Upload
dangdung
View
218
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Studia Dydaktyczne 24-25/2013 ISSN 1230 - 1760
Katarzyna Walęcka-Matyja
Uniwersytet Łódzki
JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA
ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR ICH KOMPETENCJI
EMOCJONALNYCH
Wprowadzenie
Zjawiska emocjonalne i ich znaczenie w życiu człowieka
Emocje towarzyszą człowiekowi od zawsze i zajmują stałe miejsce
w ludzkiej, codziennej egzystencji. Spełniają funkcję motywacyjną, pobudza-
jąc człowieka do reagowania. Rolą zjawisk emocjonalnych jest także ukie-
runkowywanie oraz podtrzymywanie działań jednostki wobec określonych,
korzystnych dla niej celów.
Emocji nie traktuje się już jako zakłócenia w systemie, ale przypisuje
określoną rolę, zwykle pozytywną we wspieraniu rozwoju i adaptacji (Ru-
dolph Schaffer, 2004). Sytuacją dobrze ilustrującą przystosowawczą funkcję
zjawisk emocjonalnych może być lęk przed nieznajomymi osobami, pojawia-
jący się u dziecka około 8 miesiąca życia. Wywołuje on pobudzenie organi-
zmu dziecka, co skutkuje reakcjami adaptacyjnymi jak opór, wycofanie czy
ucieczka do bezpiecznego miejsca. Ponadto płacz dziecka komunikuje mat-
ce o jego poczuciu zagrożenia, mobilizując ją do podjęcia niezbędnych dzia-
łań, zapewniających bezpieczeństwo potomkowi. Zatem można zgodzić się,
iż emocje regulują kontakty z ludźmi, warunkując bliskość lub dystans
w relacjach interpersonalnych z innymi osobami.
Zjawiska emocjonalne sprzyjają także zachowaniom prospołecznym.
Uzyskane wyniki badań dowodzą, że jeśli w ludziach wzbudzi się dobre sa-
mopoczucie, to bardziej prawdopodobnym jest, iż zaangażują się oni w dzia-
łania zmierzające do udzielenia pomocy innym osobom (Philip Zimbardo,
2011)
Emocje stanowią część systemu komunikacji werbalnej a także nie-
werbalnej. Już w okresie niemowlęcym, sposób w jaki rodzice odnoszą się
JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR
ICH KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
274
do dziecka stanowi źródło wiedzy na temat sposobu okazywania emocji.
Działania podejmowane w sytuacjach trudnych, budzących silne emocje
także stanowią formę komunikatu niewerbalnego. Rodzaj reakcji przejawia-
nych w odpowiedzi na wyrazy emocji innych również ma wpływ na przebieg
komunikacji międzyludzkiej.
Ponadto emocje pomagają w organizowaniu doświadczeń, bowiem
od nich zależy na co ludzie zwracają uwagę. Zjawiska emocjonalne decydu-
ją także o tym jak postrzegamy siebie i inne osoby oraz wpływają na sposób
interpretowania różnych sytuacji życiowych.
Oprócz wymienionych powyżej funkcji, zjawiska emocjonalne inten-
syfikując doświadczenia życiowe ludzi sygnalizują, że dana reakcja lub zda-
rzenie ma szczególnie istotny charakter (Zimbardo, 2011).
Udowodniono, że istnieją różnice interindywidualne w zakresie roz-
woju emocjonalnego. Jak wynika z przeprowadzonych w tym zakresie badań
osoby potrafiące biegle sygnalizować innym własne stany emocjonalne, po-
siadające umiejętność radzenia sobie ze swoimi emocjami, zdolność doko-
nywania trafnej interpretacji zjawisk emocjonalnych obserwowanych u in-
nych osób, korzystające z pozytywnych wzorów emocji charakteryzują się
wyższym statusem społecznym oraz częściej darzone są sympatią niż oso-
by, które tego nie potrafią (Bridget Murphy, Nancy Einsberg, 1997).
D. Goleman wskazuje, iż istnieje silna dodatnia korelacja między tzw.
kompetencją emocjonalną a funkcjonowaniem człowieka we wszystkich sfe-
rach życia, zarówno osobistej jak i zawodowej (Daniel Goleman, 1997).
Fakt występowania ścisłego związku między kompetencjami emocjo-
nalnymi i społecznymi skutkuje tym, że są one traktowane przez niektórych
badaczy jako jedność, określana terminem emocjonalne kompetencje spo-
łeczne (Amy Halberstat, Suzanne Denham, Julie Dunsmore, 2001).
