KOLEGJI EVROPIAN K.D.U. 34(05) - kolegji- · PDF file2 Pajazit Nushi, “Psikologjia e përgjithshme”, Prishtinë 1995. MATJA DHE VLERËSIMI OBJEKTIV I PARADITURIVE DHE POTENCIALEVE

KOLEGJI EVROPIAN

EUROPEAN COLLEGE

K.D.U. 34(05)

Prishtinë, 2015

Kolegji Evropian – European College

Revistë shkencore

Science magazine

Për botuesin

Msc. Teuta BEKA PhD cand.

Kryeredaktor – Editor in chief

Prof. As. Dr. Agron BEKA

Sekretar i redaksisë – Secretary

Prof. As. Dr. Behxhet GAXHIQI

Redaksia – Editorial Staff

Prof. Dr. Vesel LATIFI

Prof. Dr. Nazmi MALIQI

Prof. As. Dr. Behxhet GAXHIQI

Prof. As. Dr. Muhamet SADIKU

Msc. Teuta BEKA PhD cand.

Redaktor gjuhësor:

Munish HYSENI

Përgatitja teknike dhe dizajni

Asdren KELMENDI

Viti III – nr. 4/2015

Botohet çdo gjashtë muaj – Published every six months

www.kolegji-juridica.org

3

PËRMBAJTJA – CONTENT

Artikujt – Articles (Summaries in English)

Fjala e Redaksisë . . . . . . . 5

Editorial Word . . . . . . . 6

Prof.as.Dr.Behxhet GAXHIQI

Matja dhe vlerësimi objektiv i paraditurive dhe potencialeve

tjera të nxënësve për të nxënë dhe mësim të diferencuar. . . 7

Objective measurement and evaluation of general knowledge and other

student’s potentials for studying and advanced learning. . . 25

Ma. Ramë ARIFAJ, PhD cand. Nacionalizmi dhe territori . . . . . . 26

Nationalism and Territory . . . . . . 39

Përparim GRUDA

E drejta për një proces të rregullt ligjor në Kushtetutën e Kosovës . 40

The right for a fair legal process in Kosovo’s constitution . . 59

Faton ABDULLAHU

Nacionalizmat e Ballkanit dhe ballkandemokraci . . . 60

Nationalism in the Balkans and Balkan-democracy . . . 69

Adelina RAKAJ

Pozita e kryerësve të veprave penale me çrregullime mendore, sipas Kodit

Penal të Kosovës . . . . . . . 70

4

The position of perpetrators with mental disorders according to

the Criminal Code of Kosovo . . . . . . 96

Ma.sc. Jetullah ALIU

Korrupsioni dhe problemet e zbulimit dhe të provuarit e tij në Kosovë 98

Corruption and detection issues and proofing in Kosovo . . 120

Ma. sc. Valon BRAHIMI

Vrasjet e renda ne territorin e Gjykatës Themelore të Mitrovicës

në periudhën 2009-2013 . . . . . . 121

Phd. Cand. Fatos Haziri

Vështrim krahasues juridiko penal i fenomenit të shpëlarjes së

parave në Kosovë dhe disa shtete të Bashkimit Evropian dhe

Ballkanit Perëndimor . . . . . . . 142

Comparative legal-penal perspective of the money laundering

phenomenon in Kosovo and few EU countries and of the

Western Balkans . . . . . . . 159

Udhëzime për autorët . . . . . . . 160

5

FJALA E REDAKSISË Kolegji Evropian “JURIDICA” në Prishtinë, i themeluar dhe

akredituar tashmë me katër drejtime të ndryshme arsimore e shkencore si Fakulteti i Kriminalistikës dhe Sigurisë, Fakulteti Juridik, Fakulteti i Politikave Publike dhe Menaxhment, i jep rëndësi të veçantë hulumtimit shkencor në shkencat shoqërore e humane dhe publikimit të tyre.

Ky edicion i revistës shkencore “JURIDICA” përmban tema të ndryshme hulumtimi nga fusha juridike, fusha e sigurisë, shkencat politike, dhe menaxhmenti si dhe nga ambienti. Nëpërmjet kësaj reviste, Kolegji Evropian “JURIDICA” synon që të promovoj vlerat e mirëfillta të hulumtimit objektiv duke kontribuar në jetën akademike-shkencore të vendit tonë.

Redaksia e revistës shkencore “JURIDICA” është përkrahëse e mendimit kritik shkencor dhe natyra e punimeve që gjenden në këtë revistë dëshmon të njëjtën gjë. Po ashtu, redaksia e revistës në bashkëpunim të ngushtë me Dekanatin do të jenë në kontakt të vazhdueshëm me institucionet të ndryshme të arsimit Universitar nga vendi dhe jashtë tij për të shkëmbyer përvoja të ndryshme lidhur me hulumtimet shkencore në fushat e përbashkëta të studimit.

Redaksia e revistës shkencore “JURIDICA” është e hapur ndaj bashkëpunimit me të gjithë studiuesit vendor dhe ndërkombëtar.

Prishtinë, korrik 2015

6

EDITORIAL WORD European College “JURIDICA” was founded in Prishtina and has

four accredited academic programs such as the Faculty of Criminalistics and Security, Law Faculty, Faculty of Public Policy and Management, and gives a tremendous importance to the scientific research in the social sciences and humanities and their publication.

This edition of the scientific journal “JURIDICA” contains a range of topics from the field of law, security studies, political sciences, and environmental studies. Through this journal, the European College “JURIDICA” aims to promote values of the genuine objective research while contributing in the academic-scientific life of our country.

The Editorial board of the scientific journal “JURIDICA” supports the critical thinking and the nature of the published articles in this journal is a proof of such support. Moreover, the editorial board of the journal in close collaboration with the Dean’s office will be in constant contact with different domestic and international institutions of the University education to exchange different experience related to the scientific research in the common field of studies.

Editorial board of the scientific journal “JURIDICA” is opened to cooperation with all domestic and international researchers.

Prishtina, July 2015

MATJA DHE VLERËSIMI OBJEKTIV I PARADITURIVE DHE POTENCIALEVE ...

7

K.D.U. 37:005

Prof.ass.Dr.Behxhet Gaxhiqi*

MATJA DHE VLERËSIMI OBJEKTIV I PARADITURIVE

DHE POTENCIALEVE TJERA TË NXËNËSVE PËR TË

NXËNË DHE MËSIM TË DIFERENCUAR

Abstrakt

Me rastin e përcaktimit të këtij punimi, i cili është me një rëndësi të

veçantë, është shumë me rëndësi te cekim se deri më tani në këtë drejtim

nuk është ndërmarr asgjë konkrete, ngase siç dihet kanë ndikuar një numër

i madh i faktorëve të ndryshëm. Me punën ton do ti hulumtojm, që t’i

specifikojmë faktorët, por edhe format dhe mundësitë për zbatimin dhe

aplikimin e një forme të këtillë të mësimit në shkollat tona.

Në vazhdimësi do t’i njohim ata faktorë të cilët janë efektiv dhe

kanë ndikuar në këtë fushë të mësimit, në mënyrë që t’i njohim dhe

praktikojmë në esencë në këtë fushë të mësimit. Në teorinë e deritanishme

të mësimdhënës u paraqiten sisteme e modalitete të ndryshme të

organizimit të mësimit. Gjatë këtij hulumtime, do ta hulumtoj dhe ndriçoj

në bazë të kushteve dhe të realitetit ekzistues sot. Gjatë punës së këtij

hulumtimi do të ndalem veçmas në mësimin e diferencuar të gjuhës dhe të

letërsisë në shkollën ton fillore. Po ashtu do të ndalemi në atë se sa janë të

krijuara kushtet për mësimin e diferencuar, planet dhe programet e

mësimit sa janë të përshtatshme për një bazë të këtillë të mësimit.

Fjalët kyçe: diferencim,dimension,faktorët,aplikimi,kriteret,etj.

* Udhëheqës i Fakultetit të Politikave Publike dhe Menaxhimit pranë Kolegjit Evropian

“Juridica”


8

Mësuesit nuk duhet vetëm që të njohin mirë përmbajtjen e mësimit

që do të japin, por në të njëjtën kohë duhet të njohin mirë karakteristikat e

nxënësve me të cilat do punojnë.

Studimet kanë treguar se nxënësit janë më të suksesshëm kur

mësimi zhvillohet në përputhje me tre karakteristika të tyre”interesat,

nivelin e gatishmërisë për të mësuar, profilin e të mësuarit.”1

a) Interesat e nxënësve në mësim

Nxënësit mësojnë më mirë kur ata kanë interes për çështjet që atyre

ju interesojnë më shumë, dhe në të njëjtën kohë kur materia e lëndës për ta

është më e kuptueshme dhe më e kapshme për të nxënë dhe mësim.”

Interesat e nxënësve lindin nga kurioziteti i tyre për të mësuar dhe

nga emocionet e forta që shkakton mësimdhënia me taktet e mësuesit.

Megjithatë një mësues me një përvojë të mirë të punës duhet të

përpiqet gjithmonë që të lidh përmbajtjen e asaj që shpjegon me interesat e

nxënësve.”2

Për shembull, një nxënës mund të mos ketë interesim për lëndën e

mësimit, por në të njëjtën kohë mund të ketë interesim për futbollin.”

b)Profili i të mësuarit të nxënësve në mësim. Profili i të mësuarit

qëndron në faktin se në ç’mënyrë mëson më mirë një nxënësit.

Karakteristika e profilit të nxënësit janë: stili i preferuar i të mësuarit, ku në

kuadër të këtij profili bëjnë pjesë, profili vizual, dëgjimor ose

kinestetik,dhe preferenca për të mësuar duke u nisur nga e përgjithshmja te

e veçanta.

Lloji i inteligjencës që mbizotëron të nxënësi si p.sh.:

1. inteligjenca gjuhësore,

2. inteligjenca, matematikore, logjike, trupore, kinestetike,

hapësinore, muzikore, ndërpersonale, preferenca të mësuara kulturore dhe

dëgjimore, si psh. preferenca për të mësuar në mënyrë konkurruese ose

bashkëpunuese.

1 Carol A. Tomlinson - Differentiating Instruction in Mixed - Ability Classrooms - cat

[email protected] 2 Pajazit Nushi, “Psikologjia e përgjithshme”, Prishtinë 1995.


9

3. Karakteristikat psikologjike, psh: të qenit tip intaravers ose

ekstravers

4. Preferencat mjedisore si psh, preferenca për një mjedis që është

më shumë, ose më pak i ndriçuar.

c) Gatishmëria e nxënësve për të mësuar

Gatishmëria e një nxënësi për të mësuar ka të bëjë me nivelin e

dijeve dhe shprehive si dhe nivelin e të kuptuarit që ka ai në lidhje me një

fushë të veçantë.

Gatishmëria ndikohet nga një numër faktorësh ku ndër ma

kryesorët në këtë aspekt janë:

a) arritjet e mëparshme të nxënësit

b) aftësitë mendore

c) qëndrimet ndaj shkollës

d) përvojat jetësore si dhe

e) gjendja fiziologjike dhe emocionale e tij.

Prandaj matja dhe verifikimi objektiv i nivelit dhe cilësisë së

përgatitjes së përgjithshme dhe veçmas të nismëtareve të shkollës fillore,

është më rëndësi të shumëfishtë për vetë faktin se :

Bënë të mundur për ta ditur se sa është fondi dhe çfarë cilësie

janë para dituritë e secilit nxënës nismëtar të shkollës fillore, duke u nisur

nga vetë fakti se nismëtarët e shkollës fillore sot me të ardhur në klasë të

parë nuk vijnë me një diapazon të njëjtë të njohurive dhe të përgatitjes për

mësim.

Në bazë të mbledhjes së të dhënave nga matja dhe verifikimi i

shkallës së përgatitjes, është e mundshme të caktohet drejt numri i

nxënësve dhe të formohen grupet e përkohshme të nxënësve nismëtar të

shkollë fillore.

Matja dhe vlerësimi objektiv i para diturive të nxënësve bënë të

mundur edhe vlerësimin e gabimeve me kohë të nxënësve, në mënyrë që

ato gabime të evidentuara më herët të përmirësohen në hap me tempin e

punës së përgatitjes për mësim dhe lexim. Hulumtimet kanë treguar, nga

praktika shkollore, por edhe nga puna e përditshme, se ndodhë të jenë të

shpeshta gabimet që i bëjnë nxënësit, qoftë në të shkruar apo në të

lexuar.”3

3 Prof.Dr. Islam Krasniqi.”Mësimi i leximit dhe shkrimit fillestar”. Prishtinë. 2002.fq.242-

243


10

Mos,evidentimi me kohë i këtyre pengesave do të sjellë pasoja

të mëdha tek nxënësit për arsye se nuk është bërë matja dhe vlerësimi i

njohurive të nxënësve se ku gabojnë, qoftë në të lexuar apo edhe në të

shkruar. Gabimet e këtilla po nuk u hetuan më kohë, ato mundë të

thellohen dhe mund të paraqesin pengesa të mëdha tek nxënësit në mësim.

Këto të dhëna, të mbledhura më kohë nga matja dhe verifikimi i

para diturive, i shërbejnë mësimdhënësit edhe për planifikimin dhe

organizimin më efektiv të mësimit të diferencuar me nxënësit e klasës për

formimin e grupeve punuese në klasë.

Siç dihet para nismëtareve të shkollës fillore duhet matur dhe

vlerësuar edhe këta përbërës, ku secila nga këta përbërës e ka vlerën dhe

peshën e vet të rëndësishme dhe të veçantë në pjekurinë e fëmijëve në

mësim.

Ndër faktorët të cilët duhet përmendur, në veçanti, janë:

Pjekuria intelektuale e nxënësve në mësim

Pjekuria fizike

Pjekuria socio-emocionale

Niveli i zhvillimit të kulturës së të folurit,

Për hulumtimin e këtyre faktorëve, të cekur më lartë, janë hartuar

shumë teknika dhe metoda të posaçme për t’i njohur këto shkallë të

pjekurisë së përgjithshme të fëmijëve, pra të nxënësve të shkollës fillore.

2. Formimi i grupeve të nxënësve për organizimin e të

nxënit,dhe mësimit të diferencuar në shkallë të ndryshme të

vështirësisë.

Puna në grupe është formë më e përshtateshe për organizimin e

mësimit të diferencuar.

Mësimi i diferencuar madje shumë shpesh edhe definohet si

formim i grupeve të nxënësve më qëllim të përparimit më efikas të tyre në

të nxënë dhe mësim. Se sa do të jete numri i nxënësve në klasë. kjo do të

bëhet në bazë të konstatimeve të nxjerra nga hulumtimi i bërë më herët, ku

në këtë hulumtim është nxjerr rezultati se sa është niveli i njohurive të

nxënësve fillestar në shkollën fillore unike.

Në bazë të këtyre konstatimeve, mësimdhënësi duhet të caktoj edhe

numrin e nxënësve.


11

Këtë numër të nxënësve para mësuesit të mos e caktojnë vetëm në

bazë të mendjes së tyre, pa i nxjerr rezultatet e hulumtimit, për të ditur se

sa është niveli i njohurive të tyre.”4

“Mësimdhënësi për formimin e një grupi të nxënësve në fillim

duhet t’i sheh këto intenca për mësim të diferencuar

Grupi i nxënësve me pengesa në zhvillim,

Grupi i nxënësve që nuk dinë të lexojnë as të shkruajnë,

Grupet heterogjene me detyra të njëjta,

Grupet homogjene me detyra të diferencuara,

Grupimet e nxënësve në klasën e tërë,

Rigrupimet ndër grupore.

a) Formimi i grupeve të nxënësve duke ndryshuar grupimin e

metodave

grupe trajnimi, ose nxënie,

grupe prodhuese,

grupet e të kuptuarit,

grupet e instruktimit.

b) Formimi i grupeve të nxënësve sipas niveleve ose homo

gjenitetit

Grupet e nxënësve sipas karakteristikave të dukshme

Grupet sipas karaktereve

Grupet e nxënësve sipas rezultateve të testimeve, ose

vëzhgimeve

c) Formimi i grupeve të nxënësve duke përdorur kohë suplementare

përdorimi i kohës shtesë brenda javës

përdorimi i kohës gjatë disa javëve

veprimtari bashkëpunuese

koha për forcimin e punës së nxënësve “5

Duke u nisur prej formimit të grupeve të nxënësve, në fillim është e

mundshme, e në aspektin metodik edhe e lejueshme, që prej të gjitha

4 Dr. Djordjevic Jovan, Savremena nastava, Naucna knjiga Beograd, 1981. fq. 120-121.

5 Petrit Muka, Dhori Karaj, Liri Qela. “Hyrje në mësimdhënien e diferencuar”. Tiranë.

2006. fq. 22-23


12

grupeve fillestare të formuara në fillim, është e rrugës që më vonë të

formohen tri grupe relativisht konstante të nxënësve. Ndër grupe të

nxënësve të cilat duhet formuar janë këto grupe

Grupi i nxënësve me përparim mbi mesatar-nxënës të talentuar

Grupi i nxënësve me përparim mesatar-nxënësit e ngadaltë në

të mësuar

Grupi i nxënësve të prapambetur-me vështirësi në të nxënë

Tri grupet e përmendura më lartë, janë në fakt tri nivele të

ndryshme vështirësie dhe tri shpejtësi të përparimit të nismëtarëve të

shkollës fillore në mësim.

Janë këto tri grupe relativisht konstante dhe të argumentuara të cilat

grupe nuk guxojmë më tutje për t’i zvogëluar.”6

Zvogëlimi i mëtejmë i numrit të këtyre grupeve të nxënësve do të

çonte kah shkrirja e të gjithëve në kolektivin e klasës.

Mësimdhënësi më këto grupe të nxënësve duhet që t’i këtë

parasysh këto objektiva dhe hapa nëpër të cilët duhet orientuar.

a) Grupi i nxënësve me përparim mbi mesatar ( nxënës të talentuar)

Këta nxënës ndryshojnë nga nxënësit e tjerë në tre drejtime

kryesore.

1. ritmin me të cilin mësojnë

2. thellësinë e të kuptuarit

3. interesat që shprehin, në mësim

Mësuesi që punon me këta nxënës duhet të këtë parasysh që ta bëjë

mësimin sa më interesant dhe tu krijojë mundësi nxënësve të talentuar që të

venë në përdorim talentet e tyre. Për këtë jepen disa sugjerimesh më

poshtë:”

inkurajoni nxënësit e talentuar që të vënë në përdorim mendjen

e tyre. Përdorini teknikën e zgjedhjes se problemeve.

Këmbëngulni që nxënësit ta eksplorojnë thellë lëndën.

Stimuloni çdoherë mendimin e tyre në mënyrë që këta të jenë

të motivuar dhe më shumë për të treguar rezultate ma të mëdha në të nxënë

dhe mësim.

6 Petrit Muka, Dhori Karaj, Liri Qela (2006). “Hyrje në mësimdhënien e Diferencuar.

Tiranë. fq.44


13

Kujdesuni që të talentuarit të arrijnë rezultate të larta mësimore.

a) Ata duhet inkurajuar që të punojnë në mënyrë logjike

Duhet ofruar mundësit që ata të jenë eksplorues në gjëra të reja,

interesante dhe sfiduese, nuk duhet lejuar që ata ta përsërisin atë tashmë që

e dinë.

Përdorni strategjitë e diskutimit nëpër seminare, në mënyrë që

këta nxënës të shprehin talentin e vet. Kërkoni që diskutimet e tyre të

karakterizohen nga një nivel i thellë i të menduarit kritik.”7

Këta nxënës dallohen me të arritura të larta teorike-praktike në të

gjithë lëmenjtë, ose në një lëmë veprimtarie. Sipas psikologut

amerikan,Xhilford-it, të zgjuarit dallohen me këto aftësi: me aftësi

intelektuale flentive (japin ide se si me e zgjidh problemin), janë fleksibil,

me shpejtësi kalojnë nga një nivel në nivelin tjetër të të menduarit. Japin

ide të reja dhe elaboruese, i begatojnë idetë e vjetra dhe detaje të reja.

b. Grupi i nxënësve me përparim mesatar-nxënësit me nivel

mesatar të mesëm

Roli i mësimdhënësit me këto grupe të nxënësve duhet të jetë si më

poshtë:

Zakonisht, që mësuesit të punojnë në klasa më këta nxënës, duhet

të bëjnë punë interesante, të zhvillojnë shprehitë e të mësuarit në mënyrë

që ata të përparojnë në një nivel më të arsyeshëm.”8

Disa nga detyrat që mund t’u rekomandohen mësuesve janë:

Mësuesi duhet të përpiqet që ta bëjë punën më të lehtë dhe më

të kapshme për këta nxënës, në mënyrë që përmbajtja e punës mësimore të

jetë më e lehtë dhe më e kapshme për ta.

Duhet gjetur vështirësitë e nxënësve dhe njëherësh duhet

ndihmuar ata që këto vështirësi t’i kalojnë së bashku, me ndihmën e juaj.

Siç dihet, para nismëtareve të shkollës fillore paraqiten shumë vështirësi të

ndryshme dhe për këtë roli dhe rëndësia e mësimdhënësve në këtë drejtim

është shume e madhe.

Me nxënësit e kësaj kategorie duhet të përdoren materiale

konkrete dhe materiale që nxisin dhe shprushin ide në mendjet e tyre.

7 Po aty fq.44

8 Web Article: Mapping a route toard ,Differentiated instruction.


14

Duhet të përdoret shumë material audio-vizual, të thjeshta dhe

të qarta, por shumë interesante.

Duhet krijuar sa më shumë situata që të menduarit e tyre të

vihet në veprim më shumë.

Këtyre nxënësve duhet për të ju dhënë më shumë mundësi për

t’i bërë detyrat në klasë. Mos prisni që të kenë shumë suksese me detyra.

Në sesionet e të mësuarit me supervizim, ju mund t’i ndihmoni ata dhe ata

të ndihmojnë njëri tjetrin.

Grupi i nxënësve të prapambetur-me vështirësi në të nxënë

Në këtë kategori specifike të nxënësve në të nxënë dhe mësim,

shumica nga të cilat nga studiues të shumtë, kategorizohen si vështirësi me

bazë të çrregullimeve neurologjike, përfshihen edhe të tjera si:

- hiperaktiviteti dhe

- mungesa e vëmendjes

Nxënësit me probleme të këtilla kanë vështirësi në përqendrimin e

vëmendjes, në përfundim me sukses të detyrave, në kalim prej një aktiviteti

në tjetrin etj.

Nxënësit e këtillë shfaqin edhe sjellje të tjera si : hutohen shpesh,

harrojnë gjërat, nuk u kushtojnë rëndësi detajeve, zhvillojnë biseda të

tepruara, lëvizin shpesh nëpër klasë etj.

Siç duket, lista e vështirësive në të nxënë nuk ka fund, mund të

përmendim edhe shumë faktorë të tjera të cilët ndikojnë tek nxënësit në

mësim.

Faktorë të tjera mund të jenë:

1. dëmtime të ndryshme fizike ku në ketë kuadër përfshihen fëmijët

të cilat kanë dëmtime të muskujve, dëmtime ortopedike si dhe sëmundje

kronike, ethet reumatike etj.

2. Mirëpo në kuadër të vështirësive mund të përmendim edhe këta

faktor si:

a) dëmtimet në të parë

b) dëmtimet në të dëgjuar

Kohëve të fundit përmenden edhe shumë sindrome dhe diagnoza si

psh: Sindromi i Daunit, i Aspergerit etj, ku secili nga këta sindromë mund

të shkaktojë vështirësi në të nxënë.”9

9 Prof.Dr.Naser Zabeli.(2004)” VËSHTIRËSITË NË TË NXËNË. Prishtinë.fq.21-22


15

Te ky grupim i nxënësve mund të përfshihen edhe vështirësi të tjera

të cilat mund të jenë momentale, si pasojë e problemeve shëndetësore,

probleme emocionale, raporteve brenda familjes, raporte brenda rrethit në

të cilën jeton.

Ndërsa një varg tjetër i vështirësive në të nxënë i referohet

problemeve që kanë të bëjnë me metodologjinë e papërshtatshme

mësimore, në kuadër të cilit përmendim këta faktor si:

1. kurikulin e stërngarkuar

2. kushteve të përgjithshme jo të favorshme shkollore ku

organizohet mësimi.

3. Ndihmesa jo aq adekuate e mësimdhënësve për t’iu ndihmuar

nxënësve për të nxënë dhe mësuar

4. Bashkëpunimi jo i mjaftueshëm i prindërve me fëmijët e tyre

5. Si dhe mungesa e kushteve adekuate për mësim.

Bazat teorike të mësimit në nivele të ndryshme të vështirësisë në të

nxënë dhe mësim.Në planifikimin, përgatitjen dhe organizimin e mësimit

është e domosdoshme të vlerësohen diferencat ndërmjet nxënësve, të cilat

më së shumti ndikojnë në suksesin e tyre në mësimin shkollor.

1. nxënësit dallojnë sipas faktorit kryesor relativ të suksesit:

niveleve dhe strukturës ës diturisë

2. Individualizimi i punës në tekstin letrar bazohet para së gjithash

në nivelet dhe strukturat e ndryshme të dijes dhe kuptimit të tekstit të

lexuar. Kjo ka të bëjë me nxënësit e kl IV të shkollës fillore:

3. Përcaktimi i fakteve,(të vërejturit e vendit, përcaktimi i fytyrave-

niveleve dhe strukturave të procedurave, vetia dhe ndashmëri, të vërejturit

e enterierit, njohja e domethënies bazë letrare-teorike, të vërejturit e

momenteve dhe ngjarjeve më të rëndësishme, përcaktimi i renditjes së

ngjarjeve).

4. Të kuptuarit e informacioneve,(të vërejturit e strukturës bazë të

tërë tekstit dhe disa pjesëve të tekstit – përcaktimi i titullit të tekstit,

identifikimi i shkaqeve të paraqitjes së ngjarjeve, aftësia për përjetimin e

tekstit).

5. Mundësia e përpunimit të informacioneve,(zbulimi i

domethënieve të reja të të dhënave- të vërejturit e fytyrave poetike në

tekstin lirik, të vërejturit e fjalëve të cilat tregojnë ngjyrën dhe zërin, të

vërejturit e fytyrave të tekstit në prozë,


16

Ndryshimin e formulimit të dijes dhe nivelit të interpretimit të

informacioneve të dhëna me të njëjtat fjalë, të fillojë me përmbajtje të

kundërt, zbulimin e ideve implicite në tekst – gjetjen e shkakut të fshehtë të

disponimit dhe sjelljes së personalitetit, gjetjen e relacioneve të reja dhe të

ndryshme ndërmjet ideve – ndërlidhjen e dy teksteve të ndryshme me një

titull më të përbashkët, zbulimin e dallimeve ndërmjet teksteve të

ndryshme të përafërt njëri me tjetrin, zbatimin e ideve të zbuluara në

situata të reja – parashikimin e sjelljes së personalitetit dhe rrjedhën e

ngjarjes në situatat e reja).

a) Dallimet tjera relative në mes nxënësve janë në: inteligjencën,

sidomos faktorët verbal, motivimin për mësim shkollor, zhvillimin e

shprehive në mësim (planifikimin e punës dhe kushtet e punës, teknika dhe

praktika e mësimit, sjellja në orë, qëndrimi ndaj shkollës dhe mësimit,

aftësitë krijuese dhe vetitë e personalitetit të nxënësit, kurse për punën në

tekstet letrare të gjuhës shqipe janë të rëndësishme edhe dallimet në:

shpejtësinë e të lexuarit me zë dhe të lexuarit në vete, zhvillimin e fjalorit,

aftësinë e shprehjes me shkrim.

b) Nxënësin duhet përcaktuar për punë në ushtrime sipas nivelit,

strukturës së dijes në kuptimin e tekstit të lexuar (suksesi në tekstin e

kuptimit të lexuar) e njëkohësisht duke marrë parasysh inteligjencën,

motivimin për mësimin shkollor, zhvillimin e shprehisë dhe teknikën e

mësimit dhe zhvillimin e fjalorit. Faktorët tjerë kontrollohen me planet

eksperimentale.

Me zhvillimin e mësimit në nivele të ndryshme të të nxënit duhet

siguruar edhe individualizimin në mësim, prandaj për këtë arsye:

a) Nxënësit duhet që gjatë orës në mësimi të punojnë në detyrat e

njëjta vetëm në rastet e jashtëzakonshme; psh. gjatë punës në tekstin

letrar(dëgjimin e leximit të interpretuar, sqarimin e shprehjeve të

panjohura, leximin me zë, vlerësimin e përbashkët të rezultateve etj…),

b) Njëkohësisht të diferencohen sasia dhe ndërlikueshmëria e

detyrave, tempoja e mësimit dhe shkalla e ndihmës në mësim. (Janë tri

lloje të

c) ushtrimeve të cilat përbëjnë detyrat dhe pyetjet në katër nivele

dhe ndërlikushmëri).

d) Përmbajtjen psikologjike të ushtrimeve e përbëjnë operacionet

intelektuale të përmendura në arsyetimin e nivelit dhe strukturën e dijes.


17

ç) Përmbajtja e ushtrimeve e llojit të pare kryesisht janë pyetjet dhe

detyrat e shkallës së pare të rëndësisë të dedikuara për nxënësit të cilët nuk

munden me sukses t’i përcaktojnë faktet.

Shumica e detyrave kanë të bëjnë me përcaktimin e fakteve në tekst

(rreth 75%), kurse rreth 25% të detyrave janë kërkesa për kuptimin e

tekstit të lexuar.

1. Lloji i dytë i ushtrimeve (kryesisht detyrat e shkallës së dytë) i

dedikohen nxënësve, të cilët me sukses i përcaktojnë faktet, por nuk mund

t’i zgjedhin shumicën e detyrave në kuptim të tekstit.

2. Rreth 25% të pyetjeve nga këto ushtrime janë detyra të

“përpunuara” të informacioneve, kurse tjerat janë detyra të kuptimit të

informatave.

3. Lloji i tretë i ushtrimeve,( parasë gjithash detyrat e shkallës së

tretë) i punojnë nxënësit më të miré, të cilët me sukses i përcaktojnë faktet,

i kuptojnë informatat dhe i zgjedhin disa detyra ”të përpunuara”. Këto janë

rreth 25% të detyrave.

4. Lloji i katërt i detyrave janë më të vështirat dhe i dedikohen

nxënësve, të cilët me sukses i përcaktojnë faktet, e kuptojnë tekstin dhe i

zgjedhin pothuajse të gjitha detyrat e informacionet e “përpunuara”.

5. Me një strukturim të tillë të pyetjeve dhe detyrave ju

mundësohet disa nxënësve zgjidhja edhe e disa detyrave më të vështira,

respektivisht detyrave të një shkalle më të lartë të ndërlikueshmërisë.

6. Arsimtari do ju ofroj ndihmë disa nxënësve të cilëve ju nevojitet

më së shumti ndihma, e më së shpeshti atyre të cilët arrijnë sukses më të

dobët në punë në tekstet letrare.

Individualizimi i procesit të mësimit jo vetëm në raport me

paradijen dhe tempin e punës, por edhe duke marr parasysh aftësitë e

nxënësit(mundësitë e ndryshme të zgjidhjes së problemeve, stilet e

ndryshme kognitive, aftësi të ndryshme të mësimit të pavarur, shkallën e

ndryshme të zhvillimit të disa faktorëve të aftësive të përgjithshme

intelektuale dhe krijuese). Individualizimi i mësimit në raport me faktorët

tjerë të suksesit shkollor (shkollimi i shprehive dhe teknika e mësimit,

motivimi për mësimin shkollor etj).

Me përmbajtjen e ushtrimeve në nivelet e ndryshme dhe udhëzimet

e arsimtarit duhet siguruar realizimin e qëllimeve të përgjithshme të

mësimit të gjuhës dhe letërsisë dhe realizimin e detyrave në tekstin letrar

në kl. e IV-të.


18

Arsimtari shumë shpesh duhet të marrë informata të mjaftueshme

mbi sjelljen, përparimin e nxënësit në proceset të cilat zhvillohen tek ata

me rastin e mësimit të pavarur. Kjo ia mundëson shikimin në punën e

zhvilluar gjatë ushtrimeve dhe kontaktin e drejtpërdrejtë me nxënësit.

“Në këtë mënyrë arsimtari do të vijë deri tek të dhënat mbi vetit e

ndryshme dhe karakteristikat e nxënësit dhe mësimit në të cilat duhet të

ndikojë. Arsimtari do të ketë evidencën mbi rezultatet e punës së nxënësit

dhe proceset të cilat kanë sjellë deri tek ajo që të shkaktohen gabimet

tipike.

Në mësimin në nivele të ndryshme është paraparë sistemi i ndikimit

i cili josh zgjidhjet e caktuara, respektivisht reagimin e personalitetit, e

gjithashtu edhe sistemin e veprimtarisë së personalitetit të cilat duhet të

sjellin deri tek ato reagime.”10

Në mësimin në nivele të ndryshme duhet shfrytëzuar dy mundësi të

ndikimit në procesin mësimor:

a) me strukturën e detyrave të programohet përmbajtja mësimore,

dhe

b) me përmbajtjen e ushtrimeve të programohet procesi mësimor.

Duhet siguruar karakteristikat pedagogjike dhe psikologjike të

informatave:

a) informata kthyese duhet ta informoj nxënësin mbi vlerën e

përgjigjes dhe të harmonizimit të aktiviteteve të tij në zbatimin e detyrave

(gjatë punës në tekstin letrar)

b) me informatën kthyese lajmërohet ose njoftohet arsimtari mbi

përmbajtjen, mënyrat dhe tempin e mësimit, andaj edhe mund të ndikoj në

optimalizimin e procesit mësimor;

c) informata kthyese ka funksionin që lirisht dhe relativisht të

rregullojë procesin e punës (në tekstin letrar), sidomos tek nxënësit

mbimesatarë (lloji i tretë i ushtrimeve);

d) përveç përgjigjes së dhënë është e domosdoshme që informata

kthyese të ndërmerr edhe rolin e anticipimit të informative të ardhshme

dhe mënyrës së punës; lidhja e kundërt e brendshme e njoftimit të nxënësit

mbi shkallën dhe mënyrën e përparimit në punë, kurse lidhja e kundërt e

jashtme është pranimi i informative mbi përfitimin e informatës ne mësim.

10

Brada Dr, Riza,(1995). Pedagogjia shkollore,” Dukagjini “, Pejë.fq, 45.


19

Nga kjo lindin një sërë strategji te cilat kanë rolin dhe efektin e vete të

veçanta në këtë fushë, midis tjerash janë:

Ndër këto strategji që duhet përmendur dhe trajtuar më hollësisht

janë:

1. Stilet e të nxënit

1. Karakteristikat e personalitetit

2. Përfitimi i mësuesve

3. Si bëhet diferencimi

4. Shkallët lëvizë.

Si të bëhet diferencimi i nxënësve në mësim

Kjo metodë e mësimit të diferencuar kërkon shumë kohë, apo është

një gjë e parealizueshme, duke u nisur nga ajo se gjithçka ja vlen për këtë

formë të mësimit është e komplikuar dhe kërkon mund dhe kohë, përgjigjet

Tomlinson. Ky thekson se kanë kaluar shumë kohë kur për trajtimin e

diversitetit në klasë janë përdorur metoda primitive, gjë që sot nuk gjejnë

vendin e vet në këtë fushë, për vetë faktin se janë të vjetruara dhe nuk japin

rezultate në mësim.

Diferencimi jep rezultate në të gjitha nivelet e moshave të nxënësve

në mësim, sidomos në ato klasa ku ka gjallëri dhe përparim në mësim.

Mësuesit si DE FIORE, përqendrohet në këto cilësi si:

b) përqendrohen tek konceptet duke theksuar të kuptuarit dhe

logjikën dhe jo duke bërë mësimin përmendësh, duke mos lexuar në

mënyrën më të mundshme logjike, si dhe përsëritjen e fakteve të

fragmentarizuar.

c) Përdorin vlerësimin e arritjeve të vazhdueshme në punën

mësimore në klasë si dhe duhet gjetur nxënësit të cilëve ju duhet një

mbështetje më e madhe në mësim, ku edhe ata mund të përparojnë më

shumë në mësim.

d) E bëjnë grupimin fleksibël. Ata ndonjëherë i lënë nxënësit të

punojnë më vete dhe në grupe, të bazuara mbi nivelin, interesat dhe stilet e

të nxënit.

e) Ata e shohin veten e tyre si drejtues dhe i ndihmojnë nxënësit,

që t’i caktojnë qëllimet e tyre duke u bazuar mbi nivelin, interesat dhe

afinitetin e nxënësve si dhe e bëjnë vlerësimin e tyre duke u bazuar mbi

arritjet e rezultateve dhe angazhimeve të tyre në punën e përditshme

mësimore në shkollë.


20

Shkallët lëvizëse, jo shkallë statike, në mësim

Tomlinson thotë se mësuesit duhet ta përfytyrojnë klasën e tyre me

nxënësit e tyre si një shkallë lëvizëse e cila shkallë shkon lart e më larta

nga ngritja dhe rezultatet e nxënësve në punën mësimore në shkollë, e jo të

shkojnë nga shkalla statike.”

Nga detyrat të cilën marrin nxënësit duhet të jenë praktike në

mënyrë që ato detyra ato aktivitete të nxënësve ta inkurajojnë nxënësin në

një shkallë ma të lartë të të menduarit e tyre.

Rrjedha e organizimit të punës mësimore kërkon dy ose tri jave ,

dhe mësuesit të shkojnë dhe vëzhgojnë secilin grup të nxënësve.

Klasat e vogla janë grupe ideale, the njeherit Tomlinson shton se

gjatë dy dekadave të saj në klasë, ajo arriti ta bënte diferencimin e

nxënësve në mësim dhe në klasë .

Tomlinson e din fare mirë se në arsim nuk ka shkop magjik dhe kjo

formë e mësimit kërkon kohë dhe mund nga ana e mësimdhënësit, por

edhe nga nxënësit që ta njohin këtë formë të punës mësimore në shkollë.”11

“Ne e dimë fare mirë, të gjithë, se në ç’mënyrë mësojnë nxënësit në

shkollë. Shumica jonë mban mend atë se kur dikush vazhdonte të përsëriste

atë që kishim kohë që e dëgjonim, neve na vinte për të bërtitur, po ashtu siç

ishim të gatshëm për të bërtitur kur nuk i kuptonim idetë për të cilat kishim

biseduar më lartë.”12

Provat e efektivitetit të nxënësve në mësim

Për një studim të këtillë janë shkruar dh mbajtur një varg

aktivitetesh dhe seminare të ndryshme, por ende nuk është nënshkruar një

formë e këtillë e paketës së trajnimeve.

Mandej mendohej se në këtë fushë, e cila nuk është studiuar aq sa

duhet dhe ka shumë nevojë që të bëhet dhe të shkruhet në këtë drejtim.

Për këtë formë të mësimit janë hedhur koncepte se mësimi i

diferencuar pranon konceptin e gatishmërisë, sipas të cilit koncept

vështirësia e shprehisë së të mësuarit duhet të jetë më e përparuar sesa

niveli aktual i fëmijës.

Kjo bazohet në punën e ekspertit Lev Vygotsky në vitin 1978 dhe

zona e zhvillimit të afërt është rrezja brenda së cilës ndodhë të nxënit.

11

Tracey Hall: Differentiated, Instruction. 12

Nano, Prof,ass.Virxhil (2003):Trajtimi i fëmijëve me vështirësi shkollore, sfidë për

përmirësimin e shkollës, në Kurrikula dhe shkolla – cikli fillor 5, ISP, Tiranë, fq 12.


21

Studiuesit kanë konstatuar se kur në një klasë nxënësit arrinin një

saktësi prej 80% ata mësonin më mirë dhe ndiheshin mirë me veten e tyre

dhe me lëndët që studionin.

Aktualiteti për mësim të diferencuar të gjuhës amtare dhe letërsisë,

gjithnjë e më shumë po bëhet si pjesë e nevojave të përditshme në të nxënë

dhe mësim nëpër shkollat fillore.

Modelet e strategji të organizimit efektiv të mësimit të

diferencuar

Mjaft mësues dhe administratorë shkollash me përvojë janë

përpjekur të trajtojnë dallimet individuale të nxënësve edhe pse nuk kanë

përdorur termin mësimdhënie e diferencuar

Siç dihet, që në mesjetë janë ndërtuar shkolla të veçanta për

persona që kanë pasur qëllime të tyre të ndryshme.

Psh: klerikët edukoheshin në manastir, ose në një shkollë kishtare.

Po ashtu edhe mbreti edukohej nga një lord shumë i shkolluar dhe më

influenca të larta..

Andaj edhe sot vazhdon praktika e shkollimit të njerëzve me

synime profesionale dhe akademike në shkolla të veçanta.

Didaktikët mendojnë se ekzistojnë disa forma të modeleve për

mësimit të diferencuar të cilat modalitete edhe më tutje duhet përsosur dhe

zhvilluar.

Niqkoviq thekson me sa vijon:

- fletushka mësimore;

- detyra në nivele të ndryshme të rëndësisë;

- elementet e individualizimit në mësimin e programuar;

- elementet e individualizimit në mësimin me ndihmën e mënyrës

për mësim dhe kompjuterit;

- individualizimi në aktivitet e lira dhe fakultative;

- elementet e individualizimit në mësimin në kuadër të mësimit të

plotësuar dhe atij shtesë;

- elementet e individualizimit në mësimin në kudër të mësimit në

grupe”13

Dr. Petar Mandiq përmend 6 mënyra të mësimit të diferencuar:

13

Po aty, fq.395.


22

Zgjidhja e detyrave të ndryshme, në kuadër të një programi të

gjerë, me qëllime të ndryshme;

Nxënësit shërbehen me materiale të ndryshme ose pajisje të

ndryshme duke i zgjidhur detyrat e njëjta me të njëjtin qëllim;

Përsosja e temës së dhënë në situata të ndryshme;

a) Nxënësi përcaktohet për punë me arsimtarin e caktuar gjatë

përpunimit të një teme;

b) Nxënësit mund të fitojnë dije dhe të formojnë aftësitë sipas

metodave dhe formave të punës mësimore, të cilat më së miri i përgjigjen

mundësive të secilit nxënës.

c) Nxënësit përfitojnë lëndën me tempin e vet punës personale14

.

Pedagogu amerikan EDLING identifikoi katër tipa programesh

e procedimesh didaktike-metodike për mësimin e diferencuar si:

f) Programet e diagnostifikuara dhe të përgatitura në mënyrë

individuale për secilin nxënës, ku përgatiten sekuenca të veçanta

mësimore, varësisht prej aftësive e veçorive të tjera individuale që kanë.

g) Programe vetë orientuese- ku këto programe i japin mundësi

nxënësit të zgjedhë materiale, metoda e procedime që i përshtaten

nevojave, mundësive dhe veçorive tjera të nxënësve në mësim.

h) Programet e personalizuara- këto programe ia mundësojnë

nxënësit të zgjedh programe të caktuara, por krahas tij të punojnë edhe në

përvetësimin e një programi të hartuar për të gjithë nxënësit.

i) Programe për të nxënë të pavarur- këto programe i mundësojnë

nxënësve për të nxënë dhe mësuar në mënyrë të pavarur duke iu përshtatur

nevojave dhe mundësive të tyre për të nxënë dhe mësuar.

KIRILOVA ka shqyrtuar mundësitë vijuese të mësimit të

diferencuar

Formimin e grupeve homogjene, apo klasave (diferencimin e

nxënësve) sipas disa cilësive siç janë: shkalla e diturisë, shkalla e

pavarësisë në punë, interesimi ndaj mësimit etj.;

individualizimi brendaklasor i detyrave mësimore në klasat

heterogjene;

14

Petar Mandic, Inovacija u nastavi, Sarajevo,1972,str.46-47


23

kalimi i kurseve mësimore me temp të shpejt apo të

ngadalësuar;

formimi i klasave me përbërje të ndryshueshme;

zbatimi i metodave kibernetike në mësim.15

1. Procedurat e llojllojshme dhe format e diferencimit të brendshëm

mund të ndahen në katër grupe:

1. Diferencimi social;

2. Diferencimi metodik;

3. Diferencimi medial dhe

4. Diferencimi tematik.

Në mësimin e diferencuar është e domosdoshme të sigurohet

minimumi i detyrueshëm për të gjithë nxënësit e pastaj të përgatiten detyrat

ndihmëse për ata më të dobëtit dhe obligimet shtesë për nxënësit të cilët e

tejkalojnë minimumin e programuar.

Këtu më poshtë do të paraqesim Postulatet e Burns-it. Nevoja e

mësimdhënies së diferencuar, gjegjësisht e mësimit të diferencuar buron,

nga diversiteti i nxënësve.

Sot nuk gjen dy nxënës identikë, qofshin këta edhe binjakë.”16

Më hollësisht këtë situatë e ka paraqitur BURNS në postulatet e tij.

POSTULATET E BURNS-IT

1. Nuk ka dy nxënës që të përparojnë me të njëjtin shpejtësi

2. Nuk ka dy nxënës që të jenë të gatshëm për të nxënë në të njëjtën

kohë

3. Nuk ka dy nxënës që të përdorin të njëjtat teknika për të studiuar

4. Nuk ka dy nxënës që i zgjidhin problemet pikë për pikë me të

njëjtën mënyrë.

5. Nuk ka dy nxënës me të njëjtin profil interesash

6. Nuk ka dy nxënës të motivuar njëlloj dhe të arrijnë të njëjtat

qëllime.

7. Nuk ka dy nxënës me sjellje të njëjta.

15

Prema dr.Jovan Djordjevic, Individualizovana nastava, Nastava i vaspitanje, Beograd,

1979, br.2. 16

Petrit Muka, Dhonri Karaj, Liri Qela, (2006)“ Hyrje në mësimdhënien e diferencuar.“

Tiranë.fq.9


24

LITERATURA

1. Muka Petrit: “Të mësuarit me objektiva dhe modeli A-94”, ISP,

Eureka, Tiranë, 1995.

2. Muka Petrit: “Projektimi i trajnimit të mësuesve”, Qendra e

trajnimit dhe kualifikimit për Arsimin, Tiranë,2005.

3. Guild.P.B.,and Garger,S (1998). What is Differentiated

Instruction? Marching to Different Drummers 2nd Ed. ( ASCD, P.2).

4. Çela, Liri: “Mësimdhënia e Diferencuar“, punim për titullin

master, depozituar në Universitetin e Tiranës.

5. Hollowy,J.H.,(2000),What is Differentiated Instruction.

Educational Leadership,58(1).

6. Tamo. A., Karaj, Th., Rapti.,E.” Elemente të mësimdhënies dhe

të të nxënit, ”Shtëpia Botuese ‘Mokra’ Tiranë 2005.

7. Dr. Riza Brada: (2005); Metodika e gjuhës shqipe për shkollën

fillore’. Pejë.

8. Prof. Dr. Islam Krasniqi (2002): Mësimi i leximit dhe shkrimit

fillestar”. Prishtinë.

9. Prof.Dr.Naser Zabeli. (2004): “Vështirësitë në të nxënë”.

Prishtinë. 2004.

10. Zisi Aurela (2003) Vështirësit shkollore: llojet, shkaktarët dhe

trajtimi i tyre, në Kurikula dhe shkolla-cikli fillor 5.ISP, Tiranë.

11. Pedagoska enciklopedija I.(1989) Beograd.

12. Dr. Djordjevic Jovan, Savremena nastava, Naucna Knjiga ,

Beograd. 1981.


25

Prof.ass.Dr. Behxhet Gaxhiqi

OBJECTIVE MEASUREMENT AND EVALUATION OF

GENERAL KNOWLEDGE AND OTHER STUDENT’S

POTENTIALS FOR STUDYING AND ADVANCED

LEARNING

Abstract

It is of incremental importance to mention that regarding this problem

there are no concrete steps taken because of the many factors. Therefore,

this paper suggests forms and possibilities for the application this type of

teaching in Kosovo’s schools. Furthermore, in order to apply this in our

education system, we will get acquainted with factors that are effective and

have influenced this field of inquiry. Teaching theories consists of different

systems and modalities regarding learning process. During this research

the author will elucidate this issue accordingly to the present context.

Additionally, the author will focus on differentiated learning of the

languages in the schools. This research will also focus on teaching

conditions, curriculum and how suitable are they for such teaching.

Key words: differentiation, dimension, factors, application, criteria etc.

Mr.sc. (PhD Cand) Ramë ARIFAJ

26

K.D.U. 32(091)

Mr.sc. PhD Cand. Ramë Arifaj1

NACIONALIZMI DHE TERRITORI

Abstrakti

Historikisht nacionalizmi si ideologji është trajtuar në mënyra të

ndryshme, varësisht nga kush dhe nga cili sistem politik. Studiues të

ndryshëm të kësaj çështje ndajnë mendimet e tyre, dhe kjo ndarje e

mendimeve na ndihmon në identifikimin e natyrave të ndryshme të këtij

fenomeni, dhe cilësimi apo definimi i tij si i dobishëm apo si i dëmshëm.

Këtu në fakt duhet të merren parasysh rrethanat historike, gjeopolitike mbi

territorin dhe kulturën, duke analizuar ndikimin e nacionalizmit në krijimin

e këtyre rrethanave.

Shqiptaret duke përjetuar ngjarjet dramatike, tronditëse dhe duke

kaluar nëpër etapa të ndryshme historike janë shembulli me unik i

përjetimit të trajtimit të ndryshëm të nacionalizmit duke përjetuar

padrejtësitë, dhunën dhe terrorin e papare mbi popullatën e pafajshme

vetëm e vetëm me qellim te shfarosjes dhe marrjes se territorit, dhe ky

raport midis dy kombeve shtyri bashkësinë ndërkombëtare të kyçet në

zgjidhjen dhe mbrojtjen e drejtave dhe lirive të shqiptareve në Ish

Jugosllavi.

Fjalet kyqe: nacionalizmi, shovinizmi, ideologji, kombi, shteti,

territori, etniciteti, kultura,

1 Ramë Arifaj është ligjerues në Kolegjin Evropian “JURIDICA”


27

Hyrje

Njëra prej çështjeve që mundë të themi se kurrë nuk e ka humbur

aktualitetin e vet asnjëherë gjatë historisë është padyshim nacionalizmi e

me te edhe territori si “aneks” i pandashëm i të parit siç edhe do të shohim

në vazhdim të këtij punimi.

Edhe studiuesit me të mëdhenj të kësaj teme kane dilema rreth

definimit të qartë të nacionalizmit dhe tërheqjes së një paralele në mes asaj

që quhet nacionalizëm dhe shovinizëm. Për disa nacionalizmi është një

ideologji apo botëkuptim në të cilat identiteti kombëtar është vendimtare

për formimin dhe ekzistencën e një shteti sovran .

Gjatë kohës nacionalizmi si term apo edhe si ideologji është trajtuar

nga dy aspekte, nga aspekti pozitiv dhe ai negativ, në kuptimin pozitiv

nacionalizmi konsiderohet si patriotizëm, ndërsa në kuptimin negativ

nacionalizmi barazohet me shovinizëm.

Në ish Jugosllavi nacionalizmi konsiderohej si dukuri tepër

negative gjë qe lidhej me “irredentizëm”, qe ne fakt e trajtonin si tendence

për ndarje apo shkëputje e territorit, në fakt konteksti negativ i termit

nacionalizëm rrënjët i ka në krijesën artificiale të ashtuquajtur Jugosllavi,

ndërsa nacionalizmi si ideologji ka lindur shumë me herët.

