespecialiseerdehulp gaan -minstens halftijds- wan-neer ik een keuze mag maken leer-krachten ondersteunen vernieuwin-gen opvolgen efficieumlntie nastrevenKan Klasse eens peilen naar het nutvan goedbedoelde pogingen tot in-tegratie van de pc en naar leerlijnendie doorstromen van het basisonder-wijs naar het secundair Er is drin-gend sturing nodig en er is nood aandoelen die moeten worden bereiktMil Op de Beeck - Oefenschool OLV-Waver

Vernieuwing isverbetering

Op dit ogenblik spreekt men ervolop van om elke klas meerde-

re computers te bezorgen zelfs toteacuteeacuten per leerling Eigenaardig als je hetpovere aanbod aan deugdelijke leer-

programmarsquos ziet Er zijnenkele goedbedoeldepogingen die een kleingebied van de leerstofop plezierige manier aanbod laten komen maarhet is nog heel ver vanecht dagelijks bruikbaarEen goed programmamoet aan zeer veel ei-sen voldoen opvolgingper leerling remedieuml-ring uitleg op verschil-lende manieren over het-zelfde probleem Warehet niet beter van over-heidswege een goed enbruikbaar programmavoor alle leerjaren te (la-ten) ontwikkelen voor-aleer zelfs maar eacuteeacuten pcaan te kopen De kansis namelijk groot dathet gaat zoals metschoolradio en -tv Elkeschool kocht voor tien-duizenden frank aan tv-en videoapparatuur omdan te zien dat er geenschooltelevisie meerwordt gegeven Decomputers in kwestiezullen zeker onbruikbaarzijn voor de nog te ont-wikkelen programmarsquosEr wordt de leerkrach-ten steeds maar metlaquovernieuwingraquo rond deoren geslagen maarschijnbaar vraagt nie-mand zich af of het welverbetering betreft

Nieuw is niet noodzakelijk beter deontwerper van vroegere systemen waszeker niet dommer dan degenen diezich nu geroepen voelen een nieuwboekje te schrijven om dit dan zonderenige vorm van test op de leerkrach-ten en hun leerlingen los te latenOnderwijs lijkt wel de kampioen inondoordachte aankopen De gevol-gen zijn er nergens vindt men zoveelgedemotiveerde werknemers als in hetonderwijs Als je elk jaar opnieuw meteen ander systeem moet werken waarje geen verbeterde versie in ziet maarenkel meer werk en er bovendieneigenlijk wordt gesuggereerd dat alleswat je tot nog toe deed niet goed washoeven de gevolgen echt niet te ver-bazenIk stel voor om alle gedetacheerden

inspecteurs adviseurs doorlichters enanderen die uit het zuiver onderwij-zen zijn gestapt weer voor de klas tezetten Je bekomt dan klassen van tienleerlingen en hebt geen enkel volgsys-teem meer nodig Je kan de puntenvan elke leerling zoacute voor de vuist zeg-gen Maar dat zal wel weer te simpelzijnHans Delnat - leraar - Gent

Hoger onderwijskritiek

Graag een reactie op uw artikelSchaf voorlezen af (Klasse 83)