Pojęcie i źródła kompetencji emocjonalnych
W niniejszym artykule przyjęto, że kompetencje emocjonalne są zja-
wiskiem psychologicznym, złożonym z następujących czynników:
Świadomość własnego stanu emocjonalnego
Zdolność spostrzegania własnych emocji
Zdolność do posługiwania się słownictwem powszechnie stoso-
wanym w danej kulturze związanym z emocjami
Zdolność do współczującego zaangażowania w doświadczenia
emocjonalne innych
Świadomość, że wewnętrzne stany emocjonalne nie muszą kore-
spondować z ich zewnętrznymi oznakami
KATARZYNA WALĘCKA-MATYJA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
275
Zdolność adaptacyjnego radzenia sobie z przykrymi emocjami
Świadomość, że rodzaj relacji w dużej mierze określa sposób
komunikowania emocji i wzajemność emocji w związku
Zdolność do samoskuteczności, tj. poczucia kontroli oraz akcep-
tacji własnych stanów emocjonalnych (Carolyn Saarni, 1999).
Zakłada się, że wymienione wyżej czynniki kompetencji emocjonalnej
nie tworzą całości. W niektórych umiejętnościach emocjonalnych jednostka
może wykazywać się większą swobodą zaś w innych być słabszą. Podkreśla
się znaczenie wieku jako czynnika silnie determinującego biegłość w posłu-
giwaniu się kompetencją emocjonalną. Wraz z nabywaniem nowych do-
świadczeń w ciągu biegu życia ludzie stają się w tym zakresie coraz spraw-
niejsi (Peter Salovey, John Mayer, 1990).
Badacze zgromadzili wystarczającą liczbą dowodów empirycznych,
pozwalających w znacznym stopniu zrozumieć istotę i determinanty różnic
indywidualnych, odpowiedzialnych za kompetencje w tym aspekcie ludzkie-
go zachowania. W literaturze przedmiotu wymienia się trzy główne kategorie
czynników:
-biologiczne,
-związane z kontaktami interpersonalnymi
-środowiskowe (Schaffer, 2006).
Czynniki biologiczne są przyczyną różnic w zachowaniu, uwarunko-
wanych głównie typem temperamentu.
Determinanty kompetencji emocjonalnych związane z kontaktami in-
terpersonalnymi dotyczą głównie rozwoju emocjonalnego dziecka rozpatry-
wanego w kontekście środowiska rodzinnego. Dla kształtowania kompetencji
emocjonalnych istotne znaczenie ma prawidłowo funkcjonująca rodzina
dziecka, w której istnieją pozytywne wzorce reakcji emocjonalnych, dzieci
mają poczucie bezpieczeństwa, wsparcia, a także doświadczają miłości ro-
dzicielskiej. Z perspektywy rozwoju emocjonalnego istotną wartość przypisu-
je się rodzajowi przywiązania obserwowanego między rodzicem a dzieckiem
w okresie niemowlęcym. Uważa się bowiem, że wiedza przyswojona w tego
typu związku jest uogólniana na inne rodzaje relacji, by w fazie końcowej
stać się elementem stylu uczuciowego, charakteryzującego każdego czło-
wieka odrębnie. Z badań wynika, że istnieje ścisły związek między jakością
wczesnych relacji rodzic - dziecko a reakcjami dziecka dotyczącymi przeja-
wiania empatii. Stwierdzono, że dzieci przejawiające tzw. bezpieczny styl
JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR
ICH KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
276
przywiązania1 częściej okazywały współczucie rówieśnikom niż dzieci prze-
jawiające style przywiązania pozbawione poczucia bezpieczeństwa (Nancy
Eisensberg, 2005).
Warto zwrócić uwagę na wyniki badań empirycznych stwierdzają-
cych, że u dzieci 3- letnich, pewnie przywiązanych do swoich matek obser-
wowano wyższy poziom uspołecznienia, kompetencji emocjonalnych, zdol-
ności do współpracy, wytrwałości, oraz samokontrolę niż u dzieci niepewnie
przywiązanych do matek. Dzieci cechujące się ambiwalentnym stylem przy-
wiązania zachowywały się zwykle prowokująco, antagonistycznie, były im-
pulsywnie, napięte a czasem bezradne. Z kolei dzieci z unikającym wzorcem
przywiązania częściej charakteryzowały zachowania wrogie, powściągliwe
oraz izolacja społeczna od innych dzieci (Jan Rostowski, 2003).
Przeprowadzone w tym zakresie badania upoważniają także do
stwierdzenia, iż dzieci z silnym poczuciem zaufania do innych i poczuciem
bezpieczeństwa w późniejszym wieku były mniej skoncentrowane na zaspo-
kajaniu swoich potrzeb a bardziej skłonne do reagowania na potrzeby innych
niż dzieci z niskim poczuciem bezpieczeństwa.
Zatem podkreśla się związek między wczesną więzią z innymi, a re-
agowaniem emocjonalnym. W literaturze przedmiotu można znaleźć wyniki
badań wskazujące, że jakość relacji z najbliższymi osobami w ciągu pierw-
szych dwóch lat życia może w znaczący sposób determinować reakcje em-
patyczne w późniejszym wieku (Mark H. Davis, 1999; Ronit Roth-Hananiaa
i in. 2011).
