1155

KOCAELİ İLİ İZMİT - BALÖREN (BELEN) KÖYÜNDE 1320 (MİLADİ 1904) TARİHLİ SON OSMANLI

NÜFUS TAHRİRİ (YAZIM/SAYIM)

Necat ÇETİN*

Balören köyü kuruluşu hakkında kısa bilgi: 2009 yılına kadar köyün adı Belen’dir. Belen kelime anlamı ile sırt demektir. Köy de adı gibi 380 rakımlı bir sırt üzerine kurulmuştur. Ancak idari birimde aynı isimden bir kaç köy ismi de olunca çeşitli karışıklılar yaşanması nedeniyle adı Balören’e çevrilmiştir1. Anlatımlara göre yaklaşık 470 yıl önce Yavuz Sultan Selim zamanında köyü kuran Tokat Turhal Keçeciler köyünden Tahtacı Yörük lakaplı Keçeci Seyit Ahmet’tir. Daha sonraları Eskişehir, Amasya, Çorum-Alaca, Bingöl, Kandıra’dan gelenlerle köy bu günkü halini almış. Köyün tamamı Alevi Türkmenlerden oluşmaktadır. Halen köyde Alevi erkânı uygulamaları ve dedelik kurumu devam etmektedir. Köyde cami de bulunmaktadır. Cemevi olup cem ayinleri genellikle kış aylarında yapılmaktadır. Yakınlarda Bayraktar ve Mecidiye köyü de Alevidir. Mecidiye köyü Balkan muhacirlerinden olup Bektaşi köyüdür. Köyde son 15 senedir Sünnilerden kız alış verişi yapılmaktadır. Yılda iki kez özellikle gönül birliği denilen birlik cemi yapılan gelmektedir. Dikkat çeken uygulama her sülalenin ayrı dedesi olmasıdır. Bu durum alevi köylerinde görülen bir uygulama değildir. Emiroğlu sülalesi dede sülalesidir.

* Uzman öğretmen-Araştırmacı Torbalı İzmir (ncetin1963@gmail.com)1 2 Mayıs 2014 Günü köy muhtarı 1979 doğumlu Hasan oğlu Ahmet Demir, köy halkından 1945 doğumlu Mehmet oğlu

Mehmet Akbaş, 1948 doğumlu Hidayet Kuzu ile Balören köyünde yapılan görüşme.

1156

Köydeki sülaleler ve bağlı oldukları alevi ocakları (Tablo:1)Şu anki lakapları Soyadları

KEÇECİLER (Keçeci Baba)1

Hacıoğulları AKBAŞTahir Dedeler UÇARArif anagil DOĞRUYetim Dedeler DEMİRAnaçlar URAYHacıoğlu YAMANEminler BABAN

GANİOĞLU(Sultan Söylemez)Gözcüler ERÇayırlılar ÖZMENEsaslar ÇAKALLIPehlivanlar GÜRCANMahmutoğulları DOĞANMahmutoğulları ÖZCANMahmutoğulları DOĞU

ÇOBANOĞULLAR (Pir Sultan)Bilekliler KUZUHalil Hocalar ÖZYILMAZÇavuş Dedeler YILDIRICIPapazlar SERENMuallimler ERGÜNGeredeliler ÜNEYMıstıklar UĞURAĞA

KARABIYIKLAR(Sultan Söylemez)Cemaliler ŞİMŞEKİbişler UÇARTelliler - Ali Çavuşlar TELLİ

AŞIK İSMAİLLER (Sultan Söylemez)Ali Celaller YAĞIZYukarı evler ŞENÇeteler TÜKENMEZAşık İsmailler - Aliki oğulları AŞIKKarayakalılar TOYÇakır Ahmetler KILIÇ

SİVRİOĞULLARI (Kaygısız Abdal)Ali Beyler UZUNTopçular ERMANBilaller -Bilal Dedeler ATMACASarı Aliler GÜMÜŞ