“Dhuna dhe represioni serb në Kosovë shënoi shkallë të lartët

zhvillimit që nga akti antikushtetues i Kuvendit të Republikës së Serbisë i

vitit 1989, me te cilin ishte suspenduara autonomia e KSA të Kosovës që

ishte e garantuar me Kushtetutën e vitit 1974. Këto ndryshime

antikushtetuese i dhanë mundësi Serbisë të shpallte krijimin e Serbisë

unike”2

Kjo dileme apo paqartësi e parashtruar do të jetë përmbajtja e këtij

studimi, duke u fokusuar nga këndvështrimi i përvojave historike

nacionaliste shqiptare gjatë historisë.

Në shikim të parë nacionalizmi mundë të konsiderohet si dukuri

negative, por në të vërtet është një pjesë integrale dhe përbërëse e njeriut

dhe nëse shikohet për me afër atëherë do të shohim se është diçka pa të

cilën asnjë komb nuk është i kompletuar dhe se në të vërtet është një

koncept shumë i shendosh, me kusht që nuk kalon kufijtë normal dhe nuk

kalon në ekstremizëm.

2 Frashër Demaj: Sfidat e Nderkombëtarizimit dhe Roli i Nato-së në Çlirimin e Kosovës”

Revista Shkencore “Juridika” Prishtinë 2011, f-57


28

Dy shembuj të mirë dhe shumë të thjeshtë si i shëndosh dhe e

kundërta mundë të merren SHBA dhe Serbia. Dhe në të dy rastet shihen

rezultatet përfundimtare të dyja shteteve në fjalë, për të cilat nuk ka nevojë

të shkruhet asgjë pasi që të gjithë jemi të vetëdijshëm për to dhe për

pasojat, respektivisht të arriturat e tyre. Por me siguri se ka edhe shtete

tjera që ndoshta do të shërbenin si shembuj shumë më të mirë, por edhe

këto dyja vlejnë të përmenden(sidomos tani në kohërat nëpër të cilat po

kalon Kosova)

Kjo dilemë dhe kjo tematike do të shtjellohet në ketë punim me

fokus në trajtimin e rolit te nacionalizmit ne “ndërtimin” e raporteve midis

popujve.

Ngjarjet e viteve te 90-ta demonstruan më së miri diversitetin

ballkanik, paraqiti ndërthurjet e shumta historike të popujve ballkanik, në

rastin në fjalë, vuri në pah dhe paraqiti larmit e mëdha gjuhësore, fetare,

etnike, kulturore dhe politike.

Ky diversitet në fakt nuk u paraqit si vlerë por si dallim dhe

vështirësi në bashkëjetesën e mëtutjeshme, ky identitet qoji deri te

përfundimi se nacionalizmi si ideologji ndikoi në krijimin e nocionit shtet

komb( nation-state)dhe si pasojë edhe përcaktimin e kufijve territorial

brenda hapësirave ku jetojnë pjesëtarët e kombit.

Diskursi teorik mbi nacionalizmin

Akademiket anembanë pajtohen se nacionalizmi është një ideologji

e cila dallon mes kombeve të ndryshme dhe e cila në njëfarë mënyre

shërben si model i asaj së çfarë do të behën ato në të ardhmen. Veç kësaj

është edhe një ide e cila ndihmon në dëfinimin e territoreve si dhe kufijve.

Nacionalizmi është një frymë mjaft e re në formimin shoqëror të

njerëzimit. Përgjatë historisë, mbretër të ndryshëm kishin tërë autoritetin

kurse të pasurve e jepej tokë për qëllimet e tyre, përderisa njerëz të thjeshtë

do të duhej të qëndrojnë besnik ndaj Mbretit, i cili siç po shihet nuk çante

kokën shume për diskriminimin ndaj tyre. Një herit kjo devotshmëri drejt

mbretit ishte një lidhshmëri e tyre fetare me mbretërit e tyre, ku askush

atëbotë nuk dallohej sipas etnicitetit por për nga religjioni3.

Për më tepër se 200 vite, termi “shtet nacional” është shquar nëpër

fjalor të ndryshëm të të gjitha shteteve, ku”...çdo shtet ka nevojë për komb

për shkak të legjitimitetit, kurse kombi ka nevojë për shtet që ti përmbush

3 White, G. W. Nationalism and territory. New York: Rowman and Littlefield Publishers,

2000


29

qëllimet e veta”4. Këtu lind pyetja se ku duhet tërhequr kufirin në të cilin

patriotizmi dhe nacionalizmi të mundë të dallohen në aspektin konceptual.

Në njërën anë disa studiues dhe nacionalist të caktuar argumentojnë se ka

një dallim themelor midis të lartpërmendurave, ku e para pasqyron

mobilizimin politik si dhe devotshmërinë ndaj shtetit dhe simboleve të

saja, siç është bie fjala kushtetuta apo formimi fizik shtetëror, përderisa

nacionalizmi ndërlidhet me vet kombin5.

Definicionet e ndryshme mbi nacionalizmin e bëjnë shume të

vështirë që të kemi një përshkrim të vetëm e universal. Megjithatë,

përshkrimet më të gjeneralizuara flasin për nacionalizmin si një ideologji

moderne, ku na bëjnë të shohim ketë si pikë fillestare e krijimit të shteteve-

kombe. Marrë parasysh një definicion të gjerë të nacionalizmit, ky mundë

të nënkuptohet si një ideologji e cila përcakton qëllimin e vet më të

rëndësishëm si diçka që para se çka do tjetër, i shërben komunitetit vendor-

kombit, që i takon.

Krijuesit e kësaj ideologjie i atribuojnë (mveshin) kombit të tyre një

identitet tjetër nga ai i komuniteteve tjera. Komuniteti në fjalë mund t’i

këtë disa tipare të përbashkëta me të tjerët në pikëpamje kushtetuese,

historike, fetare, gjuhësore apo gjenetike, megjithatë janë pikërisht këto

ngjashmëri që shfrytëzohen si pikë dalluese nga komunitetet tjera6.

Sa i përket nacionalizmit kulturor, do të ishte e dobishme që të

merren parasysh teoritë e ndryshme të Mazzinit, Fanonit dhe Fichtes.

Mazzini, ligjëratat e të cilëve janë shfrytëzuar shpeshherë gjatë Italisë

fashiste, ishte i mendimit se secili komb mund t’i ketë disa shprehje mitike,

përderisa Fanoni tërhoqi vërejtjen në shkrimet e tija se nacionalizmi

kulturor mundet shume lehtë të shnderohet në despotizëm dhe tirani (siç

ishte rasti i A. Hitlerit).7

Fichte besonte në individualizëm, humanizëm dhe

revolucionin Francez. Ky e definon kombin si një organizëm të gjallë, një

ide e cila formon bazat a Nazizmit. Sa i përket teorive mitike të

nacionalizmit, këtu vlen të përmenden Giddensi, Endersoni dhe Smithi. I

pari nga këta tre e sheh nacionalizmin si një koncept më tepër psikologjik

se sa ideologjik. Ai i sheh kombet si diçka që i takojnë kohës moderne dhe

4 Kaplan, D. H. Territorial Identities ang Geographic Scale.In Herb., 1999 f-34

5 Etherington, J.-National Identity and Territory 2003

6 Suner. D. 2005 Suner, D.(2005): What Kind of Impact Does the Idea European Identity

Have On Modern Nation State? Suturday, 15 january 7 Suner. D. What Kind of Impact Does the Idea Of European Identity Have on Modern

State? Saturday,15 January, 2005


30

njëherit gjithashtu shkruan se shtetet-kombe si diçka universale. Arsyeja e

shfaqjes së shteteve-kombe, sipas tij, është globalizimi8.

Përmes globalizimit, edhe kultura filloi të globalizohet si një formë

homogjene. Kjo ndikoi në një lloj kulture e cila kërkon etnicitetet e veta që

bazohen në tipare të tyre origjinale. Andersoni ndërsa, e sheh konceptin e

kombeve si ‘komunitete të imagjinuara’. Ky gjithashtu pajtohet me

Giddensin mbi origjinën e shteteve-kombe. Shtetet-kombe moderne, sipas

Andersonit, kanë lindur paralelisht me modernitetin, pasi që ky e sheh

nacionalizmin si produkt të dalë nga të arriturat teknologjike dhe shkencore

të kohërave moderne. Më tutje, ky si shembull tipik për këtë e merr

kapitalizmin. Antoni Smith, megjithatë, mendon ndryshe nga dy

mendimtarët tjerë të sipër-përmendur. Sipas Smithit, nacionalizmi ka

ekzistuar si i tillë edhe para modernizimit, por që kombet u transformuan

në shtete-kombe moderne pas një revolucioni trefazor.

Këto faza sipas tij janë:

1) Faza Transitore – që ka të bëjë me tranzicionin nga federalizmi

në kapitalizëm.

2) Faza Centralizuese – kjo ka të bëjë me centralizimin fuqisë së

qeverisë dhe asaj ushtarake, dhe

3) Faza Standardizuese – kjo flet për standardizimin e vetëdijes

kulturore.9

Shpërndarja e Nacionalizmit

Ideja e nacionalizmit u shpërnda përgjatë botës për shkak të

botëkuptimeve të fuqishme të njerëzve. Pra, shihet qartë se koncepti i

nacionalizmit është pothuajse i njëjte tek secili komb, po ajo që dallon,

madje edhe në përmasa mjaftë të mëdha, është mënyra se si kombe të

ndryshme e shfrytëzojnë ketë nacionalizëm për t’i unifikuar ata. Gjithashtu

mundë të thuhet se pa nacionalizëm nuk do të kishte as kombe në kuptim të

plotë të fjalës. Smithi (1992) shumë qartë e përshkruan marrëdhënien midis

identitetit nacional dhe atij Evropian sa i përket përputhshmërisë mes tyre,

megjithatë, vazhdon i njëjti, sa do që të jetë dominant një komb dhe

identiteti i tij nacional, qeniet njerëzore e ruajnë shumëllojshmërinë e

besnikërisë dhe lidhshmërinë në botën moderne (me ata që këta të fundit e

8 CzergoD&Golgeier J.M.Nationalist Strategies and European Integration http://src-

h.slav.hokudai.ac.jp/coe21/publish/no4_ses/chapter09.pdf 9 Vercauteren, P EuropeanIntegration and the Crisis of the State. Queen’s Papers on

Europeanization No7/2001.f-6


31

shohin si të dobishme për mbijetesë sa më të mirë).10

Veç kësaj, edhe V.

Havel, ish presidenti i Republikës Çeke, është i besimit se kombet kanë të

drejtë të përcaktojnë vet identitetet e tyre. Një kontradiktë e tillë vërehet

edhe në idetë e këtij të fundit. Në një deklaratë të tijë të mëparshme, ky pat

theksuar se është me e rëndësishme të jesh një Çek që jeton brenda

territoreve të republikës sesa të jesh vetëm Çek si i tillë. Pra, nuk do të

ishte gabim të thuhet se ky është në favor të një moderniteti qytetërues,

sidomos nëse marrim parasysh edhe prezencën e shenjave të një

nacionalizmi liberal edhe në Kartën e Kombeve të Bashkuara.

Sipas Miroslav Hroch, teoricient i shquar politik nga Çekia, "kombi

gjithsesi nuk është një kategori e jashtme, por gjithmonë ka qene produkt i

një procesi të tej zgjatur dhe të komplikuar te zhvillimit historik ne Evrope'

(1996, f.79).11

Nacionalizmi dhe Territori

Problemet mbi territorin, pra se kujt i takon ai, janë problemet më

të vështira. Rasti shpërbërjes se ish Jugosllavisë, dëshmitar i të cilit kemi

qenë edhe ne (dhe tani jemi me siguri pjesa më “në trend” e këtij procesi) e

ka treguar këtë12

. Rasti i Palestinës që në esencë dallojnë nga rasti i

Kosovës. Sa do që konfliktet kanë qenë etnike dhe janë zhvilluar brenda

territorit të një shteti Sovran, ato kanë pasur të gjitha tiparet e një lufte që

zhvillohet në mes të shteteve sovrane: palët në konflikt kanë ndjekur dhe

vrarë njeri tjetrin me qellim të pastrimit të territorit të banuar nga “elementi

i padëshirueshëm” duke synuar çrrënjosjen e tërësishme të tij dhe të çdo

gjurme eventuale.13

Qysh para pak kohësh, koncepti i identitetit është përfshirë në

studimet e çështjeve gjeografike si degë e veçantë studimi brenda saj.

Koncepti në fjalë paraqet një fenomenologji.14

të gjerë dhe të

10

Smith, A.-National Identityand the Idea of European Unity International Affairs,

Vol.68, No.1.1992 11

Hroch, Miroslav. 'Nga levizja kombetare deri te formesimi i plote i kombeve: Procesi i

krijimit te kombeve ne Evrope'. pjese e Balakrishnan, Gopal (Editor) Planifikimi i

Kombeve. New York and London: Verso, 1996: f. 78-97. ne origjinal: "From National

Movement to the Fully-formed Nation: The Nation-building Process in Europe," in

Balakrishnan, Gopal, ed. Mapping the Nation. New York and London: Verso, 1996: pp.

78-97. See especially p. 79. 12

Koha ditore: 26 Maj 2005, f-10 13

Enver Hasani, punim personal

14 Pollice,F.The Role of Territorial Identity in LocalDevelopment Processes;

http://www.openstarts.units.it/dspace/bitstream/10077/841/1/b3pollic.pdf.


32

shumëllojshme, sikurse edhe një pasojë e një interpretimi paragjykues i

disa ndryshimeve të nivelit lokal. Ndaj, një analize e thellë e konceptit të

identitetit territorial duket si mjaft e përshtatshme për një sqarim dhe

kuptim më të hollësishëm po që se merret si i tillë brenda konotacionit

gjeografik. Një pasqyrim primar mundë të ndërtohet rreth termit territorial,

apo siç shumica e quajnë me më dëshirë gjeografik, pasi që si i tillë

shndërrohet në një element formues i strukturës territoriale, dhe një herët

mundet edhe të përcaktoj edhe transformimet e sferës gjeografike,

strukturale, racionale dhe të botëkuptimeve.

Nacionalizmi dhe Identiteti Territorial

Identiteti mund të përkufizohet si sens i ndërlidhjes apo edhe i

njëjtësisë me një koleksion të ideve të caktuara apo elementeve të caktuara

simbolike. Ndjenjat e identitetit janë një nevojë themelore për mirëqenie

fizike dhe psikike/emocionale, si dhe kënaqësi personale15

. Por, Castells

(2000) tërheq vëmendjen se personi, qoftë në aspektin individual apo

kolektiv ka shumë identitete të ndryshme, si në aspektin individual ashtu

edhe në atë shoqëror16

. Matjet e sensit të identifikimit nuk janë detyrë e

lehtë, ku në shumicën e rasteve është përmbajtësish e definuar. Identitete të

ndryshme zotërojnë në situata të ndryshme.17

Andaj, identitetet e bazuara

në territor përbëjnë vetëm një pjesë të ekuacionit.

Taylor (1999), i cili deklaron se shteti si në aspektin e fuqisë dhe

autoritetit, kujdeset për të ruajtur kufijtë ekzistues, kurse në aspektin e

pasurisë anon kah territoret sa më të mëdha, përderisa shteti në pikëpamje

kulturore mundohet që të bazohet në territore sa më të vogla.18

Në baza të

niveleve të përbashkëta, njësitet territoriale të cilat njerëzit i përdorin për

t’u identifikuar, mund të ndahen në tre pjesë:

- Makro - Shkallë (gjithashtu të njohura edhe si globalizuese apo

nën - globalizuese);

- Mikro - Shkallë (gjithashtu të njohura edhe si lokale apo vendore),

dhe

15

Pollice, F. The Role of Territorial Identity in Local Development Processes

http://www.openstarts.units.it/dspace/bitstream/10077/841/1/b3pollic.pdf. 16

Castells-The Information Age: Economy, Society and Culture. Volume II The Powe of

identity Padstow, Cornwall.2000 17

Murphy,1999-“Rethinking the Concept of European Identity”, In Herb, G.H. 18

Taylor, P.J.-Places, Spaces and Macy’s: Place-Space Tensions in the Political

Geography of Modernities, Progress in Human Geography 23, 1999


33

- Meso - Shkallë (gjithashtu të njohura edhe si shtetërore)19

.

Mund të themi se identiteti është një përbërje karakteristikave

psikike sipas të cilave çdo individ dallon nga tjerët ku si pasojë këto

karakteristika e bëjnë çdo individ unik. Identiteti individual është një

kombinim i predispozitave gjenetike dhe ndikimit ambiental20

. Në njërën

anë kemi ambientin gjeografik, me më pak ndikim, por njëherë i

rëndësishëm, dhe në anën tjetër kemi edhe ambientin shoqëror, në të cilin

çdo individ rritet dhe jeton, dhe i cili në përmasa të mëdha mundet të

ndikoj në reagimet e individëve në situata të ndryshme21

.

Fillimet e konstruktimit hapësinor u mbështeten në përhapjen dhe

zhvillimin e agrikulturës nga Lindja e Afërme deri në Ballkan në

mileniumin e 6-të para Krishtit. Specializimi ekonomik i popullit dhe

transformimi i sistemit të kolonive (vendbanimeve) prej fshatrave në qytete

u bë i mundur nga teprica e ushqimit në zonat e frytshme pranë lumenjve të

mëdhenj rreth shekullit IV para Krishtit. Dy mijë vite më vonë Feniksasit

dhe Kretet themeluan qytetet e para komerciale në pjesët Lindore të

Mesdheut, që pak më vonë do të jenë edhe pjesa kulturore të Evropës ku

do të fillon edhe lindja e qyteteve-shtete.22

Në mënyrë që të krijohet një mirëkuptim me i kompletuar për

nacionalizmin, duhet që të përfshihet edhe territori. Siç edhe deklaron

Conversi, nacionalizmi nuk mundë të konceptohet pa përfshi edhe

dimensionet e territorit.23

Territori shtrihet në qendër te të gjithë

programeve nacionaliste, andaj vie në pah edhe rëndësia e hartave dhe

strategjive të tyre. Në fund të fundit, në një glob të përbërë nga shtetet

kombe, një grup etnik mundet të ndihet plotësisht i sigurt dhe i mbrojtur

vetëm atëherë kur arrin të formojë shtetin e vet kombëtar.

19

Për më shume shih Paasi&Newman, 1998 20

Mlinar, Z. Evropske preokupacije in druzbeno-prostorsko prestrukturiranje. In Mlinar

Zdravko(ur.): Osamosvajanje in povezovanje v evropskem prostoru. Lubljana: FDV. F-

61-75 21

Ule, M.Temelji socialne psihologije. Lubljana. 2000 22

.Po aty 23

.The Basques,the Catalans and Spain: Alternative Routes to Nationalist Mobilization,

London: Hurst/Reno:University of Nevada Press2000


34

Territori si identitet

Problemi mbi territorin, se kujt i takon dhe se ku përkufizohet ka

qenë, është dhe do të mbetet si njeri ndër problemet më të specifike dhe më

të vështira, dhe ky problem prodhon konflikte rasti i konfliktit Palestinez,

rasti Turqi-Greqi, rasti i Spanjës etj. si dhe rasti i shpërbërjes së ish

Jugosllavisë e ka treguar këtë.

Edhe përkundër faktit që konfliktet në thelb kanë qenë etnike dhe

në disa raste janë zhvilluar brenda territorit të një shteti sovran, ato kanë

pasur të gjitha tiparet e një lufte që zhvillohet në mes të shteteve sovrane.

Qëllimi i konflikteve në mes palëve ishte pastrimi i territoreve në

shumicën e rasteve ishte pastrim etnik, rasti i Kosovës, dhe për ketë arsye

ata kanë vrarë, masakruar duke synuar çrrënjosjen e tërësishme dhe

dominimin e tyre .

Luftërat për territor në mes palëve në konflikt gjithmonë kanë qenë

të egra, në disa raste për të arritur ketë qellim kanë zhdukur popuj të tërë

duke humbur çdo gjurmë te ekzistimit të tyre.

Në shumë raste lufta për territor është e ndërlikuar sidomos kur

zhvillohet brenda një territori , brenda organizimeve politike të cilat

bashkësia ndërkombëtare i konsideron dhe vlerëson si sovrane.

Historikisht lufta për territor ndërmjet shteteve ka qenë më e lehtë

sepse edhe kompromisi është më i lehtë, shpeshherë edhe me

ndërmjetësimin e bashkësisë ndërkombëtare, arrihet edhe deri të ndarja e

territoreve dhe arrihet deri të zgjedhjet më të pranueshme.

Gjithmonë me rastin e shqyrtimit të problemeve të territorit

elementi dominant apo kyç është etniciteti si shtyllë mbështetëse mbi

bazën e së cilës rregullohet çështja e territorit.

Në shumicën e këtyre rasteve nuk ka fitues, në këto lloj konfliktesh

një gjë e tillë është problematike pikërisht nga fakti se territori paraqitet si

një pjesë përbëre e identitetit të grupit etnik, ashtu që kërkesa e grupit tjetër

mbi të njëjtin territor është tërësisht e njëjtë, ose së pakut identike me të

tijën.

Në aspektin juridik territori nuk është vetëm i atij që e mbanë në

posedim, territori si identitet behët i tillë, merr rëndësi të madhe sepse për

te lidhen simbolet shekullore të një grupi etnik, besimet e tij.

Në ketë kuptim mundë të themi se në disa raste krijohet bindja e

pronësisë mbi territore bazuar në besimin dhe fenë, në ketë mënyrë

trajtohen si vende të “shenjta”, apo si territor që konsiderohet i “tyre”

shembull Fushë Kosova, për të cilin serbet e kanë trajtuar si vend që ju


35

takon vetëm atyre, ose në bazë të objekteve fetare behët e ashtuquajtur

“përvetësimi” mbi bazën e objekteve fetare, apo kemi raste kur identifikimi

i një territori në aspektin e pronësinë mbi bazën e luftërave të zhvilluara si

p.sh. Gazimestani, edhe përkundër humbjes se betejës se tyre serbet e

konsiderojnë si vend të tyre të shenjtë.

Lufta shekullore ne mes serbeve dhe shqiptareve për territor apo me

mire te themi konflikte nuk ka mundësuar krijimin e një historie te

përbashkët te ndërtuar apo jete te përbashkët si simbol se paku i

monumenteve historike.

“Konfliktet etnike për territor vetëm mund të menaxhohen, por

jo edhe të zgjidhen aty për aty”24

Kërkesat për territor janë të pandashme: ato nuk mund të

këmbehen për diçka tjetër (siç është siguria, apo rasti i Izraelit dhe

politikës së para një dekade “paqe për territor”), të shpaguhen (përmes

kompensimit në para), ose të zëvendësohen (përmes dhënies së një cope

tjetër të territorit).

Për të akomoduar konfliktet etnike për territor janë zbatuar disa

raste të autonomive, por që praktika tregon se autonomitë funksionale dhe

personale kanë dështuar, jo pse organizimi politik në to nuk ka qenë cilësor

sa duhet, por pikërisht nga shkaku se ai organizim politik nuk ka qenë i

lidhur ngushtë me territorin.

Kjo nuk do të thotë, në anën tjetër, se organizimi politik jocilësor

mund të neutralizojë konfliktin etnik për territor vetëm për faktin se ai

organizim qëndron në lidhje të fortë me territorin e caktuar. Kjo është parë

me të ashtu quajturat autonomitë territoriale të kohës së komunizmit,

themelet teorike dhe praktike të së cilës i pat vënë Stalini.

Në vijim sa më sipër duhen shikuar edhe kërkesat serbe për

decentralizim, përkatësish për autonomi të theksuar etnike që bazohet në

vija të qarta të territorit të kontrolluar nga ta. Kjo që kërkojnë serbët, në

fakt, nuk paraqet decentralizim por dekoncentrim të pushtetit në favor të

copëzave të caktuara të territorit të Kosovës.

24

Hasani, Enver: Koha Ditore. 26 maj 2005, f-10


36

Konkluzion

Nocioni ‘territor’ përkatësisht konflikti etnik për territor në

kuptimin e ngushtë është kategori historike dhe filozofike. Krijesa artificial

e ashtuquajtur Jugosllavi është shembulli me unik i konfrontimit dhe

kryqëzimit të çështjeve të sipër përmendura gjatë këtij punimi, në radhë të

parë nacionalizmit dhe pastaj territorit, si nocione të lidhura ngushtë njëra

me tjetrën.

Çështja apo më mirë të themi problemi se një territor, apo një pjesë

e territorit se kujt i takon, është një problem shume i madh, të gjitha

luftërat që janë bërë, qofshin ato edhe Brenda një shteti janë bërë për shkak

të territorit dhe thjeshtë të themi pastrimit të territorit, shfarosjen,

çrrënjosjen (shembulli i Kosovës), edhe pse rasti tashmë i pranuar

ndërkombëtarisht si rast i veçantë, sepse Kosova kurrë nuk ka qenë pjesë

përbërëse e Serbisë, tezen e mësipërme e ilustron rasti i Bosnjës, Palestinës

e vendeve tjera.

Në përgjithësi këto konflikte janë shume dimensionale dhe të

vështira sepse para bashkësisë ndërkombëtare nganjëherë është vështire të

arsyetohen për shkak të sovranitetit të një vendi në të cilin ndodhin.

Megjithatë tema kryesore e shtjelluar këtu është shumë më e komplikuar se

që në shikim të parë ku edhe vet dëfinimin e konceptit nacionalizëm ka aq

shumë paqartësi (në njëfarë mënyrë) sa që nganjëherë njeriu humbet qysh

në vet këtë fjalë, e mos të flasim për gjera më të komplikuara.

Por, sidoqoftë, ky koncept është diçka që duhet të merret me mjaft

seriozitet, dhe së paku të integrohet në jetën e çdo individi. Në ditët e

sotme jam ndeshur personalisht ne mjaft situate ku njerëzit flasin se si ne

shqiptaret (E Kosovës) kemi humbur shumë shpejtë ndjenjën e

nacionalizmit dhe po e harrojmë historinë tanë të para pak viteve, dhe në

këtë punim kam provuar që të tregoj se të qenit nacionalist natyrisht me

kusht që mos të kaloj me ekstremizëm, është në fakt diçka e shëndetshme.

Me lartë është theksuar se autore të ndryshëm tregojnë se Evropa

është një shtet i gjysmë i formuar, dhe në anën tjetër të njëjtit nënvizojnë

se të qenit nacionalist është pjesë përbërëse e këtij entiteti gjysmë të

formuar (Evropës), dhe marrë parasysh faktin se çdo tërësi përbëhet nga

pjesët përbërëse, nga edhe me të voglat, atëherë nacionalizmi automatikisht

po ndërlidhet me territorin dhe me ruajtjen dhe reprezentimin e tij në

Evropë.


37

Bibliografia:

Etherington, John (2003): Nationalism, National Identity and

Territory

Castells, M. (2000): The Information Age: Economy, Society and

Culture. Volume II The Power of Identity. Padstow, Cornwall.

Conversi, Daniele (1997): The Basques, the Catalans, and Spain:

Alternative Routes to Nationalist Mobilization, London: Hurst / Reno:

University of Nevada Press 2000.

Csergo Z. & Goldgeier James. M. Nationalist Strategies and

European Integration.

http://src-

h.slav.hokudai.ac.jp/coe21/publish/no4_ses/chapter09.pdf

Häkli, J. (1994): Territoriality and the rise of modern state Fennia f.

172

Kaplan, D. H. (1999): "Territorial Identities and Geographic Scale."

In Herb, G. H.,

Kaplan, D. H. (eds.), Nested Identities: Nationalism, Territory and

Scale. Lanham, Boulder, New York, Oxford,

Mägi, A. (1984). The Development of Agricultural Economics in

Europe Stockholm,.

Mlinar, Zdravko (1995): Evropske preokupacije in družbeno-

prostorsko prestrukturirnjë. In Mlinar Zdravko (ur.): Osamosvajanjë in

povezovanjë v evropskem prostoru. Ljubljana: FDV. (pp.: 61-75).

Murphy, A. B. (1999): "Rethinking the Concept of European

Identity." In Herb, G. H.,

Kaplan, D. H. (eds.), Nested Identities: Nationalism, Territory and

Scale. Lanham, Boulder, New York, Oxford, 1999.

Panebianco, Stefania (1996): European Citizenship and European

Identity: from the Treaty of Maastricht to public opinion attitudes.

Department of Political Studies - University of Catania. Jean Monnet Chair

of European Comparative Politics,

Paasi, A. & Newman. D. (1998): Fences and neighbors in the

postmodern world: boundary narratives in political geography. Progress in

Human Geography, vol. 22 issue 2, 1998.

Përkins, M. A. (2004): Christendom and European Identity: The

Legacy of a Grand Narrative since l789, Berlin and New York: Walter de

Gruyter


38

Pollice, Fabio. The Role Of Territorial Identity In Local

Development Processes.

http://www.openstarts.units.it/dspace/bitstream/10077/841/1/b3pollic.pdf

Pounds, N. J. G (1990): An historical geography of Europe.

Cambridge.

Sassatelli, Monica (2002): - European Journal of Social Theory,

Vol. 5, No. 4, 435-451 (2002) SAGE Publications

Smith, Anthony D. (1992): National Identity and the Idea of

European Unity International Affairs, Vol. 68, No.1.

Smith, Anthony D. (2005): 'Set in the Silver Sea': English National

Identity and European Integration. Workshop: National Identity and

Euroscepticism: A Comparison Between France and the United Kingdom

Friday 13 May 2005

Suner, D. (2005): What Kind of Impact Does the Idea of European

Identity Have On Modern Nation State? Saturday , 15 January

Ule, Mirjana (2000): Temelji Socialne Psihologije. Ljubljana.

Vercauteren P. (2001): European Integration and the Crisis of the

State. Queen's Papërs on Europeanization No. 7/2001. f. 6

White, G. W. (2000): Nationalism and Territory. New York:

Rowman And Littlefield Publishers, 2000.


39

Mr.sc. PhD Cand. Ramë Arifaj

NATIONALISM AND TERRITORY

Abstract

Historically nationalism has been treating differently as an ideology

depending from whom and which political system was taken into account.

Different scholars offer different explanation about this matter which helps

us identify different natures of this phenomenon, and its definition as

something useful or harmful. Nevertheless, we should take into

consideration the historical and geopolitical context over territory and

culture, while analyzing the influence of nationalism in creating such

contexts. Albanians have gone through dreadful events and while going

through different historical phases they have become a unique example of

experiencing and treating nationalism while being subject of violence,

injustice and terror which has been done to them, such as ethnic cleansing

and territorial occupation. This turn of events and the relationship between

two nations pushed the international community to take actions and defend

human rights and freedom of the Albanians in the ex-Yugoslavia.

Key words: nationalism, chauvinism, ideology, nation, state, territory,

ethnicity, culture.

Përparim GRUDA

40

K.D.U. 34:342.2(496.51)

Përparim GRUDA*

E DREJTA PËR NJË PROCES TË RREGULLT LIGJOR NË

KUSHTETUTËN E KOSOVËS

Abstrakt

Ky artikull adreson çështjet që kanë të bëjnë me konceptin dhe

shtrirjen e të drejtës për proces të rregullt ligjor. Më tej trajtohen elemente

të ndryshme përbërëse të kësaj të drejte. Artikulli udhëhiqet nga dy qasje

kryesore. Së pari, trajtimi i aspekteve të ndryshme të pikëpamjeve të

teorisë juridike mbi procesin rregullt ligjor, dhe së dyti, ndërlidhjen e

këtyre aspekteve teorike dhe ligjore me pjesën praktike, atë të interpretimit

të normave që garantojnë procesin e rregullt ligjor nga ana e Gjykatës

Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe Gjykata Kushtetuese e Republikës

së Kosovës. E drejta për një proces të rregullt ligjor, siç do të shohim edhe

në vijim të këtij artikulli, është një koncept i cili duhet parë si instrument

për të vënë në jetë parime të rëndësishme demokratike. Konventa

Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe Kushtetuta e Kosovës, si dokumente

bazë të trajtimit këtu, kanë po këtë qasje, të dëshmuara edhe nëpërmjet

interpretimit nga organet përkatëse.

Fjale Kyçe: Procesi i rregullt ligjor, Konventa, Kushtetuta,

parimet demokratike, koncepti, elementet përbërëse.

* Përparim Gruda është ligjërues i lëndëve Kushtetuese - Administrative në Kolegjin

Evropian “Juridica” në Prishtinë.

E DREJTA PËR NJË PROCES TË RREGULLT LIGJOR NË KUSHTETUTËN E KOSOVËS

41

Koncepti i procesit të rregullt ligjore

Përkufizimi i asaj që sot quhet “proces i rregullt ligjore”, përbën një

sfidë të veçantë për shumë studiues të së drejtës, sepse shtrirja kuptimore e

tij është shumë e gjerë. Zakonisht kur flitet për procesin e rregullt ligjor

mendohet në të drejtën që gëzon një person për shqyrtim publik të drejtë

dhe të paanshëm lidhur me vendimet për të drejtat dhe obligimet ose për

cilëndo akuzë penale që ngrihet kundër tij brenda një afati të arsyeshëm,

nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, e themeluar me ligj. Por nëse

vendosim të ndjekim një linjë të interpretimit gjuhësor, me proces të

rregullt ligjor, do të nënkuptohej edhe veprimtaria e organeve të tjera

publike, të cilat ndjekin procedura jashtëgjyqësore ( administrative,

parlamentare, arbitrimit, ndërmjetësimit etj)1, “jo më kot edhe termi është

‘ligjor’ e jo ‘gjyqësor’“2. Megjithatë, procesi i rregullt gjyqësor mbetet në

thelb të këtij koncepti.

Kur flitet për procesin e rregullt ligjor nuk mendohet vetëm në

kuptimin procedural të tij, por në një kuptim më të gjerë, apo ne kuptimin

thelbësor të tij3. Procesi i rregullt ligjor është një e drejtë kushtetuese që ka

kuptimin e obligimit të shtetit: për mbrojtjen e të drejtave të shtetasve dhe

në detyrimin e organeve të pushtetit publik për të respektuar këto të drejta

duke përmbushur kërkesat ligjore. E drejta për proces të rregullt ligjor

garanton të drejtën e çdo personi që për mbrojtje e interesave të tij të

ligjshme, t’i drejtohet gjykatës ose organit kompetent shtetërore dhe në

procedurën që zhvillohet para këtyre organeve të përdorë të gjitha mjetet

juridike dhe të drejtat që garanton ligji dhe Kushtetuta.

E drejta për proces të rregullt ligjor përgjithësisht konsiston në:

gjykim nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme;

gjykim nga një gjykatë e caktuar me ligj;

gjykim brenda një afati të arsyeshëm;

barazi të armeve (kontradoktoriteti);

gjykim publik.

1 Luan Omari Aurela Anastasi, ”E drejta Kushtetuese”, fq.157, Tiranë, 2010.

2 Prof.Dr.Xhezair Zaganjori Prof.Dr.Aurela Anastasi Dr.Eralda (Methasani) Çani, “Shteti

i së Drejtës në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë”, fq. 88, Tiranë, 2011 3 Rex E. Lee, “Vështrime të një juristi për Kushtetutën”, fq. 182-183, Tiranë, 2000. cituar

sipas Luan Omari Aurela Anastasi, ”E drejta Kushtetuese”, fq.157, Tiranë, 2010.

Përparim GRUDA

42

Nga pikëpamja historike, procesi i rregullt ligjor trajtohet si

koncept angloamerikan. Dokumenti i parë që garanton të drejtën për proces

të rregullt ligjor konsiderohet Magna Carta e vitit 1215. Kapitulli 29 i

versionit të 1297-s, konfirmuar nga mbreti Eduard I, në formën e tij

përfundimtare, thotë : “Asnjë njeri i lirë nuk mund të burgoset apo të

zhvishet nga liritë e tij apo zakonet e lira, apo të nxirret jashtë ligjit,

përveçse nëpërmjet gjykimit të ligjshëm të të parëve të tij apo ligjit të

vendit. Ne nuk do t’i shesim,t’i mohojmë apo t’i vonojmë askujt të drejtat

dhe drejtësinë”4.

Në këtë pjesë mungojnë disa elemente përbërëse të procesit të

rregullt ligjor modern, por në këtë rast është e nevojshme që kur e lexojmë

ketë pjesë të Magna Cartes, të kemi parasysh kontekstin kohor të bërjes së

saj.

Procesi i rregullt ligjor në rrafshin ndërkombëtar

Fillet e para të garantimit të së drejtës për proces të rregullt ligjor

në rrafshin ndërkombëtar, i hasim në punën e Komisionit për të Drejtat e

Njeriut të OKB-së, i krijuar në vitin 1946. Në atë kohë komisioni u

ngarkua me punën për përgatitjen e një deklarate për të drejtat e njeriut, ku

që në diskutimet e para do të përfshihej e drejta për një gjykim të drejtë5.

Pjesën e parë të punës komisioni e përfundoi me miratimin në Asamblenë e

Përgjithshme të OKB-së të Deklaratës Universale për të Drejtat e Njeriut,

me 10 dhjetor 1948. Neni 10 i saj përcakton: “Gjithkush gëzon të drejtën

për një proces gjyqësor objektiv e publik para një gjykate të pavarur e të

paanshme, në përcaktimin e të drejtave dhe detyrimeve të veta dhe për

vendimin mbi çfarëdo lloj akuze penale”.

Ndërsa neni 11, që edhe mund të konsiderohet si garantues me

tipik i të drejtës për proces të rregullt ligjor lexon: “1. Kushdo që është i

akuzuar për një vepër penale ka të drejtë të konsiderohet i pafajshëm deri

sa të vërtetohet fajësia në bazë të ligjit dhe në një proces publik në të cilin

ka pasur të gjitha garancitë e duhura për mbrojtjen e vet: 2. Asnjeri nuk

duhet të dënohet për veprime ose mosveprime të cilat nuk përbëjnë një

vepër penale, sipas ligjeve kombëtare dhe ndërkombëtare, në kohën kur

4 Shih versionin në gjuhën angleze në: http://www.constitution.org/eng/magnacar.htm ,

Vizituar me 20 nëntor, 2013 5 Shteti i Panamasë kishte paraqitur deklaratën e të drejtave themelore të njeriut, përgatitur

nga institute amerikan i ligjeve, neni 7 i saj i kushtohej parimit te gjykimit të drejtë dhe

kjo shërbeu si pikënisje për punën e Komisionit.

http://www.constitution.org/eng/magnacar.htm


43

janë kryer. Gjithashtu nuk mund të vendoset një dënim më i rëndë nga ai

që ka qenë zbatuar në kohën kur është kryer vepra penale”6.

Puna në OKB ka vazhduar me miratimin e dy pakteve: “Paktit

Ndërkombëtar për të Drejtat Ekonomike Sociale dhe Kulturore” dhe

“Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike”, si konkretizim i

Deklaratës Universale. Pakti për të Drejtat Civile dhe Politike në nenin 14

të tij përmbledhë elementet bazë të procesit të rregullt ligjor, ku

përcaktohet se:”Të gjithë janë të barabartë përpara gjykatave dhe organeve

të drejtësisë. Në përcaktimin e çfarëdo akuze penale personi i akuzuar ka

të drejtë që çështja e tij të trajtohet me paanësi dhe publikisht nga gjykata

kompetente, e pavarur dhe e paanshme, e ngritur sipas ligjit që të vendosë

qoftë për themelësinë e çdo akuze të karakterit penal që drejtohet kundër

tij, qoftë për konfliktet lidhur me të drejtat dhe detyrimet e tij në fushën

civile...”7.

E drejta për një proces të rregullt ligjor në thelb të saj ka të drejtën

për një gjykim të drejtë dhe të paanshëm i cili në vete është një koncept i

gjerë, që ka evoluar me kalimin e kohës në kuptimin progresiv nga

praktika e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, e cila interpretimin e

nenit 6 të KEDNJ-së, e bën në kuptimin e pozitivitetit të drejtave të njeriut.

Pra Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut mbron të drejtën për

proces të rregullt ligjor me nenin 6 të saj, i cili ndër të tjera përcakton se:

”Çdo person ka të drejtë që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht, publikisht

dhe brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e

paanshme, e krijuar me ligj, e cila do të vendosë si për mosmarrëveshjet

në lidhje me të drejtat dhe detyrimet e tij të natyrës civile, ashtu edhe për

besueshmërinë e çdo akuze penale në ngarkim të tij”. Ky standard i

vendosur nga KEDNJ përbën sot obligim për të gjitha vendet. Kosova, në

kushtetutën e saj ka përcaktuar se çdo e drejtë e mbrojtur me kushtetutë

duhet të interpretohet sipas praktikës së Gjykatës Evropiane për të drejtat e

njeriut8.

6 Më 10 dhjetor të vitit 1948, Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara nxori

dhe shpalli Deklaratën e Përgjithshme mbi të Drejtat e Njeriut. Mbas këtij akti historik,

Asambleja ftoi të gjitha shtetet anëtare që ta shpallin tekstin e Deklaratës dhe të përpiqen

që të përhapet, paraqitet, lexohet dhe të shpjegohet, sidomos në shkolla dhe institucione

të tjera edukuese, në të gjitha vendet dhe shtetet pa marrë parasysh statusin e tyre politik. 7 Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike, i miratuar dhe i hapur për

nënshkrim, ratifikim dhe aderim nga Asambleja e Përgjithshme me rezolutën 2200 A

(XXI), të datës 16 dhjetor, 1966. Ka hyre në fuqi me 23 mars, 1976. 8 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 53, 15 qershor, 2008.

http://sq.wikipedia.org/wiki/10_dhjetor

http://sq.wikipedia.org/wiki/1948

http://sq.wikipedia.org/wiki/Deklarata_e_P%C3%ABrgjithshme_mbi_t%C3%AB_Drejtat_e_Njeriut

Përparim GRUDA

44

Në veprimtarinë e saj GJEDNJ e ka parë zbatimin nenit 6 të

KEDNJ në funksion të vënies në jetë të parimeve të rëndësishme

demokratike dhe për këtë arsye interpretimi i saj duhet bërë sa më i gjerë.

Në vendimin e saj për çështjen Delcourt kundër Belgjikës, gjykata theksoi

se: “në shoqërinë demokratike, në kuptimin e Konventës, e drejta për një

proces të rregullt ligjor zë një vend kaq të rëndësishëm, saqë çfarëdo

interpretimi i ngushtë i nenit 6/1 nuk do t’i përgjigjej as qëllimit dhe as

karakterit të këtij neni”9.

Praktika e deritanishme e gjykatës Kushtetuese të Kosovës tregon

për zbatimin e Konventës Evropiane. Ajo në shumë vendime të saj citon

vendime nga Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut e cila zbaton

KEDNJ.

E drejta për një proces të rregullt ligjor sipas Kushtetutës së

Kosovës

Kushtetuta e Republikës së Kosovës, përfaqëson atë model të

kushtetutave që të drejtat dhe liritë e njeriut i kanë vendosur në bazament

të vet aktit. Jo rastësisht të drejtat e njeriut në kushtetutën e Kosovës

mbrohen që në kapitullin dy, gjë e cila tregon për përkushtimin për këto të

drejta. Dhe duke qenë kështu, ajo mbron në mënyre shumë të gjerë edhe të

drejtën për një proces të rregullt ligjor.

Në fakt në kushtetutën tonë nuk mund të gjendet, formulimi “e

drejta për proces të rregullt ligjorë”, por nënkuptohet nga disa nene ku

mbrohet kjo e drejtë ani pse e pa formuluar në këtë mënyrë. Nenet 30, 31,

dhe 32 mbrojnë këtë të drejtë duke përcaktuara të drejtat e të akuzuarit në

një proces gjyqësor, të drejtën për gjykim të drejtë dhe të paanshëm dhe të

drejtën për mjete juridike, elemente këto bazë të konceptit të procesit të

rregullt ligjor.

E drejta për një proces të rregullt ligjor, po ashtu, është e rregulluar

edhe me ligje të tjera bazike nga fusha penale dhe civile si, Ligji mbi

gjykatat, Kodi i Procedurës Penale dhe Ligji për Procedurën

Kontestimore10

.

9 GJEDNJ, çështja Delcourt k. Belgjikës, 17 shkurt 1970. Cituar sipas, Arta Vorpsi

“Procesi i Rregullt Ligjore ne Praktiken e Gjykatës Kushtetuese te Republikës së

Shqipërisë”, Tiranë, 2011. 10

Ligji për Gjykatat, nr. 03/L-199, neni 7; Kodi i Përkohshëm i Procedurës Penale, nr.

03/L-199, neni 7.par 2; Ligji për Procedurën Kontestimore, nr. 03/L-006, neni 10, par.1.


45

Ky legjislacion përcakton se në të drejtat dhe detyrimet civile, ose

të çdo akuze penale kundër tij, çdo person ka të drejtë që çështja e tij të

dëgjohet drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm, nga një

gjykatë e pavarur dhe e paanshme.

Gjykim nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme

Nocioni i “Gjykatës” përkufizohet nga Këshilli për të Drejtat e

Njeriut si “trupë që, pavarësisht emërtimit, është themeluar me ligj është e

pavarur nga dega ekzekutive dhe legjislative e qeverisjes apo që gëzon

pavarësi gjyqësore në vendosjen e rasteve të veçanta për lëndë ligjore që i

takon natyrës juridike”11

.

Gjykata e pavarur dhe e paanshme është një nga elementet

themelore të konceptit të sundimit të ligjit në kuadër të një sistemi juridik.

Pavarësia dhe paanshmëria e gjykatave funksionon sipas parimit të ndarjes

së pushteteve ku pushteti gjyqësor duhet të jetë plotësisht i ndarë nga

pushteti legjislativ dhe ai ekzekutiv. Pavarësia dhe paanësia e një gjykate

janë nocione plotësuese, ndonëse nuk janë analoge. Nganjëherë është e

vështirë të përcaktohet një kufi i saktë12

. GJEDNJ është marre disa here me

këtë çështje13

.

Në teorinë e së drejtës, por edhe në praktikën gjyqësore ka një

konstatim të rëndësishëm se parimi i paanshmërisë ka në vetvete elementin

e vet subjektiv14

, i cili lidhet ngushtë me bindjen e brendshme që krijon

11

UN Human Rights Committee, CCPR General Comment No. 32 , p. 5, 2007; GEDNJ

në rastin “Belilos kundër Zvicrës”. “Një gjykatë ne kuptimin themelor të termit

karakterizohet nga funksioni i saj gjyqësor që është zgjidhja e çështjeve brenda

kompetencës se saj ne baze te rregullave ligjore dhe ne baze te procedurës se kryer ne

mënyrën e kërkuar. Gjithashtu ajo duhet te gezoj edhe nje seri kërkesash te tjera:

pavarësinë veçanërisht nga ekzekutivi; paanshmërinë; respektimin e afateve te zgjedhjes

se anëtareve te saj, si dhe garancitë e krijuara nga procedurat e saj” 12

Josep Casadevall Medrano Zv.Kryetari i GJEDNJ, “Gjykata e Pavarur dhe e

Paanshme”, fq. 99. paraqiture ne Konferencën “Reforma gjyqësore si një ndër 12

prioritetet e sfidës së integrimit të Shqipërisë në BE” u organizuar më 4 maj 2012,

Tiranë, 13

Ibidem, fq. 103. 14

Ne rastin “Piersack kundër Belgjikes” GJEDNJ u shpreh: “Ndërsa normalisht

paanshmëria nënkupton mungesën e paragjykimeve ose anshmërisë, ekzistenca e saj ose

mosekzistenca ne mënyre te dukshme ne baze te Nenit 6 (1) te Konventës do te testohet

ne mënyra te ndryshme. Mund te behet një dallim ne këtë kontekst midis një mënyre

subjektive qe përben përpjekjen për te siguruar dënimin personal te një gjyqtari te

caktuar ne një ceshtje te caktuar, dhe një mënyre objektive qe nënkupton përcaktimin

nëse ai ofron garanci te mjaftueshme për te përjashtuar ndonjë dyshim legjitim ne këtë

Përparim GRUDA

46

gjyqtari për zgjedhjen e çështjes në gjykim, si dhe në elementin objektiv15

me të cilin kuptohet dhënia e garancive të nevojshme për gjykim të

paanshëm nga vetë gjykata, përmes mënjanimit prej saj të çdo dyshimi të

përligjur në këtë drejtim16

.

Në këtë kontekst është jashtëzakonisht e rëndësishme përbërja e

trupit gjykuese, në mënyrë që të mënjanohen nga gjykimi i çështjes

gjyqtaret që nuk kanë garancitë e kërkuara për pranueshmërinë në kuptimin

objektiv17

. Në shtetin e së drejtës, kjo kërkesë merr rëndësi të veçantë në

funksion të besimit në dhënien e drejtësisë që duhet të krijohet në çdo rast

në shoqëritë demokratike jo vetëm palët ne gjykim, por çdo qytetar i

thjeshtë18

.

E drejta për gjykim nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, nuk

është një e drejtë që mund ti mbuloj të gjitha të drejtat tjera kushtetuese të

individit19

. Por kjo e drejtë ka një status tjetër nga të drejtat tjera sepse ajo

kuadër”, Drejtoria e Përgjithshme e të Drejtave të Njeriut Këshilli i Evropës,:” E drejta

për një proces te drejte gjyqësor”, Udhëzues për implementimin e Nenit 6 të Konventës

Evropiane për të Drejtat e Njeriut, fq. 29, 2001 15

Për sa i përket testit te objektivitetit Gjykata deklaroi ne “Fey kunder Austrise” se “Ne

baze te testit te objektivitetit duhet te përcaktohet nëse, përveç faktit te sjelljes personale

te gjyqtarit, ekzistojnë fakte te vërtetueshme qe mund te ngrëne dyshime për sa i përket

paanshmërisë se tĳ . Ne këtë kuadër edhe dukja e pavarësisë objektive mund te këtë

rendësin e vet. Ajo qe është ne rrezik ka te beje me besueshmërinë qe duhet te nxisin

gjykatat ne një shoqëri demokratike ne publik dhe mbi te gjitha, për sa i përket

ndjekjeve penale ne te akuzuarin. Kjo nënkupton qe ne marrjen e vendimit nëse ne një

ceshtje te caktuar ekziston një arsye legjitime për te pasur frike se një gjyqtari te caktuar

i mungon paanshmëria, këndvështrimi i te akuzuarit është i rëndësishme por jo

vendimtar. Ai qe është vendimtar është fakti nëse kjo frike mund te justifikohet kohet ne

mënyre objektive”. Drejtoria e Përgjithshme e të Drejtave të Njeriut Këshilli i Evropës,:

”E drejta për një proces te drejte gjyqësor”, Udhëzues për implementimin e Nenit 6 të

Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, fq. 30, 2001 16

Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë, “Parime Kushtetuese”, fq. 490.

Botim veçante me rastin e 20 vjetorit të punës së saje. 17

Shih Gjykata Kushtetuese e Republikës se Kosovës, Aktgjykimin ne Rastin Nr. KI06/12,

27 qershor 2012. Gjykata nder te tjera thekson:” Sa i përket testit objektiv, Gjykata

vëren qe duhet te përcaktohet nëse, ka fakte te vërtetueshme qe mund te ngrëne dyshime

se a mundet një gjyqtar i caktuar te jete i drejte dhe i paanshëm ne një rast te caktuar. Ne

ketë drejtim, mënyra se si duket diçka është me rendësi. Ajo qe është ne rrezik është

besimi qe gjykatat ne një shoqëri demokratike duhet ta frymëzojnë ne publik, dhe, mbi

te gjitha, ne te akuzuarin, sa u përket procedurave penale. Si rrjedhoje, cilido gjyqtar për

te cilin ka arsye legjitime për te pasur frike për mungese te paanshmërisë duhet te

tërhiqet...”. 18

Ibidem, 491. 19

Sokol Sadushi,”Kontrolli Kushtetues”, Tiranë, fq. 155.