Ostatnim z wymienionych powyżej czynników wpływających na po-
ziom za kompetencji emocjonalnych są czynniki środowiskowe. Pojmowane
są one jako szerszy kontekst, w jakim rodzina wychowuje dziecko. Należą
do nich, np. bezrobocie, ubóstwo, przewlekłe choroby członków rodziny,
zaburzona struktura rodziny.
W niniejszym artykule skoncentrowano się na czynniku zaburzonej
struktury rodziny i jego wartości predyktywnej dla rozwoju kompetencji emo-
cjonalnych adolescentów.
1 Bezpieczny styl przywiązania to jeden ze wzorców przywiązania występujący
u niemowląt. Charakteryzuje się on wyraźnymi reakcjami niezadowolenia dzieci w czasie rozstania z matką i radosnym jej powitaniem po czasie nieobecności. Styl ten przejawia ok. 65% dzieci. Obok stylu opartego o bezpieczeństwo M. Ainsworth (w 1978 roku) wyróżniła styl przywiązania określany jako niepewno - unikający oraz styl niepewno - ambiwalentny przywiązania. Dla całości obrazu niniejszej problema-tyki warto dodać, że wyodrębniono czwarty styl przywiązania określany stylem zdezorientowanym (Rostowski, 2003).
KATARZYNA WALĘCKA-MATYJA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
277
Struktura rodziny a klimat emocjonalny życia rodzinnego
Nadal w wielu społeczeństwach normę społeczną stanowi rodzina
o pełnej strukturze, która jest modelem rodziny opartym na nierozerwalnym
związku małżeńskim, składającym się z rodziców i dzieci. Tak rozumiana
rodzina stanowi potencjalnie najlepsze środowisko dla rozwoju swych człon-
ków (Ewa Marynowicz -Hetka, 1980; Teresa Rostowska, 2001).
Współcześnie jednak można zaobserwować coraz więcej rodzin
o innej niż pełna strukturze, tj. rodzin monoparentalnych, zastępczych, zre-
konstruowanych a także związków alternatywnych, np. kohabitanckich czy
homoseksualnych (Iwona Janicka, 2006).
Zakłada się, że członkowie każdej rodziny tworzą swój własny świat,
określający jej spójność, rozwój uczuć i działań, kształtują wyobrażenia
członków rodziny o sobie i o innych. Wytwarzanie indywidualnej i niepowta-
rzalnej organizacji układu stosunków rodzinnych warunkują wzajemne
związki emocjonalne małżonków oraz proces niwelowania różnic osobowo-
ściowych. Decyduje ona o właściwej dla danej rodziny atmosferze rodzinnej,
która szczególnie wpływa na rozwój osobowości młodych jednostek oraz
przyczynia się do kształtowania się ich emocjonalno-społecznych reakcji na
otaczający świat.
W literaturze przedmiotu można spotkać zgodnie opinie autorów de-
finiujące termin klimat rodzinny (często stosowany zamiennie z terminem
atmosfera emocjonalna) (Maria Przetacznik-Gierowska, Ziemowit Włodarski,
2002; Józefa Sołowiej, 2003).
W niniejszej pracy przyjęto, iż „zakres pojęcia klimat bądź atmosfera
emocjonalna obejmuje relacje między członkami rodziny i ich doznania spo-
wodowane różnego typu zdarzeniami” (Sołowiej, 2003, s.58). Należy jednak
podkreślić, iż atmosfera emocjonalna w rodzinie nie ma charakteru stałego,
a jej dynamika i rozwój zależne są od wielu czynników. W tym zawiera się
sens jej przekształcania w celu uzyskiwania doraźnie oraz długofalowo po-
żądanych efektów.
Atmosfera rodzinna może cechować się wzajemną życzliwością,
współdziałaniem albo też obojętnością, niechęcią lub wręcz wrogością. Bar-
dzo często charaktery rodziców zdeterminowane są atmosferą uczuciową
panującą w ich własnych domach rodzinnych, stąd możliwość powtarzania
pewnych zachowań i reakcji w odniesieniu do własnych dzieci. Jakość klima-
tu uczuciowego w rodzinie zależy także od stylu komunikacji rodzinnej, który
JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR
ICH KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
278
wyznaczają takie czynniki jak dojrzałość osobowa2 dorosłych członków ro-
dziny, poziom otwartości oraz ich umiejętności w zakresie partnerskiego
komunikowania się i konstruktywnego rozwiązywania konfliktów (Rostowska,
2006).
Funkcjonowanie w rodzinach o zaburzonej strukturze, tj. niepełnych
i zrekonstruowanych jest często utrudnione występującymi problemami
o charakterze psychicznym, które zwykle dotyczą dzieci jak i dorosłych
członków rodziny.
Należą do nich m.in.