AŞAĞI ALİLER (Kaygısız Abdal)Boyalılar - Kara Mehmetler SARIİzmirliler YEŞİLGebeşler DAYANIKLI

MANSUROĞULLARI (Kaygısız Abdal)Tosbalar ŞAHİNBölükler ATAKAN

SALİHOĞULLARI (Kaygısız Abdal)Nalbantlar OLGUNVelioğulları BİRGÜL

ÇAKIR HASANLAR (Kaygısız Abdal)Aşıklar BİNGÜLAşıklar BİNGÖLKaraböcekler/Başçavuşlar CANDozdozlar KARAKUZUPaşa Dayılar UMUTLU

1157

Osmanlı Devleti’nde Nüfus Sayımı: Osmanlı Devleti nüfus sayımına büyük önem vermiş ve bunu asırlarca toprak yazımı dolayısıyla yapmıştır.2 Osmanlı Devleti yeni fethettiği memleketlerin arazisini tescil, toprağın mülkiyet ve tasarruf sistemini belirlemek ve vergi miktarlarını tayin ve tespit etmek amacıyla düzenli olarak bu sayımları yapmıştır. Bu sayımlara tahrir denirdi. Tahrirlerin otuz senede bir yapılması kanunla sabitti. Bununla beraber bazen bu süre uzadığı gibi, cülus, bir bölgede toprağa tasarruf edenler arasındaki anlaşmazlıklar, halkın vergilerin adaletsizliğinden fazlaca şikâyet etmeleri, göçler ve salgın hastalıklardan dolayı kısa bir zamanda meydana gelen büyük nüfus değişiklikleri gibi sebeplerden dolayı bu süre kısalır, tahrirler yeniden yapılırdı.3 Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren “memleket tahriri” adı altında yapılan bu yazım ve sayımlardaki temel amaç asker ve vergi toplamaktı.4 Bu tahrirlerin başlayış ve bitiş tahrirleri ihtilaflı bir konudur. Ebül’ula Mardin’e göre ilk tahrir Sultan Orhan (1326-1389) dönemine aittir. Ö.Lütfi Barkan’a göre ise, ilk tahrir Sultan Murat döneminde (1360-1389) yapılmıştır. Son tahrir ise Netayic’ül Vukuat müellifi Mustafa Paşa’ya göre II. Selim (1566-1574) devrinde yapılmıştır. Barkan’a göre ise son tahrir III. Murat (1574-1595) devrinde yapılmıştır. Hammer ise, III. Murat devrinden sonra da tahrir yapıldığını belirtmiştir.5

Tahrirler sonucunda tutulan defterler asker almada ve vergilendirmede başvurulan ana kaynak olması münasebetiyle büyük bir titizlikle saklanmıştır. Ancak devletin yükselme döneminde düzenli bir şekilde yapılan bu tahrirler, duraklama döneminde aksamaya başlamıştır.6 Bu dönemde devlet kurumları asli vazifelerini yerine getiremeyecek bir duruma gelmiş ve bunun neticesinde de “Tahrirler” yapılamaz bir hal almıştır.

II. Mahmut, ülke yönetimini ele aldıktan sonra Osmanlı Devleti’ni dağılma ve çökmekten kurtarmak için yeni düzenlemelere girişmiştir. II. Mahmut içte ve dışta karşılaştığı güçlüklerin üstesinden az da olsa gelince 1826 yılında Yeniçeri Ocağı’nı kaldırıp yerine “Asakir-i Mensure-i Muhammediye” adlı yeni bir ordu kurmuştur. Bu ordunun kurulmasından hemen sonra ordunun giderleri sorunu ortaya çıkmıştır. Kurulan bu ordunun insan ve mali kaynaklarını tespit etmek amacıyla ülke genelinde Müslüman ve Gayrimüslim bütün erkek nüfusunun sayımının yeniden yapılmasına karar verilmiştir. II. Mahmut döneminde ilk nüfus sayımına İstanbul’da başlanmış ancak 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı münasebetiyle ara verilmek zorunda kalınmıştır. II. Mahmut Osmanlı-Rus savaşının bitiminden hemen sonra Anadolu ve Rumeli’de nüfus sayımına başlanmasına karar vermiştir.7 1830 yılında yapılan nüfus sayımları ile ilgili olarak toplanan meclis öncelikle sayımların kimler tarafından yapılması gerektiğine karar vermiş ve uyulacak nizamnameyi hazırlamıştır.8 Uzun süredir nüfus sayımı yapılmadığından halkı endişelendirmemek amacıyla sayım memurları din bilginleri arasından seçilmiştir.9 Bu durumun temel sebebi bu sayımın şeriata aykırı bir durum olmadığını halka göstermektir.