47

nuk mund të kufizohet as në raste të gjendjes së jashtëzakonshme, gjë që

nuk ndodh me të drejtat tjera. Pakufizushmëria e kësaj të drejtë edhe në

rastet e gjendje së jashtëzakonshme është e pacaktuar me të drejtën

ndërkombëtare humanitare, pasi që konsiderohet së parimet e ligjshmërisë

dhe sundimit të ligjit kërkojnë që kërkesat themelore të gjykimit të drejtë

duhet të respektohen edhe gjatë gjendjes së jashtëzakonshme20

.Kushtetuta

e Republikës së Kosovës mbronë të drejtën për gjykim të drejtë dhe të

paanshëm21

dhe ka një interpretim gjithëpërfshirës, sipas kuptimit të nenit

6 të Konventës Evropiane për Drejtat e Njeriut22

.

Për të konstatuar nëse një gjykatë është e pavarur, Gjykata

Evropiane për të Drejtat e Njeriut merr në konsideratë këto elemente:

• mënyrën e emërimit te anëtarëve të saj;

• kohëzgjatjen e detyrës së tyre;

• ekzistencën e garancive kundrejt presioneve të jashtme dhe

• çështjen nëse organi përfaqëson në dukje pavarësinë objektive23

Emërimi i gjyqtarëve dhe respektimi i kritereve ligjore në një

procedurë të tillë është element i rëndësishëm për garantimin e të drejtës

për tu gjykuar nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme. Gjykata

Evropiane për të Drejtat e Njeriut, në vendimin “Dauti kundër Shqipërisë”

(të datës 3.02.2009) ka vërejtur se: “Me qëllim që të përcaktohet nëse një

gjykatë konsiderohet e pavarur, duhet t’i kushtohet vëmendje, ndër të tjera,

mënyrës së emërimit të anëtarëve të saj dhe mandatit në detyrë, ushtrimit të

20

UN Human Rights Committee, CCPR General Comment No. 29, p.8 ,2001 21

Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 31, paragrafët 1dhe 2. ”(...) Çdokujt i

garantohet mbrojtje e barabartë e të drejtave në procedurë para gjykatave, organeve të

tjera shtetërore dhe bartësve të kompetencave publike. Çdokush gëzon të drejtën për

shqyrtim publik të drejtë dhe të paanshëm lidhur me vendimet për të drejtat dhe

obligimet ose për cilëndo akuzë penale që ngrihet kundër saj/tij brenda një afati të

arsyeshëm, nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, e themeluar me ligj.” 22

Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, neni 6. paragrafi 1. “(...) Në përcaktimin e

të drejtave dhe detyrimeve të tij civile ose të çdo akuze penale kundër tij, çdo persona të

drejtë që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm

nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme. Vendimi duhet të jepet publikisht, por prania

në sallë të gjykatës mund t’i ndalohet shtypit dhe publikut gjatë tërë procesit ose gjatë

një pjese të tij, në interes të moralit, të rendit ose të sigurisë kombëtare në një shoqëri

demokratike, kur kjo kërkohet nga interesat e të miturve ose nga mbrojtja private e

palëve në proces ose në shkallën që çmohet tepër e nevojshme nga gjykata, kur në

rrethana të veçanta publiciteti do të dëmtonte interesat e drejtësisë.” 23

Drejtoria e Përgjithshme e të Drejtave të Njeriut Këshilli i Evropës,:” E drejta për një

proces të drejtë gjyqësor”, Udhëzues për implementimin e Nenit 6 të Konventës

Evropiane për të Drejtat e Njeriut, fq. 28, (2001).

Përparim GRUDA

48

garancive ndaj presioneve të jashtme dhe çështjes nëse organi ka shprehjen

e pavarësisë (shih, ndër të tjerash Morris v. Mbretërisë së Bashkuar nr

38784/97, § 58, KEDNJ 2002-I)”24

.

Një element tjetër shumë i rëndësishëm i realizimit të së drejtës për

gjykim të pavarur dhe të paanshëm është arsyetimi i vendimeve gjyqësore.

Kushtetuta e Kosovës në nenin 31 dhe nenin 6 i Konventës i

obligojnë gjykatat të japin arsye për aktgjykimet e tyre. Sidoqoftë, kjo nuk

nënkupton të kërkuarit e përgjigjes së detajuar në çdo argument apo pyetje.

Masa deri në te cilën aplikohet obligimi për të dhënë arsye mund të

ndryshoj varësisht nga natyra e vendimit.

GJEDNJ në një aktgjykim ka theksuar se “aktgjykimet e gjykatave

dhe të tribunaleve duhet t'i theksojnë në mënyre adekuate arsyet në të cilat

ata bazohen. (Shih, Tatishvili vs. Rusisë, Aktgjykimi i GJEDNJ-se i 22

shkurtit 2007, paragrafi 58)”25

. GJEDNJ-ja konsideron se, “derisa

autoritetet gëzojnë liri të konsiderueshme në zgjedhjen e mjeteve të

përshtatshme për të siguruar se sistemet e tyre gjyqësore janë në përputhje

me kërkesat e nenit 6(1) të Konventës, gjykatat e tyre duhet t'i tregojnë me

qartësi të mjaftueshme bazat mbi të cilat e kishin bazuar vendimin e tyre.

(Shih, Hadjianastassiou vs. Greqisë, Aktgjykimi i GJEDNJ-se i 16 dhjetorit

1992, paragrafi 33)“. Edhe Gjykata Kushtetuese e Republikës së Kosovës,

duke cituar praktikën e GJEDNJ-së, ka konstatuar se “e drejta për një

gjykim të drejtë përfshinë të drejtën për një aktgjykim të arsyetuar”26

.

Gjykimi nga një gjykatë e caktuar me ligj

Për zhvillimin e çfarëdo procedure gjyqësore është e nevojshme që

të ekzistoj “një gjykatë e krijuar me ligj”, dhe po ashtu me ligj duhet të

parashikohet hollësisht fusha e kompetencave tokësore dhe lëndore të saj27

.

Termi ”e themeluar me ligj” përfshinë, po ashtu, edhe përbërjen e organit

24

Qendrës së Publikimeve Zyrtare, Republika e Shqipërisë, “Përmbledhje e Vendimeve të

Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut kundër Shqipërisë”, fq. 158, Qershor 2010,

Tiranë. 25

Gjykata Kushtetuese e Republikës së Kosovës, Aktgjykimi ne Rastin nr. KI72/12 i datës

07 dhjetor 2012. 26

Gjykata Kushtetuese e Republikës së Kosovës, Aktgjykimi ne Rastin nr. KI72/12 I

datës 07 dhjetor 2012. 27

Më shumë për këtë shihe vendimet e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë nr.7/2009 dhe

nr.31/2005; Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë,“Parime Kushtetuese”, fq.

488. Botim veçante me rastin e 20 vjetorit të punës së saje; Arta Vorpsi,”Procesi i

rregullt ligjor në praktikën e Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë”,fq. 153, Tiranë,

2011.


49

gjyqësor. Kjo kërkesë konsiderohet si mishërim i parimit të sundimit të

ligjit, si element i qenësishëm i shtetit të së drejtës. Një gjykatë e krijuar pa

ligj është në kundërshtim me vullnetin e popullit, sepse ligji i nxjerrë nga

organi përfaqësues i popullit konsiderohet se ka legjitimitet popullor dhe

shprehë vullnetin e tij.

Në teorinë e së drejtës dhe në praktikën gjyqësore nuk ka një

definim të qartë të asaj që quhet “gjykatë e krijuar me ligj”, por ka dy

aspekte kyçe që shprehin këtë koncept:

Së pari, sistemi gjyqësor i një vendi të jetë i ndërtuar në atë mënyrë

që ka përcaktuar një ligj i nxjerr nga organi më i lartë legjislativ

(Parlamenti, senati, kongresi);

Së dyti, trupi gjykues dhe juridiksioni i gjykatës mbi çështjen për të

cilën vendosë të jetë në pajtim me obligimet e përcaktuara nga ligji.

Kriteri i “gjykatës së krijuar me ligj” është i mbrojtur edhe nga

Kushtetuta e Kosovës. Në nenin 31 pika dy përcakton: " Çdokush gëzon të

drejtën për shqyrtim publik të drejtë dhe të paanshëm (...) për cilëndo

akuzë penale (...) nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, e themeluar

me ligj”.

Në praktikën e saj Gjykata ka bërë një interpretim të gjerë të kësaj

dispozite sipas praktikës së GJEDNJ28

. Ndërkohë GJEDNJ në lidhje me

kushtin që një gjykatë të krijohet me ligj, në rastin “Zand kundër Austrisë:

u shpreh se “Është objekti dhe qëllimi i klauzolës se nenit 6 (1) që të

kërkojnë që gjykatat të “krijohen me ligj” dhe që organizimi gjyqësor në

një shoqëri demokratike të mos varet nga pushteti i ekzekutivit, por të

rregullohet me ligj që del nga parlamenti.

Megjithatë, kjo nuk nënkupton që legjislacioni i deleguar si i tillë

është i papranueshëm në çështjet që kanë të bëjnë me organizimin

gjyqësor. Neni 6 (1) nuk kërkon që legjislatura të rregulloje secilin dhe çdo

detaj në këtë fushë nga një akt formal i parlamentit nëse legjislatura

përcakton të paktën kuadrin organizativ për organizimin gjyqësor”29

.

28

Kujtojmë së interpretimi i kushtetutës sipas praktikës së GJEDNJ është obligim për

Gjykatën Kushtetuese që buron nga kushtetutë e Kosovës. Ajo ne nenin 53 ka

përcaktuar:” Të drejtat njeriut dhe liritë themelore të garantuara me këtë Kushtetutë,

interpretohen në harmoni me vendimet gjyqësore të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e

Njeriut”. 29

Drejtoria e Përgjithshme e të Drejtave të Njeriut Këshilli i Evropës,:” E drejta për një

proces te drejte gjyqësor”, Udhëzues për implementimin e Nenit 6 të Konventës

Evropiane për të Drejtat e Njeriut, fq. 35, 2001.

Përparim GRUDA

50

Gjykimi brenda një afati të arsyeshëm

Ligjet miratohen nga Kuvendi duke pasur parasysh rregullimin e

situatave të përgjithshme dhe jo rasteve konkrete që kanë të bëjnë me

individ të caktuar. Dhe padyshim aty ka edhe afate kohore për procedura,

por kjo tash bëhet çështje edhe e praktikës, e gjykatës se si ajo procedon

me çështjet, si i trajton afatet, sa ju përmbahet atyre, dhe fundja sa mundet

tu përmbahet duke pasur parasysh edhe arsyet objektive30

. “Parlamenti

ndërton orën, por akrepat e saj i lëviz gjykata”31

.

Gjykimi në një afat të arsyeshëm është padyshim ndër parimet më

të rëndësishme dhe të drejtat themelore procedurale të njeriut. Ky parim

universal mbrohet edhe me neni 6 të Konventës Evropiane, sipas të cilit:

“(...)çdo person ka të drejtë që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht,

publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe

e paanshme, e krijuar në bazë të ligjit”.

Gjatë implementimit dhe zbatimit të ideve të dispozitës, GJEDNJ,

disa herë ka nënvizuar se shtetet nënshkruese të Konventës janë të

detyruara që të sigurojnë dhe organizojnë një sistem juridik efikas, ku

gjykatat duhet të jenë në gjendje që t’u garantojnë shtetasve të drejtën e

përfundimit të gjykimit brenda një afati të arsyeshëm. Pra, sipas saj, shtetet

palë janë të detyruara të modifikojnë sistemet e tyre ligjore në mënyrë që të

lejojnë gjykatat të përshtatin praktikën e tyre sipas kërkesave të Konventës.

GJEDNJ në praktikën e saj ka përcaktuar tri kritere, me të cilat

kontrollon kohëzgjatjen e një procesi gjyqësor që zhvillohet në

juridiksionet vendase: a) sjellja e autoriteteve kompetente për trajtimin e

çështjes; b) sjellja e vetë kërkuesit dhe c) kompleksiteti i çështjes në

gjykim32

.

30

Gjykata Komunale në Prishtinë, në përgjigje të shkresës së Avokatit të Popullit, lidhur

me zvarritjet e lëndëve nga kjo gjykatë, znj. Makifete Saliuka, u.d. kryetare e gjykatës

njofton se “Gjykata nuk ka mundësi teorike të respektojnë standardet kohore të

përcaktuara me ligj prandaj edhe ndodhin ankesat e palëve, gjykata është e ngarkuar me

65’000 lëndë civile, penale dhe përmbarimore dhe se gjykata ka pak gjyqtarë”. Avokati

i Popullit, Raporti Vjetore, fq. 42, 2011. 31

Kristaq Traja, “Drejtësia në kohë të arsyeshme”, fq. 83. paraqiture ne Konferencën

“Reforma gjyqësore si një ndër 12 prioritetet e sfidës së integrimit të Shqipërisë në BE”

e organizuar më 4 maj 2012, në Tiranë, 32

Kristaq Traja, “Drejtësia në kohë të arsyeshme”, fq. 83. paraqiture ne Konferencën

“Reforma gjyqësore si një ndër 12 prioritetet e sfidës së integrimit të Shqipërisë në BE”

e organizuar më 4 maj 2012, në Tiranë,


51

Ndërsa për sa i takon faktorëve që ndikojnë në vonesat e

procedurave, gjykata ka përcaktuar në precedentin e saj se kur bëhet

vlerësimi nëse kohëzgjatja mund të konsiderohet e arsyeshme, duhet të

merren parasysh faktorët në vijim: kompleksiteti i çështjes, sjellja e

kërkuesit, sjellja e autoriteteve gjyqësorë dhe administrative të Shtetit dhe

ajo që përbën rrezik për kërkuesin33

Është jashtëzakonisht e rëndësishme që një gjykim të jetë i drejtë,

por po ashtu të jetë i realizuar në kohë. Në Kosovë problem ka në të dyja

aspektet. Zvarritja e procedurave është shqetësimi kryesor sot për palët.

Kjo ka ndikuar edhe në besimin e ulët që kanë qytetarët në gjithë sistemin

gjyqësor34

.

Në vende të ndryshme janë bërë dhe po bëhen përpjekje të

vazhdueshme për të gjetur format e sanksionimit të kohëzgjatjes se

procedurave gjyqësore dhe të zbatimit të përpiktë afateve. Mbi këtë bazë

janë shfaqure dy modele. Sipas modelit të parë, afati i arsyeshëm si kohë

normale për përfundimin e shqyrtimit të çështjeve është përcaktuar në

mënyrë të detajuar në legjislacion duke marrë si kriter bazë natyrën

juridike të grup-çështjeve të ndryshme. Në këtë mënyrë, sipas këtij modeli,

e drejta gjermane aplikon përcaktimin e saktë të afateve bazuar në një

urdhër të Ministrisë së Drejtësisë, ku ekziston përcaktimi se gjykimi në

shkallë të parë duhet të përfundojë brenda katër muajsh, ndërsa ai në

shkallë të dytë, brenda shtatë muajsh.

Në Kosovë kjo çështje është rregulluar në përgjithësi nga

legjislacioni procedural penal, civil e administrativ dhe nuk ka një

instrument tjetër ligjor që të bëj më efikase punën e gjykatave, kësisoj të

realizohet gjykim në kohë të arsyeshme.

Është jashtëzakonisht me rëndësi të theksohet fakti se brenda

parimit të gjykimit në kohë të arsyeshme hynë edhe koha e zbatimit apo

ekzekutimit të vendimeve që kanë marrë formën e prerë.

Çdo qytetar, i cili i drejtohet një gjykate kompetente për realizimin

e një të drejte, nuk mund të presë pakufi për realizimin e saj. Ekzekutimi

33

Drejtoria e Përgjithshme e të Drejtave të Njeriut Këshilli i Evropës,: ”E drejta për një


Evropiane për të Drejtat e Njeriut, fq. 24, 2001 34

Shqetësim i veçantë është cenimi i kësaj të drejte kushtetuese me rastin e parashkrimit

të parashtresave të qytetarëve, përkatësisht të lëndëve gjyqësore nga gjykatat. Sipas

raportit të Këshillit Gjyqësor të Kosovës, për vitin 2011, në gjykatat e qarkut, në vitin

2011, janë parashkruar 4 lëndë, ndërsa në gjykatat komunale janë parashkruar 2.367

lëndë gjyqësore. Këshillit Gjyqësor i Kosovës, Raporti vjetor 2011, Statistikat e

gjykatave të rregullta, http://kgjk-ks.org (2012).

Përparim GRUDA

52

brenda një afati të arsyeshëm i një vendimi të formës së prerë të gjykatës

është pjesë përbërëse e së drejtës për një proces të rregullt ligjor në kuptim

të Kushtetutës së Republikës së Kosovës dhe të KEDNJ-së.

E drejta për tu gjykuar në një kohë të arsyeshme është një e drejtë

kushtetuese, pra vendet mbrojnë atë me aktin me të larët juridik dhe për

pasojë ajo bëhet objekt interpretimi nga gjykata kushtetuese. Këtë qasje ka

dhe Kushtetua jonë e cila në nenin 31.2 ka përcaktuar: ”Çdokush gëzon të

drejtën për shqyrtim publik të drejtë dhe të paanshëm lidhur me vendimet

për të drejtat dhe obligimet ose për cilëndo akuzë penale që ngrihet kundër

saj/tij brenda një afati të arsyeshëm, nga një gjykatë e pavarur dhe e

paanshme, e themeluar me ligj”. Dhe po ashtu nenin 113.7 nenin i saj ka

përcaktuar si një nga kompetencat e Gjykatës Kushtetuese, gjykimin

përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave

kushtetuese për gjykim të drejtë nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme,

pasi të jenë shteruar të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e tyre.

Mbrojtje për këtë te drejtë ofron edhe Ligji për gjykatat. Neni 7.2 i

tij përcakton: “Çdo person ka qasje të barabartë në gjykata dhe askujt nuk i

mohohet e drejta në gjykim të drejtë në përputhje me procedurën e rregullt

ligjore ose të drejtë në mbrojtje të barabartë me ligj. Çdo person fizik apo

juridik ka të drejtë në gjykim të drejtë dhe brenda afatit të arsyeshëm

kohor”35

.

Gjykimi që bënë gjykata Kushtetuese për rastet kur konstatohet se

ka pasur tejkalim të afateve ligjore, zvarritje të procedurës, krijon një

situatë paradoksale pasi që gjykata në një mënyre kufizohet vetëm në

konstatimin e shkeljes, pasi nuk mund të urdhëroj rigjykim ose të shfuqizoj

atë vendim, pasi në këtë situatë do të kishim një vonesë të sërishme të të

gjithë procesit.

Një gjykim brenda kohës së arsyeshme duhet të ndodhë në secilin

rast mbase edhe për të ju përgjigjur konstatimit, tashmë të sforcuar në

teorinë juridike, se: ”drejtësia e vonuar është drejtësi e mohuar”.

35

Këtë qasje kane edhe Kodi i Procedurës Penale nr. neni 5, paragrafi 1 “Çdo person i

dyshuar ose i akuzuar për vepër penale ka të drejtë të kërkojë procedurë të paanshme

penale të zbatuar në kohë të arsyeshme.” Ligji për Procedurën Kontestimore, neni 10.

paragrafi 1, “Gjykata ka për detyrë të përpiqet që procedura të zhvillohet pa zvarritje

dhe me sa më pak shpenzime, si dhe të bëjë të pamundur çdo shpërdorim të së drejtave

procedurale që u takojnë palëve sipas këtij ligji”.


53

Barazia e armëve (kontradiktoriteti)

Parimi i barazisë së armëve është një nga elementet e qenësishme të

procesit të rregullt ligjor. Ky standard kushtetues kërkon që argumentet e

mbrojtjes të paraqiten dhe të dëgjohen ashtu si ato të prokurorit. Ky parim

presupozon që secilës palë duhet t’i ofrohen mundësi të arsyeshme, për të

paraqitur pretendimet për çështjen, në kushte të tilla që të mos e vënë në

disavantazh me palën tjetër. Synim kryesor i këtij parimi është realizimi i

një debati real ndërmjet akuzuesit dhe mbrojtjes, çka ndikon pozitivisht

dhe në mënyrë të drejtpërdrejtë në zbulimin e të vërtetës dhe dhënien e

drejtësisë nga gjykata me objektivitet e paanshmëri.

Në mënyre të veçantë, kërkesa e barazisë së armëve, ndërmjet të

akuzuarit nga njëra anë, dhe prokurorit, nga ana tjetër, shprehet në faktin se

asnjë element provues i çështjes nuk mund të shqyrtohet apo vendoset kur

njëra palë është e pranishme në gjykim kurse tjetra jo.

Barazia e armeve përbën një aspekt të së drejtës për trajtim të

barabartë para ligjit dhe para gjykatës. Konsiderohet se barazia e armëve

në çështje penale fillon që në momentin e hetimit, ndërsa në çështje civile

që në fillim të procesit gjyqësor36

.

Neni 31.4 i Kushtetutës së Kosovës mbron këtë parim duk

theksuar: ”Çdokush i akuzuar për vepër penale ka të drejtë t'u bëjë pyetje

dëshmitarëve dhe të kërkojë paraqitjen e detyrueshme dëshmitarëve, të

eksperteve dhe personave të tjerë, të cilët mund të sqarojnë faktet", dhe

poashtu ky është edhe standard i KEDNJ, neni 6.3: ”Çdo i akuzuar ka, së

paku, të drejtat e mëposhtme: (d) pyesë, ose kërkoje që të merren në pyetje

dëshmitaret e akuzës dhe të drejtën e thirrjes dhe të pyetjes të

dëshmitarëve, në kushte të njëjta me dëshmitarët e akuzës”.

Gjykata Kushtetuese e Republikës së Kosovës në jurisprudencën e

saj ka konstatuar se në nenin 6 pika (3. d) përbehet nga tri elemente: a) të

drejtën për te sfiduar dëshmitarët e prokurorisë (ose të ekzaminoj provat që

prokuroria mbështetet për rastin e tyre); b) të drejtën, në rrethana të

caktuara, për të thirrur një dëshmitar sipas zgjedhjes së dikujt për të

dëshmuar në gjyq, d.m.th. për mbrojtjen; dhe c) të drejtën për të pyetur

dëshmitarët e prokurorisë në të njëjtat kushte si ato të ofruara për

dëshmitarët e mbrojtjes37

.

36

Arta Vorpsi,”Procesi i rregullt ligjor në praktikën e Gjykatës Kushtetuese të

Shqipërisë”, fq. 183, Tiranë 2011. 37

Gjykata Kushtetues e Republikës se Kosovës, Aktgjykimi ne Rastin Nr. Kl78/12 ,

24janar 2013

Përparim GRUDA

54

GJEDNJ në praktiken e saj ka deklaruar se, në një proces penal, të

dyja palët duhet të përfaqësohen në të gjitha fazat e shqyrtimit të çështjes.

Në rastin “Bonisch kundër Austrise” dhe “Feldrugje kunder Holandes”

Gjykata ka deklaruar që çdo pale duhet të i jepet mundësia të paraqes

vërejtjet për argumentet e palës tjetër.

Gjykimi Publik

Gjykimi publik i çështjeve nga ana e gjykatës ka nja rëndësi

jashtëzakonisht të madhe pasi, nëpërmjet zhvillimit të procesit me dyer të

hapura, rritet ndershmëria e qytetarëve në raport me të drejtën dhe

sistemin drejtësisë. Poashtu gjykimi publik është një garant i fuqishëm se

vendimmarrja e gjykatës është e bazuar vetëm në kushtetutë dhe ligje.

Parimi i përgjithshëm i gjykimeve publike ka edhe disa përjashtime

kufizuese. Gjykatat mund ta përjashtojnë publikun ose një pjesë të tij nga

pjesëmarrja në gjykim në interes të drejtësisë, moralit, rendit publik,

sigurisë kombëtare ose privatësisë së palëve.

Gjykimi publik është tashmë një parim i të gjitha sistemeve

bashkëkohore të drejtësisë dhe si i tillë mbrohet në rrafshin ndërkombëtar38

dhe atë kombëtar. Kjo e drejtë vlen jo vetëm për palët ndërgjyqës në një

çështje gjyqësore, por edhe për publikun e gjerë, përfshirë përfaqësuesit e

mediave, të gjithë ata që kanë të drejtë të paraqiten në gjykime verbale të

çështjeve në themel. Kjo e drejtë nuk mund të kufizohet në një kategori të

caktuar personash.

Respektimi i parimit të gjykimi publik përbën një nga elementet më

themelore për një proces të drejtë gjyqësore. Në lidhje me ketë GJEDNJ në

rastin “Axen kundër Republikës Federale të Gjermanisë”, u shpreh se

“Karakteri i hapur i procedimeve përpara organeve gjyqësorë që i referohet

Nenit 6 (1) mbron palët ndërgjyqës kundrejt ushtrimit të drejtësisë në

fshehtësi dhe pa mbikëqyrje publike; është gjithashtu edhe një nga mjetet

38

Neni 10 i Deklaratës Universale për të Drejtat e Njeriut, “Gjithkush gëzon njëlloj të

drejtën për një proces gjyqësor objektiv e publik para një gjykate të pavarur e të

paanshme, në përcaktimin e të drejtave dhe detyrimeve të veta dhe për vendimin mbi

çfarëdo lloj akuze penale”; Neni 14 paragrafi 1 i Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat

Civile dhe Politike “[…] Në përcaktimin e çfarëdolloj akuze penale ndaj tij, apo të të

drejtave dhe detyrimeve të tij në një çështje në gjykim, kushdo duhet të ketë të drejtën e

një gjykimi të drejtë dhe të hapur […]”; Neni 6 paragrafi 1i Konventës Evropiane për të

Drejtat e Njeriut, “Në përcaktimin e të drejtave dhe detyrimeve civile apo të dënimit

penal ndaj një njeriu, secili ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe të hapur[…]

Vendimi duhet të shpallet publikisht […]”


55

me anë të të cilave mund të ruhet konfidenca në gjykata, si të shkalles së

ulët edhe të shkallëve të larta. Duke e bërë të dukshme ushtrimin e

drejtësisë, publiciteti kontribuon në përmbushjen e synimit të Nenit 6 (1),

shprehimisht një proces të drejtë gjyqësor, garantimi i te cilit përben një

nga parimet themelore të një shoqërie demokratike, brenda kuptimit të

Konventës”39

.

Në Kushtetutën e Kosovës e drejta për gjykim publik është e

mbrojtur me nenin 31.2 “Çdokush gëzon të drejtën për shqyrtim publik të

drejtë dhe të paanshëm lidhur me vendimet për të drejtat dhe obligimet ose

për cilëndo akuzë penale që ngrihet kundër tij brenda një afati të

arsyeshëm, nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, e themeluar me

ligj”. Ndërsa sa i takon zhvillimit të gjykimeve jopublike në piken 3 të të

njëjtit nen, ajo ka përcaktuara: “Gjykimi është publik, me përjashtim të

rasteve kur gjykata, në rrethana të veçanta, konsideron se, në të mirë të

drejtësisë, është i domosdoshëm përjashtimi i publikut, ose i përfaqësuesve

të medieve, sepse prania e tyre do të përbënte rrezik për rendin publik ose

sigurinë kombëtare, interesat e të miturve, ose për mbrojtjen e jetës private

të palëve në proces, në mënyrën e përcaktuar me ligj”.

Kjo e drejtë mbrohet edhe me ligjin për gjykatat në nenin 7.4 “Të

gjitha seancat gjyqësore do të jenë të hapura për publikun përpos nëse ligji

e përcakton ndryshe”.

39

Drejtoria e Përgjithshme e të Drejtave të Njeriut Këshilli i Evropës,: ”E drejta për një


Evropiane për të Drejtat e Njeriut, fq. 20, (2001)

Përparim GRUDA

56

Përfundime

E drejta për një proces të rregullt ligjor përfaqëson një koncept

relativisht të ri në teorinë juridike dhe në praktikën e gjykatave. Kushtetuta

e Republikës së Kosovës udhëhiqet nga nja qasje që në themel të saj ka

trajtimin e standardeve evropiane për të drejtat e njeriut si pjesë të

standardeve që edhe ajo proklamon. Në këtë kuptim ajo mbron këto të

drejta në frymën e Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, dhe

Gjykata Kushtetuese bënë interpretimin saj bazuar në praktikën që ka

krijuar GJEDNJ.

Praktika e GJEDNJ, ndjekë logjikën e interpretimit të gjerë të

dispozitave që garantojnë procesin e rregullt ligjore, sepse vetëm duke bërë

një interpretim të tillë mund të realizohen në tërësi qëllimet e këtij koncepti

të së drejtës.

Ky kuadër Kushtetues dhe ligjor që ka Kosova ofron mbrojtje dhe

garancë në nivelin që ofron KEDNJ për procesin e rregullt ligjorë. Por, ajo

që krijon shqetësim është zbatimin i këtyre standardeve ligjor e kushtetuese

nga Gjyqësori i rregullt. Gjykata Kushtetuese, në një sërë aktgjykimesh ka

konstatuar shkeljen e kësaj të drejtë pikërisht nga gjykatat e rregullta që

përbën një shqetësim të madh. Nuk dihet sa gjyqtarët në gjykata të

rregullta kanë njohuri profesionale për këtë koncept dhe sa ata njohin

KEDNJ dhe praktikën e GJEDNJ. Ofrimi i trajnimeve dhe formave tjera të

aftësimi profesional nga kjo fushë duket nevojë akute.

Një nga elementet e procesit të rregullt ligjor është edhe gjykimi

publik i cili nuk respektohet në masën e duhur në Kosovë, në pamje të parë

duket sikur edhe nuk është kuptuar drejtë ky parim meçe gjykatat tona atë

e kanë kufizuar vetëm në të drejtën e pjesëmarrjes së publikut një séancë, e

ky parim përfshinë edhe obligimin për të publikuar vendimet e gjykatës,

për ti bërë ato të qasshme për te gjithë në çdo rast përveç rasteve të

përcaktuara me ligj që publikimi është i ndaluar, e në këtë pikë sistemi ynë

gjyqësor nuk respekton standardet e këtij parimi.

GJEDNJ në praktikën e saj disa herë ka nënvizuar se shtetet

nënshkruese të Konventës janë të detyruara që të sigurojnë dhe organizojnë

një sistem juridik efikas, ku gjykatat duhet të jenë në gjendje që t’u

garantojnë shtetasve të drejtën për një proces të rregullt ligjor. Pra, sipas

saj, shtetet palë janë të detyruara të modifikojnë sistemet e tyre ligjore në

mënyrë që të lejojnë gjykatat të përshtatin praktikën e tyre sipas kërkesave

të Konventës.


57

Literatura

- Luan Omari Aurela Anastasi, ”E drejta Kushtetuese”, Tiranë,

2010;

- Sokol Sadushi,”Kontrolli Kushtetues”, Tiranë;

- Prof.Dr.Xhezair Zaganjori Prof.Dr.Aurela Anastasi Dr.Eralda

(Methasani) Çani, “Shteti i së Drejtës në Kushtetutën e Republikës së

Shqipërisë”, Tiranë, 2011

- Rex E. Lee, “Vështrime të një juristi për Kushtetutën”, Tiranë,

2000. cituar sipas Luan Omari Aurela Anastasi, ”E drejta Kushtetuese”,

Tiranë, 2010;

- Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë,“Parime

Kushtetuese”. Botim veçante me rastin e 20 vjetorit të punës së saje;

- Arta Vorpsi,”Procesi i rregullt ligjor në praktikën e Gjykatës

Kushtetuese të Shqipërisë”, Tiranë, 2011;

- Qendrës së Publikimeve Zyrtare Republika e Shqipërisë,

“Përmbledhje e Vendimeve të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut

kundër Shqipërisë”, qershor 2010, Tiranë

- Kristaq Traja, “Drejtësia në kohë të arsyeshme”, paraqiture ne

Konferencën “Reforma gjyqësore si një ndër 12 prioritetet e sfidës së

integrimit të Shqipërisë në BE” e organizuar më 4 maj 2012, Tiranë,

- Josep Casadevall Medrano Zv.Kryetari i GJEDNJ, “Gjykata e

Pavarur dhe e Paanshme”, paraqiture ne Konferencën “Reforma gjyqësore

si një ndër 12 prioritetet e sfidës së integrimit të Shqipërisë në BE” u

organizuar më 4 maj 2012, Tiranë;

- Drejtoria e Përgjithshme e të Drejtave të Njeriut Këshilli i

Evropës,”E drejta për një proces te drejte gjyqësor”, Udhëzues për

implementimin e Nenit 6 të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut,

2001;

- UN Human Rights Committee, CCPR General Comment No. 32,

2007;

- UN Human Rights Committee, CCPR General Comment No. 29,

2001;

- Avokati i Popullit, Raporti Vjetor, 2011;

- Këshillit Gjyqësor i Kosovës, Raporti vjetor 2011, “Statistikat e

gjykatave të rregullta”;

- Deklaratës Universale për të Drejtat e Njeriut, 10 dhjetore 1948;

Përparim GRUDA

58

- Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike, 16 dhjetor,

1966;

- Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, 4.nentor, 1950;

- Kushtetuta e Republikës së Kosovës, 15 qershor, 2008;

- Ligji për Gjykatat, nr. 03/L-199;

- Kodi i Procedurës Penale;

- Ligji për Procedurën Kontestimore, nr. 03/L-006;

- Gjykata Evropiane për te Drejtat e Njeriut, rasti Delcourt k.

Belgjikës, 17 shkurt 1970. Cituar sipas, Arta Vorpsi “Procesi i Rregullt

Ligjore në Praktiken e Gjykatës Kushtetuese te Republikës së Shqipërisë”,

Tiranë, 2011;

- Gjykata Evropiane për te Drejtat e Njeriut, rastin “Belilos kundër

Zvicrës”;

- Gjykata Evropiane për te Drejtat e Njeriut, rastin “Piersack

kundër Belgjikes”;

- Gjykata Kushtetuese e Republikës se Kosovës, Aktgjykimin në

Rastin nr. KI06/12, 27 qershor 2012;

- Gjykata Kushtetuese e Republikës së Kosovës, Aktgjykimi në

Rastin nr. KI72/12, 07 dhjetor 2012;

- Gjykata Kushtetues e Republikës se Kosovës, Aktgjykimi në

Rastin nr. Kl78/12 , 24 janar 2013

- Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë, rasti nr.7/2009;

- Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë, rasti nr.31/2005.


59

Përparim GRUDA

THE RIGHT FOR A FAIR LEGAL PROCESS IN

KOSOVO’S CONSTITUTION

Abstract

The present research paper points out issues that are related with the

concept and the scope of the rights for a fair legal process. Furthermore it

analyses different elements that are key to the right for the fair process.

This research is led by two main approaches. First one deals with different

aspects of viewpoints of the legal theory on fair legal process, and the

second one deals with the interconnectedness of these theoretical and legal

aspects with the practical part, the one dealing with interpretation of the

norms which guarantee the fair legal process which is supported by the

European Court of the Human Rights and the Constitution of the Republic

of Kosovo. The right for a fair legal process, as it will be explained below,

is a concept which should be seen as an instrument for sustaining

important democratic principles. European Convention of the Human

Rights and the Constitution of the Republic of Kosovo as basic documents

which are analyzed in this paper, have the same approach which is proved

through the interpretation by the relevant bodies.

Key words: Fair legal process, Convention, Constitution, Democratic

principles, Concept, Key elements.

Faton ABDULLAHU

60

K.D.U. 32(497)

327(497)

Faton ABDULLAHU*

NACIONALIZMAT E BALLKANIT DHE

BALLKANDEMOKRACI

Abstrakt

Ballkandemokracia është koncept politik që pulson ndërmjet

trysnisë ndërkombëtare dhe qëllimeve nacionaliste të partive dhe qeverive

të vendeve me probleme etnike dhe statusore. Ballkandemokracia edhe kur

ngërthen në vete diçka nga liberal-demokracia ajo aplikohet me hezitim të

shtuar, posaçërisht kur kemi të bëjmë me liritë dhe të drejtat e njeriut dhe

liritë e minoriteteve. Në të ka mungesë sinqeriteti dhe mosbalancë

ndërmjet asaj që proklamohet si primare dhe asaj për të cilën me të vërtetë

mendohet dhe punohet.

Fjalët kyçe: Ballkandemokracia, Politika, Etniciteti, Liberal-

demokracia, Minoritetet.

* Faton Abdullahu (MA) ka diplomuar në Fakultetin Juridik në Universitetin “Hasan

Prishtina” ndërkaq ka magjistruar shkencat juridiko-politike në Britani të Madhe në

Univesrsitetin ‘UCL’ në Londër, konkretisht në “School of Slavonic and East European

Studies – SSEES”. Ka botuar librat “Dimensionet e identitetit qytetërues - kultura, feja,

politika” si dhe “Rezistenca dhe e mundshmja shqiptare”. Disa nga punimet e botuara

janë : “Kosova e protektoruar dhe legjitimiteti shtetëror” ‘‘Identiteti qytetërues dhe

mendimi politik” “Ideja jugosllave - shqiptarët dhe sllavët e jugut” etj. Boton

vazhdimisht kolumne në gazeta e portale. Aktualisht është ligjërues në “Kolegjin

Evropian Juridica”.

NACIONALIZMAT E BALLKANIT DHE BALLKANDEMOKRACI

61

Dallimi kryesor ndërmjet nacionalizmave të kombeve të Evropës,

është se nacionalizmat e kombeve euro-perëndimore kanë lindur pasi që në

ato vende janë vendosur kufijtë shtetërorë, ndërkaq shumica e kufijve të

shteteve të Evropës Lindore janë vendosur pas lindjes së nacionalizmave.

Si rrjedhojë para nacionalizmave euro-lindor krijimi i shteteve-kombe

është shtruar si detyra primare, prandaj edhe ndodhnin rivendosjet dhe

ndryshimet e mëdha e të shpeshta të kufijve që më së miri shihet me

shpërbërjen e Perandorisë Osmane dhe asaj Austro-Hungareze. Përderisa

nacionalizmat e euro-perëndimorëve, p.sh., mundoheshin ta përmbysnin

monarkun dhe në kuadër të kufijve ekzistues të krijonin pushtet të ri më

progresiv, që i jepte atij karakter edhe liberal-demokrat, nacionalizmat

euro-lindor kishin qëllim tjetër primar, krijimin e një pushteti të ri mbi

baza etnike dhe ridefinimin e kufijve deri ku ky pushtet dhe kjo etni do të

shtrihej, çka për dallim e shtynte atë domosdoshmërisht në konflikte të

gjata e të rënda etnike me fqinjët. Edhe më vonë, përafërsisht sipas këtij

koncepti, shpërbërja e Bashkimit Sovjetik, e Jugosllavisë, e

Çekosllovakisë, bëhen edhe një dëshmi se përpjekja për rivënie të kufijve

të rinj etnikë dhe krijimi i shteteve të reja kombe, riaktivizoi shumë

nacionalizmin. Në disa vende, përmasa e aktivizimit të tij vrazhdësohej

duke i bërë konfliktet edhe një herë të përgjakshme, sikundër ishte rasti

ndërmjet kombeve në ish-Jugosllavi, por në disa të tjera edhe duke i

relaksuar dhe amortizuar ato, posaçërisht kur përmbushej misioni i tyre për

krijimin e shtetit komb, si në Sllovaki, Çeki apo në shtetet baltike.

Pavarësisht mospajtimeve ndërmjet shkencëtarëve mbi atë se në

cilën periudhë saktësisht shfaqet nacionalizmi, në Evropë e vërteta është se

jeta e kësaj ideologjie është e gjatë, çka për rrjedhojë, në mënyra të

ndryshme, rrethana dhe kohëra të ndryshme, kjo ideologji ka krijuar lidhje

aktive, raporte shumëdimensionale dhe të veçanta me ideologjitë e tjera, të

cilat kanë lindur dhe kanë bërë ndryshime dhe ridefinime të mëdha, jo

vetëm politike në gjithë Evropën. Kjo lidhje dhe ky raport i kësaj

ideologjie ka qenë posaçërisht i theksuar atje ku kemi pasur cenimin e

parimit kryesor të nacionalizmit, i cili ndodh sikundër thotë studiuesi

gjerman Gellner, atëherë kur kufijtë politikë dhe etnikë nuk përputhen.

Kështu nëpër vite, ideologjia nacionaliste ka ridëshmuar prirje të shkathtë

dhe shumë aktive që të bashkëpunojë, të bashkëveprojë por edhe të

shfrytëzojë ideologjitë e tjera evropiane me qëllim që t’i përmbushë sa më

shumë qëllimet e veta të parashtruara që më parë. Ajo këtë prirje aktive e

ka dëshmuar duke qenë herë e durueshme dhe e kamufluar por në të njëjtën

Faton ABDULLAHU

62

kohë të mos lejojë fikjen e identitetit nacional dhe ta kthejë atë për

përfitime progresiste, herë të reagojë papritmas por e fortë, shpejt dhe me

vrazhdësi të skajshme joprogresive. Në historitë e popujve të Evropës

Lindore mund të gjenden lidhje dhe raporte nga më të ndryshme të

ideologjisë së nacionalizmit me ideologjinë komuniste, gjithashtu edhe me

ideologjinë fashiste dhe së fundi në disa vende të Evropës Juglindore,

nacionalizmi ka krijuar lidhje dhe raporte të reja e të veçanta me

demokracinë-liberale për të ridëshmuar kështu se sa di të jetë aktiv, i

zhdërvjellët, por edhe konsekuent në rrugën e vet.

Bashkëveprimi me komunizmin

Pavarësisht synimit dhe bazës dalluese ndërmjet, ta zëmë,

ideologjisë komuniste dhe asaj nacionaliste, e para duke marrë për bazë

klasoren, ndërkaq e dyta kombëtaren, duke qenë të dyja ideologji

kolektiviste, të dytës i ka shkuar për dore të nxjerrë përfitime dhe të zbatojë

në jetë jo pak nga qëllimet e veta, mu në kohën e komunizmit. Përfitime të

tilla në këtë kohë ka nxjerrë nacionalizmi kur ka pasur afirmime

kombëtare, sado që jo shpesh dhe jo shumë, si për shembull njohja dhe

afirmimi i kombit boshnjak dhe atij maqedonas në ish-Jugosllavi. Mirëpo,

ky bashkëfunksionim i këtyre dy ideologjive ka qenë shumë më aktiv dhe

gjithsesi më regresiv, kur kemi pasur të bëjmë me çështjet e lirive dhe të

drejtave të njeriut dhe posaçërisht të lirive dhe të drejtave kombëtare të

minoriteteve të ndryshme apo kombeve më të vogla në Evropën Lindore.

Në të tilla raporte nacionalizmi nuk davaritej sikundër pandehej në atë

kohë, por rishfaqej i kamufluar në të kuqe, sidomos nacionalizmi i

kombeve më të mëdha. Ndër më të theksuarat në qasjet e tilla regresive dhe

që kishin nxjerrë përfitime të mëdha ishin nacionalizmi rus në Bashkimin

Sovjetik, nacionalizmi serb në Jugosllavi, por edhe nacionalizmi bullgar

ndaj minoritetit turk, por deri diku edhe ai i çek ndaj atij sllovak. Tek të

gjithë këta komunistë, shihej prirja aktive e nacionalizmave të kombeve të

tyre, në dobësimin e identitetit dhe kulturës kombëtare të pjesëtarëve të

tjerë, posaçërisht minoriteteve, në persekutimin e lirive dhe të drejtave të

njeriut, por të shpeshtën të njeriut që i takonte identitetit dhe kulturës tjetër

kombëtare, nga ai i kombit më të madh. Kjo qasje vërehej posaçërisht tek

mosdhënia e të drejtave apo kufizimi i tyre për arsimim dhe afirmim

nacional, te diskriminimet mbi përdorimin e gjuhës dhe të simboleve

kombëtare, deri te shpërnguljet me dhunë, burgosjet dhe vrasjet për ta

ndërruar strukturën etnike të një territori dhe për ta shtrirë pushtetin atje ku

gjatë luftës komunistët nuk kishin arritur. Janë të njohura këto qasje të


63

nacionalkomunistëve rusë ndaj popujve të tjerë më të vegjël, duke u bazuar

në përpjekjen për ta formuar të ashtuquajturin “homosovjetikus”. Janë të

njohura gjithashtu përpjekjet e nacionalkomunistëve serbë për të shtrirë

veprimet e tyre asimiluese, p.sh., me gjuhën serbe te kroatët dhe

boshnjakët, apo me format më të vrazhda, si dhunë e hapur me qëllim

shpërngulje ndaj shqiptarëve. Kështu në këtë bashkëveprim ideologjish,

sidomos në shtetet multietnike, përkatësisht federative, asnjëherë nuk

mund të vihej vija e qartë dalluese se ku fillonte komunizmi e ku

nacionalizmi.

Nacionalizmi dhe liberal-demokracia

Edhe pse për kohë të gjatë, komunizmi në lindje, duke e vënë

primatin e klasës punëtore, dhe liberal-demokracia në perëndim, duke e

vënë primatin e qytetarit dhe lirive dhe të drejtave të njeriut, konstatonin,

secila me shpjegime të ndryshme, se nacionalizmi është tejkaluar dhe nuk

ka ndikim të theksuar, ideologjia nacionaliste në dhjetëvjetëshin e fundit të

shekullit të kaluar do të rishfaqet edhe njëherë me forcën e saj dinamike

dhe me bazën e saj të fortë - identitetin kombëtar, për të dëshmuar përsëri

se është aktive dhe e aftë për të iniciuar dhe bërë ndryshime të mëdha.

Edhe një herë në këtë periudhë ndryshimesh të mëdha për Evropën Lindore

do të dëshmohet prirja e nacionalizmit për të bashkëvepruar më ideologjitë

e tjera. Në këtë rast nacionalizmi do të jetë në bashkëveprim me

ideologjinë liberal-demokratike. Që të dyja do ta kenë rol primar,

përmbysjen e komunizmit. Kështu për herë të parë në Evropën qendrore,

nacionalizmat do të jenë në pozitën në të cilën më herët kishin qenë

nacionalizmat e Evropës Perëndimore, dhe do të kenë qëllime të ngjashme:

ndryshimin dhe demokratizimin e pushtetit e jo ndryshimin e kufijve. Edhe

kur pati përjashtime dhe ndryshuan kufijtë, si në rastin e Çekosllovakisë,

nacionalizmat e dy popujve, me krijimin e shteteve kombe, u amortizuan

dhe u ndanë paqësisht. Ishte misioni progresiv i nacionalizmave të Evropës

qendrore, që duke ndryshuar pushtetin komunist, parandaloi të qenit

kundër etnive të tjera, kundër minoriteteve dhe kundër të drejtave të

njeriut. Në të vërtetë ishte prirja e saj për të bashkëvepruar me liberal-

demokracinë euro-perëndimore, ajo që kësaj radhe ia siguroi progresiven

në përmbajtje. Shtetet e dala nga periudha komuniste, me legjitimitet të ri

shtetëror, tanimë jo komunist, por me bagazh të trashëguar dhe të rilindur

nacional, korrespondonin lirshëm me tregun e lirë, me pluralizmin politik

dhe me mbrojtjen dhe begatimin e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe

minoriteteve. Kështu në Evropën qendrore pas përmbysjes së komunizmit,

Faton ABDULLAHU

64

nacionalizmi detyrimisht do t’ia lëshojë vendin liberal-demokracisë

fitimprurëse e cila do të fillojë të jetësohet përmbajtësisht. Tanimë me bazë

të qëndrueshme të shteteve kombe, ky rajon ka stabilitet të theksuar politik,

ka zhvillim të theksuar ekonomik dhe prirje për të qenë aktive dhe kreative

në koalicione dhe aleanca të ndryshme ekonomike dhe gjeopolitike.

Ballkandemokracia si ideologji kolektiviste

Erërat liberal-demokratike të fundshekullit të kaluar do ta kaplojnë

edhe Evropën juglindore, por për shumë arsye zhvillimet dhe posaçërisht

pasojat në këtë pjesë të kontinentit do të jenë shumë më të ndryshme. Në

Ballkan, ashtu sikundër në fillimet e dikurshme të shpërbërjes së

Perandorisë Osmane dhe asaj Austro-Hungareze, edhe njëherë, tani pas

shpërbërjes së Jugosllavisë shumëkombëshe, nacionalizmat jo vetëm që do

të rishfaqen, por ata do të jenë të vrazhda dhe me detyrën primare, jo aq për

ta përmbysur pushtetin komunist, por për të vendosur e rivendosur kufij të

rinj ndërmjet kombeve. Kjo do të determinojë luftëra të përgjakshme

sidomos në Kroaci, Bosnje dhe Kosovë. Mirëpo as përfundimi i luftërave

nuk do ta sjellë gjithkund qetësimin dhe amortizimin e nacionalizmave.

Kështu edhe njëherë nacionalizmat të cilët konsideruan se nuk i

përmbushën qëllimet e veta, edhe pse të lodhur dhe të shtyrë anash si

rezultat i presionit dhe ndikimit të bashkësisë ndërkombëtare dhe ofrimit të

ideologjisë liberal-demokratike si model, jo vetëm që nuk u davaritën por

mbetën aktive dhe me potencial të konsiderueshëm. Kështu shqiptarët e

Kosovës do të vazhdojnë përpjekjen për pavarësimin e Kosovës, e më pas

shtetndërtimin dhe njohjen e saj nga shtetet dhe organizatat e ndryshme

relevante ndërkombëtare, gjithashtu edhe maqedonasit që ta mbajnë e

forcojnë shtetin e Maqedonisë si shtet unik e unitar e jo dyetnik,

boshnjakët, serbët e kroatët për ta mbajtur pjesën e tyre të hises së shtetit,

duke e dëmtuar vazhdimisht tërësinë e Bosnjës e Hercegovinës, ndërkaq

serbët nuk do të pushojnë përpjekjen për ta kthyer Kosovën dhe

mundësisht Malin e Zi si dhe Republikën Srbska në kuadër të tërësisë së

tyre shtetërore. Nga kjo pozitë të cilën e karakterizojnë gjithashtu edhe

vështirësitë ekonomike dhe të tjera të tranzicionit, nacionalizmat në

hapësirat problemore të ish-Jugosllavisë, me qëllim të përmbushjes të disa

synimeve të veta, përsëri do të përpiqen për të rivendosur marrëdhënie të

caktuara me ideologjinë e radhës, përkatësisht me liberal-demokracinë e

ofruar si model nga euro-perëndimorët.

Nga ky gërshetim i radhës, ku gjithnjë e më shumë do të jetë

vështirë të vihet vija dalluese ndërmjet nacionalizmit dhe liberal-


65

demokracisë, do të krijohet një bazë mbi të cilën sendërtohen parakushtet

për një koncept të ri politik, që do të gjendet gjithnjë e më shumë në

agjendat e shumë partive politike me ndikim, por edhe në agjendat e

qeverive të këtyre vendeve. Këtë koncept të ri politik unë e quaj

ballkandemokraci. Ky koncept herë zyrtarisht e herë jo, herë në mënyrë

gjysmëklandestine e herë gati të plotë e të hapur, për shumëçka ka qasje

nacionaliste, me çka jo rrallë ua zë frymën vlerave të liberalizmit dhe

demokracisë për të cilat ato vende zotohen dhe të cilave vazhdimisht u

servohen dhe u kërkohen nga faktorë të ndryshëm ndërkombëtarë me

ndikim në rajon. Ballkandemokracia është koncept politik që pulson

ndërmjet trysnisë ndërkombëtare dhe qëllimeve nacionaliste të partive dhe

qeverive të vendeve me probleme etnike dhe statusore. Ballkandemokracia

edhe kur ngërthen në vete diçka nga liberal-demokracia ajo aplikohet me

hezitim të shtuar, posaçërisht kur kemi të bëjmë me liritë dhe të drejtat e

njeriut dhe liritë e minoriteteve. Në të ka mungesë sinqeriteti dhe

mosbalancë ndërmjet asaj që proklamohet si primare dhe asaj për të cilën

me të vërtetë mendohet dhe punohet. Ajo nuk është demokraci

përmbajtjesore por vetëm sipërfaqësore, thjesht sepse është e ndikuar nga

ideologjia nacionaliste e cila bën roje nga frika që mos këto vlera mund të

kthehen në pengesa për jetësimin e synimeve të saj.