- zaburzenia więzi z najbliższymi członkami rodziny
- zaburzenia lub brak poczucia bezpieczeństwa
- labilność atmosfery rodzinnej
- zjawiska poszerzenia oraz pomieszania ról w rodzinie
- niedostępność lub brak obserwacji wzorców rodziców obu płci
- konflikt lojalności (Aleksandra Lewandowska-Walter, 2006).
Mając na uwadze wymienione wyżej obszary trudności psychologicz-
nych, które w różnym stopniu i nasileniu zakłócają funkcjonowanie rodzin
o zróżnicowanej strukturze zakłada się, iż jakość klimatu rodzinnego w tych-
że rodzinach jest niższa niż w rodzinach o pełnej strukturze. W oparciu
o literaturę przedmiotu można stwierdzić, iż niska jakość klimatu emocjonal-
nego rodziny skutkuje zahamowaniem lub opóźnieniem rozwoju kompetencji
emocjonalnych u dzieci i młodzieży a także innymi niekorzystnymi konse-
kwencjami dla ich rozwoju jak wzrost agresywności, nieprzystosowanie spo-
łeczne, przestępczość czy nadużywanie środków odurzających (Main, Geo-
rge, 1985 za Zimbardo, 2001; Mieczysław Plopa, 2004).
Problem
Przeprowadzone badania miały na celu uzyskanie odpowiedzi na
poniżej zamieszczone pytania badawcze:
Czy występuje zróżnicowanie w zakresie jakości klimatu emocjonal-
nego rodzin pełnych, monoparentalnych i zrekonstruowanych w percepcji
badanych adolescentów?
Czy istnieją różnice w poglądach badanych kobiet i mężczyzn
z rodzin pełnych, niepełnych i zrekonstruowanych w zakresie oceny jakości
klimatu rodzinnego?
2 Według Z. Chlewińskiego (1991) istotą dojrzałej osobowości jest autonomia we-
wnętrzna jednostki, traktowanie innych w sposób podmiotowy oraz umiejętność rzeczywistego wglądu w motywy swego postępowania (Zbigniew Chlewiński, 1991).
KATARZYNA WALĘCKA-MATYJA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
279
Stosownie do założonego celu sformułowano następujące hipotezy
badawcze:
H1:W ocenie badanych adolescentów jakość klimatu emocjonalnego
rodzinach niepełnych i zrekonstruowanych jest niższa niż w rodzinach o peł-
nej strukturze.
H2: Istnieją różnice w ocenie jakości klimatu emocjonalnego rodzin
o zróżnicowanej strukturze w percepcji badanych kobiet i mężczyzn.
Metoda
W procesie gromadzenia materiału empirycznego zastosowano
opracowany przez autorkę kwestionariusz ankiety, który pozwolił na uzyska-
nie informacji dotyczących danych społeczno - demograficznych badanej
młodzieży (wiek, płeć, miejsce zamieszkania, stan cywilny, wykształcenie,
aktywność zawodowa), danych związanych z zagadnieniem struktury demo-
graficznej rodziny pochodzenia badanych oraz danych uwzględniających
poglądy badanych adolescentów na temat jakości klimatu emocjonalnego
w rodzinie.
Charakterystyka badanej grupy
W badaniach uczestniczyło 314 osób (158 kobiet i 156 mężczyzn),
pochodzących z województwa łódzkiego. Średnia wieku badanych wynosiła
21 lat.
Ze względu na kryterium struktury rodziny pochodzenia badanych
wyodrębniono 3 grupy porównawcze. Grupa I porównawcza złożona była ze
105 osób pochodzących z rodzin niepełnych (53 mężczyzn i 52 kobiety).
Grupa II porównawcza składała się ze 104 osób pochodzących z rodzin zre-
konstruowanych (51 mężczyzn i 53 kobiety). Natomiast Grupę III porównaw-
czą tworzyło 105 osób pochodzących z rodzin pełnych (52 mężczyzn i 53
kobiety).
Motywem przyjęcia powyższej typologii rodzin były względy metodolo-
giczne, związane z usprawnieniem prowadzenia badań w tym obszarze. Do
próby właściwej nie zakwalifikowano osób pochodzących z innych typów
rodzin niż wyżej wymienione.
Analizując materiał empiryczny, dotyczący miejsca zamieszkania ba-
danych adolescentów stwierdzono, iż najczęściej zamieszkiwali oni duże
miasto, charakteryzujące się liczbą mieszkańców powyżej 100 tysięcy (2=
4,166; df=4; p=,384).
JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR
ICH KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
280
Kolejną rozpatrywaną zmienną demograficzną był stan cywilny mło-
dzieży z badanych typów rodzin. Zaobserwowano, że przeważają osoby
w stanie wolnym (2=1,322;df=2;p=,516).
Określając poziom wykształcenia w badanych grupach adolescentów
stwierdzono, że był on stosunkowo jednolity. Zdecydowaną większość mło-
dzieży charakteryzowało wykształcenie na poziomie średnim (2=1,031;
df=2; p=,597).