1831 nüfus sayımını bütün sayımlardan ayıran en önemli özelliği, bu sayımın ilk genel sayım olmasıdır. Ayrıca Rumeli ve Anadolu’da yapılmış olan bu ve bundan sonraki genel sayımların tam neticeleri hiçbir zaman neşredilememiş olduğuna göre, 1831 nüfus sayımı neticeleri ilk defa olarak umumi efkâra sunulan sayım olması bakımından da büyük önem taşımaktadır.10

2 Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara 1943, s. 6.3 Midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lûgatı, İstanbul 1986, s. 326-327.4 Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara 1997,, s. 44.5 Karal, a.g.e., s. 7. 6 Halime Doğru, “Osmanlı Devletinde Toprak Yazımından Nüfus Sayımına Geçiş ve Bir Nüfus Yoklama Defteri Örneği”,

Anadolu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, c.1, Sayı:2, Eskişehir 1989, s. 238-241.7 Mahir Aydın, “Sultan II. Mahmut Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri”, Sultan II. Mahmut Reformları Semineri 28-30

Haziran 1989, İstanbul 1990, s. 81.8 Çadırcı, a.g.e., s. 45.9 Lütfi Tarihi, c. I, İstanbul 1999, s. 145.10 Karal, a.g.e., s. 13.

Necat ÇETİNNecat ÇETİN

1158

Sayım sonuçlarının değerlendirilmesi ve bundan böyle nüfus işleriyle uğraşılması içim Ceride Nezareti kurulmuştur.11 Sayımda ilk esas olarak din ayrımı göz önüne alınmıştır. Bütün sancak, kaza ve nahiyelerde sadece erkek nüfus sayılmış, nüfus Müslüman ve Gayrimüslim olmak üzere iki ana gruba ayrılmıştır. Müslüman nüfus kendi içinde yaş durumuna göre ayrılmıştır. Gayrimüslimler ise gelir düzeylerine göre âlâ, evsâd ve edna olarak ayrılmıştır.12 Müslüman bölgelerinde muhtar bulunan yerlerde muhtarlar, muhtar bulunmayan yerlerde ise imamlar ve ihtiyar meclisleri, Gayrimüslimlerin bulunduğu bölgelerde ise papazlar ve kocabaşılar muhbir olarak görevlendirilmişlerdir. Bu yolla tutulan nüfus defterleri İstanbul’a gönderilmiştir. 13

Sayım sonucu hazırlanan icmal defterine göre 1.988.027 İslam, 366.625 Reaya, 7.143 Kıpti, 5.338 Yahudi, 16.743 Ermeni olmak üzere toplam 2.383.876 Anadolu’da; Rumeli’de ise toplam 1.369.766 erkek nüfus tespit edilmiştir.14

