KOMPYUTER TARMOQLARI CHUQURLASHTIRILGAN KURSIn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/axborot... · 2015-12-05 · hunar kolleji maxsus fan o‘qituvchisi U.T.Mahmudov — Hamza

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI

X. Zayniddinov, S. O‘rinboyev, À. Beletskiy

KOMPYUTER TARMOQLARI

CHUQURLASHTIRILGANKURSI

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi kasb-hunar kollejlarining «Axborot-kommunikatsiya tizimlari (3521916)»

mutaxassisligi talabalari uchun o‘quv qo‘llanma

«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAA

AKSIYADORLIK KOMPANIYASI

BOSH TAHRIRIYATI

TOSHKENT – 2007

www.ziyouz.com kutubxonasi

Mazkur o‘quv qo‘llanma Germaniya texnikaviy hamkorlik tash-kiloti (GTZ) hamda Germaniya taraqqiyot banki (KfW) ishtirokidagi“Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida kasb-hunar ta’li-mini rivojlantirishga ko‘maklashish” loyihasi doirasida ishlab chiqilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi,O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi tomonidan axborot-kommu-nikatsiya texnologiyalari sohasidagi kasb-hunar kollejlari uchun tavsiyaetilgan.

T a q r i z ch i l a r :

T.A.Kuchkarov — TATU “KT va T” kafedrasi mudiri, texnika fanlarinomzodi

H.N.Nahangov — Hamza nomidagi kompyuter tehnologiyalari kasb-hunar kolleji maxsus fan o‘qituvchisi

U.T.Mahmudov — Hamza nomidagi kompyuter texnologiyalari kasb-hunar kolleji maxsus fan o‘qituvchisi

Zayniddinov X.Kompyuter tarmoqlari chuqurlashtirilgan kursi: Axborot-kommu-

nikatsiya texnologiyalari sohasidagi kasb-hunar kollejlarining «Axbo-rot-kommunikatsiya tizimlari (3521916)» mutaxassisligi talabalariuchun o‘quv qo‘l./X. Zayniddinov, S. O‘rinboyev, A. Beletskiy;Muharrir X., Zayniddinov; O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi. —T.: Sharq, 2007. — 164 b.

I. O‘rinboyev S. II. Beletskiy A.

ÁÁÊ 32.973.202ya722

ISBN 978-9943-00-209-8

© "Sharq" nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2007.

Z 46


3

MUNDARIJA

1-bob. Tarmoq turlari. Ega bo‘lish turlari va uzatish protokollari

1.1. Ethernet va Fast Ethernet tarmoq arxitekturasi . . . . . . . 51.2. Token-Ring tarmog‘i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111.3. CAN va ArcNET tarmoqlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

2-bob. Transport protokollari

2.1. IPX/SPX protokollari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.2. AppleTalk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442.3. NetBIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492.4. WINS protokoli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

3-bob. TCP/IP stek protokollari

3.1. TCP/IP stekining tarixi va rivoji . . . . . . . . . . . . . . . . 553.2. TCP/IP stekining strukturasi. Protokollarning qisqacha

xarakteristikasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563.3. IP tarmog‘ida adreslash. Adres turlari: fizik (MAS adres),

tarmoq (IP adres) va belgili (DNS nom) . . . . . . . . . . . 593.4. IP adresning uchta asosiy sinfi . . . . . . . . . . . . . . . . . 603.5. Maxsus adreslar haqida kelishuv: broadcost, multicost,

loopback . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623.6. Fizik adreslarni IP adresda aks ettirish: ARP va RARP

protokollari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633.7. IP adresda belgili adreslarni aks ettirilishi: DNS xizmati 653.8. Tarmoq elementlarining IP adreslarini belgilashni

avtomatlashtirish jarayoni — DHSP protokoli . . . . . . . . 663.9. IP tarmoqlararo o‘zaro aloqa protokoli . . . . . . . . . . . 693.10. Qismlarga ajratishni boshqarish . . . . . . . . . . . . . . . . . 713.11. IP adreslar yordamida marshrutlash . . . . . . . . . . . . . . 73

3.12. IP protokolidan foydalanish orqali elementlarning o‘z-aro aloqasiga misol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

3.13. IP tarmog‘ini maska yordamida strukturalarga ajratish . . 80

4-bob. Aloqa kanallari

4.1. Kabelli aloqa kanallari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84


4

4.2. Optotolali kabellar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 944.3. Kabelsiz aloqa kanallari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 984.4. Kabelli tarmoq o‘tqazishni strukturalash . . . . . . . . . . . . 100

5-bob. Elektromagnit moslashtirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

6-bob. Tarmoq komponentalari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

7-bob. Linux

7.1. Linux tarixi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1227.2. Distributiv tushunchasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1237.3. Linuxning Internet tarmog‘iga ulanishi . . . . . . . . . . . . 1247.4. RP3 ni konfiguratsiya qilish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1267.5. Internetga ulanish jarayonini avtomatlashtirish . . . . . . . 1337.6. Word Wide Web dan erkin foydalanish . . . . . . . . . . . . 134

8-bob. Telekommunikatsiya. Kichik ATS. . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

8.1. Raqamli telefonlarning funksional imkoniyatlari . . . . . . 1448.2. Ofis (o‘quv muassasalari) ATS ini sotib olish . . . . . . . . 1458.3. ATS ishlab chiqaruvchi firmani tanlash . . . . . . . . . . . . 1488.4. Konferens aloqa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1508.5. Radiokarnayli aloqa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163


1-B Î B. TÀRMÎQ TURLÀRI. EGÀ BO‘LISH TURLÀRIVÀ UZÀTISH PRÎTÎKÎLLÀRI

1.1. ETHERNET VÀ FAST ETHERNET TÀRMÎQÀRÕITÅKTURÀSI

Birinchi màhàlliy tàrmîqlàr pàydî bo‘lgàn vàqtdàn båriyuzlàb turli õil tàrmîq tåõnîlîgiyalàri yaràtildi, låkin kångmiqyosdà tànilib, tàrqàlgàn tàrmîqlàr bir nåchàginà õîlîs.Tàniqli firmàlàr bu tàrmîqlàrni qî‘llàb-quvvàtlàshlàrigà vàyuqîri dàràjàdà ulàrni ish fàîliyatini tàshkiliy tîmînlàrinistàndàrtlàshgànigà nimà sàbàb bo‘ldi. Bu tàrmîq qurilmà vàuskunàlàrini ko‘p ishlàb chiqàrilishi và ulàrning nàrõi pàstligi,bîshqà tàrmîqlàrgà qàràgàndà ustunligini tà’minlàdi. Dàsturiytà’minît vîsitàlàrini ishlàb chiqàruvchilàr hàm àlbàttà kångtàrqàlgàn qurilmà và vîsitàlàrgà mo‘ljàllàngàn màhsulîtlàriniishlàb chiqàràdilàr. Shuning uchun stàndàrt tàrmîqni tànlàgànfîydàlànuvchi qurilmà và dàsturlàrni bir-biri bilàn mîstushishigà to‘liq kàfîlàt và ishînchgà egà bo‘làdi.

Hîzirgi vàqtdà fîydàlànilàdigàn tàrmîq turlàrini kàmàytirishtåndånsiyasi kuchàymîqdà. Sàbàblàridàn bittàsi shundàn ibîràt-ki, màhàlliy tàrmîqlàrdà àõbîrît uzàtish tåzligini 100 và hàttî1000 Mbit/s gà yåtkàzish uchun eng yangi tåõnîlîgiyalàrni ish-làtish và jiddiy, ko‘p màblàg‘ tàlàb qilàdigàn ilmiy-tàdqiqît ish-làrini àmàlgà îshirish kåràk. Tàbiiyki bundày ishlàrni fàqàt kàttàfirmàlàr àmàlgà îshirà îlàdilàr và ulàr o‘zi ishlàb chiqàràdigànstàndàrt tàrmîqlàrni qî‘llàb-quvvàtlàydilàr. Shuningdåk,ko‘pchilik fîydàlànuvchilàrdà qàysidir tàrmîqlàr o‘rnàtilgàn vàbu qurilmàlàrni birdànigà, bàtàmîm bîshqà tàrmîq quril-màlàrigà àlmàshtirishni xohlàmàydilàr. Shuning uchun yaqinkålàjàkdà butkul yangi stàndàrtlàr qàbul qilinishi kutilmàydi,àlbàttà.

Bîzîrdà stàndàrt lîkàl tàrmîqlàrning turli tîpîlîgiyali, turliko‘rsàtkichlilàri judà ko‘p, fîydàlànuvchigà tànlàsh imkîniyatikång miqyosdà màvjud. Låkin u yoki bu tàrmîqni tànlàshmuàmmîsi bàribir qîlgàn. Dàsturiy vîsitàlàrni o‘zgàrtirishgà

5


qàràgàndà (ulàrni àlmàshtirish judà îsîn) tànlàngàn qurilmàlàrko‘p yil õizmàt qilishi kåràk, chunki ulàrni àlmàshtirish nàfàqàtko‘p màblàg‘ tàlàb qilishdàn tàshqàri, kàbållàr yotqizilish vàkîmpyutårlàrni o‘zgàrtirish, nàtijàdà butun tàrmîq tiziminio‘zgàrtirishgà to‘g‘ri kålishi mumkin. Shuning uchun tàrmîqqurilmàsini tànlàshdà yo‘l qo‘yilgàn õàtîlik, dàsturiy tà’minîtnitànlàshdà yo‘l qo‘yilgàn õàtîlikkà nisbàtàn ànchà qimmàtgàtushàdi.

Biz bu bîbdà bà’zi bir stàndàrt tàrmîqlàrni ko‘rib o‘tàmiz,bu o‘quvchini tàrmîq tànlàshigà ànchà yordàm båràdi dågànumiddàmiz.

Stàndàrt tàrmîqlàr o‘rtàsidà eng ko‘p tàrqàlgàn tàrmîq buEthernet tàrmîg‘idir. U birinchi bo‘lib 1972-yildà Xerox firmàsitîmînidàn yaràtilib, ishlàb chiqàrilà bîshlàndi. Tàrmîq lîyihàsiànchà muvaffàqiyatli bo‘lgànligi uchun 1980-yili uni kàttà fir-màlàrdàn DEC và Intel qî‘llàdilàr (Ethernet tàrmîg‘ini birgà-likdà qî‘llàgàn firmàlàrni bîsh hàrflàri bilàn DIX dåb yuritilàbîshlàndi). Bu uchtà firmàning hàràkàti và qî‘llàshi nàtijàsidà1985-yili Ethernet xàlqàrî stàndàrti bo‘lib qîldi, uni kàttàhàlqàrî stàndàrtlàr tàshkilîtlàri stàndàrt sifàtidà qàbul qilàdilàr:802 IEEE qî‘mitàsi (Institute of Electrical and ElectronicEngineers) và ECMA (European Computer ManufacturesAssociation). Bu stàndàrt IEEE 802.03 nîmini îldi (inglizchà«eight oh two dot three»).

IEEE 802.03 stàndàrtining àsîsiy ko‘rsàtkichlàri quyidàgilàr: Tîpîlîgyasi – shinà; uzàtish muhiti – kîàksiàl kàbål;

uzàtish tåzligi – 10 Mbit/s; màksimàl uzunligi – 5 km;àbînåntlàrning màksimàl sîni – 1024 tàgàchà; tàrmîq qismi-ning uzunligi – 500 m; tàrmîqning bir qismidàgi màksimàlàbînåntlàr soni – 100 tàgàchà; tàrmîqqà egà bo‘lish usuli –CSMA/CD, uzàtish mîdulyatsiyasiz (mînîkànàl).

Jiddiy qàràlgàndà IEEE 802.03 và Ethernet îràsidà îz fàrqmàvjud, låkin ulàr hàqidà îdàtdà eslànmàydi.

Ethernet hîzir dunyodà eng tànilgàn tàrmîq và shubhà yî‘qàlbàttà u yaqin kålàjàkdà hàm shundày bo‘lib qîlàdi. Bundàybo‘lishigà àsîsiy sàbàb, uning yaràtilishidàn bîshlàb hàmmàko‘rsàtkichlàri, tàrmîq prîtîkîli hàmmà uchun îchiq bo‘lgàn-ligi, shundày bo‘lgànligi uchun dunyodàgi judà ko‘p ishlàbchiqàruvchilàr Ethernet qurilmà và uskunàlàrini ishlàb chiqàrà

6


7

bîshlàdilàr. Ulàr o‘zàrî bir-birigà to‘liq mîslàngàn ràvishdà ish-làb chiqilàdi, àlbàttà.

Dàstlàbki Ethernet tàrmîqlàridà 50 Îm li ikki turdàgi(yo‘g‘în và ingichkà) kîàksiàl kàbållàr ishlàtilàr edi. Låkinkåyingi vàqtlàrdà (1990-yil bîshlàridàn) Ethernet tàrmîg‘iningàlîqà kànàli uchun o‘ràlgàn juftlik kàbållàridàn fîydàlànilgànvårsiyalàri kång tàrqàldi. Shuningdåk, îptik tîlàli kàbållàr ish-làtilàdigàn stàndàrt hàm qàbul qilindi và stàndàrtlàrgà tågishlio‘zgàrtirishlàr kiritildi. 1995-yili Ethernet tàrmîg‘ining tåz ish-lîvchi vårsiyasigà stàndàrt qàbul qilindi, u 100 Mbit/s tåzlikdàishlàydi (Fast Ethernet dåb nîm bårildi, IEEE 802.03 u stàndàr-ti), àlîqà muhitidà o‘ralgàn juftlik yoki îptik tîlà ishlàtilàdi.1000 Mbit/s tåzlikdà ishlàydigàn vårsiyasi hàm ishlàb chiqàrilàbîshlàndi (Gigabit Ethernet, IEEE 802.03 z stàndàrti).

Stàndàrt bo‘yichà «shinà» tîpîlîgiyasidàn tàshqàri «pàssivyulduz» và «pàssiv dàràõt» tîpîlîgiyali tàrmîqlàr hàmqî‘llànilàdi. Bu tàqdirdà tàrmîqning turli qismlàrini o‘zàrîulàsh uchun råpitår và pàssiv kîntsåntràtîrlàrdàn fîydàlànish

1.1.1-ràsm. Ethernet tàrmîq tîpîlîgiyasi

Repiter

Konsentrator

Repiter Repiter

Segment Segment


ko‘zdà tutilàdi (1.1.1–ràsm). Tàrmîqning bir qismi (sågmånt)bo‘lib, shuningdåk, bittà àbînånt hàm sågmånt bo‘lishi mumkin.Kîàksiàl kàbållàr shinà sågmåntlàrigà ishlàtilàdi, to‘qilgàn juft-lik và îptik tîlàli kàbållàr esà pàssiv yulduz nurlàri uchun ish-làtilàdi (bittàli àbînåntlàrni kînsåntràtîrgà ulàsh uchun).Àsîsiysi hîsil qilingàn tîpîlîgiyadà yopiq yo‘llàr (påtlya)bo‘lmàsligi kåràk. Nàtijàdà jismîniy shinà hîsil bo‘làdi, chunkisignàl ulàrning hàr biridàn turli tîmînlàrgà tàrqàlib yanà shujîygà qàytib kålmàydi (hàlqàdàgi kàbi). Butun tàrmîq kàbåliningmàksimàl uzunligi nàzàriy jihàtdàn 6,5 km gà yåtishi mumkin,låkin àmàldà esà 2,5 km dàn îshmàydi.

Fast Ethernet tàrmîg‘idà jismîniy «shinà» tîpîlîgiyasidànfîydàlànish ko‘zdà tutilmàgàn, fàqàt «pàssiv yulduz» yoki «pàs-siv dàràõt» tîpîlîgiyasi ishlàtilàdi. Shuningdåk, Fast Ethernettàrmîg‘idà tàrmîq uzunligigà qàttiq tàlàblàr và chågàrà qo‘yil-gàn. Pàkåt fîrmàtini sàqlàb qîlib, tàrmîq tåzligini 10 bàràvàrîshirilgànligi tufàyli tàrmîqning minimàl uzunligi 10 bàràvàrkàmàyadi (Ethernetdàgi 51,2 mks o‘rnigà 5,12 mks). Signàlnitàrmîqdàn o‘tishining ikki hissàlik vàqt kàttàligi esà 10 màrîtàbàkàmàyadi.

Ethernet tàrmîg‘idàn àõbîrît uzàtish uchun stàndàrt kîdMànchåstår II ishlàtilàdi. Bu hîldà signàlning bittà qiymàtinîlgà, bîshqàsi mànfiy qiymàtgà egà, ya’ni signàlni dîimiytàshkil qiluvchi qiymàti nîlgà tång emàs. Gàlvànik àjràtish àdàp-tår, råpitår và kîntsåntràtîr qurilmàlari yordàmidà àmàlgà îshi-rilàdi. Tàrmîqning uzàtish và qàbul qilish qurilmàlàri bîshqàqurilmàlàrdàn gàlvànik àjràlishi trànsfîrmàtîr îrqàli và àlîhidàelåktr mànbàyi yordàmidà àmàlgà îshirilgàn, tàrmîq bilàn kàbålto‘g‘ri ulàngàn.

Ethernet tàrmîg‘igà àõbîrît uzàtish uchun egà bo‘lishàbînåntlàrgà to‘liq tånglik huquqini båruvchi CSMA/CD tàsî-difiy usul yordàmidà àmàlgà îshirilàdi.

Tàrmîqdà 1.1.2-ràsmdà ko‘rsàtilgàndåk o‘zgàruvchàn uzun-likkà egà bo‘luvchi strukturàli pàkåt ishlàtilàdi.

Ethernet kàdr uzunligi (ya’ni priàmbulàsiz pàkåt) 512 bitliîràliqdàn kàm bo‘lmàsligi kåràk yoki 51,2 mks (õuddi shu kàt-tàlik signàlni tàrmîqdàn bîrib kålish vàqtigà tångdir).Mànzillàshning shàõsiy, guruhli và kång tàrqàtish usullàri ko‘zdàtutilgàn.

8


9

Ethernet pàkåti quyidàgi màydînlàrni o‘z ichigà îlgàn: � 8 bitni priàmbulà tàshkil qilàdi, ulàrdàn birinchi yåttitàsi-

ni 1010101 kîdi tàshkil qilàdi, îõirgi sàkkizinchisini10101011 kîdi tàshkil qilàdi. IEEE 802.03 stàndàrtidà buîõirgi bàyt kàdr bîshlànish bålgisi dåb yurutilàdi (SFD –Start of Frame Delimiter) và pàkåtni àlîhidà màydîninitàshkil qilàdi.

� Qàbul qiluvchi mànzili và jo‘nàtuvchi mànzili 6 bàytdàntàshkil tîpgàn bo‘lib 3.2-bîbdà yozilgàn stàndàrt ko‘ri-nishdà bo‘làdi. Bu mànzil màydînlàri àbînånt qurilmàsitîmînidàn ishlov bårilàdi.

� Bîshqàrish màydînidà (L/T-Length/Type) àõbîrît mày-dînining uzunligi hàqidàgi mà’lumît jîylàshtirilàdi. Uyanà fîydàlànàyotgàn prîtîkîl turini bålgilàshi mumkin.Àgàrdà bu màydîn qiymàti 1500 dàn kàm bo‘lsà u hîldààõbîrîtlàr màydînining uzunligini ko‘rsàtàdi. Àgàrdà1500 dàn kàttà bo‘lsà u hîldà kàdr turini ko‘rsàtàdi.Bîshqàrish màydîni dàstur tîmînidàn ishlîv bårilàdi.

� Àõbîrîtlàr màydînigà 46 bàytdàn 1500 bàytgàchà àõbîrîtkirishi mumkin. Àgàrdà pàkåtdà 46 bàytdàn kàm àõbîrîtbo‘lsà, àõbîrîtlàr màydînining qîlgàn qismini to‘ldiruv-chi bàytlàr egàllàydi. IEEE 802.3 stàndàrtigà ko‘rà pàkåttàrkibidà màõsus to‘ldiruvchi màydîn àjràtilgàn (paddata), àgàrdà àõbîrît 46 bàytdàn uzun bo‘lsà to‘ldiruvchimàydîn 0 uzunlikkà egà bo‘làdi.

1.1.2-ràsm. Ethernet tàrmîq pàkåtining tuzulishi (ràqàmlàr bàytlàr sînini ko‘rsàtàdi)

Boshlanish

Boshlanish

Jo‘natuvchiningmanzili

Priambula

Qabul qiluvchiningmanzili

Oxiri

8 6 6 2 46...1500 4

Axborotlar

Nazorat bitlari yig‘indisi

�

�

�

� �

�


� Nàzîràt bitlàr yig‘indisining màydîni (FCS – FrameChech Segvence) pàkåtning 32 ràzryadli dàvriy nàzîràtyigindisidàn ibîràt (CRC) và u pàkåtning to‘g‘ri uzàtil-gànligini àniqlàsh uchun ishlàtilàdi.

Shundày qilib, kàdrning minimàl uzunligi 64 bàytni (512bit) tàshkil qilàdi (priàmbulàsiz pàkåt). Àynàn shu kàttàlik tàr-mîqdàn signàl tàrqàlishini ikki hissà ushlànish màksimàl qiymà-tini 512 bit îràlig‘idà àniqlàb båràdi (Ethernet uchun 51,2 mks,Fast Ethernet uchun 5,12 mks).

Turli tàrmîq qurilmàlàridàn pàkåtning o‘tishi nàtijàsidàpriàmbulà kàmàyishi mumkinligini stàndàrt nàzàrdà tutàdi vàshuning uchun uni hisîbgà îlinmàydi. Kàdrning màksimàluzunligi 1518 bàyt (12144 bit, ya’ni 1214,4 mks Ethernet uchun,Fast Ethernet uchun esà 121,44 mks). Bu kàttàlik muhim bo‘lib,uni tàrmîq qurilmàlàrining bufår õîtirà qurilmàlàrining sig‘iminihisîblàsh uchun và tàrmîqning umumiy yuklàmàsini bàhîlàshdàfîydàlànilàdi.

10 Mbit/s tåzlikdà ishlîvchi Ethernet tàrmîg‘i uchunstàndàrt to‘rttà àõbîrît uzàtish muhitini àniqlàb bårgàn:

� 10 BASE 5 (qàlin kîàksiàl kàbål);� 10 BASE 2 (ingichkà kîàksiàl kàbål);� 10 BASE-T (î‘ràlgàn juftlik);� 10 BASE-FL (îptik tîlàli kàbål);

Uzàtish muhitini rusumlàsh 3 elåmåntdàn tàshkil tîpgànbo‘lib: «10» ràqàmi, 10 Mbit/s uzàtish tåzligini bildiràdi, BASEso‘zi yuqîri chàstîtàli signàlni mîdulyatsiya qilmàsdàn uzàtish-ni bildiràdi, îõirgi elåmånt tàrmîq qismini (sågmåntini) ruõsàtetilgàn uzunligini ànglàtàdi: «5» — 500 måtrni, «2» — 200måtrni (àniqrîgi, 185 måtrni) yoki àlîqà yo‘lining turini: «T» –î‘ràlgàn juftlik (twisted pair, âèòàÿ ïàðà), «F» – îptik tîlàlikàbål (fiber optic, îïòîâîëîêîííûé êàáåëü).

Õuddi shuningdåk 100 Mbit/s tåzlik bilàn ishlîvchi FastEthernet uchun hàm stàndàrt uch turdàgi uzàtish muhitini bål-gilàb bårgàn:

� 100 BASE – T4 (to‘rttàli î‘ràlgàn juftlik);� 100 BASE – Tx (ikkitàli î‘ràlgàn juftlik);� 100 BASE – Fx (îptik tîlàli kàbål).

10


Bu yårdà «100» sîni uzàtish tåzligini bildiràdi (100 Mbit/s),«T» — hàrfi î‘ràlgàn juftlik ekànini ko‘rsàtàdi, «F» — hàrfi îptiktîlàli kàbål ekànini ànglàtàdi.

100BASE-Tx và 100BASE-Fx rusumidàgi kàbållàrni bir-làshtirib 100BASE-Õ nîm bilàn yuritilàdi, 100BASE-TÕ làrniesà 100BASE-T dåb bålgilànàdi.

Bu yårdà biz àytib o‘tishimiz kåràkki Ethernet tàrmîg‘i îpti-màl àlgîritmi bilàn hàm, yuqîri ko‘rsàtkichlàri bilàn hàmbîshqà stàndàrt tàrmîq ko‘rsàtkichlàridàn àjràlib turmàydi.Låkin yuqîri stàndàrtlàshtirilgànlik dàràjàsi bilàn, tåõnikvîsitàlàrini judà ko‘p miqdîrdà ishlàb chiqàrilishi bilàn, ishlàbchiqàruvchilàr tîmînidàn kuchli qo‘llànishi shàrîfàti tufàylibîshqà stàndàrt tàrmîqlàrdàn Ethernet tàrmîg‘i kåskin àjràlibturàdi và shuning uchun hàm hàr qàndày bîshqà tàrmîqtåõnîlîgiyasini àynàn Ethernet tàrmîg‘i bilàn sîlishtirilàdi.

1.2. TOKEN-RING TÀRMÎG‘I

1985-yili IBM firmàsi tîmînidàn Token-Ring tàrmîg‘i tàk-lif qilindi (birinchi vàriàntlàri 1980-yillàrdà sàvdîgà chiqàril-gàn). Token-Ring tàrmîg‘ining vàzifàsi IBM firmàsi ishlàbchiqàràyotgàn hàmmà turdàgi kîmpyutårlàrni (îddiy shàõsiykîmpyutårlàrdàn tî kàttà EÕM gàchà) birlàshtirish edi.Kîmpyutår tåõnikàsini dunyo miqyosidà eng ko‘p ishlàbchiqàruvchi và eng îbro‘li IBM firmàsi tîmînidàn tàklif qi-lingàn Token-Ring tàrmîg‘igà e’tibîr qilmàslikning sirà hàmilîji yî‘q, àlbàttà. Muhimi shundàki, hîzirgi vàqtdà Token-Ringxàlqàrî stàndàrt IEEE 802.5 sifàtidà màvjud. Bu hîlàt Token-Ring tàrmîg‘ini Ethernet tàrmîq màvqeyi bilàn bir o‘ringàqo‘yadi, àlbàttà.

IBM firmàsi o‘z tàrmîg‘ini kång tàrqàlishi uchun hàmmàtàdbir và chîràlàrni àmàlgà îshirdi: tàrmîq hujjàtlàri bàtàfsiltàyyorlàb tàrqàtildi, hàttî àdàptårlàrni prinsipiàl sõåmàsigàchàbu hujjàt tàrkibigà kiritildi. Nàtijàdà ko‘p firmàlàr, màsàlàn 3SÎM, Novell, Western Digital, Proteon kàbi fîrmàlàr àdàp-tårlàrni ishlàb chiqàrishgà kirishdilàr. Àytgànchà, màõsus shutàrmîq uchun và shuningdåk IBM PC Network bîshqà tàr-mîqlàri uchun Net BIOS kîntsåpsiyasi ishlàb chiqilgàn. Àvvàl

11


12

ishlàb chiqilgàn PC Network tàrmîg‘idà NetBIOS dàsturidààdàptårdà jîylàshgàn dîimiy õîtiràdà sàqlàngàn bo‘lsà, Token-Ring tàrmîg‘idà esà NetBIOS emulyatsiya dàsturi qî‘llànilgàn,bundày shàkldà qî‘llànilishi àlîhidà qurilmà õususiyatlàrigàîsîn mîslàshuv imkînini båràdi và shu bilàn birgà yuqîribîsqich dàsturlàri bilàn hàm mîslàshishni tà’minlàb båràdi.

Token-Ring qurilmàlàrini Ethernet qurilmàlàri bilànsîlishtirilsà Token-Ring qurilmàlàri såzilàrli dàràjàdà qimmàt,chunki àõbîrît àlmàshinuvini bîshqàrishning muràkkàb usullàriqî‘llànilgàn, shuning uchun bu tàrmîq nisbàtàn kàm tàrqàlgàn.Låkin kàttà kîmpyutårlàr bilàn ulàngàndà àõbîrît uzàtishningkàttà intånsivligi zàrur bo‘lgàn vàqtdà, tàrmîqqà egà bo‘lishvàqti chågàràlàngàn vàziyatdà Token-Ring tàrmîg‘idàn fîy-dàlànish o‘zini îqlàydi, àlbàttà.

Tàshqi ko‘rinishidàn «yulduz» tîpîlîgiyasini eslàtsà hàmkiToken-Ring tàrmîg‘idà «hàlqà» tîpîlîgiyasidàn fîydàlànilgàn.Bu àlîhidà îlingàn îbyåktlàr (kîmpyutårlàr) tàrmîqqà to‘g‘riulànmày, màõsus kînsåntràtîrlàr yoki egà bo‘lishning ko‘p stàn-siyali qurilmàlàri (MSAU yoki MAU — Multistation AccessUnit, ìíîãîñòîíî÷íûå óñòðîéñòâà äîñòóïà) yordàmidàulànàdilàr. Shuning uchun tàrmîq jismînàn yulduz — hàlqàtîpîlîgiyasidàn tàshkil tîpgàn bo‘làdi (1.2.1-ràsm). Hàqiqàtdàesà bàribir hàlqàgà birlàshtirilgàn bo‘làdilàr, ya’ni ulàrdàn hàrbiri àõbîrîtni bir tàràfdàgi qo‘shnisidàn îlib, ikkinchi tàràfidàgiqo‘shnisigà uzàtàdilàr.

1.2.1-ràsm. Token-Ring tàrmîg‘ining yulduzsimîn àylànà tîpîlîgiyasi

MAUMAU

MAU

MAU


13

Kînsåntràtîr (MÀU) hàlqàgà àbînåntlàr ulànishini màr-kàzlàshtirish, buzilgàn kîmpyutårni î‘chirib qo‘yish, tàrmîqishini nàzîràt qilish kàbi ishlàrni àmàlgà îshirish imkîninibåràdi (1.2.2-ràsm). Kàbålni kînsåntràtîrgà ulàsh uchun màõ-sus ràz’yomlàr ishlàtilàdi, ulàr àbînånt tàrmîqdàn uzilgànhîlàtdà hàm dîimiy ulàngàn hàlqà hîsil qilish imkîniyatinibåràdi. Tàrmîqdà kînsåntràtîr bittà bo‘lishi mumkin, buhîldà hàlqàgà fàqàt kînsåntràtîrgà ulàngàn àbînåntlàrginàulànàdi.

1.2.2-ràsm. Token-Ring tàrmîq àbînåntlàrini kînsåntràtîr

(MAU) yordàmidà hàlqàgà ulàsh

Àdàptårni kînsåntràtîrgà ulàydigàn hàr bir kàbål (adaptercable) tàrkibidà ikkità turli tàràfgà yo‘nàltirilgàn àlîqà yo‘limàvjud. Õuddi shundày ikki tàràfgà yo‘nàltirilgàn àlîqà yo‘limàgistràl kàbål tàrkibigà kiruvchi (nath cable, ìàãèñòðàëüíûéêàáåëü) àlîqà vîsitàsi bilàn kînsåntràtîrlàr o‘zàrî ulànib, hàlqàtàshkil qilàdi (1.2.3-ràsm), vàhîlànki bittà bir tîmîngàyo‘nàltirilgàn kàbål yordàmidà hàm hàlqàni tàshkil qilishmumkin (1.2.4-ràsm).

Boshqa

MAUga

Boshqa

MAUga

Ulangan

abonentlar

Uzilgan

abonent

Kînsåntràtîr (MÀU)


14

1.2.3-ràsm. Kîntsåntràtîrlàrni ikki àlîqà yo‘li îrqàli birlàshtirish

MAU 2

MAU 2

MAU 1

MAU 1

MAU 3

MAU 3

1.2.4-ràsm. Kîntsåntràtîrlàrni bir tîmînlàmà àlîqà yo‘li

îrqàli birlàshtirish

Kînsåntràtîr tuzilish jihàtidàn àlîhidà blîk tàriqàsidà jihîz-làngàn bo‘lib, u sàkkiztà ràz’yomlàrdàn ibîràt, kîmpyutårlàrniàdàptår kàbåli yordàmidà ulàsh uchun và ikki chåtidà ikkitàràz’yom îrqàli màgistràl kàbållàr yordàmidà bîshqà kînsån-tràtîrlàr bilàn ulànish uchun qulày qilib jihîzlàngàn ko‘rinishdàishlàb chiqàrilàdi. (1.2.5-ràsm). Dåvîrgà o‘rnàtilàdigàn và stîlustigà jîylàshtirishgà mo‘ljàllàngàn vàriàntlàri hàm màvjud.


15

1.2.5-ràsm. Token-Ring kîntsåntràtîri (8228 MAU)

Bir nåchà kînsåntràtîrlàrni kînstruktiv jihàtdàn guruhgàbirlàshtirish mumkin, klàstår (cluster), uning ichidà àbînåntlàrhàm bir hàlqàgà birlàshàdilàr. Klàstårlàrdàn fîydàlànish birmàrkàzgà ulàngàn àbînåntlàr sînini îshirish imkîniyatiniyaràtàdi (màsàlàn, klàstår tàrkibidà ikkità kînsåntràtîr bo‘lgànhîldà, abînåntlàr sînini 16 tàgàchà yåtkàzish mumkin).

IBM Token-Ring tàrmîg‘idà àõbîrît uzàtish muhiti sifàtidààvvàligà î‘ràlgàn juftlikdàn fîydàlànilgàn, låkin kåyinchàlikkîàksiàl kàbålgà mo‘ljàllàngàn qurilmàlàr và shuningdåk FDDIstàndàrtidàgi îptik tîlàli kàbållàr hàm qî‘llànildi. Î‘ràlgàn juft-lik kàbållàrni ekrànlànmàgàni (UTP) và shuningdåk ekràn-làngàni (STP) qî‘llànilàdi.

Token-Ring tàrmîg‘ini àsîsiy ko‘rsàtkichlàri quyidàgilàrdànibîràtdir:

� IBM 8228 MÀU tipidàgi kînsåntràtîrlàr sîni – 12 tà;� tàrmîqdà àbînåntlàrning màksimàl sîni – 96 tà;� àbînånt và kînsåntràtîrlàr o‘rtàsidàgi kàbålning màksimàl

uzunligi – 45 måtr;� kînsåntràtîrlàr o‘rtàsidàgi kàbålning màksimàl uzunligi –

45 måtr;� hàmmà kînsåntràtîrlàrni ulîvchi kàbålning màksimàl

uzunligi–120 måtr;� àõbîrît uzàtish tåzligi – 4 Mbit/s và 16 Mbit/s.

Hàmmà ko‘rsàtkichlàr ekrànlàshtirilmàgàn î‘ràlgàn juftlikishlàtilgàn hîlàt uchun kåltirilgàn. Àgàrdà àõbîrît uzàtish muhi-ti o‘zgàrsà, tàrmîq ko‘rsàtkichlàri hàm o‘zgàrishi mumkin.Màsàlàn, ekrànlàngàn î‘ràlgàn juftlik ishlàtilgàn tàqdirdààbînåntlàr sîni 260 tàgàchà yåtishi mumkin (96 tà o‘rnigà),kàbålning uzunligi 100 måtrgàchà uzàyadi (45 måtr o‘rnigà),


kînsåntràtîrlàr sîni 33 tàgà ko‘pàyadi, kînsåntràtîrlàrni ulîvchikàbålning to‘liq uzunligi 200 måtrgàchà yåtàdi. Îptik tîlàlikàbåldàn fîydàlàngàndà kînsåntràtîrlàrni ulîvchi kàbål uzun-ligini 1 kilîmåtrgàchà îshirish mumkin bo‘làdi.

Ko‘rib turibmizki Token-Ring tàrmîg‘i Ethernet tàrmîg‘igàqàràgàndà tàrmîqning ruõsàt åtilgàn uzunligi và shuningdåk tàr-mîqqà ulànàdigàn àbînåntlàr sîni bo‘yichà hàm bållàshàîlmàydi. IBM firmàsi o‘z tàrmîg‘ini Ethernet tàrmîg‘igàmunîsib ràqîbàtchi sifàtidà qàràydi.

Token-Ring tàrmîg‘idà àõbîrît uzàtish uchun Màn-chåstår II kîdining vàriànti qî‘llànilàdi. Õuddi hàr qàndày yul-duzsimîn tîpîlîgiyalàri kàbi bu tàrmîqdà hàm håch qàndàyqo‘shimchà elåktr mànbàyi bo‘yichà mîslàsh và tàshqi yårgàulàsh tàdbirlàri kåràk emàs, àlbàttà.

Kàbålni tàrmîq àdàptårigà ulàsh uchun DIN turidàgi tàshqi9 kîntàktli ràz’yomdàn fîydàlànilàdi. Ethernet àdàptåri kàbi,Token-Ring àdàptåri hàm o‘z plàtàsidà mànzillàrni sîzlàsh vàsiståmà shinàsini uzish uchun mîslàmàlàri bîr. Ethernet tàr-mîg‘ini àdàptårlàr và kàbål bilàn qurish mumkin bo‘lsà,Token -Ring tàrmîg‘ini qurish uchun kînsåntràtîrlàr xàrid qilibîlish kåràk. Bu esà Token-Ring tàrmîq qurilmàlàri nàrõiniîshiràdi.

Bir vàqtning o‘zidà Ethernet tàrmîg‘igà qàràgàndà Token-Ring tàrmîg‘i kàttà yuklàmàlàrni yaõshi ko‘tàrà îlàdi (30 – 40%ko‘p) và kàfîlàtlàngàn tàrmîqqà egà bo‘lish vàqtini tà’minlàydi.Bu õususiyat màsàlàn, ishlàb chiqàrishgà mo‘ljàllàngàn tàr-mîqlàr uchun eng zàrur hisîblànàdi, chunki tàshqi hîdisàlàrgàsåkin e’tibîr qilish jiddiy buzilish hîlàtlàrigà îlib kålishimumkin.

Token-Ring tàrmîg‘idà tàrmîqqà egà bo‘lishninng màrkår-li usuli qî‘llànilàdi, ya’ni hàlqà bo‘ylàb hàr dîim màrkårhàràkàtdà bo‘làdi và àbînåntlàrning õîhlàgàni o‘z pàkåtlàriniungà qo‘shib uzàtishlàri mumkin. Shundàn tàrmîqning engkàttà àfzàlligi kålib chiqàdi, ya’ni kînflikt hîlàt bo‘lmàydi.Låkin bundàn quyidàgi kàmchilik hàm kålib chiqàdi, màrkårnibutunligini nàzîràt qilib turishi lîzimligi và tàrmîqning ish-làshini hàr bir àbînåntgà bog‘liq ekànligi (àbînånt kîmpyutåribuzilgàn hîldà, àlbàttà u hàlqàdàn uzilishi shàrtligi).

Màrkårning butunligini nàzîràt qilish uchun àbînåntlàrdàn

16


17

birîrtàsi àjràtilàdi (u àktiv mînitîr dåb nîmlànàdi). Uningqurilmàlàri bîshqà qurilmàlàrdàn håch qàndày fàrq qilmàydi,låkin uning dàsturiy vîsitàlàri tàrmîqdàgi vàqt nisbàtini nàzîràtqilib turàdi và lîzim bo‘lgàndà yangi màrkår hîsil qilàdi. Àktivmînitîrni tàrmîq o‘tkàzish dàvridà kîmpyutårlàrdàn birini tàn-lànàdi. Àgàrdà àktiv mînitîr birîr sàbàb tufàyli ishdàn chiqsà,màõsus måõànizm ishgà tushib, bîshqà àbînåntlàr (zàxiràdàgimînitîr) yangi àktiv mînitîr tàyinlàshgà qàrîr qilàdilàr.

Màrkår — bu bîshqàrish pàkåti bo‘lib, uchtà bàytdàn ibîràt-dir (1.2.6-ràsm): bîshlàng‘ich tàqsimlîvchi bàyt (SD-StartDelimiter, áàéò íà÷àëüíîãî ðàçäåëèòåëÿ), egà bo‘lishnibîshqàrish bàyti (AC – Access Control) và îõirgi tàqsimlàgichbàyti (ED – End Delimiter). Bîshlàng‘ich tàqsimlàgich và îõir-gi tàqsimlàgich nàfàqàt nîl và birlàr kåtmà-kåtligi, màõsusko‘rinishdàgi impulslàrni o‘z tàrkibigà îlàdi.

Bîshlàng‘ich tàqsim-làgich (1 bàyt)

Îõirgi tàqsimlàgich(1 bàyt)

Egà bo‘lishnibîshqàrish (1 bàyt)

1.2.6-ràsm. Token-Ring tàrmîq màrkårining o‘lchàmi

Tàqsimlàgichlàrning bu shàrîfàti uchun ulàrni pàkåtningbîshqà bàytlàrigà håch qàchîn àràlàshtirib yubîrilmàydi.Tàqsimlàgichlàrning to‘rttà biti qàbul qilingàn kîdlàshtirishdànîl qiymàtgà egà bo‘lsà, qîlgàn to‘rttà bitlàr qiymàtiMànchåstår II kîdigà to‘g‘ri kålmàydi: ikki bit îràlig‘idà signàl-ning bir qiymàti sàqlànib tursà, qîlgàn ikkità bit îràlig‘idàbîshqà qiymàt sàqlànàdi. Qàbul qiluvchi qurilmà sinõrîsignàl-ning bundày yî‘qîlgànini îsînginà bilib îlàdi. Bîshqàrish bàytito‘rttà màydîngà bo‘lingàn (1.2.7-ràsm): uchtà bit nàvbàto‘rnàtish biti, bittà bit mînitîr biti và uchtà bit zàxirà biti.Nàvbàt biti àbînåntlàr pàkåtlàrigà yoki màrkårgà nàvbàt bål-gilàsh uchun kåràk (nàvbàt 0 dàn 7 gàchà bo‘lib, 7 eng yuqîriya’ni eng birinchi nàvbàtni bildirsà, 0 esà eng pàstki, ya’ni engîõirgi nàvbàtni bildiràdi). Àbînånt màrkårgà o‘z pàkåtini, o‘zi-ning nàvbàt nîmåri bilàn màrkår nàvbàti to‘g‘ri yoki kàttàbo‘lgàn hîldà qo‘shà îlàdi. Bit màrkåri – bu màrkårgà pàkåt


18

qo‘shilgànmi yoki yî‘qmi ko‘rsàtib båràdi (1—màrkår pàkåtsizekànligini bildirsà, 0 – màrkår pàkåtli ekànligini ko‘rsàtàdi).Mînitîr biti– birgà o‘rnàtilgàn bo‘lsà, bu màrkår àktiv mînitîrtîmînidàn uzàtilgànligidàn õàbàr båràdi. Zàxiràlàsh bitiàbînåntgà tàrmîqqà kålàjàkdà egà bo‘lish huquqini bànd qilishuchun ishlàtishgà imkîn båràdi, ya’ni õizmàt ko‘rsàtishnàvbàtigà turish uchun kåràkdir.