Następnym analizowanym zagadnieniem była aktywność zarobkowa
badanej młodzieży. Uzyskane wyniki (2= 1,681; df=2; p=,085) wskazały na
występowanie tendencji do podejmowania aktywności zarobkowej, szcze-
gólnie przez młodzież z rodzin monoparentalnych i zrekonstruowanych.
Przechodząc do analizy danych dotyczących struktury demograficznej
rodziny pochodzenia badanej młodzieży zauważono, że wśród wszystkich
kategorii badanych rodzin dominował typ rodziny nuklearnej, jednopokole-
niowej (85,7% rodzin jednopokoleniowych). Uzyskany rezultat badawczy jest
zgodny z obserwowaną współcześnie tendencją do zanikania rodzin wielo-
pokoleniowych (Zbigniew Tyszka, 1991). W dwóch pozostałych typach ro-
dzin tj. niepełnych (66,7% rodzin jednopokoleniowych) i zrekonstruowanych
(66,3% rodzin jednopokoleniowych) zdecydowanie częściej z rodziną bada-
nego zamieszkiwały osoby z szerszego kręgu rodzinnego. Średni wiek ba-
danych, w którym nastąpiła zmiana w strukturze ich rodziny wynosił 12,5 lat
(dla kobiet-11,6 lat a dla mężczyzn -13,4 lat).
Przebieg badań
Badania z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety prowadzono w la-
tach 2006- 2007, na terenie województwa łódzkiego. Uczestniczyła w nich
młodzież znajdująca się w fazie rozwoju określanej jako późna adolescencja
(średnia wieku badanych wynosiła 21 lat). Jest to okres, w którym młodzi
ludzie mają już za sobą pierwszy etap dojrzewania i w miarę ukształtowaną,
dojrzałą osobowość co pozwala im na dokonanie realnej oceny siebie oraz
swego środowiska rodzinnego. Badania miały charakter grupowy. Wobec
wszystkich osób zastosowano zasadę dobrowolnego uczestnictwa w bada-
niach. W analizie materiału badawczego zastosowano test niezależności Chi
- kwadrat (2). Test ten przeznaczony jest do porównywania prób, które zo-
stały pobrane niezależnie z właściwych im populacji, gdy zmienna zależna -
normalna ma charakter klasyfikacji dwu- i więcej kategorialnej (Jerzy Brze-
ziński, 2000).
KATARZYNA WALĘCKA-MATYJA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
281
Wyniki
Jakość klimatu emocjonalnego w rodzinach o zróżnicowanej
strukturze w percepcji badanych kobiet
W grupie badanych kobiet z rodzin o zróżnicowanej strukturze opty-
malną jakość klimatu rodzinnego najczęściej wskazywały kobiety pochodzą-
ce z rodzin pełnych. Rzadziej taki sam pogląd przejawiały kobiety z rodzin
zrekonstruowanych. Natomiast najrzadziej optymalną jakość klimatu emo-
cjonalnego deklarowały kobiety z rodzin monoparentalnych (wykres 1).
Wykres 1. Jakość klimatu rodzinnego w percepcji kobiet z badanych typów
rodzin.
62,3%38,5
52,8
43%
38,532,1
3,8%23,1 15,1
0%
20%
40%
60%
80%
100%
pełna niepełna zrekonstruowana
Chi-kwadrat=10,365; df=4; p=, 035
optymalnie w granicach przeciętności z niedostatkami
Źrodło: badania własne
Analizując dane zawarte na wykresie 1 zauważono, że zbliżona pod
względem wartości procentowych grupa z kobiet ze wszystkich badanych
typów rodzin deklarowała jakość klimatu rodzinnego na przeciętnym pozio-
mie. Zauważalna jest jednak wyraźna tendencja zmniejszania rozkładu pro-
centowego tego wyboru od rodziny pełnej poprzez monoparentalną do zre-
konstruowanej.
Zróżnicowanie wyników stwierdzono w zakresie oceny „z niedostat-
kami” jakości klimatu rodzinnego przez badane grupy kobiet. Najczęściej
w ten sposób atmosferę rodzinną określały kobiety z rodzin monoparental-
nych w porównaniu do kobiet z rodzin pełnych i zrekonstruowanych. W świe-
JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR
ICH KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
282
tle testu Chi-kwadrat uzyskane wyniki okazały się istotne statystycznie
(2=10,365; df=4; p=,035).
Jakość klimatu emocjonalnego w rodzinach o zróżnicowanej
strukturze w percepcji badanych mężczyzn
W rezultacie przeprowadzonej analizy danych statystycznych, mają-
cej na celu określenie jakość klimatu rodzinnego w ocenie mężczyzn z ba-
danych typów rodzin, stwierdzono, że w zdecydowanej większości męż-
czyźni z rodzin pełnych najwyżej określali jakość klimatu rodzinnego. Rza-
dziej optymalny poziom atmosfery rodzinnej deklarowała grupa mężczyzn
z rodzin monoparentalnych i grupa mężczyzn z rodzin zrekonstruowanych.