Osmanlı Devleti’nde 1831 nüfus sayımından sonra başka nüfus sayımları da yapılmıştır. 1844’te ordunun yeniden düzenlenmesi amacıyla nüfus sayımı yapılmıştır.15 1847’de ilk devlet salnamesi çıkmış, 1864’te vilayet salnameleri yayınlanmaya başlanmıştır. Bilindiği üzere salnameler nüfusla ilgili önemli bilgiler içermektedir. Bu açıdan salnameler Osmanlı nüfus araştırmalarında büyük önem arz etmektedir. 1852’de Rumeli’de, 1856’da Anadolu’da ve Suriye’de sayımlar yapılmıştır.16 1890 yılında yapılan sayımda kadınların da sayıldığını ve ilk kez düzenli bir nüfus kayıt sisteminin kurulduğunu görmekteyiz. Osmanlı Devleti’nde son nüfus sayımına ise 1316 yılında çıkarıla nizamnameye17 göre 1903’de başlanmış bu da ancak 1907’de tamamlanabilmiştir.18

Köy nüfus defteri hakkında bilgi: Köye ait iki adet nüfus esas defteri İzmit ilçe nüfus müdürlüğü arşivinde bulunmaktadır. Orijinal tahrir defteri Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü arşivine alınmıştır. Köyde nüfus tahriri 25 Ocak 1320 (1904 M.) başlanmış ve 26 Ocak 1320 (1904 M.) günü bitirilmiştir. Hane reislerinin adı genellikle lakaplarıyla birlikte yazılmıştır. Bir hane reisi bayandır. Tahrirde toplam 50 nüfus hanesinde19 225 kişi tespit edilmiştir. Diğer aileler köy doğumludur. Hane halkı en kalabalık aile 10 kişi ile hane:36. soyadı ÖZMEN olan ailedir. 50 hane reisinin birisi Silistre diğerleri ise aynı köy doğumludur. En yaşlı hane reisi hane:36 1843 yılı doğumlu “Süleyman oğlu Ahmet’dir. 50 hanenin 39 hanenin soyadı kaydı açıkken 11 hanesinin nüfus kaydı “kapalı kayıt” konumunda olup işlem görmemektedir. Hane reislerinin ortalama yaşı 39,7’dir. Köyde hane halkını oluşturan kişi sayısı ortalaması 4,5 kişidir. (Bakınız: Tablo:2)

11 Çadırcı, a.g.e., s. 45.12 Tacettin Akkuş, Tanzimat Başlarında Balıkesir Kazası (1840-1845), Balıkesir 2001, s. 14.13 M. Esat Sarıcaoğlu, Milli Tarih Açısından Osmanlı Devleti’nde Merkez Taşra İlişkileri, Ankara 2001, s. 64.14 Nuri Akbayar, “Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Devlet’i Nüfusu“, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, c. 5, s.

1239.15 Akbayar, a.g.m., s. 1239.16 Karal, a.g.e., s. 10. 17 Nüfus Sicil Nizamnamesi, Dersaadet, 1316.18 Akbayar, a.g.m., s. 1241.19 Hane hakkında bakınız: Nejat Göyünç, “Hane deyimi hakkında”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi

32, 1979.

1159

Tablo:2Kişi sayısı Adet

1 12 43 134 105 66 107 18 19 210 1

Belen (Balören) Köyü Nüfus Esas Defteri özet25 / 26 Ocak 132020 (Tablo:3)

H21 Hane reisinin adı ve lakabı Babası Doğum yeri Doğum Tarihi T.K.S.22

123 İbrahim Dayı oğlu Hasan24 Mustafa Belenören 1264 42 Emiroğlu İbrahim25 Mehmet Belenören 1289 43 Karabıyıkoğlu Hasan26 Ali Belenören 1292 54 Uzunoğlu Ali27 Hasan Belenören 1278 35 Uzunoğlu Hüseyin28 Hasan Belenören 1292 66 Aşıkoğlu Yusuf29 İsmail Silistre 1273 57 Mansur oğlu Salim30 Hasan Belenören 1285 88 İbrahim Dayı oğlu Ali31 İbrahim Belenören 1272 49 Aşıkoğlu İsmail32 Ali Belenören 1282 610 Çakıroğlu İbrahim33 Hasan Belenören 1278 411 Bani oğlu Mahmut34 Hüseyin Belenören 1272 912 Aşıkoğlu Mehmet35 Süleyman Belenören 1279 213 Mansur oğlu Arif 36 Hasan Belenören 1278 214 Hüseyin37 Hasan Belenören 1273 915 Emiroğlu Ali38 Mehmet Belenören 1289 6