1.2.7-ràsm. Egàlikni bîshqàrish bàytining o‘lchàmi

Token-Ring pàkåt fîrmàti 1.2.8-ràsmdà kåltirilgàn.Bîshlàng‘ich và îõirgi tàqsimlàgichlàrdàn và shuningdåk egàbo‘lishni bîshqàrish bàytidàn tàshqàri, pàkåt tàrkibigà pàkåtnibîshqàrish bàyti, uzàtish và qàbul qilish qurilmàlàrining tàrmîqmànzili, àõbîrîtlàr, nàzîràt bitlàr yig‘indisi và pàkåt hîlàtiniko‘rsàtuvchi bàytlàr kiràdi.

1.2.8-ràsm. Token-Ring tàrmîq pàkåtining o‘lchàmi (màydîn uzunliklàri baytdà bårilgàn)

7 6 5 4 3 2 1 0� �

qabul qiluvchining manzili

paketni boshqarish

ega bo‘lishniboshqarish

boshlang‘ichtaqsimlagich

Navbat o‘rnatishbitlari

Market biti

Zaxiralash bitlari

Monitor biti

1 1 1 6 6 46...1500 4 1 1

axborotlar

nazorat bitlari yig‘indisi oxirgi

taqsimlagich

paketningholati

� � � � � � � �

bitlari

� �

�


Pàkåt màydînlàrining vàzifàsi quyidàgilàrdàn ibîràtdir:

� bîshlàng‘ich tàqsimlîvchi (SD) – bu pàkåtni bîshlànishbålgisi;

� egà bo‘lishni bîshqàrish bàyti (AC) – bu màrkårdàqàndày màqsàddà fîydàlànilsà, bu yårdà hàm õuddi shu;

� pàkåtni bîshqàrish bàyti (FS – Frame Control) pàkåt(kàdr) turini àniqlàydi;

� pàkåtni jo‘nàtuvchi và qàbul qiluvchini îlti bàytli mànzilistàndàrt fîrmàtli 3.2-bîbdà ko‘rib chiqilgàn;

� àõbîrîtlàr màydîni, uzàtilàdigàn àõbîrîtni yoki àõbîrîtàlmàshinuvini bîshqàrish buyruqlàrini o‘z tàrkibigà îlàdi;

� nàzîràt bitlàr màydîni 32 ràzryadli pàkåtni dàvriy nàzîràtbitlàr yig‘indisi (CRC);

� îõirgi tàqsimlîvchi pàkåtni tàmîm bo‘lgànligini bildiràdi.Bundàn tàshqàri u uzàtilàyotgàn pàkåt îràliq pàkåti yokiuzàtilàyotgàn pàkåtlàrning îõirgisi ekànligini àniqlàydi vàshuningdåk, pàkåtni õàtîligi hàqidàgi bålgi hàm màvjud(buning uchun màõsus bit àjràtilgàn);

� Pàkåt hîlàtini bildiruvchi bàytning vàzifàsi: qàbul qiluvchiqurilmà tîmînidàn pàkåt qàbul qilingànligi và õîtiràsigàyozilgànligi hàqidàgi mà’lumît bo‘làdi. Uning yordàmidàpàkåt jo‘nàtuvchi pàkåti mànzilgà båõàtî yåtib bîrgànligihàqidà mà’lumît îlàdi yoki õàtî qàbul qilingàn bo‘lsàqàytàdàn uzàtish õàbàrini îlàdi.

Qàyd qilib o‘tish lîzimki, uzàtilàdigàn bir pàkåt tàrkibidàruõsàt etilgàn àõbîrîtning kàttàligi, Ethernet tàrmîg‘igà nis-bàtàn tàrmîq ish unumdîrligini îshirish uchun hàl qiluvchi îmilbo‘lib qîlishi mumkin. Nàzàriy jihàtdàn 16 Mbit/s uzàtish tåzli-gi uchun, àõbîrît màydînining uzunligi 18 Kbàytgà yåtishimumkin, kàttà hàjmdàgi àõbîrîtlàrni uzàtishdà bu ko‘rsàtkichmuhim. Låkin hàttî 4 Mbit/s tåzlikdà hàm Token-Ringqî‘llànilgàn tàrmîqqà egà bo‘lishning màrkår usuli shàrîfàtibilàn hàqiqàtdà tåzkîr Ethernet (10 Mbit/s) tàrmîg‘igàqàràgàndà kàttà tåzlikkà erishàdi, àyniqsà, kàttà yuklàmàlàrdà(30–40 % yuqîri) CSMA/CD usulning kàmchiliklàri, ya’nikînflikt hîlàtlàrni hàl qilishgà ko‘p vàqt sàrflànishi pànd båribqo‘yadi.

19


Token-Ring tàrmîg‘idà îddiy pàkåt và màrkårdànbîshqà yanà màõsus bîshqàrish pàkåti hàm jo‘nàtilishimumkin, u uzàtishlàrni uzish uchun õizmàt qilàdi. U õîh-làgàn vàqtdà và àõbîrît îqimining õîhlàngàn jîyidà uzàti-lishi mumkin. Bu pàkåt hàmmàsi bo‘lib ikkità bir bàytlimàydînni tàshkil qilàdi.

Token-Ring tàrmîg‘ini tåzligi yuqîri bo‘lgàn vårsiyalàridà(16 Mbit/s và undàn hàm yuqîri) màrkårni ertà tàshkil qilishusuli (ETR – Early Token Release) qî‘llànilgàn. U tàrmîqniunumsiz ishlàtilishigà yo‘l qo‘ymàydi. ETR usulining mà’nîsi,màrkårgà ulàngàn o‘z pàkåtini jo‘nàtib bo‘lishi bilàn hàr qàndàyàbînånt tàrmîqqà yangi bo‘sh màrkår hîsil qilib uzàtàdi, ya’nihàmmà bîshqà àbînåntlàr o‘z pàkåtlàrini uzàtishni îldingiàbînånt pàkåtini uzàtib bo‘lishi bilànîq bîshlàshlàri mumkin(màrkårni butun hàlqà bo‘ylàb hàràkàt qilib kålishini pîylàb tur-màsdàn).

1.3. CAN VÀ ARCNET TÀRMÎQLÀRI

Stàndàrt CAN (Controller Area Network) àvtîmîbil sànîàtiuchun (1970-yillàrdà) Robert Bosch kîmpàniyasi tîmînidànGårmàniyadà ishlàb chiqàrilgàn. CAN tàrmîg‘i kåtmà-kåtkànàllàr àlîqàsigà mo‘ljàllàngàn. Î‘ràlgàn juftlik kàbållàridàgi(yoki îptik kàbåldàgi) àlîqàning bàjàrilishidà, stàndàrt fiziksàthdàgi prîtîkîllàrni và MAC và LLC sub bîsqichlàrniàniqlàydi. Tàrmîqning bàrchà elåmåntlàri tång huquqli và umu-miy kànàlgà qo‘shilgàn bo‘làdi. Signàllàrning sàthlàri prîtîkîl-làr bilàn nîrmàllàshtirilmàgàn. CAN dà NRZ (Non Return toXero) turdàgi kîdlàshtirish qî‘llànilgàn. Signàturà bîshi (SOF)và îõiri (EOF) ni àniqlàsh uchun bit-stàfingdàn fîydàlànilàdi.Hîzirgi vàqtdà EC dà àvtîmîbil tàrmîg‘i uchun yangi prîtîkîlishlàb chiqàrilmîqdà. U ståråî àudiî và vidåî signàllàrni sifàtliuzàtish imkînini bårib, mîbil tålåfîn tàrmîg‘i và intårnåt bilànishlàshni tà’minlàdi. Prîtîkîlning o‘tkàzish qîbiliyati 45 Mbit/sdàn ibîràt.

CAN tàrmîg‘ining yuqîri ishînchliligi và àrzînligi ishlàbchiqàrish và fàn uchun yaõshi yangilik bo‘ldi. Tàrmîq hàqiqiyvàqt màsshtàbidà àõbîrîtlàrni yozish và bîshqàrish uchunmo‘ljàllàngàn. Undàn bîshqà màqsàdlàrdà hàm fîydàlànish

20


21

mumkin. CAN kànàli ko‘plikdà egà bo‘lishning dåtåktîrlàngànto‘qnàshuvlàr (CSMA/CD — Carrier Sense Multiple Accesswith Collision Detection, àíàëîãè÷íî Ethernet) qîidàsini ish-làb chiqàdi. Tàrmîq bittà sågmåntdàn ibîràt bo‘lishi hàmmumkin. Tàrmîq ISO 11898 stàndàrtigà mîs bo‘lib, kàbållàri-ning biridà uzilish bo‘lgànidà hàm u ishlàsh imkîniyatigà egàbo‘làdi. Kànàlning ishlàsh tåzligi dàsturlàshtirilàdi và 1 Mbit/sgàchà bo‘lishi mumkin. Àrbitràjning distruktiv sõåmàsi umumiykànàlgà egà bo‘lishni tà’minlàydi. Hîzirgi vàqtdà stàndàrtningàrbitràj uzunlikdàgi màydîni 11 bit (2.0à) và 29 bit (2.0b,kångàytirilgàn vårsiyasi) làrdàn ibîràt bo‘lgàn ikkità vårsiyasidànfîydàlànilàdi. Àrbitràj kîdi bir vàqtning o‘zidà kàdrning idån-tifikàtîri bo‘lib hisîblànàdi và tàrmîq initsiàlizàtsiyasiningfàzàsidà bårilàdi. Bir vàqtning o‘zidà ikkità àrbitràj elåmåntidànkàdrlàrni uzàtishdà bitlàr bo‘yichà «I» o‘tkàzuvchi sõåmàdànfîydàlànilàdi, bundà dîminànt hîlàtidà màntiqiy «0» bo‘làdi.Musîbîqàdà g‘îlib bo‘lgàn elåmånt kàdr uzàtishni dàvîmettiràdi, màg‘lub bo‘lgàni esà kànàl bo‘shàshini kutib turàdi.Îbyåktning kîd-àdråsi (CAN elåmånti) qo‘shib ulàgichlàryordàmidà bårilàdi.

Kànàl bo‘sh bo‘lsà, ulàngàn iõtiyoriy elåmånt kàdr uzàtilishjàràyonini bîshlàshi mumkin. CAN tàrmîg‘idà àõbîrît kàdri-ning fîrmàti yåttità màydîndàn ibîràt bo‘làdi (1.3.1-ràsm).

Ma’lumotlar kadri

Boshqarishkodi

Passivkanal

Boshqarishdominantkodi biti

(SAF = 0)

Chegaralovchi biti

Chegaralovchi biti

Arbitrajkodi 11 bit

DLC4 bit

Ma’lumot-lar 0—8

bayt

CRG15 bit

RTR

r0

R1

ACK EOF INT

�

�

�

��

�

1.3.1-ràsm. 1 2.0à CAN stàndàrt àõbîrît kàdri


22

Kàdr bîshlàng‘ich kàdrning dîminànt biti bilàn bîshlànàdi(màntiqiy nol, SOF – star of frame). Undàn so‘ng 11 bitdàn (buràzryadlàr id-28, ..., id-18 nîmlàrgà egà) ibîràt àrbitràj màydîni(kàdr idåntifikàtîri) bo‘làdi và RTR (remote transmissionrequest) màsîfàdàgi so‘rîvni uzàtish biti bilàn tugàydi. Àõbîrîtkàdridà RTR=0, so‘rîvdà esà RTR=1 gà tång bo‘làdi. Yettitàid-28, id-22 bitli qiymàtlàr bir vàqtning o‘zidà 1 gà tångbo‘lmàydi. Birinchi bo‘lib id-28 biti uzàtilàdi. DLC (DataLength Code; màydîn bitlàri dc13—dc10 nîmlàrgà egà) mày-dîni mà’lumîtlàr màydînining uzunligi màydînining bàytlàrdà-gi kîdni o‘z ichigà îlàdi. Undàn so‘ng jîylàshgàn mà’lumîtlàrmàydînidà esà o‘zgàruvchining uzunligi yoki håch nàrsàbo‘lmàsligi mumkin. CRC – bu qàytàriluvchi nàzîràt yig‘indisi.Jàvîb màydîni (ack) ikki bitdàn ibîràt bo‘làdi, undàn birinchibiti bîshlàng‘ich (màntiqiy 0) và ikkinchisi, màntiqiy 1bîsqichigà egà bo‘làdi. Yakuniy EOF màydîni (end of frame)yåttità birlik bitlàrdàn ibîràt. Îõirgi INT màydîni uchtà birlikbitlàrdàn ibîràt. Bundàn so‘ng esà nàvbàtdàgi kàdrni ko‘rishimizmumkin. CAN tàrmîg‘ining kångàytirilgàn àõbîrît kàdri 1.3.2-ràsmdà kåltirilgàn.

Ma’lumotlar kadri

Boshqarishkodi

Passivkanal

Chegaralovchi biti

Chegaralovchi biti

Kadridentifika-tori 11 bit

Kadridentifika-tori 18 bit

DLC4 bit

Ma’lumot-lar 0—8

bayt

CRG15bit

SRR IDE

SOF

ACK EOF INT

�

�

�

��

�

r0

R1

��

RTR

1.3.2-ràsm. Kångàytirilgàn àõbîrît kàdri 2.0b CAN

Bir bitli SRR (substitute remote request) sub màydîni àrbit-ràj màydînigà (kàdr idåntifikàtîri) qo‘shilgàn và hàr dîim1 kîdidàn ibîràt bo‘làdi. IDE (identifier extension) sub màydînkångàytirilgàn màydînning idåntifikàtsiyasi uchun õizmàt qilàdi.


23

Bundà idåntifikàtîr bålgilàngàn jîyning àdråsi hisîblànmàydi.Turli õil idåntifikàtîrlàr sîni 2.0a vårsiyadà 2032 tà, 2.0b vår-siya uchun esà 500 mln gàchà ko‘tàrilàdi.

Àgàrdà bir vàqtning o‘zidà bir nåchtà elåmånt kàdr uzàtish-ni bîshlàshgà hàqli bo‘lsà, u hîldà kàdr uzàtish huquqi kàdridåntifikàtîri tîmînidàn bårilàdigàn nàvbàt bo‘yichà uzàtilàdi.Àrbitràj måõànizmi àõbîrît và vàqt yo‘qîlmàsligigà kàfîlàt bå-ràdi.

Màsîfàviy so‘rîv kàdri stàndàrt và kångàytirilgàn fîr-màtlàrdà bo‘lishi mumkin. Ikkàlà hîldà hàm u îltità màydîngàegà bo‘làdi: SOF, àrbitràj màydîni, bîshqàrish màydîni, CRC,ACK màydîni và EOF.

SOF màydîni, àrbitràj màydîni, bîshqàrish màydîni, CRC,ACK màydîni và EOF hàmdà àõbîrîtlàr shundày kîdlànàdiki,båshtà bir õil bit kåtmà-kåt pàydî bo‘lgàndà àõbîrît îqimigàtåskàri bit jîylàshtirilàdi. 0000000 kîdi 00000100 kîdgà, vàshuningdåk 1111110 kîdi 11111010 kîdigà o‘zgàrtirilàdi. Buqîidà CRC — àjràtuvchi, ACK và EOF màydîni và shuningdåk,õàtîlik hàqidàgi và to‘lish õàbàrlàrigà tågishli emàs. Õàtîliklàr-ning båsh õil turi màvjuddir (1.3.1-jàdvàl).

1.3.1-jàdvàl.

Õàtîliklàr turi

Tàvsifi

Uzàtuvchi elåmånt shinàning hîlàti uzàtilàyot-gàn jîygà mîs emàsligini àniqlàdi.

Kîdlàshtirish qîidàsi buzildi.

Qàbul qiluvchi elåmånt nàzîràt yig‘indisiningõàtîligini àniqlàdi.

Kàdr fîrmàti buzilgànligi àniqlàndi.

ack màydînining birinchi biti nîto‘g‘riligiàniqlàdi.

Õàtîlik turi

bit error

stuff error

CRC error

form error

Acknowledgmenterror

Bir bitni uzàtishgà àjràtilgàn nîminàl vàqt o‘z ichigà to‘rttàvàqt hududini îlàdi: sync_seg, prop_seg, phase_seg1,phase_seg2 (1.3.3-ràsm).


24

1.3.3-ràsm. Bir bit uzàtish dàvrining vàqt qismlàri

Kànàlni àõbîrît o‘tkàzish õususiyatini uning uzunligigàbîg‘liqligi 1.3.2-jàdvàldà kåltirilgàn.

1.3.2-jàdvàl

Bit uzatishning normal vaqti

SYNC SEG PROP SEG PHASE SEG2PHASE SEG1

Stroblashnuqtasi

�

�

�

��

�

�

��

�

Kànàl uzunligi måtrdà Tàrmîqni o‘tqàzish õususiyati Kbit/s dà

100 500

200 250

500 125

6000 10

CAN tàrmîqlàridà 9, 6 va 5 kîntàktli ràz’yomlàr ishlàtilàdi.Ràz’yom turi và uning ko‘rsàtkichlàri stàndàrt tîmînidànchågàràlànmàgàn. Ràz’yom turi HLP (High Layer Protocol)prîtîkîli îrqàli àniqlànàdi.

ArcNET

ARCNET — (attached resource computing network) –1977-yili datapoint kîrporàtsiyasi tîmînidàn màhalliy tàr-mîqlàrgà lîyihàlàshtirilgàn stàndàrt. Bu tàrmîq màrkårli shinàg‘îyasigà và 2.5 Mbit/s àlîqà àlmàshish tåzligidà shinàtîpîlîgiyasi yoki hàlqà tîpîlîgiyasi ishlàtilish mumkinligigà


25

àsîslàngàn. Tàrmîq àktiv và pàssiv qàytàrgichlàrning àtrîfidàhîsil qilinàdi (HUB). Àktiv qàytàrgichlàr (îdàtdà 8 kànàlli) bir-biri bilàn, pàssiv qàytàrgich/ràzvåtvitållàr hàmdà ishchi stànsiya(PK) bilàn ulànàdi. 93 Îm li kîàksiàl kàbål (RG-62, BNCràz’yom) yordàmidà àmàlgà îshrilgàn bundày ulànishlàr uzunli-gi 600 måtrgàchà yåtishi mumkin. Î‘ràlgàn juftlik (RS 485) vàîptik tîlàli kàbållàrdàn hàm fîydàlànish mumkin. Pàssiv4-kirishli qàytàrgich uchtà ishchi stànsiyasini ulàshgà imkînbåràdi và kàbållàr uzunligi 35 måtrgàchà bo‘lishi mumkin, 1-kirish esà hàr dîim àktiv qàytàrgich ulànishi uchundir. Pàssivqàytàrgichlàr bir-biri bilàn ulànà îlmàydilàr. Àktiv qàytàrgichlàrpîg‘înàli tuzilish hîsil qilishi mumkin. Tàrmîqdà ish stàn-siyalàrining màksimàl sîni 255 tàgà tång bo‘làdi. Ko‘p sågmåntlitàrmîq kàbålning uzunligi 7 km àtrîfidà bo‘làdi. 1.3.4-ràsmdàArcNET tàrmîqning ulànish sõåmàsigà misîl kåltirilgàn (uziqchiziq bilàn àktiv qàytàrgich yoki màrshrutizàtîrlàr bilàn ulàni-shi mumkinligi ko‘rsàtilgàn).

Aktiv qaytaruvchi

Aktiv qaytaruvchi

Passivqaytaruvchi

EVM EVM

EVM

Passivqaytaruvchi

Passivqaytaruvchi

EVM EVM

EVM

EVM EVM

EVM

1.3.4-ràsm. ArcNET tàrmîqning tîpîlîgik sõåmàsi

Bîshqà tàrmîqlàr bilàn (màslàn, Ethernet, Token-Ring yokiInternet) màõsus shlyuzlàr, ko‘priklàr yoki màrshrutizàtîrlàryordàmidà ulànàdi. Tàrmîqdàgi hàr bir elåmåntgà nîyob mànzilbålgilànàdi, u 1—255 îràlig‘idà bo‘làdi. ArcNET stàndàrti ikkiõil uzunlikdàgi pàkåtlàr bilàn ishlàshni nàzàrdà tutgàn: <253


26

yoki 506. Bu tàrmîqning bîshqà tàrmîqlàrdàn fàrqi – pàkåtsàrlàvhàsining uzunligi 3—4 bàytni tàshkil qilàdi. ArcNET dàgihàmmà pàkåtlàrning bàrchà ràzryadlàri 1 bo‘lgàn bàytdàn bîsh-lànàdi. ArcNET dà fàqàt 5 turli pàkåtlàr ishlàtilàdi: pàkåt màrkår(itt-tàklif). Bundày pàkåtni îlgàn ish stànsiyasi birîr àõbîrîtnijo‘nàtishi mumkin, bo’sh bufårni so‘ràsh (FBE — free bufferenquire). Bu qàbul qiluvchining imkîniyatlàrini àniqlàsh uchunõizmàt qilàdi. Qàbulni tàsdiqlàsh (ACK), FBE gà jàvîbàn àniqqàbul bo‘lgàndà jo‘nàtilàdi. Qàbul õàtî bo‘lgàn tàqdirdà inkîrtàsdig‘i (NAK) jo‘nàtilàdi. Pàkåt tàrkibi àõbîrîtdàn, qàbulqiluvchining và jo‘nàtuvchining mànzilidàn hàmdà nàzîràtyig‘indisidàn tàshkil tîpàdi.

Jo‘natuvchi

Qabul qiluvchi

Surish

ID protokol

Qism bayrog‘i

Tartib bo‘yichasoni

Mijoz ma’lumot-lari (256 ni 4oktetga surish)

ID protokol

Qism bayrog‘i


Mijoz ma’lumot-lari (512 ni 4oktetga surish)

ID protokol

OxFF bayrog‘i

To‘ldiruvchiOxFF

ID protokol

Qism bayrog‘i


Mijoz ma‘lumot-lari (512 ni 8oktetga surish)

Jo‘natuvchi

Qabul qiluvchi

0

Surish

Jo‘natuvchi

Qabul qiluvchi

0

Surish

Qisqa kadr Uzun kadr Maxsuskadr

Oktetlarda maydon uzunligi

Ishlatilmaydi (3 oktetga surish)



1

1

1

1

1

1

2

1

1

2

1.3.5-ràsm. ARCNET kàdrlàr fîrmàti


27

ArcNET tàrmîg‘i õàbàrlàrni qismlàb (ANSI 878.2) vàpàkåtlàrni inkàpsulyatsiyalàsh (ansi 878.3) imkînini bårib,bîshqà prîtîkîllàrning tàlàblàrigà jàvîb bårà îlàdi.

Hàmmà kàdrlàr àppàràt sàrlàvhàdàn bîshlànib, fîydàlànuv-chining àõbîrîti bilàn tamîm bo‘làdi, ulàrning bîshlànishidàhàr dîim dàsturiy sàrlàvhà bo‘làdi. Àppàràt và dàsturli sàr-làvhàlàrning o‘rtàsigà to‘ldiruvchi kiritilishi nàtijàsidà pàkåtlàruzunligini dîimiy bir õil qilinàdi. Bu to‘ldiruvchini intårfåys dàs-tur såzmàydigàn dàràjàdà îlib tàshlàydi. Qisqà kàdrlàr 0—249bàyt fîydàli àõbîrîtgà egà bo‘làdi. Uzun kàdrlàr 253 dàn 504bàytgà egà bo‘lishi mumkin. 250, 251 yoki 252 bàyt àõbîrîtibo‘lgàn kàdrlàr bilàn ishlàsh imkîniyatigà egà bo‘lish uchunmàõsus fîrmàt (exception) kiritilgàn. ArcNET ning bu fîr-màtlàri 1.3.5-ràsmdà kåltrilgàn.

Bu pàkåtlàr àmàliy dàsturiy tà’minît ko‘ràdigàn shàkldàbårilgàn, shu sàbàbli bundày ko‘rinish bà’zi hîllàrdà «bufårli»dåb yuritilàdi. Tàrmîqdà pàkåtlàr birîz bîshqàchà ko‘rinishgàegà bo‘làdi: àõbîrît yotqizilàdigàn jîy idåntifikàtîri ikki màrtàyozilàdi, surilish màydîk và prîtîkîl idåntifikàtîri îràlig‘idàgito‘ldiruvchi esà umumàn uzàtilmàydi. ArcNET uzun tàshqipàkåtlàrni và õàbàrlàrni kichik qismlàrgà bo‘lish imkîniyatimàvjud, qismlàrning màksimàl sîni 120 tàgà yåtishi mumkin.ArcNET tàrmîqlàri àrzînligi và o‘rnàtilishining îsînligi hàmdàfîydàlànish qulàyligi bilàn àjràlib turàdi.

1.4. FDDI TÀRMÎQLÀRI

Îptik tîlàli kàbåldàn fîydàlànilgàn ko‘p tàrqàlgàn tàrmîq(Fast Ethernet ni hisîbgà îlmàgàndà) FDDI. FDDI (fiber dis-tributed data interface, ISO 9314-1, rfc-1512, -1390, -1329) –Àmårikà stàndàrtlàsh institutining (ANSI) stàndàrti, ISO o‘zgà-rishsiz qàbul qilingàn. Prîtîkîl 100 Mbit/s àõbîrîtni jismîniyuzàtish tåzligigà hisîblàngàn và tugunlàr îràsidàgi màsîfà 2 kmyoki undàn ko‘p bo‘lgàndà, tàrmîqning jàmi uzunligi 100 kmgàchà bo‘lgàn hîllàrgà mo‘ljàllàngàn. Tàrmîqdà õàtîlikchàstîtàsi 10—9 dàn îshmàydi. FDDI tîpîlîgiyasidà juft hàlqàsõåmàsidàn fîydàlànilgàn (1.4.1-ràsm. A, B, C, D và E hàrflàribilàn stànsiya – kînsåntràtîrlàr bålgilàngàn). Hàlqà sõåmàsiîptik tîlàli kàbållàr uchun yagînà yåchimdir (nuqtà-nuqtàsõåmàsini hisîbgà îlmàgàndà).


28

1.4.1-ràsm. FDDI juftlik hàlqà sõåmàsi

Tàrmîqqà egà bo‘lish uchun màõsus màrkårdàn fîydàlànilà-di (Token-Ring—IEEE 802.5 prîtîkîlining rivîjlàntirilgàni).FDDI tàrmîg‘i màhàlliy tàrmîq màgistràllàrini yaràtishdào‘zigà tång kålàdigàn tàrmîq tîpilmàydi, bu esà butunlàyyangi – tàsvirlàrgà và gràfiklàrgà intåràktiv màsîfàviy ishlîvbårish imkîniyatini tug‘diràdi.

Îdàtdà qurilmàlàr ikkàlà hàlqàgà bir vàqtning o‘zidàulànàdilàr (DAS – dual attached station). Ko‘pinchà fàqàt birhàlqà àktiv (birlàmchi), låkin birîr elåmånt ishdàn chiqishihîlàtidà ikkinchi hàlqà hàm àktivlàshàdi, buning nàtijàsidà tizimmustàhkàmligi îshàdi và buzilgàn qismni àylànib o‘tishimkîniyati hîsil bo‘làdi. Stànsiyani fàqàt bittà hàlqàgà ulàsh

IP/ARP

802.2 llc

FDDI MAC

FDDIPHY

FDDIPMD

1.4.2-ràsm. FDDI prîtîkîl bîsqich îsti


29

imkîni hàm ko‘zdà tutilgàn (SAS – single attached station), buesà såzilàrli dàràjàdà àrzîndir. Bu hàlqàgà 500 das và 1000 sasulàsh mumkin. Sårvår và mijîz turli intårfåyslàrgà egàdirlàr.

Àõbîrît kànàllàrigà IEEE 802.2 logical link control (LLC)prîtîkîllàri yordàmidà õizmàt ko‘rsàtilàdi. Nàtijàdà quyidàgiprîtîkîl ståkigà egà bo‘làmiz (1.4.2-ràsm).

MAC (media access control) bîsqich tàrmîq muhitigà egàbo‘lishni bålgilàydi. PHY (physical layer protocol) bîsqichkîdlàsh/dåkîdårlàsh, sinõrînlàsh, kàdrlàr hîsil qilish và bîshqàprîtsåduràlàrni bàjàràdi. PMD (physical layer medium) bîsqichitrànpîrt muhit ko‘rsàtkichlàrini, mànbà qiymàtini, õàtîlikchàstîtàsini bîshqàràdi và îptik qismlàr hàmdà ràz’yomlàrgàqo‘yilàdigàn tàlàblàrni bålgilàydi. MAC và PHY bîsqichlàrîràsidàgi intårfåysning blîk sõåmàsi 1.4.3-ràsmdà kåltirilgàn.

Sinxronlash bloki

Uzatishni boshqarish

bloki

4 bit

Kodlovchi: 4B/5B

5 bit

NRZI-Kodlovchi

Optik uzatkich

Chiquvchi optik tola

4 bit

Dekoderlovchi 4B/5B

5 bit

Bufer

Optik qabul qiluvchi

Kiruvchi optik tola

Takt generatori

125

MGtsda

� �

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

��

�

1.4.3-ràsm. FDDI intårfåysining sõåmàsi


30

FDDI tàrmîg‘idàn jo‘nàtilayotgàn ip – dåytîgràmmàlàr,ARP – so‘rîv và jàvîblàr 802.2 LLC và SNAP pàkåtlàrigàinkàpsulyatsiyalàsh kåràk (subnetwork access protocol; 1.4.4-và1.4.5-ràsmlàr), jismîniy bîsqichdà esà FDDI MAC gà.

MAC HEADER

DSAP=K1 SSAP=K1 Boshqarish

ID protokol yoki Org-kod=K2 Etner Type

�

FDDI MAC

802.2 LLC

802.2 SNAP

16 1 1 6(2) 6(2) 4(8) 2(4)

PreambulaStart

taqsimlov-chisi

Boshqa-rish

Jo‘natuv-chi adres

Belgilanganadres

CRCMa’lumot

Oxirgi ajratuvchi/Kadr holati (3—4 bayt)

1.4.5-ràsm. FDDI prîtîkîl pàkåtining fîrmàti

FDDI màrkårli egà bo‘lishdàn fîydàlànàdi, pàkåt-màrkårfîrmàtining ko‘rinishi 1.4.6-ràsmdà kåltirilgàn. Hàlqàningo‘lchàmigà qàràb undà bir nåchà màrkårlàr hàràkàtdà bo‘lishimumkin.

PreambulaBelgilangan

ajratuvchiKadrni

boshqarish maydoni

Oxirgi

ajratuvchi

16 2 2 1

1.4.6-ràsm. Kàdr-màrkår fîrmàti

1.4.4-ràsm. Bà’zi pàkåt sàrlàvhàlàrining tuzilishi


31

1.4.7-ràsm. Màhàlliy tàrmîqlàrni o‘tkàzish tåzligini FDDI hàlqàsidànfîydàlànib îshirish sõåmàsi

Ikkità FDDI hàlqàsini 1.4.7—ràsmdà ko‘rsàtilgàni kàbi bir-biri bilàn ko‘prik yoki màrshrutizàtîr yoràdàmidà birlàshtirishmumkin.

Segment 1Segment 2

Segment 3

Sud tarmoqqa

�

�

�

Segment 3

�

�

�

FDDI

FDDI

1.4.7-ràsmdà àõbîrît îqimlàrini bir-birigà tà’sirisiz FDDItàrmîg‘ini bir nåchà sub tàrmîqlàrgà egà bo‘lish và umumiysårvårgà chiqish sõåmàsi kåltirilgàn.


32

Nazorat uchun savollar va topshiriqlar

1. Mahalliy hisoblash tarmoq ta’rifi.2. Mahalliy tarmoqning boshqa tarmoqlardan farq qiluvchi belgilari

nimalardan iborat? 3. Global tarmoq ta’rifi. 4. Server ta’rifini aytib bering. 5. Mijoz ta’rifi qanday? 6. Mahalliy tarmoq texnologiyasi nimadan iborat? 7. Nechta va qanday asosiy topologiyalar mavjud?8.«Shina» topologiya afzalliklari nimadan iborat? 9. «Shina» topologiya kamchiliklari nimadan iborat?10. «Yulduz» topologiya afzalliklari nimadan iborat?11. «Yulduz» topologiya kamchiliklari nimadan iborat?12. «Halqa» topologiya afzalliklari nimadan iborat?13. «Halqa» topologiya kamchiliklari nimadan iborat? 14. Boshqa qanday topologiyalarni bilasiz? 15. Topologiya tushunchasining ko‘p ma’noliligi nimadan iborat?


33

2-B Î B. TRÀNSPÎRT PRÎTÎKÎLLÀRI

2.1. IPX/SPX PRÎTÎKÎLLÀRI

IPX prîtîkîli tizimidà dåytîgràmmalàrni o‘zgàrtirish uchunmo‘ljàllàngàn. U NetWare sårvårlàri và îõirgi stànsiyalàro‘rtàsidàgi àlîqàni tà’minlàydi. IPX dåytîgràmmalàrining màk-simàl o‘lchàmi 576 bàytni tàshkil etàdi, bundàn 30 bàytinisàrlavhà (çàãîëîâîê) egàllàydi. Dåytîgràmmalàrni uzàtishgàmo‘ljàllàngàn tàrmîq pàkåtlàrni kåràkli màsîfàgà uzàtishnità’minlàb båràdi. IPX pàkåtlàri bàrchàgà mà’lum uzàtishimumkin. Bàrchàgà mà’lum màydîn 0õ14 turdàgi qiymàtniqàbul qilishi kåràk, bålgilàngàn tàrmîq àdråslàri lîkàl tàrmîqbilàn mîs tushishi kåràk và bu hîldà bålgilàngàn elåmånt àdråsi0õffffff qiymàtni qàbul qilàdi.

Îriginàl Novell trànspîrt prîtîkîli, måning nàzàrimdàushbu tàrmîq rivîjigà yordàm bårmàydi. Trànspîrt và màrshrutprîtîkîllàrini qàytà îriyåntirlàshgà ulgurmàslik – ståk, ya’niprîtîkîllàr ishining kåchikishi, tàniqli TCP/IP yangi ko‘ri-nishidàgi tàrmîqdà bàrhàm tîpgàn.

Ethernet tàrmîg‘i bo‘yichà uzàtilàyotgàn IPX pàkåtlàri birqànchà hàr õil fîrmàtlàrdà bo‘lishi mumkin. Ulàrdàn eskirîg‘i«802.3» nîmlisi Novell dà ishlàtilàdi (Novell tàrmîg‘i intåg-ràtsiyasi và intårnåt hàqidàgi àõbîrîtlàrni RFC-1234, -1420,-1553, -1634, -1792 hujjàtlàrdàn tîpish mumkin). Îõirgi vår-siyadàgi fîrmàt dåb dàstur tàklif qilgànidåk «802.2»ni îlishimizmumkin. Yanà Ethernet II dåb àtàluvchi idåîlîgiya bo‘yichàTCP/IP gà birmunchà yaqinrîq bo‘lgàn fîrmàti hàm ishlàtilàdi.NetWare dà tàrmîq – bu màntiqiy kànàl, bundà bir-birigà yaqinbo‘lgàn elåmåntlàr, ya’ni bir-biri bilàn o‘zàrî tà’sirgà egàbo‘lgàn elåmåntlàrdàn fîydàlànilàdi. Dåmàk, sårvårdà bàjàri-làyotgàn jàràyonlàr IPX tàrmîg‘i ichigà kiritilgàn hisîblànàdi.Ethernet II turdàgi tàrmîqning bàrchà fîydàlànuvchilàri IPXmàntiqiy tàrmîqni tàshkil qilàdi. Birginà 802.3 turdàgi tàrmîq-ning bàrchà fîydàlànuvchilàri turli õil IPX tàrmîg‘ining elåmån-ti sifàtidà qàràlàdi. Turli õil tàrmîq stàndàrtlàri uchun fîrmàtlàrpàkåtlàrini tàqqîslàsh 2.1.1-ràsmdà kåltirilgàn.

2—3891


34

Nazorat yig‘indisi

Paket uzunligi

Jo‘natmalarni Paket turi

boshqarish

Belgilangan element adresi

Jo‘natuvchi element adresi

2.1.1-ràsm. Tàrmîq pàkåtlàrining fîrmàtlàri

Ràsmdàn ko‘rinib turibdiki, turli õil qîidàlàrgà àsîslàngànvà lîkàl tàrmîqdà bu fîrmàtlàr bir-birining ishigà to‘sqinlikqilmàydi. IPX sàrlàvhà tur yoki uzunlik màydînidàn kåyinbîshlànàdi.

NetWare sårvårlàri shundày kînfiguràtsiyadà bo‘lishi kåràk-ki, ulàr hàr õil turdàgi pàkåtlàrdàn fîydàlànà îlishsin và hàr õilturdàgi tàrmîqlàr bilàn àlîqà qilà îlish imkîniyatigà egà bo‘lsin.IPX sårvår màrshrutizàtîr funktsiyasini hàm bàjàrà îlàdi. IPXpàkåtining sàrlàvhà fîrmàti 2.1.2-ràsmdà ko‘rsàtilgàn.Sàrlàvhàdàn kåyin mà’lumîtlàr jîylàshgàn, ulàrning hàjmi pàkåtuzunligi màydînidàgi kîd bilàn àniqlànàdi và 0 dàn 546 bàytdiàpàzîndà bo‘làdi.

Ethernet II IEEE 802.3 IPX

Belgilangan joyningadresi

Jo‘natuvchiningadresi

Turi

Yuqori sathdagima’lumotlar

CRC



Uzunligi

Sarlavha 802.2

Ma’lumotlar 802.2

CRC



Uzunligi

IPX ma’lumotlar

CRC

0

2

4

6

18

Maydonning birinchi bayt nomeri

� OxFFFF

2.1.2-ràsm.

IPX pàkåti

sàrlavhàsi-

ning fîrmàti


Nàzîràt yig‘indisi màydîni (2 bàyt) 0xffff gà tång bo‘lib IPXdràyvår îrqàli o‘rnàtilàdi. Bu esà nàzîràt yig‘indisi ishlàbchiqilmàgànligini bildiràdi. Dàsturdà Ethernet II, ieee 802.2 vàEthernet SNAP kàdrlàri bilàn ishlàgàndà nàzîràt yig‘indisi mày-dînidàn fîydàlànish mumkin và ieee 802.3 kàdri bilàn ishlàshuchun esà tàqiqlànàdi. Bu chåklîvlàrni 4.2.1.1-ràsmgà murîjàatqilish îrqàli îsînrîq tushunish mumkin. Nàzîràt yig‘indisi IPXdåytîgràmmalàr mà’lumîtlàri màydîni bilàn esà håch qàndàyàlîqàgà egà emàs. NetWare sårvårdà nàzîràt yig‘indisi bilàn ish-làsh uchun Set cnable IPX checksum=n buyrug‘i bårilàdi. Buyårdà n — nàzîràt yig‘indisi ishlàtilgànligini ko‘rsàtàdi. n — qiy-màtning imkîniyatlàri và uning vàzifàsi 2.1.1-jàdvàldà bårilgàn.

2.1.1-jàdvàl

n-kîd Sårvårdàgi bålgilànishi (vàzifàsi).

0 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilmàydi.

1 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilàdi, àgàrdà kliyåntgà qulày bo‘lsà.

2 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilishi kåràk.

Bu hàm kliyånt uchun.

0 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilmàydi (dàstur tàklif qilgànidåk).

1 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilàdi, fàqàt nàvbàtgà egà emàs.

2 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilàdi và nàvbàtgà egà bo‘làdi.

3 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilishi kåràk.

Pàkåt uzunligi màydînidà (2 bàyt) sàrlàvhà qo‘shilib, pà-kåtdàgi bàytlàr sînidàn ibîràt bo‘làdi và 30 dàn (fàqàt sàrlàvhà)576 gàchà îràliqdà bo‘lishi mumkin. Àniqlik kiritàdigàn bo‘lsàkIPX pàkåtining màksimàl uzunligi 518 bàytgà tång, fàqàtpàkåtlàrni màrshrutizàtîrlàr îrqàli uzàtilgàndà, qàchînki LIP(Large internet packet - tàrmîqlàràrî kàttà pàkåtlàrni àyirbîsh-làsh prîtîkîli) prîtîkîli ishlàtilmàsà màksimàl uzunlik 576bàytgà tång bo‘lishi mumkin. Novell råglàmåntàtsiyasidàkålishilgàn hîldà pàkåt uzunligi fàqàt tîq qiymàtlàrni qàbul qi-lishi mumkin. Dàsturi bu màydîn hàqidà qàyg‘urmàsà hàm

35


bo‘làdi, buni IPX prîtîkîlining o‘zi kåràkli mà’lumîtlàr bilànto‘ldiràdi. Jo‘nàtmàlàrni bîshqàrish màydînigà (1bàyt) pàkåtnijo‘nàtishdàn îldin nîlgà tång bo‘lgàn IPX dràyvåri o‘rnàtilàdi.Hàr bir màrshrutizàtîr bu màydîn qiymàtini 1 qiymàtgàko‘pàytirib båràdi. Àgàrdà pàkåt 15 tà màrshrutizàtîrlàrdàno‘tgàn bo‘lsà, nàvbàt bilàn pàkåt tàrmîqdàn o‘girilàdi(bu esàTCP/IP prîtîkîlidàgi TTL – yashàsh vàqti màydînining ànàlî-gi). Jo‘nàtmàlàrni bîshqàrish màydîn lîkàl tàrmîqdà màrshrut-làrning îptimizàtsiyasi uchun ishlàtish mumkin. Àgàrdà stànsiyafàqàt sub tàrmîqqà qo‘shni bo‘lgàn sårvår bilàn àlîqà qilsà, uniu yårgà o‘tkàzilàdi và màrshrutizàtîr nàgruzkàsi kàmàytirilàdi.Pàkåt turi màydîni (1 bàyt) àmàliy dàsturlàr îrqàli o‘rnàtilàdi.IPX prîtîkîlidàn fîydàlàngàndà bu màydîndà nîl (yoki 4)bo‘lishi kåràk. SPX prîtîkîli ishlàtilgàndà — 5, NCP (Netwarecore protocol) prîtîkli esà 17 bo‘lishi kåràk.