Inspecteur-generaal hoger onderwijsSmets kan het weer niet laten omstevig te trappen naar het hoger on-derwijs en Klasse doet ijverig mee inhet bekladden van de hogeschool-leerkrachten Zelf sta ik in het sociaalhoger onderwijs en ben nu geen be-trokken partij Maar in het verledenkon Smets ook niet nalaten te trappennaar de lerarenopleiding en ook desector sociaal onderwijs Doen we danecht niets goedAls je op dit moment naam wil ma-ken in de pedagogische wereld moetje het begeleid zelfstandig werkennaar voor schuiven en word je met-een pedagogisch heilig verklaard Ditmodel met zijn zelfstandig leren isperfect mogelijk onder volgende con-dities (en ik ben meteen honderdprocent bereid om daar in mijn oplei-ding aan mee te doen als het onderdezelfde condities kan) numerus claususmet een select en gemotiveerd groepjestudenten een klein aantal studen-ten (en niet mijn huidige groepen200 eerstejaars 120 tweedejaars en100 derdejaars die ik allemaal alleenmoet begeleiden instrueren en eva-lueren) een examenreglement datdeze manier van werken toelaat veelmeer middelen en tijd voor de leer-krachten zodat ze tijd krijgen dezezelfstudiepakketten uit te werken leer-lingen die vanuit het secundair on-derwijs met deze methodes hebbenleren werken voldoende geld omaangepaste media aan te schaffen(we hebben in onze school momen-teel eacuteeacuten Internetaansluiting voor 1200studenten als ik mijn studenten vraageen aantal boeken te lezen moetenze deze allemaal zelf aankopen wantvan elk boek is er maar eacuteeacuten exem-plaar voorhanden enz) Schaf hetvoorlezen af stelt Smets maar ge-zien de huidige omstandigheden enmiddelen blijft dit helaas de enigehaalbare oplossing Studies hebbentrouwens aangetoond dat het klassi-kale lesgeven ondanks alle kritiekennog de beste en de meest efficieumlntemethode is om leerstof op een boeiendewijze over te brengen dat studentenzelf vaak vragen om klassikale lessendat in Nederland (mekka van het

begeleid zelfstandig werken) lecto-ren momenteel terugkrabbelen in hunenthousiasme over begeleid zelfstan-dig werken enzWat het hoger onderwijs betreft zouhet mij enorm plezier doen moest uaandacht geven aan de echte proble-men de ongemotiveerdheid van destudenten het vele brossen en moge-lijke oplossingen daarvoor (en die lig-gen zeker niet alleen bij de leerkrach-ten want die werken mijns inzienszeer hard en gemotiveerd) de lageslaagcijfers de gebrekkige financie-ring van het hoger onderwijs en dediscriminatie met de universiteiten destudie- en examenreglementen die nietnaar behoren functioneren de taak-belasting van de leraren die enorm istoegenomen na het decreet (echt waarik werk hard voor mijn studentenmaar met de huidige werkdruk zie ikhet soms niet meer zitten en kijk ik uitnaar mijn pensioen ik ben nog maar39)Gerard Gielen - lector - Hasselt

Het jongste nummer van Klas-se voor Jongeren is al eenweek op uw school Misschienkan u er samen met uw leer-lingen iets meacuteeacuter mee doenbull Los samen de quiz Het Ge-tal op Winnen ze meteeneen nieuwe city- of moun-tainbike naar keuzebull Weerman Frank De Boo-sere legt voor Klasse een toetsaf uit het secundair onder-wijs De lerares gaf hem 5 op10 Hoezobull Een dag op de hielen vaneen poetsvrouw op schoolOp zoek naar zeepsop enrespectbull Pubers en adolescenten bot-sen Ontwikkelingspsychologiemet puistjesbull Jonge giraffen steken hunnek uit met een leerlingen-raadbull Actieve jongerenvakanties(ook om te winnen)

Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red

actiesecretariaat KL

ASSE

Kon

ingsstraat 138 - 1000 B

russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)

(advertentie)


KLASSE NR85 3

IN DIT NUMMER


















Nr85 bull Mei 1998









OBJ

ECT

GEA

R

V I Z I E R

4 KLASSE NR85

0 20 40 60 80 100




21 28 49 219 31 49 120 30 49 120 31 49 0 25 27 47 121 29 49 1

0 20 40 60 80 100




44 21 29 644 18 31 739 23 31 737 15 41 7 50 15 29 643 18 32 7

KLASSE NR85 5










0 20 40 60 80 100

34 26 23 1736 25 29 1030 26 37 730 25 36 935 26 29 1033 26 31 10












6 KLASSE NR85



Destressfactor van



















KLASSE NR85 7




In welk stresstype

geeft u les

uw school











8 KLASSE NR85


















KLASSE NR85 9





10 KLASSE NR85






KLASSE NR85 11







Hij trapt tegelijk

op gaspedaal en rem

KWALITEITSZORG


INFORMATICA


TOPSPORT


KINESITHERAPIE


12 KLASSE NR85




SCHOOLVERLATERS


VLOR



SCHOOLGEBOUWEN





secundair onderwijs





men








KLASSE NR85 13











14 KLASSE NR85





















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)