20 İlçe nüfus müdürü İsmahan Çiçek’e ne kadar teşekkür etsem azdır.21 H.: Hane numarası. Bu günkü aile sıra numarası.22 Sayımdaki toplam kişi sayısı.23 Cilt:1.24 Soyadı: SARI-YEŞİL.25 Soyadı: DEMİR-URAY.26 Soyadı: KARAYEL.27 Soyadı:UZUN.28 Soyadı:ERMAN-GÜMÜŞ-ÖZMEN.29 Soyadı:AŞIK.30 Soyadı:AĞIL.31 Soyadı:AKGÜL-CAN.32 Soyadı:AŞIK.33 Soyadı:ERHİSAR. Hane konumu: Kapalı kayıt34 Soyadı:ÖRCÜN. Hane konumu: Kapalı kayıt35 Hane konumu: Kapalı kayıt.36 Soyadı:ATEŞ-ÇAKALLI.37 Soyadı:KESKİNER.38 Soyadı: ER.

Necat ÇETİN

1160

16 Emiroğlu Halil39 Hasan Belenören 1272 617 Emiroğlu Tahir40 Hüseyin Belenören 1273 518 Salih oğlu Ali41 Veli Belenören 1301 319 Çobanoğlu Ahmet42 Ahmet Belenören 1266 620 Çobanoğlu Ali43 Mehmet Belenören 1282 621 Çobanoğlu Ali44 Halil Belenören 1276 622 Çakıroğlu Mustafa45 Hasan Belenören 1285 723 Hasan oğlu Hüseyin46 Hasan Belenören 1290 524 Çakıroğlu Mehmet47 Ali Belenören 1260 325 Şakir oğlu Ahmet48 Ali Belenören 1279 426 Çakıroğlu Hüseyin49 Ali Belenören 1282 32750 Uzunoğlu Ali51 Mehmet Belenören 1279 428 Uzunoğlu Ahmet52 Mehmet Belenören 1280 329 Uzunoğlu Hasan53 Mehmet Belenören 1287 330 Hasan 54 İsmail Belenören 1288 631 Ahmet55 Mustafa Belenören 1279 332 Mansur oğlu Ali56 Mustafa Belenören 1272 333 Hüseyin57 Mehmet Belenören 1282 434 Hasan58 Mehmet Belenören 1301 335 Ali59 İsmail Belenören 1263 436 Ahmet60 Süleyman Belenören 1259 1037 Ali61 Süleyman Belenören 1263 438 Aşıkoğlu Arif 62 Hasan Belenören 1301 339 Hüseyin63 Hasan Belenören 1297 340 Emiroğlu Ali64 Hasan Belenören 1270 341 Aşıkoğlu Hasan65 İsmail Belenören 1281 5

39 Soyadı:BABAN.40 Soyadı: AKBAŞ - UÇAR41 Soyadı:BİRGÜL.42 Soyadı:USLU.43 Soyadı:ÖZYILMAZ-UĞURAĞ-YILDIRICI.44 Soyadı:SEREN.45 Soyadı:ŞENOL-OBUZ.46 Soyadı:BİRGÜL.47 Soyadı:KARAKUZU/KARKUZU-TURGUT.48 Soyadı:CAN-UMUTLU.49 Soyadı:CAN.50 Cilt:2.51 Soyadı:ATMACA.52 Hane konumu: Kapalı kayıt.53 Hane konumu: Kapalı kayıt.54 Soyadı:OLGUN.55 Soyadı:ŞAHİN.56 Soyadı:AKSU. Hane konumu: Kapalı kayıt.57 Soyadı:ŞİMŞEK.58 Soyadı:ÇEMBERLİ-UZUN. Hane konumu: Kapalı kayıt.59 Soyadı:TELLİ.60 Soyadı:ÖZMEN.61 Soyadı: ÇAKALLI.62 Soyadı:ONAN.63 Soyadı:TOY-KILIÇ-ATAKAN.64 Soyadı:AKBAŞ.65 Soyadı:TÜKENMEZ-ŞEN,YAĞIZ.