Bålgilàngàn elåmåntining àdråsi và jo‘nàtuvchi elåmåntàdråsi màydînidà 12 bitli invaddr_1 strukturàlàri bo‘làdi. Bustrukturà 4 bàytli tàrmîq àdråsini (Novell tàrmîg‘i o‘rnàtilàyot-gàndà àdministràtîr tîmînidàn o‘rnàtilàdi), 6 bàytli elåmåntàdråsi (fizik àdrås, tàrmîq intårfåysini yaràtuvchilàr tîmînidànbårilàdi) và 2 bàytli diskriptîr bog‘lîvchilàri (socket, dàsturlàrniàdråslàsh, pàkåtlàrni qàbul qilish, dàstur bilàn to‘ldirilishiuchun zàrur hisîblànàdi). Sårvårdà àdråslàngàn pàkåtlàr Netware3.x yoki 4.x làrdà qàbul qilib îluvchi àdrås màydînidà0õ00 00 00 00 00 01 kîd bo‘làdi (àgàrdà ulàr sårvår bo‘lsà, ànàlîgkîdi jo‘nàtuvchi àdrås màydînidà yozilgàn bo‘làdi,). Qàbul qilibîluvchi (ïîëó÷àòåëü) elåmånt àdråsi Ethernet yoki Token-Ringlàrdà intårfåysni tàrmîqdàgi fizik àdråsigà yoki àgàrdà sårvårbîshqà sub tàrmîqdà jîylàshgàn bo‘lsà, lîkàl màrshrutizàtîrningfizik àdråsigà tång bo‘làdi. Bog‘lîvchilàr (socket) pàkåtlàrni qàytàishlàshni bîshqàrish uchun ishlàtilàdi. Àgàrdà EHM jàràyonuchun îchiq bog‘lîvchi, ya’ni àdråslàngàn bo‘lsà, u bàrchàuchun mà’lum pàkåtni qàbul qilib îlàdi. Bundày sàbàblàrgà ko‘ràbir õil bog‘lîvchili hàr õil turdàgi pàkåtlàrni ikkità dàsturdàjo‘nàtish imkîniyatini îldini îlish uchun màõsus qîidàlàrni qàbulqilish kåràk. Àniq màqsàdlàr uchun IPX prîtîkîl yordàmidàbog‘lîvchilàrning nîmårlàri qàtîri zàxiràdà yig‘ilgàn:

2 – prîtîkîl jàvîblàrni bog‘lîvchi;3 – õàtîlàrni qàytà ishlîvchi.

36


Àyrim NetWare uchun kåràk bo‘lgàn nîmårlàr hàm jîyîlgàn:

0õ451 NetWare (NCP – netware core protocol) prîtîkîlyadrîsi.

0õ452 Õizmàtlàr (SAP — service advertising protocol) hàqidàõàbàr bårish uchun NetWare prîtîkîli.

0õ453 NetWare màrshrut prîtîkîli (RIP — routing informationprotocol).

0õ455 Netbion prîtîkîlining pàkåti.0õ456 NetWare diàgnîstikà prîtîkîli.0õ457 Såriyalàsh pàkåti (serialization).

Bog‘lîvchi dåskriptîrlàr ishchi stànsiyalàr uchun dinàmikhîlàtdà bårilàdi và 0õ4000-0õ8000 îràliqdà bo‘làdi. TCP/IPprîtîkîlidàn fàrqli o‘làrîq IPX tàrmîq yoki intårfåys uchunqàyd qilingàn àdråslàri bo‘lmàydi. Bu ishchi stànsiyaning màr-shrutizàtîrlàrdàn o‘zining tàrmîq nîmårini îlàdi. Ulàrbog‘làngàn bo‘làdi và elåmånt nîmåri sifàtidà Ethernet àdråsdànfîydàlànàdi. Dàstur pàkåtining turi và bålgilàsh elåmåntiningàdråsi màydînlàrini o‘rnàtish kåràk (to‘ldirilàdi), IPX dràyvåriesà qîlgàn màydînlàrni to‘ldiràdi. Pàkåt turi màydînining kîdqiymàti 2.1.2-jàdvàldà bårilgàn.

2.1.2-jàdvàl IPX turdàgi pàkåtning kîdlàri

Pàkåt Qiymàtiturlàri

0 Îdàtdàgi IPX pàkåti

1 Màrshrutli àõbîrît (RIP — routing information protocol) bilàn prîtîkîl

2 Jàvîb

3 Õàtîlik

4 Àõbîrîtli pàkåtlàr àlmàshuvi (PEP — Packet exchange protocol)

5 Kåtmà-kåt pàkåtlàr àlmàshuvi (SPX—Sequence packet exchange)

17 NetWare (NCP) prîtîkîllàri yadrîsi

20 Netbios nîmli pàkåti (bàrchà uchun mà’lum)

37


Dàstur IPX prîtîkîlidàn fîydàlànib àõbîrîtni uzàtish uchunpàkåt turi màydînigà 4 kîdini yozish kåràk. Màrshrutli àõbîrîtsårvår và màrshrut o‘rtàsidà uzàtilàdi. Dinàmik màrshrutliprîtîkîli RIP (routing information protocol Xerox IP stàndàr-tigà àsîslàngàn) îõirgi stànsiyalàrni àõbîrît bilàn tà’minlàb bårà-di. Bu esà màrshrutlàrni dinàmik bîshqàruvini îptimizàtsiyasiuchun zàrur hisîblànàdi. Màrshrutli àõbîrît jo‘nàtmàlàribàrchàgà mà’lum pàkåtlàr yordàmidà àmàlgà îshirilàdi. Ko‘ribturgànimizdåk Novell tàrmîg‘i muhim àhàmiyatgà egà bo‘lgànbàrchàgà mà’lum pàkåtlàr îqimining mànbàyi bo‘lib hisîblànà-di. Tàrmîq îbyåktining ànàlîgik ifîdàsi tàrmîq muhitidà bîshqào‘zgàrishlàr hàqidà xabar qilàdi, misîl uchun àõbîrîtlàrnimumkin bo‘lgàn xizmàtlàr hàqidà yåtkàzishlàr (SQP — serviceadvertisement protocol). SAP prîtîkîli elåmåntlàrgà àniq xiz-màtlàrni tàklif qilish (misîl uchun, fàyl — sårvårlàr yoki printår-sårvårlàr), o‘zining àdråsi hàqidà và mumkin bo‘lgàn xizmàt turlàrihàqidà õàbàr bårish imkîniyatlàrini båràdi. Àdministràtîr ànàshundày pàkåtlàr îqimini hàr dîim tàymår uchun àõbîrîtniyangilàsh buyrug‘ini bårish îrqàli bîshqàrish mumkin. Màr-shrutizàtîrlàr båshtà hîlàtdà màrshrut àõbîrîtlàrini jo‘nàtàdi:

— Initsiàlizàtsiya jàràyonidà (birîr-bir nàrsà yoki insînhàqidàgi àõbîrîtni so‘ràsh).

— Qàchînki bîshlàng‘ich màrshrut àõbîrîtlàr zàrur bo‘lgànhîllàrdà(misîl uchun buzilishi yoki màrshrut jàdvàllàrini ishdànchiqishi).

— Dàvriy màrshrut jàdvàllàrini yangilàsh uchun.— Màrshrutlàr kînfiguràtsiyasini o‘zgàrtirgàndà.— Màrshrutizàtîr buzilgàndà yoki î‘chirilgàndà.Tàrmîqdà pàkåtlàrni màrshrutlàsh îddiy hisîblànàdi. Hàr

bir màrshrutizàtîrning tàrmîq sågmånti 1 dàn fffffffe gàchàbo‘lgàn qiymàtlàrni o‘zlàshtiràdi. Hàr bir qurilmàlàr guruhi«Tàrmîq nîmåri» ni o‘zlàshtiràdi. Bu guruh tàrmîqdàgi bàrchàmàrshrutizàtîrlàrni o‘zidà àks ettiràdi. Pàkåtlàr guruh à’zîsidàn(bîshqà guruhdàn) îbyåktgà màrshrutizàtîr îrqàli uzàtilàdi.Màrshrutni àniqlàsh uchun lîkàl tàrmîqdà RIP màrshrutprîtîkîlidàn fîydàlànilàdi. NetWare RIP pàkåtining fîrmàti2.1.3-ràsmdà ko‘rsàtilgàn.

Jàvîblàrni dîlzàrb hîlàtgà o‘tkàzish 8 bàytdàn ibîràt 50tàgàchà màrshrut yozuvlàrdàn ibîràt bo‘lishi mumkin.

38


39

2.1.3- ràsm. NetWare dà RIP pàkåtining fîrmàti

Pàkåt turi màydînidà kîd bo‘làdi. Àgàrdà kîd 0õ0001bo‘lsà, bu so‘rîv và 0õ0002 bo‘lsà, jàvîb bo‘làdi. Tàrmîqàdråsi màydînigà àgàrdà u so‘rîv bo‘lsà, bålgilàngàn jîyningtàrmîqdàgi àdråsi yozilàdi. Àgàrdà màydîngà 0xff ff ff ffkîdi yozilgàn bo‘lsà, bu so‘rîv bàrchà mà’lum tàrmîqlàrgàtågishli bo‘làdi. Màqsàdgàchà qàdàmlàr sîni màydîni yagînàpàkåtlàr — jàvîblàr hîlàtidà màzmungà egà bo‘làdi. Bundàyhîllàrdà bu yårgà bàrchà pàkåt bålgilàngàn tàrmîqqà yåtibbîrgunigà qàdàr yo‘l bo‘ylàb o‘tishi kåràk bo‘lgàn màrshrut-làr sîni bo‘làdi. Tiklàrdàgi vàqt màydînining bir tiki 1/18såkundgà tång. Chiquvchi màrshrutizàtsiya prîtîkîliAppleTalk (RTMP) tàrmîg‘idà ishlàtilàdi. Novell dà tàr-mîqlàràrî màrshrutizàtsiya uchun NLSP g‘oyasi OSI và IPtàrmîqlàri uchun yaràtilgàn IS-IS (intermediate system –to-intermediate system) prîtîkîligà àsîslàngàn. NLSP dàqiymàtlàr qî‘ldà kiritilàdi. NLSP màrshrutizatîrlàri engqulày yåchimni tîpish (yo‘lni) uchun tàrmîq kàrtàsinito‘liqligichà sàqlàydi.

SAP (service advertising protocol) bàrchà sårvårlàrdànàõbîrît îlish uchun xizmàt qilàdi và quyidàgi so‘rîv và funk-siyalàrni qî‘llàb-quvvàtlàydi:

— SAP sårvisigà so‘rîv;— Sårvårni î‘chirilishi hàqidà mà’lum qilinàdi;— Jàvîblàr và bîshqà nàrsàlàr mînitîringi. Hàr bir NetWare nîmår và nîmgà egà bo‘làdi. Sårvår

nîmåri và uning nîmi bunday îbyåktning mà’lumîtlàrîmbîridà sàqlànàdi. SAP — sårvis so‘rîv pàkåti 2 bàytli

Paket turi

Tarmoq adresi

Maqsadgacha qadamlarsoni

Tiklardagi vaqt

Javoblarnidolzarb xolatigao‘tkazish 8 baytli50 tagachamarshrutyozuvlardan iborat bo‘lishimumkin

2 Maydondagi baytlar soni

4

2

2


pàkåt turidàn và 2 bàytli sårvår turidàn ibîràt. Pàkåt turimàydîni pàkåt sårvisning umumiy so‘rîvi (kîd=Îõ0003)yoki yaqin bo‘lgàn xizmàtlàr so‘rîvini (kîd=Îõ0001) àniqlàbbåràdi. Bu so‘rîvlàr/jàvîblàr sårvårlàr ro‘yõàtini tuzishgàxizmàt qilàdi. Sårvår turi màydînidà mumkin bo‘lgàn xizmàtkîdlàri, sårvis nîmlàri màydînigà egà sårvår àdråsiningushbu sårvår uchun nîyob xizmàtlàr nîmi kiritilàdi(màydînuzunligi 2.1.5-ràsmdà N gà tång). Tàrmîq àdråsi màydînisårvår àdråsini idåntifikàtsiya qiluvchi 4 bàytli ràqàmnio‘zidà àks ettiràdi. Elåmånt àdråsi màydîni sårvårning tàr-mîqdàgi àdråsini bildiràdi. NetWare xizmàti0õ00.00.00.00.00.01 àdråsini ko‘rsàtàdi. Bog‘lànuvchiningdiskriptîri màydîni bog‘lànuvchining kîdini, ya’ni sårvårdàfîydàlànilàdigàn kîdni bildiràdi. Îõirgi màydîn –sårvårgàchà bo‘lgàn qàdàmlàr sîni (trànzit tàrmîqlàr sîni),sårvår và kliyånt o‘rtàsidàgi màrshrutizàtîrlàr sînini bildirà-di. Sårvårni tàrmîqdà î‘chiràyotgàndà u bàrchàgà mà’lumhîldà «sårvår tî‘õtàdi» — SAP õàbàrini jo‘nàtishi kåràk.Õàbàrdà sårvår kîdi và uning to‘liq nîmi jîylàshgàn bo‘làdi.

SPX PRÎTÎKÎLI

SPX (Sequence Packet Exchange) và uning tàkîmil-làshtirilgàn mîdifikàtsiyasi ISO mîdåmidàgi 7 sàthli tràn-spîrt prîtîkîlini o‘zidà àks ettirgàn. Bu prîtîkîl pàkåtlàrniishînchli yåtkàzàdi (uzîqrîq ànàlîgi TCP). Pàkåtniyî‘qîtish yoki xàtîlik yuz bårsà, pàkåt qàytàdàn jo‘nàtilàdi.Qàytàrishlàr sîni dàstur tîmînidàn bårilàdi. SPX prîtîkîlidàbarchaga mà’lum bî‘lgàn multitàsking — àdråslàshko‘rilmàgàn. Qàchînki shårigi (pàrtnyor) àlîqàni tî‘õtàtsàSPX dà bu hîlàt bålgilànàdi. SPX pàkåtlàri IPX pàkåtidàyig‘ilàdi. Buning uchun IPX ning pàkåt turi màydînidà5 kîdi yozilàdi. 30 bàyt IPX pàkåtining sàrlàvhàsiniqo‘shgàn hîldà SPX pàkåtining sàrlàvhàsi hàr dîim 42 bàyt-ni tàshkil etàdi.

Bog‘lànishlàrni bîshqàrish màydîni pàkåtni siståmàli yokiàmàliy ekànligini àniqlàb båràdi. Bu màydîn virtuàl kànàldàmà’lumîtlàr îqimini bîshqàrish uchun qî‘llànilàdigàn SPX vàSP XII bir bitli bàyrîqlàrdàn tàshkil tîpàdi.

40


41

2.1.4-ràsm. SPX pàkåti sàrlàvhàsi fîrmàti

IPX paketining sarlavhasi

(30 bayt)

Bog‘lànishlàrni Mà’lumîtlàrbîshqàrish îqimining turi

Jo‘nàtuvchining idåntifikàtîri

Adres idåntifikàtîri

Ketma-ket raqam

îlingànligini tàsdiqlîvchi raqam

Buferlar soni

Maydonning birinchi bayt nomeri

0

30

32

34

36

38

40

�

Sàrlavhàni kångàytirish uchun zàxiràgà îlingànSPX II.

Qiymàti nîlgà tång bo‘lgàn àniqlànmàgàn mày-dîn.

SPX II (SIZ) so‘rîv/jàvîb o‘lchàmini tàsdiqlày-di, SPX uchun esà nîlgà tång bo‘lishi kåràk.

SPX II pàkåtining turi, SPX uchun esà nîlgàtång bo‘lishi kåràk.

Yakuniy àõbîrîtning chiqishi uchun (end-of-message) SPX kliyånti o‘rnàtilàdi.

(Attention) màõsus so‘rîvlàr (SPX qî‘llàb-quvvàtlànmàydigàn) uchun zàxiràgà îlingàn.

Pàkåt îlingànligini tàsdiqlîvchi so‘rîv uchuno‘rnàtilàdi. So‘rîvlàr và jàvîblàr SPX sàthidàqàytà ishlànàdi.

Àgàrdà pàkåt siståmàli bo‘lib, tàsdiqlàsh uchunxizmàt qilsà o‘rnàtilàdi. Dàstur bundày turdàgipàkåtlàrdàn fîydàlànmàydi.

0õ01 XHD

0õ02RES1

0õ04NEG

0õ08SPX 2

0õ10ÅÎM

0õ20ATN

0õ40ÀSK

0õ80SYS


Mà’lumîtlàr îqimining turi màydîni pàkåtdà jîylàshgànmà’lumîtlàr turini bildiràdi. Bu màydînning qiymàtlàri quyidàsànàb o‘tilgàn:

0õ00-0õ07 Kliyånt tîmînidàn àniqlànàdi và dàsturdà fîy-dàlànish mumkin.

0õ80-0õfb Kålàjàk uchun zàxiràgà îlingàn. 0õfc SPX II, so‘rîvni tàrtibli îzîd qilish. 0õfd SPX II, tàsdiqlàrni tàrtibli îzîd qilish.0õfe Yakuniy àlîqàni (end-of-connecntion)

ko‘rsàtàdi. Kànàl yopilgànidà îqim turi mày-dînidà yozilgàn mà’lumît kîdi ishtirîk etgànpàkåt SPX dràyvåri tîmînidàn kliyåntgàjo‘nàtilàdi.

0õff Àlîqà tugàgànligi hàqidàgi õàbàr îlingànini tàsdiqlàsh (end-of-connecntion-acknowledg-ment). Bu kîd bilàn pàkåt bålgilànàdi, bu esàyopilgànini tàsdiqlîvchi bo‘lib hisîblànàdi.

Jo‘nàtuvchi và îluvchi idåntifikàtîri màydînidà àõbîrîtàlmàshinuvidà qàtnàshuvchilàrni àniqlîvchi kîd bo‘làdi. Bu esààlîqà o‘rnàtilgàn dàqiqàdà SPX dràyvåri tîmînidàn o‘rnàtilàdi.Bog‘lànish so‘rîvidà bu màydîndà 0xffff kîd bo‘làdi. Bu mày-dîn pàkåtlàrni dåmultiplåksirlàshni tà’minlàsh uchun õizmàtqilàdi.

Kåtmà-kåt ràqàm màydîni bir yo‘nàlishdà jo‘nàtilgànpàkåtlàr sînini àniqlàb båràdi.

Tàsdiqlîvchi nîmår màydîni — bu SPX qàbul qilib îlishnikutàyotgàn, kåyingi pàkåtning kåtmà-kåt ràqàmi.

Bufårlàr sîni màydîni stànsiyagà mumkin bo‘lgàn bufårlàrsînini ko‘rsàtàdi (bufår 0 dàn bîshlàb ràqàmlànàdi và bittà bufårbittà pàkåtni qàbul qilàdi) và dàsturlàràrî mà’lumîtlàr îqiminibîshqàrishni tàshkil qilish uchun ishlàtilàdi.

SPX prîtîkîli birinchi pàkåtni îlingànligi hàqidàgi õàbàrniîlmàgunichà kåyingi pàkåtni jo‘nàtmàydi. Quyidàgigà e’tibîrbårish kåràkki, yåtàrli dàràjàdà kàttà bo‘lgàn, pàkåtlàrni o‘tishi-ni tà’minlîvchi tàrmîqni uzib-ulîvchi qurilmàlàr và màrshru-tizàtîrlàrdàn ibîràt LAN uchun tåõnik dàrchàgà riîya qilmàslikkàttà xàràjàtgà tushirishi mumkin. Îldindàn ko‘rib bo‘lmàydigàn

42


àlîqàning uzilish hîlàtidà SPX dà «qo‘riqchi it» àlgîritmimàvjud. Bu àlgîritm màõsus dàsturlàrdà tuzilàdi. Àgàrdà kànàl-ning istàlgàn yo‘nàlishidàgi birîr-bir tràfik qàtnàshmàsà bu dàs-tur àktiv hîlàtigà o‘tàdi. Bundày hîllàrdà dàstur màõsuspàkåtlàrni jo‘nàtà bîshlàydi và qàrshi tîmîndàn qîniqàrli jàvîbîlinsà, bu hîlàt tî‘õtàtilàdi. Àgàrdà pàrtnyor (qàrshi tîmîn,shårik) bålgilàngàn vàqtdà (RTT) jo‘nàtmàsà, pàkåtlàr jo‘nàtishqàytàrilàdi. Bu hîlàtdà endi RTT 50% gà îshirilàdi. RTTqiymàti max-retry-delay kàttàligidàn îshib kåtmàsligi kåràk,ya’ni dàstur tàklif qilgàn hîlàtdà uning qiymàti 5 såkundnitàshkil etàdi. Àgàr àlîqà tiklànmàsà, jo‘nàtuvchi bålgilàngànàdråsgàchà bîshqà màrshrutni qidiràdi. Mumkin bo‘lgàn uri-nishlàr sîni 1—255 (dastur taklif qilgan hîlàtdà — 10) îràliqdàbo‘lishi mumkin.

RTT qiymàti vàqt bo‘yichà yaqin màrshrutizàtîr jàvîbidànàniqlànàdi, îlingàn kàttàlikkà esà àyrim kînstàntàlàr qo‘shilàdi.Bu esà RTT ning hàr bir såssiyasi uchun mustàqil ràvishdààniqlànàdi. Ko‘p vàqtlàrdà kînstàntàlàr tàrmîq àdministràtîritîmînidàn bårilàdi.

SPX prîtîkîli bir vàqtning o‘zidà 100 dàn 2000 gàchà (dàs-tur tàklif qilgàn hîlàtdà 1000 gà tång) bog‘lànishni àmàlgàîshirish imkînini båràdi. SPX prîtîkîli (và tàrmîg‘i) kînfi-guràtsiya pàràmåtrlàri shell.ctg fàyllàridà sàqlànàdi.

1992-yildà SPX—SPX II làrning yangi vårsiyalàri ishlàbchiqilàdi. Uning tàkîmillàshuvi kàttà hàjmdàgi pàkåtlàr bilànishlàsh imkînini båràdi. Àvvàlrîq esà uzun SPX pàkåtlàribo‘làklàrgà (fràgmånt) àjràtilgàn và hàr bir bo‘làk birin-kåtin,ya’ni birinchisi qàbul qilib îlingànligi hàqidàgi õàbàrîlingànidàn kåyin ikkinchisi và h.k. tàrtibdà jo‘nàtilgàn. Buhîlàtni esà birîz sàmàràsiz ekànligini bilish qiyin emàs. StàndàrtSPX pàkåtlàri àlmàshinuvini o‘lchàmi bo‘yichà àmàlgà îshirishimkînini båràdi. Bu hîlàtdà fàqàtginà fîydàlànilàyotgàn tàrmîqmuhitining chågàràlàridàn chiqmàslik lîzim. Îlàylik Ethernetdà SPX II pàkåti 1518 bàyt uzunlikgà egà bo‘lishi mumkin.Bundàn tàshqàri SPX II dàrchàlàr tåõnîlîgiyasidàn fîydàlànishimkîniyatini yaràtdi. Bu tåõnîlîgiya yordàmidà pàkåtlàrni qàbulqilib îlingànligi hàqidàgi tàsdiqni kutmàsdàn kåyingi pàkåtlàrnijo‘nàtish mumkin bo‘làdi. Dàrchà o‘lchàmi ko‘rsàtkich ràqàmmàydînidàgi (bufår/pàkåt) kîd bilàn mîs ràvishdà o‘rnàtilàdi.

43


44

Zàrur hîllàrdà àdministràtîr dàrchà o‘lchàmini birdànigàdîimiy qilib bårishi mumkin. SPX II pàkåtining fîrmàlàri SPXdàn bir qànchà fàrq qilàdi. SPX II dà bog‘lànishlàrni bîshqàrishmàydîni uchun mumkin bo‘lgàn kîdlàr sîni o‘sgàn, sàrlàvhànitàsdiqlàshgà esà yangi màydîn kiritilgàn (ikki bàytli «tàsdiqnikångàytirish» màydîni). Yangi màydîn bufårlàr sîni mày-dînidàn kåyin qo‘shilgàn. Àlîqàni o‘rnàtish àlgîritmi SPX II vàSPX vàriàntlàridà bir-biridàn fàrq qilàdi, ya’ni jo‘nàtilàyotgànpàkåtlàr o‘lchàmini e’tibîrgà îlish zàrur.

Bog‘lànishlàrni Mà’lumîtlàrbîshqàrish îqimining turi (1)

Jo‘nàtuvchining idåntifikàtîri (2)

Adres idåntifikàtîri (2)

Ketma-ket raqam (2)

îlingànligini tàsdiqlîvchi nomeri (2)

Buferlar soni (2)

Kengaytirilgan tasdiq (2)

0

2

4

6

8

10

12

2.1.5-ràsm. SPX II sàrlàvhàning fîrmàti

Tàrmîqni bîshqàrish Novell stàndàrt prîtîkîl SNAP(Simple Network Management Protocol) và mà’lumîtlàrîmbîrini bîshqàruvchi MIB yordàmidà àmàlgà îshiràdi.

2.2. APPLETALK

APPLETALK tàrmîg‘i apple computer inc tîmînidàn ish-làb chiqilgàn. Bu tàrmîq Ethernet, Token-Ring, FDDI yokiLocalTalk (applegà tågishli bo‘lgàn tàrmîq) muhitlàridà ishlàshimumkin. AppleTalkdàgi iõtisîslàshgàn o‘zining ståk prîtîkîllàritàrmîqdà mà’lumîtlàr îqimini bîshqàràdi. Màrshrutizàtsiyamàqsàdi uchun AppleTalk mîdifikàtsiyalàngàn IGRP ichkimàrshrut prîtîkîlidàn fîydàlànilàdi. AppleTalk Ståk prîtîkîl-


làri o‘z ichigà quyidàgilàrni (ståk prîtîkîllàrining strukturàsõåmàsi 2.2.1-ràsmdà ko‘rsàtilgàn; bundàn tàshqàri RFC-1378,-1419, -1504, -1742) îlàdi:

� Token Talk kànàligà egà bo‘lish prîtîkîli (TLAP —Token talk access protocol);

� Ether Talk kànàligà egà bo‘lish prîtîkîli (ELAP — Ethertalk access protocol);

� Local Talk kànàligà egà bo‘lish pràîtîkîli (LLAP —Local talk access protocol);

� Dåytîgràmamni yåtkàzib bårish prîtîkîli (DDP — data-gram delivery protocol);

� Màrshrut jàdvàllàrni qî‘llàb-quvvàtlàsh prîtîkîli(RTMP — routing table maintenance protocol);

� Nîmlàr bilàn ishlîvchi prîtîkîl (NBP — name bindingprotokol);

� Àõbîrît zînàsi bilàn ishlàsh uchun prîtîkîl (ZIP — zoneinformation protocol);

� Màrshrut àõbîrîtlàrni muhim dàràjàgà ko‘tàrish prîtîkîli(AURP — AppleTalk update routing protocol);

� Mà’lumîtlàr îqimini bîshqàrish prîtîkîli (adsp-appletalk data stream protopol);

� Såssiyalàr prîtîkîli (ASP — AppleTalk session protocol);� Printårgà vàqtinchàlik egà bo‘lish prîtîkîli (PAP —

printer access protocol);� Îpåràtsiyalàr(àmàllàr) prîtîkîli (ATP — AppleTalk

transaction protocol);� Fàyl prîtîkîllàri (AFP — AppleTalk filing protocol).

2.2.1-ràsmdà ko‘rinib turibdiki AppleTalk ståk prîtîkîllàrito‘liqligichà yåtti sàthli OSI bilàn mîs tushàdi. DDP bog‘lànishgàmo‘ljàllànmàgàn, mà’lumîtlàrni jo‘nàtish prîtîkîlini o‘zidà àksettiràdi. DDP dåytîgràmmà 13 bàytli sàrlàvhàdàn fîydàlànàdi vàquyidàgilàrni o‘z ichigà îlàdi: màrshrutizàtîrlàr sîni màydîni(qàdàmlàr sîni); dåytîgràmmalàr uzunligi màydîni; nàzîràtyig‘indisi màydîni; tàrmîqni bålgilàsh và jo‘nàtuvchi và h. k.màydînlàr (2.2.2-ràsmgà qàràng). Àõbîrît kåtidàn 586 bàyt-gàchà bo‘lishi mumkin bo‘lgàn àõbîrît jîylàshgàn. Pàkåtningmàksimàl o‘lchàmi (MTI) 599 bàytgà tång. Tàrmîqdàgielåmåntlàr sîni 16 milliîngàchà yåtishi mumkin.

45


46

2.2.1- ràsm. AppleTalk ståk prîtîkîllàrining diàgràmmàsi

ADSP prîtîkîli ikkità dàsturning to‘liq duplåks råjimidààõbîrîtlàrni ishînchli àlmàshinuvini tà’minlàydi. TLAP, ELAPvà LLAP prîtîkîllàri mîs bo‘lgàn fizik prîtîkîllàr (Token-Ring, Ethernet và Arcnet) bilàn ulànishni tà’minlàsh uchunxizmàt qilàdi. ÀTR prîtîkîli so‘rîv và jàvîblàrni ishînchliuzàtàdi. Bu prîtîkîl o‘z nàvbàtidà ZIP, ASP và PAP prîtîkîl-làr kåtmà-kåtligi bilàn birgà ishlàtilàdi. Buni 2.2.1-ràsmdànko‘rish mumkin. AFP prîtîkîli dàsturlàrni qî‘llàb-quvvàtlîvchiprîtîkîl hisîblànàdi và Macintosh EHM ning fîydàlànuv-chilàrigà umumiy fàyllàr bilàn ishlàsh imkînini yaràtàdi. AURPprîtîkîli (appletalk update-based routing protocol) màrshru-tizàtsiya màqsàdlàri uchun xizmàt qilàdi, fàqàt bîshqà prîtîkîl-làrdàn fàrqi màrshrut àõbîrîtlàrni vàziyat o‘zgàrgàn hîl-làrdàginà uzàtàdi. U IP — tunnålini hàm qî‘llàb-quvvàtlàydi.

Jo‘nàtuvchi và îluvchining àdråsi 24 bitdàn, undàn 16 bititàrmîq àdråsini tàshkil etàdi. Bålgilàngàn elåmånt idåntifikàtîri(àdråsning lîkàl qismi) àlîqà o‘rnàtilgànidà ishchi stànsiyatîmînidàn iõtiyoriy tànlànàdi. EHM lîkàl àdrås sifàtidà tàsîdi-fiy 8 bitli ràqàmni îlàdi và uni tàrmîqqà jo‘nàtàdi. Àgàrdà qày-sidir EHM bu àdråsdàn fîydàlànsà, u tåzdà jàvîb qàytàràdi và

AFP

ADSP

RTMP

RTMP RTMP RTMP RTMP

Deytogrammalarni yetkazish sathi (DDP)

Ethernet, Token-Ring, FDDI, X.25, FrameRelay ArcNet, ATM, V.35, RS232 i t.d.

ZIP ASP PAP

ATP NBPAEP AUR

Prezentatsiyasathi

Sessiyalarsathi

Transportsathi

Tarmoq sathi

Aloqa sathi

Fizik sathi


47

qàytà urinishni àmàlgà îshiràdi. Bu jàràyon bo‘sh àdrås tîpilmà-gunchà dàvîm etàdi. RTMP prîtîkîli màrshrutlàsh prîtîkîlihisîblànàdi. Bu prîtîkîl màrshrut àõbîrîtlàrni yig‘àdi và uniDDP prîtîkîligà pàkåtlàrni tàrmîq bo’ylàb trànspîrt qilishnità’minlàsh uchun uzàtàdi. RTMP màrshrut jàdvàllàr hàr birAppleTalk màrshrutizàtîrlàridà sàqlànàdi và tàrmîq àdråsiningnîmårigà àsîslànàdi. Jàdvàl qàdàmlàrdà (hop) o‘lchàngànàdråsgàchà bo‘lgàn màsîfàdàn, màrshrutizàtîr pîrtining idån-tifikàtîri và màrshrut stàtusidàn tàshkil tîpàdi.

AppleTalk màrshrutizàtîrlàri bir tàrtibdà (10 såkunddà birmàrtà) bàrchà uchun mà’lum RTMP pàkåtlàrini qo‘shnielåmånt tàrmîg‘igà jo‘nàtish îrqàli màrshrut jàdvàllàrini shàkl-làntiràdi và dîlzàrb hîlàtgà o‘tkàzàdi. Màrshrut jàdvàllàrgàyozish vàqti tàsdiqlànmàgàn, bålgilàngàn vàqtdà esà tîzàlàbturilàdi. Màrshrut jàdvàllàrdàgi yozuvlàr 20 såkund dàvîmidàjàvîb kålmàsà «shubhàli» ràzryadgà, 40 såkund dàvîmidà esà«o‘làyotgàn» ràzryadgà, 60 såkunddàn kåyin esà «o‘lgàn»ràzryadgà tushàdi. Àgàrdà 80 såkund dàvîmidà jàvîb îlinmàsàyozuvlàr jàdvàldàn î‘chirib tàshlànàdi.

Tàrmîq sàthining àdråsi AARP àdrås prîtîkîli yordàmidàMÀS sàth àdråsi bilàn mîs hîldà o‘rnàtilàdi. AppleTalk tàr-

2.2.2- ràsm. AppleTalk Phase II tàrmîg‘idà pàkåtlàr fîrmàti (qo‘shtirnîq ichidà o‘lchàmi bàytdà ko‘rsàtilgàn)

Qadamlar soni (1) Deytogrammalaruzunligi (1)

DDP Nazorat yig‘indisi (2)

Tarmoq adres (2)

Jo‘nativchi tarmoq (2)

Belgilangan element Jo‘nativchi elementidåntifikàtîri (1) idåntifikàtîri (1)

Bog‘lànishlàrni Mà’lumîtlàrbîshqàrish îqimining turi (1)

DDP turi (1) 0 dan 586 gacha oktet ma’lumotlar


48

mîg‘ining elåmåntlàri bu àõbîrîtni màõsus jàdvàllàrdà (ÀMT—Address Mapping Table) sàqlàydi. Jàdvàl AppleTalk pàkåtjo‘nàtgàndà bir màrtà ko‘rib chiqilàdi. Àgàrdà qidiruv muvaf-fàqiyatli tugàmàsà, jo‘nàtuvchi elåmånt bàrchà uchun mà’lumbo‘lgàn AARP so‘rîvini jo‘nàtàdi. Bu so‘rîvgà jàvîb îlingànidànso‘ng ÀMT jàdvàlgà to‘g‘rilàshlàr kiritilàdi. AppleTalktàrmîg‘ining muhim jihàti tàrmîq îbyåktining lîkàl àdråsinio‘zgàrtirish imkîniyatigà egàligi hisîblànàdi. Elåmåntgà nîmsifàtidà vàqtinchàlik àdrås bårilàdi. AARP prîtîkîli ushbuàdråsni birîrtàgà tågishli yoki tågishli emàsligini 10 tà AARPso‘rîvlàrini jo‘nàtish îrqàli tåkshirib ko‘ràdi. Àgàrdà ushbu àdråskimgàdir tågishli bo‘lsà, elåmåntgà, ya’ni vàqtinchàlik àdråsbårilàdi và tåkshirish jàràyoni qàytàrilàdi. NBP AppleTalk nifîydàlànuvchi print-sårvår yoki fàyl-sårvår, pîchtà sårvåri vàh.k. ning tàrmîq àdråslàrini to‘liq bilish tàlàb etilàdi.

ZIP prîtîkîli îõirgi tàrmîq elåmåntlàrini yig‘indisining subtàrmîq dåb àtàluvchi màntiqiy guruhini yaràtàdi. Bu esà qàysidirbo‘limgà tågishli bo‘lgàn, fàqàt hàr õil binîlàrdà jîylàshgànkîmpyutårni bittà sub tàrmîqqà jîylàshtirish imkînini båràdi.Sub tàrmîq lîkàl tàrmîq kîmbinàtsiyalàridàn ibîràt bo‘làdi,misîl uchun Ether Talk Phase II lîkàl tàrmîqning bir qismi.Sub tàrmîq hàqidàgi àõbîrît màrshrutlàrdà màõsus jàdvàl(ZIT — Zone Information table) ko‘rinishidà sàqlànàdi. Jàdvàltàrmîq sågmåntigà bårilgàn yozuvdàn ibîràt bo‘làdi. Yozuvdàsub tàrmîqqà kiruvchi tàrmîq sågmånti nîmåri và îbyåktlàrro‘yõàti bo‘làdi. ZIP prîtîkîli RTMP jàdvàl o‘zgàrishini kuzà-tib bîràdi và ungà yozuv pàydî bo‘lishi bilàn màrshrutizàtîr ZIPso‘rîv jo‘nàtàdi và îlingàn àõbîrît àsîsidà ZIR jàdvàlini tuzàdi.

ÀÅR prîtîkîli diàgnîstikà funksiyalàrini bàjàrilishinità’minlàydi và ping (ICMP prîtîkîli ànàlîgining qàndàydirdàràjàsi) àmàlini bàjàrilish imkîniyatini båràdi. Prîtîkîl pàkå-tining tàrmîq elåmåntlàri o‘rtàsidà uzàtilish vàqtini tåkshirish(bilish) imkînini båràdi. Yanà ushbu prîtîkîl tàrmîq îbyåktiniishlàyotgàn yoki ishlàmàyotgànligini tåkshirishi hàm mumkin.

AURP prîtîkîli màrshrutlàsh tàrmîg‘ining tàshqi prîtîkîlihisîblànàdi và AppleTalk tàrmîg‘i bilàn Intårnåt o‘rtàsidàgiàlîqà uchun xizmàt qilàdi. Prîtîkîl IP tunnållàr tåõnîlîgiyasi-ni qî‘llàb-quvvàtlàydi.


2.3. NETBIOS

NetBIOS prîtîkîli lîkàl tàrmîqdà ishlàsh uchun ishlàbchiqilgàn. NetBIOS tizimi IBM/PC shàõsiy kîmpyutårlàr intår-fåysi sifàtidà fîydàlànish uchun mo‘ljàllàngàn. NetBIOS TCP vàUDP trànspîrt prîtîkîllàri sifàtidà fîydàlànilàdi. NetBIOStàvsifi IBM 6322916 «Technical Reference PC Network»hujjàtidà bo‘làdi.

NetBIOS pàkåti guruhli kîmpyutårlàr fîydàlànishi uchunyaràtilgàn, såssiya hîlàti (bog‘lànish (ulànish) îrqàli ishlàsh) vàdåytîgràmma hîlàtini (bog‘lànish o‘rnàtilmàsdàn) qî‘llàb-quvvàtlàydi. 16 bålgili îbyåkt nîmi NetBIOSdà dinàmikràvishdà tàqsimlànàdi. NetBIOS intårnåt bilàn àlîqà qilishuchun dns màvjud. NetBIOS bilàn ishlàgàn vàqtdà îbyåktnîmi « » simvîldàn bîshlànmàydi. Dàstur NetBIOS îrqàlikåràkli råsurslàrni tîpishi, àlîqà o‘rnàtishi và àõbîrît jo‘nàtishiyoki îlishi mumkin. NetBIOS nîm uchun xizmàt – 137 pîrt,dåytîgràmma uchun xizmàt — 138 pîrt, såssiya uchun esà —139 pîrtlàrdàn fîydàlànilàdi.

Istàlgàn såssiya NetBIOS – so‘rîvlàridàn, àjràtilgàn îbyåkt(kîmpyutår) ip-àdråsini bårish và tcp-pîrtini àniqlàshdàn bîsh-lànàdi, undàn kåyin esà NetBIOS – õàbàrlàri àlmàshinuvibàjàrilàdi và yakunidà såssiya yopilàdi. Såssiya ikkità NetBIOSdàsturlàri îràsidà àõbîrît àlmàshinuvini àmàlgà îshiràdi. Õàbàruzunligi 0 dàn 131071 gàchà bo‘lgàn îràliqdà yotàdi. Bir vàqt-ning o‘zidà ikkità îbyåkt o‘rtàsidà bir nåchtà såssiyalàrni àmàl-gà îshirish mumkin. NetBIOS îrqàli IP trànspîrtni bîshqà-rishdà IP dåytîgràmmà NetBIOS pàkåtidà jîylàshàdi. Bundàyhîllàrdà ikkità îbyåkt o‘rtàsidà àõbîrît àlmàshinuvi àlîqào‘rnàtilmàgàn hîldà àmàlgà îshirilàdi. NetBIOS nîmi IP àdrås-ni o‘zi îlishi kåràk. NetBIOS àdråsining bir qismi quyidàgiko‘rinishdà bo‘lishi mumkin: ip.**.**.**.**. Bu yårdà IR îpårà-tsiya turini ko‘rsàtàdi (NetBIOS îrqàli IP), **.**.**.** esà ip-àdrås. NetBIOS tizimi õususiy buyruqlàr tizimigà (cal, listen,hang up, send, receive, session status, reset, cancel, adapter sta-tus, unlink, kemote program load) và dåytîgràmma bilàn ishlàshuchun àmàllàrgà (send datagram, send broadcost datagram,receive datagram, receive broadcost datagram) egà. Bàrchà îõir-gi NetBIOS elåmåntlàri uch turgà bo‘linàdi:

49

*


50

– Bàrchàgà mà’lum («b») elåmåntlàr;– Nuqtà-nuqtà elåmåntlàri(«p»);– Àràlàsh turdàgi elåmåntlàr(«m»).

B elåmåntlàr o‘zining shåriklàri (pàrtnyor) bilàn bàrchàgàmà’lum so‘rîv îrqàli àlîqà o‘rnàtàdi. R và M elåmåntlàriNetBIOS ning sårvår nîmi (NBMS) và dåytîgràmmalàrni tàs-diqlàsh sårvåri (NBDD) màqsàdlàri uchun fîydàlànilàdi.

NetBIOS prîtîkîlining kåyingi yaõshirîq – NetBui(NetBIOS extenceduser interfase) vàriànti ishlàb chiqilgàn. Buyangi prîtîkîl LAN manager, LAN server, Windows for Workgroups và Windows 2000, XR îpåràtsiîn tizimlàridà fîy-dàlànilàdi. Bu yårdà stàndàrtlàshtirilgàn NetBIOS pàkåtlàr fîr-màtigà àyrim yangi funksiyalàr qo‘shilgàn. NetBIOS OSI LLC2prîtîkîligà àsîslàngàn. Prîtîkîl yuqîri tåzlikkà egà và unchàkàttà bo‘lmàgàn lîkàl tàrmîqlàrni (20—200 tà kîmpyutårlàrni)bir-biri bilàn yoki àsîsiy kîmpyutår bilàn birlàshtirish uchunxizmàt qilàdi. Bu prîtîkîl OSI ning àlîqàli, tàrmîqli và tràns-pîrtli mîdåligà mîs kålàdi. Yangi NetBuei (3.0 và undànyuqîri) vårsiyalàrdà bir vàqtdàgi sînigà qo‘yilgàn chågàrà (254)îlib tàshlàngàn. Chågàràlàngàn NetBuei dà ichki màrshrutlàshyî‘q và rågiînàl tàrmîq bilàn ishlàshdà jiddiy chågàràlàr qo‘yil-gàn. Bundày sàbàblàrgà ko‘rà lîkàl tàrmîqlàr uchun netuei tàk-lif qilinàdi, tàshqi àlîqà uchun esà, misîl uchun TCP/IP dànfîydàlànish mumkin.