KLASSE NR85 3

IN DIT NUMMER


















Nr85 bull Mei 1998









OBJ

ECT

GEA

R

V I Z I E R

4 KLASSE NR85

0 20 40 60 80 100




21 28 49 219 31 49 120 30 49 120 31 49 0 25 27 47 121 29 49 1

0 20 40 60 80 100




44 21 29 644 18 31 739 23 31 737 15 41 7 50 15 29 643 18 32 7

KLASSE NR85 5










0 20 40 60 80 100

34 26 23 1736 25 29 1030 26 37 730 25 36 935 26 29 1033 26 31 10












6 KLASSE NR85



Destressfactor van



















KLASSE NR85 7




In welk stresstype

geeft u les

uw school











8 KLASSE NR85


















KLASSE NR85 9





10 KLASSE NR85






KLASSE NR85 11







Hij trapt tegelijk

op gaspedaal en rem

KWALITEITSZORG


INFORMATICA


TOPSPORT


KINESITHERAPIE


12 KLASSE NR85




SCHOOLVERLATERS


VLOR



SCHOOLGEBOUWEN





secundair onderwijs





men








KLASSE NR85 13











14 KLASSE NR85





















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)

V I Z I E R

4 KLASSE NR85

0 20 40 60 80 100




21 28 49 219 31 49 120 30 49 120 31 49 0 25 27 47 121 29 49 1

0 20 40 60 80 100




44 21 29 644 18 31 739 23 31 737 15 41 7 50 15 29 643 18 32 7

KLASSE NR85 5










0 20 40 60 80 100

34 26 23 1736 25 29 1030 26 37 730 25 36 935 26 29 1033 26 31 10












6 KLASSE NR85



Destressfactor van



















KLASSE NR85 7




In welk stresstype

geeft u les

uw school











8 KLASSE NR85


















KLASSE NR85 9





10 KLASSE NR85






KLASSE NR85 11







Hij trapt tegelijk

op gaspedaal en rem

KWALITEITSZORG


INFORMATICA


TOPSPORT


KINESITHERAPIE


12 KLASSE NR85




SCHOOLVERLATERS


VLOR



SCHOOLGEBOUWEN





secundair onderwijs





men








KLASSE NR85 13











14 KLASSE NR85





















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)

KLASSE NR85 5










0 20 40 60 80 100

34 26 23 1736 25 29 1030 26 37 730 25 36 935 26 29 1033 26 31 10












6 KLASSE NR85



Destressfactor van



















KLASSE NR85 7




In welk stresstype

geeft u les

uw school











8 KLASSE NR85


















KLASSE NR85 9





10 KLASSE NR85






KLASSE NR85 11







Hij trapt tegelijk

op gaspedaal en rem

KWALITEITSZORG


INFORMATICA


TOPSPORT


KINESITHERAPIE


12 KLASSE NR85




SCHOOLVERLATERS


VLOR



SCHOOLGEBOUWEN





secundair onderwijs





men








KLASSE NR85 13











14 KLASSE NR85





















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)











6 KLASSE NR85



Destressfactor van



















KLASSE NR85 7




In welk stresstype

geeft u les

uw school











8 KLASSE NR85


















KLASSE NR85 9





10 KLASSE NR85






KLASSE NR85 11







Hij trapt tegelijk

op gaspedaal en rem

KWALITEITSZORG


INFORMATICA


TOPSPORT


KINESITHERAPIE


12 KLASSE NR85




SCHOOLVERLATERS


VLOR



SCHOOLGEBOUWEN





secundair onderwijs





men








KLASSE NR85 13











14 KLASSE NR85





















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)



















KLASSE NR85 7




In welk stresstype

geeft u les

uw school











8 KLASSE NR85


















KLASSE NR85 9





10 KLASSE NR85






KLASSE NR85 11







Hij trapt tegelijk

op gaspedaal en rem

KWALITEITSZORG


INFORMATICA


TOPSPORT


KINESITHERAPIE


12 KLASSE NR85




SCHOOLVERLATERS


VLOR



SCHOOLGEBOUWEN





secundair onderwijs





men








KLASSE NR85 13











14 KLASSE NR85





















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)