Grupy cechowało podobieństwo pod względem uzyskanych wartości pro-
centowych (wykres 2).
Wykres 2. Jakość klimatu rodzinnego w percepcji mężczyzn z badanych
typów rodzin.
55,8%30,2 33,3
38,0%
39,6 39,2
13,5%30,2 27,5
0%
20%
40%
60%
80%
100%
pełna niepełna zrekonstruowana
Chi-kwadrat=9,358; df=4; p=,053
optymalnie w granicach przeciętności z niedostatkami
Źrodło: badania własne
Badani mężczyźni ze wszystkich z rodzin pełnych, monoparentalnych
i rodzin zrekonstruowanych jednakowo oceniali jakość klimatu rodzinnego
jako przeciętną.
Rozpatrując wybór najniższej jakości atmosfery rodzinnej przez grupy
badanych mężczyzn stwierdzono, że około dwukrotnie częściej mężczyźni
KATARZYNA WALĘCKA-MATYJA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
283
z rodzin monoparentalnych a także zrekonstruowanych wskazywali na nie-
dostateczną jakość klimatu rodzinnego.
Uzyskane wyniki świadczą o wyraźniej tendencji do przedstawionych
powyżej zależności (2=9,358;df=4; p=,053).
W kontekście powyższych rezultatów badawczych można stwierdzić,
że rodzina pełna posiada znaczącą przewagę w tworzeniu wyższych stan-
dardów atmosfery rodzinnej w porównaniu z pozostałymi, badanymi typami
rodzin. Najwyraźniejsze różnice wśród badanych kobiet i mężczyzn dotyczy-
ły wskazań odnoszących się do negatywnej oceny jakości klimatu rodzinne-
go. Mężczyźni prezentowali większy krytycyzm niż kobiety oraz niższy sto-
pień wskazań na optymalną jakość klimatu rodzinnego. Można wnioskować,
iż większe potrzeby w tym zakresie występują u mężczyzn. Biorąc pod uwa-
gę wiek respondentów jest to wysoce optymistyczne- rokuje, iż tworząc
w przyszłości swoje rodziny dążyć będą do wyższych jakościowo standar-
dów.
Efekty badań wskazują na lukę w przygotowaniu rodziców do two-
rzenia wysokiej jakości klimatu emocjonalnego rodziny. Kilkudziesięciopro-
centowe oceny negatywne oraz nie mniejszy brak ocen pozytywnych powo-
duje, iż problem wymaga obok już istniejących rozwiązań (propagowanie
pozytywnych wzorców) dodatkowych działań modyfikujących w przygotowa-
niu młodzieży do życia w rodzinie. Praktycznym postulatem byłoby zawarcie
stosownych treści programowych w systemie powszechnej edukacji.
Podsumowanie
Wyniki przeprowadzonych badań jednoznacznie potwierdziły hipote-
zę pierwszą, dowodząc, że jakość klimatu emocjonalnego w ocenie bada-
nych kobiet i mężczyzn z rodzin o zróżnicowanej strukturze jest odmienna.
Rezultaty badacze dowiodły także, iż atmosfera rodzinna najczęściej była
oceniana jako optymalna przez kobiety i mężczyzn z rodzin pełnych.
Można przewidywać, iż rozwój kompetencji emocjonalnych młodzie-
ży, wychowywanej w rodzinach charakteryzujących się wysoką jakością kli-
matu emocjonalnego będzie pełniejszy, chociażby ze względu na fakt, iż
jednostka będzie miała dostęp do pozytywnych wzorców, które wyrażają
ekspresję emocjonalną, wrażliwość i współczucie dla innych. Stanowi to
podstawę przyszłych, bliskich relacji z innymi osobami, które prawdopodob-
nie będą satysfakcjonujące i zdecydowanie przyczyniające się do trwałości
związków małżeńskich (Brian H. Spitzberg i William R. Cupach, 2002). Ist-
nieje bowiem prawidłowość wskazująca na bardzo duże prawdopodobień-
JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR
ICH KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
284
stwo powielania wzorów funkcjonowania emocjonalnego rodziców przez
adolescentów szczególnie w relacjach z innymi bliskimi osobami.