Lîkàl tàrmîqdàgi tårminlàr tizimgà yoki bîshqà tårminàltizimlàrgà bog‘lànish uchun NBFCP (NetBios frames controlprotocol, prîtîkîlning màydîn kîdi=803F) prîtîkîli yaràtil-gàn. Bu o‘z nàvbàtidà PPP prîtîkîligà àsîslàngàn.

NBFCP prîtîkîl kàdrining fîrmàti 2.3.1-ràsmdà ko‘rsàtil-gàn.

2.3.1-ràsm. NBFCP kàdrining fîrmàti

Turi Uzunligi Sherigining sinfi

Sherigining (kattasi) versiyasi Sherigining (kichkinasi) versiyasi

Sherigining nomi (peer)

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 31


Tur màydînidà 2 kîdi bo‘làdi, uzunlik màydîni sàrlàvhào‘lchàmini àniqlàydi, àgàrdà uzunlik 8 ga teng bo‘lsà shårikning(pàrtnyor) nîmi yî‘q bo‘làdi. Shårigining sinf màydînijo‘nàtuvchi tizimning turini identifikàtsiya qilàdi (2.3.1-jàdvàlgàqàràng). Shårigining sinfi màydînini mumkin bo‘lgàn qiymàtlàriquyidàgi jàdvàldà bårilgàn. Shårikning nîmi 32 tàgàchà oktåtgàegà bo‘lishi mumkin.

2.3.1-jàdvàl

Shårik sinfning kîdlàri

Sinfi kîdi Mà’nîsi

1. Zàxiràgà îlingàn

2. PPP NetBIOS tàshqi pîrt sårvåri


4. PPP NetBIOS lîkàl hîlàtigà egà bo‘lish sårvåri


6. PPP NetBIOS ko‘rigi (ko‘prik)


8. PPP tårminàl tizimi

2.4. WINS PRÎTÎKÎLI

WINS prîtîkîli Microsoft kîmpàniyasi tîmînidànWindows îpåràtsiîn muhiti uchun yaràtilgàn và NetBIOS niimkîniyatini kångàytirish uchun mo‘ljàllàngàn.

WINS so‘rîvlàri îdàtdà UDP dåytîgràmmàlàrdà trànspîrtqilinàdi. Shuning uchun jo‘nàtuvchi pîrti 137 ishlàtilàdi.Mà’lumîtlàr màydînigà 2 îktåtli so‘rîv và jàvîblàr o‘rtàsidàgiàlîqàni tà’minlîvchi màydîn idåntifikàtîri jîy îlàdi. Dàvîmidà2 bàytli so‘rîv hîlàti bo‘lsà 0 yozilàdigàn bàyrîqchàlàr bo‘làdi.Undàn kåyin sàvîllàr sîni, 2 îktåtli jàvîblàr sîni và yanà 4 nîlliîktåtlàrdàn ibîràt 34 tà îktata jîylàshàdi. So‘rîv kàdri ikkitàîktåtli màydîn turi (0021 — NetBIOS elåmånt stàtusi) và sinf

51


52

màydîni (Intårnåt uchun — (IN,1)) bilàn to‘ldirilàdi. Bundàyso‘rîvlàr bårilgàn IP àdrås bilàn kîmpyutår hàqidà qo‘shimchàmà’lumîtlàr îlish mumkin. UDB dåytîgràmma mà’lumîtlàrmàydîni so‘rîvining fîrmàti 2.4.1-ràsmdà ko‘rsàtilgàn.

0 8 15

So‘rîv idåntifikàtîri

Bàyrîqchà Bàyrîqchà

Sàvîllàr sîni

Jàvîblàr sîni

Autority count

Qo‘shimchà yozuvlàr sîni

Nîm=*<000...00><00><Ishchi stànsiya/Redirector>

(34 îktàtà)

NetBIOS (0021) elåmåntining turi

Klàss (Intårnåt(IN,1))=0001

2.4.1-ràsm. WINS so‘rîvining fîrmàti

UDP dåytîgràmmalàr jàvîbi mà’lumîtlàr màydînidà ikkibàytli màydîn idåntifikàtîri pàydî bo‘làdi, ànàlîgik hîldà esà

0 8 15

So‘rîv idåntifikàtîri

Bàyrîqchà Bàyrîqchà

Sàvîllàr sîni

Jàvîblàr sîni

Autority count

Qo‘shimchà yozuvlàr sîni


53

so‘rîvlàr pàkåtidà bo‘làdi. Dàvîmidà ikki îktatà uzunlikdàgibàyrîqlàr màydîni bo‘làdi. UDP dåytogràmmàlàr jàvîbimà’lumîtlàr màydînining fîrmàti 2.4.2-ràsmdà ko‘rsàtilgàn.

WINS prîtîkîli muràkkàb tàrmîqlàrdà kîmpyutårni MACàdråsi hàqidàgi mà’lumîtlàrni yig‘ish uchun judà qulày. Bundàymà’lumîtlàrni màrshrutizàtîr kåshidàn yoki tàrmîqning tàr-mîqni uzib-ulîvchi qurilmàlàridàn îlish mumkin. Àgàrdà ishchistànsiya Windows îpåràtsiîn tizimidàn fîydàlànsà WINSko‘prîq mà’lumît bårishi mumkin. Shundày ekàn dàsturhujumchining (kîmpyutår tàrmîg‘idà) MAC àdråsini îlib kålsà,buni hàyrîn qîlàrli jîyi yî‘q. Bu ishni WINS prîtîkîli bàjàrgànbo‘làdi.

Nîm=*<000...00><00><Ishchi stànsiya/Redirector>

(34 îktàtà)

NetBIOS (0021) elåmåntining turi

Sinf (Intårnåt(IN,1))

TTL (såkundlàr-4 îktàtà)

Îktåtlàrdà såksiya nîmi uzunligi

Nîmlàr sîni

NetBIOS nîmi (16 îktåt)

Bàyrîqchàlàr nîmi

NetBIOS ning yanà bîshqà nîmi

... ... ...

ID elåmånt (MÀS-àdrås-îktåt)

Bàyrîqchàlàr và hîdisàlàrni hisîblàgich

2.4.2-ràsm. WINS jàvîb fîrmàti


54


1. IPX prîtîkîlining asosiy vazifasi nimadan iborat?2. IPX pàkåtlàri qàndày fîrmàtlàrdà bo‘lishi mumkin?3. IPX sårvår màrshrutizàtîr funksiyasini bàjàrà îlàdimi?4. SAP prîtîkîlining vazifasi nimalardan iborat?5. Màrshrutizàtîrlàr qanday hîlàtdà màrshrut àõbîrîtlàrini jo‘nàtàdi?6. SPX prîtîkîlining afzalligi nimadan iborat?7. SPX—SPX II làr yangi vårsiyasining qanday imkoniyatlari mavjud?8. SPX II sàrlàvhàning fîrmàti qanday ko‘rinishda bo‘ladi?9. AppleTalk tàrmîg‘i qanday muhitlarda ishlashi mumkin?10. ÀTR prîtîkîlining vazifasi nimadan iborat?11. AURP prîtîkîlining vazifasi nimadan iborat?12. NetBIOS prîtîkîli qanday tarmoqda ishlatish uchun mo‘ljallan-

gan?13. WINS prîtîkîli tarmoqda qanday vazifani bajaradi?


55

3-B O B. TCP/IP STÅK PRÎTÎKÎLLÀRI

3.1. TCP/IP STÅKINING TÀRIÕI VÀ RIVÎJI

Transmission Control Protocol/Inernet Protocol(TCP/IP)–prîtîkîllàr ståki glîbàl tàrmîq uchun ishlàb chiqàrilgàn.

TCP/IP stàndàrtlàri Request for Comment (RFC) dåbàtàluvchi såriyali hujjàtdà chîp etilgàn. RFC hujjàtlàridà Internettàrmîg‘i ichidà bo‘làyotgàn ishlàr yozilgàn. Àyrim RFC làr tàr-mîq sårvislàri yoki prîtîkîllàri và ulàrni ishlàb chiqish hàqidàyozàdi. TCP/IP stàndàrtlàri hàr dîim RFC ko‘rinishdà chîpetilàdi, fàqàt bàrchà RFC làr hàm stàndàrt bo‘lmàydi.

Ståk 20 yil îldin ÀQSH mudîfaà vàzirligi tîmînidàn hàr õilhisîblàsh tizimlàridà eksperimåntàl ARPANET tàrmîg‘iningbîshqà tàrmîqlàr bilàn àlîqàsini tà’minlàsh uchun ishlàb chiqil-gàn. ARPA tàrmîg‘i ishlàb chiqàruvchilàrgà và izlànuvchilàrgàhàrbiy sîhàdà ànchàginà fîydàli bo‘ldi. ARPA tàrmîg‘idà ikkitàkîmpyutår àlîqàsi Internet Protocol (IP) yordàmidà àmàlgàîshirilgàn. Hîzirgi kundà esà TCP/IP ståkining àsîsiy qism-làridàn biri hisîblànàdi.

Bårkli univårsitåti o‘zining OC UNIX vårsiyasidà ishlàbchiqqàn prîtîkîllàri bilàn TCP/IP ning rivîjigà kàttà hissàqo‘shdi và kång tàrqàlishigà sàbàbchi bo‘ldi. Ushbu ståkdàxàlqàrî Internet àõbîrît tàrmîg‘i ishlàydi. Uning mutlaqligini,ya’ni RFC fîrmàsidàgi ko‘rinishini Internet Engineering TaskForse (IETF) tà’minlàb bårdi.

PCP/IP ståki OC UNIX dà shàõsiy kîmpyutårlàr uchunWindows tàrmîq îpåràtsiîn tizimlàridà kång tàrqàlgàn và uningyåtàkchilik xususiyatini quyidàgilàr îrqàli tushuntirish mumkin:

— Bu ko‘p tàriõgà egà bo‘lgàn dåyarli yakunlàngàn stàndàrtvà hîzirgi kundà màshhur bo‘lgàn tàrmîq prîtîkîllàri ståkihisîblànàdi.

— Dåyarli bàrchà kàttà tàrmîqlàrdà o‘z tràfigining àsîsiyqismini TCP/IP îrqàli uzàtàdi.

— Bu Internet tàrmîg‘igà chiqish usuli.— Bu ståk Internet trànspîrt õizmàtlàridàn và undà yaràtil-

gàn WWW gipårmàtn tåõnîlîgiyasidàn fîydàlàngàn hîldàintranet – kîrporàtiv tàrmîg‘ining àsîsi uchun õizmàt qilàdi.


56

— Bu mustàhkàm tåõnîlîgiya trànspîrt tizim îsti tizimidàràjàsidà hàr õil tizimlàrni birlàshtirish uchun qulày.

— Bu kliyånt-sårvår dàsturi uchun mustàhkàm plàtfîrmàlàro‘rtàsidà màsshtàblàshgàn muhit.

3.2. TCP/IP STÅKINING STRURTURÀSI.PRÎTÎKÎLLÀRNING QISQÀCHÀ XÀRÀKTÅRISTIKÀSI

TCP/IP ståki o‘zàrî tà’sirgà egà bo‘lgàn ISO/OSI îchiq ti-zimidàn îldin ishlàb chiqilgàn. Shundày bo‘lsà hàm u ko‘p sàth-li strukturàgà egà.

TCP/IP prîtîkîlining strukturàsi 3.2-ràsmdà bårilgàn.TCP/IP prîtîkîllàri 4 tà sàthgà bo‘linàdi.

WWW,Gopher, SNMP FTP telnet SMTP TFTPWAIS

7

6

I

TCP UDP

5

4

II

IP ICMP RIP OSPF ARP 3 III

Belgilanmagan

Ethernet, Token-Ring, FDDI, X.25, slip, ppp

2

1

VI

OSImodelisathi

TCP/IPstekisathi

3.2-ràsm. TCP/IP prîtîkîlining strukturàsi

IV sàth eng pàstki sàth hisîblànàdi. U OSI fizik và kànàlsàthigà mîs tushàdi. TCP/IP prîtîkîlidà bu sàth bålgilànmày-di, låkin bàrchà mà’lum fizik và kànàl sàthdàgi stàndàrtlàrni


(lîkàl tàrmîq uchun bu Ethernet, Token-Ring, FDDI, FastEthernet, 100VG-AnyLan, glîbàl tàrmîq uchun – SLIP và PPP«nuqtà-nuqtà» birlàshish prîtîkîllàri, X.25, frame relay kîm-mutàtsiya bilàn hududiy tàrmîq prîtîkîllàri) qî‘llàb-quvvàtlày-di. Îdàtdà lîkàl yoki glîbàl tàrmîqdà yangi tåõnîlîgiya pàydîbo‘lsà, ulàrni zudlik bilàn TCP/IP gà RFC ishlàb chiqàruv-chilàri tîmînidàn qo‘shib bîrilàdi.

III sàth – bu tàrmîqlàràrî àlîqà sàthi. Bundà lîkàl tàrmîq,hududiy tàrmîq, màõsus àlîqà tàrmîg‘i và shungà o‘õshàsh tàr-mîqlàrning hàr õil trànspîrt tåõnîlîgiyasidà fîydàlàngàn hîldàpàkåtlàrni uzàtish bilàn shug‘ullànàdi.

Ståkdà tàrmîq sàthining àsîsiy prîtîkîli sifàtidà (OSImîdåli tårminidà) IP prîtîkîlidàn fîydàlànilàdi. Bu prîtîkîlbîshidàn muràkkàb tàrmîq tàrkibidà pàkåtlàrni uzàtishgàmo‘ljàllàngàn. Shuning uchun hàm IP prîtîkîli muràkkàbtîpîlîgiyali tàrmîqlàrdàn yaõshi ishlàydi. IP prîtîkîli dåytî-gràmmali prîtîkîl hisîblànàdi, ya’ni pàkåtlàrni bålgilàngànjîygà ishînchli yåtkàzilib bîrishigà jàvîb bårà îlmàydi, låkinhàràkàt qilàdi.

Tàrmîqlàràrî àlîqà sàthigà bàrchà prîtîkîl tàshkil etuv-chilàri bilàn bog‘làngàn và màrshrutlàsh jàdvàlining mîdifikà-tsiyasi, ya’ni màrshrut àõbîrîtlàrni yig‘ish prîtîkîllàri RIP(Routing Internet Protocol) và OSPF (Open Shortest PathFirst), undàn tàshqàri tàrmîqlàràrî õàbàrlàrni bîshqàrishprîtîkîli ICMP (Internet control Message Protocol) kiràdi.Îõirgi prîtîkîl tàrmîq màrshrutizàtîri và pàkåt mànbàyihisîblàngàn prîtîkîli elåmånt o‘rtàsidà õàtîlàr hàqidàgi àõbîrîtàlmàshuvigà mo‘ljàllàngàn. ICMP màõsus pàkåtlàri yordàmidàpàkåtlàrni yåtkàzà îlmàsligi hàqidà õàbàr qilàdi.

II sàth – àsîsiy sàth hisîblànàdi. Bu sàthdà jo‘nàtmàlàrnibîshqàrish prîtîkîli TCP (Transmission Control Protocol) vàfîydàlànuvchining dåytogràmmali prîtîkîli UDP (UserDatagram Protocol) bîshqàrilàdi. TCP prîtîkîli màsîfàdàgiàmàliy jàràyonlàr o‘rtàsidà virtuàl bog‘lànish hisîbigà õàbàrlàrniishînchli uzàtilishini tà’minlàydi. UDP prîtîkîli àmàliy pàkåt-làrni dåytîgràmma usulidà IP singàri uzàtilishini tà’minlàydi.

I sàth – àmàliy dåb nîmlànàdi. Uzîq vàqt dàvîmidà turlihil o‘lkàlàrdà, tàshkilîtlàrdà TCP/IP ståkidàn fîydàlànishprîtîkîllàr sîni îrtishigà và àmàliy sàthli õizmàtlàrni

57


qo‘shilishigà sàbàb bo‘ldi. Ungà kång fîydàlànilàdigàn, FTP –fàyllàrni kî‘chirish prîtîkîli, telnet – tårminàlni emulyat-siyalàsh prîtîkîli, SMTP – pîchtà prîtîkîllàri kiràdi. Ulàrningàyrimlàrigà bàtàfsilrîq tî‘õtàlib o‘tàmiz.

Fàyllàrni àyirbîshlàsh prîtîkîli FTP (File TransferProtocol) fàylgà màsîfàdàn turib egà bo‘lishni tàshkil qilàdi.Fàyllàrni ishînchli àyirbîshlàsh màqsàdidà FTP TCP bilànàlîqà o‘rnàtib undàn trànspîrt prîtîkîl sifàtidà fîydàlànàdi.Fàyllàrni àyirbîshlàshdàn tàshqàri FTP bîshqà õizmàtlàrni hàmtàklif qilàdi. Ya’ni fîydàlànuvchi màsîfàdàgi kîmpyutår bilànintåràktiv hîlàtdà ishlàshi mumkin, misîl uchun uningkàtàlîgidàgi tàshkil etuvchilàrni bîsmàgà chiqàrish mumkin.FTP dàgi mà’lumîtlàrdàn fîydàlànish uchun fîydàlànuvchio‘zining nîmini và pàrîlini kiritishi kåràk. Internetning e’lînqilingàn FTP àrõiv kàtàlîglàrigà pàrîl tàlàb qilinmàydi, ya’nifîydàlànuvchi Anonymous nîmidàn fîydàlànàdi.

TCP/IP ståkidà FTP prîtîkîli bir qànchà kångrîqõizmàtlàrni tàklif qilàdi và o‘z nàvbàtidà bu prîtîkîl dàsturlàshuchun eng muràkkàb hisîblànàdi. Dàsturdà FTP ning bàrchàimkîniyatlàridàn fîydàlànilmàsà, u hîldà fàqàt fàyllàrni àyir-bîshlàsh prîtîkîli TFTP(Trivial File Transfer Protocol) dànfîydàlànilàdi. Bu prîtîkîl fàqàt fàyllàrni àyribîshlàshni tàshkilqilàdi. Trànspîrt prîtîkîli sifàtidà esà TCP dàn birmunchà sîd-dàrîq bo‘lgàn UDP prîtîkîlidàn fîydàlànilàdi.

Telnet prîtîkîli jàràyonlàr và tårminàl o‘rtàsidà bàytlàr îqi-mini àlmàshinuvini tà’minlàb båràdi. Bu prîtîkîldàn màsîfàdà-gi kîmpyutår tårminàlining emulyatsiyasi uchun tåz-tåz fîy-dàlànib turilàdi. Telnet õizmàtlàridàn fîydàlànish jàràyonidàfîydàlànuvchi màsîfàdàgi kîmpyutårni huddi lîkàl fîydàlànuv-chi kàbi bîshqàràdi, shuning uchun hàm yaõshiginà himîyanitàlàb qilàdi. Himîyani tà’minlàsh màqsàdidà minimum pàrîlbo‘yichà àutåntifikàtsiyadàn fîydàlànilàdi, låkin bàribir bir-munchà mustàhkàm himîya vîsitàsi bu misîl uchun Kerberostizimi.

SNMP (Simple Network Manegment Protocol) tàrmîqbîshqàruvini tàshkil qilish uchun ishlàtilàdi. Àvvàlidà SNMPprîtîkîl Internet màrshrutizàtîrlàrini, îdàtdà shlyuzlàr dåb hàmàtàluvchi vîsitàlàrni màsîfàdàn nàzîràt qilish và bîshqàrishuchun ishlàb chiqilgàn. Kåyinchàlik esà SNMP prîtîkîli istàl-

58


gàn kîmmunikàtsiya vîsitàlàrini — kîntsåntràtîrlàrni, ko‘prik-làrni, tàrmîq àdàptårlàrini và bîshqàlàrni bîshqàrish uchunqo‘llànilàdi. SNMP prîtîkîlidàgi bîshqàruv qiyinchiliklàri ikkiqismgà bo‘linàdi: birinchi màsàlà àõbîrîtni uzàtish bilàn bog‘liq,ikkinchisi esà o‘zgàruvchilàrni nàzîràt qilish, ya’ni bîshqàruvqurilmàsining hîlàti bilàn bog‘liq.

3.3. IP TÀRMÎG‘IDÀ ÀDRÅSLÀSH. ÀDRÅS TURLÀRI: FIZIK (MAS àdrås), TÀRMÎQ (IP àdrås) VÀ BÅLGILI

(DNS nîm)

TCP/IP tàrmîg‘idàgi hàr bir kîmpyutår àdråsi uch sàthdànibîràt:

— Elåmåntning lîkàl àdråsi. Lîkàl tàrmîg‘igà kiruvchielåmåntlàr uchun – bu tàrmîq àdàptåri yoki màrshrutizàtîrpîrtining MÀS àdråsi, misîl ushun 11-A0-17-3D-BC-01. Buàdrås qurilmàning ishlàb chiqàruvchisini bålgilàydi và judànîyob hisîblànàdi. Bàrchà màvjud lîkàl tàrmîqli tåõnîlîgiyalàruchun MÀS àdrås 6 bàytli fîrmàtdàn ibîràt: kàttà 3 bàytlisi ish-làb chiqàruvchi firmàsining idåntifikàtîri, kichik 3 bàytlisi ishlàbchiqàruvchining o‘zini bildiràdi. Glîbàl tàrmîqqà kiruvchielåmåntlàr uchun huddi Õ.25 yoki frame relay kàbi lîkàl àdråsglîbàl tàrmîq àdministràtîri tîmînidàn bålgilànàdi.

— IP àdrås, 4 bàytdàn ibîràt misîl uchun 109.26.17.100. Buàdrås tàrmîq sàthi sifàtidà fîydàlànilàdi. U kîmpyutår và màr-shrutizàtîrlàrni kînfiguràtsiyalàsh jàràyonidà àdministràtîrtîmînidàn bålgilànàdi. IP àdrås ikki qismdàn ibîràt bo‘làdi: tàr-mîq nîmåri và elåmånt nîmåri. Tàrmîq nîmåri àdministràtîrtîmînidàn iõtiyoriy ràvishdà yoki àgàrdà tàrmîq Internetningbir qismi sifàtidà ishlàshi kåràk bo‘lsà, Internet (NetworkInformation Center, NIC) màõsus qismining tàvsiyasi îrqàlio‘rnàtilàdi. Îdàtdà provàydårlàr Internet õizmàtini NIC qis-midàgi àdrås chågàràsidàn îlàdi và o‘zining àbînåntlàrigàtàrqàtàdi.

IP prîtîkîlidà elåmånt nîmåri uning lîkàl àdråsidànmustàqil ràvishdà bålgilànàdi. IP àdråsning tàrmîq nîmåri vàelåmånt nîmåri màydînlàrgà àjràtilishi và bu màydînlàro‘rtàsidà chågàràlàr iõtiyoriy ràvishdà o‘rnàtilishi mumkin.Elåmånt bir nåchtà IP tàrmîqqà kirishi mumkin. Bundày hîl-

59


làrdà elåmånt tàrmîqdàgi àlîqàlàr sînigà qàràb bir nåchtà IPàdråsgà egà bo‘làdi. Bundày hîllàrdà IP àdrås àlîhidàkîmpyutårlàr yoki màrshrutizàtîrlàrni emàs bàlki bittà tàrmîqbog‘lànishini bildiràdi.

— Bålgili idåntifikàtîr — nîm, misîl uchun SERV1.IBM.COM. Bu àdrås àdministràtîr tîmînidàn bålgilànàdi và birnåchà qismdàn ibîràt bo‘làdi, misîl uchun màshinà nîmi,kîrõînà nîmi, dîmån nîmi, DNS nîmi bilàn hàm àtàluvchi,bundày àdrås àmàliy sàthdà misîl uchun FTP yoki telnetprîtîkîllàridà ishlàtilàdi.

3.4. IP ÀDRÅSNING UCHTÀ ÀSÎSIY SINFI

IP-àdrås uzunligi 4 bàytdàn ibîràt và îdàtdà to‘rttà ràqàmko‘rinishidà yozilàdi. Bundà hàr bir bàytning qiymàti o‘nli fîr-màdà và nuqtà bilàn àjràtilgàn, misîl uchun:

128.10.2.30 àdråsning àn’ànàviy o‘nlik fîrmàdà àks ettiri-lishi.

10000000 00001010 00000010 00011110 — yuqîridàgiàdråsning ikkilik kîddàgi ko‘rinishi.

3.2-ràsmdà IP àdråsning strukturàsi ko‘rsàtilgàn.

À sinf

0 N tàrmîq N elåmånt

B sinf

1 0 N tàrmîq N elåmånt

C sinf

1 1 0 N tàrmîq N elåmånt

D sinf

1 1 1 0 Multicost guruhining àdråsi

Å sinf

1 1 1 1 0 Zàxiràgà îlingàn

3.4- ràsm. IP àdrås strukturàsi

60


61

Àdrås tàrmîqdà ikkità màntiqiy qismdàn tàrmîq nîmåri vàelåmånt nîmåridàn ibîràt. Qàysi qismi tàrmîq nîmårigà vàqàysi qismi elåmånt nîmårigà mîs kålishini àdråsning birinchibitidàgi qiymàt îrqàli àniqlànàdi:

— Agàrdà àdrås 0 dàn bîshlànsà tàrmîq À sinfgà tågishli vàtàrmîq nîmåri bir bàyt qîlgànlàrini 3 bàyt qilib tàrmîqqà mîs-làshtirilàdi. À sinf 1 dàn 126 gàchà nîmårgà egà bo‘làdi. À sinftàrmîg‘idà elåmåntlàr 216 dàn yuqîri và 224 dàn îshib kåt-màsligi kåràk.

— Àgàrdà àdråsning birinchi ikkità biti 10 gà tång bo‘lsà Bsinfigà tågishli bo‘làdi. Bu tàrmîq o‘rtàchà tàrmîq hisîblànàdivà elåmåntlàr sîni 28—216 tàgàchà bo‘làdi.

— Àgàrdà àdrås 110 kåtmà-kåtligidàn bîshlànsà, u hîldà butàrmîq C sinfgà kiràdi. Bu sinfning elåmåntlàr sîni 28 dàn kàttàemàs.

— Àgàrdà àdrås 1110 kåtmà-kåtligidàn bîshlànsà, u hîldà Dsinfgà kiràdi và guruhli àdrås — multicostni bildiràdi. Àgàrpàkåtdà bålgilàngàn àdrås sifàtidà D sinf àdråsi ko‘rsàtilsà, uhîldà bu pàkåtni bàrchà elåmåntlàr îlishlàri shàrt.

— Àgàr àdrås 11110 kåtmà-kåtligidàn bîshlànsà, u hîldààdrås Å sinfgà kiràdi. U kålgàndà qî‘llànilishi uchun zàxiràgàîlib qo‘yilgàn.

Jàdvàldà tàrmîqning hàr bir sinfigà mîs kåluvchi tàrmîqnîmårining o‘lchàmi kåltirilgàn.

Sinf Eng kichik àdrås Eng yuqîri àdrås

A 0.1.0.0 126.0.0.0

B 128.0.0.0 191.255.0.0

C 192.0.1.0. 223.255.255.0

D 224.0.0.0 239.255.255.255

E 240.0.0.0 247.255.255.255


3.5. MÀÕSUS ÀDRÅSLÀR HÀQIDÀ KÅLISHUV:BROADCOST, MULTICOST, LOOPBACK

IP prîtîkîlidà IP àdråslàrini mîslàshtirish hàqidàgi birnåchtà kålishuvlàr màvjud:

— àgàr IP àdrås fàqàt ikkilik nîllàridàn tàshkil tîpgànbo‘lsà, ya’ni

0000 . . . . . . . 0000,

u hîldà bu pàkåtni qàytà ishlàgàn elåmånt àdråsini bildiràdi;— àgàrdà tàrmîq nîmåri màydînidà 0 tursà, ya’ni

0000 . . . . . . .0 elåmånt nîmåri

u hîldà elåmånt pàstga jo‘nàtilgàn tàrmîqqà tågishli bo‘làdi;— àgàrdà IP àdråsning bàrchà ikkilik ràzryadlàri 1 gà tång

bo‘lsà, ya’ni

1111. . . . . . . .11,

u hîldà bundày àdrås bilàn bålgilàngàn pàkåt ushbu tàrmîqdàjîylàshgàn bàrchà elåmåntlàrgà jo‘nàtilishi kåràk. Bundàyjo‘nàtmà chågàràlàngàn bàrchà uchun mà’lum õàbàr (limitedbroadcost) dåb àtàlàdi;

— àgàrdà bîshlàngàn àdrås màydînidà to‘liq nîllàr tursà,

Tàrmîq nîmåri 1111 . . . . . . .11

u hîldà bundày àdråsgà egà bo‘lgàn pàkåtning bårilgàn nîmåribàrchà tàrmîq elåmåntlàrigà jo‘nàtilàdi. Bundày jo‘nàtmàbàrchà uchun mà’lum bo‘lgàn õàbàr (broadcost) dåb àtàlàdi;

— 127.0.0.1 àdråsi tàrmîqdàgi elåmåntlàrgà pàkåtni råàljo‘nàtmàlàrsiz dàsturiy tà’minîtning ishini tåstdàn o‘tkàzishdàjàvîb àlîqàsini tàshkil qilish uchun zàxiràgà îlingàn.

Bu àdrås loopback nîmigà egà.Guruhli IP àdrås fîrmàsi multicost pàkåtining bir vàqtning

o‘zidà bir nåchtà, ya’ni àdrås màydîndà ko‘rsàtilgàn nîmårgàegà bo‘lgàn elåmåntlàrgà jo‘nàtishni bildiràdi. Elåmåntlàr o‘z-o‘zini idåntifikàtsiya qilàdi, ya’ni qàysi guruhgà tågishli ekànli-

62


gini àniqlàydi. Bir elåmånt bir nåchtà guruhgà kirishi mumkin.Bundày õàbàr kång tàrqàtuvchidàn (bàrchàgà mà’lum) fàrqliràvishdà multi tàrqàtuvchi (multi mà’lum) dåb àtàlàdi. Guruhliàdrås tàrmîq và elåmånt nîmårigà àjràtilmàydi và màrshru-tizàtîr îrqàli qàytà ishlànàdi.

IP prîtîkîlidà bàrchà uchun mà’lum tushunchàsi yî‘q,ya’ni u lîkàl tàrmîqning kànàl sàthidàgi prîtîkîlidàn fîy-dàlànàdi. Bundà mà’lumît bàrchà elåmåntlàrgà yåtkàzilishikåràk bo‘làdi. Chågàràlàngàn bàrchà uchun mà’lum IP àdrås vàIntårnet tàrmîqdà bàrchà uchun mà’lum IP àdrås kångàyishimumkin – ulàr pàkåt mànbàyi – elåmånt jîylàshgàn tàrmîqyoki bålgilàngàn àdråsdà nîmår ko‘rsàtilgàn tàrmîq îrqàlichågàràlàngàn bo‘lishi mumkin. Shuning uchun hàm tàrmîqmàrshrutizàtîr yordàmidà bo‘lingàn và uning qismlàri bàrchàgàmà’lum hîldà lîkàlizàtsiya qilingànidà hàm bàribir u umumiytàrmîqning bir qismi hisîblànàdi. Shu sàbàbdàn hàm pàkåtnitàrmîqning bàrchà tàshkil etuvchi tàrmîq elåmåntlàrigà àdrås-làsh usuli màvjud emàs.

3.6. FIZIK ÀDRÅSLÀRNI IP ÀDRÅSDÀ ÀKS ETTIRISH:ARP VÀ RARP PRÎTÎKÎLLÀRI

Elåmåntning IP àdrås prîtîkîlidà, ya’ni kîmpyutår yokipîrt màrshrutizàtîr àdråsi tàrmîq àdministràtîri tîmînidàniõtiyoriy bålgilànàdi và u lîkàl àdrås bilàn to‘g‘ridàn to‘g‘ribog‘lànmàgàn bo‘làdi, misîl uchun IPX prîtîkîlidà buniko‘rishimiz mumkin. IR dà fîydàlànilgàn yondàshuvlàrni kàttàtàrmîqlàrdà qî‘llàsh qulày hisîblànàdi.

Lîkàl àdrås IR prîtîkîlidà fàqàtginà màrshrutizàtîr vàushbu tàrmîq elåmåntlàri o‘rtàsidà mà’lumîtlàrni àlmàshinuviuchun ishlàtilàdi. Màrshrutizàtîr elåmånt uchun pàkåtni birîr-bir tàrmîqdàn îlib, pàkåtni jo‘nàtish uchun ushbu tàrmîqdàqàbul qilingàn tàlàblàrgà mîs kåluvchi kàdrni yaràtish kåràk vàelåmåntning lîkàl àdråsi ko‘rsàtilàdi. Misîl uchun uning MÀSàdråsi. Kålàyotgàn pàkåtlàrdà bu àdrås ko‘rsàtilmàgàn bo‘làdi.Shuning uchun màrshrutizàtîrlàrni îldigà uning pàkåtidà bål-gilàngàn àdrås sifàtidà ko‘rsàtilgàn IP àdråsini qidirish vàzifàsituràdi.

Lîkàl àdråsni IP àdrås bo‘yichà àniqlàsh uchun ruõsàt etil-

63


gàn àdrås prîtîkîli Address Resolution Protocol fîydàlànilàdi.Yanà õuddi shundày qàytish màsàlàlàrini yåchàdigàn prîtîkîlmàvjud bo‘lib, uning vàzifàsi – mà’lum lîkàl àdrås îrqàli IPàdråsini tîpishdàn ibîràt. U råvårsiv ARP-RARP (RevirseAddress Resolution Protocol) dåb àtàlàdi và undàn bîshlàng‘ichdàqiqàlàrdà o‘zining IP àdråsini bilmàydigàn disksiz stànsiyalàrstàrtidà fîydàlànilàdi.

Lîkàl tàrmîqdà ARP prîtîkîli IP àdrås bilàn bårilgànelåmåntni qidirish kànàl sàthi prîtîkîlining bàrchàgà mà’lumkàdrlàridàn fîydàlànilàdi.

IP àdråsni lîkàl àdråsdà àks ettirishi kåràk bo‘lgàn elåmåntARP so‘rîvini yaràtib, kànàl sàthidàgi prîtîkîl kàdrigà mà’lumIP àdråsni ko‘rsàtgàn hîldà jîylàshtiràdi và bàrchàgà mà’lumhîldà so‘rîvni jo‘nàtàdi. Bàrchà elåmåntlàr ARP so‘rîvini îlàdivà o‘zining IP àdråsi bilàn ko‘rsàtilgàn IP àdråsni sîlishtiràdi.Mîs kålgàn hîllàrdà elåmånt ARP jàvîb tàyyorlàydi. ARPjàvîbdà o‘zining IP àdråsi và lîkàl àdråsini jîylàshtiràdi và uniARP so‘rîv jo‘nàtuvchi ko‘rsàtgàn lîkàl àdrås bo‘yichà jo‘nàtà-di. ARP so‘rîvlàr và jàvîblàrdà bir õil pàkåt fîrmàtidà ishlàtilà-di. Huddi lîkàl àdrås hàr õil turdàgi tàrmîqlàrdà hàr õil uzun-likdà bo‘lishi mumkin. ARP prîtîkîlining pàkåt fîrmàti esà tàr-mîq turidàn fàrq qilàdi.

3.6-ràsmdà Ethernet tàrmîg‘i bo‘ylàb jo‘nàtish uchun ARPprîtîkîlining pàkåt fîrmàti ko‘rsàtilgàn.

Tàrmîq turi Prîtîkîl turi

Lîkàl àdrås uzunligi Tàrmîq àdråsining Îpåràtsiya uzunligi

Jo‘nàtuvchining lîkàl àdråsi (0—3 bàyt)

Jo‘nàtuvchining lîkàl àdråsi (4—5 bàyt) Jo‘nàtuvchiningIP àdråsi (0—1 bàyt)

Jo‘nàtuvchining IP àdråsi (2—3 bàyt) Qidirilàyotgàn lîkàl àdrås (0—1 bàyt)

Qidirilàyotgàn lîkàl àdråsi (2—5 bàyt)

Qidirilàyotgàn IP àdråsi (0—3 bàyt)

3.6-ràsm. ARP prîtîkîli pàkåtining fîrmàti

64


Tàrmîq turi màydînidà Ethernet tàrmîg‘i uchun 1 qiymàtko‘rsàtilàdi. Prîtîkîl turi màydînidà ARP pàkåtlàridàn fîy-dàlànàmiz. ARP ni esà bîshqà tàrmîq prîtîkîllàri uchun hàmqî‘llàsh mumkin. IP uchun bu màydînning qiymàti 0800

16gà

tång.Lîkàl àdråsning uzunligi Ethernet prîtîkîli uchun 6 bàytgà

tång. IP àdrås uzunligi esà 4 bàyt. Îpåràtsiyalàr màydînidà ARPso‘rîvlàri uchun 1 và RARP prîtîkîli uchun 2 qiymàtko‘rsàtilàdi.

ARP so‘rîvini jo‘nàtuvchi elåmånt qidirilàyotgàn lîkàl àdråsmàydînidàn tàshqàri bàrchà màydînni to‘ldiràdi. Qidirilàyotgànlîkàl àdrås màydîni o‘zining IP àdråsini tànigàn elåmånt îrqàlito‘ldiràdi.

3.7. IP ÀDRÅSDÀ BÅLGILI ÀDRÅSLÀRNI ÀKS ETTIRILISHI:DNS XIZMÀTI

DNS o‘zining (Domain Name System)— bu tàqsimlàngànmà’lumîtlàr îmbîri. Internet tàrmîg‘idà elåmånt idåntifikà-tsiyalàri uchun nîmni iyårarõik tizimini qî‘llàb-quvvàtlàydi.DNS xizmàti elåmåntning mà’lum bålgili nîmi bo‘yichà IPàdråsni àvtîmàtik qidirishgà mo‘ljàllàngàn. NDS xususiyatlàriRFS 1034 và 1035 stàndàrtlàr îrqàli àniqlànàdi. NDS o‘ziningjàdvàllàrini stàtik kînfiguràtsiyasini tàlàb qilàdi.

DNS prîtîkîl àmàliy sàthning xizmàtchi prîtîkîlihisîblànàdi. Bu prîtîkîl simmåtrik emàs – undà DNS sårvår-làri và DNS kliyåntlàri àniqlàngàn. DNS sårvårlàri tàqsimlàngànbålgili nîm và IP àdråslàrgà mîs kåluvchi mà’lumîtlàr îmbîri-ni sàqlàydi. Bu mà’lumîtlàr îmbîri Internet tàrmîg‘iningàdministràtiv dîmånlàri bo‘yichà tàqsimlàngàn. DNS sårvåri-ning kliyåntlàri uning, ya’ni o‘zining àdministràtiv dîmåniningIP àdråsini bilàdi và IP prîtîkîllàri bo‘yichà mà’lum bålgilinîmni õàbàr qiluvchi và ungà mîs bo‘lgàn IP àdrås qàytàrilishso‘rîvi jo‘nàtàdi.

Àgàrdà so‘rîvgà mîs kålgàn mà’lumîtlàr DNS sårvåridàgimà’lumîtlàr îmbîridà sàqlànsà, shu îndàyoq kliyåntgà jàvîbjo‘nàtàdi. Àgàrdà yî‘q bo‘lsà, u hîldà bîshqà nîmli DNSsårvårigà so‘rîv jo‘nàtàdi. Bàrchà DNS sårvårlàr iyerarõikbog‘làngàn. Kliyånt bu sårvårlàrdàn kåràkli tàsvirni tîpmàgu-

653—3891


nichà nîm so‘ràyvåràdi. Kliyånt kîmpyutårlàr ish jàràyonidàbirgàchà DNS sårvårining IP àdråsidàn fîydàlànishi mumkin.Bu esà ish jàràyonidà ishînchlilikni îshiràdi.

DNS mà’lumîtlàr îmbîri dàràõt ko‘rinishidàgi strukturàdànibîràt hàr bir dîmån nîmgà egà và dîmånlàrgà tågishli dîmån-làr pàydî bo‘lishi mumkin. Dîmån nîmi uning hîlàtinimà’lumîtlàr îmbîridà idåntifikàtsiya qilàdi.

DNS mà’lumîtlàr îmbîri någizi Internet NetworkInformation Center màrkàz îrqàli bîshqàrilàdi. Yuqîri sàthdàgidîmånlàr hàr bir dàvlàt uchun bålgilànàdi. Bundày dîmånlàrnîmi xàlqàrî ISO3166 stàndàrtidà bo‘lishi kåràk. O‘lkàni,dàvlàtni bålgilàsh uchun ikki và uch hàrfdàn ibîràt qisqàrtmàlàrishlàtilàdi. Hàr õil tàshkilîtlàr qisqàrtmàlàrdàn fîydàlànàdi:

— com — tijîràt tàshkilîtlàri (misîl uchun, microsoft.com);— edu — tà’lim (misîl uchun, mit.edu);— gov — siyosiy bîshqàrmàlàr (misîl uchun, nsf.gov);— org — tijîràt bo‘lmàgàn tàshkilîtlàr (misîl uchun,

fidonet.org);— net — tàrmîqni qî‘llàb-quvvàtlîvchi tàshkilît (misîl

uchun, nsf.net).Hàr bir DNS dîmåni àlîhidà tàshkilît tîmînidàn

bîshqàrilàdi. Hàr bir dîmån nîyob nîmgà egà, hàr bir dîmånîstidàgi dîmånlàr esà o‘zining dîmåni ichidà nîyob nîmgà egàbo‘làdi. Dîmån nîmi 63 tàgàchà bålgidàn ibîràt bo‘lishimumkin. Hàr bir õîst Internet tàrmîg‘idà bir turdà o‘ziningto‘liq dîmånli nîmi (fully quolified domain name, FQDN)bilàn õîstdàn någizigà qàràb bàrchà dîmån nîmlàrini qo‘shgànhîldà àniqlàb båràdi. Misîl uchun to‘liq DNS nîmi:

Citint.dol.ru

3.8. TÀRMÎQ ELÅMÅNTLÀRINING IP ÀDRÅSLÀRINI BÅLGILÀSHNI ÀVTÎMÀTLÀSHTIRISH JÀRÀYONI — DHSP

PRÎTÎKÎLI

Yuqîridà àytib o‘tilgànidåk IP àdrås tàrmîq àdministràtîritîmînidàn qî‘lgà kiritilishi mumkin. Bu àdministràtîr uchuntîliqtiràdigàn àmàllàrni tàqdim qilàdi. Hîlàt qiyinlàshgàn sàriko‘p fîydàlànuvchilàr o‘zlàrining kîmpyutårlàrini Intårnet tàr-mîqdà ishlàsh uchun kînfiguràtsiyalàrini sîzlày îlishmàydi vààdministràtîr yordàmigà ehtiyoj såzilàdi.

66


Dynamic Host Configuration Protocol (DHSP) prîtîkîliàdministràtîrni bundày màsàlàlàrdàn îzîd qilishgà mo‘ljàl-làngàn. DHSP ning àsîsiy bålgilàrigà IP àdråsning dinàmik bål-gilànishi kiràdi. Birginà dinàmikdàn tàshqàri DHSP àdråslàrnibirmunchà sîddàrîq — qî‘ldà và àvtîmàtik tàrzdà stàtik usuldàbålgilàsh imkîniyatini yaràtàdi.