1161

42 Karabıyıkoğlu Ali66 Ali Belenören 1285 543 İbrahim Dayı oğlu Ahmet67 İbrahim Belenören 1290 344 Çakıroğlu Salih68 Süleyman Belenören 1300 445 İbrahim69 Hasan Belenören 1273 446 Yusuf Dayı oğlu Hüseyin70 Hasan Belenören 1287 647 Gani oğlu İsmail71 Mehmet Belenören 1263 248 Aşıkoğlu ölü eşi Şerife72 Mehmet Belenören 1283 249 Gani Dayı oğlu Salih73 İsmail Belenören 1288 150 Emiroğlu Halil74 Halil Belenören 1282 6

Toplam: 225

66 Soyadı:UÇAR.67 Soyadı:DAYANIKLI.68 Soyadı: KUZU.69 Hane konumu: Kapalı kayıt.70 Soyadı:ATAKAN.71 Hane konumu: Kapalı kayıt.72 Soyadı:ALDIRAN. Hane konumu: Kapalı kayıt.73 Hane konumu: Kapalı kayıt.74 Soyadı:DOĞRU.

Necat ÇETİN

1162

EKLER

Balören Köyü Keçecibaba türbesi (Necat Çetin arşivi) (Foto:1)

Balören Köyü Keçecibaba türbesi mezarlığı (Necat Çetin arşivi)(Foto:2)

1163

“İsmail oğlu Ali bin Süleyman. Sene:1314.Yaşı:15”

Balören Köyü Keçecibaba türbesi mezarlığı (Necat Çetin arşivi)(Foto:3)

“Çobanoğlu Hüseyin mahdumu Ahmet. Sene:1332”

Balören köyü(uydu görünüşü)

Necat ÇETİN

1164

KAYNAKLARArşiv belgeleri:

Balören Nüfus Esas Defteri , İzmit İlçe Nüfus Müdürlüğü arşivi

Araştırmalar:

Akbayar, Nuri, “Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Devlet’i Nüfusu”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, c. 5.

Akkuş, Tacettin, Tanzimat Başlarında Balıkesir Kazası (1840-1845), Balıkesir 2001.

Aydın, Mahir, “Sultan II. Mahmut Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri”, Sultan II. Mahmut Reformları Semineri 28-30 Haziran 1989, İstanbul 1990.

Çadırcı, Musa , Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara 1997.

Doğru, Halime, “Osmanlı Devletinde Toprak Yazımından Nüfus Sayımına Geçiş ve Bir Nüfus Yoklama Defteri Örneği”, Anadolu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, c.1, Sayı:2, Eskişehir 1989, s.238-241.

Göyünç, Nejat, “Hane deyimi hakkında”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 32, 1979.

Karal, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara 1943.

Lütfi Tarihi, c. I, İstanbul 1999.

Nüfus Sicil Nizamnamesi, Dersaadet, 1316.

Sarıcaoğlu, M. Esat, Milli Tarih Açısından Osmanlı Devleti’nde Merkez Taşra İlişkileri, Ankara 2001.

Sertoğlu, Midhat, Osmanlı Tarih Lûgatı, İstanbul 1986.

İnternet:

http://www.cemvakfi.org.tr/prof-dr-huseyin-bal/anadolu-aleviliginde-sosyal-gruplar/

Görüşmeler:

2 Mayıs 2014 Günü köy muhtarı 1979 doğumlu Hasan oğlu Ahmet Demir, köy halkından 1945 doğumlu Mehmet oğlu Mehmet Akbaş, 1948 doğumlu Hidayet Kuzu ile Balören köyünde yapılan görüşme.