Wychowanie w rodzinie cechującej się dobrym klimatem emocjonal-
nym sprzyja także lepszemu przystosowaniu do zmian życiowych, przeja-
wianiu większej plastyczności zachowań i postaw w różnorodnych sytua-
cjach społecznych. Ponadto osoby z rodzin o pozytywnej atmosferze cechu-
ją się niższymi wskaźnikami lęku, depresji czy poczucia samotności niż oso-
by z rodzin o niskiej jakości klimatu emocjonalnego. Młodzież żyjąca
w środowisku rodzinnym, umożliwiającym obserwację dorosłych członków
rodziny przejawiających pozytywne wzorce emocjonalne rozwija umiejętność
rejestrowania nawet subtelnych fluktuacji klimatu społecznego rodziny,
a także innych grup społecznych, np. grup rówieśniczych. Ma to istotne zna-
czenie dla funkcjonowania społecznego nie tylko w sferze prywatności, ale rów-
nież w sferze zawodowej. Stwierdzono bowiem empirycznie, że zdolności
i umiejętności komunikacyjne stanowią istotny element będący wyznacznikiem
skuteczności pracy nauczycieli, powodzenia w sytuacji rozmów kwalifikacyjnych
czy też w osiąganiu statusu zawodowego (Spitzberg i Cupach, 2002).
Zaznacza się, że rozwojowi kompetencji emocjonalnych sprzyja tak-
że środowisko pozarodzinne, które zaspokaja emocjonalne potrzeby dziec-
ka, zniechęca do nadmiernej koncentracji na sobie, przez co daje możliwość
eksponowania emocjonalnych potrzeb innych. Zachęca też dziecko do do-
świadczania szerokiego zakresu emocji, dostarcza możliwości obserwowa-
nia i uczestniczenia w interakcjach społecznych, wyzwalających emocjonal-
ną wrażliwość.
Czy można sądzić, iż inne środowisko wychowawcze niż rodzina peł-
na, np. rodzina monoparentalna czy zrekonstruowana będzie sprzyjało roz-
wojowi kompetencji emocjonalnych młodzieży? Z przeprowadzonych badań
wynika, że adolescenci obu płci z rodzin monoparentalnych i zrekonstruo-
wanych częściej niż adolescenci z rodzin pełnych dostrzegali niską jakość
klimatu emocjonalnego w rodzinie pochodzenia. Zakłada się, że było to rów-
noznaczne z przejawianym brakiem zadowolenia z charakteru relacji we-
wnątrzrodzinnych oraz specyficznych wzorców interakcji w rodzinie, w dużej
mierze uwarunkowanych jej strukturą. Rozkład procentowy wyborów doko-
nywanych przez respondentów pozwala też stwierdzić, iż młodzież z rodzin
zrekonstruowanych nieco lepiej oceniała jakość klimatu emocjonalnego
swych rodzin niż młodzież z rodzin monoparentalnych. Uzyskane wyniki
mogą świadczyć o pewnych długoterminowych, psychologicznych konse-
kwencjach tak silnie naznaczonych emocjami zjawisk jak rozwód. Naruszają
one bowiem podstawowe poczucie bezpieczeństwa u dziecka i powodują
KATARZYNA WALĘCKA-MATYJA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
285
trudności w prawidłowym zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych. Można
przewidywać, iż młodzież z tychże rodzin będzie cechować niższy poziom
kompetencji społecznych niż młodzież z rodzin pełnych czy zrekonstruowa-
nych. Zaznacza się, że deficyty w zakresie umiejętności społecznych są nie-
korzystne dla rozwoju oraz utrudniają przystosowanie się do środowiska
prowadząc zwykle do podejmowania zachowań ryzykownych i nieaprobo-
wanych społecznie, jak np. przemoc, wandalizm (Spitzberg i Cupach, 2002).
Z badań wynika, że ponad 10% ogólnej populacji świata może mieć
znaczne trudności w odnajdywaniu się w codziennych sytuacjach społecz-
nych, w sprawnym funkcjonowaniu społecznym oraz w relacjach interperso-
nalnych. Dobre efekty w tym wypadku przynoszą treningi umiejętności spo-
łecznych, uczące osoby z trudnościami właściwego reagowania oraz wła-
ściwego funkcjonowania w określonych sytuacjach (Michael Argyle, 1994).
Na zakończenie warto dodać, iż naukowe rozważanie problematyki
związanej z emocjami nie zwalnia od widzenia tych kwestii w kategoriach
humanistycznych imponderabiliów. Dopiero synteza osiągnięć psychologii,
etyki, pedagogiki, socjologii, historii itp. może dać wystarczająco szeroką
dla pełnych ocen i wskazań erudycję.
Bibliografia:
1. Argyle M. (1994). Nowe ustalenia w treningu umiejętności społecznych.
[w:] W. Domachowski, M. Argyle (red.) Reguły życia społecznego. Oks-
fordzka psychologia społeczna, PWN, Warszawa, s. 197 – 208.
2. Brzeziński J. (2000), Badania eksperymentalne w psychologii i pedago-
gice. Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa.
3. Chlewiński Z. (1991), Kształtowanie umiejętności poznawczych. Identyfi-
kacja pojęć. Wyd. PWN, Warszawa.