Àdråsni bålgilàshni qî‘ldà bàjàriluvchi àmàlidà àdmi-nistràtîr muhim rîl o’ynàydi. Bundà DHSP sårvårgàkliyåntning IP àdråsigà mîs kåluvchi fizik àdrås yoki bîshqàidåntifikàtîrlàri hàqidàgi àõbîrîtni båràdi. Bu àdrås õàbàrikliyånt tîmînidàn bårilàdi và bu so‘rîvgà DHSP sårvårdànjàvîb îlàdi.

Àvtîmàtlàshgàn stàtistik usuldà DHSP sårvår bîshlàng‘ichàdråslàr pulàsidàn îpåràtîrni eltmàsdàn IP àdråsni (và kliyånt-ning bîshqà kînfiguràtsiya pàràmåtrlàrini) o‘zlàshtiràdi. Àdrås-làr dåb àtàluvchi pulà chågàràsi àdministràtîr tîmînidàn DHSPsårvårining kînfiguràtsiyasi o‘rnàtilgàndà bårilàdi. Kliyånt idån-tifikàtîri và uning IP àdråsi o‘rtàsidà hàr dîim mîslik bo‘làdi.Ulàr DHSP sårvårigà kliyåntning IP àdråsi birinchi màrtà bål-gilàngàn dàqiqàdà o‘rnàtilàdi. Bàrchà îõirgi so‘rîvlàrdà sårvårushbu IP àdråsgà qàytàdi.

Àdråslàrning dinàmik tàqsimlànishidà DHSP sårvår bål-gilàngàn vàqtdà kliyånt àdråsini båràdi. Àdråslàrning dinàmikbo‘linishi IP tàrmîqni qurishgà imkîn båràdi. Bundà elåmåntlàrsîni àdministràtîr iõtiyoridà bo‘lgàn IP àdråslàri sînidà bir-munchà îrtib kåtàdi.

DHSP TCP/IP tàrmîg‘ini ishînchli và îddiy usuldà kîn-figuràtsiyalàshni tà’minlàydi. Àdministràtîr «ijàràningdàvîmiyligi» (liase duration) pàràmåtri yordàmidà àdråslàrnibålgilàsh jàràyonini bîshqàràdi.

DHSP prîtîkîlining ishigà misîl bo‘lib quyidàgi jàrà-yonni îlishimiz mumkin, ya’ni àgardà kîmpyutår DHSPkliyånti bo‘lsà, u hîldà u tàrmîq îsti tàrmîg‘idàn o‘chirilà-di. Bu hîldà ungà bålgilàngàn IP àdrås àvtîmàtik tàrzdàîzîd qilinàdi. Qàchînki kîmpyutår bîshqà tàrmîq îsti tàr-mîg‘igà ulànsà, u hîldà ungà àvtîmàtik tàrzdà yangi àdråsbålgilànàdi. Fîydàlànuvchi yoki tàrmîq àdministràtîri bujàràyondà ishtirîk etmàydi. Bu õîssà mîbil fîydàlànuvchilàruchun judà muhim.

67


DHSP prîtîkoli kliyånt-sårvår mîdåmidà fîydàlànilàdi.DHSP kîmpyutår kliyånt tizimi ishining àvvàlidà «initsiàliniàniqlàsh» hîlàti bo‘làdi, ya’ni discover (izlànuvchi) õàbàrinijo‘nàtàdi. Bu esà bàrchà uchun mà’lum hîldà lîkàl tàrmîqbo‘ylàb tàrqàtilàdi và bàrchà DHSP sårvårlàrning intårnet tàr-mîq qismlàrigà uzàtilàdi. Hàr bir DHSP sårvår bu õàbàrniîlgànidàn so‘ng IP àdrås và kînfiguràtsiyasi hàqidàgi àõbîrîtjîylàshgàn Offer (tàklif) õàbàri îrqàli jàvîb qàytàràdi.

Kîmpyutår kliyånt DHSP «tànlîv» hîlàtigà o‘tiàdi vàDHSP sårvåridàn kînfiguràtsiîn tàkliflàrni yig‘àdi. Bundànso‘ng u tàkliflàrdàn birini tànlàb «so‘rîv» hîlàtigà o‘tàdi và o‘shànîmlàngàn DHSP sårvårgà request (so‘rîv) jo‘nàtàdi.

Tànlàngàn DHSP sårvår tàsdiq õàbàrini jo‘nàtàdi. Buõàbàrdà qidirish jàràyonidà jo‘nàtilgàn IP àdrås và bu àdråsuchun ijàrà pàràmåtrlàri jîylàshgàn bo‘làdi. Kliyånt bu tàsdiqniîlgànidàn so‘ng «àlîqà» hîlàtigà o‘tàdi. Bundà ungà TCP/IPtàrmîg‘idà ishlàsh imkîniyati yaràtilàdi. Lîkàl diskkà egàbo‘lgàn kîmpyutårlàr kliyåntlàr kåyingi tizimning ishi bîsh-lànish jàràyoni uchun îlingàn àdråsni sàqlàb qo‘yàdi. Ijàrà, ya’nisårvårdàn fîydàlànish muhlàti yaqinlàshgàndà kîmpyutår DHSPsårvårning ijàrà pàràmåtrlàrini yangilàydi. Bu yangilàsh jàrà-yonidà bu IP adrås yangitdàn àjràtilmàgàn bo‘lsà, shu àdråsni,àks hîldà bîshqà IP àdråsni îlàdi. DHSP prîtîkîlidà bir nåchàturdàgi õàbàrlàr yozilàdi. Bu õàbàrlàr DHSP sårvårni àniqlàsh vàtànlàsh uchun ishlàtilàdi. Buning bàrchàsi àdministràtîrnitîliqtiruvchi tàrmîqni kînfiguràtsiyalàsh àmàllàridàn îzîd qi-lishgà mo‘ljàllàngàn.

Birginà DHSP dàn fîydàlànishdà àyrim muàmmîlàrmàvjud. Birinchidàn, bu muàmmî DHSP và DNS xizmàt-làridàn àdrås àõbîrîtlàr îmbîrining kålishuvi bilàn bog‘liq.Bàrchàgà mà’lumki DNS IP àdråsgà bålgili nîmni o‘zgàrtirishuchun xizmàt qilàdi. Àgàrdà IP àdrås DHSP sårvårdà dinàmiko‘zgàrsà, u hîldà bu o‘zgàrish DNS sårvårning mà’lumîtlàrîmbîrigà dinàmik tàrzdà kiritilàdi. DNS và DHSP xizmàtlàrio‘rtàsidà o‘zàrî dinàmik àlîqàsini tàshkil qilishni àyrim firmàlàrishlàb chiqishgàn, låkin hàli stàndàrti qàbul qilinmàgàn.

Ikkinchidàn, bàrqàrîr bo‘lmàgàn hîldà IP àdråslàr tàrmîqnibîshqàrish jàràyonini qiyinlàshtiràdi. Tizim bîshqàruvi SNMPprîtîkîligà àsîslàngàn.

68


Îõirgisi, àdråslàrni bålgilàsh àmàllàrini màrkàzlàshtirish ti-zimining ishînchliligini pàsàytiràdi: DHSP buzilgànidà bàrchàkliyåntlàr IP àdrås và bîshqà kînfiguràtsiya hàqidàgiàõbîrîtlàrni îlish imkîniyatigà egà bo‘lmàydi. Îõirgi bundàybuzilishni tàrmîqdà bir nåchtà DHSP sårvårlàrdàn fîydàlànishîrqàli hàl qilishimiz mumkin. Bundày sårvårlàr o‘zining pula IPàdråslàrigà egà bo‘làdi.

3.9. IP TÀRMÎQLÀRÀRÎ O‘ZÀRÎ ÀLÎQÀ PRÎTÎKÎLI

TCP/IP prîtîkîllàr ståkining àsîsiy trànspîrt vîsitàsini tàr-mîqlàràrî o‘zàrî àlîqà prîtîkîli – Internet Protocol (IP)tàshkil qilàdi. IP prîtîkîlining àsîsiy funksiyasigà quydàgilàrkiràdi:

— tàrmîqlàr o‘rtàsidà uni funksiyalàshtirilgàn fîrmàdà hàrõil turdàgi àdrås àõbîrîtini àlmàshish;

— tàrmîqlàr o‘rtàsidàgi pàkåt uzunligining turli õil màk-simàl qiymàti bilàn uzàtilgànidà uni yig‘ish và bo‘làklàsh.

IP pàkåtining fîrmàti

IP pàkåti sàrlàvhà và mà’lumîtlàr màydînidàn ibîràt. Pàkåtsàrlàvhàsidà quyidàgi màydînlàr bo‘làdi:

— IP protîkîl vårsiyasini ko‘rsàtuvchi vårsiya nîmåri(VERS) màydîni hîzirgi vàqtdà 4 vårsiyadàn bàrchà fàyllàrdàfîydàlànishmîqdà và Ipng (Ipnext generation) dåb àtàluvchi 6vårsiyagà o‘tishgà tàyyorgàrlik ko‘rilmîqdà.

— IP pàkåtining sàrlàvhà uzunligi (HLEN), 4 bit jîy îlàdivà sàrlàvhà uzunligining qiymàtini ko‘rsàtib, 32 bitli so‘zlàrdào‘lchàngàn. Îdàtdà sàrlàvhà 20 bàyt (5 tà 32 bitli so‘z) uzun-likdà bo‘làdi, fàqàt xizmàtchi àõbîrîtlàrni îrtgàndà bu uzunlikzàxirà màydînigà (IPOPTIONS) qo‘shimchà bàytlàrdàn fîy-dàlànish hisîbigà îrtgàn bo‘lishi mumkin.

— Sårvis turi màydîni (SERVICE TYPE), 1 bàyt jîy îlàdivà pàkåt nàvbàtini o‘rnàtish và màrshrutni tànlàsh shàrtlàriningko‘rinishlàrini bildiràdi. Bu màydînning birinchi 3 biti pàkåtnàvbàti (PRECEDENCE) màydîn îsti màydînini bildiràdi.Nàvbàt o‘rnàtish 0 (nîrmàl pàkåt) dàn 7 (àõbîrîtni bîshqàruv-chi pàkåt) gàchà bo‘lishi mumkin. Màrshrutizàtîrlàr và kîm-

69


pyutårlàr pàkåtini nàvbàti bo‘yichà qàbul qilàdi và muhimrîqbo‘lgàn pàkåtlàrni birinchi nàvbàtdà qàytà ishlàydi. Sårvis turimàydîni hàm 3 bitdàn ibîràt bo‘làdi và màrshrutni tànlàshshàrtlàrini àniqlàydi. O‘rnàtilgàn D (delay) bitdà màrshrutpàkåtni eltishni kåchikishini minimàllàshtirilishi hàqidàgi gàpyuritilàdi. T bit – chiqish yoki kirishni màksimàl hîlàtigào‘tkàzish, R bit esà àlmàshinish (pàkåtlàrdà) ishînchliliginimàksimàl hîlàtgà o‘tkàzish.

— Umumiy uzunlik màydîni (TOTAL LENGTH), 2 bàytjîy îlàdi, sàrlàvhà và màydîni hisîbigà pàkåtning umumiyuzunligini ko‘rsàtàdi.

— Pàkåt idåntifikàtîri (IDENTIFICATION) màydîni, 2bàyt jîy îlàdi và pàkåtni àniqlàydi.

— Bàyrîqchàlàr (FLAGS) màydîni, 3 bàyt jîy îlàdi vàpàkåtni qismlàrgà àjràtish imkîniyatlàrini ko‘rsàtàdi, undàntàshqàri pàkåtni îràliq yoki îõirgi ekànligini àniqlàb båràdi.

— Àràlàsh fràgmånt (FRAGMENT OFFSET) màydîni, 13bit jîy îlàdi. Umumiy mà’lumîtlàr màydînining kirishpàkåtidàn ushbu pàkåtning àràlàsh mà’lumîtlàr màydîninibàytlàrdà ko‘rsàtish uchun fîydàlànilàdi. Tàrmîqdà pàkåtlàràlmàshinuvidà uning qismlàrini yig‘ish/bo‘làklàsh bilànshug‘ullànàdi.

— Yashàsh vàqti (TIME TO LIVE) màydîni, 1 bàytjîyni îlàdi và pàkåtni tàrmîq bo‘ylàb kî‘chirish chågàràviymuhlàtni bildiràdi. Pàkåtning yashàsh dàvri såkundlàrdào‘lchànàdi và IP prîtîkîlining uzàtuvchi vîsitàsigà mànbàsifàtidà bårilàdi.

— Yuqîri sàthli prîtîkîl idåntifikàtîri (PROTOCOL), 1bàytni egàllàydi và pàkåtni yuqîri sàthdàgi qàysi prîtîkîligàtågishli ekànligini ko‘rsàtàdi (misîl uchun TCP, UDP yoki RIPprîtîkîllàri bo‘lishi mumkin).

— Nàzîràt yig‘indisi (HEADE CHECKSUM), 2 bàytniegàllàydi. U bàrchà sàrlàvhàlàr bo‘yichà hisîblànàdi.

— Àdrås mànbàyi màydîni (SOURCE IP ADDRES) vàbålgilàngàn àdrås (DESTINATION IP ADDRES) màydînlàri,bir õil 32 bit uzunlikdà và bir õil strukturàdà bo‘ladi.

— Zàxirà màydîni (IP OPTIONS). Bu màydîn muhimhisîblànmàydi và tàrmîqni sîzlàshdà ishlàtilàdi. Bu màydîn birnåchtà màydîn îsti màydînlàrdàn tàshkil tîpgàn. Bu màydîn

70


îsti màydînlàrdà màrshrutizàtîrlàrdàn o‘tàyotgàn pàkåtlàrniro‘yõàtgà îlish, ushbu tizim õàvfsizligini kiritish và yanà vàq-tinchà bålgilàsh mumkin.

Pàkåt mà’lumîtlàr màydîni màksimàl uzunligi màydînràzryadi bilàn chågaràlàngàn. Bu kàttàlik 65535 bàytni tàshkilqilàdi.

3.10. QISMLÀRGÀ ÀJRÀTISHNI BÎSHQÀRISH

Trànspîrt sàthidàgi prîtîkîllàr (TCP yoki UDP prîtîkîl-làri), ya’ni pàkåtlàr jo‘nàtmàsi uchun tàrmîq sàthidà fîy-dàlànilàdigàn pàkåtlàr IP pàkåti mà’lumîtlar màydînining màk-simàl o‘lchàmi 65535 gà tång dåb hisîblàydi. Shuning uchunhàm Intårnet tàrmîg‘i îrqàli tràsnpîrt qilish uchun ungàshundày uzunlikdàgi õàbàr jo‘nàtish mumkin. IP sàthning funk-siyasigà õàbàrlàrni màydînlàrgà mîs ràvishdà bo‘làklàsh hàmkiràdi. Bu màydînlàr esà õàbàr qismlàrini kåtmà-kåt yig‘ishuchun kåràk.

Lîkàl và glîbàl tàrmîqning kàttà turidà kàdr yoki pàkåt-ning màksimàl o‘lchàmi tushunchàsi àniqlànàdi. Bundà IPprîtîkîlidà o‘zining pàkåti uchun jîy àjràtilishi kåràk. Bukàttàlik îdàtdà trànspîrtlàshning màksimàl birligi —Maximum Transfer Unit (MTU) dåb àtàlàdi. Ethernet tàr-mîg‘i 1500 bàytgà tång MTU qiymàtgà, FDDI tàrmîg‘idà4096 bàyt, Õ.25 tàrmîg‘idà esà MTU bilàn kàm ishlàydi vàu 128 bàytgà tång. Õîstlàrgà và màrshrutizàtîrlàrgàpàkåtlàrni qismlàrgà bo‘lish bo‘yichà IP prîtîkîlining ishi3.10-ràsmdà tàsvirlàngàn. Îlàylik MTU qiymàti 4096 bàyt-gàchà tång bo‘lgàn 1 kîmpyutår FDDI tàrmîg‘igà ulàngàn.Kîmpyutår 1 IP sàthgà kirgànidà trànspîrt sàthdàgi 5600bàytli õàbàrni IP prîtîkîl ikkità IP pàkåtgà bo‘làdi.Ulàrning birinchisigà bo‘làklàsh àlîmàti o‘rnàtilàdi và pàkåtnîyob idåntifikàtîrni o‘zlàshtiràdi, misîl uchun 486. Birinchipàkåtdà àràlàsh màydîn kàttàligi 0 gà tång, ikkinchisidàesà 2800. Qismlàrgà àjràtish àlîmàti ikkinchi pàkåtdà 0 gàtång, bu esà pàkåtning îõirgi qismi ekànligini bildiràdi. IPpàkåtning umumiy kàttàligi 2800+20 (IP sàrlàvhàningo‘lchàmi) ni tàshkil qilàdi, ya’ni 2820 bàyt FDDI kàdriningmà’lumîtlàr màydînigà jîylàshàdi.

71


72

3.10-ràsm. Hàr õil màksimàl o‘lchàmdàgi pàkåtlàrni tàrmîq bo‘ylàbuzàtilish jàràyonidà IP pàkåt qismlàrigà àjràtish. K1-F1 1— tàrmîqning

lîkàl và fizik sàthi, K2 và F2 2— tàrmîqning lîkàl và fizik sàthi

Birinchi kîmpyutår bu pàkåtlàrni K1 lîkàl sàthgà, bundànkåyin ulàrni bu tàrmîq bilàn bog‘làngàn màrshrutizàtîrlàr F1fizik sàthgà jo‘nàtàdi.

Màrshrutizàtîrlàr tàrmîq àdråsi bo‘yichà ko‘ràdi. Bundàîldingi 2 tà pàkåt MTU qiymàti 1500 bo‘lgàn 2-tàrmîqqàuzàtilishi kåràk. Àlbàttà bu Ethernet tàrmîg‘i hisîblànàdi.Màrshrutizàtîr trànspîrt õàbàrning qismini FDDIning hàr birpàkåtidàn îlàdi và uni Ethernet mà’lumîtlàr màydîni kàdrigàjîylànishi uchun yanà ikki qismgà bo‘làdi. Bundàn so‘ng u yangiTR pàkåtlàrni yaràtàdi. Bulàrning hàr biri 1400+20=1420 bàytuzunlikkà egà bo‘làdi. Bulàr 1500 bàytdàn kichik bo‘lgàni uchunEthernet mà’lumîtlàr màydîni kàdrigà erkin jîylàshàdi.

Nàtijàdà 2-kîmpyutårgà Ethernet tàrmîg‘i bo‘ylàb 4 tà IPpàkåt (umumiy idåntifikàtîri 486) yåtib kålàdi. Endi 2-kîm-

xabar

xabar

1 Kompyuter

Transport sath

IP

K1

F1

Transport sath

1 Kompyuter

Uzatish

IP

K1 K2

Ô1 Ô2

IP

K2

F2

Marshrutizator

SarlavhaMa’lumotlar maydoni

Inter tarmoq

1 tarmoq 2 tarmoq

�

�

��

��

�

Pàkåt


73

pyutårdà ishlîvchi IP prîtîkîl pàkåtlàrni to‘g‘ri yig‘ishi tàlàbetilàdi. Àgàr pàkåtlàr jo‘nàtilgàn tàrtibdà kålmàsà, u hîldà àràlàshmàydîn ulàrni birlàshtirishning to‘g‘ri tàrtibini ko‘rsàtàdi.

Pàkåtning birinchi qismi o‘tàyotgàndà bålgilàngàn elåmånttàymårni ishgà tushiràdi. Bu esà bàrchà qismlàrning o‘tish vàqti-ni àniqlàydi. Àgàr pàkåt uzàtilishi tàymår o‘lchàgàn vàqtdànîldin tugàsà, u hîldà õàtîlik yuz bårgàn bo‘làdi và pàkåt jo‘nà-tuvchigà ICMP prîtîkîli îrqàli õàtîlik hàqidà õàbàr båràdi.

3.11. IP ÀDRÅSLÀR YORDÀMIDÀ MÀRSHRUTLÀSH

Endi IP tàrmîg‘idà pàkåtlàrni uzàtishdà màrshrutni tànlàshqîidàlàrini ko‘rib chiqàmiz.

Àvvàlî diqqàtni bir fàktgà qàràtish lîzim, ya’ni màrshru-tizàtîrlàr và yanà îõirgi elåmåntlàr — kîmpyutårlàr màrshrutinitiklàsh bo‘yichà qàrîr qàbul qilish kåràk.

3.11-ràsmdà kåltirilgàn misîl buni nàmîyish qilàdi. Buyårdà lîkàl tàrmîq bir qànchà màrshrutizàtîrlàrgà egà vàkîmpyutår qàysi biri îrqàli pàkåt jo‘nàtilishini tiklàshi lîzim.

Marshrutizator

1

Marshrutizator

2

Kompyuter

3.11-ràsm. Îõirgi elåmånt bilàn màrshrutizàtîrni tiklàsh

Màrshrut o‘lchàmi turli õil bo‘làdi. Kîmpyutår Gårmà-niyadà jîylàshgàn sårvårgà o‘zining pàkåtini jo‘nàtishi uchunKîpångàgåndàgi màrshrutizàtîr bilàn àjràtilgàn tàrmîqqàbog‘làngàn 1-màrshrutizàtîrni yoki Tîkiî bilàn bog‘làngànsputnik kànàli 2-màrshrutizàtîrni tiklàshi lîzim.

TCP/IP ståkidà màrshrutizàtîr và îõirgi elåmåntlàr pàkåti-ni bålgilàngàn elåmåntgà yåtkàzish bo‘yichà màrshrutlàsh jàdvàli(routing tables) àsîsidà yåchimlàr qàbul qilinàdi.


74

Quyidàgi jàdvàldà tàrmîqning IP àdråsidàn fîydàlànuvchimàrshrutlàr jàdvàlining îddiy misîli kåltirilgàn:

56.0.0.0 198.21.17.7 120

56.0.0.0 213.34.12.4. 2130

116.0.0.0 213.34.12.4 21450

129.13.0.0 198.21.17.6 150

198.21.17.0 — 20

213. 34.12.0 — 10

default 198.21.17.7 1—

Bålgilàngàn tàrmîq àdråsi

Kåyingi màrshrutizàtîràdråsi

Chiqish pîrtiningnîmåri bålgilàngàn

tàrmîqqàchà màsîfà

Bu jàdvàlning «Bålgilàngàn tàrmîq àdråsi» ustunidà bàrchàtàrmîqning àdråslàri ko‘rsàtilàdi. TCP/IP ståkidà màrshruthàràkàtini îptimàllàsh uchun bir qàdàmli yondàshuv qàbulqilingàn. Shuning uchun kåltirilgàn màrshrutizàtîr àdråslàrningbittàsini pàkåtni uzàtish uchun tànlàb îlàdi. Bir qàdàmliyondàshuv màrshrutni tiklàsh màsàlàsi yåchimining tàqsim-lànishini bildiràdi. Bu pàkåt yo‘lidàgi trànzit màrshrutizàtîrlàrsînigà qo‘yilgàn chåklîvni îlib tàshlàydi.

Àgàrdà màrshrutlàr jàdvàlidà bålgilàngàn tàrmîq àdråsigàmîs kåluvchi bittàdàn ko‘p qàtîr bo‘lsà, yåchim qàbul qilishdà«Bålgilàngàn tàrmîqqàchà màsîfà» màydînining qiymàtigàe’tibîr bårilàdi.

Pàkåtni jo‘nàtish uchun màrshrutizàtîr lîkàl àdråsningqiymàtini ishlàsh tàlàb etilàdi. TCP/IP ståki màrshrut jàdvàlidàfàqàt IP àdråslàrdàn fîydàlànish qàbul qilingàn. Mà’lum IPàdrås bo‘yichà lîkàl àdråsni tîpish uchun ARP prîtîkîlidànfîydàlànish zàrur.

Bir qàdàmli màrshrutlàshning yanà bir qulàyligi màvjud,ya’ni îõirgi elåmånt và màrshrutizàtîrlàrdà dàstur tàklif qil-gànidåk, default dåb nîmlàngàn bålgilàngàn tàrmîq nîmåriningishlàtilishi hisîbigà màrshrutlàsh jàdvàlini hàjmini qisqàrtirish


imkînini båràdi. Bu esà màrshrutlàsh jàdvàlining îõirgi qàtîr-làridà bo‘làdi. Àgàrdà màrshrutlàsh jàdvàlidà bundày yozuvbo‘lsà, u hîldà màrshrutlàsh jàdvàlidà yî‘q bo‘lgàn tàrmîqnîmåri bilàn bàrchà pàkåtlàr màrshrutizàtîrgà, ko‘rsàtilgàndefault qàtîrigà bårilàdi. Shuning uchun màrshrutizàtîrlàro‘zining jàdvàllàridà intår tàrmîq hàqidàgi chågàràlàngànàõbîrîtni sàqlàydi. Shuni ànglàsh kåràkki default usulidàqî‘llànàdigàn màrshrutizàtîr pàkåtlàrni màgistràl tàrmîg‘igàuzàtàdi, màgistràlgà ulàngàn màrshrutizàtîrlàr esà Intårnet tàr-mîq hàqidàgi to‘liq àõbîrîtgà egà bo‘làdi.

Muhimi shundàki, màrshrutlàsh jàràyonini tànlàshni îõirgielåmåntlàr bàjàràdi. Ulàr iõtiyoridà màrshrutlàsh jàdvàli bo‘làdi.Uning hàjmi àhàmiyatsiz, huddi màrshrutlàsh kîmpyutår uchunàsîsiy màshg‘ulît bo‘lgànidåk. Îõirgi elåmånt màrshrutizàtîr-ning IP àdråsi hàqidàgi àõbîrîtgà egà bo‘lgàn hîldà màrshrutjàdvàlisiz hàm ishlàshi mumkin. Àgàrdà tàrmîqdà birginà màr-shrutizàtîr bo‘lsà u hîldà bu îõirgi elåmåntlàr uchun yagînàvàriànt hisîblànàdi. Tàrmîqdà màrshrutizàtîrlàr ko‘p bo‘lgànidàhàm, màrshrutni to‘plàsh îõirgi elåmånt tîmînidàn dàstur tàk-lifi bàjàrilàdi, ya’ni «ïî óìîë÷àíèþ» hîlàtidà tànlànàdi, bukîmpyutårdà màrshrutlàsh jàdvàlining hàjmini kichràytirishuchun ishlàtilàdi.

Default màrshrutidàn tàshqàri màrshrutlàsh jàdvàlidà ikki õilmàõsus yozuvni uchràtish mumkin: elåmånt màrshrut uchunmàõsus yozuv và tàrmîq àdråslàri hàqidà yozuv.

Elåmånt màrshruti uchun màõsus yozuvdà tàrmîq nîmårio‘rnigà to‘liq IP àdrås bo‘làdi, ya’ni àdrås nîl bo‘lmàgànàõbîrîtgà egà và u elåmånt nîmåridà hàm bo‘làdi.

Tàrmîqqà tågishli bo‘lgàn màrshrutlàsh jàdvàlidàgi yozuv-làrning «bålgilàngàn tàrmîqqàchà màsîfà» màydînidà nîllàrbo‘làdi.

Màrshrutizàtîr và îõirgi elåmånt ishidàgi yanà bir fàrq bumàrshrutni tànlàshdà màrshrutlàsh jàdvàlini qurishdà o‘ziningusullàri bo‘làdi. Ya’ni màrshrutizàtîr îdàtdà màrshrutlàsh jàd-vàlini àvtîmàtik tàrzdà yaràtàdi, îõirgi elåmåntlàr uchun màr-shrutlàsh jàdvàli àdministràtîr tîmînidàn qî‘ldà yaràtilàdi vàfàyl ko‘rinishidà diskdà sàqlànàdi.

Bir qàdàmli màrshrutlàsh uchun jàdvàl qurishning hàr xilàlgîritmlàri màvjud. Ulàrni uch guruhgà bo‘lish mumkin:

75


� màrshrutlàshni qàyd qilish àlgîritmi;� îddiy màrshrutlàsh àlgîritmi;� àdàptiv màrshrutlàsh àlgîritmi.Bu àlgîritmlàr ishining nàtijàsi bir xil fîrmàtdà bo‘làdi.

Chunki hàr xil tàrmîqlàrdà o‘zining àlgîtirmi bo‘yichà màr-shrutlàsh jàdvàli tuzilgàn bo‘làdi, bundàn so‘ng ulàr o‘rtàsidààõbîrîtlàr àlmàshinuvini tà’minlàsh uchun bu jàdvàllàrningfîrmàti qàyd qilingàn bo‘làdi. Shuning uchun hàm màrshru-tizàtîrlàr àdàptiv màrshrutlàsh àlgîritmi bo‘yichà ishlàydi.

Màrshrutlàshni qàyd qilish

Bu àlgîritm îddiy tåõnîlîgiyali tàrmîqdà qî‘llànilàdi vàmàrshrutlàsh jàdvàl tàrmîq àdministràtîri tîmînidàn qî‘ldàyaràtishgà àsîslàngàn. Àlgîritm kàttà tàrmîqli màgistràllàruchun hàm effåktiv ishlàydi.

Bir màrshrutli jàdvàllàr ko‘p màrshrutli jàdvàllàrdàn fàrqqilàdi. Ya’ni bir màrshrutli jàdvàldà hàr bir àdrås uchun bittàyo‘l bårilgàn. Ko‘p màrshrutli jàdvàllàrdà esà hàr bir àdråsuchun bir qànchà àltårnàtiv yo‘llàr bo‘làdi. Ko‘p màrshrutli jàd-vàldàn fîydàlànilgàndà bittà yo‘l àsîsiy, bîshqàlàri esà zàxiràdà-gi yo‘l hisîblànàdi.

Îddiy màrshrutlàsh

Îddiy màrshrutlàsh àlgîritmi uch guruhgà àjràtilàdi:� tàsîdifiy màrshrutlàsh – pàkåtlàr kirish yo‘nàlishidàn

tàshqàri iõtiyoriy, tàsîdifiy yo‘nàlish bo‘yichà uzàtilàdi;� ko‘p îqimli màrshrutlàsh — pàkåtlàr kirish yo‘nàlishidàn

tàshqàri bàrchà yo‘nàlishlàr bo‘yichà uzàtilàdi;� îldingi usul bo‘yichà màrshrutlàsh – màrshrut jàdvàllàri

màrshrutizàtîrdàn o‘tuvchi pàkåtlàrdà jîylàshgàn mà’lumîtlàràsîsidà tuzilàdi. Shàffîf ko‘priklàr huddi shundày ishlàydi, ya’nitàrmîq sågmåntigà kiruvchi elåmåntlàr àdråsi hàqidàgi àõbîrît-ni yig‘àdi. Bundày màrshrutlàsh usuli tàrmîq tîpîlîgiyasiningo‘zgàrishigà såkinlik bilàn mîslàshtirilàdi.

76


77

Àdàptiv màrshrutlàsh

Bu àsîsiy màrshrutlàsh àlgîritmi bo‘lib, muràkkàbtîpîlîgiyagà egà bo‘lgàn tàrmîqlàrdà màrshrutizàtîrlàrdàqî‘llànilàdi. Àdàptiv màrshrutlàsh intårnet tàrmîqdàgi àõbîrît-làrni màrshrutlàr o‘rtàsidà àlmàshinuvigà, undàn tàshqàrimàrshrutlàr o‘rtàsidàgi àlîqàni tà’minlàshgà àsîslàngàn.

Àdàptiv prîtîkîllàr bàrchà màrshrutlàrgà tàrmîqdà àlîqàtîpîlîgiyasi hàqidà àõbîrît yig‘ish imkînini båràdi. Bu prîtîkîl-làr tàqsimlîvchi xàràktårgà egà, ya’ni tîpîlîgik àõbîrîtlàr tàr-mîqdà ishtirîk etmàyotgàn qàysidir bålgilàngàn màrshrutizàtîr-làr tîmînidàn yig‘ilgàn và umumlàshtirilgàn hîldà ifîdàlànàdi:bu ish bàrchà màrshrutlàr o‘rtàsidà tàqsimlànàdi.

3.12. IP PRÎTÎKÎLIDÀN FÎYDÀLÀNISH ÎRQÀLIELÅMÅNTLÀRNING O‘ZÀRÎ ÀLÎQÀSIGÀ MISÎL

Buni màrshrutizàtîr îrqàli kîmpyutårlàrning o‘zàrî àlîqàsivà bålgilàngàn kîmpyutårgà pàkåtlàrni yåtkàzish qàndày yuzbårishini intårtàrmîq misîlidà ko‘ràmiz.

3.12-ràsm. Kîmpyutårlàrning intårtàrmîq îrqàli o‘zàrî àlîqàsigà misîl

kîmpyutårcit.dol.ruIP=194.87.23.17

kîmpyutårs1.msk.ruIP=142.06.13.14

Tarmoq 194.87.23.0Port 1 IP13=194.87.23.1

Port 2 IP13=135.12.0.1

Port 1 IP12=135.12.0.11

Port 1 IP31=142.06.0.3

IP22=203.21.4.3

Port 1 IP32=203.21.4.12

Tarmoq IP32=203.21.4.0

DNS server IP=203.21.4.6

Tarmoq 142.06.0.0

FDDI

Tarmoq 135.12.0.0

Marshrutizator 1

Marshrutizator 3

Marshrutizator 2

Ethemer

Port 1


Àytàylik bårilgàn misîldà cit.dol.ru fîydàlànuvchikîmpyutåri, 194.87.23.0 (C sinfdàgi àdrås) IP àdrås bilànEthernet tàrmîg‘idà jîylàshgàn. U 142.06.0.0 (B sinfdàgi àdgås)IP àdrås bilàn Ethernet tàrmîg‘idà jîylàshgàn, s1.msk.sukîmpyutår bilàn FTP prîtîkîli îrqàli o‘zàrî àloqà qilishniistàydi.

cit.dol.ru kîmpyutår 194.87.23.1.17 IP àdråsgà egà,s1.msk.su kîmpyutår esà 142.06.13.14 IP àdråsgà egà.

1. cit.dol.ru kîmpyutår fîydàlànuvchisi s1.msk.su kîm-pyutårning bålgili nîmini bilàdi, fàqàt IP àdråsini bilmàydi.Shuning uchun u FTP såànsini tàshlkil qilish uchun quyidàgibuyruqni tåràdi:

>ftp s1.msk.su

Îldigà qo‘yilgàn màsàlàni yåchish uchun cit.dol.rukîmpyutårdà TCP/IP ståki uchun àyrim pàràmåtrlàr bårilgànbo‘lishi kåràk.

Bu pàràmåtrlàr sînigà o‘zining IP àdråsi, DNS sårvårningIP àdråsi và dàstur tàklif qilgànidåk màrshrutizàtîr IP àdråsikiràdi. Ethernet tàrmîg‘igà kiruvchi cit.dol.ru kîmpyutår bittàmàrshrutizàtîrgà ulàngàn, u hîldà îõirgi elåmåntning màrshrut-làsh jàdvàli bu tàrmîqdà kåràk emàs, dàstur tàklif qilgànidåk IPàdråsni bilish yåtàrli hisîblànàdi. Bu misîldà u 194.87.23.1 gàtång.

Fîydàlànuvchi FTP buyrug‘idàn kåyin elåmåntning IPàdråsini bårmàdi. U TCP/IP ståki bilàn àlîqà qilishni xîhlàydi,chunki TCP/IP ståki IP àdråsni mustàqil ràvishdà tîpàdi.

2. cit.dol.ru kîmpyutåri HOSTS gà egà dåb hisîblàymiz,undà esà quyidàgi qàtîr màvjud:

142.06.13.14 s1.msk.ru.

Shuning uchun nîmlàrgà ruõsàt lîkàl ravishda bàjàrilàdi,ya’ni s1.msk.ru kîmpyutåri bilàn o‘zàrî àlîqà qilish uchun IPprîtîkîl endi bålgilàngàn 142.06.13.14 àdråsi bilàn IP pàkåtlàrniyaràtàdi.

78


79

3. cit.dol.ru kîmpyutårning IP prîtîkîli pàkåtlàrni142.06.13.14 àdrås uchun marshrutlàsh kåràkmi yoki kåràkemàsligini tåkshiràdi. Àgàrdà màrshrutlàsh zàrur bo‘lsà, bål-gilàngàn tàrmîq àdråsi 142.06.0.0 gà, kîmpyutårgà tågishlibo‘lgàn tàrmîq àdråsi 194.87.23.0 gà tång.

4. IP pàkåtlàrni dàstur tàklif qilgànidåk 142.06.13.14 àdråsbilàn màrshrutizàtîrgà jo‘nàtish uchun, cit.dol.ru kîmpyutåriEthernet kàdrlàrini yaràtishni bîshlàydi.

Buning uchun màrshrutizàtîr pîrtining MAC àdråsi kåràkbo‘làdi. Àgàrdà bîshqà tàrmîqdàgi kîmyutår bilàn àõbîrîtàlmàshilgàn bo‘lsà, bu àdrås tåzdà kîmpyutår ARP prîtîkîlidà-gi kåsh-jàdvàldà jîylàshtirilàdi. Bizning misîlimizdà esà bu àdråskåsh-õîtiràdàn tîpilgàn dåb hisîblàylik. Uni màrshrutizàtîrnîmåri và uning pîrtigà mîs hîldà MAC

11dåb bålgilàymiz.

5. Nàtijàdà cit.dol.ru kîmpyutår lîkàl tàrmîq bo‘ylàbEthernet kàdrlàrni jo‘nàtàdi. U quyidàgi màydînlàrgà egà:

DA (Ethernet) ... DESTINATION IP ......

MAC11

142.06.13.14

6. Kàdr Ethernet prîtîkîli bilàn mîs hîldà 1-màrshru-tizàtîrning 1-pîrti îrqàli qàbul qilinàdi. Ya’ni bu pîrtning MACelåmånti o‘zining MAC

11 àdråsini tàniydi. Ethernet prîtîkîl bu

kàdrdàn IP pàkåtni îlàdi và ungà màrshrutizàtîrning dàsturiytà’minîtini uzàtàdi. IP prîtîkîl pàkåtdàn bålgilàngàn àdråsniîlàdi và o‘zining màrshrutlàsh jàdvàlidàgi yozuvlàrgà qàràbchiqàdi. Îlàylik 1-màrshrutizàtîr o‘zining jàdvàlidà pàkåt142.06.0.0 tàrmîg‘i uchun ushbu tàrmîqqà ulàngàn và 1-màr-shrutizàtîrning 2-pîrtigà, ya’ni 135.12.0.11 màrshrutizàtîrigàuzàtilishi kåràkligini bildiruvchi 142.06.0.0 135.12.0.11 2 1 yozu-vi bo‘lsin.

7. 1-màrshrutizàtîr 2-pîrt pàràmåtrlàrini ko‘zdàn kåchiràdi,ya’ni FDDI tàrmîg‘igà ulàngànligini tåkshiràdi. FDDI tàrmîg‘iEthernet tàrmîg‘igà qàràgàndà trànspîrtirovka qilinàyotgànMTU blîkining màksimàl qiymàti kàttàrîq. IP pàkåtningmà’lumîtlàr màydînini qismlàrgà àjràtish hàm tàlàb qilinmàydi.Shuning uchun 1-màrshrutizàtîr kàdr fîrmàtini 2-màrshru-


80

tizàtîr pîrtining MÀC àdråsini ko‘rsàtuvchi FDDI fîrmàtidàyaràtàdi. U o‘zining ARP prîtîkîlidàgi kåsh-jàdvàldà bo‘làdi:

DA (FDDI) ... DESTINATION IP ......

MAC21

142.06.13.14

8. Pàkåtni 303.21.4.0 IP àdrås bilàn Ethernet tàrmîg‘ibo‘ylàb 3-màrshrutizàtîrgà uzàtish uchun, Ethernet kàdrniyaràtish bilàn 2-màrshrutizàtîr ànîlîgik tà’sir qilàdi:


MAC31

142.06.13.14

9. Yakunidà, pàkåt bålgilàngàn tàrmîq màrshrutizàtîri – 3-màrshrutizàtîrgà yåtkàzilgànidàn so‘ng uni bålgilàngànkîmyutårgà yåtkàzish imkîni yaràtilàdi. 3-màrshrutizàtîr142.06.0.0 tàrmîg‘igà uzàtilishi kåràkligini ko‘ràdi. Shuninguchun s1.msk.su kîmpyutårning IP àdråsi bilàn Ethernet tàr-mîg‘i bo‘ylàb ARP so‘rîvini jo‘nàtàdi, MAC

s1 àdråsdàn ibîràt

jàvîb îlàdi và lîkàl tàrmîq àdråsi bo‘yichà IP pàkåtlàrnijo‘nàtuvchi Ethernet kàdrlàrini yaràtàdi.


MACs1

142.06.13.14

3.13. IP TÀRMÎG‘INI MÀSKÀ YORDÀMIDÀ STRUKTURÀLÀRGÀ ÀJRÀTISH

Ulàrgà àjràtilgàn màrkàzlàshgàn tàrmîq nîmåri sîni tàr-mîqni strukturàlàsh uchun yåtàrli emàs. Misîl uchun bàrchào‘zàrî kuchsiz àlîqàgà egà bo‘lgàn kîmpyutårlàrni hàr xil tàr-mîqlàr bo‘yichà jîylàshtirish. Shuning uchun àdministràtîrnîqulàyliklàrni bîshidàn kåchiràdi.

Bundày hîllàrdà ikkità yo‘l màvjud. Birinchisi, NIC dànîlingàn qo‘shimchà nîmårlàr sîni bilàn bog‘liq. Ikkinchisi esàtåz-tåz fîydàlànib turilàdigàn, bittà tàrmîqni bir nåchtà tàr-mîqlàrgà àjràtish imkînini båruvchi niqîblàrdàn fîydàlànishbilàn bog‘liq.


Niqîb – bu ràqàm, tàrmîq nîmåri sifàtidà mîslàshtirilishikåràk bo‘lgàn uch ràzryadli birlàrdàn ibîràt ikkilik yozuv.

Misîl uchun, stàndàrt sinflàr uchun tàrmîq niqîbi quyidà-gi qiymàtgà tång:

255.0.0.0 – A guruhdàgi tàrmîq uchun niqîb;255.255.0.0 – V guruhdàgi tàrmîq uchun niqîb;255.255.255.0 – S guruhdàgi tàrmîq uchun niqîb.

Niqîbni àdministràtîr tàrmîqni kångàytirish uchun ishlàtà-di. Kåtmà-kåt birlàr sîni, ya’ni tàrmîq nîmårining chågàràsiniàniqlîvchi àdråsni bàytlàrgà bo‘lishni tåkshirish uchun 8 gààjràtilgàn hîldà bo‘lishi shàrt emàs.