Edhe kur këto parti apo qeveri ballkanike proklamojnë dhe

angazhohen hapur se duan të anëtarësohen në BE, apo në “partneritet për

paqe”, apo të hyjnë në NATO, edhe kur u japin të drejta nacionale

minoriteteve apo dënojnë dhe luftojnë terrorizmin ndërkombëtar, para se ta

bëjnë këtë me qëllim të begatimit të jetës së qytetarit dhe ngritjen e sigurisë

dhe standardeve përgjithësisht, ata e bëjnë këtë më shumë me arsyetimin se

kështu do të përfitojmë miq të duhur dhe amortizojnë armiqtë e

panevojshëm, dhe më me efikasitet do t’i realizojmë interesat e vjetra

kolektive nacionaliste, varësisht nga rasti. P.sh., shqiptarët e Kosovës për

bërjen e Kosovës shtet në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, mundësisht shtet-

komb, maqedonasit për ta mbajtur shtetin unik me primatin e theksuar

maqedonas, të gjithë ndaras (serb, kroat, boshnjak) për të përfituar sa më

shumë nga shteti i Bosnjës, serbët për të rikthyer sa më shumë që munden

nga ajo që mendojnë se kanë humbur pa të drejtë. Thjesht

ballkandemokracia nuk është demokraci, ajo e shfrytëzon demokracinë si

koncept, ajo është ideologji kolektiviste që nuk prihet nga parimi bazë

liberal-demokrat mbi lirinë e individit, sepse vazhdon të konsiderojë se

qëllimi i kolektivit nuk është jetësuar. Si e tillë ajo bëhet pengesë e madhe

e patejkalueshme për jetësimin e liberal-demokracisë.

Faton ABDULLAHU

66

Ballkandemokracia - shembulli i Maqedonisë

Cila është gjendja aktuale e raportit - nacionalizmat në Ballkan dhe

liberal-demokracia, apo thënë ndryshe cila është gjendja e

ballkandemokracisë sot në Ballkan? Së pari duhet ta kuptojmë se ky

koncept jo vetëm politik, dualist dhe gërshetues, që nga përfundimi i

luftërave në hapësirat e ish-Jugosllavisë ka prodhuar parti politike, qeveri,

pushtetarë, politikanë e intelektualë me mendësi politike jo si duhet

demokratike dhe jo sa duhet parimore. Përndryshe sa më shumë që

konsiderohet nga kjo mendësi se nacionalizmi nuk i ka përmbushur

synimet e veta aq më shumë kemi deformime tek pushtetarët dhe qeveritë e

vendeve të ndryshme ballkanike, aq më shumë ato devijojnë kah

ballkandemokracia e më shumë janë përmbajtësisht larg nga liberal-

demokracia. Por a janë të gjithë nacionalizmat e Ballkanit të njëjtë, a janë

të gjithë regresivë apo mund të bëhet dallimi ndërmjet tyre? Si mund të

bëhet ky dallim? Konsideroj se dallimi kryesor është te ajo se një

nacionalizëm në Ballkan sa më shumë që mund t’i arrijë qëllimet e veta në

kuadër të koncepteve liberal-demokratike, përkatësisht sa më shumë që

mund të gërshetohet përmbajtësisht me këto koncepte aq më shumë është

progresiv dhe e kundërta, sa më shumë që këto koncepte bëhen pengesë në

realizimin e synimeve të nacionalizmit, kemi konvertim dhe stërkeqje në

ballkandemokraci. Gjithsesi ky dallim nuk është i lehtë për t'u bërë, aq më

shumë kur të kihet parasysh ajo që thamë më lart për prirjen e

nacionalizmit që të kamuflohet dhe të gërshetohet me ideologjitë e

ndryshme, në rastin konkret me liberal-demokracinë. Rast tipik i një

stërkeqje të tillë në Ballkan, i një largimi nga liberal-demokracia pas

luftërave në territoret e ish-Jugosllavisë është nacionalizmi maqedonas në

Maqedoni. Nacionalizmit maqedonas në fillim, pas shpërbërjes së

Jugosllavisë, i shkoi për dore që të krijojë gërshetim me liberal-

demokracinë dhe për rrjedhojë të krijojë shtetin e ri e të pavarur,

Maqedoninë. Për më shumë këtij nacionalizmi i shkoi për dore gjithashtu

që të krijojë kontratë (Marrëveshja e Ohrit) me shqiptarët në këtë shtet me

çka përfundoi lufta dhe u krijuan disa premisa të mira për një zhvillim

normal të këtij shteti. Por devijimet dhe largimet nga demokracia e

mirëfilltë dhe nga konceptet liberal-demokratike, përgjithësisht filluan

atëherë kur nacionalizmi maqedonas refuzoi ta jetësojë kontratën me

shqiptarët, e lëre më ta begatojë atë, dhe kur aspiroi që të krijojë shtet

plotësisht unitar, shtet-komb në një shoqëri tipike multietnike, duke i lënë

dhe duke i trajtuar shqiptarët si qytetarë të dorës së dytë e jo si element

konstitutiv të këtij shteti, gjë që ata do të duhej të ishin shumë kohë më


67

parë. Tani në Maqedoni kemi një nacionalizëm tipik regresiv, por ai

mundohet që me çdo kusht ta shfrytëzojë liberal-demokracinë, (në forma

dhe intensitete të ndryshme, Bashkimin Evropian, NATO-n, paqen dhe

sigurinë e aspiruar në rajon nga organizata dhe faktorë të ndryshëm, OJQ

të ndryshme) me qëllim që t’i realizojë shumë nga qëllimet e veta e dy nga

të cilat janë mbajtja e shqiptarëve si qytetarë të dorës së dytë dhe e

Maqedonisë si shtet unitar maqedonas. Për rrjedhojë kjo qasje dhe ky

dyzim e sjell lindjen e asaj që unë në këtë punim po e quaj

ballkandemokraci, e cila është një mendësi politike në qeveri dhe në

qeverisje, sikundër është edhe në politikë, kulturë, arsim e në shumë fusha

të tjera.

Përfundim

Edhe për kohë të gjatë në vendet e Ballkanit e sidomos në vendet

problemore të dala nga shpërbërja e ish Jugosllavisë do të kemi

nacionalizma aktiv dhe forca e identitetin nacional do të jetë katalizator i

rëndësishëm i vënies në lëvizje të shumë fenomeneve shoqërore. Do ta

kemi aktive edhe për kohë të gjatë prirjen e nacionalizmave të këtyre

vendeve të gërshetohen ideologjinë liberal-demokratike me të vetmin

qëllim që t’i përmbushin aq sa munden disa nga qëllimet e veta kolektive.

Për rrjedhojë në këto vende do të kemi një mendësi, përkatësisht qeveri

dhe qeverisje, politikan e pushtetarë por gjithsesi edhe intelektual që më së

miri mund të quhet mendësi ballkandemokratike. Prandaj mbetet që në

këto hapësira të ketë përpjekje të vazhdueshme të faktorëve të ndryshëm

evroperëndimor që gjithsesi në bashkëpunim me forcat vendore progresive

t’i amortizojnë sa më shumë që kjo është e mundshme nacionalizmat

regresiv duke determinuar kështu pengesa për vendosjen e

ballkandemokracisë si mendësi bazë e koncepteve jo vetëm politike.

Faton ABDULLAHU

68

Bibliografi

1) Rein Mullerson, International low, rights and politics, 1994,

Routledge-LSE, London and New York.

2) Samuel P. Huntington. The clash of civilizations and the remaking

of world order, Simon & Schuster, 1996. New York,

3) Rexhep Ismajli, Etni e modernitet, 1994, Dukagjini, Pejë

4) Smith A. D. National Identity. 1991, Penguin

5) Ernest Gelner, Nations and nationalism, 1997, Blackwell.

6) Geoffrey Hosking - George Schopflin, Myths & Nationhood, 1997,

Hurst& Company, London

7) George Schopflin, Nations identity power, 2000, Hurst &

Company, London.

8) Andrew Heywood, Political ideas and concepts - an introduction,

1994, St Martin's Press, New York.

9) Group of authors, Politics - an introduction, 1997, Routlegde,

London and New York

10) Zlatar Z. The Building of Yugoslavia: The Yugoslav Idea and the

First Common State of the South Slavs. 1997 Nationalities Papers, vol. 25,

no. 3, September, 1997,

11) Banac I. The National Question in Yugoslavia : Origins, History,

Politics. 1984 Ithaca and London, Cornell University Press

12) Ramet P. Nationalism and Federalism in Yugoslavia 1963-1983.

1984 Bloomington, Indiana University Press.

13) Jelavich Charles, Serbian Nationalism and the Question of Union

with Croatia in the Nineteenth Century. 1962, Balkan Studies


69

Faton ABDULLAHU

NATIONALISM IN THE BALKANS AND

BALKAN-DEMOKRACY

Abstract

Balkandemocracy is a political concept pulsates between the push

by international community and nationalistic tendencies of political parties

and governments of countries with interethnic and independence issues.

Balkandemocracy even when it implies in itself something from liberal-

democracy, the same it is applied with hesitation especially when we are

dealing with freedoms and human rights and the rights of the minorities. It

lacks the honesty and the balance between what is proclaimed to be the

most important thing and the one that is really thought and worked on.

Key words: Balkandemocracy, politics, ethnicity, liberal-

democracy, minorities.

Adelina RAKAJ

70

K.D.U. 343(496.51)

343.21(496.51)

Adelina Rakaj1

“POZITA E KRYERËSVE TË VEPRAVE PENALE ME

ÇRREGULLIME MENDORE, SIPAS KODIT PENAL TË

KOSOVËS’’

Abstrakt

Objekt shqyrtimi i këtij punimi do të jetë pozita e kryerësit të veprës

penale me çrregullime mendore dhe analiza e Masave të trajtimit të

detyrueshëm psikiatrik, si masa për arritjen e qëllimeve të politikës

ndëshkimore në mbrojten e shoqërisë nga kriminaliteti në njëren ane dhe

në mbrojtjen e dinjitetit të personave penalisht të papërgjegjshëm në anën

tjetër.

Çështja parësore e cila trajtohet në këtë punim i referohet

domosodoshmërisë shoqërore për rregullimin e posaçëm të pozitës

juridike të kësaj katergorie të kryerësve të verprave penale. Për të pasur

një pasqyrë më të qartë mbi evoluimin e të Drejtës penale të Republikës së

Kosovës, përkatësisht për të analizuar pozitën e kryerësve me çrregullime

mendore, është berë një kronologji e shkurtër historike e paraqitjes së

masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik në kuadër të sanksioneve

penale që nga Ligji Penal i ish Jugosllavisë, Rregullorja penale ku

përfshihen kryerës me çrregullime mendore nr.2004/34 deri tek Kodi Penal

aktual i Republikës së Kosovës.

Si çështje e dytë do të jetë shqyrtimi i Masave të trajtimit të

detyrueshëm psikiatrik sipas Kodit Penal të Republikës së Kosovës,

shqyrtimi i kushteve ligjore që kushtëzojnë shqiptimin e këtyre masave dhe

në këtë drejtim do të shqyrtohet Trajtimi i detyrueshëm psikatrik me ndalim

dhe në liri. Gjithashtu, në këtë pjesë analizohen aspektet krahasuese të

1 Autorja ka qenë asistente e lëndëve të lëmit penal pranë Kolegjit FAMA në Prishtinë.

POZITA E KRYERËSVE TË VEPRAVE PENALE ME ÇRREGULLIME MENDORE, ...

71

përcaktimit të masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik në kuadër të

Kodit Penal të disa shteteve të rajonit dhe më gjërë.

Si çështje e tretë do të jetë shqyrtimi i arsyeshmërisë së shqiptimit

të këtyre masave, duke trajtuar bazat juridike dhe faktike që kushtëzojnë

shqiptimin e tyre në raport me sanksionet penale.

Struktura e tërësishme e punimit përbëhet nga këto tema:

Shqyrtimet e përgjithshme, Vështrim i shkurtër historik i znvillimit të

Masave të trajtimi të detyrueshëm psikiatrik në kuadër të sanksioneve

penale, Masat e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik sipas Kodit Penal

aktual të Kosovës, Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me ndalim në

institucion të kujdesit shëndetësor (“trajtim i detyrueshëm psikiatrik me

ndalim”), Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri, Arsyeshmëria e

shqiptimit të masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik dhe Përfundimet.

Ky punimi është mbarështruar duke përdorur metoda shkencore

dhe atë: metodën historike, metodën ligjore, metodën analitike dhe

metodën krahasuese.

Fjalët çelës: Kryerës i veprës penale me çrregullime mendore,

papërgjeshmëria penale, rrezikshmëria, masë e trajtimit të detyrushëm

psikiatrik, ekspert i psikiatrisë.

Adelina RAKAJ

72

POZITA E KRYERËSVE TË VEPRAVE PENALE ME

ÇRREGULLIME MENDORE, SIPAS KODIT PENAL TË

KOSOVËS2

Hyrje

Nevoja dhe domosdoshmëria shoqërore për mbrojtje nga sjelljet

kriminale ka kushtëzuar edhe rregullimin e marrëdhenieve shoqërore nga

fusha e të drejtës penale. Reagimi i shoqërisë ndaj kriminalitetit ka evoluar

në raport me ritmin e zhvillimeve shoqërore, duke filluar nga reagimi i

paoraganizuar deri tek reagimi i organizuar i shoqërisë.

Kriminaliteti si dukuri negative e cila i shkakton dëm individit dhe

shoqërisë paraqitet si rezultat i një sërë faktorëve të cilët ndikojnë tek

njeriu dhe kushtëzojnë sjelljet kriminale. Në etiologjinë kriminale bëjnë

pjesë edhe çrregullimet mendore, përkatësisht sëmundjet psikike, shkaqe

këto të cilat u japin një status të posaçëm personave që kryejnë vepër

penale nën ndikimin e sëmundjeve psikike.

Gjendja e posaçme mendore në të cilën gjenden kjo kategori e

kryerësve të veprave penale e arsyeton përcaktimin e masave të posaçme

ligjore përkatësisht ‘’Masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik’’ si

reagim ndaj tyre për veprat penale që ata kryejnë. Gjithashtu, kushtet për

shqiptimin e këtyre masave dhe mënyrën e ekzekutimit të tyre janë të

kushtëzuara nga gjendja mendore e kryerësit të veprës penale.

Evoluimi i të drejtës penale në përgjithësi dhe në aspektin e

politikës ndëshkimore në veçanti, në drejtim të humanizimit të dënimit dhe

përcaktimit të qëllimit që duhet të arrihen me anë të sanksioneve penale, ka

nxjerrë në pah masat e posaçme të cilat u shqiptohen kryersëve të veprave

penale, penalisht të papërgjegjshëm dhe me përgjegjshmëri esenciale të

zvogëluar.

Meqenëse, kjo kategori e kryerësve të veprave penale, janë në një

gjendje të posaçme psikike e cila i bën të papërgjegjshëm për sjelljet dhe

veprimet e tyre, dhe pikërisht kjo gjendje paraqitet si shkaktar kryesor i

kryerjes së veprës penale, atëherë trajtimi i tyre në procedurën penale dhe

2 Kodi Penal i Kosovës, Prishtinë, 2012


73

politika ndëshkimore ndaj tyre duhet të ndryshojë nga ajo që ndërrmerret

ndaj kryerësve penalisht të përgjegjshëm.

Në pajtim me zhvillimet demokratike shoqërore në përgjithësi dhe

në përputhje me kërkesat e Akteve Ndërkombëtare, ka evoluar edhe E

Drejta Penale e Kosovës, në aspektin e trajtimit të kryerësit të veprës

penale.

Përcaktimi i Masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik si

sanksione të poasçme penale, që u dedikohen kryerësve të

papërgjegjshëm,padyshim që paraqet një tregues të rendësishëm të

jetësimit të parimit të ligjshmërisë, humanizimit dhe parimit të

individualizimit të sanksioneve penale.

Padyshim që politika ndëshkimore orientohet në prevencion dhe

represion dhe si e tillë duhet të zbatohet në përpikmëri dhe në përputhje me

legjislacionin pozitiv për të realizuar qëllimin e saj në parandalimin e

krimeve dhe ndëshkimin e kryerësve që t’i kthejë si persona të risocializuar

dhe riedukuar, të aftë për të jetuar në pajtim me rregullat dhe ligjin.

Mirëpo, është tejet e qartë se do të ishte e pamundur që ky qëllim të

realizohet ndaj kryerësve penalisht të papërgjegjshëm, sepse zhvillimi i

tyre mendor dhe gjendja e tyre psikike ua pamundëson që t’i kuptojnë dhe

t’i kontrollojnë sjelljet e tyre, prandaj edhe shqiptimi i sanksioneve penale

ndaj tyre do të ishte pa rezultat dhe nuk do të realizonte qëllimin e

përcaktuar të sanksioneve penale.

1. Shqyrtime të përgjithshme

Kryerësit me çrregullime mendore karakterizohen nga një gjendje e

veçantë psikike, e cila i bën të papërgjegjshëm për sjelljet dhe veprimet e

tyre, atëherë kuptohet që trajtimi i tyre në menyrë të njëjtë si kryerësit e

përgjegjshëm penalisht do të ishte në kundërshtim me të drejtat e njeriut

dhe me parimin e humanitetit, prandaj përcaktimi i masave të tilla paraqet

një hap shumë të rëndësishëm në fushën e legjislacionit penal.

Kryerësit e veprave penale me çrregullime mendore, të cilët janë të

papërgjegjshëm penalisht apo me përgjegjësi esenciale të zvogëluar,

gjenden në rrethana të cilat kushtëzojnë që kësaj kategorie të kryerësve të

veprave penale t’i sigurohet një trajtim i posaçëm gjatë procedurës penale,

përzgjedhjes së masave ndëshkuese dhe gjatë ekzekutimit të këtyre

masave.

Rrethanat të cilat e kushtëzojnë trajtimin e posaçëm të kësaj

kategorie të kryerësve të veprave penale iu referohen zhvillimit të metë

mendor të tyre, çrregullimit psikik apo sëmundjes mendore.

Adelina RAKAJ

74

Duke iu referuar nenit 506 të Kodit të Procedurës Penale të

Kosovës, “Çrregullim mendor” do të thotë çdo paaftësi apo çrregullim i

mendjes apo trurit qoftë i përhershëm apo i përkohshëm që rezulton me

dëmtim apo çrregullim të funksionimit mendor.

Derisa person me çrregullime mendore është personi që: a) paraqet

probleme të funksionimit mendor, të cilat në bazë të njohurive mjekësore,

klasifikohen si çrregullime mendore dhe ekziston nevoja për trajtim të

specializuar mjekësor; b) ka prapambetje mendore; dhe c) paraqet

çrregullime psikosociale që kërkojnë trajtim të specializuar psikosocial.3

Sipas këtij përcaktimi alternativ, personi konsiderohet person me

çrregullime mendore nëqoftëse manifeston njërën nga këto shenja të

çrregullimit mendor.

Përkufizimi i paaftësisë mendore bëhet sipas nenit 18 parag 1 të

Kodit Penal të Kosovës ku përcaktohet se: ‘’Personi i cili ka kryer vepër

penale konsiderohet i paaftë mendërisht nëse në kohën e kryerjes së veprës

penale lëngonte nga një sëmundje mendore e përkohshme ose e

përhershme, nëse kishte çrregullim mendor apo ngecje në zhvillimin

mendor që e ka prekur funksionimin e tij mendor dhe si pasojë e kësaj, nuk

ka qenë në gjendje të kuptojë natyrën dhe rëndësinë apo pasojën e

veprimeve ose mosveprimeve të tij ose nuk ka qenë në gjendje t’i

kontrollojë veprimet ose mosveprimet e tij apo të kuptojë se kryen vepër

penale’’ Siç shihet sëmundjet mendore na paraqiten si gjendje e cila nëse

ekziston tek kryerësi në kohën e kryerjes së veprës penale atë e bën

penalisht të papërgjegjshëm.

Sëmundjet mendore të përhershme apo të përkohshme janë

sëmundje të sistemit nervor qendror të intensitetit të tillë që e bëjnë

personin plotësisht të papërgjegjshëm, tek i cili manifestohen disfunksione

dhe çrregullime në jetën shpirtërore, siç janë çrregullimet në lëmin e

instiktit të ndjesisë dhe afektit, në disponimin dhe temperamentin, në

funsksionet intelektuale të jetës si vrojtimi, mbajtja mend, njohja e

personave, të menduarit etj.4

Sëmundjet mendore mund të jenë të përhershme apo të

përkohshme, ku sëmundjet e përhershme janë ato sëmundje që zgjasin për

një kohë të gjatë dhe vlerësohet se përkundër mjekimit janë të

pashërueshme si të tilla janë epilepsia, shizofrenia etj. Derisa sëmundjet

mendore të përkohshme paraqiten në periudha të caktuara kohore dhe

zgjasin një kohë të shkurtër, ku pushojnë vetvetiu apo pas mjekimit.

3 N. Shtino dhe S. H. Lala, Psikiatria ligjore, Tiranë, 2011, fq. 45.

4 I. Salihu, E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, 2008, fq. 280.


75

Sëmundjet e përkohshme mendore mund te shkaktohen nga helmimet e

ndryshme me anë të kërpurdhave, helmimet me alkool, me drogë, gezimi

apo hidhërimi i tepruar etj.5

Si rrethanë e dytë e cila e bën kryerësin penalisht të papërgjegjshëm

paraqitet çrregullimi mendor i përkohshëm, i cili nënkupton çrregullime të

përkohshme të shumicës së funksioneve psikike, veçanërisht vetëdijes, si

pasojë e veprimit të faktorëve të jashtëm apo të brendshëm, ku çrregullimet

e tilla në nivele të larta e bëjnë personin të paaftë për t’i kontrolluar sjelljet

e veta. Paraqitja e çrregullimeve mendore të përkoshme mund të jetë si

pasojë e hipnozës, dehjes me alkool apo drogë, temperaturat e larta,

dëmtimet mekanike të trurit etj. Gjithashtu frika, trembja apo hidhërimi

dhe gëzimi mund të kenë e ndikim ne proceset normale psikike dhe të

shkaktojnë çrregullim mendor.6

Rrethanë tjetër e cila e bën kryerësin penalisht të papërgjegjshëm

është ngecja në zhvillim mendor apo dementia. Zhvillimi mendor i metë

nënkupton moszhvillimin e aparatit pskik dhe si pasojë e kësaj personi

është i paaftë të gjykojë dhe të vendosë.

Ngecja ne zhvillim mendor mund të jetë pasojë a zhvillimit

abnormal të fëmijës si pasojë e shkaqeve të brendshme, apo të jetë pasojë e

shkaqeve te jashtme nëse fëmija izolohet nga rrethi social që nga dita e

parë e jetës së tij.7

Zhvillimi i metë mendor apo prapambetja mendore, ndryshe

emerëtohet edhe si prapambetje intelektuale e zhvillimit, për shkak të

efekteve etiketuese dhe stigmatizuese që mbart emërtimi “prapambetje

mendore.”8

Shkallëzimi i zhvillimit mendor të metë bëhet sipas kësaj renditje,

ku në shkallën më të ulët paraqiten idiotët e shkallës së parë, jeta psikike e

të cilëve është e mbështetur në instikte, pastaj janë idiotët e shkallës së dytë

që kanë zhvillim mendor sa të fëmijës deri në tre vjeç. Derisa tek ata

persona tek të cilët zhvillimi mendor arrin deri në shkallën e zhvillimit

mendor të fëmijës prej tre deri gjashtë vjeç, quhen imbecilë. Në shkallën e

katërt na paraqiten debilët tek të cilët zhvillimi mendor arrin deri në

shkallën e zhvillimit psikik të fëmijës deri në moshën katërmbdhjetë

vjeçare.9

5 I. Salihu, vepra e cituar fq. 280.

6 I. Salihu,vepra e cituar, fq. 281.

7 Po aty. fq. 282.

8 N. Shtino dhe S. H. Lala, vepra e cituar,fq. 167.

9 I. Salihu, vepra e cituar, fq. 281.

Adelina RAKAJ

76

Duke iu referuar shkallëzimit të zhvillimit mendor tek personat që

kanë zhvillim të metë mendor,vërejmë se një gjendje e tillë e zhvillimit

mendor në ndërlidhje edhe me rrethanat tjera shoqërore mund të kushtëzojë

që personi me zhvillim të metë mendor të jetë kryerës i mundshëm i veprës

penale, si pasojë e paaftësisë së tij për të kuptuar rëndësinë e sjelljeve të

veta dhe paaftësisë për t’i kontrolluar sjelljet e veta.

Nga kategoria e personave me zhvillim të metë mendor, idiotët dhe

imbecilët paraqiten shumë rrallë si kryerës të veprave penale, derisa debilët

më shumë favorizohen për të kryer vepra penale për shkak të sugjestionit

dhe autosugjestionit të theksuar që kanë, sepse ata ndikohen dhe

mashtrohen me lehtësi nga të tjerët.10

Aftësia e zvogëluar mendore përkufizohet sipas nenit 18,

paragrafi 2 të KPK-së, ku përcaktohet se: ‘’Person i cili ka kryer vepër

penale konsiderohet se ka aftësi të zvogëluar mendore nëse në kohën e

kryerjes së veprës penale aftësia e tij për të kuptuar natyrën dhe rëndësinë

apo pasojën e veprimeve ose mosveprimeve të tij ka qenë esencialisht e

zvogëluar për shkaqet e cekura në paragrafin 1. të këtij neni. Personi i tillë

konsiderohet penalisht përgjegjës, por këto rrethana merren parasysh nga

gjykata kur vendos për kohëzgjatjen dhe llojin e sanksionit ose masës së

trajtimit të detyrueshëm’’

Nga dispozita e lartëcekur shohim se rrethanat të cilat shkaktojnë

aftësinë e zvogëluar mendore janë sëmundjet mendore të përhershme apo

të përkohshme, çrregullimi mendor apo ngecja në zhvillim mendor, por që

këto rrethana nuk janë të intensitetit të lartë sa kryerësi i veprës penale të

jetë plotësisht i papërgjegjshëm, pra këto rrethana nuk e privojnë tërësisht

kryerësin nga aftësia që të kuptojë rëndësinë e sjelljeve të veta dhe t’i

kontrollojë sjelljet e veta.

Sipas kësaj dispozite aftësia duhet të jetë dukshëm e zvogëluar që

do të thotë që jo çdo lloj i zvogëlimit të aftësisë mendore merret parasysh.

Gjithashtu duhet të vërtetohet se përgjegjshmëria esenciale e zvogëluar ka

ekzistuar në kohën e kryerjes së vepres penale, sepse përgjegjshmëria

esenciale e zvogëluar para apo pas kryerjes së veprës penale është

irelevante për të drejtën penale.11

10

N. Shtino dhe S. H. Lala,vepra e cituar,fq. 170. 11

I. Salihu, E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, Prishtinë 2008, fq. 285.


77

2. Vështrim i shkurtër historik i znvillimit të Masave të trajtimi

të detyrueshëm psikiatrik në kuadër të sanksioneve penale

Rrjedhat e zhvillimit dhe ndërtimit politik dhe shtetëror të një

vendi, reflektojnë dukshëm edhe në fushën e legjislacionit dhe rregullimit

të marrëdhënieve shoqërore. Zhvillimi shoqëror dhe politik kushtëzon

zhvillimin e legjislacionit të një vendi. Duke ju referuar rrjedhave

historike, zhvillimi i së drejtës në përgjithësi, por edhe së drejtës penale në

veçanti në Kosovë ka qenë i kushtëzuar nga rrethanat historike nëpër të

cilat ka kaluar Kosova.

Fillet e rregullimit të marrëdhenieve shoqërore në Kosovë i gjejmë

qysh në mesjetë12

, natyrisht në shkallën e zhvillimit të kësaj periudhe

shoqërore në kushtet e okupimit nga pushtuesit e huaj. Gjatë periudhës së

sundimit të Perandorisë Osmane në Kosovë, një rol mjaft të rëndësishëm e

ka luajtur e drejta zakonore dhe në kuadër të saj edhe e drejta zakonore

penale shqiptare.13

Pas Luftës së Dytë Botërore, Kosova edhe më tej mbeti nën

sundimin e Jugosllavisë dhe nën juridiksionin e saj penal gjithashtu, ku

normat penale të Kodit 1947, ishin të njohura për lejimin e analogjisë,

paligjshmërisë dhe arbitrarizmit14

, kjo deri në miratimin e Kodit Penal të

vitit 1951.

Kushtetuta e ish Jugosllavisë e vitit 1974, e përcakton Kosovën si

njësi konstituive të Federatës Jugosllave15

, që juridikisht duhet të barazohej

me njësitë tjera të federatës16

, por kjo nuk ndodhi në praktikë. Në bazë të

autorizimeve legjislative që i jepte Kushtetuta e Jugosllavisë e vitit 1974,

Kosova me 1 korrik të vitit 1977, miraton Ligjin e vet penal. Gjatë kësaj

periudhe në fuqi ishin Ligji Penal Federativ që rregullonte çështjet e

përgjithshme penale dhe vepronte në tërë territorin e ish Jugosllavisë dhe

Ligji Penal i Kosovës i cili paraqet një akt shumë të rëndësishëm për

legjislacionin e Kosovës.

Në analizën e Ligjit Penal të ish Jugosllavisë dhe Ligjit Penal të

Kosovës të vitit 1977, shohim se ka qenë e rregulluar edhe çështja e

kryerësve penalisht të papërgjegjshëm dhe me përgjegjshmëri esenciale të

12

I. Salihu,vep.e cituar, fq. 110. 13

Po aty, fq. 110. 14

Po aty. fq. 113. 15

H. Susuri, E drejta kushtetuese e Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2011, fq. 27. 16

Federata Jugosllave përbehej nga tetë njësive federale (Sllovenia, Kroacia, Bosnja dhe

Hercergovina, Maqedonia, Serbia, Mali i Zi, Kosova dhe Vojvodina).

Adelina RAKAJ

78

zvogëluar ndaj të cilëve shqiptoheshin masat e sigurisë, si masa të posaçme

penale.

Ligji Penal i ish Jugosllavisë, në kapitullin e pestë ka përcaktuar

Masat e sigurisë që mund t'i shqiptohen kryerësit të veprës penale në

kushtet e caktuara. Në nenin 60 të ish LPJ-së është përcaktuar qëllimi i

masave të sigurisë, ku si i tillë është evitimi i gjendjeve dhe kushteve të

cilat mund të ndikojnë që kryerësi të kryejë veper penale në të ardhmen.

Përcaktimi i një qëllimi të këtillë, pasqyron qëllimin preventiv të masave të

sigurimit për evitimin e përsëritjes së sjelljeve kriminale.

Si masa të sigurimit17

të cilat mund t’ua shqiptonte gjykata

kryerësve të veprave penale ishin:

1. Mjekimi i detyrueshëm psikiatrik dhe ruajtja në institucionin

shëndetësor;

2. Mjekimi i detyrueshëm psikiatrik me lirim;

3. Mjekimi i detyrueshëm i alkoolistëve dhe narkomanëve;

4. Ndalimi i ushtrimit të profesionit, të veprimtarisë ose detyrës;

5. Ndalimi i paraqitjes në publik;

6. Ndalimi i drejtimit të automjetit;

7. Sekuestrimi i sendeve;

8. Dëbimi i të huajit nga vendi 18

Një vështrim i këtyre masave të sigurimit që mund t’i shqiptoheshin

kryerësit të veprës penale, nxjerr në pah dallimin në mes Ligjit Penal të ish

Jugosllavisë dhe Kodit Penal të Kosovës19

, për faktin se disa nga masat e

sigurimit, në Kodin Penal të Kosovës janë përcaktuar në kuadër të

dënimeve plotësuese, kurse masat e sigurimit që mund t’u shqiptoheshin

kryerësve të veprave penale penalisht të papërgjegjshëm dhe kryerësve me

aftësi të zvogëluar mendore në Kodin Penal të Kosovës janë emërtuar si

Masa të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik, si dhe Trajtimi i detyrueshëm

përmes rehabilitimit të kryerësve të veprave penale të varur nga droga dhe

alkooli.

Gjithashtu ekziton një dallimi në mes legjislacionit të mëparshëm

dhe legjislacionit aktual sa i përket kushteve për shqiptimin e Masës së

trajtimit të detyrueshëm me ndalim në institucionin e kujdesit shëndetësor

dhe ky dallim qëndron te dënimi i paraparë për veprën penale. Derisa neni

17

Masat të njëjta të sigurisë, me disa ndryshime të vogla i përcakton edhe Kodi Penal i

Serbisë, i vitit 2006, për më shumë shih, kapitullin e gjashtë, nenet 78 -90. 18

Neni 61 i Ligjit Penal të ish Jugosllavisë, Beograd, 1977. 19

Neni 3, parag. 2, Kodi Penal i Kosovës, Prishtinë, 2004.


79

63 i LPJ20

, nuk e përcaktonte si kusht dënimin e paraparë për veprën penale

të kryer, me rregullimin aktual një kusht i tillë është përcaktuar decidivisht,

ku për shqiptimin e Masës së trajtimit të detyrueshëm me ndalim, kryerësi

duhet të ketë kryer vepër penale të dënueshme më së paku tre vite

burgim.21

Ndryshimi i rrethanave shoqëroro-politike, shthurja e Federatës

Jugosllave dhe tentativat e shqiptarëve të Kosovës për ndarje dhe

vetëqeverisje, padyshim që prekën edhe sisitemin legjislativ dhe erdhi deri

te suprimimi i autonomisë së Kosovës në vitin 1989, ku u suprimua edhe

Ligji Penal i Kosovës. Prej vitit 1989 deri 1999, u zbatua Ligji Penal i

Jugosllavisë dhe Ligji Penal i Serbisë, derisa pas çlirimit të Kosovës u

rikthye në fuqi Ligji Penal i Kosovës i vitit 1977, për të mos lejuar

vakumin juridik.

Padyshim që dalja e Kosovës nga Federata Jugosllave dhe

ndryshimi i rrethanave shoqërore-politike në Kosovë krijuan nevojën e

mbulimit të vakumit ligjor edhe në fushën penale, gjë kjo që u konkretizua

me hyrjen në fuqi të Kodit penal të Kosovës në vitin 2004 si dhe ligjeve

tjera.

Në Kodin Penal të Kosovës të vitit 2004 në nenin 3 ishin të

përcaktuara Sanksionet penale dhe masat e trajtimit të detyrueshëm, që

mund t’i shqiptohen kryerësve të veprave penale ku sipas parag. 2 të këtij

neni masat e trajtimit të detyrueshëm janë:

1) Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik për kryerësit e veprës penale të

paaftë mendërisht;

2) Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik për kryerësit e veprës penale

me aftësi të zvogëluar mendore dhe

3) Trajtimi i detyrueshëm përmes rehabilitimit të kryerësve të

veprave penale të varur nga droga dhe alkooli.

Sipas nenit 3 parag. 2, shohim se vetëm janë përcaktuar tri lloje të

masave të trajtimit të detyrueshëm të cilat mund t’i shqiptohen kryerësve të

veprave penale, kurse nuk janë rregulluar kushtet për

shqiptimin,procedurën e shqiptimit dhe ekzekutimin e këtyre masave,

20

Neni 63, ‘’kryerësit i cili e ka kryer veprën penale në gjendje të papërgjegjshmërisë ose

në gjendje të përgjegjshmërisë të pakësuar esencialisht, gjykata do t’i caktojë mjekimin

e detyrueshëm psikiatrik dhe ruajtjen në institucionin shëndetësor, në qoftëse konstaton

se kryerësi është i rrezikshëm për ambientin dhe se për të evituar këtë rrezik nevoitet

mjekimi dhe ruajtja e tij në një institucion të tillë.” Ligji Penal i të ish Jugosllavisë,

Beograd, 1977. 21

Neni 89, Kodi Penal I Kosovës, Prishtinë, 2012.

Adelina RAKAJ

80

derisa sipas nenit 76 të këtij kodi “Procedurat për urdhërimin e masave

për trajtim të detyrueshëm psikiatrik për kryerësin me paaftësi mendore

ose me aftësi të zvogëluar mendore do të parashihen veçantë me anë të

ligjit.” Sipas këtij neni shohim që masat e trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik sipas Kodit Penal të Kosovës të vitit 2004, janë rregulluar me

norma blankete, sepse përcaktohet se këto masa do të rregullohen me ligj

të veçantë.

Në bazë të këtij neni në vitin 2004 është miratuar Rregullorja

2004/34″Mbi procedurën penale ku përfshihen kryerës me çrregullime

mendore″ e cila e rregullon në mënyrë të detajuar procedurën e shqiptimit

dhe ekzekutimit të masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik. Edhepse

me norma blankete, përfshirja e masave të trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik si sanksione të posaçme penale, në Kodin Penal të Kosovës, të

vitit 2004 dhe miratimi i Rregullores 2004/34, e cila në mënyrë të detajuar

i përcakton kushtet për shqiptimin dhe ekzekutimin e tyre paraqet një të

arritur të rëndësishme për rregullimin e pozitës së kryerësve me

çrregullime mendore.

Mirëpo, një zgjidhje e tillë e ligjvënësit ishte kritikuar për

mospërfshirjen e Masave ë trajtimit të detyrueshëm psikiatrik në kuadër të

Kodit Penal, ku sipas prof.dr. Bajram Ukajt, ligjdhënësi i Kosovës nuk e ka

shtruar mirë çështjen kur masat e trajtimit të detyrueshëm nuk i ka

përcaktuar në Kodin Penal ose me ligj të veçantë, prandaj me rastin e

ndryshimit dhe plotësimit të Kodit Penal22

aktual të Republikës së

Kosovës, këto masa të përcaktohen me dispozita të veçanta, në ligj të

veçantë ose në një kapitull të veçantë në kuadër të Kodit Penal.23

Një mangësi e tillë u evitua me miratimin e Kodit të ri Penal të

Kosovës dhe Kodit të ri të Procedurës Penale të Kosovës, të vitit 2012, të

cilët kanë hyrë në fuqi nga 1 Janari 2013, Masat e trajtimit të detyrueshëm

u rregulluan qartë në Kodin Penal duke përcaktuar kushtet ligjore për

shqiptimin e këtyre masave24

derisa në Kodin e Procedurës Penale është

rregulluar detajisht Procedura penale ku përfshihen kryerës me çrregullime

mendore25

.

Një mënyrë e tillë e rregullimit të pozitës së kryerësve me

çrregullime mendore paraqet një të arritur të rëndësishme për vendin tonë,

22

Kodi Penal i Kosovës, Prishtinë, 2004. 23

B. Ukaj,Mbrojtja Juridiko-Penale e dinjitetit të kryerësve penalisht të papërgjegjshëm,

punimi është prezantuar ne Konferencën Ndërkombëtare”Mbrojtja e dinjitetit njerëzor

në epokën e globalizimit”,mbajtur në Prishtinë, më 11-13.09.2010, fq, 3. 24

Nenet 87-91, Kodi Penal i Kosovës, Prishtinë 2012 25

Nenet 506-518, Kodi i Procedurës Penale të Kosovës, Prishtinë, 2012.


81

qoftë në aspektin e mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut, qoftë për

realizimin e qëllimeve të politikës ndëshkimore. Çështjen e pozitës së

kryerësve të veprave penale me çrregullime mendore e kanë rregulluar në

kuadër të kodit penal edhe shtetet e rajoni dhe më gjerë26

. Dallimi në mes

ketyre shteteve dhe përcaktimit të Masave të trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik sipas Kodit Penal të Kosovës, qëndron në emërtimin e këtyre

masave, ku disa shtete i emërtojnë si masa të sigurisë, kurse disa të tjera si

masa mjekësore.

Në Kodin Penal të Republikës së Shqipërisë27

, Masat mjekësore

janë paraparë në nenin 46, para.1, ku ky nen përcakton se ”Masat

mjekësore mund të caktohen nga gjykata ndaj personave të papërgjegjshëm

që kanë kryer vepër penale […].”

Papërgjegjshmëria penale paraqet element esencial për shqiptimin

e masave mjekësore, për shkak se në kohën e kryerjes së veprës penale,

kryerësi ka vuajtur nga një turbullim psikik ose neuropsikik i cili ka prishur

tërësisht ekuilibrin e tij mendor, dhe për pasojë, kryerësi nuk ka qenë në

gjendje të kontrollojë veprimet ose mosveprimet e tij, e as të kuptojë se

kryen vepër penale,28

gjendje kjo e cila e përjashton elementin e

përgjegjësisë penale dhe pamundëson shqiptimin e sanksionit penal.

Masat mjekësore nuk janë me karakter ndëshkues, ata synojnë

kurimin dhe shërimin e të sëmurit.29

Në Kodin Penal aktual të Shqipërisë në nenin 46, para.2, janë

përcaktuar dy lloj të masave mjekësore:

26

Kodi Penal i Maqedonisë i vitit 2004, në neni 61 ka përcaktuar këto masa të sigurisë:

1) mjekimi i detyrueshëm psikiatrik dhe ruajtje në institucionin shëndetësor;

2) mjekimi i detyrueshëm psikiatrik në liri dhe

3) mjekimi i detyrueshëm i alkoolistëve dhe narkomanëve;

- Kodi Penal i Malit të Zi, i vitit 2004, nenet 69 deri 72 i rregullon masat e sigurisë:

1)Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik dhe ruajtja në institucionin mjekësor (neni 69)

2)Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri (neni 70)

3)Trajtimi i detyrueshëm i narkomanëve dhe Trajtimi i detyrueshëm i alkoolistëve-

(nenet 71 dhe 72)

-Kodi Penal i Rusisë, Moskë,1996, Neni 99, parag.1, Masat e detyrueshme të natyrës

mjekësore:

1)Trajtimi i detyrueshëm ambulant me vëzhgim nga një psikiatër;

2)Trajtimi i detyrueshëm në një spital të specializuar mendor;

3)Trajtimi i detyrueshëm në një spital të specializuar mendor me vëzhgim intensiv;

4)Trajtimi i detyrueshëm në një spital të specializuar psikiatrik me vëzhgim intensiv; 27

Kodin Penal i Shqipërisë, Tiranë 2004. 28

B.Ukaj,Dënimet në të drejtën penale të Shqipërisë, Prishtinë 2006,fq.285. 29

Sh. Muçi, E drejta penale, Tiranë, 2007, fq. 259.

Adelina RAKAJ

82

1) Mjekimi i detyruar ambulator

2) Mjekimi i detyruar në një institucion mjekësor

Me gjithë dallimet ekzistuese në emërtimin e këtyre masave

mjekësore, në krahasim me emërtimin që përcakton Kodi Penal i Kosovës,

kushtet për shqiptimin e tyre janë të ngjashme dhe i referohen kryerjes së

veprës penale nga personi penalisht i papërgjegjshëm, që kryerësi të jetë i

rrezikshëm për ambientin dhe rrethin ku jeton nëse ndaj tij nuk merren

masa të caktuar mjekësore, ku varësisht nga shkalla e rrezikshmërisë dhe

nevoja për trajtim mjekësor shqiptohet Mjekimi i detyruar ambulator apo

Mjekimi i detyruar në një institucion mjekësor.

Gjithashtu në krahasim me shtetet e rajonit, ekziston një specifik në

Kodin Penal të Bosnje Hercergovinës ku është përcaktuar vetëm një masë

e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik30

, pa bërë një ndarje në trajtim të

detyrueshëm psikiatrik me ndalim në institucion dhe trajtim të

detyrueshëm psikiatrik në liri, siç e përcaktojnë shumica e vendeve tjera,

ashtu si dhe vendi ynë. Dallimi tjetër ekziston tek rregullimi i cekët dhe

gjithpërfshirës, brenda një neni të vetëm sa i përket kushteve për

shqiptimin dhe ekzekutimin e kësaj mase, gjë që mund të vështirësoj punën

e gjykatës në praktikë. Do të ishte më arsyeshme nëse ky nen do të ishte

më i detajuar dhe më i thuktë.

3. Masat e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik sipas Kodit Penal

aktual të Kosovës31

Rregullimin i çështjes së përgjegjësisë penale të personave me

çrregullime mendore dhe dhe inkorporimi i Rregullores nr. 2004/34 “Mbi

procedurën penale ku përfshihen kryerës me çrregullime mendore”, në

kuadër të Kodit Penal dhe në Kodin e Procedurës Penale padyshim që

paraqet një të arritur të madhe në fushën e të drejtës penale, procedurës

penale dhe ekzekutimit të sankaioneve penale, sepse e rregullon në mënyrë

të veçantë pozitën e kryerësve me çrregullime mendore, duke iu referuar

legjisalcionit të mëhershëm ku këto masa ishin përfshirë në Ligjin Penal. 32

Rëndësia e kësaj rregulloreje qëndron pikërisht tek subjektet

pozitën e të cilëve e rregullon, përpilimi i dispozitave të kësaj rregulloreje

është bërë në pajtim të plotë me parimin e humanitetit, aktet

30

Neni 68, Kodi Penal i Bosnjës dhe Hercegovinës, Sarajevë, 2003. 31

Kodi Penal i Kosovës, i cili është në fuqi nga 1 Janar 2013, Prishtinë, 2012. 32

Nenet 63 dhe 64, Ligji Penal i sh RSFJ-së, Beograd, 1977.


83

ndërkombëtare për të drejtat e njeriut dhe me parimet e shkencës së

psikiatrisë.

Vepra penale kryejnë personat penalisht të përgjegjshëm, por edhe

personat penalisht të papërgjegjshëm.33

Kryerësit me çrregullime mendore karakterizohen nga një gjendje e

veçantë psikike, e cila i bën të papërgjegjshëm për sjelljet dhe veprimet e

tyre, atëherë kuptohet që trajtimi i tyre në menyrë të njëjtë si kryerësit e

përgjegjshëm penalisht do të ishte në kundërshtim me të drejtat e njeriut

dhe me parimin e humanitetit, prandaj përcaktimi i masave të tilla paraqet

një hap shumë të rëndësishëm në fushën e legjislacionit penal.

Përcaktimi i masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik është

domosdoshmëri e respektimit të parimit të ligjshmërisë në aspektin e

përcaktimit të sanksioneve penale me ligj, gjë që i bën të mundur gjykatës

që në kuadër të këtyre masave që përcakton kjo rregullore të shqiptojë

masën adekuate duke pasur parasysh edhe rrethanat tjera. Një përcaktim i

qartë i rregullave të tilla pamundëson arbitraritetin e organeve gjyqësore.

Masat e trajtimit të detyrueshëm apo masat mjekësore34

i kanë disa

karakterisika të përbashkëta me sanksionet penale të cilat janë se:

- u shqiptohen vetëm kryerësve të veprave penale;

- janë masa juridiko-penale qëllimi i të cilave është mbrojtja e

shoqërisë nga kriminaliteti dhe mbrojtja e vlerave më vitale të individit dhe

shoqërisë;

- shqiptohen vetëm nga gjykata në procedurë të caktuar gjyqësore;

- shqiptohen nga gjykata vetëm kur janë të përcaktuara në Kodin

penal apo me ligj të veçantë siç është rasti i Kosovës;

- shqiptohen në mënyrë të dhunshme ndaj kryerësit të veprës

penale;35

Masat e zbatueshme për kryerës me çrregullime mendore janë të

përcaktuara në kapitullin e pestë të Kodit Penal të Kosovës, përkatësisht në

nenin 88, ku përcaktohet qartë se: 1. Masat e trajtimit të detyrueshëm të

cilat mund t’i shqiptohen kryerësit i cili nuk është penalisht përgjegjës, ka

aftësi esencialisht të zvogëluar mendore apo është i varur nga droga ose

alkooli janë:

1.1. trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me ndalim në institucionin e

kujdesit shëndetësor;

33

B. Ukaj, punimi i cituar, Prishtinë, 2010, fq. 2. 34

Sipas kodeve penale aktuale të shumë shteteve, emërtohen si masa mjekësore. 35

B. Ukaj, Dënimet në të drejtën penale të Shqipërisë, Prishtinë, 2006, fq. 281.

Adelina RAKAJ

84

1.2. trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri; dhe

1.3. trajtimi me anë të rehabilitimit të detyrueshëm të personave të

varur nga droga ose alkooli’’

Gjithashtu në Kodin Penal rregullohet edhe çështja e shqiptimit të

sanksioneve penale kryerësve që kryejnë vepër penale në gjendje të

aftësisë së zvogëluar mendore dhe atë në nenin 88 paragrafi 2, ku

përcaktohet se: “ Sanksioni penal në pajtim me Kodin Penal të Kosovës, po

ashtu mund t’i shqiptohet kryerësit i cili ka kryer ndonjë vepër penale në

gjendje të aftësisë së zvogëluar mendore nëse ekzistojnë arsyet për

shqiptimin e sanksionit të tillë.”

Duke analizuar masat e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik, shohim

se edhepse kanë elemente të përbashkëta me sanksionet penale, këto masa

kanë edhe disa specifikat të ciat i dallojnë nga sanksionet penale.

Dallimi qëndron pikërisht në këto pika:

- masat e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik i shqiptohen kryerësit

penalisht të papërgjegjshëm apo me përgjegjshmëri esenciale të zvogëluar;

- këto masa kanë karakter preventiv dhe atë të preventivës speciale

dhe jo karakter retributiv;

- gjendja e rrezikshmërisë së kryerësit për rrethin dhe shoqërinë

kushtëzon përcaktimin për njërën apo tjetrën masë;

- nuk janë të kufizuara në aspektin kohor, që do të thot që

shqiptohen në kohëzgjatje të pacaktuar;

Gjykata është e obliguar që të vërtetojë gjendjen psikike të kryerësit

dhe atë në çdo kohë gjatë procedurës, duke përfshirë kohën gjatë

shqyrtimit gjyqësor, nëse ekziston dyshimi se i pandehuri ka qenë në

gjendje të paaftësisë mendore ose në gjendje të aftësisë së zvogëluar

mendore në kohën e kryerjes së veprës penale apo nëse ka ndonjë

çrregullim mendor.

Gjykata sipas detyrës zyrtare ose me propozimin e prokurorit

publik apo të mbrojtësit, mund të caktojë ekspert për të kryer ekzaminimin

psikiatrik të të pandehurit për të konstatuar nëse:

- në kohën e kryerjes së veprës penale i pandehuri ka qenë në

gjendje të paaftësisë mendore ose aftësisë së zvogëluar mendore ose

- i pandehuri është i paaftë për të përballuar gjykimin; 36

Qëllimi i ekspertimit psikiatrik është që të përcaktojë shkallën e

përgjegjshmërisë së së personave që merren nën përgjegjësi penale, kur ka

36

Neni 508, Kodi i Procedurës Penale të Kosovës, Prishtinë, 2012.


85

të dhëna që mund të dyshohet për sëmundje psikike. Eksperti duhet të

vlerësojë gjendjen psikike të kryerësve në kohën e kryerjes së veprave

penale (moment i cili lidhet drejtpërdrejtë me përgjegjshmërinë nga

pikëpamja juridiko penale) dhe në periudhën e kryerjes së ekspertimit si

dhe gjendje e atyre personave që sëmuren nga ana mendore gjatë vuajtjes

së dënimit me burgim.37

Rëndësia e mendimit të ekspertit psikiatrik qëndron edhe në faktin

së në bazë të tij gjykata përcakton llojin e masave mjekësore për personat

që vlerësohen të papërgjegjshëm për veprat penale që kanë kryer, si dhe

për ata që sëmuren pas kryerjes së krimeve apo gjatë paraburgimit apo

burgimit.38

Në bazë të mendimit të ekspertit psikiatrik për gjendjen e kryerësit

varet edhe vazhdimi i mëtejmë i procedurës penale.39

3.1. Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me ndalim në institucion të

kujdesit shëndetësor (“trajtim i detyrueshëm psikiatrik me ndalim”)

Duke iu referuar Kodit Penal të Kosovës, neni 88 parag.1.1., njëra

nga masat që mund t’u shqiptohen kryerësve me paaftësi mendore apo

aftësi të zvogëluar mendore, është Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik ma

ndalim.