4. Davis M. H. (1999), Empatia. O umiejętności współodczuwania. Gdań-
skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
5. Eisenberg N. (2005). Empatia i współczucie. [w:] M. Lewis, J.M. Haviland
- Jones (red.), Psychologia emocji, Gdańskie Wydawnictwo Psycholo-
giczne, Gdańsk, s. 849-862.
6. Goleman D. (1997), Inteligencja emocjonalna. Wyd. Media Rodzina,
Poznań.
7. Halberstat A.G., Denham S. A., Dunsmore J.C. (2001), Affective social
competence. “Social Development”, 10, s. 79-119.
8. Janicka I. (2006). Alternatywne formy życia rodzinnego a rozwój dziecka.
[w:] T. Rostowska, J. Rostowski (red.),Wokół wychowania. Rola rodziny
i szkoły w procesie socjalizacji dziecka, Wyd. WSI , Łódź, s. 75-82.
JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR
ICH KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
286
9. Lewandowska - Walter A. (2006). Znaczenie struktury i relacji rodzinnych
dla jakości życia dziecka z rodziny zrekonstruowanej. [w:] T. Rostowska
(red.), Jakość życia rodzinnego. Wybrane zagadnienia, Wyd. WSI , Łódź,
s.185-198.
10. Marynowicz - Hetka E. (1980). Praca socjalno - wychowawcza z rodziną
niepełną. Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa.
11. Murphy B., Einsberg N. (1997), Young children’s emotionality, regulation
and social functioning and their responses when they are targets of
a peer’s anger. “Social Development”, 6, s.18-36.
12. Plopa M. (2005), Psychologia rodziny. Teoria i badania. Wyd. EUHE,
Elbląg.
13. Przetacznik-Gierowska M., Włodarski Z. (2002), Psychologia wycho-
wawcza, Wyd. PWN, Warszawa.
14. Rostowska T. (2006). Rozwojowe aspekty jakości życia rodzinnego. [w:]
T. Rostowska (red.), Jakość życia rodzinnego. Wybrane zagadnienia,
Wyd. WSI , Łódź, s.11-28.
15. Rostowski J. (2003), Style przywiązania a kształtowanie się związków inter-
personalnych w rodzinie. [w:] I. Janicka, T. Rostowska (red.), Psychologia
w służbie rodziny, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 19-32.
16. Roth-Hananiaa R, Davidov M., Zahn-Waxler C. (2011). Empathy devel-
opment from 8 to 16 months: Early signs of concern for others. “Infant
Behavior and Development”, 3, s. 447–458.
17. Saarni, C. (1999). Kompetencja emocjonalna i samoregulacja
w dzieciństwie. [w:] Salovey P., Sluyter D.J. (red.), Rozwój emocjonalny
a inteligencja emocjonalna, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań, s. 75-131.
18. Salovey P., Mayer J. D. (1990). Emotional intelligence. “Imagination,
Cognition, and Personality”, 9, s.185-211.
19. Sołowiej J. (2003). Rodzina osób twórczych. [w:] I. Janicka, T. Rostow-
ska (red.). Psychologia w służbie rodziny, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego,
Łódź, s. 56-66.
20. Spitzberg, B. H., Cupach, W. R. (2002). Interpersonal skills. [w:] H. L.
Knapp, J. A. Daly (red.) Handbook of interpersonal communication.
Sage: Thousand Oaks, s. 564 – 611.
21. Tyszka Z. (1991). Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną.
Wyd.2 Ministerstwo Edukacji, Poznań.
22. Zimbardo P. (2011). Psychologia i życie. Wyd. PWN, Warszawa.
KATARZYNA WALĘCKA-MATYJA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
287
Summary
The quality of emotional climate family of origin adolescents
as a predictor of emotional competence
Key words: adolescence, emotional climate, emotional competence,
family structure
Nowadays the issues concerning the development of human func-
tioning and development of emotional competence are seen as a current
subject. To a large extent, the researchers are able to understand the nature
and determinants of individual differences, responsible for competence in
this aspect of human behavior, but there is still a need for cognitive reflec-
tion.
The purpose of this article was to provide quality family atmosphere
in shaping adolescent emotional competence. It was assumed that a factor
structure of the family designates a specific way of functioning, which may
contribute to the differentiation of the quality of family climate.
The report presents the results of a competitive study which involved
314 people (158 women and 156 men) from the region of Łodź. The average
age of respondents was 21 years.
Three different groups of adolescents have been distinguished. The teenag-
ers have been divided according to their family structures: complete families,
incomplete families and reconstructed families.
As a result of statistical analysis, it was found that the emotional cli-
mate of families of origin was perceived differently by men and women from
families with different structures. The results have shown that the quality of
family atmosphere was most often assessed as optimal by men and women
from complete families. The group of adolescents form incomplete families
and reconstructed families more than adolescents form complete families
saw poor emotional climate in the family of origin. The Percentages distribu-
tions also allow research results concluded that adolescents from families
reconstructed bit better assess the quality of the emotional climate of their
families than adolescents from incomplete families.