Îlàylik, misîl uchun niqîb 255.255.192.0 (1111111111111111 11000000 00000000) qiymàtgà egà bo‘lsin. Tàrmîqnîmåri esà 129.44.0.0 (10000001 00101100 00000000 00000000)qiymàtgà egà, bundàn ko‘rinib turibdiki u V guruhgà tågishli. Buàdråsgà niqîb bårilgànidàn so‘ng àdministràtîr fîydàlànàdigànbittà tàrmîq nîmåri 16 dàn 18 gàchà îrtàdi, ungà bårilgànmàrkàzlàshgàn tàrmîq nîmåri to‘rttà:

129.44.0.0 (10000001 00101100 00000000 00000000)129.44.64.0 (10000001 00101100 01000000 00000000)129.44.128.0 (10000001 00101100 10000000 00000000)129.44.192.0 (10000001 00101100 11000000 00000000)

Misîl uchun IP àdrås 129.44.141.15 (10000001 0010110010001101 00001111) gà tång, IP stàndàrti bo‘yichà tàrmîqnîmåri 129.44.0.0 và elåmånt nîmåri 0.0.141.15 bårilàdi. Endiniqîbdàn fîydàlànilgàndà huddi juftlashgan holda mîslàshtirilà-di:

129.44.128.0 – tàrmîq nîmåri, 0.0.13.15 — elåmånt nîmåri.

Shundày qilib, niqîbning yàngi qiymàtini o‘rnàtib, IP àdrås-ni bîshqàchà mîslàshtirishni màrshrutizàtîrgà yuklàsh mumkin.Bu îrqàli tàrmîq nîmårining ikkità oõirgi qo‘shimchà biti tàr-mîq îsti tàrmîqning nîmåri sifàtidà mîslàshtirilàdi.

Yanà bir misîl. Îlàylik àyrim tàrmîqlàr V guruhgà tågishli

81


82

và 128.10.0.0 àdråsgà egà. Bu àdrås màrshrutizàtîrdà Intårnettàrmîqning bîshqà qismlàrini tàrmîq bilàn bog‘làsh uchun ish-làtilàdi. Bàrchà tàrmîq stànsiyalàri o‘rtàsidà bir-biri bilàn kuch-siz àlîqàgà egà bo‘lgàn stànsiyalàr màvjud. Ulàrni iõtiyoriyràvishdà turli xil tàrmîqlàrdà himîyalàsh kåràk. Buning uchuntàrmîqni màrshrutizàtîrning mîs pîrtigà ulàgàn hîldà ikkitàtàrmîqqà àjràtish mumkin. Bu pîrtlàrgà niqîb sifàtidà misîluchun 255.255.255.0 ràqàmi bårilàdi. Tàrmîq tàshqàridànqàràgàndà yagînà V guruhdàgi tàrmîqqà o‘õshàydi, àslidà esà uikkità àlîhidà S guruhdàgi tàrmîqlàrdàn ibîràt. O‘tuvchi umu-miy tràfik tàrmîq îsti tàrmîqlàr o‘rtàsidà màhàlliy màrshru-tizàtîrlàrdà bo‘linàdi.

3.13-ràsm. Tàrmîqni strukturàlash uchun niqîblàrdàn

fîydàlànishgà misîl

MInter tarmoq

Tarmoq 128.10.1.0

128.10.1.1 128.10.1.2

Tarmoq 128.10.2.0

128.10.2.1 128.10.2.2

niqob255.255.255.0

barcha trafik 128.10.0.0tarmog‘i uchun

11.................1 0...0

Tarmoq osti tarmoq niqobi(subnetworking mask)

Inter tarmoq Lokal qismiqismi

Inter tarmoq Tarmoqqismi osti Element

tarmoq

IP adres


Bir nàrsàni bålgilàb qo‘yish zàrurki, àgàrdà niqîblàrmåõànizmlàrdàn fîydàlànish yåchimdà qo‘llànilsà, bu hîldàkînfiguràtsiyalàsh, màrshrutizàtîrlàr và kîmpyutår tàrmîqlàrio‘zàrî mîs hîldà bo‘lishi kåràk.


1. TCP/IP prîtîkîllàr ståki asosan qanday tarmoqlarga mo’ljallan-gan?

2. TCP/IP protocollar ståki nechta sathdan iborat va har bir sathningvazifasi nimalardan iborat?

3. TCP/IP ståkidà FTP prîtîkîli foydalanuvchiga qanday imkoni-yatlarni yaratadi?

4. Telnet prîtîkîlining vazifasi nimalardan iborat?5. SNMP qanday maqsadda ishlatiladi?6. IP tàrmîg‘idà àdråslàsh qanday amalga oshiriladi?7. Tarmoqda adresning qanday turlari mavjud?8. Fizik adres deganda nimani tushunasiz?9. IP prîtîkîlidà IP àdråslàrini mîslàshtirish hàqidàgi qanday kå-

lishuvlàr màvjud?10. Fizik àdråslàrni IP àdråsdà qanday àks ettiriladi?11. ARP và RARP prîtîkîllàrining vazifasi nimadan iborat?12. DNS prîtîkîl tarmoqda qanday vazifani bajaradi?13. IP àdråslàrini bålgilàshni àvtîmàtlàshtirish jàràyonini qanday pro-

tokol bajaradi?14. DHSP prîtîkîlining tarmoqdagi vazifasi nimadan iborat?15. Qismlàrgà àjràtishni bîshqàrish qanday amalga oshiriladi?16. IP àdråslàrning qanday turlari mavjud?17. IP àdråslàr qanday usulda o‘rnatiladi?18. IP tàrmîg’ida niqobning vazifasi nimadan iborat?19. Stàndàrt sinflàr uchun tàrmîq niqîbining qiymàti nimaga tång?

83


4-B Î B. ÀLÎQÀ KÀNÀLLÀRI

4.1. KÀBÅLLI ÀLÎQÀ KÀNÀLLÀRI

Àõbîrît o‘tkàzish muhiti dåb kîmpyutårlàr o‘rtàsidà àõbîrîtàlmàshinuvini tà’minlîvchi àõbîrît yo‘llàrigà (yoki àlîqà kànàl-làrigà) àytilàdi. Ko‘pchilik kîmpyutår tàrmîqlàridà (àyniqsà,màhàlliy tàrmîqlàrdà) simli yoki kàbålli àlîqà kànàllàri ish-làtilàdi, vàhîlàngki simsiz tàrmîqlàr hàm màvjuddir.

Màhàlliy tàrmîqlàrdà ko‘pinchà àõbîrîtlàr kåtmà-kåt hîldàuzàtilàdi, ya’ni bir bit àõbîrît uzàtilgàndàn so‘ngginà kåyingi bituzàtilàdi. Tushunàrliki, bundày àõbîrît uzàtish pàràllål kîddààõbîrît uzàtishgà qàràgàndà muràkkàb và såkin ishlîvchiusuldir. Shuni hisîbgà îlish kåràkki, tåzkîr pàràllål usuldààõbîrît uzàtish, ulàngàn kàbållàr (simlàr) sînini uzàtilàyotgànàõbîrîtning ràzryadlàr sînigà nisbàtàn bàràvàr màrîtàbà îshà-di (màsàlàn, 8-ràzryadli kîddà 8 màrîtàbà àõbîrît yo‘li îshà-di). Yuzàki qàràgàndà kàbål kàm sàrf bo‘làdigàndåk ko‘rinàdi,àslidà judà ko‘p sàrf bo‘làdi. Tàrmîqdàgi àbînåntlàr o‘rtàsidàgimàsîfà kàttà bo‘lsà, ishlàtilàdigàn kàbålning nàrõi kîmpyutårnàrõi bilàn bàrîbàr yoki undàn hàm ko‘p bo‘lishi mumkin. 8,16yoki 32 tà kàbållàrni o‘tkàzishgà qàràgàndà bir dînà kàbålnio‘tkàzish ànchà îsîn. Tà’mirlàsh, uzilishlàrni tîpish và tiklàshishlàri hàm àrzîngà tushàdi. Låkin bu hàmmàsi emàs. Kàbålningturidàn qàt’i nàzàr àõbîrîtni uzîq màsîfàgà uzàtish muràkkàbuzàtish và qàbul qilish qurilmàlàrini ishlàtishni tàlàb qilàdi.Buning uchun àõbîrîtni uzàtish qismidà kuchli signàl hîsil qi-lish và àõbîrîtni qàbul qilish qismidà esà kuchsiz signàlni tik-làsh (dåtåktîrlàsh) kåràk. Kåtmà-kåt uzàtishdà buning uchunfàqàt bittà uzàtuvchi và bittà qàbul qiluvchi qurilmà tàlàb qi-linàdi. Pàràllål àõbîrîtni uzàtishdà uzàtuvchi và qàbul qiluvchiqurilmàlàr sîni esà ishlàtilàdigàn pàràllål àõbîrîtning ràzryadlàrsînigà tång bo‘làdi. Shuning uchun uzunligi unchà ko‘pbo‘lmàgàn (10 måtrli) tàrmîqni lîyihàlàshdà ko‘pinchà àõbîrît-ni kåtmà-kåt uzàtish usuli tànlànàdi.

Àõbîrîtni pàràllål uzàtishdàgi nihîyatdà muhim shàrt, buhàr bir bitni uzàtishgà mo‘ljàllàngàn kàbållàr uzunligi bir-birigà

84


dåyarli tång bo‘lishligidir. Àks hîldà turli uzunlikdàgi kàbål-làrdàn o‘tàyotgàn signàllàr o‘rtàsidà qàbul qilish qurilmàsiningkirishidà vàqt bo‘yichà siljish hîsil bo‘làdi. Buning nàtijàsidàtàrmîq qismàn buzilishi yoki butunlày ishdàn chiqishi mumkin.Màsàlàn, 100 Mbit/s àõbîrît uzàtish tåzligidà và bitni uzàtishdàvri 10 ns bo‘lgàndà vàqt bo‘yichà siljish 5–10 ns dàn îshmàs-ligi lîzim. Bundày siljish kàttàligi, kàbållàrning uzunlikdàgi fàrqi1—2 måtr bo‘lgàndà hîsil bo‘làdi. Kàbål uzunligi 1000 måtrbo‘lgàndà esà, bu kàttàlik 0,1—0,2% ni tàshkil qilàdi.Hàqiqàtdàn bàzi yuqîri tåzlikdà ishlîvchi màhàlliy tàrmîqlàrdà2—4 tàlik kàbål yordàmidà àõbîrît pàràllål uzàtilàdi. Bårilgàntåzlikni sàqlàb qîlgàn hîldà ànchà àrzîn kàbål ishlàtishmumkin, låkin kàbålni ruõsàt etilgàn uzunligi bir nåchà 100måtrdàn îshmàydi. Misîl tàriqàsidà Fast Ethernet tàrmîq såg-månt 100 BASE-T4 ni kåltirish mumkin.

Kàbål ishlàb chiqàruvchi sànîàt kîrõînàlàri kàbål turlàriniko‘p miqdîrdà ishlàb chiqàràdilàr. Hàmmà ishlàb chiqàrilàdigànkàbållàrni uch turgà bo‘lish mumkin:

� î‘ràlgàn juft simli kàbål (twisted pair), ulàr himîyalàngànbo‘ladi, ya’ni ekrànlàshtirilàdi (shielded twisted pair, stop)và himîyalànmàgàn, ya’ni ekrànlàshtirilmàgàn (unshiel-ded twisted pair, UTP);

� kîàksiàl kàbållàr (coaxial cable); � îptik tîlàli kàbållàr (fiber optic). Kàbålning hàr bir turining o‘z àfzàlliklàri và kàmchiliklàri

màvjuddir, shuning uchun kàbål turini tànlàngàndà hàl qilinà-yotgàn màsàlàning xususiyatini, shuningdåk àlîhidà îlingàn tàr-mîq xususiyatini và àvvàldàn màvjud bo‘lgàn bàrchà kîrõînàstàndàrtlàrining o‘rnigà, 1995-yildà qàbul qilingàn EIA/TIA 586(Commercial Building Telecommunication Cabling Standard)stàndàrti màvjud bo‘lib, hîzirgi vàqtdà shu stàndàrtdàn fîy-dàlànilàdi.

Kîàksiàl kàbål elåktr tîki o‘tkàzuvchi kàbål bo‘lib, tuzilishi4.1.1-ràsmdà ko‘rsàtilgàndåk màrkàziy mis sim ichki dielåktrikqîplàmàgà îlingàn bo‘lib, måtàll sim to‘qilmàgà (ekràn) î‘ràl-gàn, hàmdà u umumiy tàshqi qîplàmàgà îlingàn bo‘làdi.

Yaqin vàqtgàchà kîàksiàl kàbållàr eng ko‘p tàrqàlgàn kàbål-làr edi, buning sàbàbi yuqîri dàràjàdà himîyalàngànligi (simto‘qimàsi — ekràn màvjudligi), to‘qilgàn juftlikkà qàràgàndà

85


86

àõbîrîtni uzàtish tåzligi (500 Mbit/s gàchà) yuqîriligi và kàttàmàsîfàlàrgà uzàtish imkîniyati màvjudligi (bir và undàn ko‘prîqkilîmåtrgà). Tàrmîqdàn ruõsàt etilmàgàn àõbîrîtni måõànikulànish îrqàli îlish qiyinligi, shuningdåk u tàshqàrigà såzilàrlidàràjàdà kàm elåktrîmàgnit nurlànish tàrqàtishi. Birîq î‘ràlgànjuftlik kàbålgà nisbàtàn kîàksiàl kàbålni tà’mirlàsh và yig‘ish ish-làrini îlib bîrish ànchà muràkkàbdir, nàrõi hàm qimmàt (uningnàrõi î‘ràlgàn juftli kàbållàrgà nisbàtàn 1,5—3 bàrîbàryuqîridir). Kàbål uchlàrigà ràz’yomlàr o‘rnàtish hàm muràkkàbishdir. Shuning uchun bu turdàgi kàbållàrni î‘ràlgàn juftli kàbål-làrgà qàràgàndà kàm ishlàtilàdi.

4.1.1-ràsm. Kîàksiàl kàbål

Kîàksiàl kàbållàr àsîsàn «Shinà» tîpîlîgiyali tàrmîqlàrdàishlàtilàdi. Bu hîldà kàbål uchlàrigà signàlni ichki àksigàqàytishni îldini îlish uchun, àlbàttà, tårminàtîrlàr o‘rnàtilishivà bu tårminàtîrlàrdàn fàqàtginà bittàsi yårgà ulànishi kåràk.Yergà ulànmàsà kàbåldàgi sim to‘qimàsi (ekràn) tàrmîqni tàshqielåktrîmàgnit to‘siqlàrdàn himîya qilà îlmàydi và tàshqi muhit-gà uzàtilàyotgàn àõbîrîtni nurlànishini hàm kàmàytirà îlmàydi.Låkin kàbåldàgi sim to‘qimàni ikki và undàn ko‘prîq jîyidànyårgà ulàngàn tàqdirdà, tàrmîqqà ulàngàn qurilmàlàr và shu-ningdåk, kîmpyutårlàr hàm ishdàn chiqishi mumkin. Tårmi-nàtîrlàr àlbàttà kàbål bilàn mîslàngàn bo‘lishi shàrt, ya’ni ulàrniqàrshiligi kàbålning to‘lqin qàrshiligigà tång bo‘lishi shàrt.Màsàlàn, àgàrdà 50 Îm kàbål ishlàtilsà, ungà mîs tårminàtîrfàqàt 50 Îm li bo‘lishi kåràk.

Tashqi qobiq

Metalli qobiq

Ichki himoya qobiqMis sim


87

4.1.1-jàdvàldà îddiy và kång to‘lqinli kîàksial kàbålgà àsîs-làngàn àlîqà kànàlining ko‘rsàtkichlàri kåltirilgàn.

4.1.1-jàdvàl

Stàndàrt kàbål Kång ko‘làmli

Kànàlning màksimàl uzunligi 2 km 10 – 15 km

Mà’lumîtlàrni uzàtish tåzligi 1 – 50 Mbit/s 100 – 140 Mbit/s

Uzàtish hîlàti Yarim duplåks duplåks

Elektrîmàgnit và ràdiî 50 dB 85 dBchàstîtàli yo‘nàlishlàrning tà’sirining so‘nishi

Ulànishlàr sîni < 50 qurilmà 1500 tà kànàl bir yoki ko‘p qurilmàliulànishli

Kànàlgà egà bo‘lish CSMA/CD FDM/FSK

4.1.2-ràsm. Kàbåldàn uzàtilàdigàn signàlning so‘nishini chàstîtàgàbîg‘liqligi ko‘rsàtilgàn (tàshqi diàmåtri 0,95 sm)


88

4.1.2-jàdvàl

O‘zgàrmàs tîk bo‘yichà kàbålning qàrshiligi

Kîàksiàl Îm/sågmånt Sågmåntning màksimàl uzunligi

10BASE5 5 500 m

10BASE2 10 185 m

Bu àõbîrîtlàr Handbook of LAN Cable Testingdàn îlindi.

Î‘ràlgàn juftlik Îm/100 m

24 AWG 18,8

22 AWG 11,8

4.1.3-jàdvàl

O‘ràlgàn juftliklàrgà yangi Yåvrîpà stàndàrtlàri (CENELEC)

Stàndàrt

EN 50288-2-1

EN 50288-2-2

EN 50288-3-1

EN 50288-3-2

EN 50288-4-1

EN 50288-4-2

EN 50288-5-1

EN 50288-5-2

EN 50288-6-1

EN 50288-6-2

Vàzifàsi

Màgistràl yotqizish uchun

Qurilmà và kommutà-tsiyalàrni ulàsh uchun









Himîyaqîbig‘i

+

+

—

—

+

+

+

+

—

—

O‘tkàzishkångligi

< 100 MGts(kàt. 5)

< 100 MGts(kàt. 5)

< 100 MGts(kàt. 5)

< 100 MGts(kàt. 5)

< 600 MGts(kàt. 7)

< 600 MGts(kàt. 7)

< 250 MGts(kàt. 6)

< 250 MGts(kàt. 6)

< 250 MGts(kàt. 6)

< 250 MGts(kàt. 6)


89

O‘ràlgàn juftlik tîifàdàgi kàbållàr turining ko‘rsàtkichlàri (ISO/IEC 11801 = EN 50173)

Tîifà O‘tkàzish kångligi Qo‘llànilishi

3 16 MGts gàchà Ethernet, Token-Ring, tålåfîn

4 20 MGts gàchà Ethernet, Token-Ring, tålåfîn

5 100 MGts gàchà Ethernet, ATM, FE,Token-Ring, tålåfîn

6 200/250 MGts gàchà GigaEthernet,Ethernet, FE, ATM,Token-Ring

7 600 MGts gàchà GigaEthernet,Ethernet, FE, ATM, Token-Ring

ISO/IEC 11801 (EN 50173) sinf tàlàbigà binîàn ulànish turlàri

Sinf Tàdbig‘i

A Tîvush và tàrmîq ilîvàlàridà 100 kGts gàchà

B Àõbîrît ilîvàlàridà 1 MGts gàchà

S Àõbîrît ilîvàlàridà 16 MGts gàchà

V Àõbîrît ilîvàlàridà 100 MGts gàchà

E Àõbîrît ilîvàlàridà 200/250 MGts gàchà

F Àõbîrît ilîvàlàridà 600 MGts gàchà

LWL Àõbîrît ilîvàlàridà 10 MGts gàchà

O‘ràlgàn juftliklàr uchun mo‘ljàllàngàn ràz’yomlàrgà yangi Yevrîpàstàndàrtlàri (CENELEC)

Stàndàrt Himîya qobiq 3/4 Yotqàzish kångligi

EN 60603-7-2 — < 100 MGts (5-tîifà)

EN 60603-7-3 + < 100 MGts (5-tîifà)

EN 60603-7-4 — < 250 MGts (6-tîifà)

EN 60603-7-5 + < 250 MGts (6-tîifà)

EN 60603-7-7 + < 600 MGts (7-tîifà)

4.1.4-jàdvàldà signàlning chàstîtàdàn so‘nishigà và kàbåluzunligining jadvàldà àniq bîg‘liqligi kåltirilgàn (LANlineSpecial IV/2002 p/26).


90

4.1.4-jàdvàl

Chàstîtà 5 [dB] tîifàli kàbål uchun 6 [dB] tîifàli kàbål uchun MGts so‘nish so‘nish

2 m kàbål 5 m kàbål 10 m kàbål 2 m kàbål 5 m kàbål 10 m kàbål

1 72.9 71.6 70.1 65.0 65.0 65.0

4 61.0 59.7 58.4 65.0 65.0 65.0

16 49.1 48.0 46.9 62.0 60.5 59.0

62.5 37.6 36.8 36.0 50.4 49.2 48.1

100.0 33.7 33.0 32.5 46.4 45.3 44.4

200.0 43.0 42.1 41.4

250.0 38.8 38.1 37.6

4.1.2-jàdvàldà kåltirilgàn mà’lumîtlàrdan kàbål sifàtini tåzvà dàstlàbki bàhîlàshdà fîydàlànish mumkin (EIA/TIA 568stàndàrtigà mîs kålàdi, 1991-yil). 4.1.5-jàdàldà 6-tîifàdàgihimîyalànmàgàn juftlikning chàstîtà ko‘rsàtkichi kåltirilgàn.

4.1.5-jàdvàl

6-tîifàdàgi himîyalànmàgàn juftlikningchàstîtà ko‘rsàtkichi

Chàstîtà, MGts So‘nish, dB/100m NEXT, dB ACR, dB/100m

1 2,3 62 60

10 6,9 47 41

100 23,0 38 23

300 46,8 31 4

4.1.6-jàdvàldà kàbållàrdàgi yo‘nàlish và chîrràhà yo‘nàlishko‘rsàtkichlàri kåltirilgàn. Kåltirilgàn ko‘rsàtkichlàr himîya-làngàn to‘rttà î‘ràlgàn juftlik uchundir (S-FTP).


91

4.1.6-jàdvàl

Chàstîtà, MGts So‘nish, dB/100m NEXT, dB ACR, dB/100m

1 2,1 80 77,9

10 6,0 80 74

100 19,0 70 51

300 33,0 70 37

600 50 60 10

NEXT — Near End Cross Talk – kàbålning yaqin uchiningchîrràhà yo‘nàlishlàri ko‘rsàtkichlàri. ACR — Attenuation-to-Crosstalk Ratio.

Bundày kàbål àõbîrîtni 1 Gbit/s tåzlikdà uzàtish uchun là-yoqàtlidir. ACR — Attenuation-to-Crosstalk Ratio (nisbiy chîr-ràhà yo‘nàltirish ko‘rsàtkichini nisbiy kàttàligigà nisbàtànso‘nishi).

Pàstdàgi 4.1.3-ràsmdà kàbålning yaqin uchidàgi chîrràhàyo‘nàltirishlàrning uzàtilàyotgàn signàlgà bîg‘liqligi ko‘rsàtilgàn(NEXT – Near End CrossTalk).

4.1.3-rasm. NEXT yo‘nàltirishlàrning uzàtilàyotgàn signàl chàstîtàsigà bîg‘liqligi

4.1.4-ràsmdà himîyalànmàgàn î‘ràlgàn juftlikdà signàlso‘nishining (àynàn shundày kàbållàr màhàlliy tàrmîqlàrdà ish-


92

làtilàdi) uzàtilàyotgàn signàl chàstîtàsigà bîg‘liqligi kåltirilgàn.Shuni inîbàtgà îlish kåràkki, yuzlàb mågîgårts îràlig‘idà vàundàn yuqîri chàstîtàlàrdà dielktrikdàgi yutish tà’sir qilà bîsh-làydi. Shundày qilib, àgàrdà o‘tkàzgichlàrni sîf îltindàn tàyyor-làngàn tàqdirdà hàm o‘tkàzish îràlig‘idà såzilàrli o‘zgàrishbo‘lmàydi.

4.1.4-ràsm. Himîyalànmàgàn î‘ràlgàn juftlikdà signàl so‘nishinichàstîtàgà bîg‘liqligi

4.1.5-ràsmdà 5-tîifàdàgi himîyalànmàgàn î‘ràlgàn juftliksignàl/shîvqin nisbàtining kàbål uzunligigà bîg‘liqligi, so‘nish vàNEXT yo‘nàltirishlàrni hisîbgà îlingàn hîldà kåltirilgàn.

4.1.5-ràsm. Kàbålning yaqin uchidàgi signàl/shîvqin nisbàtining chàstîtàgàbîg‘liqligi so‘nish và yo‘nàltirishlàrni hisîbgà îlgàn hîldà kåltirilgàn

signàl/shîvqin nisbàti

NEXT yo‘nàltirish

Chastota MGts

signàlning so‘nishi

UDP da so‘nish


4.1.7-jàdvàlgà Àmårikà stàndàrtidàgi 24 AWG himîyalàn-màgàn î‘ràlgàn juftlik tîifàlàri uchun jàmlàngàn hîldà kåltiril-gàn (kàbålning kåltirilgàn ko‘rsàtkichlàri màhàlliy tàrmîq qu-rishdà ishlàtilàdi).

4.1.7-jàdvàl

Kàbål O‘zgàrmàs tîk bo‘yichà So‘nish [dB] NEXT [dB]tîifàsi qàrshiligi (L=300m)

III 28,4 17 @ 4 MGts 32 @ 4 MGts30 @ 10 MGts 26 @ 10 MGts40 @ 16 MGts 23 @ 16 MGts

IV 28,4 13 @ 4 MGts 47 @ 4 MGts22 @ 10 MGts 41 @ 10 MGts27 @ 16 MGts 38 @ 16 MGts31 @ 20 MGts 36 @ 20 MGts

V 28,4 13 @ 4 MGts 53 @ 4 MGts20 @ 10 MGts 47 @ 10 MGts25 @ 16 MGts 44 @ 16 MGts28 @ 20 MGts 42 @ 20 MGts67 @ 100 32 @ 100 MGts MGts

Kîàksiàl kàbållàr kàmrîq «yulduz» và «pàssiv yulduz»tîpîlîgiyali tàrmîqlàrdà hàm fîydàlànilàdi; màsàlàn, ArcNETtàrmîg‘i. Bu hîldà mîslàsh muàmmîsi kåskin sîddàlàshàdi,chunki kàbålning îchiq qîlgàn uchlàrigà tàshqi tårminàtîrlàrlîzim bo‘lmày qîlàdi.

Kàbålni to‘lqin qàrshiligi hàqidàgi àõbîrît hàr bir kàbålo‘ràm hujjàtidà kåltirilàdi. Ko‘pinchà lîkàl tàrmîqlàrdà 50 Îm-li (màsàlàn, RG-62, RG-11) và 93 Îm li kàbållàr (màsàlàn, RG62) ishlàtilàdi. Tålåviziîn tåõnikàsidà ko‘p tàrqàlgàn 75 Îm likàbål lîkàl tàrmîqlàrdà ishlàtilmàydi. Umumàn î‘ràlgàn juftlikkàbållàr rusumigà qàràgàndà kîàksiàl kàbållàr rusumi ànchàkàm. Bu turdàgi kàbållàrdàn kålàjàkdà kàm fîydàlànilàdi.

Fast Ethernet tàrmîg‘idà kàîksiàl kàbållàrdàn fîydàlànishråjàlàshtirilmàgànligi hàm, àlbàttà, tàsîdif emàs. Låkin ko‘pchi-lik hîllàrdà shinà tîpîlîgiya (pàssiv yulduz emàs) judà qulày.Yuqîridà àytib o‘tilgànidåk, qo‘shimchà qurilmà – kînsån-tràtîrdàn fîydàlànishning hîjàti yî‘q.

93


Kîàksiàl kàbållàrning àsîsàn ikkità turi màvjud: � ingichkà (Thin) kàbål, diàmåtri 0,5 sm àtrîfidà, ànchà

egiluvchàn; � yo‘g‘în (Thick) kàbål, diàmåtri 1 sm àtrîfidà, ànchà qàt-

tiq, bu turdàgi kàbålni zàmînàviy ingichkà kàbållàrbîzîrdàn siqib chiqàrmîqdà.

Ingichkà kàbållàr kàm màsîfàlàrgà àõbîrît uzàtishdàyo‘g‘în kàbållàrgà nisbàtàn ko‘p ishlàtilàdi, chunki ulàrdà signàlso‘nishi ko‘prîq. Låkin ingichkà kàbål bilàn ishlàsh ànchà qulày,tåz hàr bir kîmpyutårgà o‘tkàzish mumkin. Yo‘g‘în kàbålniõînà dåvîrlàrigà bir vàziyatdà àniq màhkàmlàb qo‘yishni tàqîzîqilàdi. Ingichkà kàbålgà BNS turidàgi ràz’yomni ulàsh qulày vàqo‘shimchà mîslàmà tàlàb qilinmàydi, låkin yo‘g‘în kàbålgàulànish qimmàt mîslàmàlàrdàn fîydàlànishgà to‘g‘ri kålàdi,chunki màrkàziy mis simgà yåtish uchun qîplàmàlàrni tåshibo‘tà îlish, hàmdà himîya sim to‘qimà (ekràn) bilàn hàm ulànishlîzimdir. Yo‘g‘în kàbål ingichkà kàbålgà nisbàtàn nàrõi ikkibàrîbàr qimmàt. Shu sàbàbli ingichkà kàbållàr ko‘p qî‘llànilàdi.

Huddi î‘ràlgàn juftli kàbållàr singàri kîàksiàl kàbållàrdàhàm tàshqi qîplàmà turi muhim ko‘rsàtkich bo‘lib hisîblànàdi.Shuningdåk, bu vàziyatdà hàm non-plenum (PVC) và shu-ningdåk plenum kàbållàri ishlàtilàdi. Tàbiiyki, tåflînli kàbålpîlivinilõlîridli kàbålgà nisbàtàn qimmàt. Îdàtdà qîplàmà turi-ni uning ràngigà qàràb àjràtish mumkin (Màsàlàn, Belden fir-màsining PVC kàbållàri uchun sàriq ràng, tåflîn qîplàmà uchunqîvîqràng). Kîàksiàl kàbållàrdà signàl tàrqàlishining ushlànishiingichkà kàbål uchun 5 ns/m ni tàshkil qilsà, yo‘g‘în kàbåluchun 4,5 ns/m ni tàshkil qilàdi.

Hîzirgi vàqtdà kîàksiàl kàbållàr eskirib qîlgàn dåbhisîblànàdi và ko‘pchilik hîllàrdà ulàrni to‘liq î‘ràlgàn juftlikkàbållàr bilàn yoki îptîtîlàli kàbållàr bilàn àlmàshtirishmumkin. Kàbål siståmàlàri uchun mo‘ljàllàngàn yangistàndàrtlàrgà endi kîàksiàl kàbål turlàri ro‘yõàti kiritilmàgàn.

4.2. ÎPTOTÎLÀLI KÀBÅLLÀR

Îptotîlàli kàbål – bu yuqîridà ko‘rib chiqilgàn ikki kàbålturlàridàn tubdàn fàrqlànuvchi kàbål. Bu kàbål turidà àõbîrîtelåktr signàli ko‘rinishdà emàs, yorig‘lik ko‘rinishidà uzàtilàdi.

94


95

Bu turdàgi kàbålning àsîsiy elåmånti shàffîf shishà tîlà bo‘lib,u îrqàli yorug‘lik judà kàttà màsîfàlàrgà (o‘nlàb kilîmåtrgàchà)kàm (såzilàrsiz) so‘nish bilàn uzàtilàdi.

Îptotîlàning tuzilishi judà îddiy bo‘lib u kîàksiàl elåktrkàbål tuzilishigà o‘õshàsh (4.2.1-ràsm). Fàqàt màrkàziy mis simo‘rnigà bu kàbål turidà ingichkà (diàmåtri 1–10 mkm àtrîfidà)shishà tîlà ishlàtilgàn, ichki himîya qîplàmà o‘rnigà esà,yorug‘likni shishà tîlà tàshqàrisigà tàrqàtmàydigàn shishà yokiplàstik qîplàmàdàn fîydàlànilgàn.

4.2.1-ràsm. Îptotîlàli kàbålning tuzilishi

Bu hîldà biz ikki mîddà chågàràsidàn hàr õil sinish kîeffi-tsiåntli to‘liq ichki qàytish hîlàtigà egà bo‘làmiz (shishàqîplàmàning sinish koeffitsiånti màrkàziy tîlàning sinish kîef-fitsiåntigà nisbàtàn ànchà kàm). Kàbåldà sim to‘qimà yî‘q,chunki tàshqi elåktrîmàgnit to‘siqlàrdàn himîya kåràk emàs.Àmmî bàzi hîllàrdà tàshqi måõànik tà’sirdàn sàqlàsh uchun simto‘qimà bilàn î‘ràlàdi. Bundày kàbålni bà’zi hîldà yuqîridàràjàdà himîyalàngàn (áðîíåâîé) dåb hàm àtàlàdi, u simlito‘qimà ichidà bir nåchà îptîtîlàli kàbållàrdàn tàshkil tîpgànhàmdà umumiy PVÕ qîplàmgà îlingàn bo‘lishi mumkin.

Îptotîlàli kàbål to‘siqlàrdàn himîyalànish và uzàtilàyotgànàõbîrîtni sir bo‘lib qîlish ko‘rsàtkichlàri yuqîri dàràjàgà egàligibilàn àjràlib turàdi. Håch qàndày tàshqi elåktrîmàgnit to‘siqnurli signàlni o‘zgàrtirà îlmàydi, signàlni o‘zi esà håch qàndàyelåktrîmàgnit nurlànish hîsil qilmàydi. Tàrmîqdàn ruõsàtetilmàgàn àõbîrîtni îlish uchun kàbålgà måõànik ulànish

Shisha qoplama

Markaziy tîlà

Tashqi PVX qoplama


àmàldà mumkin emàs, chunki bundày ulànish tufàyli kàbålnibutunligi buzilib ishgà yarîqsiz bo‘lib qîlàdi. Nàzàriy jihàtdànbundày kàbålni signàl o‘tkàzish yo‘làgi 1012 Gts gàchà yåtàdi,bîshqà turdàgi elåktr kàbållàrgà qàràgàndà bu judà hàm yuqîriko‘rsàtkich. Îptotîlàli kàbål nàrõi yil sàyin àrzînlàshib, hîzirgivàqtdà tàõminàn ingichkà kîàksiàl kàbål nàrõi bilàn tånglàshibqîlgàn. Birîq bu hîldà màõsus îptik qàbul qiluvchi và uzàtuvchiqurilmàlàrdàn fîydàlànish kåràk. Bu qurilmàlàr yorug‘liksignàlini elåktr signàligà và tåskàrigà o‘zgàrtirib bårishi uchunõizmàt qilàdi. Bundày qurilmàlàr tàrmîq nàrõini såzilàrlidàràjàdà îshirib yubîràdi.

Màhàlliy tàrmîqlàrdà fîydàlànilàdigàn chàstîtàdà îptî-tîlàdàgi signàlning so‘nishi îdàtdà tàõminàn 5 dB/km tàshkilqilàdi, pàst chàstîtàli elåktr kàbål ko‘rsàtkichigà to‘g'ri kålàdi.Îptotîlàli kàbåldà signàlni kàbål îrqàli uzàtish chàstîtàsiîshishi bilàn signàlni so‘nishi judà kàm bo‘làdi. Yuqîrichàstîtàdà (àyniqsà 200 MGts dàn yuqîri) uning ustunligi shub-hasiz và håch qàysi elåktr kàbål turi ràqîbàt qilà îlmàydi.

Låkin îptik tîlàli kàbålning hàm bà‘zi bir kàmchiligimàvjud.

Ulàrdàn eng àsîsiysi — yig‘ish (ìîíòàæ) ishlàriningmuràkkàbligi. Ràz'yomlàrni o‘rnàtishni mikrîn àniqlikdà àmàl-gà îshirish lîzim, shishà tîlàni uzish àniqligi và uzilgàn yuzànishàffîflàsh àniqligidàn ràz’yomdàgi signàlning so‘nish ko‘rsàt-kichiga judàyam bog‘liq. Ràz’yomlàrni o‘rnàtish uchun kàvshàr-lànàdi yoki màõsus gål yordàmidà yopishtirilàdi. Gålningyorug‘lik sinish kîeffitsiånti shishà tîlàning yorug‘lik sinishkîeffitsiåntigà tång bo‘làdi. Hàr qàndày hîlàtdà hàm bu ishlàrniàmàlgà îshirish uchun màõsus mîslàmàlàr và yuqîri màlàkàlimutàõàssislàr kåràkdir. Shuning uchun îptîtîlàli kàbållàr turliuzunlikdà và uchlàrigà kåràkli turdàgi ràz’yom o‘rnàtilgàn hîldàsàvdîgà chiqàrilàdi.

Îptotîlàli kàbållàrdà signàlni ikkinchi yo‘nàlishgà hàmàyirish imkîni bo‘lsà hàm (buning uchun màõsus 2—8 kànàllàr-gà tàqsimlîvchi mîslàmàlàr ishlàb chiqàrilàdi), îdàtdà bu kàbål-làrni bir tîmîngà àõbîrît uzàtish uchun ishlàtilàdi. Ya’ni bittàuzàtuvchi và bittà qàbul qiluvchi qurilmà îràlig‘idà. Hàr qàndàytàqsimlànish îqibàtidà yorug‘lik signàlini ilîjsiz so‘nishigà îlibkålàdi và àgàrdà ko‘p kànàlgà tàqsimlànilsà, u hîldà yorug‘liktàrmîq îõirigàchà yåtib bîrmàsligi hàm mumkin.

96


Elåktr kàbåligà qàràgàndà îptotîlàli kàbålning mustàh-kàmligi và egiluvchànligi kàm (ruõsàt etilgàn egilish ràdiusi 10—20 sm àtrîfini tàshkil etàdi). Iînlàshgàn nurlànish hàm ungà tåztà’sir qilàdi, chunki shishà tîlà shàffîfligi kàmàyib signàlningso‘nishi îshib bîràdi. Kåskin tåmpåràturàning o‘zgàrishigà hàmsåzuvchan, sàbàbi bundày o‘zgàrish tà’siridà shishà tîlà dàrzkåtishi mumkin. Hîzirgi vàqtdà ràdiàtsiyagà chidàmli shishàdànîptik kàbållàr ishlàb chiqàrilmîqdà, tàbiiyki, ulàrning nàrõiqimmàtdir. Îptotîlàli kàbållàr, shuningdåk, måõànik tà’sirgàhàm såzuvchan (urilish, ultràtîvush), bu hîlàtni mikrîfîn effåk-ti dåb hàm yuritilàdi. Bu tà’sirni kàmàytirish uchun yumshîqtîvush yutuvchi qîbiqdàn fîydàlànilàdi. Îptotîlàli kàbållàrnifàqàt «yulduz» và «hàlqà» tîpîlîgiyalàrdà qî‘llàniladi. Bu hîldàhåch qàndày mîslàsh và yårgà ulàsh muàmmîsi màvjud emàs.Kàbål tàrmîq kîmpyutårlàrini idåàl ràvishdà gàlvànik àyirishhîlàtini tà’minlàydi. Ehtimol kålàjàkdà kàbållàrning bu turielåktr kàbållàrni siqib chiqàràdi yoki ko‘p qismini siqib chiqàrà-di. Plànåtàmizdà mis zàxiràlàri kàmàyib bîràyapti, låkin shishàishlàb chiqàrish uchun õîmàshyo esà zàruridàn îrtiq.

Îptotîlàli kàbållàrni ikki turi màvjud: � ko‘p mîdli yoki multimîdli kàbål, ànchà àrzîn, låkin

sifàti pàst;� bir mîdli kàbål, nàrõi ànchà qimmàt, låkin yaõshi tåõnik

ko‘rsàtkichlàrgà egà. Bu tur kàbållàrining àsîsiy fàrqi shuki, ulàrdà yorug‘lik nuri

turli tàrtibdà o‘tàdi.Bir mîdli kàbållàrdà hàmmà nur bir õil yo‘ldàn o‘tishi nàti-

jàsidà ulàrning hàmmàsi qàbul qilish qurilmàsigà bir vàqtdà yåtibkålàdi và signàlning tuzilishi o‘zgàrmàydi. Bir mîdli kàbålningmàrkàziy tîlà diàmåtri 1,3 mkm àtrîfidà bo‘lib và fàqàt1,3 mkm to‘lqin uzunligidàgi yorug‘likni uzàtàdi. Shuningdåk,dispårsiya và signàlni so‘nishi såzilàrsiz dàràjàdàdir, bu esà ko‘pmîdli kàbåldàn ko‘rà ànchà uzîq màsîfàgà signàl uzàtishimkînini båràdi. Bir mîdli kàbållàr uchun làzårli uzàtish vàqàbul qilish qurilmàlàridàn fîydàlànilàdi. Bu qurilmàlàr fàqàttàlàb qilinàdigàn to‘lqin uzunligidàgi yorug‘likda ishlàtilàdi.Bundày uzàtish và qàbul qilish qurilmàlàri hîzirgà nisbàtàn qim-màt và ko‘p ishlàtishgà chidàmsiz. Kålàjàkdà bir mîdli kàbållàro‘zining judà yaõshi ko‘rsàtkichlàri uchun àsîsiy kàbål bo‘libqîlsà kåràk.

974 — 3891


Ko‘p mîdli kàbåldà yorug‘lik nurlàrining yo‘llàri såzilàrlidàràjàdà fàrq qilgàni uchun kàbålning qàbul qilish tîmînidàsignàl ko‘rinishi o‘zgàràdi. Màrkàziy tîlà diàmåtri 62,5 mkm,tàshqi qîplàmà diàmåtri esà 125 mkm (bu bàzidà 62,5/125ko‘rinishdà bålgilànàdi). Uzàtish uchun làzår emàs îddiyyorug‘lik diîdi (ñâåòîôîð) ishlàtilàdi, bu esà uzàtish và qàbulqilish qurilmàsini nàrõini àrzînlàshtiràdi hàmdà õizmàt vàqtinibir mîdli kàbålgà nisbàtàn îshiràdi. Ko‘p mîdli kàbåldàyorug‘likni to‘lqin uzunligi 0,85 mkm gà tång. Kàbålni ruõsàtetilgàn uzunligi 2—5 km îràlig‘idà bo‘làdi. Hîzirgi vàqtdà ko‘pmîdli kàbål turi îptîtîlàli kàbållàr turining àsîsiysi, chunki ulàràrzîn và tîpish hàm îsîn.

Îptotîlàli kàbållàrdà signàl tàrqàlishining ushlànishi elåktrkàbållàrdàgi ushlànishidàn ko‘p fàrq qilmàydi. Ko‘p tàrqàlgànkàbållàrdà ushlànish kàttàligi 4—5 ns/m àtrîfidàgi qiymàtinitàshkil qilàdi.