Derisa sipas nenit 89 të këtij kodi përcaktohet se:’’ Gjykata mund

t’i shqiptojë masën e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik me ndalim në

institucionin e kujdesit shëndetësor kryesit i cili ka kryer vepër penale në

gjendje të paaftësisë mendore ose aftësisë esencialisht të zvogëluar

mendore, nëse konstaton se:

1.1. kryesi ka kryer vepër penale për të cilën është paraparë dënimi

me së paku tre (3) vjet burgim;

1.2. ekziston rrezik serioz se kryesi do të kryejë vepër tjetër penale;

1.3. trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me ndalim është i nevojshëm

për të shmangur kryerjen e veprës tjetër penale;

1.4. kryesi është i paaftë për t’u përballur me gjykimin dhe

1.5. trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me ndalim është i nevojshëm

për të shmangur rrezikun serioz;

37

N. Shtino dhe S. H. Lala,vepra e cituar,fq. 19. 38

Po aty fq. 19. 39

Për më shumë rreth procedurës penale për kryerësit me çrregullime mendore shih nenet

506-516 të Kodit të Procedurës Penale të Kosovës,Prishtinë, 2012.

Adelina RAKAJ

86

Nëse bëjmë një krahasim të nenit 89 të Kodit Penal dhe të nenit 4 të

Rregullores 2004/34 mbi arsyeshmërinë e shqiptimit të Masës së trajtimit

të detyrueshëm me ndalim do të shohim se ekzistojnë dallime në

përcaktimin e kushteve për shqiptimin e kësaj mase ku sipas rregullores në

fjalë kërkohej që “të ekzistojë rreziku serioz që kryerësi të kryejë vepër

penale ku përfshihet akti i dhunshëm ose shkaktimi i lëndimit trupor

personit tjetër“ 40

derisa një kusht i tillë nuk është kërkuar nga Kodi Penal,

i cili përcakton si kusht vetëm rrezikshmërinë që kryerësi i veprës penale të

kryejë vepër penale tjetër.

Sipas kësaj dispozite për t’u shqiptuar kjo masë duhet të plotësohen

këto kushte:

- kushti i parë i cili duhet të plotësohet është që vepra penale të

jetë kryer në gjendje të paaftësisië mendore apo në gjendje të aftësisë së

zvogëluar mendore;

- kushti i dytë - vepra penale të jetë e dënueshme me së paku tre

vite burgim, gjë që paraqet elementin e rrezikshmërisë shoqërore si kusht

esencial për të shqiptuar këtë masë;

- të ekzistojë rreziku serioz që kryerësi të kryejë vepër tjetër penale;

Kushti i parë i cili i referohet papërgjegjshmërisë penale apo

përgjegjshmërisë esenciale të zvogëluar, është një kusht i cili duhet të

vërtetohet në secilin rast konkret.

Papërgjegjshmëria e kryerësit të veprës penale vërtetohet në bazë

të dy kritereve: kriterit mjekësor dhe kriterit juridik. Kriteri mjekësor ka

për qëllim përcaktimin e atyre çrregullimeve psikike që bëjnë personin të

papërgjegjshëm ndaj ligjit për veprimet shoqërisht të rrezikshme që ai

kryen, derisa kriteri juridik përcakton rëndesën ose shkallën e

çrregullimeve psikike dhe të prapambetjes mendore, që e bën personin të

papërgjegjshëm për veprat penale që ai kryen.41

Derisa kushti i veprës penale të dënueshme me së paku tre vite

burgim paraqet një kusht objektiv i cili është lehtë të vërtetohet, duke pasur

parasysh rrethanat e çdo rasti konkret dhe duke bërë kualifikimin ligjor,

40

Neni 4 Rregullorja 200/34, Prishtinë, 2004, ‘’Gjykata shqipton masën e trajtimit të

detyrueshëm psikiatrik me ndalim ndaj kryerësit i cili ka kryer vepër penale të

dënueshme me së paku tri vite në gjendje të paaftësisë mendore ose aftësisë së

zvogëluar mendore nëse konstaton se: (a) ekziston rrezik serioz që kryerësi të kryejë

vepër penale ku përfshihet akti i dhunshëm ose shkaktimi i lëndimit trupor personit

tjetër; dhe (b) trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me ndalim është i nevojshëm për

shmangien e rrezikut të tillë.” 41

N. Shtino dhe S. H. Lala, vepra e cituar, fq. 42-43.


87

vështërsitë qëndrojnë në vërtetimin e paaftësisë mendore të kryerësit si dhe

shkallën e rrezikshmërisë që mund ta paraqes një person i tillë për

shoqërinë nëse nuk i shqiptohet një masë e tillë.

Vërtetimi këtyre rrethanave kërkon ndihmën profesionale të

personave të kualifikuar, përkatësisht ndihmën e ekspertit mjeko-ligjor nga

fusha e psikiatrisë. Eksperti i psikiatrisë ka për detyrë të vlerësojë aftësinë

psikike, përkatësisht gjendjen psikike të personit të caktuar, kryerës të

veprës penale në raport me aktin e kryer.

Ekzistojnë një varg indikacionesh që kushtëzojnë kryerjen e

ekspertimit psikiatrik siç janë: të dhënat se kryerësi ka vuajtur prej

sëmundjeve psikike, gjatë procedimit penal shpreh abnormalitet në sjellje,

karakteristikat e veprës penale të kryer vetvetiu qojnë te ajo se i pandehuri

ka mundur të kryejë veprën në gjendje të çrregullimit psikik, nëse mungon

motivi për kryerjen e veprës penale etj.42

Personat e papërgjegjshëm apo me përgjegjshmëri esenciale të

zvogëluar manifestojnë sjellje dhe qëndrime të cilat qojnë në dyshimin se

mund të vuajnë nga sëmundje psikike,bëjnë deponime të çuditshme duke

marrë përsipër vepra penale të kryera nga personat e tjerë, tek vepra penale

e kryer mungon motivi, apo manifestojnë një shkallë të lartë të dhunës dhe

egërsisë gjatë kryerjes së veprës penale, duke copëtuar dhe groposur

viktimat të gjalla.43

Eksperti ka për detyrë të përcaktojë natyrën, llojin dhe shkallën e

sëmundjes apo çrregullimit psikik, të vërtetojë se sa ka ndikuar kjo gjendje

psikike e kryerësit në shkaktimin e papërgjegjshmërisë apo zvogëlimin e

përgjegjshmëris penale të kryerësit në kohën e kryerjes së veprës penale

dhe të vlerësojë shkallën e rrezikshmërisë që ky person paraqet për

shoqërinë.

Natyrisht, mendimin e tij, eksperti do ta jap në përputhje me

parimet e fushës së psikiatrisë dhe etikës mjekësore. Konstatimi dhe

mendimi i ekspertit për gjendjen psikike të kryerësit të veprës penale në

korrelacion me rrethanat tjera të rastit i jep gjykatës bazë për marrjen e

vendimit gjyqësor dhe për përcaktimin e masës së trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik që do t’i shqiptohet.

Sipas prof.Z.Stojanovic:”Zgjedhja, lloji dhe kohëzgjatja e masave

të sigurisë përcaktohet në bazë të vlerësimit të rrezikshmërisë së kryerësit

të veprës penale.Vepra penale as për së afërmi nuk e ka atë peshë që e ka

42

D. Kecmanoviq, Psihijatrija – Beograd-Zagreb, 1989 (material i përkthyer në shqip). 43

N. Shtino dhe S. H. Lala, vepra e cituar,fq. 21.

Adelina RAKAJ

88

në shqiptimin e dënimit edhepse mund të jetë një tregues i rëndësishëm për

shkallën e rrezikshmërisë së kryerësit.”44

Prandaj, mund të themi se kryerja e veprës penale dhe

rrezikshmëria që kryerësi të kryejë sërish vepër penale në të ardhmen

kushtëzon marrjen e masave ndaj tij, Trajtimin e detyrueshëm psikiatrik

me ndalim apo në liri, masa këto që kufizojnë liritë dhe të drejtat e tij,

edhepse shqiptohen me qëllim të shërimit të tij.

Arsyeshmëria e shqiptimit të masës së trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik me ndalim qëndron në faktin se personat e tillë paraqesin rrezik

për rrethin ku jetojnë, sepse gjendja e tyre psikike ua pamundëson që të

kuptojnë rëndësinë e veprimeve të veta dhe t’i kontrollojnë veprimet e

veta.

Meqenëse paaftësia mendore apo aftësia e zvogëluar mund të jetë si

pasojë e një sëmundje psikike, çrregulllimi mendor apo ngecje në zhvillim

mendor, e cila mund të jetë në shkallë të ndryshme, atëherë në secilin rast

konkret duhet të konstatohet gjendja mendore e kryerësit të veprës penale i

cili vuan nga një sëmundje mendore, çrregullim mendor apo ngecje në

zhvillim mendor, në mënyrë që të vlerësohet se çfarë shkalle të rrezikut

paraqet personi i tillë për të tjerët, në aspektin e të qenit i dhunshëm,

nëqoftëse nuk i shqiptohet një masë e tillë.

Gjithashtu shqiptimi i kësaj mase arsyetohet me faktin se kryerësi i

veprës penale do jetë në mbikëqyrjen e institucioneve shëndetësore dhe do

t’i nënshtrohet një trajtimi adekuat në pajtim me gjendjen e kryerësit.

Si përfundim, për të shqiptuar këtë masë gjykata duhet të

kualifikojë veprën penale të dënueshme me së paku tre vite burgim, të

marrë mendimin e ekspertit psikiatrik për gjendjen psikike të kryerësit dhe

duke vlerësuar këtë gjendje të vlerësojë domosdoshmërinë e shqiptimit të

kësaj mase. Këto rrethana gjykata i vlerëson objektivisht dhe duke u bazuar

në norma pozitive.

3.2. Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri

Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri paraqet masë më të lehtë

për kryerësin e veprës penale me paftësi mendore apo aftësi të zvogëluar

mendore në krahasim me trajtimin e detyrueshëm psikiatrik me ndalim,

sepse me këtë masë kryerësi nuk izolohet nga rrethi ku jeton.

Sipas nenit 90 të Kodit Penal të Kosovës ‘’ Gjykata mund t’i

shqiptojë masën e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik në liri kryerësit i cili

44

Z. Stojanoviç, E drejta penale, pjesa e përgjithshme, Beograd, 2003, fq. 346.


89

ka kryer vepër penale në gjendje të paaftësisë mendore ose aftësisë

esencialisht të zvogëluar mendore, nëse konstaton se:

1.1. ekziston rrezik serioz se kryesi do të kryejë vepër penale;

1.2. trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri është i nevojshëm për të

shmangur kryerjen e veprës tjetër penal; dhe

1.3. trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri është i mjaftueshëm për

të shmangur rrezikun serioz’’

Nga ky përcaktim ligjor shihet se për dallim nga masa e trajtimit të

detyrueshëm psikiartik me ndalim, për trajtimin e detyrueshëm psikiatrik

në liri nuk parashikohet një kusht ekspilicit që i referohet dënimit të

paraparë për veprën penale, prandaj mund të konstatojmë se një masë e

tillë shqiptohet:

- kur është kryer vepër penale e dënueshme deri në tre vite burgim;

- kur kryerës i veprës penale është personi me paaftësi mendore

apo me aftësi të zvogëluar mendore;

- kur ekziston rreziku serioz që kryerësi do të kryejë vepër penale

tjetër;

- kur shqiptimi i masës së tillë është i nevojshëm për shmangien e

rrezikut të tillë;

Një përcaktim i tillë na jep mundësi të kuptojmë se kjo masë

shqiptohet kur vlerësohet se shkalla e rrezikshmerisë nga kjo kategori e

kryerësve nuk është e nivelit të atillë sa kryerësit të mbyllen në institucion

dhe të ndahen nga mjedisi dhe rrethi ku jetojnë.

Prandaj kjo masë varet si nga rrethanat objektive që i referohen

veprës penale të kryer, gjithashtu edhe nga rrethanat subjektive që i

referohen gjendjes mendore kryerësit të veprës penale dhe shkallës së

rrezikshmërisë që ai manifeston.

Gjykata në kuadër të kompentencave që ia jep ligji, duke shqyrtuar

rrethanat e çdo rasti konkret,si shkallën e rrezikshmërisë së kryerësit dhe

vlerësimit se një masë e tillë është e mjaftueshme për shërimin e kryerësit e

shqipton këtë masë.

4. Arsyeshmëria e shqiptimit të masave të trajtimit të

detyrueshëm psikiatrik

Në analizimin e mëtejshëm të masave të trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik me ndalim dhe në liri, padyshim që një aspekt shumë i

rëndësishëm është trajtimi i arsyeshmërisë së shqiptimit të këtyre masave.

Adelina RAKAJ

90

Kryerja e veprës penale paraqet cënim të të mirave juridike dhe

vlerave më vitale të individit dhe shoqërisë, gjë që është domosdoshmëri

ligjore dhe shoqërore që ndaj kryerësve të shqiptohen sanksione penale,

qoftë si dënim për aktin e kryer, por edhe për riedukimin dhe risocializimin

e tyre.

Humanizimi i të drejtës penale në aspektin e trajtimit të kryerësit të

veprës penale shfaqet edhe me përcaktimin e masave të trajtimit të

detyrueshëm psikiatrik, si masa të veçanta që mund t’i shqiptohen një

kategorie të veçantë të kryerësve të veprave penale.

Padyshim që neni 87 parag.1 i Kodit Penal të Kosovës, është i një

rëndësie të veçantë sepse përcakton qartë se kryerësit me çrregullime

mendore duhet të trajtohen me humanizëm, duke respektuar dinjitetin e

tyre që ju takon si qenie njerëzore në pajtim me standardet e zbatueshme

ndërkombëtare, duke u kufizuar varësisht nga nevoja dhe rrethanat. Kështu

neni 87 parag. 2 i KPK-së përcakton se: “Standardet ndërkombëtare të

zbatueshme për personat me çrregullime mendore zbatohen për kryerësit

me çrregullime mendore në shkallën më të lartë të mundshme, me vetëm

disa ndryshime dhe përjashtime të kufizuara vetëp për aq sa janë të

nevojshme sipas rrethanave.”

Meqenëse kryerësit e veprave penale me paaftësi mendore dhe me

aftësi të zvogëluar mendore janë në një gjendje të posaçme psikike si

pasojë e sëmundjes mendore të përhershme apo të përkohshme,

çrregullimit mendor apo ngecjes në zhvillim mendor, gjë që i bëjnë të

papërgjegjshëm për veprimet e tyre, të paaftë për të kuptuar rëndësinë dhe

kontrolluar veprimet e veta, atëherë do të ishte e padrejtë dhe në

kundërshtim me parimet e të drejtave të njeriut që kjo kategori e kryerësve

të trajtohen njëjtë me kryerësit penalisht të përgjegjshëm.

Gjithashtu shqiptimi i sanksioneve penale këtyre kryerësve do të

ishte i padobishëm, sepse nuk do të arrihej të realizohej qëllimi i dënimit si

sanksion. Kryerësit me çrregullime mendore janë të paaftë të kuptojnë

rëndësinë e veprimeve të veta dhe të paaftë për t’i kontrolluar veprimet e

veta, ata nuk janë në gjendje të kuptojnë se kanë kryer veprim që është në

kundërshtim me ligjin dhe se për këtë ndaj tyre do të shqiptohet sanksion

penal. Qëllimi riedukues dhe risocalizues i dënimit me burgim do të ishte e

pamundur të realizohet ndaj kësaj kategorie të kryerësve të veprave penale.

Mirëpo, gjendja psikike e kësaj kategorie të kryerësve të veprave

penale nuk duhet të jetë arsye që ndaj tyre të mos ndërrmerret asnjë masë

kur këta manifestojnë sjellje kriminale dhe paraqesin rrezikshmëri për

mjedisin dhe rrethin ku jetojnë. Veprimet shoqërisht të rrezikshme që

kryejnë të sëmurët psikik nuk kanë karakter penal, pasi ata nuk janë në


91

gjendje të kuptojnë rëndësinë e veprimeve që kryejnë, por të sëmurët që

kryejnë veprime shoqërisht të rrezikshme dhe deklarohen të

papërgjegjshëm, nuk mund të lihen të lirë dhe jashtë kontrollit të

shoqërisë.45

Prandaj duke pasur parasysh këto rrethana që i karakterizojnë

kryerësit e veprave penale me paaftësi mendore dhe aftësi të zvogëluar

mendore, janë përcaktuar Masat e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik, masa

këto që mund t’u shqiptohen:

- vetëm kryerësve të veprave penale, penalisht të papërgjegjshëm;

- kur kryerësi paraqet rrezikshmëri për ambientin dhe rrethin ku

jeton;

- shqiptimi i masave të tilla do ta mënjanonte këtë rrezik;

Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me ndalim dhe në liri janë masa të

duhura të cilat si në aspektin e subjekteve që iu shqiptohen, ashtu edhe nga

qëllimi që kanë, janë të përshtatshme për mbrojtjen e shoqërisë nga

kriminaliteti nga njëra anë dhe për mbrojtjen e kryerësve me çrregullime

mendore nga arbitrariteti i gjykatave nga ana tjetër.

Qëllimi i masave të trajtimit të detyrueshëm është parandalimi i

kryerësit që në të ardhmen të kryejë vepër penale dhe të evitojë kushtet që

mund të ndikojnë që kryerësi të kryejë sërish vepër penale.

Gjendja e kryesëve penalisht të papërgjegjshëm, rrethanat e

kryerjes së veprës, shkalla e sëmundjes,çrregullimit mendor, apo ngecjes

në zhvillim mendor janë elemente kyçe në të cilat bazohet gjykata për të

shqiptuar masat e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik dhe për të arsyetuar

shqiptimin e masave dhe jo sanksioneve penale.

Zbatimi i dënimeve ndaj këtyre personave do të ishte i padobishëm,

i papranueshëm dhe i pakuptimtë, pasi nuk mund të flitet për edukim a

riedukim të personave që nuk janë në gjendje t’i kontrollojnë dhe t’i

kuptojnë pasojat që shkaktohen nga veprimet a mosveprimet e tyre.46

Mund të themi se përcaktimi i masave të trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik është domosdoshmëri e kohës bashkëkohore dhe në përputhje të

plotë me parimet e humanizimit të drejtës penale dhe parimet e të drejtave

dhe lirive të njeriut. Sikurse do të ishte e padrejtë trajtimi i njejtë i

kryerësve penalisht të papërgjegjshëm me kryerësit penalisht të

përgjegjshëm, gjithashtu do të ishte padrejtësi që ndaj kryerësve penalisht

të papërgjegjshëm të mos ndërrmirret asnjë masë.

45

N. Shtino dhe S. H. Lala, vep. e cit. fq. 47. 46

Sh. Muçi, E drejta penale, Tiranë, 2007, fq. 260.

Adelina RAKAJ

92

Prandaj mund të thuhet se masat e karakterit mjekësor kanë

karakter të dyfisht, zbatohen njëkohësisht për të mbrojtur interesat e

kryerësve të sëmurë mendërisht dhe interesat e shoqërisë prej veprimeve të

tyre objektivisht të pakontrolluara.47

Përfundime

Shqyrtimi i Masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik, si masa të

posaçme në kuadër të sanksioneve penale, pjesë e legjislacionit penal

pozitiv nxjerrë në pah argumentet mbi rëndësinë, arsyeshmërinë dhe

domosdoshmërinë e përcaktimit me ligj dhe shqiptimit të këtyre masave.

Nga analiza e përcaktimit të masave të trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik, në legjislacionin penal të vendit tonë dhe krahasimi i tyre me

masat e sigurisë që përcaktojnë kodet penale të vendeve tjera, na del se

pavarsisht ndryshimeve të vogla që mund të ketë Kodi penal i një vendi

nga Kodi penal i një vendi tjetër, në përgjithësi qëllimi i masave të

sigurisë, kushtet për shqiptimin e tyre dhe mënyra e ekzekutimit është

pothuajse e njejtë.

Përcaktimi i Masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik, si masa

të posaçme në kuadër të sanksioneve penale, është një domosdoshmëri e

kohës moderne dhe në pajtim me parimin për humanizimin e të drejtës

penale.

Masat e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik, të përcaktuara me

Kodin Penal pasqyrojnë qartë rëndësinë e tyre si masa të posaçme penale

që mund t’i shqiptohen kryerësve të veprave penale të papërgjegjshëm dhe

me përgjegjshmëri esenciale të zvogëluar.

Përcaktimi ligjor për llojet e masave të trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik, për kushtet dhe procedurën gjyqësore të shqiptimit, si dhe për

mënyrën e ekzekutimit të tyre në mënyrë të qartë i përcaktojnë subjektet të

cilëve u dedikohen dhe qëllimin që synohet të arrihet përmes tyre.

Përcaktimi decidiv i llojeve të masave të trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik dhe kushteve ligjore për shqiptimin e masave të tilla, ka rëndësi

të dyanshme si:

- mbrojtjen e shoqërisë nga sjelljet kriminale të personave të

papërgjegjshëm dhe me përgjegjshmëri esenciale të zvogëluar dhe

- mbrojtjen e dinjitetit të personave të papërgjegjshëm dhe me

përgjegjshmëri esenciale të zvogëluar, kryerës të veprave penale;

47

Sh. Muçi, vep. e cituar, fq. 260


93

Duke analizuar kushtet për shqiptimin e këtyre masave dhe

qëllimin që duhet të arrihet me anë të ekzekutimit të tyre shohim që

papërgjegjshmëria e kryerësit të veprës penale dhe rreziku për përsëritjen e

sjelljeve kriminale janë faktorë kyç për shqiptimin e masave të tilla.

Nëse i referohemi qëllimit të masave të trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik, të cilin e kanë përcaktuar shumica e vendeve, po ashtu edhe

vendi ynë, vërejmë se me anë të këtyre masave shteti reagon ndaj sjelljeve

kriminale të individëve, ashtu siç bën kur shqipton edhe sanksionet e tjera

penale, por për shqiptimin e këtyre masave kusht është rrezikshmëria e

kryerësit të veprës penale që të përsërisë veprën penale në të ardhmen dhe

nevoja për trajtim adekuat mjekësor për evitimin e këtij rreziku, derisa për

shqiptimin e dënimit kusht është kryerja e veprës penale.

Përcaktimi alternativ i masave, si Masa e trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik me ndalim në institucion dhe Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik

në liri i lejon organeve gjyqësore që në praktikë të bëjnë individualizimin e

masës, varësisht nga rrethanat e rastit konkret, rrezikshmërisë së kryerësit

të veprës penale dhe shkallës së sëmundjes. Një zgjidhje e tillë, lejon

shqiptimin e masës më të përshtatshme dhe eviton mundësinë për

arbitraritet gjyqësor.

Jetësimi i këtyre masave realizohet pikërisht në fazën e

ekzekutimit, fazë kjo shumë e rëndësishme, në të cilën synohet të arrihet

qëllimi i këtyre masave. Mirëpo, kjo fazë gjithashtu është mjaft sfiduese

për organet gjyqësore dhe organet kompetente të kujdesit shëndetësor,

qoftë sa i përket gjendjes së kryerësit penalisht të papërgjegjshëm, qoftë në

aspektin e mungesës së institucioneve adekuate mjekësore për trajtimin e

kësaj kategorie të kryerësve.

Prandaj, për ekzekutim të suksesshëm të këtyre masave, në të

ardhmen kërkohet krijimi i institucioneve adekuate mjekësore dhe kuadrit

mjekësor të specializuar për trajtimin e të sëmurëve mendor, kryerës të

veprave penale.

Megjithëse vlerësohet se numri i veprave penale që kryejnë

kryerësit me çrregullime mendore është simbolik, një vlerësim i

përgjithshëm për masat e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik është se këto

masa janë pjesë e domosdoshme e politikës ndëshkimore penale për

luftimin e kriminalitetit me gjithë specifikat e tyre që i bëjnë të dallohen

nga dënimet.

Adelina RAKAJ

94

Literatura

I. Libra, artikuj profesional dhe shkencor

1. Bačič,Dr.F,Bavcon,Dr.Ljubo,etj.-Komentar Krivičnog Zakona

Socialističke Federative Republike Jugosllave – Drugo Izdanje,

Beograd,1982

2. Dervinja Dr.F.“Psikologjia forenzike”, Telegrafi, Prishtinë,19 tetor

2010

3. Halili, Dr.R. Kriminologjia, Prishtinë, 2011

4. Instituti i Kërkimeve Juridike dhe Shoqërore –Fakulteti Juridik,

Përmbledhje e Ligjeve penale, Prishtinë, 1979

5. Kecmanoviq, Dr. D. Psihijatrija, Beograd-Zagreb, 1989

6. Lazarevic,Dr. L., Vučković Dr. B., Vučković Dr.V., Komentar –

Krivinčog Zakonik Crne Gore – Drugo izmijenjo I dopunjeno

izdanje, Cetinje, 2007

7. Muçi,Dr. Sh. E drejta penale, Tiranë, 2007

8. Osmani,Dr. A. Kodi Penal i Republikës së Maqedonisë, Shkup,

2010

9. Sahiti, Dr.E. E drejta e procedurës penale, Prishtinë, 2005

10. Sahiti, Dr.E. Psikologjia Gjyqësore, Prishtinë, 2007

11. Salihu, Dr.I. E drejta penale –Pjesa e përgjithshme,Prishtinë, 1995

12. Saihu, Dr. I. E drejta penale, pjesa e përgjithshme, Prishtinë,2008

13. Stojanovic, Dr.Z.E drejta penale – Pjesa e përgjithshme, Beograd,

2003

14. Susuri, Dr.H. E drejta Kushtetuese e Republikës së

Kosovës,Prishtinë,2011

15. Shtino.N.,Lala,S. Psikiatria ligjore, Tiranë, 2011

16. Ukaj, Dr. B. Denimet në të drejtën penale të Shqipërise, Prishtinë,

2006

17. Ukaj, Dr.B. Mbrojtja juridiko- penale e dinjitetit të kryerësve

penalisht të papërgjegjshëm, Prishtinë,2010

II. Kode, akte ligjore dhe dokumente të tjera

1. Kushtetuta e Republikës së Kosovës, Prishtinë 2008

2. Kodi Penal i Republikës së Kosovës, Prishtinë 2012

3. Kodi i Procedurës Penal i Republikës së Kosovës, Prishtinë 2012

4. Kodi Penal i Republikës së Kosovës, Prishtinë 2004


95

5. Kodi i Procedurës Penal i Republikës së Kosovës, Prishtinë 2004

6. Kodi Penal i Republikës së Shqiperisë, Tiranë 2004

7. Kodi Penal i Bosnjës dhe Hercergovinës, Sarajevë,2003

8. Kodi Penal i ish - Jugosllavisë,Beograd, 1977

9. Kodi Penal i Kroacisë, Zagreb,1998

10. Kodi Penal i Malit të Zi, Cetinje, 2004

11. Kodi Penal i Maqedonisë, Shkup, 2004

12. Kodi Penal i Rusisë, Moskë, 1996

13. Kodi Penal i Serbisë, Beograd, 2006

14. Ligji mbi ekzekutimin e sanksioneve penale,Prishtinë, 2004

15. Ligji Penal i ish KSA-të Kosovës, Prishtinë,1977

16. Rregullore nr. 2004/34 “Mbi procedurën penale ku përfshihen

kryerës me çrregullime mendore”, Prishtinë, 2004.

Adelina RAKAJ

96

Adelina RAKAJ

“THE POSITION OF PERPETRATORS WITH MENTAL

DISORDERS ACCORDING TO THE CRIMINAL CODE OF

KOSOVO”

Abstract

The main goal of this paper will be the position of the perpetrators

with mental disorders and also analysis of measures of mandatory

psychiatric treatment, as the main measures to achieve goals of penal

policy on protecting the society from crimes on the one hand and the

protection of dignity criminally irresponsible people on the other side.

The first part of the paper refers to the social necessity for special

regulation of the legal position of this category of perpetrators. In order to

have a clearer view on the evolution of the Criminal Code of Kosovo,

respectively to analyse the position of perpetrators with mental disorders,

we focused on a brief chronology of the historical presentation of measures

of mandatory psychiatric treatment under sanctions of the criminal law

offenses by the former Yugoslavia, including the Regulation about the

criminal perpetrators with mental disorders no.2004/34 to the current

Criminal Code of the Republic of Kosovo.

The second part of the paper deals with the measures of mandatory

psychiatric treatment under the Criminal Code of the Republic of Kosovo,

examining the legal conditions that punish the imposition of these

measures, considering mandatory psychiatric treatment in detention and at

liberty. Also, in this section we have analyzed the comparative aspects of

defining measures of mandatory psychiatric treatment under the Criminal

Code of some countries in the region and beyond.

The third part highlights the reasonableness of the imposition of

these measures, addressing the judicial and legal bases that determine their

imposition in relation to criminal sanctions.


97

In general, this paper consists of the following topics: General

reviews, a brief historical overview of the development of measures of

mandatory psychiatric treatment within the criminal sanctions, measures of

mandatory psychiatric treatment under the Criminal Code of Kosovo,

mandatory psychiatric treatment and custody in a health care institution

(mandatory psychiatric treatment custody), mandatory psychiatric

treatment at liberty, then the imposition of measures of mandatory

psychiatric treatment and conclusions.

The paper is done using scientific methods such as: historical

methods, analytical methods,legal methods and comparative methods.

Keywords: perpetrators with mental disorders, criminal

irresponsibility, the degree of danger, measures of mandatory psychiatric

treatment, psychiatric expert.

Ma.Sc. Jetullah ALIU

98

K.D.U. 328.185(496.51)

343.352(496.51)

Ma.Sc. Jetullah Aliu

KORRUPSIONI DHE PROBLEMET E ZBULIMIT DHE TË

PROVUARIT E TIJ NË KOSOVË

Abstrakt

Objekt trajtimi në këtë punim është problemi i zbulimit dhe te

provuarit e Korrupsionit. Për korrupsionin nuk ekziston një përkufizim i

vetëm. Kuptimi për të është i gjere dhe nuk mund të definohet vetëm me

marrjen apo dhënien e ryshfetit të një zyrtari apo blerjen e tij, siç

praktikohet shpesh. Korrupsioni kryhet shpesh herë nga një grup njerëzish

shumë i organizuar personash çka i jep elemente të krimit të organizuar.

Meqë korrupsioni sidomos korrupsioni politik kryhet nga persona shumë të

kualifikuar dhe profesional, kjo e vështirëson në masë të madhe zbulimin,

hetimin, ndjekjen dhe gjykimin e personave të tillë për shkak të aftësive të

mëdha për fshehjen e gjurmëve të korrupsionit. Për shkak të problemeve që

vijnë deri të zbulimi dhe të provuarit e këtij krimi dhe për shkak të mënyrës

se kryerjes,natyrës se fshehte,korrupsioni bene pjese të krimet ku shkalla e

të provuarit është në nivelin tejet të ulet. Punimi është shtjelluar kryesisht

ne problemet qe i hasin agjencitë ose organet qe kane mandat për te

parandaluar dhe luftuar ketë fenomen.

Fjalët kyçe: korrupsioni, të zbuluarit, kosova, agjencitë

shtetërore, parandalimi.

KORRUPSIONI DHE PROBLEMET E ZBULIMIT DHE TË PROVUARIT E TIJ NË KOSOVË

99

Hyrje

Korrupsioni në Kosovë vazhdon të jetë një fenomen negativ që po

përpiqet t’i zë frymën zhvillimit dhe konsolidimit të shtetit të Kosovës.

Korrupsioni bën pjesë në fenomenet që janë vështirë të përkufizohen, për

shkak se kuptimi i tij ndërron varësisht prej kohës dhe kontekstit shoqëror

e politik. Zakonisht, mendohet se korrupsion është marrja e parave, në

formë të pagesës së shërbimeve që duhet të kryhen apo dhënia e mitos për

shërbime ose rezultate të pamerituara. Kur flitet për këtë anomali

shoqërore, duhet të thuhet se ndikon shumë në sigurinë nacionale.

Korrupsioni paraqet rrezik për ekonominë e shëndoshë dhe për

marrëdhëniet demokratike, ndikon në zhvillimin ekonomik dhe ndarjen e

drejtë të prodhimit shoqëror. Shkalla e pranisë së korrupsionit në një

shoqëri është shprehje e situatës politike e të sigurisë dhe e gjendjes

juridike të shtetit.

Në mënyrë më të përgjithësuar, korrupsioni ka efekt degradues në

përgjithësi në sistemin dhe rregullimin shoqëror bashkëkohor. Si i tillë, ai

paraqet kërcënim edhe për stabilitetin ndërkombëtar. Kufijtë e shtrirjes së

korrupsionit nuk janë kufijtë shtetërorë të një vendi. Kufijtë e korrupsionit

janë po aq të paarritshëm sa është e paarritshme edhe lakmia njerëzore.

Vepra e korrupsionit lidhet me shkeljen e dispozitave ligjore si dhe kodit

etik e profesional nga pjesëmarrësit, me qëllim të përfitimit të paligjshëm

të pasurisë ose ndonjë interesi, të drejte, përparësie, qoftë për vete, apo për

persona të tjerë. Korrupsioni nuk është temë e re. Ai vështrohet si një

kërcënim i hapur për shoqërinë, ekonominë, administratën dhe rregullimin

shoqëror.

1. Definicione të ndryshme të korrupsionit

Kur është fjala për korrupsionin, problemi më i madh është, sikur

edhe të krimi i organizuar, që ende nuk ekziston një përkufizim për te, as

në nivelin nacional (kombëtar), e po ashtu as në nivelin ndërkombëtar. Nuk

ka një definicion të përgjithshëm mbi korrupsionin që si i tillë të jetë i

pranuar nga të gjitha shtetet. Përcaktimi se çfarë duhet konsideruar si

korrupsion ndryshon nga një vend tek tjetri. Kriminaliteti si dukuri

shoqërore negative dhe e rrezikshme, paraqet një dukuri shoqërore që


100

manifestohet në forma të ndryshme gjatë rrjedhës se historisë njerëzore.1

Korrupsioni si mito dhënie është prezent gjatë gjithë historisë së shkruar të

shoqërisë njerëzore. Në shoqëri pak a shumë është konsideruar si vepër jo

e pëlqyer dhe e dëmshme për shtetin dhe për këtë, korrupsioni gati është e

pamundur që të çrrënjoset. Korrupsioni është aq evident sa që nuk është

imun as tek shtetet e forta ekonomikisht, as te ato me rend juridik të

rregulluar, apo as te ato të varfra. Dallimi është në lajmërimin, formën,

shtrirjen dhe intensitetin.2

Në kuptimin më të përgjithshëm, korrupsioni paraqet shpërdorimin

e pushtetit të cilën e posedon një zyrtar i lartë, në një vend pune ose

pozicion të hierarkisë sociale dhe ekonomike, për përvetësimin e

paligjshëm të pasurisë për veten apo personin tjetër. Shumica e autorëve

korrupsionin e cilësojnë si keqpërdorim të kompetencave publike, pushtetit

politik dhe ekonomik, për të përvetësuar në mënyre ilegale përfitime

materiale ose jo materiale, si për vete ashtu dhe për personin tjetër.

Korrupsioni është njëra ndër fenomenet që vështirë përkufizohet,

arsyeja qëndron se kuptimi i tij ndërron varësisht prej kohës dhe kontekstit

shoqëror e politik. Korrupsioni nuk është temë e re.

Ai vështrohet si një kërcenim i hapur për shoqërinë, ekonominë,

administratën dhe rregullimin e një vendi me më shume se një mijë vjet3.

Përkufizimin gjithëpërfshirës të korrupsionit e ka ofruar Vito Tanzi në

punimet e veta, ku ka theksuar se korrupsioni ekziston gjithkund ku

ekziston shkelja e principeve të vendimmarrjes së paanshme ndërsa,

identifikimi me marrjen dhe shenjen e mitos nuk është preciz dhe nuk i

mbulon të gjitha fenomenet të cilat duhet të inkriminohen, në qoftë se

duhet të sigurohet kryerja e detyrës të ligjshme nga ana e zyrtarëve.

Disa autorë në punën e tyre profesionale kanë tentuar ta definojnë

termin e korrupsionit si G. Kouplend e definon si përdorim i pavend i

shërbimeve publike për përfitime private. A. Van Der Zalman korrupsionin

e definon si proceset e ndryshme me emërim të përbashkët të

mosfunksionimit të procesit demokratik gjatë vendimmarrjes, sipas tij

korrupsioni ekziston kur personi privat i ka bërë shërbimi individit në

pushtet ose të afërmit të tyre. A.P.E. Nasaba konsideron që korrupsioni

është mito ose ndonjë veprim ndaj personave të cilëve ju janë besuar

1 Prof. Dr Ejup Sahiti, “Kriminaliteti si dukuri shoqërore negative dhe provimi

(argumentimi) procedural I tij ”Revista e Drejta nr.1,Prishtinë ,1995,,fq.13 2 Slobodan Vukoviq, Korrupcija i Vladavina Prava, Beograd. 2003 fq.9

3 Dr.Mersida SUCESKA, Bazat e Kriminalitetit Ekonomik, Prishtinë, 2006, perkthim në

AAB - Rinvest


101

përgjegjësitë dhe kompetencat në sektorin shtetëror ose privat dhe të cilët

nuk i kryejnë detyrat të cilat dalin nga statusi i tyre si zyrtarë shtetëror,

agjentë të pavarur ose emërimet të tjera, qëllimi i të cilëve është realizimi i

fitimit në mënyrë papërshtatshme për veten ose për tjetrin. E Bocz thekson

që korrupsioni është përmbledhja e veprimeve korruptive, d.m.th çdo

veprim cili buron nga motivet të cilat janë shoqërisht të papranueshme, ai

gjithashtu thekson që korrupsioni është termi më i gjerë se korrupsioni

kriminal sepse ekzistojnë fenomenet të cilat mund të karakterizohen si

korruptive dhe të mos jenë vepra penale. Një prej autorëve më të njohur në

lidhje me hetimet ndaj korrupsionit, Klitgaard, është autor i formulës i cili

flet për nivelin (shkaqet) e korrupsionit dhe ajo është thjesht: Korrupsion =

monopol (pushtet) + e drejta diskrete në vendimmarrje në organin e

pushtetit - përgjegjësitë e këtij organi.4

Ligji për Agjencinë kundër Korrupsionit nr.03-L-159 në nenin 2 jep

përkufizimin se me korrupsion kuptojmë çdo keqpërdorim të pushtetit apo

çdo sjellje tjetër e personit zyrtar, personit përgjegjës apo personit tjetër me

qëllim të arritjes së ndonjë përparësie apo përfitimi të kundërligjshëm për

veten apo për personin tjetër.5 (Definicioni i lartpërmendur është i bazuar

edhe në Konventën e Kombeve të Bashkuara kundër Kriminalitetit të

Organizuar, e nënshkruar në Palermo në vitin 2000).

Në kuptimin juridik korrupsioni paraqet shkelje të rendit

kushtetues, për shkak se godet garancitë kushtetuese, liritë dhe të drejtat e

njeriut dhe të qytetarit dhe për pasojë, ushtrimi i shërbimeve publike merr

karakter të kryerjes së tyre vetëm për ata qytetarë që janë në gjendje ose

mund t´i paguajnë ato shërbime. Në kuptimin juridik, korrupsioni

definohet në mënyra të ndryshme si dhe në vepra të ndryshme penale.6 Në

kuptimin ekonomik, korrupsioni shpie kah krijimi i pozitës së privilegjuar

të individëve dhe grupeve të tyre për shkak të pozitës monopolistike, në

furnizimet dhe punët publike duke zëvendësuar ligjshmëritë e shëndosha të

ekonomisë së tregut dhe të konkurrencës së hapur e të lirë me dukuritë

shkatërruese që i kundërvihen atyre ligjshmërive.7

4 Dr.Nebojsha Teofiloviq, Milenko Jelanqiq, SPREQAVANJE, OTKRIVANJE I

DOKAZIVANJE KRIVIQNI DELA KORUPCIJE I PRNJA NOVCA, Beograd, 2006,

fq.10-11 5 Ligji i Agjencisë kundër korrupsionit i Kosoves , nr.03-L-159 neni 2, p. 1.1.3

6 Prof. Dr. Vesel Latifi, KRIMINALISTIKA, Zbulimi dhe të provuarit e krimit, Prishtinë

2006,fq 202 7 Questions for article: cache:jicgksx2f0qj: sq.wikipedikia.org/wiki/korrupsioni si dukuri,


102

2. Disa nga format dhe karakteristikat e korrupsionit

Përpjekjet e deritanishme që fenomeni i korrupsionit të luftohet

kanë qenë më pak efikase. Por lidhur me këtë duhet të theksohet se në të

kaluarën e as aktualisht nuk ka vend ku nuk është i pranishëm korrupsioni

lidhur me ushtrimin e detyrës zyrtare.8 Ashtu sikur nuk ekziston një

përkufizim i pranuar përgjithësisht për korrupsionin, gjithashtu nuk

ekziston një topologji e vlefshme përgjithësisht për korrupsionin. Të gjitha

format e korrupsionit, sidoqoftë janë të bazuara në konfliktin potencial në

mes interesave profesionale (zyrtare) dhe private të personit.

Format e korrupsionit janë “Prishja”, “Blerja”, Mitosja, “Blerja e

Kreut”, Mitosja e njerëzve me ndikim më pozita të rëndësishme në

politikë, në ekonomi dhe në administratën publike, me qëllim të

benificioneve të ndryshme, gjegjësisht interesit të padrejtë dhe të

kundërligjshëm.

Format më të shpeshta të korrupsionit janë: dhënia dhe marrja e

ryshfetit, shantazhi dhe tregtia me informacione sekrete, siç janë

informacionet shtetërore, ekonomike e ushtarake, korrupsioni mund të

bëhet nëpërmjet mitosjes direke të zyrtarëve publikë, por edhe nëpërmjet

mitosjes indirekte (p.sh. premtimi për punësim të mëvonshëm, provizioni

për nënshkrimin e marrëveshjeve afariste, nënshkrimi i marrëveshjeve të

punës me miq ose të afërm, etj.). 9

Mirëpo për të thjeshtësuar këtë punim dhe këtë spektër të formave

korruptuese do të mundohem të përmbledh korrupsionin në katër forma si

forma më të përhapura dhe me ndikim: a) marrja dhe dhënia e ryshfetit, b)

nepotizmi dhe favorizimi, c) mashtrimi dhe d) përvetësimi.

Luftimi i korrupsionit si formë e veçantë e kriminalitetit në

përgjithësi, arrihet përmes masave preventive dhe represive. Këto masa

në tërësinë e tyre burojnë nga legjislacioni juridik-penal i vendit,

konventat ndërkombëtare kundër korrupsionit dhe nga tërësia e parimeve

të politikës kriminale. Marrë në përgjithësi format e luftimit të korrupsionit

bazuar në nevojën e pasurimit të legjislacionit juridik-penal përfshinë:

legjislacioni specifik kundër korrupsionit, ligjësimin e mjeteve të veçanta

për luftimin, zbulimin dhe hetimin e korrupsionit, ratifikimin e konventave

ndërkombëtare të fushës juridiko-penale, krijimin e agjencive të veçanta

8 Dr.Ismet Salihu, E Drejta penale, Pjesa e Posaqme , Prishtinë,2006,f,q 333.

9 Prof. Dr. Vesel Latfi, KRIMINALISTIKA , Zbulimi dhe të provuarit e krimit, Prishtinë

2006,f,q 209


103

kundër-korrupsion dhe përcaktimin e detyrave të tyre duke ruajtur

skajshmërish paanshmërinë dhe pavarësinë e tyre.

3. Pasojat e korrupsionit në institucionet shtetërore dhe në

shoqëri

Korrupsioni është fenomen i vjetër i shoqërisë dhe ka qenë i

pranishëm pothuaj në të gjitha formacionet shoqëroro-ekonomike. Me

korrupsion rrezikohen themelet e funksionimit të parimit të sundimit të

ligjit dhe shtetit ligjor.10

Ndikimi i korrupsionit në institucionet shtetërore dhe në shoqëri në

vendet në zhvillim dhe në vendet që kanë dalë nga lufta apo që janë në

tranzicion, është shumë i madh duke pasur parasysh mungesën e

legjislacionit përkatës, vetëdijesimin e qytetarëve dhe faktorëve të tjerë.

Kusht me rëndësi që ndikon në uljen ose rritjen e kriminalitetit në tërësi

dhe të veprave penale me natyrë korrupsioni në veçanti është puna e mirë

ose e dobët e policisë, prokurorisë dhe gjykatave në zbulimin, ndjekjen,

arrestimin dhe dënimin me kohë të kryesve të këtyre veprave penale.11

Si

pasojë e korrupsionit, vendi fillon të zhytet në varfëri dhe në krizë

ekonomike, në administratën publike është shumë prezent jo efikasiteti, në

gjyqësi po ashtu mungojnë aktgjykimet nga ana e gjyqësorit, mungon

legjislacion përkatës, po ashtu qytetarët fillojnë ta humbin besimin në

institucionet e veta.

Prandaj edhe ndikimi i tij lidhet edhe me pasojat që shkakton

korrupsioni përfshirë pasojat politike, sociale, ekonomike dhe psikologjike.

Pasojat politike të korrupsionit janë shumë të mëdha, ai dëmton

drejtpërsëdrejti zhvillimin e një vendi dhe kredibilitetin e tij në planin e

brendshëm dhe ndërkombëtar. Korrupsioni është një kërcënim serioz për të

gjitha regjimet politike. Në mënyrë të veçantë ai përbënë një kërcënim

madhor për demokracitë.12

Korrupsioni ndikon drejtpërdrejte në varfërinë pasi rrit çmimin e

shërbimeve publike, zvogëlon cilësinë e këtyre shërbimeve dhe shpesh

kufizon qasjen e njerëzve të varfër në ujë, edukim, kujdes shëndetësor dhe

shumë shërbime të tjera kyçe. Ai po ashtu shtrembëron marrëdhëniet dhe

10

Dr.Ismet Salihu, E Drejta penale , Pjesa e Posaqme , Prishtinë, 2006, f,q 333. 11

Dr.Sc.Azem Hajdari ,Veprat penale me natyrë korrupsioni me një vështrim të posaqëm

në Kosovë. 12

Prof.Dr. Vesel Latifi, POLTIKA KRIMINALE, Prishtinë, 2008, fq. 242


104

besimin e njerëzve të varfër në zyrtarët publik, policinë dhe njerëzit me

autoritet të cilët marrin mito për vete.

Korrupsioni ndikon edhe në mënyre indirekte në njerëzit e varfër,

sepse pengon rritjen ekonomike, fuqizon pabarazinë, shtrembëron alokimin

e mjeteve apo shpenzimeve publike, prandaj, të gjitha këto janë pengesa

për zbutjen e varfërisë.

Të veçojmë vetëm disa nga pasojat që e përfshijnë shoqërinë si

pasojë e rritjes së korrupsionit, dhe mos pengimit të tij. Korrupsioni ndikon

në:

Humbjen e besimit për ekzistimin e drejtësisë ligjore,13

Humbjen e besimit publik ndaj institucioneve shtetërore, duke e

rrezikuar stabilitetin politik dhe kapjen (mbërthimin) e shtetit nga

korrupsioni,

Zgjerimin e mentalitetit dhe kulturës korruptive, në të gjithë

sektorët dhe te qytetarët, (pasi që qytetari arsyetohet se përderisa

korruptohen udhëheqësit publik pse të mos korruptohet edhe ai).

Bënë rritjen e dallimeve mes të pasurve dhe të varfërve,

Dukshëm zvogëlon investimet e huaja duke larguar investitorët e

huaj në drejtim të tregjeve më të sigurta, etj.

4. Konventat ndërkombëtare në funksion të parandalimit dhe

luftimit të korrupsionit

Korrupsioni nuk paraqet vetëm sfidë për shtetet individuale, por

paraqet edhe sfidë për paqen dhe stabilitetin ndërkombëtar. Duke e parë

këtë rrezik, shtetet e ndryshme janë munduar që edhe në planin

ndërkombëtar ta trajtojnë këtë problem përmes konventave të ndryshme

ndërkombëtare. Në vijim do t’i përmendim disa nga konventat që kanë për

qëllim parandalimin dhe luftimin e korrupsionit, si:

-Konventa e OECD-se në luftën kundër korrupsionit -

-Konventa penalo-juridike mbi korrupsionin –

-Konventa civile - juridike mbi korrupsionin –

-Konventa e Kombeve të Bashkuara kundër korrupsionit

-Konventa inter-amerikane kundër korrupsionit nga SHBA e

miratuar me 29 nëntor 1996;

13

Interviste me Krye Prokurorin e Shtetit te Kosovës, Ismet Kabashi , Prishtinë 28.tetor

2010


105

-Konventa mbi luftën kundër korrupsionit , e cila përfshin

funksionaret e Bashkimit Evropian dhe funksionaret e vendeve anëtare të

Bashkimit Evropian, e miratuar nga Këshilli i Evropian me 26 maj 1997,

-Konventa mbi luftën kundër korrupsionit së funksionareve të huaj

publik në transaksionet ndërkombëtare afariste, e miratuar nga OSBE me

21 nëntor 1997,

-Konventa e Unionit Afrikan për parandalimin dhe luftimin e

korrupsionit, miratuar nga shefat e shteteve dhe qeverive të vendeve të

Unionit Afrikan, me 12 korrik 2003,etj

5. Problemet në zbulimin e korrupsionit

Korrupsioni nuk mund të trajtohet dhe të vështrohet ndaras nga

krimi i organizuar, dihet se krimi i organizuar është kërcenim serioz për

stabilitetin politik dhe ekonomik të çdo vendi14

. Krimi i organizuar është

problem i ndërlikuar dhe i rrezikshëm shoqëror edhe në shtetet e zhvilluara

të cilat kane vështirësi teknike, organizative në hetimin, zbulimin dhe

luftimin e këtij krimi. Arsyeja qëndron, para se gjithash me mënyrën e

kryerjes dhe me trajtimin jo adekuat të organeve të ndjekjes apo organeve

kompetente që u bëjnë këtyre krimeve dhe kryerësve të tyre.15

Zbulimi i

korrupsionit për dallim prej veprave të tjera penale kërkon më shumë

shfrytëzimin e masave teknike të vëzhgimit të parapara në kapitullin e

XXIX prej nenit 256-267 të Kodit të Procedurës Penale të Kosovës dhe

metodave tjera të veprimeve hetimore. Po ashtu zbulimi i korrupsionit

kërkon krijimin e njësiteve të specializuara, hetues të shkathët dhe me

përvojë, Prokuror të specializuar në këtë fushë dhe trajnime që lidhen me

krimet ekonomike dhe korrupsion.