8 KLASSE NR85


















KLASSE NR85 9





10 KLASSE NR85






KLASSE NR85 11







Hij trapt tegelijk

op gaspedaal en rem

KWALITEITSZORG


INFORMATICA


TOPSPORT


KINESITHERAPIE


12 KLASSE NR85




SCHOOLVERLATERS


VLOR



SCHOOLGEBOUWEN





secundair onderwijs





men








KLASSE NR85 13











14 KLASSE NR85





















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)














KLASSE NR85 9





10 KLASSE NR85






KLASSE NR85 11







Hij trapt tegelijk

op gaspedaal en rem

KWALITEITSZORG


INFORMATICA


TOPSPORT


KINESITHERAPIE


12 KLASSE NR85




SCHOOLVERLATERS


VLOR



SCHOOLGEBOUWEN





secundair onderwijs





men








KLASSE NR85 13











14 KLASSE NR85





















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)




10 KLASSE NR85






KLASSE NR85 11







Hij trapt tegelijk

op gaspedaal en rem

KWALITEITSZORG


INFORMATICA


TOPSPORT


KINESITHERAPIE


12 KLASSE NR85




SCHOOLVERLATERS


VLOR



SCHOOLGEBOUWEN





secundair onderwijs





men








KLASSE NR85 13











14 KLASSE NR85





















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)

KLASSE NR85 11







Hij trapt tegelijk

op gaspedaal en rem

KWALITEITSZORG


INFORMATICA


TOPSPORT


KINESITHERAPIE


12 KLASSE NR85




SCHOOLVERLATERS


VLOR



SCHOOLGEBOUWEN





secundair onderwijs





men








KLASSE NR85 13











14 KLASSE NR85





















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)

KWALITEITSZORG


INFORMATICA


TOPSPORT


KINESITHERAPIE


12 KLASSE NR85




SCHOOLVERLATERS


VLOR



SCHOOLGEBOUWEN





secundair onderwijs





men








KLASSE NR85 13











14 KLASSE NR85





















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)

SCHOOLVERLATERS


VLOR



SCHOOLGEBOUWEN





secundair onderwijs





men








KLASSE NR85 13











14 KLASSE NR85





















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)










14 KLASSE NR85





















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)



















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)


















Naam

Adres

School



16 KLASSE NR85

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)





18 KLASSE NR85



























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)























20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)












20 KLASSE NR85







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)







KLASSE NR85 21



















22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)














22 KLASSE NR85









KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)




KLASSE NR85 23










E











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)











24 KLASSE NR85







(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)





(advertentie)





























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)



























26 KLASSE NR85

Naar Ierland









Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)








Uw prijs

















met Klasse














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)














28 KLASSE NR85




Kiezentussen hem
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)
















pauzeshellip

KLASSE NR85 29

















A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)














A C T I E

30 KLASSE NR85






stem









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)









MEERDAN EEN

KLACHTEN-BANK


KLASSE NR85 31
















32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)










32 KLASSE NR85
























KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)






















KLASSE NR85 33




klasseforum

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)

34 KLASSE NR85

HOE MINDER ZIELEN



SCHOOLMANAGEMENT


LEERPROBLEMEN


LERARENLEED


SCHOOLGELD


TAAL EN INFORMATICA


CONCENTRATIE








KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)







KLASSE NR85 35

HYPERVENTILATIE


AANPAK



36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)

36 KLASSE NR85

D I A L O O G








Valse noten









Samenwerken



Meestertango






BuSO secundair



(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)

(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)


Hamlet Dewit


38 KLASSE NR85



tel 02-219 18 00


Eureka















Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)

Belgieuml ndash B

elgique

PB

PP

B 331

Afgiftekan

toor Gen

t XM

inisterie van

de V

laamse G

emeen

schap

Dep

artemen

t On

derw

ijs - Red


ASSE

Kon


russel

TIJD

SCH

RIF

Tversch

ijnt m

aand

elijks (behalve in

juli en

augu

stus)

(advertentie)

Documents

Klasse voor Leraren 85