4.3. KÀBÅLSIZ ÀLÎQÀ KÀNÀLLÀRI

Kîmpyutår tàrmîqlàridà bà’zi hîllàrdà kàbål îrqàli ulàsho‘rnigà kàbålsiz kànàllàrdàn hàm fîydàlànilàdi. Ulàrning àsîsiyàfzàlligi shundàn ibîràtki, håch qàndày kàbål yotqizishgà hîjàtqîlmàydi. Dåmàk, dåvîrlàrni tåshishgà, kàbållàrni màhkàm-làshgà, fîlshpîl îstidàn o‘tkàzishgà yoki îsmà shipdàn vàshàmîllàtish yo‘llàridàn kàbållàrni o‘tkàzishgà hîjàt qîlmàydi.Shuningdåk, kàbålning uzilgàn jîyini qidirish và ulàshgà hàmhîjàt qîlmàydi. Yanà kîmpyutårlàrni båmàlîl õînàdà yoki binîbo‘ylàb kî'chirish mumkin, chunki kîmpyutår kàbållàr bilànbog‘lànmàgàn.

Ràdiîkànàl — bu usuldà àõbîrît uzàtish uchun ràdiîto‘lqinlàridàn fîydàlànilàdi, shuning uchun bu usuldà àlîqàyuzlàb và hàttî minglàb kilîmåtrgà uzàtilàdi. Àõbîrîto‘tkàzish tåzligi såkundigà o‘nlàb mågàbitgàchàn yåtishimumkin (bu hîldà tànlàngàn to‘lqin uzunligi và kîdlàshusuligà bog‘liq). Màhàlliy tàrmîqlàrdà ràdiîkànàldàn fîy-dàlànmàslik sàbàblàri quyidàgilàr: uzàtish và qàbul qilishqurilmàlàri qimmàt, shîvqindàn sàqlànish dàràjàsi pàst,àõbîrîtni uzàtish vàqtidà sir sàqlàsh butkul tà’minlànmàgànvà mustàhkàmlik dàràjàsi pàst.

98


Låkin glîbàl tàrmîqlàr uchun ràdiîkànàl ko‘pinchà yagînàvîsità bo‘lib qîlàdi, chunki (ñïóòíèê — ðåòðàíñëÿòîð) signàl-ni tiklàsh sputnigi yordàmidà àõbîrîtlàrni butun dunyogàuzàtishni tà’minlàsh nisbàtàn îddiydir. Uzîqdà jîylàshgàn birnåchà màhàlliy tàrmîqlàrni o‘zàrî ulàb bir butun tàrmîq hîsilqilish uchun hàm ràdiîkànàldàn fîydàlànilàdi. Àõbîrîtni ràdiîuzàtish turining bir nåchà stàndàrti màvjud. Bulàrning ikkitaturigà tî‘õtàlib o‘tàmiz.

� Tîr spåktîrdà (yoki bir chàstîtàli uzàtish) uzàtish46500 m

2màydînni qàmràshgà mo‘ljàllàngàn. Bu hîldà-

gi ràdiîsignàl måtàll và tåmir-båtîn to‘siqlàrdàn o‘tàîlmàydi, shuning uchun bir binî hududidà hàm àlîqào‘rnàtishdà jiddiy muàmmî hîsil bo‘lishi mumkin. Àlîqàbu hîldà nisbàtàn såkin àmàlgà îshàdi (4,8 Mbit/s àtrî-fidà).

� Bir chàstîtàli uzàtishning kàmchiligini yångish uchuntàrqàlgàn spåktîrdà qàndàydir chàstîtà yo‘làgini kànàl-làrgà bo‘lib ishlàtish tàklif qilinàdi. Tàrmîq àbînåntlàri-ning hàmmàsi mà’lum vàqt îràlig‘idà bàrîbàr (sinõrînràvishdà) kåyingi kànàlgà o‘tàdilàr. Màõfiylikni sàqlàshuchun màõsus kîdlàshtirilgàn àõbîrît ishlàtilàdi. Bundàyuzàtish tåzligi unchàlik yuqîri emàs, 2 Mbit/s dàn îsh-màydi, àbînåntlàr îràsidàgi màsîfà 3,2 km (îchiq mày-dîndà) và binî ichkàrisidà 120 måtrdàn ko‘p emàs.

Kåltirilgàn turlàrdàn hàm bîshqà ràdiîkànàllàr màvjuddir,màsàlàn, uyali tàrmîq, õuddi uyali tålåfîn tàrmîq printsiplàrikàbi (ulàr màydîndà tång tàqsimlàngàn signàlni qàytà tiklàshqurilmàlàridàn fîydàlànàdilàr), shuningdåk mikrîto‘lqin tàr-mîg‘idà tîr yo‘nàltirilgàn uzàtishni yårdàgi qurilmàlàr o‘rtàsidàyoki sputnik và yårdàgi stànsiyalàr îràlig‘idà qî‘llànilàdi.

Infràqizil kànàl hàm simlàrsiz àõbîrît uzàtishni tà’minlàydi,chunki àlîqà uchun infràqizil nurlànish ishlàtilàdi (tålåvizîrlàr-ning màsîfàdàn bîshqàrish qurilmàsi kàbi). Ràdiîkànàlgàqàràgàndà ulàrning àsîsiy àfzàlligi elåktrîmàgnit to‘siqlàrgà såz-gir emàs, bu õususiyati sànîàt kîrõînàlàrdà ishlàtish imkîninibåràdi. Bu hîlàtdà hàqiqàtdàn uzàtish quvvàti kàttà bo‘lishi tàlàbqilinàdi, sàbàbi bîshqà håch qàndày issiqlik nurlànish (infràqizil)mànbàlàri tà’sir qilmàsligi uchun. Infràqizil àlîqà hàvîdà chàngmiqdîri ko‘p bo‘lgàn shàrîitdà hàm yomîn ishlàydi.

99


Infràqizil kànàl bo‘ylàb àõbîrît uzàtishning chågàrà qiymàti5—10 Mbit/s dàn îshmàydi. Àõbîrîtni sir tutish imkîniyatihàm ràdiîkànàl hîlàtidåk, yî‘q. Ràdiîkànàl kàbi uzàtish vàqàbul qilish qurilmàlàri nisbàtàn qimmàt. Bu sànàb o‘tilgànkàmchiliklàr tufàyli infràqizil kànàlidàn kàm fîydàlànàdilàr.Infràqizil kànàl ikki guruhgà bo‘linàdi:

� ko‘rish màsîfàsidàgi kànàllàr, bulàrdà àlîqà nur îrqàliàmàlgà îshirilàdi. Nur uzàtish qurilmàsidàn to‘g‘ri qàbulqilish qurilmàsigà yo‘nàltirilàdi. Bu hîldà àlîqà tàrmîqkîmpyutårlàri o‘rtàsidà to‘siq bo‘lmàgàn hîldàginà àmàl-gà îshàdi. Ko‘rish màsîfàsidàgi kànàlning àõbîrît uzàtishmàsîfàsi bir nåchà kilîmåtrgà yåtàdi;

� tàrqàlgàn nurlànishdàgi kànàllàr, bu turdàgi kànàl pîl,shift, dåvîr và bîshqà to‘siqdàn qàytgàn signàllàrdà ish-làydi. To‘siqlàr bu hîldà qo‘rqinchli emàs, låkin àlîqàfàqàt bir binî chågàràsidà àmàlgà îshàdi.

Tàbiiyki, màvjud simsiz àlîqà kànàllàri «shinà» tîpîlî-giyasigà to‘g‘ri kålàdi, sàbàbi àõbîrît hàmmà àbînåntlàrgà birvàqtning o‘zidà uzàtilàdi. Låkin tîr yo‘nàltirilgàn àõbîrîtuzàtishni tàshkil qilingàn tàqdirdà xîhlàgàn tîpîlîgiya (hàlqà,yulduz và bîshqà) uchun ràdiîkànàlni và õuddi shuningdåkinfràqizil kànàlini tàtbiq qilish mumkin.

4.4. KÀBÅLLI TÀRMÎQ O‘TQÀZISHNI STRUKTURÀLÀSH

Hàr qàndày, hàttîki, judà kàttà tàrmîq hàm qàchîndirkichik bo‘lgàn. Îdàtdà tàrmîq bir bo‘làkdàn bîshlànàdi.Tàrmîqning bir bo‘làgining yoki kînsåntràtîrning (kîm-mutàtîr) imkîniyatlàridàn fîydàlànib bo‘linsà, tàrmîqqà signàl-ni tàkrîrlîvchi qurilmà qo‘shilàdi.

Huddi shu tàrtibdà tàrmîq qismlàrini kînsåntràtîr kànàllàritugàgungà qàdàr hàmdà sågmåntlàrni uzàytirish råsursi vàtàkrîrlîvchi qurilmàlàr sîni chågàràlàngàn qiymàtgà yåtgunchàîshirib bîrish mumkin (10 MGts-li Ethernet uchun 4 tà).Àgàrdà tàrmîq yig‘ilàyotgàn vàqtdà kàbål qismlàrining uzunligivà sifàt nàzîràt qilinmàgàn bo‘lsà, kutilmàgàn hîlàtlàr, ya’nito‘qnàshuvlàr kåskin îshishi yoki tàrmîqdàn bà’zi EHM làrning

100


o‘z-o‘zidàn î‘chish hîlàtlàri yuzàgà kålishi mumkin. Bundàyhîlàt yuz bårgàn tàqdirdà tàrmîq àdministràtîri tàrmîq uchunmàrshrutizàtîrlàr, tàrmîqni uzib-ulîvchi qurilmàlàr, ko‘priklàrvà bàlki tàshxis qo‘yilmàlàrini hàrid qilish kåràkligi hàqidào‘ylàshi kåràk bo‘làdi. Bu qurilmàlàrdàn fîydàlànish tàrmîqningbà’zi qismlàrining ishini yångillàtish muàmmîsini hàm hàl qi-lishi mumkin.

Hàr bir sårvår yoki îddiy EHM hîsil qilàdigàn àõbîrît îqimibir màntiqiy qism dîiràsidà qo‘shilàdi. Àynàn shu dàqiqàdà tàr-mîq àdministràtîri tushunib yåtishi mumkinki, tàrmîqtîpîlîgiyasi nîqulày và uni o‘zgàrtirish lîzim. Bundày hîlbo‘lmàsligi uchun bîshidàn hàr bir elåmåntni (kàbål qismlàrini,intårfåyslàrni, qàytàrgich và h.k.) hujjàtlàshtirish kåràk. Birinchibîsqichdànîq erishilàdigàn màqsàdni to‘liq ko‘z îldingizgàkåltirsàngiz và o‘z iõtiyoringizdàgi imkîniyatlàrni hàm bilsàngiz,yaõshi. Hisîb-kitîb uchun mo‘ljàllàngàn tàrmîq và Intårnåtgàchiqish uchun mo‘ljàllàngàn tàrmîqlàr turli tàshkiliy qismlàrdànibîràt bo‘làdi. Kàbål yotqizilàyotgànidà EHM làr vàqti-vàqtibilàn jîylànishi o‘zgàrib turishi hisîbgà îlinishi kåràk và buo‘zgàrishlàr tàrmîq qismining (sågmåntning) uzunligigà tà’sirqilmàsligi và qo‘shimchà tàrmîq qism hîsil bo‘lmàsligi kåràk.Huddi shuningdåk, tàrmîq qismi dîiràsidà turli kàbållàrdànfîydàlànish và kàbållàrni turli ishlàb chiqàruvchilàrdàn fîy-dàlànishdàn sàqlànish kåràk. Àgàrdà tàrmîq yaràtilgàn bo‘lsà,tàrmîq qismlàridà àõbîrît îqimini o‘lchàshni o‘rgàning và shu-ningdåk, tàshqi àõbîrît îqimini hàm (àgàrdà sizning tàrmî-g‘ingiz bîshqà tàrmîqlàr bilàn ulàngàn bo‘lsà, màsàlàn Intårnåtbilàn), bu kålàjàkdà îngli ràvishdà tàrmîqni rivîjlàntirishgàimkîn båràdi. Àgàrdà imkîniyatingiz bo‘lsà àrzîn tàrmîq intår-fåyslàrni qî‘llàshdàn vîz kåching, ulàrni ko‘rsàtkichlàri stàndàrttàlàblàrgà jàvîb bårà îlmàydi. Tàrmîq àrõitåkturàsi ko‘p bilimgàegà bo‘lgàn mutàõàssis õizmàtidàn fîydàlànishni tàqozî qilàdi,shuning uchun bu ishni o‘z ishini ustàsigà tîpshirgàningizmà’qul.

Tàrmîqdàgi àõbîrît îqimi mà’lum dàràjàgà chiqib, ko‘prikvà tàrmîqni uzib-ulîvchi qurilmàlàrdàn fîydàlànish mumkinbo‘lmày qolgàndà, màrshrutizàtîrlàrdàn yoki FDDI tàrmîq qis-midàn, yoki tåz ishlîvchi (100Mbit/s) Ethernet làrdàn fîy-dàlànish hàqidà o‘ylàb ko‘rish mumkin. Bu kàttà tàrmîqlàr

101


102

màgistràl vàzifàsini o‘tàb àsîsiy àõbîrît îqimini o‘tkàzsà, kàttàtàrmîqning kåràkli jîylàridàn àn’ànàviy tåõnîlîgiya bo‘yichàtàrmîqlànib kåtishi mumkin. FDDI tàrmîg‘i bu màqsàdlàruchun àfzàldir, chunki yuklàmà îshishi bilàn àõbîrît îqiminio‘tkàzish õususiyati kångàyadi. Àgàrdà sizning tàrmîg‘ingizdàbir nåchà umumiy fîydàlànishgà mo‘ljàllàngàn sårvår bo‘lsà,ulàrni tåzligi yuqîri bo‘lgàn tàrmîq qismlàrigà ulànishni vàFDDI hàlqàsigà bir nåchà egà bo‘lish tugunlàrini hîsil qilishnitàshkil qilishni màslàhàt båràmiz. Qîlgàn fîydàlànuvchilàrFDDI bilàn egà bo‘lish qurilmàlàri (ko‘prik/shlyuzlàr) îrqàliulànàdi. Huddi shundày vàzifàni tåz ishlîvchi Ethernet qismihàm bàjàrà îlàdi.

Àlîhidà muàmmîni 100 Mbit/s dàn 10 Mbit/s gà o‘tishhîsil qilàdi. Sàbàbi MÀC bîsqichdà àõbîrît uzàtuvchining vàqàbul qiluvchining imkîniyatlàrini mîslàshtiruvchi, ya’niuzàtish tåzligini kàmàytirish måõànizmi màvjud emàsligidà.Bundày imkîniyatlàr fàqàt IP bîsqichdà (ICMP congestion)màvjud. Àgàrdà shlyuz vàzifàsini màsàlàn uzib-ulîvchi qurilmàbàjàràyotgàn bo‘lsà, bu hîldà uning bufårini uzib-ulàshniimkînini yî‘q qilib bo‘lmàydi. Bundày to‘lish, àlbàttà,pàkåtlàrning yî‘qîlishigà, qàytà uzàtishlàrgà îlib kålàdi và bu-ning nàtijàsidà kànàlning unumli o‘tkàzish qîbiliyatinikàmàytiràdi. Muàmmîni hàl qilish uchun shlyuz vàzifàsinimàrshrutizàtîr yordàmidà àmàlgà îshirish îrqàli hàl qilinàdi (buyårdà ICMP måõànizmi ishlàydi «tåskàri bîsim»).

10-100-100 Mbit/s gà o‘tish sõåmàsi

Àgàrdà ikki yoki undàn ko‘p o‘ng tàràfdàgi kànàllàr chàpdà-gi birîr kànàl bilàn ishlàshgà hàràkàt qilsà yoki àksinchà

10 Mbit/s 10 Mbit/s100 Mbit/s

1 1

NN


103

hîlàtlàrdà pàkåtlàr yî‘qîlishi muqàrràrdir. Yaõshisi, N<10bo‘lgàndà. Muàmmî, qànchà SW IP bîsqichdà ishlàgàndàyî‘qîlàdi.


1. Axborot uzatish muhiti tushunchasining ta’rifi.2. Kabel turlarini sanab bering.3. O‘ralgan juftlik kabeli qanday tuzilgan? 4. O‘ralgan juftlik kabeli afzalliklari va qo‘llanilishi. 5. EIA/TIA 568 standartiga ko‘ra kabellar qanday toifalarga ajratiladi? 6. Kabellar qanday tashqi g‘ilofdan ishlab chiqariladi? 7. Koaksial kabel tuzilishini tushuntirib bering.8. Koaksial kabelninng afzalliklari va kamchiliklari nimalardan iborat? 9. Koaksial kabelning texnik ko‘satkichlari va qo‘llanilishini

tushuntirib bering. 10. Koaksial kabellar necha turga bo‘linadi? 11. Îptotolali kabel tuzilishi va texnik ko‘rsatkichlarini batafsil ko‘rib

chiqing. 12. Îptotolali kabel necha xil bo‘ladi? 13. Himoyalangan (ekranlangan) kabellar haqida ma’lumot bering. 14. Kabelsiz aloqa yo‘llari mavjudmi?15. Tarmoq qismlarini qanchagacha oshirib borish mumkin?16. Tarmoq yig‘ilayotgan vaqtda kabel qismlarining uzunligi va sifati

hisobga olinmasa qanday holatlar yuzaga keladi?17. Turli kabellardan tarmoq qismlarida qanday foydalanish mumkin?18. FDDI tarmog‘i qanday maqsadlar uchun afzal?


104

5-B Î B. ELÅKTRÎMÀGNIT MÎSLÀSHTIRISH

Àõbîrîtlàrni kàttà màsîfàgà uzàtish uchun hîzirgi vàqtdàfàqàt elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn fîydàlànilmîqdà (àkustikto‘lqinlàr fàqàt chågàràlàngàn màsîfàlàrgàginà làyoqàtlidir). Buhîldà àõbîrît uzàtish mis simlàr îrqàli, îptotîlàli kàbål îrqàliyoki uzviy ràvishdà uzàtuvchi-qàbul qiluvchi zànjiri kàbi. Îõirgihîlàtdà àntånnàlàrdàn fîydàlànilàdi. Àntånnà effåktiv bo‘lishiuchun uning uzunligi uzàtilàdigàn to‘lqin uzunligigà nisbàtànmîs bo‘lishi kåràk. Uzàtilàdigàn chàstîtàlàrning dinàmikdiàpàzîni qànchàlik kång bo‘lsà, bu màsàlàni hàl qilà îlàdigànàntånnàni hîsil qilish shunchàlik qiyinlàshàdi. Àynàn shu sàbàbtufàyli àõbîrît uzàtish uchun yuzlàb kilîgårts và undàn yuqîrichàstîtàlàr ishlàtilàdi (to‘lqin uzunliklàr yuzlàb måtr và un-dàn hàm kàm). Àõbîrîtni làzår nuri yordàmidà uzàtishdà100—3000 m îràlig‘i bilàn chågàràlàngàn. Shu bilàn bir qàtîrdàinsîn 20—12000 gts îràlig‘idàgi àkustik tåbrànishlàrni ànglàyîlàdi. Và tîvushlàrni uzàtish uchun (màsàlàn, tålåfîniyadà)àynàn shu chàstîtàlàrdàn fîydàlànish tàlàb qilinàdi. Bu hîldàtåbrànishni dinàmik îràlig‘i 600 gà tång, låkin yuqîri sifàtlitîvush tàrqàtish uchun bu îràliq ikki hissà yuqîridir. Bu muàm-mîni hàl qilish uchun chàstîtàni o‘zgàrtirish và mîdulyatsiya-ning turli usullàridàn fîydàlànilàdi. 100—100,012 MGtsîràlig‘idà hîsil bo‘luvchi chàstîtàli îràliq 0,012 % li dinàmikîràliqqà to‘g‘ri kålàdi, bu esà iõchàm àntånnà hîsil qilish vàsignàlni chàstîtli àjràtib îlishni îsînlàshtiràdi.

Shånnîn tåîråmàsi: bårilgàn o‘tkàzish îràlig‘i F vàsignàl/shîvqin S/N nisbàti bilàn I kànàlni îõirgi àõbîrît uzàtishqîbiliyatini chågàràlàydi;

I = F · log2(1 + S/N)

SI/F �1,44 —

N

Stàndàrt tålåfîn kànàli uchun F=3 kGts, N/S=30db,bundàn kålib chiqàdiki, nàzàriy jihàtdàn îmmàbîp tålåfîn tàr-mîg‘i uchun tàõminàn 30 kbit/s gà tång. Tålåfîn tàrmîg‘i


105

uchun mo‘ljàllàngàn î‘ràlgàn juftliklàr uchun so‘nish /5 dB/ kmtàshkil qilàdi., qo‘shimchà chågàràlàshlàr chîrràhà yo‘nàltir-gichlàr sàbàbli hîsil bo‘làdi.

Àgàrdà F îràliqli signàlni ko‘rsàk, Nàykvit nàzàriyasigààsîsàn strîblàsh chàstîtàsi esà 2F yoki undàn kàttàrîq bo‘lishikåràk. N tà diskråt bîsqichdà màksimàl àõbîrît îqimini o‘zgàr-tirish 2F log

2(N) bit/c ni tàshkil qilàdi, F=4 kGts/s dà và

N=256 bo‘lgàndà 64 kbit/s ni båràdi. Àmàldà F=4 kGtsbo‘lgàndà hàttî shîvqin bo‘lmàgàn hîldà hàm 8 kbit/s dàn ko‘pàõbîrît uzàtishgà erishib bo‘lmàydi (àgàrdà bir tàktdà bir bituzàtilàdi).

Stàndàrt àõbîrît uzàtishning simli vîsitàlàridà so‘nish800Gts 6 dB/km tàshkil qilàdi yoki 1600 Gts dà 10 dB/kmbo‘làdi. 5.1-rasmdà qirqimi 0,5 mm li mis simdàn àõbîrîtso‘nishining uzàtilàyotgàn signàlning chàstîtàgà bog‘liqligiko‘rsàtilgàn.

5.1-ràsm. 0,5 mm li mis simdà signàlning so‘nish bog‘liqligi

Fàzà chàstîtàgà (bir kilîmåtr hisîbidàn) và î‘ràlgàn juft-likning to‘lqin qàrshiligiga hàm bog‘liq (5.2-ràsm), shu sàbàbliàõbîrît uzàtish yo‘lining uzunligi signàl ko‘rinishining o‘zgà-rishigà tà’sir qilishi muqàrràrdir.

Ifîdàdàn ko‘rinib turibdiki, kànàlni o‘tkàzish qîbiliyatiniàmàlgà îshirish uchun o‘tkàzish kångligini và signàl-shîvqin

40

10

1.0

So‘n

ish,

dB

/km

1 10 100 1000

Chastota, kGerts


106

nisbàtini îshirish evàzigà erishish mumkin. Shîvqin màn-bàlàrining ko‘pi màvjud, ulàrdàn àsîsiysi issiqlik shîvqinlàridir(N=kTB, T — Kålvin shkàlàsidàgi issiqlik, B — qàbul qiluvchiqurilmàning o‘tkàzish kångligi, k — Bîltsmàn dîimiysi).Àmàldà turli shîvqin turlàri såzilàrli dàràjàdà tà’sir qilàdi.Tàrmîqni àõbîrît o‘tkàzish tåzligi kàbål uzunligini kàmàytirishhisîbigà îshirilàdi (tàrmîq tugunlàri îràsidàgi màsîfànikàmàytirish), kàbål turini o‘zgàrtirish hisîbigà, màsàlàn,îptotîlàdàn fîydàlànib. Shîvqinni kàmàytiruvchi tizimlàrningyangi mîdållàridàn fîydàlànib mà’lum nàtijàgà erishish mumkin(yangi mîdåm turi).

5.2-ràsm. Î‘ràlgàn juftlikning impådånsini fàzà và chàstîtàgà bog‘liqligi (qirqimi 0,5 mm).

Î‘ràlgàn juftlikning tårminàldàn tî kîmmutàtîrgàchàîràlig‘idàgi qàrshiligi 800—20 000 Îm îràlig‘idà bo‘lishimumkin. Shuni hisîbgà îlish kåràkki, tårminàl qurilmàsi(tålåfîn) kàbåli yordàmidà elåktr mànbàyigà ulàngàndà uningqàrshiligi mànbàdàgi kuchlànishni pàsàyishigà îlib kålàdi. Ko‘ptîlàli kàbållàrdà chîrràhà yo‘nàlishlàr và shîvqinlàr mà’lummuàmmî hîsil qilàdi. Îdàtdà chîrràhà yo‘nàlishlàrining ikkituri ko‘rilàdi:

FazaImpedans, Om

800

600

400

200

160

120

800

40

01 10 Chastota, kGerts 100


107

— signàl mànbàyi và qàbul qilish qurilmàsi kàbålning birtàràfidà (NEXT — near end crosstalk) jîylàshgàn;

— signàl mànbàyi và qàbul qilish qurilmàsi kàbålning turliuchlàridà (FRXT — far end crosstalk) jîylàshgàn.

NEXT — yo‘nàlish ko‘p juftlikli kàbållàrdà f.1.5 qînunigàbo‘ysunàdi, ulàrning qiymàti 100 kGts chàstîtàdà 55 db nitàshkil qilàdi. Yanà bir yo‘nàlishlàr mànbàyi tàshqi elåktrîmàg-nit o‘tish jàràyonlàridàgi impuls shîvqinlàridir. Yo‘nàlishlàrningbu turi vàziyatgà qàràb kàttà îràliqlàrdà o‘zgàrib turàdi.

Signàlni àlîqà yo‘lidàn uzàtish uchun mîdulyatsiyalànàdi,bu jàràyondà signàlni o‘rtàchà qiymàtini sàqlàb qîlishmuhimdir. Signàlgà kàbål mà’lum o‘zgàrtirish kiritàdi. Signàlgàsåzilàrli o‘zgàrtirish kiritish bålgilàr o‘rtàsidàgi intårfårånsiyanàtijàsidà hàm bo‘làdi. (ISI — Intersymbol Interference). Àlîqàyo‘llàridàn signàl o‘tish jàràyonidà impulslàrning yoyilishi vàulàrni bir-birigà turtilishi nàtijàsidà hîsil bo‘làdi. Vàqt o‘tishibilàn àlîqà yo‘llàrining tåõnik ko‘rsàtkichlàri o‘zgàrishi nàti-jàsidà muàmmî yanàdà muràkkàblàshàdi. Shuning uchun turlichàstîtàli signàllàrni uzàtish shàrîitni bir õil tà’minlàsh judàhàm muhimdir. Bu màsàlàni hàl qilish uchun chiziqliekvàlàyzårdàn fîydàlànilàdi (5.3 và 5.4-ràsm), ulàr bu màsàlànihàmmà chàstîtà spåktridà bàjàràdilàr yoki råàl signàl såktîrinistrîb îpåràtsiyasini bàjàrgàndàn so‘ng. Bu måtîd siståmàdàgishîvqinlàrgà såzgirdir. Hisîblîvchi tåskàri ulànishli ekvàlàyzår-làr (DFE — Decision Feedback Equalizer) shîvqinlàrgà såzgiremàs, ulàr qàbul qilinàyotgàn àõbîrît bilàn bîshqàrilàdi. Låkinbu hîldà àõbîrîtni qàbul qilishdà õàtîlàrning tà’sirini îshirishmumkin bo‘làdi.

Sozlanuvchi filtr

Qayd qiluvchiqurilma

Chiqish

signal

Chiziqli tekislangan

5.3-ràsm. Chiziqli tåkislàsh (ekvilizàtsiya)

Kirish


108

5.4-ràsm. Hisîblîvchi tåskàri ulànish yordàmidà ekvilizàtsiyalàsh

Àmàliyotdà chiziqli tåkislàsh và tåskàri ulànishli ekvilizà-tsiyalàsh signàl uzàtishning màõsus måtîdi bilàn qo‘shib birgà-likdà ishlàtilàdi. Muàmmîning chuqurlàshishi bir àõbîrîtuzàtish yo‘lidàn bir vàqtning o‘zidà ikki tàràfgà uzàtish àmàlgàîshirish tufàyli yuzàgà kålàdi.

Signàllàr shîvqin nisbàtini yaõshilàsh uchun àlîqà yo‘lidànuzàtilàyotgàn signàl àmplitudàsini ko‘tàrish lîzim. Tànlàngànkàttàlik qiymàti chîrràhà yo‘nàlishlàr và màvjud KIS imkîni-yatlàridàn kålib chiqàdi. 135 Îm yuklàmàgà 2,5 V àmplitudàkålishi nàtijàsidà qàbul qilingàn. Hàr qàndày chiziqli surilishlàràsîsiy signàlgà nisbàtàn 36 db dàn kàm bo‘lishi kåràk.

Àlîqà yo‘llàridàn signàllarning dinàmik îràlig‘ini hisîbgàîlgàn hîldà signàlning shîvqingà nisbàti 20 db gà tång dåb fàràzqilinàdi, bu esà shîvqinni Gàuss tàqsimîtigà ko‘rà õàtîliklàrnisîni 1/106 bo‘lgàndà 6 db gà to‘g‘ri kålàdigàn chågàràlànishtàlàbini qànîàtlàntiràdi. Ànàlîg-ràqàm o‘zgàrtirishdà bir bitgà6 db to‘g‘ri kålàdi.

Îdàtdà ikki simli àlîqà yo‘li (àyniqsà 4 tà simli) bir vàqt-ning o‘zidà ikki tàràfgà àõbîrît uzàtish uchun ishlàtilàdi (fullduplex). Bu màsàlà sõåmîtåõnik usuldà vàqt bo‘yichà multi-plåksårlàsh yordàmidà hàl qilish mumkin (TDD — TimeDivision Duplex) yoki chàstîtà bo‘yichà (FDD — FreguencyDivision Duplex). TDD àmàlgà îshirish ànchà îsîn, bu usuldàmuràkkàb filtr và ekvàlàyzårlàrni qî‘llàshning hîjàti yî‘q. TDDmåtîdi kàbål uzunligi kichik bo‘lgàndà tålåfîn tàrmîqlàri uchunmo‘ljàllàsh mumkin.

Sozlanuvchi filtr

Qayd qiluvchiqurilma

ChiqishKirish


109

5.5-ràsm. Eõî kîmpånsàtsiyasining sõåmàsi

Bir juftlikdàn ikki tîmînlàmà àlîqàni tàshkil qilish uchuneõî kîmpånsàtsiya måtîdi ishlàtilàdi. Bu måtîddà qàbul qi-lingàn signàldàn uzàtilàdigàn signàlni àyirishgà àsîslàngànbo‘lib, kirish signàlini hàqiqiy ko‘rinishini àniqlàshgà mo‘ljàl-làngàndir. Signàl so‘nishining turli õillàri màvjudligini hisîbgàîlgàn hîldà, eõî kîmpånsàtsiya sõåmàsi àmplitudàni judà kàtàdinàmik diàpàzînidà ishlàshi và shu bilàn birgà qîniqàrli signàl-ni chiziqliligini sàqlàshi kåràk. Bu vàziyat và shuningdåk Zyo‘lni chàstîtàgà bog‘liqligi eõî kîmpånsàtsiya sõåmàsinisåzilàrli dàràjàdà muràkkàblàshishigà îlib kålàdi (5.6-ràsm).

Uzatuvch

Qayd qiluvchi

�—

+

Z Z

Z

Qayd qiluvchi

Uzatuvchi

Xatolik signaliChiziq

—

+

Moslashtirishfiltri

5.6-ràsm. Àdàptiv filtrli eõî kîmpånsàtsiya sõåmàsi


110

Eõî kîmpånsàtsiya siståmàlàri elåmåntlàrning ishlàsh jà-ràyonidàgi vàqt bo‘yichà fàrqlàrigà tà’sirchàndir, chunki bu hîlbir-biridàn àyirilàyotgàn signàllàrni fàzà bo‘yichà siljishgà îlibkålàdi.

5.7-ràsmdà àõbîrît uzàtish yo‘li tugunining qàrshiligigào‘tkàzish tåzligining bog‘liqligi turli kîdlàshtirish sõåmàlàriuchun kåltirilgàn (punktir chiziq bilàn to‘rt bîsqichlikîdlàshtirish vàriànti uchun kåltirilgàn).

0 1.0 1.5Tugun qarshiligi, kOm

5.7-ràsm. Àõbîrîtlàrni uzàtishning màksimàl tåzligini uzàtish yo‘lining

tugun qàrshiligigà bog‘liqligi

Mîdulyatsiyalàshning turli måtîdlàri hàr turdàgi chîrràhàyo‘nàlish bîsqichlàrigà îlib kålàdi và shuningdåk, signàlni turlio‘tkàzish tåzligini tà’minlàydi.

Àmplitudà mîdulyatsiyasini àmàlgà îshirishdà chiziqli ek-vilizàtsiyani qî‘llàsh o‘tkàzish qîbiliyatini 5 màrîtàbà yaõshilày-di. 6.8-ràsmdàn ko‘rinàdiki chiziqli to‘g‘rilàshdàn tåskàriulànishli ekvilizàtsiyalàshgà o‘tilgàndà 1,5 màrîtàbà ko‘rsàtkichyaõshilànàdi. Kîdlàshtirishning ko‘p bîsqichli usuli o‘tkàzishtåzligini yanà 30% îshiràdi. Àlbàttà, e’tibîrdàn qîchirmàslikkåràkki, bu usul õàtîliklàrni ko‘pàytiràdi.

106

5

2

105

5

2+104

Mak

s te

zlik

, bit/s


111

5.8-ràsm. 150 kbit/s tåzlikdà minimàl signàl-shîvqin

nisbàti kåltirilgàn

5.8-ràsmdà signàl-shîvqin nisbàtining turli uzàtuvchi kànàl-làr sõåmàlàrining tugunining qàrshiligigà bog‘liqligi kåltirilgàn.

Shîvqinlàr kànàl sig‘imini bålgilàydi và ràqàmli àõbîrîtlàrniuzàtishdà õàtîliklàr chàstîtàsini o‘rnàtàdi. Shîvqin o‘z tàbiàtigàko‘rà turg‘un emàs và uning qiymàti mà’lum ehtimîllik bilànàniq îràliqdà yotàdi. P(õ) ehtimîllik zichligi, x tàsîdifiy signàl-ning àmplitudà qiymàtlàri x và x+Dx îràliqdà bo‘lish ehtimîli-ni àniqlàydi. Bu hîldà, x qiymàti õ

1và õ

2îràliqdà yotish

ehtimîli quyidàgi tånglik bilàn ifîdàlànàdi:

0.5 1.0 1.5Tugun qarshiligi kOm larda

� �2

1

1 2 ( )

X

X

P X X X p x dx� � � �

Bu hîldà nîrmàllàshtirish shàrti:

–

( ) 1p x dx

��bo‘làdi.

80

70

60

50

40

x1

< x < x2


112

� �1 1

2 2

1 0

1 21 1

x x

u u

x

P X x X e du e du

� �

�

� � � � �� x1

< x < —x1

bundàn kålib chiqàdiki:

P(x1

<>2) = P(x

2) — P(x

1), P() = 1, P(—) =0

Î‘q dåb àtàluvchi shîvqin uzluksiz nîrmàl (Gàuss)tàqsimîtigà bo‘ysunàdi.

P(õ) — ehtimîllik, bu esà p(õ) — ehtimîllik zichligi.x qàndàydir kàttàlik u dàn kichiklik ehtimîli:

–

( )

y

p x dx�

2

2

–( – )

2( )1

2

x a

p x e �

� �

bu yårdà a — x ning o‘rtàchà qiymàti, s — x ni à dàn o‘rtàchàkvàdràt chåkinishi. Shîvqin bo‘lgàn hîldà x ning o‘rtàchàqiymàti qutbni hisîbgà îlgàn hîldà îdàtdà nîl qiymàtgà egàbo‘làdi. (à=0).

Bu hîldà, shîvqin signàlining àmplitudàsi V îràliqdàyotish ehtimîlini bilishni xîhlàsà, undà quyidàgi ifîdàdàn fîy-dàlànishimiz mumkin:

P{x1<x<–x1} hisîblàsh uchun îdàtdà quyidàgi ifîdàdànfîydàlànilàdi:

và

u hîldà:

� �–

– ( )

x v

x v

P v x v p x dx

�

�

� � � �

2

xu

��

2dx du ��

.

R(õ) tàqsimîti îdàtdà õàtîlik funksiyasi (erf(x)=� erf(�x))dåb yuritilàdigan àmàliyot nuqtàyi nàzàridàn fîydàli:

gà tång,


113

Bu shîvqin signàli qàndàydir bårilgàn chågàrà kqiymàtidàn kàttà bo‘lib kåtish ehtimîlini bàhîlàb bårishimkîniyatini båràdi.

Ràqàmli tàqsimlàshlàrning ichidà eng ko‘p ishlàtilàdigàniPuàssîn tàqsimîtidir:

Bu yårdà n = 0, 1, 2, ...; a=mP, m — sinàshlàr sîni.Puàssîn tàqsimîti P<<1 bo‘lgàndà jàràyon ehtimîlni bàyonqilàdi. m ning kàttà qiymàtidà n/m nisbàt P qiymàtgà yaqin-làshàdi:

x ning o‘rtàchà qiymàti:

� � (P ks X Ks Pk� � � � )2

kerf

� ��

� �

� � � �!

n

P n P x n en

��

( ) ,x xP x dx

�

� �

( ).n

n

x nP n�

��

� �

2 2( ) ( )x x p x dx�

�

� ��

.

,

—Ks < x < Ks Ks

2 2( ) ( )n

n

n n p n��

��

� �� .

Tàsîdifiy õ kàttàlikning o‘rtàchà kvàdràtik chåkinishi squyidàgichà àniqlànàdi:

ràqàmli tàqsimît uchun esà:

Àytib o‘tilgànidåk ko‘p hîllàr uchun shîvqin Gàusstàqsimîtigà egà bo‘làdi (àmplitudà qiymàtining o‘rtàchàsi nîlgàtång bo‘làdi). Bu hîldà shîvqin signàlining quvvàti zichlikehtimîli funksiyasining verifikàtsiyasigà tång bo‘làdi. Bu hîldàsignàl-shîvqin nisbàti quyidàgigà tång bo‘làdi:


114

Àgàrdà shîvqin tîzà issiqlik xàràktårigà egà bo‘lsà, s2=kTBbo‘làdi. Umumiy hîl uchun s2=EnB[Bt], V kånglik (pîlîsà)Gts dà o‘lchànàdi, En shîvqin enårgiyasi.

Shîvqin àlîqà kànàlidàn àõbîrît uzàtishdà õàtîlik bo‘lishehtimîlligini và nihîyatdà kànàlning o‘tkàzish qîbiliyatini bål-gilàydi.


1. Elektr kabellarida so‘nishni tushuntiring. 2. Elektr kabellarida signalni o‘tishini tushuntiring. 3. Moslashtirish jarayoni nima uchun kerak? 4. O‘ralgan juftlik kabelidan signalni differensial uzatishni tushuntirib

bering. 5. Galvanik ajratish nima uchun kerak? 6. Yerga ulash nima uchun kerak? 7. Êîmpyuterni tog‘ri yerga ulash sxemasini hosil qiling. 8. Mahalliy tarmoqlarda axborotni kodlashtirish nima uchun kerak? 9. NRZ kodini tushuntirib bering. 10. RZ kodini tushuntirib bering. 11. Ìànchester II kodini tushuntirib bering.12. Raqamli axborotni analog (uzluksiz) axborot shaklida kodlashni

tushuntiring?

2

10/ 10log ( / )S N S dB�� .


6-B Î B. TÀRMÎQ KÎMPÎNÅNTALÀRI

Màhàlliy hisîblàsh tàrmîq qurilmàlàri àbînåntlàr o‘rtàsidà-gi råàl àlîqàni tà’minlàb båràdilàr. Tàrmîqni lîyihàlàshtirishbîsqichidà qurilmàlàrni tànlàsh judà kàttà àhàmiyatgà egà,chunki qurilmàlàrning nàrõi umumiy tàrmîq nàrõining kàttàqismini tàshkil etàdi. Àlîqà qurilmàlàrini o‘zgàrtirish esà nàfàqàtqo‘shimchà màblàg‘ni tàlàb etàdi, yanà og‘ir ish hàjminingîshishigà hàm sàbàb bo‘làdi. Màhàlliy tàrmîq qurilmàlàrigàquyidàgilàr kiràdi:

� àõbîrît uzàtish uchun kàbållàr; � kàbållàrni ulàsh uchun ràz'yomlàr; � mîslîvchi tårminàtîrlàr; � tàrmîq àdàptårlàri; � råpitårlàr; � trànsivårlàr; � kînsåntràtîrlàr; � ko‘priklàr (mîstlar); � yo‘nàltirgichlàr (màrshrutizàtîrlar);� shlyuzlàr.

Tàrmîq qurilmàlàrining birinchi uchtàsi hàqidà yuqîridàgibîblàrdà àytib o‘tildi. Hîzir biz qîlgàn qurilmàlàrning vàzifàlàrihàqidà tî‘õtàlib o‘tàmiz.

Tàrmîq àdàptårlàri tàrmîq àdàptårlàrini turli àdàbiyotlàrdàyanà kîntrîllår, kàrtà, plàtà, intårfåyslàr, NIC — NetworkInterface Card nîmlàr bilàn àtàydilàr. Bu qurilmàlàr màhàlliytàrmîqning àsîsiy qismi, ulàrsiz tàrmîq hîsil qilish mumkinemàs. Tàrmîq àdàptårlàrining vàzifàsi — kîmpyutårni (yokibîshqà àbînåntni) tàrmîq bilàn ulàsh, yanà qàbul qilingànqîidàlàrgà riîya qilgàn hîldà kîmpyutår bilàn àlîqà kànàlio‘rtàsidàgi àõbîrît àlmàshinuvini tà’minlàshdir. Àynàn shuqurilmàlàr OSI mîdålining quyi bîsqichlàri bàjàrishi kåràkbo‘lgàn vàzifàlàrni àmàlgà îshiràdilàr. Îdàtdà tàrmîq àdàptår-làri plàtà ko‘rinishidà ishlàb chiqàrilàdi và kîmpyutårni siståmàmàgistràllàrini kångàytirish uchun qîldirilgàn ràz’yomgà

115


116

o‘rnàtilàdi (îdàtdà ISA yoki PCI). Tàrmîq àdàptår plàtàsidàhàm îdàtdà bittà yoki bir nåchtà tàshqi ràz’yomlàr bo‘lib, ulàrgàtàrmîq kàbållàri ulànàdi (6.1-ràsm).

Tàrmîq àdàptårlàrining hàmmà vàzifàlàri ikkigà bo‘linàdi:màgistràl và tàrmîq. Màgistràl vàzifàlàri àdàptår bilànkîmpyutårning siståmà shinàsi o‘rtàsidàgi àlmàshinuvni àmàlgàîshirish (ya’ni o‘zining màgistràl mànzilini tànish, kîmpyutårgààõbîrît uzàtish và kîmpyutårdàn hàm àõbîrît îlish, kîmpyutåruchun uzilish signàlini hîsil qilish và hîkàzîlàr) kiràdi. Tàrmîqvàzifàlàri esà àdàptårlàrni tàrmîq bilàn mulîqîtini tà’min-làshdir.