Sipas Dr. Skënder Begeja, përpunimi kriminalistik dhe ndjekja

penale për korrupsion fillon me kallëzimin e personit të ngarkuar me

funksion shtetëror lidhur me inventarizimin, me kallëzimin e shtetasve, nga

ushtrimi i kontrollit të prokurorit gjatë hetimeve paraprake, nga njoftimet

anonime nga të dhënat e shtypi, etj. Detyrë tjetër në studimin e këtyre

materialeve është edhe verifikimi i vërtetësisë dhe saktësisë së të dhënave,

po ashtu sipas këtij autori,veprimet e para hetimore në hetimin dhe

zbulimin e krimeve të korrupsionit janë këqyrja e vendit të ngjarjes

14

Pr.Dr.Vesel Latifi, KRIMINALISTIKA, Zbulimi dhe të provuarit e krimit, Prishtinë,

2006, fq. 202. 15

Dr.Sc.Azem Hajdari,VEPRAT PENALE ME NATYRE KORRUPSIONI ME NJE

VESHTRIM TË POSAQEM NË KOSOVË, Prishtinë, 2003, fq, 127.


106

,sekuestrimi dhe këqyrja e dokumenteve, kontrollimi,etj.16

Qëllimi i

zbulimit dhe hetimit të veprave penale me natyrë korrupsioni është që

drejtësia të triumfoje përballë këtij krimi dhe të nxjerr para drejtësisë

kryerësit e tyre.

6. Problemet e luftimit të korrupsionit në Kosovë

Korrupsioni për nga natyra dhe shkaku, është një dukuri komplekse

shoqërore që rrethon pothuajse të gjithë shoqërinë në të gjitha sferat e jetës.

Dështimi për të arritur çfarëdo ndryshimi radikal në luftën kundër

korrupsionit mund të shpjegohet me arsyet në vazhdim;

a) Mosgatishmëria e opinionit publik për lajmërimin dhe paraqitjen e

rasteve (raportimit) të korrupsionit;17

b) Mungesën e vullnetit politik dhe mbështetja e mekanizmave që

kanë për mandat luftimin dhe parandalimin e korrupsionit;

c) Mungesa e përvojës së institucioneve shtetërore për të luftuar këtë

dukuri apo këto krime specifike ;

d) Selektimi i pamjaftueshëm procedural i shërbyesve civile,

policisë, gjyqtarëve, prokurorëve etj;

e) Numri i pamjaftueshëm i prokurorëve dhe mungesa e vullnetit të

tyre që të merren me procedimin e rasteve të korrupsionit etj.

Të gjitha vendet në tranzicion, sikurse edhe rasti i vendit tonë,

ballafaqohen me ndërrimin e pronësisë që kryhet nëpërmjet privatizimit të

pronës shtetërore dhe shoqërore dhe me tenderët për furnizimin e organeve

shtetërore dhe kompanive publike me mallra dhe shërbime. Që të dyja këto

sfera janë shumë të përshtatshme dhe ofrojnë mundësi potenciale për

korrupsion.18

Për institucionet e zbatimit të ligjit mbledhja e

informacioneve për korrupsion përmes aktiviteteve të fshehta, është punë

shumë e komplikuar për vetë zbatuesit e ligjit dhe në veçanti për gjykatën,

për shkak se :

a) Këto krime, sidomos, krimet me natyre korrupsioni janë të

fshehta;

16

Prof.Dr.Skender Begeja;KRIMINALISTIKA,Tiranë,2004,fq.588-599 17

Intervistë me Drita Hajdari, Prokurore në Gjykatën e Qarkut në Prishtinë dhe

Kordinatore per rastet e korrupsionit. 18

Krimi Financiar dhe Korrupsioni, Trajnues Ismet Kabashi, Prokuror në Prokurorinë

Publike të Kosovës . Instituti Gjyqësor I Kosovës , Prishtinë, Shtator. 2008, fq.3


107

b) Qytetarët për arsye të ndryshme nuk dëshirojnë të

bashkëpunojnë me organet e ndjekjes, agjencitë dhe me institucione të

tjera;

c) Mosgatishmëria e opinionit që të përfshihet në identifikimin e

rasteve të korrupsionit (kjo ndodh për faktin se nuk ka sistem efektiv

shtetëror që do të garantonte sigurinë dhe mirëqenien sociale dhe materiale

të qytetarit).

Problemet e shumta që ekzistojn lidhur me hetimin e krimit të

korrupsionit, kur dihet se është shumë vështirë të dëshmohen dhe

argumentohen këto vepra penale, megjithatë në Kosovë jemi në rrugë të

mirë për të parandaluar dhe luftuar aktet e tilla korruptive. Kosova tani ka

një ekonomi jo të zhvilluar dhe ajo në masë të madhe krijon përshtypje se

korrupsioni është i përhapur në masë të madhe, bazuar në sondazhet e

kryera nga shumë organizata vendore dhe ndërkombëtare dhe së fundit

sipas Transparency International (The Global Coalition Against

Corruption), (TI) Kosova ndodhet në vendin e 110-të për nivelin e

korrupsionit. Ajo është në grup me Beninin, Bolivinë, Gabonin,

Indonezinë dhe Ishujt Solomon. Që të gjitha kanë të njëjtin koeficient –

2.8 të korrupsionit. Kosova hyn në vendet më të korruptuara në botë sipas

të njëjtit raport, ndërsa Maqedonia gjendet në vendin e 62-te me

koeficient-4.1, Mali i Zi 69-të, me koeficient 3.7, Serbia ndodhet në

vendin e 78-të, me 3.5, Shqipëria 87-te me 3.3 dhe Bosnja në vendin e 91-

të me koeficient 3.2.19

Në zbulimin, ndjekjen dhe trajtimin e kriminalitetit profesional dhe

të organizuar paraqiten probleme dhe vështirësi të mëdha ngase këto krime

i kryejnë me mjeshtëri dhe nivel të larte dhe shpeshherë i tejkalojnë

mundësitë e disa organeve të policisë dhe të organeve të tjera të

ndjekjes20

.Te krimi i korrupsionit në shumë studime dhe në kërkime

empirike theksohet se kryerësit e këtij krimi kanë aftësi të veçantë dhe

tregojnë një profesionalizëm të madh duke fshehur gjurmë dhe duke

vështirësuar organeve të ndjekjes hetimin, zbulimin e tyre. Prandaj edhe si

probleme të këtij fenomeni kur kemi të bëjmë me zbulimin e tij mund të

veçojmë;21

19

TRANSPARENCY INTERNATIONALI, the global coalition against corruption,2010 20

Pr. Dr. Ragip Halili, KRIMINOLOGJIA, Prishtinë, 2008, f,q 137. 21

Intervistë me Krye Prokurorin e Shtetit, Ismet Kabashi e zhvilluar me 28.10.2010.

Prishtinë


108

a) Mungesa e legjislacionit përkatës dhe zbrazirat në disa ligje (ku

mungon legjislacioni përkatës, nuk ka përgjegjësi dhe transparence, nuk ka

organe funksionale dhe efikase;

b) Mungesa e ligjit të konfiskimit të pasurisë dhe të Agjencisë për

menaxhimin e aseteve;22

c) Mungesën e vullnetit politik dhe mbështetjen e mekanizmave

për ta luftuar këtë fenomen;

d) Formimi me vonesë i institucioneve që merren me këtë lëmi;

e) Trajnim jo i mjaftueshëm i stafit në këtë lëmi (hetuesve policor

dhe prokurorëve);

f) Reformat në sistemin gjyqësor dhe te prokuroria;

g) Vakumi gjatë fazës së selektimit dhe zgjedhjes së prokurorëve

dhe gjyqtareve;

h) Ndryshe nga ryshfeti krimi i dhënies dhe marrjes së favoreve

është i pamundur të provohet sepse kjo praktikë nuk lë gjurmë;23

i) Grumbullimi i numrit të madh të rasteve në gjykata dhe

pamundësia e trajtimit adekuat të tyre;

j) Mungesa e numrit të mjaftueshëm të prokurorëve dhe

gjyqtareve;

k) Dënimet e buta që janë të parapara me legjislacionin në fuqi dhe

l) Numri i vogël i dënimeve të kryerësve të veprave me natyrë

korruptive dhe si pasojë mundësa e parandalimit të këtij fenomeni.

Zgjidhja dhe tejkalimi i problemeve të paraqitura si pengese në

zbulimin dhe luftimin krimit të organizuar e korrupsionit në veçanti arrihet

me trajtim kompleks shtetërore dhe shoqëror dhe për ketë jep disa

rekomandime Prof. Dr. Vesel Latifi, duke përfshirë:

a) Analizën e gjendjes ekzistuese të kësaj dukurie ;

b) Detyrimet e veprimtarisë politike dhe synimeve të përgjithshme

në këtë fushë ;

c) Masat specifike kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit në

veçanti;

d) Formimi i institucioneve të specializuara kundër korrupsion,

bashkëpunimi i organeve të zbulimit, hetimit dhe gjykimit;

22

Intervistë me Agron Nezaj, Drejtor I Drejtoris për Hetime e Krime ekonomike dhe

Korrupsion, zhvilluar me 03.11.2010 23

Prof.Dr. Vesel Latifi, KRIMINALISTIKA, Zbulimi dhe të provuarit e krimit, Prishtinë

2006,f.q 203.,


109

e) Rregullimi legjislativ i autorizimeve të posaçme të organeve dhe

organizatave të caktuara në zbulimin dhe luftimin e korrupsionit;

f) Zbatimi i efektshëm i ligjit dhe masave në kontrollin e

institucioneve;

g) Preventivi i programuar sistemor i korrupsionit;

h) Qeverisja e mirë administrimi dhe ligjshmëria e plotë në

kryerjen e funksionit të organeve të drejtësisë policisë, doganave,

inspektorateve, organeve qeveritare të komunave;

i) Qasja shkencore e profesionale e zbulimit dhe luftimit të

korrupsionit, edukimi i opinionit dhe mobilizimi i mediave në

parandalimin dhe luftimin e krimit të organizuar dhe korrupsionit në

veçanti.

Hetimi dhe zbulimi i korrupsionit i përkasin organeve të ndjekjes si

policisë, prokurorisë dhe mekanizmave të tjerë që kanë për mandat

parandalimin dhe luftimin e korrupsionit. Kosova si një vend i cili ka dalur

i shkatërruar nga lufta dhe që e ka përcjell një kohë të gjatë procesi i

tranzicionit , nuk ka arritur të krijoj kushte të mjaftueshme për luftimin e

korrupsionit. Derisa shtetet me të zhvilluara në botë por edhe ato në

tranzicion janë duke u organizuar në zbulimin dhe luftimin e krimit të

korrupsionit dhe krimit te organizuar në përgjithësi, Kosova është e

rrezikuar nga ky fenomen dhe është duke u vonuar.

Problemet e zbulimit të korrupsionit janë shumë të ndërlikuara dhe

të shkaktuara nga shumë faktorë të ndryshëm politik, juridik, ekonomik,

social dhe shoqëror në përgjithësi. Problemin e parandalimit dhe të

luftimit të krimit të organizuar në përgjithësi dhe korrupsionit në

veçanti,duhet trajtuar, programuar dhe luftuar ndryshe nga krimet tjera.24

Problem i veçantë në zbulimin korrupsionit është se gjendet më së shumti

në vendet ku ka pushtet të pakufizuar dhe në këto vende shfaqen probleme

që kanë të bëjnë me çështjen e vendosjes mbi ndarjen e mjeteve në

zbulimin e korrupsionit, dhënien e lejeve , respektimin e dispozitave

ligjore dhe administrative.

7. Roli i policisë në zbulimin e korrupsionit

Policia është organ shtetëror që kujdeset për mbrojtjen e shoqërisë

nga kriminaliteti, për mbrojtjen e rendit e qetësisë publike, si dhe për

sigurimin e sistemit të përcaktuar shtetëror. Në të gjitha vendet, duke

24

Prof. Dr. Vesel Latifi, KRIMINALISTIKA, Zbulimi dhe të provuarit e krimit,Prishtinë

2006,f.q 201.


110

llogaritur edhe shoqëritë bashkëkohore, policia, me përjashtim të

organizimit formal, ka të njëjtat funksione dhe detyra.25

Roli dhe qëllimi

kryesor i policisë në një shoqëri demokratike të udhëhequr nga forca e

ligjit është të ruaje qetësinë publike dhe rendin në shoqëri, të mbroje dhe të

respektojë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, të parandaloje dhe të

luftojë krimin, të zbuloj krimin të kryeje funksione ndihmese dhe shërbime

për publikun.26

Lufta kundër krimit është obligim për organet shtetërore, qytetaret

dhe shoqërinë në tërësi. Sfidat e ndryshme dhe problemet e llojllojshme

mund të jenë vendimtare me punën e mëtutjeshme në polici për shumë

individë. Përkrahja e udhëheqësve policor në kryerjen e detyrave të

rregullta, për policët do të jetë stimulim për punë.27

Me marrjen e

informacionit se është kryer një vepër penale e cila ka elemente të

korrupsionit atëherë policia fillon t’i ndërmarr disa veprime hetimore me

qëllim të zbulimit si:

a) Shikimin dhe kontrollimin e vendit të ngjarjes;

b) Konfiskimin e dokumenteve;

c) Mbledhjen e dokumentacionit neper vende ku dyshohet se kanë të

bëjnë dhe lidhen me veprën e kryer penale;

d) Përdorimin e metodave dhe masave të fshehta teknike të vëzhgimit;

e) Marrjen në pyetje të dëshmitarëve dhe të dyshimtëve;

f) Përpilimi dhe përcjellja e kallëzimit penal në prokurori me të gjitha

provat e marra gjatë zhvillimit dhe ndërmarrjes së veprimeve

hetimore.

Sigurimi i provave për ekzistimin e veprave penale me natyre

korruptive zbatohen në këto masa dhe veprime;28

a) Me intervista dhe përpilimin e shënimeve zyrtare ekuivalente;

b) Me ekspertizat (grafologjive, material, finaciare dhe

kontabilitetit,etj);

c) Zbulimin e lëndëve dhe gjurmëve të veprës penale (dokumentet e

biznesit,etj);

25

Prof.Dr.Vesel Latifi, Taktika Kriminalistike, Prishtinë, 2001,fq.26 26

Mr.Sc.Xhevdet Halili,E DREJTA (Roli,Organizimi dhe Kntrolli i Policisë së Kosovës)

Nr.1-2010, Prishtinë, f,q 92. 27

Mr. Sc. Fitim Shishani, ROLI I POLICISE NË PARANDALIMIN E

KRIMINALITETIT, Prishtinë 2006,fq.60 28

Dr.Nebojsha Teofiloviq, Milenko Jelanqiq, SPREQAVANJE,OTKRIVANJE I

DOKAZIVANJE KRIVICNI DELA KORUPCIJE I PRANJA NOVCA, Beograd,

2006, fq. 225-227


111

d) Konstatimin e pasojave material të veprës penale (dëmi ose fitimi);

e) Ekzaminimi i fushave të caktuara (valixhet, mjetet e transportit, etj).

Për të dëshmuar këtë vepër, duhet të sqarohen disa rrethana dhe

përgjigje në pyetjet si:

f) Për çfarë forme keqpërdorimi është fjala;

g) Kur është kryer ;

h) Motivet;

i) Cilat veprimet janë ndërmarrë për të kryer vepra;

j) Kush ka përfituar ose kush është dëmtuar dhe e cila e drejt është

cenuar;

k) Kush janë bashkëpunëtorët në kryerjen e veprës;

l) Çfarë e bën të mundur ose lehtësuar kryerjen e keqpërdorimit;

m) A kanë përdorur kryesit falsifikimin material ose intelektual të

dokumenteve zyrtare ose biznesit dhe a është fjala për punë të

paligjshme ligjore fiktive ose simuluese etj;

Gjetja dhe zënia (kapja) e autorëve të kriminalitetit, është një nga

detyrat e veçanta dhe me përgjegjësi e policisë. Kodi Procedurës Penale i

Kosovës, përcakton se kur ekziston dyshimi i arsyeshëm që është kryer një

vepër penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare policia detyrohet, qoftë sipas

detyrës zyrtare ose me kërkesë të prokurorit publik, të ndërmarre të gjitha

masat e nevojshme për të përcaktuar vendndodhjen e autorit, për të ndaluar

autorin ose ndihmësin e tij nga fshehja ose arratisja, për t’i gjetur e për t’i

ruajtur gjurmët dhe provat e tjera të veprës penale dhe sendet që mund të

shërbejnë si provë, dhe të mbledhë të gjitha informacionet që mund të

përdoren në procedurë penale.29

8. Roli dhe problemet e Agjencisë kundër Korrupsionit në

zbulimin e korrupsionit në Kosovë

Agjencia kundër Korrupsionit (AKK) është institucion i pavarur i

themeluar në korrik të vitit 2006, ndërsa ka filluar të funksionojë më 12

shkurt të viti 2007. Baza ligjore për funksionimin e Agjencisë është Ligji

për Agjencinë kundër Korrupsionit, i cili i ka përcaktuar përgjegjësitë dhe

fushë- veprimtarinë e tij. Mandati i Agjencisë është i përqendruar në

zbulimin dhe hetimin e rasteve korruptive, përpjekjeve për parandalimin

dhe luftimin e korrupsionit si dhe sensibilizimin e opinionit publik me

29

Kodi I Procedurës Penale I Kosovës,06 prill 2004


112

qëllim të ndërtimit të një shoqërie të shëndoshë që bazohet në shtetin e së

drejtës.30

Ligji aktual për AKK-në, parasheh masat kundër korrupsionit

brenda fushës së veprimit të Strategjisë dhe Planit të Veprimit kundër

Korrupsionit, veçanërisht në fushën e hetimeve paraprake të korrupsionit,

analizimin dhe eliminimin e shkaqeve të korrupsionit, papajtueshmërinë

mes mbajtjes së posteve publike dhe kryerjes së aktiviteteve fitimprurëse

për personat zyrtar, kufizimet në lidhje me pranimin e dhuratave të lidhura

me kryerjen e detyrës zyrtare, mbikëqyrjen e pasurive të tyre si dhe të

personave në lidhje të afërt me ta dhe kufizimet në lidhje me subjektet

kontraktuese që marrin pjesë në tenderët publik si veprime para

korruptive.31

Korrupsioni është një fenomen shumë kompleksë sa i përket

zbulimit gjegjësisht të provuarit e tij, kur dihet se për të realizuar një vepër

me karakter korruptiv duhet që të jenë të involvuar se paku dy e me shumë

persona, ku përfitues është pranuesi dhe ofruesi i shërbimit të caktuar, dhe

nga kjo vepër shkaktohet ose dëmtohet interesi i përgjithshëm dhe

individëve. Meqë këto dy palë të korrupsionit shpesh herë ndahen të dyja

të kënaqura, asnjëri prej tyre nuk ka interes që të raportojë rastin. Kjo e

vështirëson në masë të madhe zbulimin dhe ndjekjen e rasteve të

korrupsionit.

Pra, korrupsioni si fenomen është shumë kompleks. Për luftimin e

tij kërkohet një koordinim i të gjitha mekanizmave që kanë për mision

luftën kundër korrupsionit, dhe në këtë fushë rol të rëndësishëm luan

Prokuroria si organ i ndjekëses dhe Gjykata si organ i cili vendos në

shkallë të fundit në lidhje me fajësinë apo mos fajësinë e të dyshuarit për

veprime korruptive.

Institucionet që u përmendem me lartë nuk po e bëjnë punën e vet

si duhet, duke e ditur se finalizimi i shumë punëve të institucioneve në

luftën kundër korrupsionit bëhen nga ana e Prokurorisë dhe Gjykatave.

Sikur këto të fundit të ishin me efektive në ndjekjen dhe gjykimin e rasteve

kjo do të ndikonte edhe në parandalimin e korrupsionit dhe në ngritjen e

besimit të qytetareve në institucione që luftojnë korrupsionit. Pra mos

funksionimi i një hallke të institucioneve në luftimin e korrupsion krijon

ambient dhe hapësirë të përshtatshme për rritjen e korrupsionit në sektorin

publik.

Problem për Agjencinë në zbulimin e korrupsionit janë edhe

informatat jo të bollshme ose jo shumë të plota për rastet e caktuara, duke

30

Raporti I Agjencisë kundër korrupsionit, Prishtinë, 2009. 31

Ligji për Agjencinë kundër Korrupsionit I Kosoves,


113

u bazuar vetëm në dyshime që nganjëherë mund të jenë shumë subjektive

dhe manipuluese. Po ashtu përveç problemeve në zbulimin e korrupsionit

kane qene edhe sfidat dhe vështirësitë me të cilat është ballafaquar

Agjencia kundër korrupsionit (AKK-ja) gjatë punës që mund të veçojmë 32

(Shih raportin vjetor të Agjencisë kundër korrupsionit 2009) si:

a) Mungesa bashkëpunimit dhe koordinimit të mirë ndërinstitucional;

b) Mungesa e trajnimeve të thelluara për teknikat bashkëkohore të

hetimit dhe parandalimit të korrupsionit;

c) Bashkëpunimi jo i kënaqshëm me institucionet tjera simotra në

shtetet e rajonit në lidhje me aspektet e mënyrave të zbulimit dhe

hetimet të rasteve të korrupsionit;

d) Trajtimi jo adekuat financiar për zyrtarët e AKK-së.

e) Problem shqetësues ka qenë edhe largimi i disa zyrtarëve nga

Agjencia dhe kalimi i tyre nëpër institucione të tjera, për shkak të

pagave të ulëta, etj. 33

9. Të provuarit e korrupsionit

Me kryerjen e veprës penale, organet e ndjekjes duhet të

ndërmarrin të gjitha veprimet për kërkimin dhe konstatimin e të vërtetës në

procedure penale. Pasi të këtë mbledhur të gjitha faktet dhe provat si

policia ashtu edhe prokurori atëherë duhet të vjen procesi i të provuarit i

cili vjen gjate fazës se shqyrtimit gjyqësor .

Me nocionin prove-argument në procedure penale kuptojmë çdo të

dhënë e cila në procedure gjyqësore flet për saktësinë e ndonjë fakti

relevant.34

Procesi i të provuarit në momentin e kryerjes se veprës penale

për gjykatën në procedure penale paraqet një nga vështirësitë me të mëdha

pasi që gjykata konstaton gjendjen faktike në të cilën mbështetë vendimi

gjyqësor. Kur është fjala për veprat penale të keqpërdorimit të detyrës

zyrtare të cilat kane lidhje me korrupsionin, të provuarit në procedure

penale është një nga problemet me të mëdha për organet e ndjekjes. Faza e

dëshmimit përmban aktivitete në sqarimin e rasteve të caktuara që d.m.th

ndarja e fakteve të rëndësishme nga ato të parëndësishme dhe në ato të

sigurimit të materialëve relevante dhe provave të tjera. Për të dëshmua për

këto vepra duhet të përdoren trupat inspektues dhe organet tjera shtetërore

dhe institucionet profesionale si gjatë kontrollit të disa shënimeve ashtu

32

Raporti I Agjencisë kundër korrupsionit, Prishtinë, 2009. 33

Po aty, 34

Dr.Ejup Sahiti,E Drejta e Procedurës Penale, Prishtinë, 2005, f,q 135.


114

edhe përdorimit të kompetencave ligjore të tyre.35

Korrupsioni është njëra

nga format e krimit të organizuar apo si e quajnë krimi i jakës se bardhe

(pasi personat që merren me këtë krim,gjinden në pozita të larta shtetërore,

janë njerëz të pushtetit,të politikes,të ekonomisë,bizneseve,gjyqësorit).

Veprime në metodikën e zbulimit dhe të dëshmimit (të provuarit)të

korrupsionit sikur te mitëmarrësi ashtu edhe te mitëdhënësi dhe

ndërmjetësuesi,pasi që merren vesh për deklarime të rrejshme, posaçërisht

është me rëndësi pranimi i cilitdo prej tyre për me ardhë deri te dëshmitë

objektive, dhe fotografisë së plote te veprës penale dhe paisja me

dokumente të nevojshme. Shpesh punëtorët e operativës (Policisë), nuk

posedojnë gjurme materiale pasi që ekziston një sërë informatash

kriminalistike. Pranimi nga ana e tyre e hapin rrugën për planifikimin të

punëve operative kërkimore për mbledhjen e fakteve te mjaftueshme.36

Për shkak të problemeve që vijnë deri të zbulimi dhe të provuarit e

këtij krimi dhe për shkak të mënyrës se kryerjes,natyrës se fshehte,

korrupsioni bene pjese të krimet ku shkalla e të provuarit është në nivelin

tejet të ulet.

10. Problemet dhe vështirësitë në të provuarit e korrupsionit

Nder veprimet me të shpeshta kriminale të korrupsionit janë

falsifikimet dhe transakaksionet e ndryshme në bursat financiare

,manipulimet në treg,marrja dhe dhënia e mitos dhe ryshfetit,ndërmjetësimi

në lidhjen e kontratave me interes të madh,shmangia e pagimit të

kontributeve dhe tatimeve ,mundësimi i shfrytëzimit të beneficioneve të

ndryshme,dhënia e lehtësimeve dhe mundësimi i blerjes se aksioneve të

ndryshme.37

Kosova si një vend i dalur nga lufta dhe përcjellja e saj një kohe të

gjate e tranzicionit është shume evidente që lëne pasoja të shumta në

shume aspekte,këtë e ka goditur edhe në sistemin gjyqësor aty ku edhe

provat e siguruara nga organet e ndjekjes duhet të provohen. Reformat në

sistemin gjyqësor dhe prokurorial, dhe riemërimet e tyre qe janë ne

procedure është një nga sfidat në të provuarit e korrupsionit,numri i madh i

35

Dr.Nebojsha Teofilovic, Milenko Jelanqiq, SPRECAVANJE, OTKRIVANJE I


2006, fq.207 36

Nebojsha Teofilovic, Milenko Jelancic, SPREQAVANJE, OTKRIVANJE I


2006, fq.250 37

Pr.Dr. Ragip Halili, KRIMINOLOGJIA, Botimi i gjashtë Prishtinë,,2008 f.q 139


115

lendeve të proceduara në gjykate,mungesa e numrit të mjaftueshëm të

gjyqtarëve, mungesa e trajnimeve dhe specializimi i prokuroreve në këtë

fushe, motivimi dhe stimulimi i gjyqtareve.38

Problem është edhe mosgatishmëria e prokuroreve për procedimin

e lendeve qe kane per natyre korrupsionin dhe paraqitja e nevojës për

caktimin e prokuroreve qe te merren vetëm me lendet kundër

korrupsionit,duke krijuar edhe dege te veçanta neper prokuroritë e

Kosovës. Si pasoje e mos trajtimit te këtyre rasteve është caktuar një

prokuror qe te merret me rastet e tilla.

11. Provat e paraqitura për korrupsion

Pasi të analizohen të gjitha informacionet dhe zyrtari të gjejë prova

të cilat i argumentojnë dyshimet në lidhje më veprimet korruptive,

përgatitet kallëzimi penal. Ndjekja penale për korrupsion fillon me

kallëzimin e personit të ngarkuar me funksion shtetëror,me kallëzimin e

shtetasve,nga ushtrimi i kontrollit të prokurorit gjate hetimeve

paraprake,nga njoftimet anonimet, nga të dhënat e shtypit etj.39

Me marrjen e informatës në forma të ndryshme se është kryer një

veprim korruptiv atëherë policia fillon me mbledhjen e provave të cilat

kishin me argumentuar se ka ndodh një vepër penale e cila ka elemente të

korrupsionit. Policia bashke me kallëzimin penal në prokurori përcjell edhe

prova të cilat kane lidhje me veprën penale e kryer si;procesverbalin mbi

kontrollin e vendit të ngjarjes,dokumente të ndryshme të cilat dërgojnë deri

të vërtetimi dhe dëshmimi se është kryer një vepër korruptive, deklarata të

ankuesve,dëshmitarëve dhe të dyshimtit, fotografi, sende të tjera të

konfiskuarave rastin e kryerjes se veprës penale. Kërkimi dhe konstatimi i

të vërtetës në procedure penale duhet të jete moto e të gjitha veprimeve që i

ndërmarrin organet proceduese.40

Në lidhje me një krim të korrupsionit

ngritën versione të ndryshme dhe versionet para hetimore verifikohen me

qellim të saktësisë se tyre dhe prezumimit të fajësisë se të pandehurit.

Për ndriçimin dhe zgjidhjen e suksesshme të një çështje juridike

penale është e nevojshme që në procedure penale të ndërmerren një varg

veprimesh procedurale me ndihmën e të cilave gjykata ,duke i konstatuar

rrethanat e ngjarjes në përputhje me ndodhitë reale duhet të konstatoj të

38

Intervistë me Krye Prokurorin e Shtetit Ismet Kabashi e zhvilluar me 28.10.2010.

Prishtinë. 39

Prof. Dr. Skender Begeja, KRIMINALISTIKA, Tiranë ,2004, f.q 588 - 599. 40

Dr.Ejup Sahiti, E Drejta e Procedurës Penale, Prishtinë, 2005, f,q 131.


116

vërtetën në procedure penale. Për realizimin e këtij qëllimi themelore të

procedurës penale ,i cili në realitet paraqet shkallen me të larte të sigurisë

(të eliminimit të dilemës) e cila munde të arrihet në procedure penale,është

e nevojshme të vërtetohen faktet relevante juridike të cilat janë të rëndësisë

juridiko penal materiale dhe procedurale,siç janë; faktet rreth veprës

penale,faktet të cilat kane të bëjnë me cilësitë e përgjithshme dhe të

veçanta të veprës penale,me përgjegjësin e kryesitë të veprës penale etj.

Vërtetimi i saktësisë se një fakti relevant juridik në procedure penale quhet

provim (argumentim), ndërsa provimi behet me ndihmën e provave,të cilat

i parashtrohen gjykatës me ndihmën e mjeteve të ndryshme provuese.41

12. Roli i prokurorit dhe problemet në të provuarit e rasteve të

korrupsionit

Zyra e prokurorisë publike është organ i pavarur përgjegjës për

hetimin e veprave penale,për ushtrimin e ndjekjes penale ndaj personave të

akuzuar për kryerjen e veprave penale që ndiqen sipas detyrës zyrtare apo

me propozimin e të dëmtuarit, për mbikëqyrjen e punës së policisë

gjyqësore gjatë hetimit të personave të dyshuar për kryerjen e veprave

penale dhe për mbledhjen e të dhënave dhe informacioneve për fillimin e

procedurës penale.42

Veprat penale me natyre korruptive vështirë

hetohen,zbulohen pasi qe dy personat janë te kënaqur me marrjen dhe

dhënien e ryshfetit dhe realizimi i mjeteve është kryesisht përfitimi dhe ky

është problemi kryesor qe nuk paraqiten veprat e tilla. Pas policisë hetimet

kryhen edhe nga Agjencia kundër korrupsionit dhe sipas vlerësimit te pare

edhe kallëzimet penale nga policia edhe raportet nga Agjencia nuk janë

konkretizuara dhe te nevojshme për me inicue procedurën. Provat e

duhura nuk ju paraqiten prokurorisë dhe shpesh ndodhe qe prokurori te

kërkon informata shtese edhe kjo paraqet një problem ne te provuarit. Të

provuarit e rasteve të korrupsionit kohen e fundit është një nga sfidat me të

mëdha. Të gjitha raportet,statistikat,sondazhet tregojnë se korrupsioni po

hetohet,zbulohet por nuk po gjykohet se fundi kemi edhe raportin e

departamentit amerikan të shtetit (DASH) ku nder të tjera thuhet se

41

Prof. Dr. Ejup Sahiti, Dëshmia e Deshmitarit si Provë në Procedurë Penale , Prishtinë

1993, f.q 13 42

Kodi i Procedurës Penale i Kosovës, 06. prill 2004


117

korrupsioni është i pranishëm në Kosovë, derisa sistemi i gjykatave nuk

është efikas.43

Për me ndjek korrupsionin janë te nevojshme edhe masat e fshehta,

mirëpo urdhërimi i tyre behet kryesisht nga gjykata dhe vonesat e

sigurimit te këtyre masave krijojnë vështirësi ne sigurimin e provave.

Prokuroret janë te obliguar te hetojnë edhe pasurinë e fituar me kryerjen e

veprës penale dhe me ane te hetimeve financiare nevojiten masat e fshehta

qe po ashtu i urdhëron gjykata (Gjykatësi i procedurës paraprake)dhe jo

rralle lidhen me një hetim te gjate dhe kompleks qe ka si pasoje edhe

veprat me natyre korruptive.

Po ashtu sipas Prokurorit te Shtetit Ismet Kabashi si problem tjetër

për trajtimin e veprave te korrupsionit është edhe numri i madh i lendeve

qe dërgohen ne prokurori dhe atë ne Gjykatën e qarkut ne Prishtine.

Problem është edhe numri i vogël i prokuroreve dhe procesi i riemërimit te

tyre dhe mungesa e kompletimit neper vendet e caktuara si dhe

mungesa e trajnimeve te prokuroreve ne këtë fushe.44

43

http://www.koha.net/index.php?cid=1,7,14330 , Korrupsioni e gjyqësori, problemet

kryesore në Kosovë, vlerëson DASH-i Publikuar: E enjte, më 11 mars 2010 44

Intervistë me Krye Prokurorin e Shtetit Ismet Kabashi e zhvilluar me 28.10.2010.

Prishtinë


118

P Ë R F U N D I M I

Për korrupsionin nuk ekziston një përkufizim i vetëm. Kuptimi për

të është i gjere dhe nuk mund të definohet vetëm me marrjen apo dhënien e

ryshfetit të një zyrtari apo blerjen e tij, siç praktikohet shpesh. Shtetet e

ndryshme kanë përkufizime të ndryshme për korrupsionit, madje i

ndryshëm është edhe përkufizimi i këtij fenomeni në dokumentet e

ndryshme ndërkombëtare.

Korrupsioni nuk është një preokupim i brendshëm i shteteve te

veçanta qe kane probleme të theksuara me korrupsionin. Por ai është

problem edhe ndërkombëtar apo rajonal dhe kthehet ne prioritet për çdo

shtet si edhe për bashkësinë ndërkombëtare në përgjithësi. Për të luftuar

korrupsionin pikësëpari kërkohet vullneti dhe përkushtimi politik për te

filluar dhe quar deri ne fund reformat përkatëse, mbështetje mekanizmave

dhe pavarësi ne hetimin e rasteve te korrupsionit. Për te hetuar, zbuluar dhe

dëshmuar korrupsionin kërkohet pune me efikase e mekanizmave qe kane

mision luftën dhe parandalimin e korrupsionit dhe koordinim më i madh

mes tyre në shkëmbimin e informatave për korrupsionin. Korrupsioni

shpesh i bënë dy palët të kënaqura. Për këtë arsye edhe mungon interesi që

këto raste të raportohen tek organet e zbatimit të ligjit. Kjo paraqet një

sfidë të madhe në zbulimin, hetimin dhe ndjekjen e korrupsionit.

Sfidë e madhe paraqet edhe komplikueshmëria e rasteve të

korrupsionit. Korrupsioni kryhet shpesh herë nga një grup njerëzish shumë

i organizuar personash çka i jep elemente të krimit të organizuar. Meqë

korrupsioni sidomos korrupsioni politik kryhet nga persona shumë të

kualifikuar dhe profesional, kjo e vështirëson në masë të madhe zbulimin,

hetimin, ndjekjen dhe gjykimin e personave të tillë për shkak të aftësive të

mëdha për fshehjen e gjurmëve të korrupsionit.Një nga problemet qe

paraqitet te zbulimi i korrupsionit është mosparaqitja dhe lajmërimi i

rasteve te korrupsionit, pasi qe për shkak të mentalitetit të qytetareve ne

dekadat e kaluara, shtetin e kane konsideruar si një armik e jo si nje mjet

qe do te jete ne shërbim te tyre. Për këtë arsye edhe raportimi i rasteve të

korrupsionit nganjëherë perceptohet si një “akt klasik spiunimi”. Mendimi

im është qe te zhvendoset ky lloj mentaliteti nga ana e qytetareve deri tek

zyrtaret, dhe te krijohet një përgjegjësi me e madhe individuale,kolektive


119

dhe institucionale. Kjo do të arrihej përmes rritjes së efikasitetit të

organeve kompetente në luftimin dhe parandalimin e korrupsionit përmes

rezultateve konkrete me çka edhe perceptimi i qytetarëve për institucionet

publike do të përmirësohej. Pjesëmarrja e publikut ka qene jo e kënaqshme

ne luftimin dhe parandalimin e korrupsionit pasi qe ka ekzistuar frika nga

ndjekja, dënimet kjo është vërejt sidomos tek paraqitja dhe lajmërimet

(raportimet) e rasteve,pasi qe edhe dhënia e ryshfetit është e dënueshme

edhe pse me kodin penal te Kosovës ekziston mundësia e lirimit te personit

nëse kish me paraqite rastin tek organet e ndjekjes. Për shkak të

problemeve që vijnë deri të zbulimi dhe të provuarit e këtij krimi dhe për

shkak të mënyrës se kryerjes,natyrës se fshehte,korrupsioni bene pjese të

krimet ku shkalla e të provuarit është në nivelin tejet të ulet. Demi qe vjen

si pasoje e korrupsionit është shume me i madhe se çdo shpenzim i bere

për luftimin e këtij fenomeni. Mjafton të përmendet fakti se niveli i lartë i

korrupsionit ndikon drejtpërdrejtë edhe në kredibilitetin e institucioneve në

sytë e qytetarëve. Korrupsioni i lartë në një shtet e dëmton imazhin

ndërkombëtar të tij dhe ndihmon edhe në largimin e investitorëve të huaj,

me çka dëmtohet rëndë edhe perspektiva ekonomike e shoqërisë. Kjo ka

pasoja të mëdha në stabilitetin shoqëror dhe politik.

Andaj, është më se e domosdoshme që organeve kompetente për

luftimin dhe parandalimin e korrupsionit të iu lejohen mjetet e

mjaftueshme materiale dhe teknike si dhe resurset adekuate njerëzore me

qëllim të rritjes së efikasitetit në luftë kundër korrupsionit. Me këtë e shteti

demonstron kapacitetin veprues për luftimin e korrupsionit dhe e dëshmon

shkallën e lartë të zhvillimit demokratik dhe institucional.


120

Ma. Jetullah Aliu

CORRUPTION AND DETECTION ISSUES AND

PROOFING IN KOSOVO

Abstract The treatment facility in this paper is the problem of discovering

and proving the corruption. There is not a single definition for corruption. The understanding about corruption is broad and it cannot be defined by taking or giving bribe to a senior, as happens more often. Different countries have different definitions about corruption; even different is the definition of this phenomenon in different international documents. Corruption is not an internal concern of specific countries that have related problems to corruption, but it’s international and regional problem which comes as priority for any country, also for the international community in general.

To investigate, discover and prove the corruption it is required an efficient work of the mechanisms that have mission to fight and prevent the corruption, and greater coordination between them in exchange of information on corruption. Usually corruption pleases both of parties, for this reason there is a lack of interest to report this kind of cases in law enforcement. This presents a major challenge in detecting, investigating and prosecuting corruption. Also in this paper is a problem the complexity of corruption cases. Corruption is often performed by highly organized group of people which gives elements of organized crime.

Since corruption, especially political corruption it is performed from highly qualified and professional group of people, this makes it harder to discover, investigate, prosecute and judge group of such people because of the great capabilities to hide the traces of corruption. Because of the problems that come up until the discovery and proof of the crime and because of the way of the commission crime, corruption belongs part of the crimes where the level of proof is extremely low.

The paper is mainly discussed for the problems that agencies or bodies are facing in order to prevent and fight this phenomenon.

VRASJET E RENDA NE TERRITORIN E GJYKATES THEMLORE TE MITROVICES ...

121

K.D.U. 343.611(496.51)”2009/2013”

Ma. sc. Valon Brahimi

VRASJET E RENDA NE TERRITORIN E GJYKATES

THEMLORE TE MITROVICES NE PERIUDHEN 2009-2013

Hyrje

Në një shoqeri demokratike, të vërtetë, vihet në plan të parë

mbrojtja e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, e posaçërisht e së të

dretjës për të jetuar, sepse jeta është e pakompenzueshme dhe e

pazëvendësueshme me asgjë.

Jeta e njeriut, është e mbrojtur me aktet më të larta juridiko-

ndërkombetare. Kështu në Deklaratën Univerzale për të drejtat e Njëriut të

vitit (1948) thuhet “ çdo njeri ka të drejtën e jetës, të lirisë dhe të sigurisë

së vetë (neni 3)1. Jeta e njeriut mbrohet gjithashtu edhe me Konventën

Europiane për të drejtat e njeriut të vitit (1950) (neni 2)2 si dhe, me aktet e

tjera juridiko-ndërkombetare. Po ashtu e drejta për jetë, është e sanksionuar

edhe me Kushtetutën e republikës së Kosovës ku thuhet “secili individ

gëzon të drejtën për jetën (neni 25).

Mbështetur në këto burime, edhe Kodi Penal i Republikës së

Kosovës, i cili hyri në fuqi me 1 janar 2013, ofron mbrojtje juridiko-penale

së të drejtës se njeriut për të jetuar, me anë të parashikimit të një varg

dispozitash të llojeve te ndryshme të veprave penale kundër jetës, dhe të

dënimeve penale për këto krime. Për shkak të pasojave shumë te rënda, ky

lloj i kriminalitetit që në kohët më të lashta, e deri në ditët e sotme zë një

vend qëndror, si problem shoqërorë dhe kriminalo-politik. Rrezikëshmeria

shoqërore e veprave penale të vrasjeve, konsiston në shkaktimin e pasojave

të pariparueshme, për vetë faktin se me këtë veprim personi privohet nga

1 Shih: Universal Declaration of Human Rights, 1948

2 Shih: Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms,

miratuar në Romë me 04.11.1950

Ma.sc.Valon BRAHIMI

122

jeta, si një vlerë universale dhe mjaft e çmuar. Në anën tjetër nga shumë

artikuj në media te shkruara të informimit, pothuajse për çdo ditë jemi të

informuar për kryerjen e veprave penale kundër jetës dhe trupit, sidomos të

vrasjeve të rënda në territorit të Gjykatës Themelore të Mitrovicës

Në këtë punim, do të paraqtien dhe do te analizohen disa aspekte

juridiko- penale, fenomenologjike, etiologjike dhe te politikes kriminale, të

vrasjeve të rënda në territorin e Gjykatës Themelore të Mitrovicës për

periudhen pesë (5) vjeçare, 2009-2013. Gjatë paraqitjes dhe trajtimit, të

dukurisë së vrasjeve të rënda në territorrin në fjalë, kryesisht do të

mbështetemi në dispozitat akteve të njohura juridike ndërkombëtare dhe në

legjislacionin penal të Kosovës, si dhe në të dhënat statistikore të Policisë

së Kosovës, të dhënat e Gjykatës Themelore të Mitrovicës, dhe në burimet

e tjera, që janë me interes për hulumtimin e gjithëanshëm të kësaj dukurie

kriminale.

1. Vrasjet e rënda sipas Kodit Penal të Republikes së Kosovës

Vrasjet e rënda, janë lloji me i rëndë i veprave penale me të cilat

privohet personi nga jeta.Vrasjet e rënda apo siq quhen ndryshe edhe si

vrasje të kualifikuara, konsiderohen ato vrasje të cilat kryhen veçanarisht

në rrethana të rënda. Me rastin e kryrjes se vrasjeve të rënda, shprehet një

shkallë më e lartë e fajësisë dhe e kundërligjëshmërise.3 Sipas profesorit të

së drejtës penale dr.Ismet Elezi “studimi i vrasjeve të cilësuara ka rëndësi

për arsye se;

1. vrasjet e rënda paraqesin një shkallë më të lartë të

rrezikëshmerisë

2. nga pikpamja statistikore ato janë më të përhapura

3. praktika gjyqësore ka vërtetuar se në cilesimin juridik të ketyre

vrasjeve, nuk ka patur një kuptim të drejtë nga ana teorike, dhe nuk

bëheshin mirë dallimet në mes vrasjeve të cilësuara nga ato jo të

cilësuara”4

Në Kodin e Përkohëshëm Penal të Kosovës (neni.147, pika 1-12 ),

parashiheshin format e ndryshme të vrasjeve të rënda. Po ashtu edhe Kodi

Penal i Republikës5 së Kosoves i cili hyri në fuqi në janar të vitit 2013, i

inkriminon vrasjet e rënda. Kështu në (nenin. 179 të KPRK ) parasheh 12

3 Salihu, Ismet “E drejta penale pjesa e posaçme), Prishtinë 2006 , fq.119

4 Cituar Elezi, Ismet , sipas Demolli, Haki “Vrasjet ne Kosovën e pasluftës”, Prishtinë

2006 ,fq. 14 5 Kodi Penal i Republikës së Kosovës, nenin 179, parag.2, pika. 1-12, Janar 2013


123

lloje të vrasjeve të rënda, të cilat sipas karakteristikave të tyre specifike

mund të klasifikohen në katër grupe kryesore:

a) vrasjet e rënda sipas motivit të kryrjes

b) vrasjet e rënda sipas mënyrës së kryerjes

c) vrasjet e rënda sipas subjektit pasiv (objektit te atakuar)

d) vrasjet e rënda sipas rrethanave të kryerjes.6

Veprimi i kryerjs se ketyre veprave penale, konsiston ne privimin e

personit nga jeta me motive te caktuara . Këtë vepër penale mund ta kryej

çdo person Sa i përket forms se fajit, vrasjet e rënda kryhen vetëm me

dashje. Kodi Penal i Republikës së Kosovës, për kryersit e vrasjeve të

rënda, ka paraparë denim me burgim me te pakten 10 vite deri në burgim të

përjetshem. Dënimi me burgim të përjetshem, është sanksioni penal më i

rëndë i cili i shqiptohet kryersve të krimeve të rënda, kur krimi është kryer

me dashje dhe në rrethana veçanarisht të rënda.

2. Disa karakteristika fenomenologjike te vrasjeve te rënda ne

territorin e Gjykates Themelore te Mitrovices 2009/2013

Njohjen, trajtimin dhe analizimin e veçorive themelore

fenomenologjike të vrasjeve të rënda në territorin e Gjykates Themelore te

Mitrovicës per periudhen 2009/2013 do ta vështrojmë dhe analizojmë

përmes paraqitjes së7 vëllimit të kësaj vepre penale, dinamikës së kryerjes,

shtrirjes regjionale të saj etj., si dhe do të paraqiten edhe disa karakteristika

personale dhe sociale të kryesve dhe te viktimave të saj.

2.1. Vëllimi dhe dinamika e vrasjeve të rënda

Me vëllim, të vrasjeve nënkuptojmë tërsinë e vrasjeve të kryera në

një periudhë të caktuar kohore në një territor përkatës, në rastin konkret, në

territorin e Gjykatës Themelore të Mitrovicës.

Kurse me dinamikën e vrasjeve, nënkuptojmë ndryshimet e

shkaktuara në vëllimin e tyre gjatë përiudhës së njëjtë kohore.8 Kur bëhet

fjalë për vëllimin, dinamikën, tipet, llojet dhe format e kriminalitetit në një

6 Demolli, Haki, “Vrasjet në Kosovën e pasluftës” Prishtinë, 2006, fq.15

7 Ukaj, Bajram “Dënimet në të drejtën penale të Shqiperisë” Prishtine, 2006, fq.223

8 Po aty. fq.36

Ma.sc.Valon BRAHIMI

124

vend, zakonisht si tregues të këtyre karakteristikave shërbejnë statistikat

kriminale, qofshin ato kombëtare apo ndërkombëtare 9.

Bazuar në të dhënat statistikore, të siguruara nga Policia e Kosovës

për periudhën kohore 2009-2013, rezulton se në territorin e Gjykatës

Themelore të Mitrovicës, janë kryer gjithësej 18 vrasje të rënda apo

mesatarisht 4 vrasje të rënda në vit. Në vijim lidhur me këtë prezentojmë të

dhënat në formë tabelare.10

Tabela nr.1. Vëllimi dhe dinamika e vrasjeve të rënda të kryera në

territorin e Gjykatës Themelore të Mitrovicës për periudhën kohore 2009-

2013, sipas të dhënave të Policisë së Kosovës

Viti Nr .i vrasjeve te rënda Shprehur ne %

2009 4 22.22 %

2010 6 33.33 %

2011 3 16.66 %

2012 2 11.10 %

2013 3 16.16 %

Gjithëse 18 100 %

Të dhënat, e siguruar nga ana e Policisë së Kosovës nga tabela 1. e

cila pasqyron numrin e vrasjeve të rënda të kryera për periudhën kohore

2009-2013, duket se nuk paraqet gjendjen reale të paraqitjes së këtij

fenomeni, gjë e cila mund të vertetohet edhe nga të dhënat e siguruara nga

regjistrat e lëndëve penale (vrasjeve të rënda ) në Gjykatën Themelore të

Mitrovicës, prej vitit 2009 deri 201311

. Për të arsyetuar këtë që themi në

vijim prezentojmë të dhënat në formë tabelare.

9 Halili, Ragip “Kriminoloigjia” Prishtinë 2005 , fq 116

10 Shih: Statistikat e policisë së Kosoves, per periudhen 2009-2013

11 Shih; Te dhenat e Gjykatës Themelore të Mitrovicës per periudhen, 2009-2013


125

Tabela nr. 2. Vëllimi dhe dinamika e vrasjeve të rënda në territorin

e Gjykatës Themelore të Mitrovicës për periudhën kohore 2009-2013,

sipas të dhënave të siguruara nga regjistrat e lëndëve penale të Gjykatës

Themelore të Mitrovicës

Viti Nr .i vrasjeve te rënda Shprehur ne %

2009 5 22.72 %

2010 6 27.27 %

2011 4 18.18 %

2012 4 18.18 %

2013 3 13.63 %

Gjithëse 22 100 %

Nga tabela nr.2, mund të vërehet se sipas të dhënave të siguruara

nga studimi i drejtëpërdrejt i lëndëve penale, në Gjykatën Themelore të

Mitrovicës, në vitin 2009 janë kryer 5 vrasje të rënda apo shprehur ne

përqindje 22.72 %, në vitin 2010 janë kryer 6 vrasje të rënda apo shprehur

në perqindje 27.27 %, në vitin 20011 janë kryer 4 vrasje të rënda apo 18.18

%, në vitin 2012 janë kryer po ashtu 4 vrasje të rënda apo shprehur në

perqindje 18.18 %, kurse në vitin 2013 janë kryer 3 vrasje të rënda apo

shprehur në perqindje 13.63 %. Pra, për dallim nga tabela nr 1. të dhënat

nga tabela nr.2. flasin se në periudhën e njejtë kohore, në territorin e

Gjykatës Themelore të Mitrovicës janë kryer gjithësej 22 vrasje të rënda

2.2. Koha e kryerjes së vrasjeve të rënda

Kriminaliteti, si dukuri komplekse-shoqërore, shpreh edhe disa

veçori kohore dhe regjionale.Shumë autorë në këtë drejtim kanë

hulumtuar, dhe vërtetuar në kërkimet e tyre empirike, se kriminaliteti

dallohet prej kohës në kohë. Vërehen karakteristika të veçanta të

kriminalitetit, gjatë natës, ditës, prej një regjioni në regjioni tjetër etj.

Elementi kohë, ka një rëndësi të madhe për analizen e vrasjeve të

rënda. Në KPRK (neni 9) thuhet, se si kohë e kryerjes së veprës penale

konsiderohet koha kur kryersi ka ndërmarrë apo ka qenë i obliguar që të

ndërmarrë veprimin, pa marrë parasysh se kur është shkaktuar pasoja.12

12

KPRK neni 9

Ma.sc.Valon BRAHIMI

126

Lidhur me kohën e kryerjes, së vrasjeve të rënda, në vijim do të

pasqyrohen disa të dhëna në formë tabelare. Këto të dhëna i kemi ndarë në

tre grupe, dhe atë sipas : stinës , muajit dhe orës së kryerjes së vrasjeve të

rënda në territorin e Gjykatës Themelore të Mitrovices.Tabelat me të

dhënat, janë sajuar mbi bazën e hulumtimit të drejtpërdrejt të lëndëve

penale në Gjykatën Themelore të Mitrovices, si dhe nga të dhënat

statistikore të Policisë së Kosovës13

.

Tab nr 3.Koha e kryerjes se vrasjeve të rënda sipas stinëve , në

territorin e Gjykatës Themelore te Mitrovices sipas të dhënave te siguruara

nga Policia e Kosovës për periudhën kohore 2009-2013

Stinët Pranvera Vera Vjeshta Dimri

Nr.Vrasjeve te renda

2009-2013

7

38.8%

3

16.6%

6

33.33%

2

11.11

Siç shihet nga të dhënat e pasqyruara në tabelë prej 4 stinëve, numri

më i madh i vrasjeve të rënda ka qenë i shprehur në pranverë me 7 raste,

apo shperhur në përqindje 38.8%, vjeshta me 6 raste të vrasjeve të rënda

apo 33.33%, vera 3 raste apo 16.6 % dhe dimri me 2 vrasje të rënda apo

11.11%.

Nëse analizohen me kujdes të dhënat tabelare, lidhur me kryerjen e

vrasjeve të rënda në territorine Gjykatës Themelore të Mitrovicës, vërejmë

se muaji qershorë, është i shprehur më së shumti fenomeni i vrasjeve të

rënda. Kështu nga të dhënat në tabelën nr.6, gjatë muajit qershorë janë

kryer 5 vrasje të rënda apo shprehur në përqindje 22.72%, pasuar nga

muaji gusht me 2 vrasje të rënda apo 13.63%, muaji korrik me 3 vrasje të

rënda apo 13.63 %, muaji nëntor me 3 vrasje apo 23.63%, muaji dhjetor,

është shoqëruar me kryerjen e 2 vrasjeve të rënda apo 9.09 %.

Karakteristikë e kësaj periudhe kohore, është fakti se në muajt: janar, mars,

dhe tetorë nuk është evidentu asnjë vrasje e rëndë.14

13

Shih : Të dhënat e Policisë së Kosovës për periudhen, 2009-2013 14

Shih ; Te dhenat e Gjykatës Themelore të Mitrovicës për periudhën kohore 2009-2013


127

Tabela.nr.4.Koha e kryerjes së vrasjeve të rënda sipas muajit,

sipas të dhënave të Gjykatës Themelore të Mitrovicës për periudhën, 2009-

2013

MUAJI Numri i vrasjeve te renda Shprehur ne %

1 Janari /

2 Shkurti 2 9.09 %

3 Marsi /

4 Prilli 1 4.54 %

5 Maji 2 9.09 %

6 Qershori 5 22.72 %

7 Korriku 3 13.63 %

8 Gushti 3 13.63 %

9 Shatori 1 4.54 %

10 Tetori /

11 Nëntori 3 13.63 %

12 Dhjetori 2 9.09 % /

Gjithesej 22 100 %

Tabela nr.6. Koha e kryerjes se vrasjeve te rënda në territorin e

Gjykatës Themelore të Mitrovicës 2009/2013, sipas ores së kryerjes

Koha e kryrjes sipas ores Nr. V.Rënda %

08.00-12.00 3 13.63 %

12.00-16.00 7 31.81 %

16.00-20.00 6 27.27 %

20.00-00.00 1 4.54 %

00.00-04.00 2 9.09 %

04.00-08.00 2 9.09 %

Mungojne te dhenat 1 4.54 %

Gjithësej 22 100%

Të dhënat në tabelën nr .6, flasin për kohën kryerjes së vrasjeve të

rënda sipas orës së kryerjes. Të dhënat e siguruara nga Gjykata Themelore

e Mitrovicës, lidhur me orën e kryerjes së vrasjeve të rënda, flasin se

dominon periudha kohore e mesdites prej orës 12-16, kjo ndoshta për fakti

se në këtë kohë dinamika e jetës është me e theksuar, dhe rrjedhimisht edhe

kontaktet në mes të njerzëve janë më të mëdha. Gjatë kësaj periudhe kanë

Ma.sc.Valon BRAHIMI

128

ndodh 7 vrasje të rënda apo shprehur në për qindje 31.81 %. Pasuar nga

periudha kohore prej 16-.20, me 6 raste të kryerjes së vrasjeve të rënda apo

27.27 %, periudha kohore në mes orës 08.-12, karakterizohet me kryerjen e

3 vrasjeve të rënda, periudha prej 20.00-00.00, me një rast të kryerjes së

vrasjeve të rënda apo 4.54 % , kurse për periudhën 00.04, janë kryer 2

vrasje të rënda apo 9.09% dhe krejt në fund për periudhën në mes orës

04.00-8.00, janë kryer 2 vrasje të rënda apo 4.55 %.15

2.3. Vendi i kryerjes

Sipas neni 10 të KPRK në përgjithesi me vend të kryerjes së veprës

penale, nënkuptohet si vendi ku kryersi ka vepruar apo ka qenë i obliguar

të veproj, ashtu si edhe vendi ku është shkaktuar pasoja. Në baze te

analizes se bere lendeve penale te Gjyjates Themelore ne Mitrovicë,

rezulton fakti, se vrasjet e renda jane kryer ne vende te ndryshme. Numri

me i madh i ketyre vrasjeve eshte kryer ne qytet, per dallim nga

vendbanimet rurale-fshatra ku keto vepra jane me pak te shprehura.

Nga të dhenat në këtë tabelë, në territorin e Gjykatës Themelore të

Mitrovicës, vërehet një transformin i theksuar i kryerjes se vrasjeve të

rënda, nga zonat rurale në zonat urbane. Kështu nga 22 vrasje të rënda, të

cilat janë identifikuar gjatë hulumtimit të drejtpërdrejt të lëndëve penale në

Gjykatën Themelore të Mitrovicës, 13 prej tyre janë kryer në qytet apo

shprehur në përqindje 59.09 %, kurse në fshat janë kryer 6 vrasje të rënda

apo shprehur ne përqindje 27.27 %, ndërsa për 3 vrasje të rënda apo

shprehur përqindje 13.63% mungojnë të dhënat. Mendojmë që një “

transformin” i tillë i vrasjeve të rënda nga fshati në qytet, është pasojë e

transformimit të shoqërisë kosovare, nga një shoqëri rurale në shoqëri

urbane.

Sa i përket mikrolokacioneve, të kryerjes së vrasjeve të rënda, nga

tabela nr 7. shihet kjartë se sheshet publike nëpër qytete, kanë qenë vendet

ku më së shumti janë kryer vrasjet e rënda, rreth 5 sosh apo shprehur në

perqindje 22.72, pasuar nga lokacionet e vogla në fshat, arë-mal së bashku

4 vrasje të rënda apo shprehur në perqindje 18.18 %, pastaj, 2 vrasje të

rënda janë kryer në rrugë vendkalim apo 9.09 %, 2 vrajsje te rënda janë

kryer në vend punë/shkollë apo 9.09 % e kështu me radhë.

15

Po aty


129

Tabela nr.7.Numri dhe përqindja e vrasjeve të rënda në territorin e

Gjykatës Themelore të Mitrovicës për periudhen kohore 2009-2013, sipas

vendit të kryerjes sipas të dhënave nga Gjykata themelore e Mitrovicës

Vendi i

kryerjes se

vrasjeve te

renda

Vra

sjet

ren

da

te k

ryer

a ne

fshat

Pje

sëm

arrj

a ne

%

Vra

sjet

e r

ënda

të k

ryer

a ne

qyte

t

Pje

sëm

arrj

a në

%

Tota

li n

ë %

Rrugë-

vendkalim 1 4.54 % 1 4.54 % 9.09

Shtepi banese 1 4.54 % 2 9.09 % 13.63

Sheshe

publike / 5 22.72% 22.72

Are,

livadh/mal 4 18.18 % / 18.18

Vend

punes/shkollë / 2 9.09 % 9.09

Ne automjete 1 4.54 % 2 9.09 % 13.63

Kafiteri etj / 3 13.63 % 13.63

Gjithësej 100

2.4. Mjetet e kryerjes

Metodat dhe mjetet, që përdoren për t’i shkaktuar personit vdekjen

me dhunë në mënyrë të kundërligjëshme janë të shumta. Metodat janë;

mbytja në lak, me duar, në ujë, djeg’ja, helmimi, mostregimi i kujdesit ndaj

foshnjës etj. Ndërsa mjetet, me të cilat mund të shkaktohet vrasja e personit

janë; armët e zjarrit, armët te ftohta, helmi, shkopi, objektete të cilat

shtypin rrugët e frymarrjes siq janë; shamia, litari, peshqiri, rryma elektrike

etj,16

Gjate studimi te lendeve penale ne Gjykaten Themelore te Mitrovices

del qe vrasjet e renda jane kryer me mjete te ndryshme.

16

Latifi, Vesel, Beka, Agron “ Vrasjet Krimi i organizuar , Terrorizmi” Prishtinë 2013 ,

fq.32

Ma.sc.Valon BRAHIMI

130

Tabela nr. 8. Mjetet e kryerjes së vrasjeve të rënda në territorin e

Gjykatës Themelore të Mitrovicës për periudhën kohore 2009-2013

Mjetet me te cilat jane

kryer vrajset e renda

Nr. i kryerësve %

Revolja 12 54.55 %

Pushka 1 4.54 %

Kallashnikove 5 22.72 %

Thika 2 9.09 %

Sopata 1 4.54 %

Shuhra te forta metalike 1 4.54 %

Mjete tjera 0 %

Gjithësej 22 100 %

Të dhënat në këtë tabelë, flasin qartë se më tepër se gjysma e

vrasjeve të rënda, 12 vrasje apo shprehur në perqindje 54.55, janë kryer me

revole, 5 vrasje të rënda janë kryer me tip të armës kallashnikov apo

shprehur në perqindje 22.72 %, 1 vrasje e rëndë me pushkë apo 4.54%.

Kurse me armë të ftohta, të dhënat në tabelën nr.8 flasin se janë kryer 2

vrasje të rënda me thikë apo 9.09 %, 1 vrasje e rëndë me sopat apo 4.54 %,

dhe 1 vrasje e rëndë me shufër metalike apo shprehur në perqindje 4.54%.

3.Disa karakteristika personale të kryersve dhe të viktimave të

vrasjeve të rënda në territorine Gjykatës Themelore të Mitrovicës,

2009-2013

3.1. Mosha e kryersve dhe e viktimave

Mosha e kryersit, ka rëndësi në aspektin fenomenologjik, dhe në

përgjithësi në aspektin kriminologjik.17

Andaj në vijim do të paraqesin

moshën e kryerseve të vrasjeve të rënda në territorin e Gjykatës Themelore

të Mitrovicës për periudhën kohore 2009-2013, të ilustruar në formë

tabelare.

Nga të dhënat e paraqitura në tabelën nr.9, shihet qartë se

kategoria e personave në mes të moshës 28-38, merr pjesë më së shumti në

kryerjen e vrasjeve të rënda me 9 kryers apo 40.9%, pasuar nga kategoria e

personave ne mes moshes 48-58, me rreth 6 kryers apo 27.27% , kategoria

e personave në mes moshës 18-22, me 3 kryers apo 13.63 % e kështu me

17

Salihu, Ismet “Vrasjet në KSA” Prishtinë, 1985, fq.133


131

radhë. Është interesant fakti, që kategorisë së përsonave në mes të moshës

28-38 i takon edhe numri më i madh i viktimave të vrasjeve të rënda, me 7

viktima apo 31.81%, pasuar nga kategoria e personave në mes moshës 38-

48, me 6 viktima të vrasjeve të rënda apo 27.27%, kategoria e personave në

mes të moshës 48-58, me 5 viktima apo 22.72%, e kështu me radhë. Ajo që

e karakterizon këtë periudhë hulumtuese, lidhur me moshën e kryersve dhe

viktimave të vrasjeve të rënda është fakti, se në kryerjen e vrasjeve të rënda

nuk merr pjesë fare kategoria e personave prej 0-18 vjet, ndërsa si viktima

të vrasjeve të rënda, në asnjë rast nuk paraqiten personat mbi moshën 60

vjeqare.18

Tab .nr.9. Mosha e kryersve dhe viktimave të vrasjeve të rënda në

territorin e Gjykates Themelore të Mitrovices për periudhën kohore 2009-

2013, sipas regjistrave të lëndëve penale të Gjykjatës Themelore të

Mitrovicës

Mosha e kryersve te

V.P.V

Nr.krysve % Nr.Viktimave %

0 - 18 Vjet 0 0% 1 4.54 %

18 - 22 Vjet 3 13.63 % 1 4.54 %

22 - 28 Vjet 2 9.09 % 2 9.09 %

28 - 38 Vjet 9 40.9 % 7 31.81 %

38 - 48 Vjet 1 4.54 % 6 27.27 %

48 - 58 Vjet 6 27.27 % 5 22.72 %

Mbi 60 vjet 1 4.54 % / /

Gjithësej 22 100% 100 %

3.2. Gjinia e kryersve dhe e viktimave

Gjinia apo përkatësia seksuale, në pjesmarrjen e kriminalitetit,

gjithashtu vështrohet në literaturen kriminologjike dhe interpretohet nga

këndvështrime të ndryshme. Ekziston një përshtypje e përgjithëshme, se

kriminaliteti është një dukuri tipike e gjinisë mashkullore. Sipas kërkimeve

kriminologjike të bëra nga autorë të ndryshëm, në shumë vende të botës në

SHBA, Japoni, Francë, Angli etj deri në kohen më të re, gjinia mashkullore

18

Të dhënat lidhur me moshën e kryersve dhe të viktimave të vrasjeve të rënda, në

territorin e Gjykatës Themelore të Mitrovicës, janë siguruar, nga studimi i

drejtpërdrejtë i lëndëve penale në Gjykatën Themelore të Mitrovicës për periudhën

kohore, 2009-2013

Ma.sc.Valon BRAHIMI

132

si kryers të veprave penale penale kanë dominuar në mënyrë absolute. Në

publikimet e autorëve19

shqiptarë, të cilët janë marrë me studimin e

vrasjeve, del se gjinia femërore, merrë pjesë me përqindje të vogël në

kryrjen tyre. Edhe me rastin e studimi të dukurisë së vrasjeve të rënda, që e

kemi bërë në territorin e Gjykatës Themelore të Mitrovicës, del se numri

më i madh të vrasjeve të rënda janë kryer nga personat e gjinisë

mashkullore, ndërsa pjesmarrja e gjinisë femërore në këtë aspekt përbën

një përqindje të vogël. Në vijim do t’i paraqesim këto konstatime, me të

dhënat statistikore në formë tabelare lidhur me këtë problematikë

Tabela nr .10 Gjinia e kryersve të vrasjeve të rënda në territorin e

Gjykatës Themelore të Mitrovicës, 2009-2013 sipas të dhënave të Gjykatës

Themelore të Mitrovicës

Gjinia e kryeresve te vrasjeve

te renda Meshkuj Femëra Totali

Numri i kry.vrasjeve te renda 21 1 22

Shprehur ne perqindje % 95.5 % 4.55 % 100 %

Nga tabela nr.10. shihet se nga numri i përgjithëshem i vrasjeve të

rënda, rreth 22 sosh, të cilat janë kryer në territorin e Gjykatës Themelore

të Mitrovicës, 21 vrasje të rënda apo shprehur në përqindje 95.45, janë

kryer nga persona të cilët i përkasin gjinisë mashkullore, ndërsa vetëm në 1

rast të vrasjes së rëndë kryersi i përket gjinisë femërore apo shpreur në

përqindje 4.55%20

Po ashtu edhe sa i perket numrit te viktimave te vrasjeve te renda,

dominjnë personat e gjinise mashkullore, me 20 raste apo 90.09%, ndërsa

gjinia femrore merrë pjese, me vetëm 2 raste apo shprehur ne përqindje

9.09%21

19

Salihu, Ismet, në punimin e tij “Vrasjet në KSA” fq.146, për perudhën kohore 1966-

1975 konstaton, se nga numri i përgjithshem i kryersve të vrasjeve , 211 kryers, 195

apo 92%, kanë qenë meshkuj, kurse 16 apo 8%, kanë qenë femra. Po ashtu edhe

prof.Haki Demolli në punimin e tij “Vrasjet ne Kosoven e pasluftës” fq.78 cekë se nga

numri i përgjithshem prej 351 kryersve, në kryrjen e vrasjeve 297 apo 84.61 %, e

kryersve i takojne gjinisë mashkullore, 9 kryers apo 2.56 % , gjinisë femërore , kurse

për 45 kryers apo 12.82, nuk ofron të dhëna. 20

Shih:Të dhënat e Gjykatës Themelore të Mitrovicës, 2009-2013 21

Po aty.


133

Tabela nr. 11. Gjinia e viktimave të vrasjeve të rënda në territorin e

Gjykatës Themelore të Mitrovicës 2009-2013

Gjinia e viktimave te vrasjeve te

renda

Meshkuj femëra Totali

Numri i viktimave vrasjeve te renda 20 2 22

Shprehur ne perqindje % 90.09 % 9.09 % 100 %

3.3. Përkatesia nacionale e kryersve dhe viktimave

Kushtetuta e republikës së Kosovës e definon Kosovën si shtet

multietnik.22

. Në punimet kerkoimore, të disa autorëve shqiptarë, lidhur me

perkatesine nacionale te kryersve te vrasjeve, në republiken e kosoves

theksohet, se si kryers paraqiten, persona me perkatesi etnike te

ndryshme.23

Meqenëse në Kosovë krahas shqipetarëve të cilët e përbëjnë

shumicën dërrmuese të popullsisë me mbi 90 %, jetojnë edhe pakicat e

tjera nacionale, me një përqindje të vogël si serb, boshnjak, romë, ashkali,

turq, egjiptas etj, e kemi parë të arsyeshme që të analizojmë edhe

përkatësine nacionale, të kryersve të vrasjeve të rënda në territorin e

Gjykatës Themelore të Mitrovicës për periudhën kohore 2009-2013

Nga 22 vrasje të rënda, të kryera gjatë periudhës 2009-2013, 18

prej tyre janë kryer nga personat me kombësi shqipëtare apo shprehur në

perqindje 81.81%, 3 vrasje të rënda janë kryer nga serbët apo 13.63 %, 1

vrasje e rëndë është kryer nga personi i cili i përket kombësisë boshnjake

apo 4.55%. Ndërsa për pakicat e tjera kombëtare nuk del të kenë marrë

pjesë në ndonjë rast të kryerjes së vrasjeve të rënda. Sa i përket numrit të

viktimave të vrasjeve të rënda sipas nacionalitetit, nga numri i

përgjithëshem i viktimave sa është 22 sosh, prej tyre 19 viktima apo 86.36

%, i përkasin nacionalitetit shqiptarë, 1 viktimë e vrasjes së rëndë apo 4.54

% i përket atij serbë, 1 viktimë e vrasjes së rëndë i përket nacionalitetit

22

Kushtetuta e Republikës së Kosovës, ( neni 3 .paragrafi 1) 23

Gashi, Rexhep, në punimin e tij “ Disa karakteristika fenomenologjike të delikteve të

gjakut 1978-1987”, botuar në Revisten “E DREJTA”, Prishtinë, 1996, fq.161, thekson

se në kryerjen e delikteve të gjakut, 87% i takonin kombësisë shqipëtare, 7 %

kombësisë serbe të cilët jetojnë në Kosovë, kurse pakicat e tjera merrnin pjesë së

bashku me rreth 4.3 %

Ma.sc.Valon BRAHIMI

134

boshnjak dhe 1 viktimë atij romë24

. Arsyeja përse shqiptarët paraqiten si

kryers, por edhe si viktima në numrin më të madh të vrasjeve të rënda, në

territorin në të cilin e kemi studiuar këtë dukuri, qëndron në faktin notorë,

e të pamohueshëm se 95.5 %, të popullsisë së Kosovës dhe me këtë edhe

në territorin në të cilin kemi hulumtuar vrasjet e rënda-Gjykatës themelore

të Mitrovicës, e përbëjnë shqiptarët.Me një fjalë shqipëtaret e përbëjnë

shumicën dërrmuese të strukturës së popullsisë së Kosovës, prandaj

mendojmë që është krejt e kuptueshme, që edhe pjesmarrja e tyre në

kriminalitet, është në një shkallë më të lartë në raport me pakicat tjera, të

cilat jetojnë dhe veprojnë në Kosovë

Tab nr.12 Të dhënat për përkatësinë nacionale të kryersve dhe të

viktimave të vrasjeve të rënda, sipas të dhënave të Gjykates Themelore të

Mitrovicës, 2009-2013

Përkatesia

nacionale e

kryersve

Nr. i kryerësve % Nr.vikti. %

Shqipëtar 18 81.81 % 19 86.36 %

Serb 3 13.63 % 1 4.54 %

Turk / 0 % / /

Boshnjak 1 4.55 % 1 4.54 %

Ashkali / 0 % / /

Romë / 0 % 1 4.54 %

etj 0 % / /

Gjithësej 22 100 % / 100 %

3.4. Niveli arsimorë i kryersve dhe viktimave

Sipas G.Heuyerit “arsimimi i mirë është bazë solide, e cila personit

ja mundëson që të gjejë një vend në shoqeri, të jetë i vetëdijeshëm, të punoj

dhe të jetojë mirë. Ai është kapital i rëndësishem, në luftë kundër

kriminalitetit”25

. Enriko Ferri shprehet ; kriminaliteti zvoglohet në shoqëri,

krahas rritjes së arsimimit të popullsisë. Arsimi zhduk disa veçori të këqija,

zvogëlon injorancën, mosdijen, me një fjalë përgaditë njerzit, të jenë të aftë

24

Shih:Të dhënat lidhur me nivelin arsimor, janë siguruar nga studimi i drejtepërdrejt i

lëndëve penale, në Gjykatën Themelore të Mitrovicës për periudhën, 2009-2013 25

Cituar Heuer –sipas Salihu, Ismet “Vrasjet në KSA” fq.136


135

të i’u kundërvihen provokimeve të ndryshme të jetës së përditëshme.26

Hulumtimet kriminologjike, kanë treguar se niveli i ulët arsimorë, është

faktorë kriminogjen i cili posaçërisht shprehet të veprat penale kundër jetës

dhe trupit.27

Derisa ofrojmë të dhënat statistikore lidhur me nivelin e

arsimimit të kryersve të vrasjeve të rënda, duhet të potencojme faktin që të

njëjtën gjë, nuk kemi mund të sigurojmë edhe për subjektit pasiv (viktimat)

e këtyre vrasjeve. Prandaj, me këtë rast, do të prezentojmë vetëm të dhënat

lidhur me nivelin arsimorë, të kryersve të vrasjeve të rënda në territorin e

Gjykatës Themelore të Mitrovicës.

Tabela nr.13. Niveli arsimorë i kryersve të vrasjeve të rënda në

territorin e Gjykatës Themelore të Mitrovicës për periudhën kohore 2009-

2013, sipas të dhënave të Gjykatës Themelore të Mitrovicës, 2009-2013

Niveli arsimor i kryersve te

vrasjeve te renda

Nr. i kryerësve %

Analfabet 1 4.55 %

Autodidak / 0 %

Gjere ne klasen e katër 1 4.55 %

Shkollën fillore 7 31.81 %

Shkollëne mesme 11 50 %

Fakulteti 2 9.09 %

/ / /

Gjithësej 22 100 %

Të dhënat në tabelën nr.13, flasin se në kryerjen e vrasjeve të

rënda, marrin pjesë persona me niveleve të ndryshme të arsimimit. Sipas të

dhënave të Gjykatës Themelore të Mitrovicës, personat të cilët kanë kryer

vrasje të rënda gjatë periudhës kohore 2009-2013, janë të këtij niveli

arsimorë; gjerë në klasën 4 (katër) 1 kryers i vrasjes së rëndë apo shprehur

në përqindje 4.55%, shkollën fillore 7 kryers apo 31.81 %, shkollën e

mesme 11 kryers vrasjeve të rënda apo 50%, shkollën e lartë – Fakultetin 2

kryers apo 9.09%, ndërsa në një rast të kryerjes të vrasjes së rëndë del të

jetë analfabet apo 4.55%.28

26

Kuliqi, Halim “Viktima e delikteve të gjakut në Kosovë” Prishtinë 2003 , fq 103 27

Salihu,Ismet, vep. e cit. fq. 136 28

Shih: Të dhënat statistikore të Gjykatës Themelore të Mitrovicës për periudhën, 2009-

2013

Ma.sc.Valon BRAHIMI

136

3.5. Statusi social i kryersve dhe viktimave të vrasjeve të rënda

Në literaturën kriminologjike, një kohë të gjatë ka dominuar

mendimi se kriminaliteti është karakteristikë për shtresat e ulëta, sidomos

për kategorinë e njerzëve të papunë dhe të varfër. Këto konstatime janë të

bazuara nga shënimet, mbi numrin e personave ndaj të cilëve janë bërë

kallzime penale, apo ndaj të cilëve gjykatat kanë shqiptuar dënime. Gjatë

studimit të lëndëve penale, në Gjykatën Themelore të Mitrovicës për

periudhën kohore 2009-2013, statistikat flasin se në kryerjen e vrasjeve të

rënda, marrin pjsesë më përqindje të madhe personat status të ulët social,

dhe gjendje të rëndë ekonomike.

Tab nr. 14.Statusi social i kryersve dhe viktimave të vrasjeve të

rënda në territorin e Gjykatës themlore të Mitrovicës, 2009-2013

Përkatesia sociale e

kryersve

Nr. %

krysve

Nr. %

viktimave

1 bujq / / 1 4.54%

2 Instalues i ujit 1 4.54% / /

3 Police 1 4.54% 1 4.54%

4 Automekanik 1 4.54%

5 Te papunë 14 63.63% 9 40.91 %

6 Student / / /

7 shofer 1 4.54% /

8 Pjestar i FSK-se 1 4.54% /

9 Jurist 1 4.54% /

10 Tregtar 2 9.09% 3 13.63%

11 Mung.dhenat / 8 36.36%

12 Gjithesej 100% 100.00 %

Duke analizuar të dhënat nga tabela nr.13, vijmë deri të

perfundimi, se në kryerjen e vrasjeve të rënda marrin pjesë persona me

status të ndryshëm social, por që numri më i madh i kryersve të vrasjeve të

rënda, në territorin e Gjykatës Themelore të Mitrovicës i përket shtersës

sociale të të papunëve me rreth 14 kryers apo shprehur në përqindje 63.63

%, pasuar nga 2 kryers me status social –puntorë tregu- tregëtar apo

shprehur në përqindje 9.09 %, 1 kryers i vrasjeve të rënda policë apo 4.54

%, 1 automekanik apo 4.54 %, 1 kryers, instalues i ujit apo 4.54 % 1

pjesëtar i Forcës së sigurisë së Kosovës apo 4.54, 1 kryers, 1 jurist apo 4.54


137

% dhe 1 kryers, shofer apo 4.54 %. Po ashtu nga studimi i lëndëve penale,

lidhur me statusin social të viktimave të vrasjeve të rënda, rezulton se 9

viktima apo 40.91 % janë të papunë, bujk 1 viktimë apo 4.54 % , policë 1

rast apo 4.54 %, tregëtar 3 viktima apo 13.63 %, ndërsa për 8 viktima apo

36.36 %, mungojnë të dhënat.29

Shifra prej 63.63 % e kryersve, dhe 40.91

% e viktimave të kategorisë së të papunëve, është krejt e kuptueshme nëse

kihet parasysh fakti se Kosova bënë pjesë në mesin e vendeve më të

varfëra të botës, me një shkallë të lartë të papunësisë dhe me një gjendje

shumë të rëndë ekonomike, faktorë këta të cilët në masë të madhe ndikojnë

edhe në kryerjen e vrasjeve të rënda, dhe të kriminalitetit në përgjithësi.

3.6. E kaluara kriminale e kryersve (recidivi)

Gjate studimit te bere lendeve penale ne Gjykaten themelore te

Mitrovices kemi has edhe ne kryers te vrasjeve te renda me te kaluar

kriminale-recidivist.

Tabela nr.16.E kaluara kryersve të vrasjeve të rënda në territorin e

Gjykatës Themelore të Mitrovicës për periudhën kohore 2009-2013, sipas

të dhënave të Gjykatës Themelore të Mitrovicës

E kaluara e

kryersve te

vrasjeve te rënda

Te

pagjykuar

me parë

Zhvillohet

procedure penale

per v.p tjeter

Dënuar me

pare per

vrasje

Total

Numri i kryersve

te vrasjeve te

renda

17 3 2 22

Shprehur ne

peqindje % 77.27% 13.63 % 9.09 % /

Nëse i analizojmë të dhënat e cekura në tabelën nr16., mund të

përfundojmë se për 17 kryers apo 77.27%, të vrasjeve të rënda në territorin

e Gjykatës Themelore të Mitrovicës, nuk figuron të kenë të kaluar

kriminale, që do të thotë se kanë kryer vrasje për herë të parë, për 3 kryers

të vrasjeve të rënda, të dhënat flasin se ndaj tyre zhvillohet procedurë tjetër

për vepra të ndryshme penale apo shprehur në përqindje 13.63 %, ndërsa 2

kryers apo 9.09 %, bazuar në të dhënat respektive, del se kanë kanë të

29

Po aty.

Ma.sc.Valon BRAHIMI

138

kaluar kriminale (janë rercidivist), gjëgjesisht kanë qenë të dënuar për

vrasje.

4. Masat dhe veprimet e tjera preventive kunder vrasjeve te

renda

Duke u nisur nga fakti se vrasjet e rënda janë mjaft të pranishme në

teritorine Gjykates Themelore të Mitrovicës, kjo medoemos shtron edhe

nevojën e zbatimit të masave të tjera të nevojshme për parandalimin e

suksesshëm të tyre. Parandalimi i suksesshëmi vrasjeve te rënda nuk është i

mundur pa evitimin e faktorëve dhe rrethanave tjera favorizuese të kësaj

dukurie kriminale. Si masa të mundshme efektive që do të ndikonin në

parandalimin e vrasjeve të rënda, ndër të tjera mund të jenë: fuqizimi i

shtetit ligjor, miratimi i legjislacionit adekuat dhe përsosja e mëtejme e tij,

propagandimi i Kodit Penal etj . Po ashtu një rol të rëndësishem, në

parandalimin e vrasjeve të rënda luajnë, edhe organet e ndjekjes si policia,

prokuroria dhe gjykatat. Faktorë tjerë të rëndësishem në parandalimin e

vrasjeve, në përgjithesi e me këtë edhe të vrasjeve të rënda janë padyshim

familja dhe shkolla, të cila kanë mision të lartë e fisnik, për edukimin e

brezit të ri me cilësi e virtyte morale dhe me ndjenjën e respektimit të

ligjeve.30

Pastaj rol të rëndësishem në këtë drejtim luajnë, edhe pergaditja

profesionale, krijimi i vendeve të reja të punës, etj31

. Të gjitha këto masa

konsiderojmë që do të kishin, efektin pozitiv në funksion të parandalimit të

kësaj dukurie kriminale.

30

Elezi, Ismet “Vrasjet për hakmarrje e për gjakmarrje në Shqipëri” Tiranë 2000 , fq.100 31

Hajdari, Azem “Vrasjet në Shqipëri” Prishtinë 1998 , fq.180


139

PËRFUNDIMI

Nga kjo paraqitje dhe analizë e shkurtër e vrasjeve te rënda në

territorin e Gjykatës Themelore të Mitrovicës , del e qartë se kjo formë e

rrezikshme e kriminalitetit ishte e pranishme në masë të madhe . Gjatë

trajtimit teorik të vrasjeve të rënda në aspektin juridiko-penal, pamë se

Kodi penal i Republikës së Kosovës ofron mbrojtje solide juridike-penale,

jetës së njeriut. Këtë e bënë duke parapra me dispozitat ligjore, se cilat

veprime konsiderohen vepra penale, e po ashtu duke parapra edhe

sanksione penale për kryersit e tyre. Kodi Penal i Republikës së Kosovës

inkriminon 12 lloje të vrasjeve të rënda, duke parapara për to dënime prej

të pakten 10 viteve deri në dënime me burgim të përjetëshem.Në këtë

aspekt ripotencojmë faktin se KPRK është dashtë që të marrë si model

KPSH –së sa i përket masës se dënimit.Konkretisht ne jemi të mendimit se

minimumi i dënimit për vrasje te rënda është dashtë të jetë të paktën 20

vite, kjo për faktin se siq kemi theksuar edhe me parë fjala është për një

lloj të kriminalitetit të rëndë, i cili kryesisht kryhet për motive të ulëta dhe i

cili manifeston pasoja të pariparueshme si për individin ashtu edhe për

shoqërinë. Prandaj jemi të mendimi se në funksion si të preventivës

gjenerale ashtu edhe të preventives speciale, parashikimi i minimumit të

dënimit prej të paktën 20 vite, do të ndikonte dukëshem në zvoglimin e

vrasjeve të rënda.

Konstatuam se për periudhën kohore 2009-2013 janë kryer

gjithësejt 22 vrasje të rënda.Po ashtu gjatë shtjellimi të

fenomenologjisë(dniamikes), së vrasjeve të rënda në territorin e Gjykatës

Themelore të Mitrovicës pamë se sa i perket stinëve, vrasjet e rënda ishin

më të shprehura gjatë stinës së verës, sa i përket muajve të vitit dominon

muaji qershorë, kurse sa i përket kohës së kryerjes sipas orës së kryerjes

dominon periudha kohore në mes orës 12-16. Po ashtu nga të gjitha mjetet

e mundëshme të kryerjes së vrasjeve të rënda, gjatë hulumtimi të kësaj

dukurie në territorin e Gjykatës Themelore të Mitrovicës kemi konstatuar

se numri më i madh i vrajsve është kryer me revole. Në këtë drejtim jemi të

mendimit, se ndërmarrja e masave nga ana e organeve shtetërore

kompetente, është ngritja në nivelin e detyrës gjatë periudhave kohore të

Ma.sc.Valon BRAHIMI

140

sipërmendura dhe në mes të tjerash edhe ndërmarrja e veprimeve të

organeve operative, në funksion të “ç’armatimit” të popullsisë civile, kjo

për faktin se prania e armëve në rrethet e ndryshme shoqërore, përbën një

faktorë potancial me përmbajtje kriminogjene. Sa i perket karakteristikave

prsonale te kryersve, pamë se shumica e kryersve të vrasjeve të rënda vijnë

nga rrethe me gjendje të rëndë ekonomike, dhe nivel të ulët arsimorë. Në

këtë kontekst u verjt qartë, se si kryes te vrasjeve te renda sa i perket gjisë,

domion gjinia femrore ndersa sa i perket nacionalitetit dominojne kryersit

me perkatesi etnike shqiptare. Në luftimin dhe parandalimin e vrasjeve te

renda ne territotin e Gjykatës Themelore të Mitrovicës, konsiderojmë se,

krahas aplikimit të sanksioneve penale duhet t’i kushtohet një rëndësi më e

madhe edhe zbatimit të masave preventive, të cilat kanë të bëjnë me

evitimin e faktorëve dhe rrethanave favorizuese të paraqitjes së kësaj

dukurie kriminale. Një rol të rëndësishem në këtë drejtim ka edhe

propagandimi i Kodit Penal të Republikës së Kosovës.

Pradaj koniderojmë që vetëm bashkëveprimi i masave preventive

dhe atyre represive në mënyrë kohezive është çels i luftimi të kriminalitetit.


141

LITERATURA

1. Demolli, Dr. Haki, “Vrasjet në Kosovën e pasluftës” Prishtinë,

2006

2. Hajdari, Dr.Azem “Vrasjet në Shqipëri” Prishtinë 1998 , fq.180

3. Elezi, Dr.Ismet “Vrasjet për hakmarrje e për gjakmarrje në

Shqipëri” Tiranë, 2000

4. Halili,Dr. Ragip “Kriminoloigjia” Prishtinë, 2005

5. Kuliqi, Mr.Halim “Viktima e delikteve të gjakut në Kosovë”

Prishtinë, 2003

6. Gashi,Dr. Rexhep, në punimin e tij “ Disa karakteristika

fenomenologjike të delikteve të gjakut 1978-1987”, botuar në Revisten “E

DREJTA”, Prishtinë, 1996

7. Latifi, Dr.Vesel, Beka,Dr. Agron “ Vrasjet Krimi i organizuar ,

Terrorizmi” Prishtinë, 2013

8. Salihu, Dr.Ismet “Vrasjet në KSA” Prishtinë, 1985

9. Salihu, Ismet “E drejta penale pjesa e posaçme), Prishtinë 2006

10. Ukaj, Dr. Bajram “Dënimet në të drejten penale te republikes se

Shqiperise” 2006

11. Kushtetuta e Republikës së Kosovës, 2008

12. Kodi Penal i Republikës së Kosovës, 2013

13. Kodi i Përkohshem Penal i Kosoves, 2004

14. Universal Declaration of Human Rights, 1948

15. Convention for the Protection of Human Rights and

Fundamental Freedoms, Rome, 04.11.1950

16. Të dhënat statistikore te Policise së Kosovës për periudhen

2009-2013

17. Të dhenat statistikore te Gjykatës Themelore te Mitrovices per

periudhen 2009-2013

Phd. Cand. Fatos HAZIRI

142

K.D.U. 343(4)


VËSHTRIM KRAHASUES JURIDIKO PENAL I FENOMENIT

TË SHPËLARJES SË PARAVE NË KOSOVË DHE DISA

SHTETE TË BASHKIMIT EVROPIAN DHE BALLKANIT

PERËNDIMOR

Abstrakti

Republika e Kosovës ka nxjerrë disa akte juridike të cilat janë në

funksion të parandalimit dhe luftimit të fenomenit të shpëlarjes së parave.

Këto akte përcaktojnë çështjen e reagimit të shtetit dhe mekanizmave tjerë

institucional të cilat kanë kompetencë nga fusha e zbatimit të ligjeve që të

goditin këtë fenomen kriminal. Deri më tani parandalimi i shpëlarjes së

parave është rregulluar me: Rregullore të UNMIK-ut1, Kodi Penal dhe

Kodi i Procedurës Penale, Ligji për Parandalimin e Shpëlarjes së Parave

dhe Financimit të Terrorizmit si dhe Ligji për Kompetencat e Zgjeruara

për Konfiskimin e Pasurisë së Përfituar me Vepër Penale.

Fjalët kyçe: Shpëlarja e parave, vështrimi krahasues, krimi i

organizuar, parandalimi dhe zbulimi.

1 Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit të OKB-së e datës 10 qershor 1999 autorizon dhe

vendos Misionin e Administratës së përkohshme të OKB-së në Kosovë.

VËSHTRIM KRAHASUES JURIDIKO PENAL I FENOMENIT TË SHPËLARJES SË ...

143

Instrumentet ligjore në fushën e parandalimit dhe luftimit të

fenomenit të shpëlarjes së parave në Republikën e Kosovës

Rregulloret e UNMIK-ut

Dihet mirëfilli se në Kosovë pas vitit 1999 u krijua një realitet i ri

mbi themelet e të cilit u krijua infrastruktura përkatëse ligjore e cila ishte

domosdoshmëri e kohës. Këtë infrastrukturë ligjore fillimisht u krijua nga

Misioni i UNMIK-ut, miratoi rregulloret e para për parandalimin dhe

luftimin e krimit të organizuar2 ku për herë të parë jepen edhe disa

përkufizime mjaft të vlefshme të termave që kanë të bëjnë me

kriminalitetin e organizuar si dhe parashihen masat dhe dënimet që mund

të zbatohen dhe aplikohen ndaj personave që kanë kryer akte kriminale të

parashikuara sipas kësaj rregulloreje3. Akte tjera të UNMIK-ut janë

rregullorja e UNMIK-ut nr.2001/ 04”Mbi Ndalimin e Trafikimit me Njerëz

në Kosovë”, Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2002 / 6 “ Mbi Masat e Fshehta

dhe Masat Teknike të Vëzhgimit dhe Hetimit” Rregullorja e UNMIK-ut nr.

2001/21 “Mbi Dëshmitarët Bashkëpunues”, Rregullorja e UNMIK-ut nr.

2004/2 “Mbi Pengimin e Pastrimit të Parave dhe Veprave të Ngjashme

Penale” e cila rregullore ka pësuar disa ndryshime dhe plotësime4 etj.

Kodi Penal i Kosovës dhe Kodi i Procedurës Penale i Kosovës

Kodi Penal i Kosovës5 përmban dispozita të përgjithshme që kanë

të bëjnë rreth bashkëpunimit në kryerjen e veprave penale, si dhe dispozita

të posaçme lidhur me aktivitetet kriminale sidomos ato të krimit të

organizuar, kontrabandimit me migrantë6, trafikimit me njerëz, falsifikimit

të parasë, organizimit të skemave piramidale, objekteve të licencuara për

2 Rregullorja e UNMIK-ut, Nr. 2001/22 Mbi Masat Kundër Kriminalitetit të Organizuar.

3 Gashi, Rexhep, Krimi i organizuar (ligjërata të autorizuara), Prishtinë, 2011, fq. 107.

4 Po aty, fq. 109.

5 Kodi penal i Republikës së Kosovës me Nr. 04/L-082, më 20 prill 2012. Ka hy në fuqi

më 01.01.2013. 6 Nënkupton çdo veprim me qëllim të përfitimit të drejtpërdrejt ose të tërthortë të një

dobie financiare ose të një dobie pasurore nga hyrja e paligjshme e personit në

Republikën e Kosovës, i cili nuk është shtetas i Republikës së Kosovës ose i një personi

qoftë edhe shtetas i Republikës së Kosovës apo shtetas i huaj në shtetin në të cilin

personi i tillë nuk është banor i përhershëm ose shtetas i atij shteti.


144

organizimin e lojërave të fatit7, bixhozit, kazinove, drogat dhe trafikimi me

narkotikë etj. Ky Kod, në një mënyrë ose tjetër parashikon dënime strikte

për secilin person që e konverton apo transferon pasurinë duke ditur se

pasuria e tillë rrjedh nga kryerja e veprës nga cilido aktivitet penal apo

pjesëmarrja në veprën apo veprat e tilla si dhe konvertimi apo transferimi i

tillë bëhet me qëllim të fshehjes ose mbulimit të origjinës së paligjshme të

pasurisë apo të ofrimit të ndihmës personit i cili është i përfshirë në

kryerjen e veprave penale nga kjo veprimtari ilegale. Për këto veprime të

paligjshme Kodi Penal parashikon dënime deri në 10 vite burgim dhe

dënimi me gjobë në vlerë deri në tre herë vlera më e lartë se pasuria e

transferuar apo konvertuar.8

Ndërkaq me dispozitat e Kodit të Procedurës Penale9 janë paraparë

mundësitë dhe kriteret e aplikimit të hetimeve të fshehta të vëzhgimit dhe

monitorimit të bisedave të bisedave, përgjimit të telekomunikimeve,

përgjimit të komunikimeve përmes rrjetit kompjuterik, dërgimit të

kontrolluar të dërgesave postare, blerjes së simuluar, simulimit të veprës së

korrupsionit si dhe zbulimi i të dhënave financiare si dhe autorizimet e

agjencive të zbatimit të ligjit lidhur me to. Ky Kod në mënyrë decidive u

mundëson autoriteteve shtetërore përkatëse që të parandalojnë dhe

zbulojnë kryerësit e këtyre veprave penale me theks të posaçëm të

personave që interferojnë në dukurinë e shpëlarjes së parave.

Ligji për Parandalimin e Shpëlarjes së Parave dhe Financimit

të Terrorizmit

Ligji për Parandalimin e Shpëlarjes së Parave dhe Financimin e

Terrorizmit10

përmban shumë dispozita të cilat shërbejnë për parandalimit

dhe luftimit e dukurisë së shpëlarjes së parave si dhe financimit të

terrorizmit. Me të përcaktohen masat, autoritetet kompetente dhe

procedurat për zbulimin dhe parandalimin e shpëlarjes së parave dhe

7 Këtu vendoset në çdo objekt ku organizohen lojërat e fatit, ku mund të përfshihen, por jo

të kufizohen në të, çdo aneks hotelier dhe ambientet e tij shoqëruese, pikat e shitjes me

pakicë, depo ose çdo formë tjetër shtesë e pronës afariste që menaxhohet ose është pronë

e kompanisë së licencuar për lojërat e fatit dhe është pjesë e funksionimit të

përgjithshëm. Ky term përfshin gjithashtu edhe subjektet ku bëhen bastet sportive. 8 Shih: neni 280 i Kodit penal i Kosovës në kapitullin e XXIII.

9 Kodi i Procedurës Penale i Republikës së Kosovës me Nr. 04/L-123, më 13 dhjetor

2012. Kuvendi i Republikës së Kosovës. Hyrja në fuqi më 01.01.2013. 10

I miratuar nga Kuvendi i Kosovës më 30 shtator 2010 me nr. 03/L-196.


145

financimit të terrorizmit.11

Me qëllim që këto procedura të jenë efikase dhe

që dukuria e shpëlarjes së parave të marrë goditjen dhe kapjen e kryerësve

të veprave penale është bërë themelimi i Njësisë për Inteligjencë

Financiare12

si institucion nacional, administrativ dhe i pavarur përgjegjës

për kërkimin, marrjen, analizimin dhe shpërndarjen tek autoritetet

kompetente të zbatimit të ligjit në çështjet që kanë të bëjnë me shpëlarjen e

parave dhe financimin e terrorizmit.13

Me këtë Ligj përcaktohen autoritetet të cilave u është adresuar

obligimi që të raportojnë për këtë dukuri të dëmshme u kërkohet nga kjo

Agjenci. Rrjedhimisht subjektet që kanë këto detyrime janë: Bankat,

institucionet financiare, kazinotë14

, agjencitë e palujtshmërive dhe

ndërmjetësit e pasurive të patundshme15

, personat fizik, dhe juridik që

tregtojnë mallra dhe kur pranojnë pagesa në para të gatshme në vlerën e

përcaktuar me ligj ose më shumë se 10 000 euro, avokatët dhe noterët në

transaksionet e tyre në raport me klientët, kontabilistët e certifikuar16

,

auditorët e licencuar17

dhe këshilltarët tatimor e të trustit dhe ofruesit e

shërbimeve të palëve të treta, pastaj organizmat përkatëse për krijimin,

funksionimin dhe menaxhimin e kompanive, shitjen e subjekteve afariste18

etj.

Krahas këtyre çështjeve ky ligj ka paraparë edhe dispozita që kanë

të bëjnë me përgjegjësinë penale të personave juridik si dhe fushën e

bashkëpunimit ndërkombëtar në raport me shkëmbimin e informacioneve,

hetimeve dhe procedurave gjyqësore në lidhje me masat e përkohshme për

sigurimin e pasurisë dhe urdhrave për konfiskim19

etj.

11

Neni 1 i Ligjit Nr. 03/ L- 196 Për Parandalimin e Shpëlarjes së Parave dhe Financimit të

Terrorizmit. 12

Ky agjencion fushëveprimin e saj e ka nën Ministrinë e Financave. 13

Neni 4 statusi i NJIF, i Ligjit nr. 03/ L-196 Për Parandalimin e Shpëlarjes së Parave dhe

Financimit të Terrorizmit. 14

Lokal i destinuar për organizim të lojërave të veçanta të fatit, të cilat organizohen në

tavolinat për lojë me topëza, kubëza ose letra. 15

Trojet, ndërtesat dhe banesat. 16

Një kontabilist i certifikuar nga një shoqatë profesionale kontabiliteti sipas nenit 6 të

Rregullores së UNMIK-ut Nr. 2001/30 të datës 29 tetor 2001 për themelimin e Bordit

Kosovar për Raportime Financiare dhe një Regjimi për Raportimin Financiar të

Organizatave Buxhetore. 17

Një person i licencuar si auditor në pajtim me nenin 1 të Rregullores së UNMIK-ut

Nr.2001/30 të datës 29 tetor 2001, për themelimin e Bordit Kosovar për Raportime

Financiare dhe një Regjimi për Raportimin Financiar të Organizatave Buxhetore. 18

Gashi, op.cit., fq. 114. 19

Shih: nenin 36 paragrafi 1 i Ligjit nr.03/ L- 196 Për Parandalimin e Shpëlarjes së Parave

dhe Financimit të Terrorizmit.


146

Ligji për Kompetencat e Zgjeruara për Konfiskimin e Pasurisë

së Përfituar me Vepër Penale

Ligji për Kompetencat e Zgjeruara për Konfiskimin e Pasurisë së

Përfituar me Vepër Penale përcakton kompetencat e zgjeruara për

konfiskimin e pasurisë së fituar nga personat që kanë kryer vepër penale,

kur procedurat e përcaktuara me legjislacionin tjetër nuk janë të

mjaftueshme.20

Ky ligj zbatohet për pasurinë e fituar nga personat të cilët kanë

kryer vepër penale të paraparë me Kodin Penal të Republikës së Kosovës.

Pasuria që nuk është dobi pasurore e fituar nga vepra penale e përshkruar

në aktakuzë mund t’i nënshtrohen konfiskimit sipas nenit 6 të këtij Ligji.

Pasuria që i nënshtrohet konfiskimit sipas kompetencave të

zgjeruara, e cila është fituar nga i pandehuri i cili ka vdekur mund t’i

nënshtrohet konfiskimit sipas nenit 7 të këtij Ligji. Pasuria që i nënshtrohet

konfiskimit sipas kompetencave të zgjeruara e cila është fituar nga i

pandehuri i cili është larguar nga Republika e Kosovës mund t’i

nënshtrohet konfiskimit sipas nenit 8 të këtij Ligji.

Po ashtu dispozitat e këtij Ligji mund të zbatohen edhe për pasurinë

e cila i është bartur palës tjetër nga personi i cili është apo bëhet i pandehur

apo i dënuar. Sipas Ligjit pala tjetër ka të drejtë për të provuar se është

blerës bona fide i pasurisë. Pasuria nuk mund të konfiskohet nga blerësi

bona fide i asaj pasurie.21

Në këtë ligj rregullohet edhe mënyra se si konfiskohet pasuria,

kushtet kur mund të konfiskohet ajo në rastet kur i pandehuri ka vdekur

apo është në arrati si dhe aspektet e zbatimit të ekzekutimit dhe

administrimit të pasurisë së konfiskuar.

Vështrim krahasues juridiko penal i fenomenit të shpëlarjes së

parave në disa shtete të Bashkimit Evropian dhe Ballkanit Perëndimor

Shpëlarja e parave sipas legjislacionit të Italisë

Sipas opinionit italian janë me qindra “vegëza” që sjellin furnizim pranë “lumit të parave të pista” duke përvijuar afera, intriga dhe bashkë veprimtari kriminale mafioze që administrojnë dhe kontrollojnë në të

20

Shih: neni 1 i Ligjit Nr. 04/L-140 për Kompetencat e Zgjeruara për Konfiskimin e

Pasurisë së Përfituar me Vepër Penale, Kuvendi i Republikës së Kosovës. 21

Neni 5 i Ligjit Nr. 04/L-140 për Kompetencat e Zgjeruara për Konfiskimin e Pasurisë së

Përfituar me Vepër Penale, Kuvendi i Republikës së Kosovës.


147

njëjtën kohë të këtyre sektorëve tepër të rëndësishëm të veprimtarive si në vijim: Merkato të paligjshme, grupime të paligjshme, trafikim me substanca narkotike, trafikim me qenie njerëzore, kontrabandim me njerëz dhe mallra, zhvatje parash përmes dhunës dhe shantazheve, ryshfete dhe korrupsion, fajdeve, faturimit false, ndërtimit etj.

Sipas vlerësimit të qeverisë italiane gjatë vitit 1995 në Itali qarkullonin 1.5 bilion $ amerikan kryesisht nga krimi i organizuar dhe trafikimi me substanca narkotike

22.

Në Kodin Penal të Italisë23

sikurse në kodet penale të vendeve tjera janë parashikuar dispozita të posaçme me të cilat është inkriminuar shpëlarja e parave. Në fakt, neni 648 i Kodit Penal të Italisë ka të parashikuar dispozitën ligjore me titullin Shpëlarja e Parave (Ricettazione):

Sipas kësaj dispozite kushdo që merr ose transferon për vete ose për të tjerët para ose të mira të tjera materiale që rrjedhin nga krime të rënda ose kryen ndonjë veprim me qëllim pengimin e zbulimit të origjinës së paligjshme të këtyre pasurive, do të dënohet nga dy deri në tetë vite burgim dhe me gjobë.

Neni i mësipërm është plotësuar më vonë, me ç’rast janë përcaktuar edhe veprat penale nga të cilat burojnë para dhe të mira materiale si dhe janë ashpërsuar sanksionet penale.

Sipas nenit të ndryshuar, kushdo që merr ose transferon për vete ose për të tjerët para ose të mira materiale që rrjedhin nga krimet e rënda të ndërlidhura me vepra tjera penale siç janë: ato të vjedhjes ose zhvatjes së personit, veprat penale të ndërlidhura me trafikimin, prodhimin dhe shpërndarjen e substancave narkotike ose pengon identifikimin e origjinës së paligjshme të këtyre pasurive do të dënohet prej 4 deri në 12 vjet burgim dhe me gjobë.

24 Rrjedhimisht, në paragrafin e dytë të këtij neni

parashikohet si rrethanë rënduese kryerja e krimit në ushtrimin e një aktiviteti profesional, ndërsa në paragrafin e tretë parashihen rrethanat lehtësuese. Sipas këtij paragrafi dënimi do të ulet nga gjykata në çdo rast kur paratë, pasuritë apo përfitimet tjera burojnë nga një krim i cili dënohet në maksimum me 5 vite burgim.

Pra siç shohim viti 1991 shënon vit kthese përsa i takon masave të ndërmarra parandaluese në aspektin legjislativ, masa të cilat ishin ideuar dhe nxitur nga Drejtuesit e Lartë Kombëtar Antimafia.

Në kuadër të këtyre masave në Janar 1991 është miratuar krijimi i institutit të Bashkëpunëtorëve të Drejtësisë i cili për herë të parë filloi të

22

Brett F. Woods: The art & Science of Money Laundering, USA, 1998 fq. 107. 23

Kodi Penal Italian i miratuar me Ligjin nr. 646 datë 13.09.1982. 24

Neni 648 i Kodit Penal Italian, miratuar me Ligjin nr. 82, datë 15.03.1991.


148

aplikohet si institut në vete. Po ashtu në korrik të vitit 1991 është bërë një ri – organizim në struktura të posaçme për një luftë më efikase kundër krimit të organizuar. Kështu janë krijuar institucione sikurse task forca të përfshira nga tri agjencitë e zbatimit të ligjit ato të policisë së shtetit, karabinierët dhe guardia di financa krejt kjo me qëllim të planifikimit, koordinimit dhe organizimit të veprimeve hetimore kundër krimit të organizuar. Më pas në tetor 1991është themeluar agjencia hetimore Antimafia. Kjo agjenci është strukturë unike në tërë vendin. Më pas janë krijuar edhe 26 Prokurori Antimafia me qendër në Romë të cilat kanë kompetencë ekskluzive, hetimin e krimit të organizuar.

Në Itali hetimin e qarkullimit të parave dhe të ardhurave të paligjshme në segmentin ekonomik është parashikuar të përcjellë dhe monitorojë një departament special i policisë i cili mbledh, analizon dhe siguron të dhëna lidhur me informacionet e qarkullimit të parasë në zyrat e këmbimit dhe të cilat informojnë menjëherë Zyrën Kombëtare të Prokurorisë Antimafia. Nga praktika e këtij shteti e përzgjedh rastin më të madh nga viti 2013:

Sekuestrohen 700 mln dollarë pasuri të Cosa Nostra,25

Gjykata e Trapanit (Sicili – Itali) ka urdhëruar konfiskimin e një seti pasurish të paluajtshme dhe të luajtshme, me vlerë më shumë se 700 milionë dollarë. Të prekura janë 12 kompani, 220 ndërtesa dhe vila, 60 mijë hektarë tokë, të cilat kanë lidhje me Giuseppe Grigoli-n, i cili njihet si kreu i ri i mafies “Cosa Nostra”. 64-vjeçari Grigoli konsiderohet në Itali si “mbreti i supermarketeve” dhe është dënuar nga Gjykata e Apelit të Palermo-s me 12 vjet burg, pasi u shpall fajtor për bashkëpunim kriminal. Vendimi është marrë nga Gjykata e Trapani-t (Sicili) dhe kjo është një prej konfiskimeve më të mëdha që është ndërmarrë ndonjëherë kundër “Cosa Nostra-s”. "Mbreti i supermarketeve" i menaxhonte nga burgu këto biznese. Ky “thesar” sipas hetuesve është fryt i pasurive të akumuluara në rrugë të paligjshme dhe shpëlarje parash.

Shpëlarja e parave sipas legjislacionit të Gjermanisë

Gjermania njihet si shteti më i fuqishëm i Bashkimit Evropian.

Shpëlarja e parave sanksionohet në dispozitat e Kodit Penal në ndryshimet

e vitit 2004. Në nenin 261 të këtij Kodi thuhet:

“Kushdo që fsheh, mbulon origjinën ose pengon apo rrezikon

identifikimin, sekuestrimin, konfiskimin apo kapjen e një objekti që rrjedh

25

Gazetatribuna.com e datës 24 shtator, 2013.


149

nga: një krim i kryer nga një person tjetër; një vepër penale e kryer nga një

tjetër person sipas nenit 29/1 të aktit kriminal nga substancat narkotike; një

vepër penale e kryer nga një anëtar i një organizate kriminale do të dënohet

me burgim deri në 5 vjet dhe me dënim me gjobë;

Ndërsa në paragrafin e dytë26

parashikohet i njëjti dënim për

personin që: mban për vete ose për një person të tretë një objekt si ai i

përshkruar në paragrafin 1 të këtij neni ose mban apo përdor për vete ose

për një tjetër person të tretë një objekt të tillë që ia di origjinën e

paligjshme në kohën kur e pranon ose posedon. Po ashtu, paragrafi i tretë

të këtij neni decidivisht e përcakton se edhe tentativa është e dënueshme.

Ndërsa paragrafi 4 parashikon masa ndëshkimore për rastet veçanërisht të

rënda kur një person në emër të një kompanie apo biznesi apo kur është

anëtar i një grupi kriminal e cila ka si mision të saj shpëlarjen e parave.

Sipas paragrafit shtatë të nenit 261 të Kodit Penal Gjerman objektet

që kanë të bëjnë me veprën penale të shpëlarjes së parave konfiskohen.

Ndërsa sipas paragrafit 9 të këtij neni parashihet edhe përjashtimi nga

përgjegjësia penale në rastet kur personi plotëson këto kushte:

Vullnetarisht raporton veprën penale tek autoritetet e zbatimit të ligjit e

sidomos me theks të posaçëm kur vepra nuk ka qenë e zbuluar apo

pjesërisht e zbuluar ose kur personi ishte në dijeni të kësaj vepre penale ose

nëpërmjet një vlerësimi racional të situatës duhej ta dinte këtë.

Duhet theksuar se në Gjermani është aprovuar Ligji Kundër

Shpëlarjes së Parave i cili në përmbajtjen e vet përmban edhe

rekomandimet e dhëna nga Konventat gjegjëse ndërkombëtare. Sipas këtij

ligji çdo transaksion bankar në vlerën mbi 15 000 euro është e detyrueshme

të raportohet në institucionet e autorizuara.

Shpëlarja e parave sipas legjislacionit të Zvicrës

Kodi Penal zviceran përmban një numër dispozitash përmes të

cilave inkriminohet shpëlarja e parave, financimi i terrorizmit, apo sjelljet e

ngjashme, të cilat janë pjesë përbërëse e sistemit zviceran kundër

shpëlarjes së parave dhe financimit të terrorizmit si dhe përmban dispozita

konkrete për konfiskimin e pasurive kriminale.27

26

Kodi Penal Gjerman,(në versionin e gjuhës angleze) neni 261 pika 2. 27

(Schweizerisches Strafgesetzbuch; Kodi p'enal suisse). Nenet përkatëse të Kodit Penal

zviceran janë: neni 305 (pastrimit të parave dhe pakujdesia në transaksionet financiare),

neni 260 (organizata kriminale dhe financimi i terrorizmit) dhe neni 69-72 (konfiskimi).

Swiss Criminal Code, i disponueshëm edhe në internet në

www.admin.ch/ch/e/rs/311_0/index.html.


150

Shpëlarja e parave është përfshirë si vepër penale në Kodin Penal të Zvicrës në vitin 1990. Ky Kod penalizon një akt që synon fshehjen e origjinës së aseteve, të cilat subjekti e di ose duhet ta dinte se kanë origjinën e tyre nga një krim i rëndë. Më shumë se 80 krime janë radhitur në kategorinë e krimeve të rënda sipas legjislacionit penal zviceran. Këtu përfshihen pjesëmarrja në një organizatë kriminale, financimi i terrorizmit, trafikimi i drogës, trafikimi i armëve, korrupsioni, mashtrimi, grabitja dhe marrja e pengjeve etj. Veprat penale në fushën fiskale sipas këtij kodi nuk përbëjnë krime të rënda dhe ashtu që fshehja e të ardhurave të fituara në këtë fushë nuk konsiderohet vepër penale të shpëlarjes së parave. Sipas këtij kodi dënimi për veprën penale kryesore nuk është i nevojshëm për zbatueshmërinë e dispozitave për veprën penale të shpëlarjes së parave. Subjekti mban përgjegjësi penale edhe kur vepra është kryer jashtë vendit dhe për të cilën nuk është dhënë në vendimin mbi dënimin.

Gjykata Supreme Federale e Zvicrës ka mbajtur qëndrimin se dënimi i subjektit për vepra penale nuk e përjashton atë nga dënimi shtesë për shpëlarjen e parave.

28 Dënimi maksimal për shpëlarjen e parave është

deri në tre vjet burg, dhe në raste serioze deri në pesë vjet të kombinuara dhe me gjobë. Në një dispozitë të dytë shtesë, në Kodin Penal theksohet se kushdo që, mbi një bazë profesionale, pranon ose mban në kujdestari asetet që i përkasin palëve të treta apo ndihmon në investimin apo transferimin e tyre, d.m.th. si një ndërmjetës financiar, si dhe pengon për të përcaktuar identitetin e pronarit përfitues të aseteve, dënohet me një dënim të mbikëqyrur deri në një vit, ose me një dënim monetar. Asetet nuk duhen të jenë të ardhurat e një krimi që kjo dispozitë të jetë e zbatueshme. Krimi i organizuar është i lidhur ngushtë me shpëlarjen e parave dhe Kodi Penal zviceran kriminalizon gjithashtu pjesëmarrjen ose mbështetjen e një organizatë kriminale për shpëlarjen e parave. Kontributet financiare të organizatave kriminale edhe nëse janë të përbërë nga para të pastra, konsiderohen "mbështetje" në kuptimin e kësaj dispozite. Konform këtij kodi asetet që rrjedhin nga krimi mund të konfiskohen. Nëse asetet që i nënshtrohen konfiskimit nuk janë më në dispozicion, atëherë do të konfiskohen asetet kompensuese në një vlerë të barabartë.

Rëndësi të veçantë në luftimin e fenomenit të shpëlarjes së parave ka edhe Akti Federal mbi Parandalimin e Shpëlarjes së Parave në Sektorin

28

(Bundesgericht Tribunali Federal). Anti-Money Laundering: International Law and

Practice. Edited by W.H. Muller, C.H. Kalin and J.G. Goldsworth-2007 John Wiley &

Sons, Ltd, fq. 340.


151

Financiar i vitit 1997.29

Ky është një ligj që rregullon mbikëqyrjen e sjelljeve të ndërmjetësve financiarë, me qëllim parandalimin e shpëlarjes së parave. Derisa dispozitat penale të Kodit Penal të Zvicrrës përcaktojnë mjetet për të ndjekur penalisht sjelljet kriminale të ndërlidhura me shpëlarjen e parave, qëllimi i Aktit të Parandalimit të shpëlarjes së parave, e cila është pjesë e legjislacionit administrativ, është të parandaloj mundësinë që të ardhurat kriminale të hyjnë në sistemin ligjor financiar. Për të arritur këtë objektiv, ky akt imponon detyrime të caktuara, kryesisht për ndërmjetësit financiarë për shkak të shërbimeve që ofrojnë. Mospërmbushja e këtyre dispozitave dhe mangësitë në përmbushjen e tyre nga subjektet e mbikëqyrjes, janë penalizuar. Ky ligj gjithashtu themeloi Njësinë e Inteligjencës Financiare Zvicerane dhe parashikon gjoba në rast të ushtrimit të aktiviteteve nga subjektet e ligjit pa autorizim të NjIF-Zviceran dhe për shkelje të detyrimit për të raportuar. Këto shkelje duhet të jenë qartësisht të dallueshme me krimin e shpëlarjes së parave dhe të veprës së kujdesit të pamjaftueshëm në transaksionet financiare, parashikuar në Kodin Penal të Zvicrës. Akti në përshtatje me zhvillimet e fundit dhe duke marrë në konsideratë të veçantë zgjerimin e Rekomandimeve të FATF për të mbuluar edhe luftimin e financimit të terrorizmit, përfshinë ndër të tjera ndihmën nga ana e autoriteteve doganore në skemën AML/CFT për parandalimin e kalimit ndërkufitar të monedhës, prezantimin formal të detyrimeve për të verifikuar dhe identifikuar përfaqësuesit ose agjentët e subjekteve juridike etj.

Nga praktika e këtij shteti e përzgjedh rastin specifik në bashkëpunim me autoritetet Italiane nga viti 2011-2014: Hetimi ndaj bosit shqiptar të floririt

Prokuroria italiane i ka kërkuar autoriteteve të zbatimit të ligjit të Zvicrës që të nisin hetimet ndaj një shqiptari-zviceran, të quajtur Petrit Kamata, i cili akuzohet për trafikim ari dhe argjendi. Gjithashtu është kërkuar të sekuestrohet edhe vila e tij në Zvicër e quajtur "Fort Knox", nga e cila e mori emrin edhe çështja.

30

29

Geldwaschereigesetz, GWG. (vom 10. Oktober 1997) (Stand am 1 Oktober 2012). Akti

Federal për parandalimin e shpëlarjes së parave.

http://www.admin.ch/ch/d/sr/9/955.0.de.pdf. 30

Historia ka nisur më 27 korrik të vitit 2011, kur në brendësi të një mjeti tip "Peugeot",

shoferi i së cilës ishte një napolitan 35 vjeç, u gjet një gjysmë milionë euro, së bashku

me 60 kg argjend dhe 1 kg gjysmë flori. Pastaj shufrat e argjendit dhe arit janë dërguar

në Arezzo, që ishte qendra kryesore e lidhjes me Zvicrën. Më tej nëpërmjet korrierëve

në Como organizohej gjithçka, ku paratë dhe shufrat e materialeve të çmuara

dërgoheshin për në Zvicër, duke i vendosur në pjesët fundore të dyfishta të makinave.


152

Ekspertë e kuptuan menjëherë se napolitani nuk ishte pronari i

këtyre shufrave dhe më pas nga hetimet doli edhe emri i shqiptarit Kamata,

si organizatori kryesor dhe bosi i këtij trafiku të paligjshëm.Në akuzë pritet

të vendosen 62 persona, 40 prej tyre të akuzuar për pastrimin e parave dhe

mashtrimit me taksat. Gjatë hetimeve, ekspertët e kishin ndjekur hap pas

hapi aktivitetin e organizatës, nëpërmjet thirrjeve telefonike që argjendarët

dhe korrierët shkëmbenin, pa shumë masa paraprake. Trafiku i paligjshëm i

arit dhe argjendit vijonte deri në Sicili.31

Shpëlarja e parave sipas legjislacionit të Sllovenisë

Republika e Sllovenisë është ndër vendet e para që miratoi një ligj

të veçantë për parandalimin e shpëlarjes së parave32

dhe pastaj në nenin

252 të Kodin Penal përfshiu veprën penale të shpëlarjes së parave. Ky nen

inkriminon mënyrat dhe format e ndryshme të vënies së parave të pista në

qarkullim. Rrjedhimisht, sipas këtij neni shpëlarjen e parave e kryen

kushdo i cili merr, shkëmben, mban dhe vë në dispozicion ose përdor në

aktivitete tregtare ose vë në qarkullim para për të cilët e di se janë fituar

nga kryerja e një krimi. Dënimi për këtë formë është me burgim deri në tre

vjet. Rrethanat cilësuese vijnë në shprehje në rastet kur sasia e parave që

është objekt i krimit është e madhe. Në këtë rast dënimi është me burgim

deri në tetë vjet dhe me gjobë. Kur kjo vepër penale kryhet nga një grup

ose organizatë kriminale dënimi është nga një deri në dhjetë vjet burgim

dhe me gjobë. Të gjitha format e veprimtarisë kriminale të shpëlarjes së

parave, nuk kërkohet paramendimi në kryerjen veprimeve të ndaluara me

ligj. Ky kodi penal parashikon përgjegjësi dhe dënim deri në dy vjet

burgim edhe në qoftë se një person nuk ka synim të pastroi para dhe as nuk

e din se me veprimet e tij po kryen vepër penale të shpëlarjes së parave,

por i ka mundësitë të dijë që këto para janë rezultat i ndonjë krimi. Në

rastin e kryerjes së ndonjërit prej këtyre krimeve të përmendura më lart,

legjislacioni slloven parashikon detyrimisht shpronësimin e detyrueshëm të

subjektit të krimit të shpëlarjes së parave.

31

http://www.shekulli.com.al/web/p.php?id=39894&kat=95, Publikuar më 05.02.2014 |

22:22. 32

Official Gazette of the Republic of Slovenia,

No.36/1994.www.km.undp.sk/uploads/public/.../Slovenia_Criminal_Code

http://www.shekulli.com.al/web/p.php?id=39894&kat=95


153

Shpëlarja e parave sipas legjislacionit të Kroacisë Republika e Kroacisë ka ndjekur të njëjtin rrugë si Sllovenia dhe

shtetet e tjera, duke parashikuar në nenin 279 të Kodit Penal të vitit 1997 veprën penale të cilësuar si “Fshehja e parave të fituara ilegalisht”.

33 Sipas

këtij neni, vepra penale e shpëlarjes së parave mund të paraqitet në shumë forma, por forma themelore e saj kryhet kur një person në sektorin bankar, financiar ose në biznese të tjera, merr, shkëmben, ose fsheh burimin e vërtetë të parave ose sendeve, ose të drejtat e fituara nga paratë të njohura që janë rezultat i një vepre penale, për këtë formë të kësaj vepre penale kryerësi dënohet nga gjashtë muaj deri në pesë vjet burgim. Si rrethana të cilësuara parashikohen rastet kur fshehja ose vënia e parave të paligjshme në qarkullim, kryhet nga një anëtar i një grupi apo organizate kriminale. Në fakt, kjo është forma më e rëndë e krimit të shpëlarjes së parave, për kryerjen e të cilës është paraparë dënimi nga një deri në dhjetë vjet burgim. Ky kod parashikon edhe formën më pak të rëndë të kësaj vepre në rastet kur ajo kryhet nga një person që ndërmerr disa nga aktivitetet e mësipërme që kanë të bëjnë me shpëlarjen e parave, nga pakujdesia. Ky kod konsideron ekzistimin e kësaj vepre penale edhe në rastet kur, paratë e paligjshme, janë rezultat i një krimi në një vend të huaj. Paratë dhe sendet që janë objekt material i kësaj vepre duhet të konfiskohen pavarësisht nga shpallja e vendimit të fajësisë. Kodi penal parashikon dhe mundësinë për lirimin e subjektit të veprës penale, me kusht që ata të kontribuojë vullnetarisht në zbulimin e veprës së shpëlarjes së parave të fituara ilegalisht.

Kroacia ka ratifikuar Konventën e Vjenës dhe Palermo-s, si dhe ka zbatuar rekomandimet dhe standardet sa i përket penalizimit të shpëlarjes së parave. Ka nxjerrë Ligjin për Përgjegjësinë penale të personave juridikë që rregullon zbatimin e Kodit Penal si dhe Ligjin për Parandalimin e Shpëlarjes së Parave.

Lirisht mund të konkludojmë se pas Sllovenisë, Kroacia është shteti Ballkanik që prej vitit 2009-2013 ka bërë progres të jashtëzakonshëm duke dëshmua me rezultate në luftën kundër krimit të organizuar, trafikimit me narkotikë, trafikimit me qenie njerëzore, korrupsionit, shpëlarjes së parave etj. Vlen të përmenden si tregues; arrestimi i kryeministrit Kroat Ivo Sanader si dhe anëtarësimi i Kroacisë në NATO dhe BE.

33

Official Gazette of the Republic of Croatia, No. 110/1997. Croatia criminal cod.

www.vsrh.hr/CustomPages/.../Legislation_Criminal-Code.pdf


154

Shpëlarja e parave sipas legjislacionit të Maqedonisë Pozita gjeografike e vendit si një korridor tranzit në rrugët e

Ballkanit, së bashku me tranzicionin e saj drejt një ekonomie tregu, ka ndikuar në vërshimin e shumë aktiviteteve kriminale e shumë fitimprurëse, veçanërisht të atyre që kanë të bëjnë me trafikimin e armëve, njerëzve, drogës dhe kontrabanda. Me hyrjen e kapitalit të huaj, si dhe zhvillimin e procesit të privatizimit, krimi ekonomik dhe financiar është duke shënuar dimensione të reja të përhapjes sidomos mashtrimi dhe evazioni fiskal. Në raportet e vlerësimit MONEYVAL korrupsioni në Maqedoni paraqet një kërcënim të madh për stabilitetin ekonomik të shtetit. Mirëpo, meqë ekonomia e saj mbetet bazuar kryesisht në para të gatshme, konsiderohet se kjo gjendje ka shënuar progres të rëndësishëm në thyerjen e mosbesimit ndaj sistemit financiar në opinionin publik.

Maqedonia është palë nënshkruese e Konventës së Kombeve të Bashkuara e vitit 1988 kundër Trafikut të Paligjshëm të Drogave Narkotike dhe Lëndëve Psikotrope, Konventës së Këshillit të Evropës mbi Shpëlarjen, Kërkimin dhe Konfiskimin e të Ardhurave nga Krimi të vitit 1990, Konventës mbi Ndihmën e Ndërsjellë në Çështjet Penale (1959) dhe protokolleve të saj shtesë.

34

Ky shtet ka nënshkruar edhe disa marrëveshje bilaterale që rregullojnë ekstradimin dhe asistencën ligjore. Si një rregull i përgjithshëm, të gjitha konventat ndërkombëtare të shpallura janë të detyrueshme për autoritetet maqedonase dhe drejtpërdrejt të zbatueshme.

Edhe pse ekonomia e Republikës Maqedonisë ka qenë në depresion nga paqëndrueshmëria politike dhe kriza e sigurisë së vitit 2001, kohëve të fundit në këtë shtet mund të shihen zhvillimet pozitive që i referohen kuadrit ligjor dhe institucional në lëmin e luftimit të dukurisë kundër shpëlarjes së parave. Zhvillime të rëndësishme u shënuan më 29 gusht 2001 ku u miratua Ligji për Parandalimin e Shpëlarjes së Parave dhe të Ardhurave tjera nga Krimi ("Akti AML"), i cili u bë operacional më 1 mars 2002, dhe krijoi NJKFA-Njësia Kombëtare Financiare Analitike si një organ administrativ në kuadër të Ministrisë së Financave.

35

34

Money laundering best practices, lessons to be learnt and steps to be taken in the balkan

region. By a thesis presented in partial completion of the requirements of “The

certificate of Training in United Nation Peace Support Operations”, fq. 38. 35

Po aty.


155

Në vazhdim, më 19 nëntor 2003, Parlamenti maqedonas miratoi legjislacionin me të cilin sigurohet që transaksionet e parave të mbikëqyren nga Banka Kombëtare.

36

Shpëlarja e parave, si një vepër penale e rëndë parashihet në nenin 273 të Kodit Penal, që është në fuqi që nga viti 1996 deri në vitin 2003 mirëpo, lidhur me këto vepra penale gjatë asaj kohe nuk ka pasur hetime dhe dënime.

Legjislacioni i Maqedonisë për parandalimin e shpëlarjes së parave është në përputhje me kërkesat themelore FATF për identifikimin e konsumatorëve. Megjithatë, kërkesa e identifikimit në lidhje me transaksionet dhe transaksionet e lidhura mbështetet vetëm për transaksionet në para të gatshme në shumën prej 15,000.00 eurosh dhe kjo nuk përfshin transaksionet tjera.

Zyrtarët maqedonas kanë treguar në intervista të ndryshme se është politikë shtetërore që të mos jetë të numëruara llogaritë dhe se është në kompetencën e Bankës Kombëtare për të shtypur llogaritë e tilla në rast se ato janë gjetur.

37

Shpëlarja e parave sipas legjislacionit të Bullgarisë Derisa situata në ish-Jugosllavi ka detyruar trafikantët të

zhvendosin rrugët e tyre, Bullgaria vazhdoi të luajë një rol kyç si një zonë transit për heroinën e Azisë jugperëndimore. Pozita gjeografike e Bullgarisë në Ballkan e bën atë vendin evropian më të rëndësishmin për transit. Vështirësia e inspektimit të numrit të madh të kamionëve të lidhur (TIR) që kalojnë transit në "rrugën ballkanike" rrit atraktivitetin e Bullgarisë për trafikantë.

38 Sipas zyrtarëve bullgarë pozicioni gjeografik i

Bullgarisë është e ndjeshme dhe e favorizuar në trafikun e drogës nga jashtë Evropës dhe një pikë e përshtatshme transiti për trafikimin me qenie njerëzore. Autoritetet bullgare konsiderojnë se problemet më serioze të shpëlarjes së parave aktualisht përfshijnë të ardhurat e trafikut të drogës dhe të ardhurat e fituara nga krimi financiar / ekonomik. Sektori bankar konsiderohet të jetë kryesisht i pambrojtur në fazën e vendosjes (zyrat e

36

Law on Prevention of Money Laundering, Republic of Macedonia. 37

Deri në vitin 2003, regjimi i raportimit të transaksionit në para të gatshme sipas Aktit të

ri AML kishte rezultuar në 9300 raportime. Dy ishin nga sektori i sigurimeve dhe të

gjithë të tjerët ishin nga bankat. Kishte 105 transaksione të dyshimta të raportuara.

Bankat - 92, Sigurim - 2, prokurorët - 2, qytetarët private - 6, FIU tjera - 4. 38

Pika e kalimit dhe kontrollit kufitar Kapitan Andreevo tani proceson deri në 1.000

automjete të rënda në ditë sipas raportit të Policisë Bullgare të vitit 2012.


156

këmbimit dhe kazinotë).39

Bullgaria filloi të angazhohet në çështjen e luftimit të shpëlarjes së parave në vitin 1996, por ligji i parë nuk u zbatua kurrë. Në vitin 1997 u përcaktua në mënyrë më të avancuar vepra penale e shpëlarjes së parave ajo u bë në nenin 253 të Kodit Penal. Në vitin 1998 u miratua një ligj i ri për Masat Kundër Shpëlarjes së Parave, duke siguruar një kuadër koherent për luftën kundër shpëlarjes së parave, por është kritikuar për dështimin në ndjekjen penale të transaksioneve të paligjshme të parave. Është themeluar një njësi e specializuar përgjegjëse për zbatimin e ligjit, Byroja e Inteligjencës Financiare (BIF), e cila ka statusin e Drejtorisë së Përgjithshme në Ministrinë e Financave. Kjo është një njësi administrative përgjegjëse për mbledhjen, përpunimin, zbulimin, mbajtjen dhe analizimin e informacionit mbi transaksionet e subjekteve të detyruara për raportim. Janë të mbuluara një gamë e gjerë e ndërmarrjeve të cilat janë potencialisht të rrezikuara nga shpëlarja e e parave, duke përfshirë bankat dhe institucionet jo-bankare financiare, siguruesit, kompanitë investuese dhe ndërmjetësuese, organizatorët e lojërave të fatit, noterët, bursat dhe komisionarët, auditorët dhe llogaritarët. Sipas ligjit, nuk është e thënë që vepra penale duhet të jetë kryer në Bullgari.

Sipas të dhënave që Agjencia e Inteligjencës Financiare (FIA), nga viti 1999 deri në vitin 2003 FIA ka hetuar 530 raporte. Deri më 31 dhjetor 2003, FIA kishte përfunduar 281 prej këtyre hetimeve, duke iu referuar 238 raste autoriteteve të zbatimit të ligjit dhe 11 rasteve të organeve mbikëqyrëse dhe kishte pushuar hetimet në 32 raste për shkak të mungesës së provave. Në vitin 2003 hetuesit kanë punuar në 45 raste, duke përfshirë 16 raste të raportuara nga FIA.

40

Një nga shembujt e fundit të globalizimit dhe mosekzistimit të kufijve në fenomenin e shpëlarjes së parave kësaj radhe brenda në Evropë përfshijnë Bullgarinë dhe IRA-në. Është raportuar në shkurt të vitit 2005 se IRA ishte në negociata për të blerë një bankë në Bullgari për qëllime të shpëlarjes së parave.

41

Megjithatë, Bullgaria viteve të fundit ka shënuar progres sidomos pas pranimit në Bashkimin Evropian dhe agjencitë e zbatimit të ligjit në këtë shtet kanë evidentuar rezultate e tëra kjo edhe me trysninë e shteteve anëtare të BE-së.

39

Rulebook on the Implementation of the Law on Prevention of Money Laundering,

Republic of Bulgaria. 40

Money laundering best practices, lessons to be learnt and steps to be taken in the balkan

region. By a thesis presented in partial completion of the requirements of “The

certificate of Training in United Nation Peace Support Operations”, fq. 42. 41

Po aty, fq. 45.


157

PËRFUNDIM

Gjatë përgatitjes së këtij punimi kam ardhur deri te këto

konkluzione:

1. Harmonizimi i legjislacionit vendor me standardet ndërkombëtare

paraqet parakusht për të qenë shtet anëtar në grupin e Njësive të

Inteligjencës Financiare (FIU).

2. Shpëlarja e parave paraqet kërcënim dhe rrezik potencial për vet

agjencionet e zbatimit të ligjit por njëherazi edhe për rendin dhe

sigurinë publike në shtetin e Kosovës. Gjyqësori duhet të shfrytëzoj

dhe të praktikoj dispozitat ligjore rreth konfiskimit të aseteve

kriminale e jo vetëm të fokusohet në shqiptimin e dënimeve.

3. Qeveria e Kosovës duhet të ndalojë transferimin e parave në vende që

konsiderohen si “parajsa fiskale”, duke përcaktuar se ka një sërë

masash që vendi duhet të ndërmarrë. "Qeveria mund të kërkojë që të

gjitha bankat në Kosovë duhet të ofrojnë informacione mbi personin

real që zotëron çdo llogari në institucionin e tyre financiar". Shpesh

bankat nuk e dinë se kush zotëron apo kontrollon llogaritë në

institucionin e tyre. Ato mund të kenë emrin e një kompanie anonime,

por ata nuk e dinë se kush është personi real që kontrollon këtë

kompani anonime - fiktive. "Kjo do të thotë në konkludimin analog se

bankat nuk mund të monitorojnë llogaritë për shpëlarje parash”.

4. Gjatë hulumtimit, intervistimit dhe analizës së çështjes kemi ardhur në

përfundim se gjatë pesë viteve të fundit një shumë parash e barabartë

me 1/4 e buxhetit vjetor të Kosovës është nxjerrë ilegalisht jashtë

vendit nëpërmjet një gërshetimi të korrupsionit, evazionit fiskal dhe

aktivitetesh të tjera ilegale. Besohet se 55% e këtyre parave vijnë nga

evazioni fiskal, 35% nga aktivitete kriminale dhe 10% nga

korrupsioni. Kështu besohet se janë transferuar ilegalisht jashtë

Kosovës afër 350 milionë euro, ndërsa një mesatare vjetore prej 70

milionë eurosh u transferua në zona, të cilësuara si “parajsa fiskale”.42

5. Luftimi i fenomenit të shpëlarjes së parave është kriter matës për

procesin e anëtarësimit të Republikës së Kosovës në mekanizmat e

Bashkimit Evropian.

42

Metoda e përdorur është një përafërsim i asaj të përdorur nga Forbes Magazin ku merret

parasysh xhiro vjetore e kompanisë, fitimi vjetor, kapitali i investuar, një vlerësim i

përafërt i vlerës së tregut të biznesit, etj. Në këtë vlerësim nuk janë konsideruar faktorë

të tjerë si prona personale, detyrimet ndaj shtetit apo detyrimet ndaj sistemit bankar.


158

6. Republika e Kosovës me theks të posaçëm agjencionet e zbatimit të ligjit duhet t’i kushtojnë prioritet bashkëpunimit ndërkombëtar sepse kjo ka reflektuar që këto agjenci mos të jenë të anëtarësuara në shumë nisma e iniciativa rajonale e ndërkombëtare. Së këndejmi, konsiderojmë se përfaqësuesit e këtyre agjencioneve duhet të jenë proaktive dhe më pragmatike sa i përket anëtarësimit dhe më pas pjesëmarrjes në asociacione rajonale dhe globale. Konsideroj se injoranca që i bëhet shpëlarjes së parave do t’i kushtojë shtrenjtë Kosovës.

Literatura:

1. Bassiouni, M. C. and Gualtieri, D. S., “International and National Responses to the Globalization of Money Laundering”, in Responding to Money Laundering.

2. Candler, L. J., “Tracing and Recovering Proceeds of Crime in Fraud Cases: A Comparison of US and UK Legislation”, The International Lawyer (1997).

3. Civici, Adrian, Kriza Financiare apo Globale, Tiranë, 2010. 4. Cullen, P. J., “Money Laundering: The European Community

Directive”, in Money Laundering, The David Hume Institute, Edinburgh University Press, 1993.

5. Dirty Money. The Evolution of Money Laundering Counter-Measures, Strasbourg: The Council of Europe Press, 1995.

6. Hajdari, Azem, “Kriminaliteti i organizuar”, Prishtinë, 2006. 7. Gashi, Rexhep, “Krimi i organizuar”, Prishtinë, 2011. 8. Money Laundering and Regulatory Policies”, in Responding to Money

Laundering.International Perspectives, Savona, E., Amsterdam: Harwood Academic Publishers, 1997.

Kodet penale:

1. Kodi i Procedurës Penale të Kosovës. 2. Kodi i Procedurës Penale të Republikës së Shqipërisë. 3. Kodi Penal Francës. 4. Kodi Penal i Greqisë. 5. Kodi Penal i Gjermanisë. 6. Kodi Penal i Bullgarisë. 7. Kodi Penal i Kosovës. 8. Kodi Penal i Maqedonisë. 9. Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë. 10. Kodi Penal i Italisë.


159


COMPARATIVE LEGAL-PENAL PERSPECTIVE OF THE

MONEY LAUNDERING PHENOMENON IN KOSOVO AND

FEW EU COUNTRIES AND OF THE WESTERN BALKANS

Abstract

The Republic of Kosovo has issued several legal acts which are in

place to prevent and combat the phenomenon of money laundering. These

acts determine the issue of state response and other institutional

mechanisms which have competence in the field of law enforcement to

strike this criminal phenomenon.

Until now, prevention of money laundering is regulated by:

UNMIK Regulation, Criminal Code and Criminal Procedure Code, the

Law on Prevention of Money Laundering and Prevention of Terrorist

Financing and the Law on Extended Powers for Confiscation of Assets

Acquired by Criminal Offence.

Keywords: Money laundering, comparative overview, organized

crime, prevention and detection.

160

Kolegji Evropian “JURIDICA”

QENDRA E HULUMTIMEVE SHKENCORE

REDAKSIA E REVISTËS SHKENCORE “JURIDICA”

Udhëzime teknike për autorë, studiues e bashkëpunëtor të Kolegjit

Evropian “Juridica”

1. “Juridica” është revistë shkencore të cilën e boton Kolegji

Evropian “Juridica” me seli në Prishtinë. Ajo është revistë periodike

shkencore dhe kërkimore, në të cilën trajtohen kryesisht çështje nga fushat

e quajtura shkenca shoqërore dhe humane.

2. Në revistën “Juridica” do të botohen studime, artikuj,

recensione etj. të stafit akademik të Kolegjit si dhe bashkëpunëtoreve të

brendshëm e të jashtëm.

3. Redaksia e revistës e përbërë edhe me ekspertë vendor dhe

ndërkombëtarë, do të pranojë dhe botojë punime e arikuj të shkruar në

gjuhët shqipe dhe angleze.

4. Punimet mund të botohen në një vëllim prej 10-16 faqe (deri në 1

t/a) me hapësirë dyshe të shkruar vetëm në njërën faqe të letrës. Fotografitë

origjinale, vizatimet dhe tabelat janë të mirëpritura.

5. Çdo punim duhet të përmbajë: titullin, eventualisht nëntitullin,

emrin e autorit, titullin akademik, emrin e institucionit ku punon ose

adresën personale dhe mundësisht, adresën elektronike. Redaksia i

klasifikon punimet dhe artikujt në kategoritë e tyre përkatëse, si vijon:

- Studime shkencore origjinale: përmbajnë rezultate ende të

panjohura të hulumtimit të autorit. Redaksia rezervon të drejtën e

vlerësimit të tyre nga recensues kompetentë. Autorët zotohen të mos e

botojnë materialin e tyre në asnjë revistë tjetër.

- Artikuj studimor: trajtohen si punime origjinale nga fusha të

ndryshme të hulumtimit. Quhen kështu edhe recensionet e hollësishme dhe

kritike të teksteve që u përkasin disiplinave të veçanta speciale.

161

- Parashtresa dhe materiale: edhe këto trajtohen si punime

origjinale.

- Punime profesionale: janë rezultate të kërkimit dhe të punës në

fushën e një specialiteti. Edhe këto do të vlerësohen nga recensentë

kompetentë dhe nuk duhet të publikohen gjetiu.

- Punime shkollore kërkimore: trajtohen si punime specialiteti.

- Recensione për tituj, tekste akademike dhe punime shkencore

1. Artikujt duhet të përmbajnë në parim një përmbledhje hyrëse

(abstract) dhe një përmbyllje ose përfundim (conclusion).

Përmbledhja hyrëse fillon me fjalinë që kumton porosinë themelore

të kontributit. Autori e shkruan atë në veten e tretë, duke përdorur foljet

pavetore vetëm në raste të veçanta. Fjalitë nuk duhet të jenë shumë të gjata.

Duhet të përdoren terma të saktë shkencorë, duke shmangur shkurtimet jo

aq të njohura. Duhet përmbajtur informacioneve themelore dhe duhet

shmangur përfundimet që nuk i përmban përfundimet që nuk i përmban

teksti. Autorët duhet t’i specifikojnë dhe shpjegojnë fjalët kyç (në fund të

përmbledhjes hyrëse). Në raste të kundërta, për këtë përkujdeset Redaksia.

Përmbyllja duhet të jetë e shkurtër dhe nuk përfshin, krahasuar me

përmbledhjen hyrëse, komente shpjeguese. Atje përshkruhen shkurtimisht

metodat dhe rezultatet e kërkimeve, si dhe arsyet që i kanë përcaktuar ato.

Burimet e publikuara përmenden vetëm nëse përbëjnë argumentin kryesor

të punimit. Teknikat e punës do të sqarohen në mënyrë të përmbledhur

vetëm në rast se është e domosdoshme, si dhe në qoftë se dallojnë nga ato

tashmë të njohura. Nëse në artikull nuk është përshkruar puna

eksperimentale apo praktike, atëherë duke cituar burimet e informacionit.

Rezultatet e konkluzionet dhe mund të përsëdyten. Vetëm përfundimet ose

zbulimet e arritura raportohen si informacion në mënyrë të përmbledhur.

Teksti duhet strukturuar në parim në kapitujt vijues:

1. Përmbledhja hyrëse (Abstract).

2. Fjalët kyç (Key Words).

3. Hyrja.

4. Pasqyra e punimeve që keni publikuar nga fusha përkatëse.

5. Materialet dhe metodologjia.

6. Rezultatet.

7. Komentet ose diskutimet e rezultateve.

162

8. Përfundimet.

9. Falënderimi (nëse është e nevojshme).

10. Shtojca (nëse është e nevojshme).

11. Bibliografia dhe burimet.

Stili i Universitetit të Çikagos- “CHIKAGO STYLE”

Ndonëse liria autoriale për të vendosur burimet e një punimi dhe

për të bërë dokumentimin e tyre është e drejtë e pacenueshme e saj,

Redaksia e Revistës “JURIDICA” ka lirinë të adoptojë një qëndrim të

përgjithshëm për natyrën teknike të punimeve që do të botojë në numrat

e saj. Ajo ka parapëlqyer metodën e dokumentimit të punimeve të quajtur

stili i Universitetit të Çikagos, sipas të cilit shënimet vendosen në fund

të faqes për të vetmen arsye praktike të leximit të tyre.

Duke mbajtur parasysh që vlera e një punimi gjykohet si nga

dokumentimi, ashtu dhe nga mënyra, në të cilën i bëhet ai, Redaksia ka

lirinë të paraqesë këtu poshtë disa nga rregullat e tij, edhe pse ky stil

dokumentimi, ashtu dhe nga mënyra, në të cilën i bëhet ai, Redaksia ka

lirinë të paraqesë këtu poshtë disa nga rregullat e tij, edhe pse ky stil

dokumentimi është i njohur.

Autori i punimit identifikohet si vijon:

Emri dhe mbiemri i autorit të punimit, shoqëruar nga një yllth

lart, figurojnë nën titullin e punimit, në këndin e djathtë të faqes.

Në fund të po kësaj faqe, prirë nga yllthi, figurojnë: emri dhe

mbiemri, titulli shkencor e akademik, institucioni ku punon dhe

koordinatat personale elektronike të autorit/ bashkautorëve.

Shënimet dhe referencat e tjera të dokumentimit renditen si vijon:

Ato jepen me numra arabë që radhiten njëpasnjëshëm në tërë

kapitullin. Në punimin e strukturuar në disa kapituj, numrat radhiten nga

fillimi në fund të çdo kapitulli veç e veç. Numri i shënimit (referencës)

vendoset në formën e një numri të fuqisë pas shenjës së pikësimit, pa u

shoqëruar ai vetë nga ndonjë shenjë pikësimi ose kllapa. Numri në tekst i

përgjigjet shënimit në fund të faqes.

163

Këto shënime ndahen nga teksti i punimit me një vijë që nis nga e

majta dhe zgjatet sa rreshti më i gjatë i faqes përkatëse. Ndërsa shënimet

ndahen nga teksti me një hapësirë dyshe, ato vetë kanë mes rreshtave

hapësirë njëshe.

Në rastet ku numrat e shënimeve mund të ngatërrohen me shifra

matematikore, autori mund të përdorë simbole të tjera, siç është p.sh.

asterisku ose yllthi, yllthi i dyfishtë etj., të cilët ripërdoren në çdo faqe ku

ai quan të nevojshme dokumentimin e informacionit.

Shënimi për veprën e cituar, duhet të përmbajë gjithë informacionin

e nevojshëm për ta lokalizuar me lehtësi atë, sidomos në rastet kur ajo

citohet për herë të parë. Emrat e përveçëm dhe titujt e veprave shkruhen

me germa normale, jo me germa të mëdha.

Shënimet dhe referencat në fund të faqes duhet bërë në

mënyrën si vijon:

• për libra- emri dhe mbiemri i autorit (inicialet e emrit të dytë,

nëse ka), ndjekur nga një presje + titulli i librit i pjerrtëzuar- italic

(numri i vëllimit, nëse ka, i shënuar me numra romakë), ndjekur nga një

presje + vendi + emri i botuesit + kolana, nëse ka, + viti i botimit +

numri i faqeve, ndjekur nga një pikë.

• për artikuj- emri dhe mbiemri i autorit + titulli i artikullit

(mbyllur brenda thonjëzave) + titulli i librit ose revistës i pjerrtëzuar-

italic + numri i revistës, po të jetë revistë + vendi + viti i botimit +

numri i faqeve të artikullit, ndjekur nga një pikë.

Titulli i çdo vepre të botuar duhet, pra, të pjerrtëzohet, por

titujt e veprave të brendësuar në tekst mbyllen brenda thonjëzave,

ndërsa titujt e dorëshkrimeve dhe të akteve legjislative as nuk pjerrtësohen,

as nuk mbyllen brenda thonjëzave. Pika vendoset në fund të të gjitha

shënimeve.

Të dhënat e botimit, të vërë në fund të faqes, duhet të përmbajnë

vendin dhe datën e botimit, por, për ndryshim nga bibliografia, këtu dhe

mund të mos shënohet domosdo shtëpia botuese apo institucioni botues.

Në rastet kur bëhet fjalë për një botim të rishikuar, atëherë duhet të

vendoset data e tij.

Në rastet kur bëhet fjalë për libra të përkthyer, emri i

përkthyesit duhet vërë menjëherë pas titullit.

164

Numri i faqeve, të cilave u referohet autori, është i

domosdoshëm.

Në rastet kur vendi i botimit nuk është i njohur, mund të jepet edhe

shteti.

Kur bëhet fjalë për më shumë se një autor libri, në shënime vihen

emrat e të dy autorëve, ashtu siç figurojnë në libër. Në bëhet fjalë për më

shumë se dy autorë, atëherë shkruhet vetëm emri i autorit të pare, i cili

ndiqet nga: e të tjerë.

Citimet e burimeve dytësore bëhen duke shënuar faktet e plota të

burimit parësor, por duke thënë informacionin se ato janë dytësore, nëse nuk është e mundur t’i referohemi vetë burimit parësor drejtpërdrejt.

Të gjitha këto shënime jepen në fund të faqes kur burimi përmendet

për here të parë në tekst.

Gjithnjë sipas stilit të Universitetit të Çikagos, kur bëhet fjalë për

referenca që përmenden për herë të dytë brenda kapitullit përkatës, ato

përmenden, pastaj, në forma të shkurtuara, si më poshtë:

Shkurtesa ibid. (nga lat. ibidem= në të njëjtin vend, po aty)

përdoret për t’iu referuar të njëjtës vepër, si dhe të njëjtave faqe të saj, në

rastet kur i referohemi të njëjtit burim pa ndonjë referim burimi tjetër që

ndërhyn mes tyre, edhe nëse atë e ndajnë disa faqe në punim. Çdo

ndryshim vëllimi ose numri faqeje duhet të vendoset pas shkurtesës ibid.

Pra, referenca e pare jepet e plotë si më lart; referenca e dytë e

së njëjtës vepër dhe faqe ibid., kurse po pati ndryshim faqeje, ibid.,

f.151.

Shkurtesa op.cit. (nga lat. opere citate= vepër e cituar- vep.cit.)

përdoret për një vepër që është cituar një here në formën e saj të plotë, por

jo në reference paraprijëse, sepse në atë rast do të duhej përdorur ibid. Kjo

shkurtesë duhet të përmbajë mbiemrin e autorit; kjo do të përmbajë edhe

emrin e autorit nëse në punim janë cituar dy autorë me të njëjtin mbiemër.

Në shumicën e rasteve, op.cit. ndiqet nga numri i faqes ose faqeve.

Shkurtesa loc. cit. (nga lat. loco citato= në vendin e cituar)

përdoret në vend të shkurtesës op.cit. kur nuk i referohemi vetëm veprës,

por edhe të njëjtës dhe/ose të njëjtave faqe. Kjo shkurtesë përdoret

gjithashtu në vend të shkurtesës op.cit., kur referenca i përket veprës së

cituar më pare dhe të njëjtës faqe të asaj vepre. Shkurtesa loc.cit. nuk

165

ndiqet kurrë nga vëllimi dhe/ose numrat e faqes. Kur kjo shkurtesë zë

vendin e shkurtesës ibid., atëherë ajo duhet të nisë me germa të mëdha.

Të tri këto shkurtesa: ibid., loc.cot., dhe op.cot., shkruhen me

germë të madhe. Të gjitha shënimet përfundojnë me pikë. Ato duhet të

shkruhen me gjuhë precize dhe të pastër. Në rastet kur punimi ndahet në

kapituj, shënimet fillojnë çdo here me numrin një dhe, siç e kemi theksuar,

vendosen në fund të faqes.

Bibliografia

Bibliografia vendoset në fund të punimit dhe ajo është pjesë e

domosdoshme e punimit shkencor. Bibliografia mund të përfshijë vetëm

ato vepra që autori quan si më të përshtatshme për tematikën e punimit të

tij ose mund të përfshijë edhe vepra që ka shfrytëzuar dhe që lidhen

sadopak me punimin e tij. Pra, bibliografia mund të ketë gjatësi të

ndryshme. Kur ajo është e shkurtër, veprat mund të radhiten në një kapitull

të vetëm. Kur ajo është e gjatë, mund të ketë nën ndarje të ndryshme, si

p.sh. tekste, periodikë, intervista publike, fjalime, raorte, burime nga

internet, si dhe burime natyrash të tjera.

Titujt e bibliografisë renditen në mënyrë alfabetike sipas

mbiemrit të autorit. Në rastet ku nuk ka autor, vepra radhitet sipas

germës së parë të titullit të veprës. Titujt e veprave në gjuhë të huaj kur

ato fillojnë me pjesëz si “the”, “a”, “an”, “le”, “les”, “un”, kjo vendoset në

fund të tij dhe renditja bëhet sipas germës së parë të fjalës tjetër. Veprat pa

autorë nuk duhet të radhiten nën kategorinë “anonim”.

Titujt bibliografikë duhet të përmbajnë të dhënat si vijon:

• mbiemri i autorit, i ndjekur nga një presje, emri dhe emri i dytë

(nëse ka), të ndjekur nga një pikë.

• Titulli i veprës, i ndjekur nga një pikë. Titujt e veprave të plota

shkruhen me germa të pjerrëta ose nënvizohen, ndërsa titujt e veprave që

janë pjesë e ndonjë antologjie ose koleksioni tjetër, vendosen në thonjëza.

• Numri i botimit, i ndjekur nga një pikë.

• Emri i përkthyesit, hartuesit apo botuesit (në rastet ku ka), i

ndjekur nga një pikë.

• Vendi i botimit, i ndjekur nga dy pika. Në rast se qyteti nuk është

i njohur, vendoset edhe shteti. Në rast se jepet më shumë se një vend i

botimit, vendoset vendi i parë në listë.

166

• Emri i botuesit, i ndjekur nga një presje.

• Viti I botimit, i ndjekur nga një pikë. Në rast se data e botimit

nuk është e dhënë në faqen e titullit, por diku tjetër, atëherë ajo duhet të

vendoset ndërmjet kllapave; në rast se ajo nuk është dhënë fare, atëherë

data e përafërt mund të jepet me shënimin c. (circa); në rast se vepra nuk

ka asnjë datë botimi, atëherë vendoset shënimi s.d. (lat.) ose m.d. (shq.) =

mungon data ose pa datë.

Mund të jepet edhe numri i faqeve që përmbajnë informacionin

përkatës, i ndjekur nga një pikë.

Burimet nga interneti duhet dhënë me adresën e tyre të plotë, nën

një nënndarje të veçantë.

Documents

KOLEGJI EVROPIAN K.D.U. 34(05) - kolegji- · PDF file2 Pajazit Nushi, “Psikologjia e përgjithshme”, Prishtinë 1995. MATJA DHE VLERËSIMI OBJEKTIV I PARADITURIVE DHE POTENCIALEVE