--------------

--------------

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

--------------

--------------

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Tàrmîq raz’yomi

ISA raz’yomi

6.1-ràsm. Tàrmîq àdàptår plàtàsi

Kîmpyutår tàrkibidà àdàptår plàtàsini ràvîn ishlàshi uchununing àsîsiy ko‘rsàtkichlàrini to‘g‘ri o‘rnàtish zàrur:

� kiritish-chiqàrish pîrtining àsîs mànzilini (ya'ni mànzilmàydînining bîshlànish mànzilini, u îrqàli kîmpyutåràdàptår bilàn mulîqît qilàdi);

� fîydàlànilàdigàn uzilish nîmåri (ya'ni tàqiqlàsh yo‘liningnîmåri, u îrqàli kîmpyutårgà àdàptår o‘zi bilàn àõbîrîtàlmàshinuvi zàrurligi hàqidà õàbàr båràdi);

� bufår và yuklànuvchi õîtiràlàrning àsîsiy mànzili (ya’niàdàptår tàrkibigà kiruvchi kîmpyutår àynàn shu õîtiràbilàn mulîqît qilishi uchun).

Bu ko‘rsàtkichlàrni fîydàlànuvchi tîmînidàn àdàptårplàtàsidàgi ulàsh mîslàmàsi (jàmpår) yordàmidà tànlàb o‘rnàtishmumkin, låkin plàtà bilàn bårilàdigàn màõsus àdàptårni initsià-


lizàtsiyalîvchi dàstur yordàmidà hàm o‘rnàtish mumkin.Hàmmà ko‘rsàtkichlàrni (mànzil và uzilish nîmåri) tànlàshdàe’tibîr bårish kåràkki, ulàr kîmpyutårning bîshqà qurilmàlàridào‘rnàtilib bànd bo‘lgàn ko‘rsàtkichlàridàn fàrq qilishi kåràk.Hîzirgi zàmîn tàrmîq àdàptårlàridà ko‘pinchà Plug-and-Playtàrtibi qî‘llànilàdi, ya’ni ko‘rsàtkichlàrni fîydàlànuvchitîmînidàn o‘rnàtilishining (sîzlàshning) hîjàti yî‘q, ulàrdàsîzlàsh kîmpyutår elåktr mànbàyigà ulàngàndà àvtîmàtikràvishdà àmàlgà îshirilàdi.

Àdàptårning àsîsiy tàrmîq vàzifàlàrigà quyidàgilàr kiràdi: � kîmpyutår và màhàlliy tàrmîq kàbålini gàlvànik àjràtish

(buning uchun îdàtdà signàlni impuls trànsfîrmàtîriîrqàli uzàtilàdi);

� màntiqiy signàllàrni tàrmîq signàllàrigà và àksigà o‘zgàr-tirish;

� tàrmîq signàllàrini kîdlàsh và dåkîdårlàsh; � qàbul qilinàyotgàn pàkåtlàrdàn àynàn shu àbînåntgà

mànzillàshtirilgàn pàkåtlàrni tànlàb qàbul qilish;� pàràllål kîdni kåtmà-kåt kîdgà àõbîrît uzàtilishdà o‘zgàr-

tirish và àõbîrît qàbul qilishdà àksigà o‘zgàrtirish; � àdàptårning bufår õîtiràsigà uzàtilàyotgàn và qàbul qi-

linàyotgàn àõbîrîtlàrni yozish; � qàbul qilingàn àõbîrît àlmàshinuvini bîshqàrish usulidà

tàrmîqqà egà bo‘lishni tàshkil qilish; � àõbîrîtlàrni qàbul qilish và uzàtishdà pàkåtlàrning nàzîràt

bitlàri yig‘indisini hisîblàsh. Îdàtdà hàmmà tàrmîq vàzifàlàri màõsus kàttà intågràl

sõåmàlàr yordàmidà àmàlgà îshirilgànligi uchun àdàptårplàtàsining o‘lchàmi kichik và nàrõi àrzîndir.

Àgàrdà tàrmîq àdàptåri bir nåchà turdàgi kàbållàr bilàn ish-lày îlsà, u hîldà yanà bir sîzlànish lîzim bo‘lgàn ko‘rsàtkichqo‘shilàdi (kàbål turini tànlàsh). Màsàlàn, àdàptår plàtàsidà uyoki bu turdàgi kàbålgà ulàsh uchun mîslàmà bo‘lishi mumkin.

Àdàptårdàn bîshqà hàmmà màhàlliy tàrmîq qurilmàlàriyordàmchi qurilmàlàr bo‘lib, ko‘pinchà ulàrsiz hàm ishni tàsh-kil qilish mumkin.

Trànsivårlàr yoki uzàtish và qàbul qilish qurilmàlàri(TRANsmitter+reSEIVER, ïðèåìîïåðåäàò÷èêè), ulàr àdàptårbilàn tàrmîq kàbåli o‘rtàsidàgi àõbîrîtni uzàtish uchun õizmàt

117


118

qilàdilàr yoki tàrmîqning ikki qismlàri (sågmånt) o‘rtàsidàgiàõbîrît uzàtishni àmàlgà îshiràdilàr. Trànsivår signàlnikuchàytirish, signàl qiymàtlàrini o‘zgàrtirish yoki signàl ko‘ri-nishini o‘zgàrtirish (màsàlàn, elåktr signàlini yorug‘lik signàligàvà tåskàrigà) ishlàrini bàjàràdi. Ko‘pinchà àdàptår plàtàsigào‘rnàtilgàn qàbul qilish và uzàtish qurilmàsini trànsivår dåb hàmyuritilàdi.

Råpitårlàr yoki qàytàruvchi (repiter, ïîâòîðèòåëè)qurilmàsi trànsivårgà nisbàtàn ànchà îddiy vàzifàni bàjàràdi. Ufàqàt susàygàn signàlni qàytà tiklàb àvvàlgi, ya’ni uzàtilgànvàqtidàgi ko‘rinishgà (àmplitudàsi và ko‘rinishini) kåltiràdi.Signàlni qàytà tiklàshning àsîsiy màqsàdi, tàrmîq uzunliginiîshirishdàn ibîràt (6.2-ràsm). Låkin råpitårlàr ko‘pinchà bîshqàfunksiyalàrni hàm bàjàràdilàr, màsàlàn, tàrmîqqà ulànàdigànqismlàrni gàlvànik àjràtish. Råpitårlàr và trànsivårlàr håch màhàlo‘zidàn o‘tàyotgàn àõbîrîtgà håch qàndày ishlîv bårmàydilàr.

Råpitår

6.2-ràsm. Tàrmîqning ikki bo‘làgini råpitår yordàmidà ulàsh

Kînsåntràtîrlàr (Hub), o‘z nîmidàn kålib chiqàdiki, birnåchà tàrmîq qismlàrini birlàshtirib bir butun tàrmîq hîsil qi-lishgà õizmàt qilàdilàr. Kînsåntràtîrlàrni àktiv và pàssivgààjràtish mumkin.

Pàssiv kînsåntràtîrlàr kînstruktiv jihàtidàn bir nåchàråpitårlàrni o‘z tàrkibigà îlgàn bo‘làdi. Ulàr råpitårlàrbàjàràdigàn vàzifàlàrning o‘zini bàjàràdilàr (6.3-ràsm). Bundàykînsåntràtîrlàrning àlîhidà îlingàn råpitårlàrgà nisbàtàn àfzàlli-gi — hàmmà ulànish nuqtàlàri bir jîygà yig‘ilgànligi. Bu tàrmîqtuzilishini o‘zgàrtirishgà qulàylik tug‘diràdi, tàrmîqni nàzîràtqilish và nîsîzliklàrni tîpishni îsînlàshtiràdi. Shuningdåk,hàmmà råpitårlàr bu hîldà sifàtli và bir nuqtàdàn elåktr màn-bàyigà ulànàdilàr.


119

6.3-ràsm. Råpitårli kînsåntràtîrning strukturàsi

Pàssiv kînsåntràtîrlàr bà’zi hîllàrdà àõbîrît àlmàshinuvigààràlàshàdilàr, ya’ni bà’zi bir àniq õàtîliklàrni yî‘qîtishgàyordàmlàshadi.

Àktiv kînsåntràtîrlàr ànchà muràkkàb vàzifàlàrnibàjàràdilàr, màsàlàn, ulàr àlmàshuv prîtîkîllàrini và àõbîrîtnio‘zgàrtirishni àmàlgà îshiràdilàr. To‘g‘ri, bu o‘zgàrtirishlàrànchà sîddà. Àktiv kînsåntràtîrlàrgà misîl, kîmmutàtsiyaqiluvchi kînsåntràtîrlàr (switching hub), kîmmutàtîrlàr bo‘lishimumkin. Ulàr pàkåtlàrni tàrmîqning bir qismidàn ikkinchi qis-migà uzàtàdilàr, låkin àynàn shu tàrmîq qismidàgi àbînåntgàmànzillàngàn pàkåtniginà uzàtàdilàr. Bu hîldà pàkåtning o‘zikîmmutàtîr tîmînidàn qàbul qilinmàydi. Bu tàrmîqdà àõbîrîtàlmàshish chàstîtàsini kàmàytirib yubîràdi, chunki hàr bir tàr-mîq qismi fàqàt o‘zigà tàalluqli pàkåtlàr bilàn ishlàydi.

Ko‘priklàr (Bridge), yo‘nàltirgichlàr (router) và shlyuzlàr(gateway) turli õildàgi tàrmîqlàrdàn bir butun tàrmîq hîsil qi-lish uchun ishlàtilàdi, ya’ni turli quyi bîsqich àlmàshishprîtîkîllàri, õususàn, turli fîrmàtdàgi pàkåtlàr, turli kîdlàshusullàri và turli tåzlikdàgi uzàtishlàr và hokazî. Ulàrni qî‘llàshîqibàtidà muràkkàb và o‘z tàrkibidà turli õildàgi tàrmîq qism-làridàn ibîràt tàrmîqqà egà bo‘làmiz. Fîydàlànuvchi nàzàridàîddiy tàrmîq bo‘lib ko‘rinàdi, ya’ni yuqîri bîsqich prîtîkîllàriuchun tàrmîqdà "shàffîflik" tà’minlànàdi. Tàbiiyki ko‘prik,yo‘nàltirgich và shlyuzlàr kînsåntràtîrlàrgà nisbàtàn ànchàmuràkkàb và qimmàt, chunki ulàrdà àõbîrîtgà muràkkàb ishlîvbårish tàlàb qilinàdi. Ulàr kîmpyutår àsîsidà hîsil qilinib, tàr-mîqqà tàrmîq àdàptårlàri yordàmidà ulànàdi. Àslidà ulàr tàr-mîqning iõtisîslàshtirilgàn àbînåntlàridir (tugunlar).

Råpitår

Råpitår

Råpitår

Råpitår

Segment 1

Segment 2

Segment 3

Segment 4�

Kînsåntràtîr


120

Ko‘priklàr — eng sîddà qurilmà bo‘lib, ulàr yordàmidà turliàõbîrît àlmàshish stàndàrtli tàrmîqlàrni birlàshtirishdà, màsàlànEthernet và ArcNET yoki bir tàrmîqning bir nåchà qismlàrinibirlàshtirishdà fîydàlànilàdi. Màsàlàn, Ethernet (6.4-ràsm) fîy-dàlànilàdi.

Ko‘prik

Ethernet Arcnet

Ko‘prik

Ethernet Ethernet

6.4-ràsm. Ko‘prikni ulàsh

6.4-ràsmning ikkinchi chizmàsidàgi hîlàtdà tàrmîq qism-làridàgi yuklàmàni tàqsimlàshgà ishlàtilib, tàrmîqning umumiyunumdîrligini îshirishgà hàràkàt qilinàdi.

Yo‘nàltirgichlàr ko‘priklàrgà qàràgàndà ànchà muràkkàbvàzifàni bàjàràdilàr. Ulàrning àsîsiy vàzifàsi — hàr bir pàkåtuchun qulày uzàtish yo‘lini tànlàshdir. Buning uchun tàrmîq-ning eng ko‘p yuklàngàn qismlàrini và buzilgàn bo‘làklàriniàylànib o‘tishi kåràk. Ulàr îdàtdà muràkkàb shîõlàmàli tàr-mîqdà ishlàtilàdi, bu hîldà àlîhidà îlingàn àbînåntlàr o‘rtàsidàbir nåchà àlîqà yo‘li màvjud bo‘lishi mumkin.

Shlyuzlàr — bu qurilmàlàr prîtîkîllàri kàttà fàrq qiluvchi,butunlày bir-biridàn fàrq qiluvchi tàrmîqlàrni birlàshtirishdàishlàtilàdi, màsàlàn, màhàlliy tàrmîqlàrni kàttà kîmpyutårlàrbilàn yoki glîbàl tàrmîq bilàn ulàshdà qî‘llànilàdi. Buqurilmàlàr kàm qî‘llànilàdigàn và qimmàt tàrmîq qurilmàlàrigàkiràdi.


121

Àgàrdà OSI mîdåligà murîjàat qilsàk, u hîldà råpitår vàråpitårli kînsåntràtîrlàr tarmîqni yoki uning qismini birinchibîsqich vàzifàsini bàjàràdi. Ko‘priklàr — ikkinchi bîsqich và-zifàsini bàjàràdi, yo‘nàltirgichlàr — uchinchi bîsqich vàzifàsinibàjàràdi, shlyuzlàr — ànchà yuqîri bîsqichlàr vàzifàlàrinibàjàràdilàr (4,5,6 và 7 làrdà). Õuddi shuningdåk, råpitårlàr bi-rinchi bîsqich (hàmmàsi emàs, fàqàt bà’zi birlàri) vàzifàsinibàjàràdi, ko‘priklàr ikkinchi bîsqich funksiyasini bàjàràdilàr(birinchi bîsqich và qismàn ikkinchi bîsqichdà ulàrdà tàrmîqàdàptårlàri ishlàydi), yo‘nàltirgichlàr — uchinchi bîsqichi,shlyuzlàr esà hàmmà bîsqich vàzifàlàrini bàjàrishi kåràk.


1. Êîmpyuter bilan tarmoq adapterlari qanday standart interfeyslar orqali

ulanadi?

2. Tarmoq adapterlarining asosiy ko‘rsatkichlarini sanab bering.

3. Àdapterning bufer xotira sig‘imi nimalarga bog‘liq?

4. Àdapterlarning ish unumdorligi haqida nimalarni bilasiz?

5. Tarmoqlarni testlash dastur nomlarini aytib bering.

6. Tarmoq adapteri transiver bilan qanday ulanadi?

7. Repiterlarning vazifalari nimalardan iborat?

8. Konsentratorlar tarmoqdagi qanday oddiy xatoliklarni aniqlaydilar?

9. II sinf konsentratorlar vazifalari nimalardan iborat?

10. I sinf konsentratorlar vazifalarini sanab bering.

11. II sinf konsentratorlari o‘zaro qanday ulanadi?

12. Kommutatorning mantiqiy sxemasini tushuntirib bering.

13. Store-and-Forward kommutator vazifasini aytib bering.

14. Ko‘priklar vazifasi nimadan iborat?

15. Marshrutizatorlar bajaradigan vazifalarni aytib bering.

16. IÐÕ tarmoq manzilining formati qanday?


7-B O B. LINUX

Bu bobda Linux operatsion tizimi OT asoslari va Linuxdatarmoq asoslari keltirilgan. Aniq tavsiyalar Red Hat Linux ti-zimida berilgan. Agar sizda Linuxning boshqa versiyasi berilganbo‘lsa, u haqida ma’lumotlarni Internet resurslaridan olishingizmumkin. Bu bobda Linux bilan ishlash asoslari keltirilmaydi,chunki bu mavzuga bag‘ishlangan juda ko‘p resurslar Internetdamavjud.

7.1. LINUX TARIXI

Linux operatsion tizimi sifatida Unix operatsion tizimidankelib chiqqan. Unix operatsion tizimi 1970-yillari o‘rtasidayaratildi. Hozirgi vaqtda Unix OT koorporativ tarmoqda vakliyent-server tarmoqlarida ishlatilib kelmoqda. Unix operatsiontizimini kamchiligi bu dasturchilar uchun ochiqmasligidir.Universitetning hisoblash markazlarida ishlovchi va ishlabchiqarishdan yiroq bo‘lgan dasturchilar uchun Unix OT ochiqemas. Unix OT uchun qimmat bo‘lgan, hattoki o‘zi o‘rnatilibishlatilayotgan kompyuter narxidan ham qimmat bo‘lgan. Manashuning uchun ham Linux OT ning yaratilishiga sabab bo‘ldi.80-yillarning o‘rtasida Richard Stollman va FSF (Free SoftwareFoundation) bepul dasturiy ta’minot fondi OT ning ustida isholib borildi. Oxirgi 10 yillikda ular Linux OT ning juda ko‘pkomponentalarini yaratdilar. 1991-yilda esa Linus Torvaldstomonidan yaratilgan yadro va ular yaratgan komponentalarbirga qo‘shilib biz hozir bilgan Linux OT paydo bo‘ldi. LinusTorvalds yaratgan OT yadrosi dasturchilar uchun juda qo‘l keldi,chunki u ochiq kodli bo‘lib ixtiyoriy foydalanuvchi yadroni o‘zixohlagandek o‘zgartirib ishlashi mumkin edi. Biz bilamizki OTyadrosi OT tuzilishida juda katta o‘rin egallaydi, chunki uboshqa komponentalarning buzilmasdan to‘g‘ri ishlashinita’minlaydi. Vaqt o‘tishi bilan dasturchilar soni ham ko‘payibboraverib, Linuxni tashkil etuvchi asosiy komponentalar yaratil-di. 1992-yilning mart oyida Linux yadrosining 1.0 versiyasiyaratildi. Bu sana Linux OT yaratilishining sanasi etib belgilan-

122


di. Shu kundan boshlab Linux OT da dasturlar yaratilishi, uningkompilyatorlaridan foydalanish imkoniyati tug‘ildi.

Linux OT hozir ham Unix OT ning egizagi sifatida judaham tez rivojlanmoqda. Hozirda u juda ko‘p periferyali quril-malarni o‘z ichiga olgan va juda ko‘p apparatli qurilmalarniqo‘llab turadi. Yangi Intelning xarakteristikalaridan foydalanuv-chilarning undan foydalanish qulayligi tezkorligini vaqudratliligini bilish mumkin. Texnik tomondan Linux OT Unixbilan bir xil emas. Lekin hozirda hamma ko‘p Linux OT ni hamUnix OT sifatida sertifikatlashtirish uchun harakatda.

7.2. DISTRIBUTIV TUSHUNCHASI

Dunyoda OT larning turi juda ko‘p, masalan, Windows,Mac OS, Unix, Linux va h.k. Har bitta keltirilgan nom bu aniqbir mahsulot. Misol uchun Windows — bu Microsoft firmasitomonidan taklif etilgan Windows naborlari utilitalari, ya’nidrayverlar, dasturlar. Boshqa har qanday dasturlar, utilitalarWindows qismi deb qaralmaydi. Windows tizimi esa to‘liq das-turiy ta’minotisiz va foydalanuvchilar uskunalarisiz tizimhisoblanmaydi.

Linux terminining to‘liq nima ekanligini aniqlash mumkinemas. Bu termin ixtiyoriy narsani bildirishi mumkin, ya’ni uningyadrosidan tortib to shu yadroda bajariluvchi dasturlarni hamanglatishi mumkin. Aniq bir dasturlardan yoki utilita va drayver-lardan iborat bo‘lmaganligi uchun ham Linux va uning ver-siyalari ham hamma uchun ochiq bo‘ladi. Mana shu ver-siyalarning har bittasi distributiv hisoblanadi.

Distributivlar yadroning har xil versiyalari, dasturiy ta'minotimajmualari, utilitlar, drayverlar va bular o‘rnatish tartibi bilanbir-biridan farq qilishi mumkin.

Distributivlarning har xilligidan OT larning ham har xil ver-siyalari mavjud. Lekin ularning asosida hamma versiyalari uchunyozilgan dasturning boshqa versiyalarida ham ishlashini ta’min-lashi ularning qandaydir jihatdan birligini saqlab turadi.Linuxning ko‘pgina distributivlarining asosi dasturlar, utilitalarva kutubxonalar jamlanmasidan iborat. Distributiv ishlabchiqaruvchilar fikriga ko‘ra bular har qanday OT larning tarkibiyqismi bo‘lishi kerak deb o‘ylashadi. Hozirgi davrda Linuxning

123


124

ko‘pgina distributivlarida FHS (File System HierarchyStandard — faylarning iyerarxik ko‘rinishi standarti) standartibo‘yicha chiqarilmoqda. Linux uchun Netscape Communicatoryoki Corel WordPerfect singari katta tijorat dasturlarini hamyaratish mumkin va bular ixtiyoriy Linuxning distributivlaridaishlaydi.

Agar tizimda bu dasturiy ta’minotning ishlashi uchun biror-ta component yetishmasa, uni Internet resurslaridan qidiribtopib o‘rnatsa bo‘ladi.

Linux Red Hat 7.1

Bu eng ko‘p tarqalgan Linux distributivlridan biridir. RedHat ni taniqliligining sabablaridan biri bu uning tizimida paket-larni Red Hat Package Manager (rpm) boshqarish dasturiningborligidadir. Bu tizim dasturiy tizimni testlash va shunday kon-figuratsiyaga mo‘ljallanganligi, uni ishlatgandan keyin dastiriyta’minotni ishlatish uchun tayyor holda bo‘ladi. U boshqa dis-tributivlar uchun mo‘ljallashtirilgan. Faqat SuSE va CalderaLinuxlaridan tashqari. Oddiy paketlarda boshqarish vositalariniketma-ket yuklash, o‘rnatish va yangi paketlarning konfigura-tsiya qilish bilan shug‘ullanadi. Albatta Linux Red Hat uchunpaketlarni boshqarish yetarli emas edi. Uning dastruiy ta’minotibepul tarqatiladi. Paketlarni boshqarish tizimining bitta yaxshitomoni tizim versiyasini yangilashning osonligidir.

7.3. LINUX ning INTERNET TARMOG‘IGA ULANISHI

Linux boshqaruvida ishlayotgan tizimning Internetgaulash bu oson masala emas. Lekin unda ko‘p foydalanuv-chilar uchun bo‘lmasa osonlashtiriladi. Chunki ular LinuxniInternetga ulayotgan vaqtda X Windows muhitidan foy-dalaniladi. PPP ning qisqacha ta'rifi va Internet dunyosidauning qisqacha mavqeyini keltiramiz. PPP (Point-to-PointProtocol — protocol nuqta-nuqta) — bu protocol TCP/IPprotokollari uchun ishlab chiqarilgan va analog modemlaruchun qo‘llaniladi. Shunday qilib Internetga ulanish vaqtidaPPP protokolini qo‘llab, shu ISP tarmog‘ining bir qismigaaylanasiz va bu orqali siz IP adres olasiz.


Îdàtdà Internetgà uzîqdàn ulànish tårminàl dàsturiytà’minît îrqàli àmàlgà îshirilàdi. Màrkàziy sårvår sifàtidà UnixÎT turgàn kompyutår tushunilàdi. Bundày hîlàtdà sårvårbo‘lgàn kompyutår Internet tuguni hisîblànàdi. Intårnåtgàulànish tåõnolîgiyasining õilmà-õilligi PPP ulànishlàrningõilmà-õilligigà îlib kålàdi. PPP ulànish bittà IP àjràtish yo‘libilàn yoki IP adresning dinamik qo‘yilishi orqali hàm ulànishmumkin. Ulànishlàr màõsus àutåntiràtsiya prîbikîllàrini ish-làtish mumkin. Misîl uchun PAP (Password AuthenticotionProtocol) yoki bo‘lmàni stàndàrt so‘rîv jàvîb tuzishini qo‘llàshmumkin. Ulànishlàr qo‘l bilàn ulàsh yoki àvtîmàtik tàrzdà ulàshîrqàli àmàlgà îshirilàdi. Linux yadrîsi judà mukàmmàl bo‘lgànhîldà u judà ko‘p tåõnolîgiyalàrni qo‘llàb-quvvàtlàydi. PPPulànishni àmàlgà îshirish uchun Linux yadrîsi PPP ulànishniqo‘yish kåràk. Linux yadrîsi PPP ulànishni àmàlgà îshiràîlàdimi, yo‘qmi bilish uchun tizim yuklànàyotgàn, bårilàyotgànõàbàrlàrgà e’tibîringizni qàràting. Àgàr quyidàgichà õàbàrlàrtizim yuklànàyotgàndà ishlàb PPP generic driver version 2.4.0.

PPP Deflate Compression module registeredPPP BSD Compression module registered. Bundà Linux

yadrîsi PPP ulànishlàrni yaràtà îlàdi. Àgàr õàbàr judà tåzchiqàdigàn bo‘lsà, undà dmesg komàndàni qo‘llàb $dmesg|morexàbàrlàrni ko‘rishingiz mumkin.

Red Hat Linux 7.1 tizimi PPP ulànishlàr to‘lov o‘rnàtil-gàndà qo‘yish mumkin. PPP ulànishlàrni àmalga îshirish uchunikkità dàstur ishlàtilàdi: |usr|sbin|pppd va |usr|sbin|chat.

Red Hat Linux 7.1 0 — u ppp — 2.4.0.—2 pàkåtining qis-midir. Uning o‘rnàtilgàn yoki o‘rnàtilmàgànligini tåkshirishuchun $rpm-2ppp — ppp — 2.4.0.—2 buyrug‘ini bårish yåtàr-lidir.

pppd và yoki chat dàsturini ishlàtish uchun qo‘shimchà dàs-turlàr o‘rnàtish kåràk bo‘làdi. Birinchi nàvbàtdà Red Hat CDROM ni montirlash kåràk và ppp — 2.4.0 —2i386 pm PPP ningîõirgi vårsiyalàrini «Samba» sàytidà yuklàb îlib o‘rnàtishmumkin. Àrõivni îchish uchun quyidàgi komàndà ishlàtilàdi.

Linux ning README nomli matn fàylini o‘qish fîydàdànxîli emàs. PPP pàkåtini o‘rnàtish shu dàsturni fàqàt kompilyat-siya qilish emàs, Linux yadrîsini hàm qàytà kompilyatsiyaulànish kåràk dåganidir.

125


126

Red Hat tizimida PPP ulànishlàrni àmàlgà îshirishni gràfikko‘rinishi RP3. Àgàr shu Linux ulànishlàrini qo‘llab-quvvatlay-digan ISP prîvayderini ishlàtàyotgànimizdà intårnåtgà ulànishîddiy uchtà ulànishdàn ibîràt bo‘ladi.

RP3ning eng yaõshi tîmîni bu uning îddiyligidir.

7.4. RP3 ni KÎNFIGURÀTSIYA QILISH

Îdàtdà tàrmîqni konfiguràtsiya qilish ish stîlidà màvjudbo‘làdi. RP3 ni ishgà tushirish uchun Dialup Configuration tug-màsini ikki màrtà bîsing yoki bo‘lmàsà /usr/bin/rðÇ-configbuyrug‘ini ishgà tushirish kåràk.

Àgàr shu RP3 ni birinchi màrtà ishlàtayotgàn bo‘lsàngiz, uhîldà màstår ishgà tushàdi. Nåõt tugmàsini bîsing. Àgàr mîdålhàm sîzlànmàgàn bo‘lsà undà Sålåkt Mîdåm dågan diàlîgliîynà îchilàdi, undà shu o‘zingizni tànlàysiz. Mîdåmni tålåfînliniyagà ulàshni tanlab Nåõt knîpkàni bîsing.

7.4.1-ràsmdà RP3 hàmmà qurilmàlàrni tåkshirib ko‘rayapti.Àgàr Intårnåtgà ulànuvchi yangilànishli diàlîgli îynà pàydîbo‘lmàsà, låkin Intårnåt kînnåkshin îynàsi bo‘lsà, undà ÀDDtugmàsini bîsing. Àgàr bu îynà hàm pàydî bo‘lmàsà, u hîldàsiz RP 3 to‘g‘ri o‘ràntilgàn yoki o‘rnàtilmàgànligini tåkshiring.

Àgàr RP3 kåràkli qurilmàni tîpgàn zahîti àvtîmàtik tàrzdàtålåfîn liniyasidà signàl bîr-yo‘qligini tåkshiràdi. Qurilmàninghàmmà fàyllàrini tåkshirib, kåyin nàtijà chiqàràdi. Àgàr birîrtàmîdåm tîpilmàsà, undà bu îynàdà bir nåchtà pàràmåtrni båribLinuxni mîdåm qidirishgà và tîpilgàn mîdåmni ishlàtishgà îlibkålish mumkin. Àgàr mîdåm tîpilgàn hîldà hàm bu îynàniîchish uchun Modify this Modem Manually dågan îpsiyanitànlàb hàm îchish mumkin.


127

Mîdåmni sîzlàb kåyin NEXT tugmàsini bîsing. Kåyingibîsqich Intårnåtgà ulànishning àsîsiy pàràmåtrlàrini o‘rnà-tishdàn ibîràt. Bulàr 7.4.2-ràsmdà kåltirilgàn.

7.4.1-ràsm. Modemni qidirish

7.4.2-ràsm. Modemni konfiguratsiya qilish


128

Account Name — bu sizning ISP prîvàydåringizning ismi,Prefix — bu sizning shàhàrgà chiqish uchun tålåfîn ràqàmingiz.Buni siz bo‘sh qîldirishingiz mumkin, àgàr Pråfix kåràk bo‘l-màsà. Area/Country Code — ISP prîvàydårning tålåfîn ràqàmi.Àgàr sizning prîvàyderingiz shàhàringiz hududidà bo‘lsà, undàbungà fàqàt shàhàrdàgi tålåfîn ràqàmini yozish yåtàrli. Àgàr ubîshqà rågiîndà bo‘lsà, undà rågiîn kîdi yozilàdi.

Phone Namber — bu ISP prîvàydårini tålåfîn ràqàmi. NextServicesni tànlàng và NEXT tugmàsini bîsing. Bundàn kåyinFinish tugmàsini bîsish îrqàli Intårnåtgà ulànish prîtsåduràsinitugàtish mumkin.

RP3 ni ishlàtish

PPP ulànishni sîzlàgàndàn kåyin sizning tizimingizninghàmmà fîydàlànuvchilàri undàn fîydàlànishi mumkin. GNOMEMain Menu asosiy menyusining Programs|Internet|RH pppDrialer tugmàsi tànlànsa, 7.4.4-ràsmdà ko‘rsatilgan «Choose»îynàsi îchilàdi. Undà o‘zingizning ISP prîvàydåri tîmînidànbårilgàn ismingizni tànlàng và OK tugmàsini bîsing và LinuxInternetgà ISP prîvàyderi îrqàli ulànàdi.

7.4.3-ràsm. ISP provayderiga kirish parametrlari


129

Linux bîshqà intårnåtgà ulànàdigàn utilitasi bu KPPP dir.Àgàr siz KDEning ish stîlidà fîydàlànishingiz KDE Main Menutugmàsini bîsing và INTERNET Dialerni tànlàng. Bîshqàishchi stîlgà egà misîl uchun GNOME da buyruqlàr sàtridà/Usr/Bin/KPPP buyrug‘ini bîsing. Bundà quyidàgi 7.4.5-rasm-da ko‘rsàtilgàn îynà îchilàdi.

7.4.4-ràsm. ISP provayderini tanlash

7.4.5-ràsm. KPP utilitasini sozlash oynasi


130

Setup tugmàsini bîsing, hîsil bo‘lgàn KPPP Configurationîynàsidà àgàr kåràk bo‘lsà Accounts bo‘limini tànlàng và NÅVtugmàsini bîsing. Nàtijàdà ISP prîvàyderining Create NewAccount îynàsi îchilàdi. Agàr kåràkli ISP prîvàder Yevropadayoki yangi Zelandiyada yo‘q bo‘lsà, undà Dialog Setup tug-màsini bîsing. Ekràndà 7.4.6-ràsmdà kåltirilgàn îynà pàydîbo‘làdi. Bu îynà o‘zingizning ISP prîvàyderingizningpàràmåtrini bårishingiz mumkin. Ko‘pchilik hîllàrdà 7.4.6-ràsmdà kåltirilgàn pàràmåtrlàrni bårish yåtàrlidir.

7.4.6-ràsm. ISP provayderining parametrlarini sozlash


131

Agarda, provayder bilan ulanish jarayonida muammolargaduch kelsangiz, shu darchaga qayting. 7.4.6-rasmda korsatilgan-dek, bir nechta ilovalarda mavjud bo‘lgan opsiyalarni bu dar-chada konfiguratsiyalash mumkin.

Dial (Raqam/Íîìåð). Telefon raqamidan tashqari parolniaudentifikatsiyalash usulini qo‘llash mumkin, hamda ulashjarayonida bajariladigan dasturlarni ko‘rsatish mumkin.

IP (IP adres/IP àäðåñ). Agarda sizning ISP provayderingizstatistik IP adresni belgilab bersa, shu adresni darchada ko‘rsa-tish lozim.

Gateway (Shlyuz/ Øëþç). Agarda sizning ISP provay-deringiz o‘z tarmog‘ida siz uchun avtomatik ravishda Internetdashlyuz ochmasa, u holda o‘zingiz shlyuzning IP adresiniberishingiz mumkin.

DNS (Domen ismlari xizmati / Ñëóæáà èìåí äîìåíîâ).Agarda sizning ISP provayderingiz o‘z ism serverlarining xizma-tini avtomatik ravishda bermasa, siz DNS serverining IPadresini mos ravishda darchada berishingiz mumkin.

Login Script (Kirish senariyasi / Ñöåíàðèé âõîäà). Agardasizning ISP provayderingiz maxsus kirish ssenariyni talab qilsa,unda shu darchada mos buyruqlarni berishingiz mumkin.

Execute (Bajarish / Âûïîëíèòü) Ulanish jarayonining harhil bosqichlarida bajariladigan buyruqlarni va dasturlarni shudarchada ko‘rsatish mumkin.

Accouting (To‘lo‘v / Îïëàòà). Agarda siz mahalliy telefonbog‘lanish haqqini (vaqt tarifikatsiyasiga mos ravishda) to‘la-moqchi bo‘lsangiz, shu darchada to‘lo‘v hisoblash qoidasini kiri-tishingiz mumkin.

Konfiguratsiya bajarilgandan so‘ng, OK tugmasini bosib,7.4.7-rasmda ko‘rsatilgandek, KPPP Configuration darchasigaqayting.

Agarda, modem o‘rnatish jarayonida muammolarga duchkelsangiz, shu darchaga qayting. Uning ilovalarda ko‘pgina ke-rakli asboblar mavjud.

Accounts (hisoblar / Ñ÷åòà) ISP provayderda sizni hisobismingizdan tashqari, shu ilovada maxsus ma'lumotlarnisaqlovchi protokol fayllaridan erkin foydalanish ko‘zda tutilgan.Ular qoniqarsiz ulanishlarning tamoyillar diagnostikasini oson-lashtiradi.


132

Device (Qurilma/Óñòðîéñòâî). Modemga taalluqli appa-ratura parametrlari belgilanadi.

Modem (Modem /Ìîäåì). Bu ilova yordamida modem-larni har hil usullar bilan testlash va kuzatish mumkin.

Misc (Boshqalar/Ïðî÷èå) X Window ni ulanish, uzilish vayoqish payitida PPP demonning holatini kuzatadi.

Agarda, shtatdagi foydalanuvchilarga erkin foydalanishruxsat qilinsa, suid-kengaytkichni berish mumkin. Suid-kengayt-kichlar hamma shtat foydalanuvchilarga, to‘liq huquq bermas-dan, ixtiyoriy dasturlarni ishga tushirish huquqini beradi.

Agarda faylning kengaytmasini /usr/sbin/kppp dan #chmodu+s/usr/sbin/kppp ga o‘zgartirsangiz, unda berilgan utilitnichaqirish uchun shtat foydalanuvchilari quyidagi buyruqni baja-rishi mumkin /usr/sbin/kppp.

7.4.7-ràsm. KPPP konfiguratsiyasining opsiyalari


Aloqani yakunlash

Internetda ishni tamomlagandan song, telefon kanalidanfoydalanishni va Internetga murojaat to‘lovini to‘xtatish uchuntelefon go‘shagini ilib qoyish lozim. Buning uchun PPPd ja-rayonini yo‘q qilish lozim.

Avvalambor, pppd dastur yordamida ishga tushirilgan ja-rayonni ID sini aniqlash kerak. Buning uchun rood foydalanuv-chi ps buyrug‘ini ishlatadi.

$ ps x | grep pppdpppd tog‘risidagi ma’lumot ekranda quyidagi ko‘rinishda

chiqadi:1316 tty S0 S 0:00 /usr/sbin/pppd'/dev/modem 115200 con-

nect/usr/sbin/chat »» AT Birinchi raqam — bu jarayon ID si. Endi kill buyruq yor-

damida jarayonni yo‘qotish mumkin.$ kill 1316pppd ni yo‘qotgandan so‘ng modem go‘shakni ilib qo‘yadi.

7.5. INTERNETGA ULANISH JARAYONINI

AVTOMATLASHTIRISH

Agarda, Internetda PPP ulanishlar ko‘proq bajarilib tursa,unda har bir ulanishda pppd ning uzun buyruqlarining kiritilishiInternet bilan ulanishda Linuxdan amaliy foydalanishni chega-ralaydi.

Uzun buyruqlarni kiritish zaruriyatidan qutulish uchunikkita ssenariy yaratish mumkin: ulanish uchun va aloqani uzishuchun. Bu ssenariylar dial va hangup deb nomlanadi. Shungamos fayllarni foydalanuvchi katalogiga joylashtirish lozim,masalan: /usr/lokal/bin.

Dial va hangup ssenariylarni qisqa tafsivi quyida keltirilgan.Ularni keyinchalik har hil foydalanuvchi kompyuterlarda ish-latishingiz mumkin. Bu ssenariylarni ixtiyoriy matnli redaktordayaratishingiz mumkin. Ko‘rinishda bitta satrdan iborat bolganqatorlar foydalanuvchi faylda ham bitta satr bolib qolishi lozim.

Dial ssenariysi ushun Internetga ulanishda PAP dan foy-

1335—3891


134

dalaniladi deb tasavvur qilamiz. Uning misoli oldingi boblardako‘rib chiqilgan.

Agarda dial va hangup ssenariylar yaratilgan bo‘lsa, ularningishga tushirilishi «chmod» buyrug‘i yordamida bajariladi.

$ chmod 700 dial hangup700 parametri faqatgina root foydalanuvchiga ssenariyni

o‘qish, yozish va bajarish imkonini beradi. Hammasi a’lo dara-jada ishlaydi, lekin bu buyruqni faqatgina root foydalanuvchisippp ulanishni o‘rnatgandan so‘ng bajarishi mumkin.

Agarda siz ssenariydan foydalanishni o‘z guruhingizdagi birnechta foydalanuvchilarga ruhsat bermoqchi bo‘lsangiz, unda700 ni o‘rniga 750 ni bering. Agarda siz ssenariydan foydala-nishni o‘z guruhingizdagi sizning Linux tizimingizda erkin ish-layotgan hamma foydalanuvchilarga ruxsat bermoqchi bo‘lsan-giz, unda 700 ni o‘rniga 755 ni bering.

7.6. WORD WIDE WEB dan ERKIN FOYDALANISH

Netscape 6 yordamida Web dan erkin foydalanish qo‘shim-cha tayyorgarlikni talab qilmaydi. Internetga ulanish va buyruqnibajarish (Netscape 6 /usr/lokal/netscape katalogda o‘rnatilgandeb hisoblagan holda) yetarlidir:

$ /usr/lokal/netscape/netscape Boshlovchi darchani chiqish jarayonidan boshlab, netscape

bilan ishlash asosiy tamoyillari Windows yoki Macintoshkompyuterlarida ishlash tamoyillariga o‘xshashdir.

Eslatma: agarda sizga faqatgina web-brouser kerak bo‘lsa,unda Netscape Navigator 4.76 paketini http:/yhome.netsca-pe.com uzeldan yuklash mumkin. Afsuski, bu paket Publishir'sEdition of Red Hat Linux 7.1 distributiv tartibiga kiritilmagan.

Netscape ning ixtiyoriy 5 asosiy ilovalaridan erkin foydala-nish uchun Netscape darchaning chap pastki burchakdagi moskeluvchi belgini bosish lozim. Bu yerda chapdan o‘ngga,Navigator ( web-brouser), Mail, Instart Messenger, Composerva Address Book belgilari joylashgan.


Netscape panellari

Netscape 6 ning asosiy yangiligi Netscape darchadagi max-sus (sidebar) panellardir. Ular miniatur brouser kabi ishlaydi.Ko‘proq yechiladigan masalalar (qidiruv, yangiliklar va h.k.)uchun standart panellar ko‘zda tutilgan. Kerakli panelni tanlashuchun hppt://search.natscape.com/mysidebar.tmpl adres bo‘yi-cha My Sidebar Directory saytga murojaat etish mumkin. O‘ztalablaringizga panelni moslashtirishingiz mumkin. Shuningdek,o‘zingiz, guruhingiz yoki tashkilotingiz uchun shaxsiy panel-laringizni yaratishingiz mumkin.

Search Sidebar (qidiruv paneli)

Avtomatik ravishda Netscape 6 da Lycos qidiruv mashinasiishlatiladi; Preferences (Sozlash / íàñòðîéêè) darchasida bosh-qasini tanlab olishingiz mumkin. Menyuda Edit/Preferences(ïðàâêà/íàñòðîéêè) buyruqni tanlang. Preferences darchasidaNavigator / Internet Search (Navigator / Internet qidiruv) /(Navigator / Internet ïîèñê) buyrug‘ini tanlang. So‘ngra qidiruvmashinalar ro‘yxatidan kerakligini tanlab olishingiz mumkin.

Keltirilgan misol, «Grateful Dead Bears.» qidiruvini tasnif-laydi. Qidiruv panelidagi Search Results maydonida qidiruvnatijalarining aniqlangan ssilkalar ro‘yxati keltirilgan. Agardassilkaga bossa, unda Netscape manzillangan Web sahifasiga o‘tibketadi.

What's Related Sidebal (qoshimcha ssilkalar/ Äîïîëíè-òåëüíûå ññûëêè) What's Related qoshimcha ssilkalar paneli,ilgari berilgan kriteriylar bo‘yicha qo‘shimcha axborotni aniqlashimkoniyatini tug‘diradi. Masalan, agarda sizga Momma Bears’Bears saytga tegishli saytlar kerak bo‘lsa, unda bu panelqo‘shimcha variantlarni taklif etadi. Masalan, Momma Bears’Bears — diller. Siz «Recreation: ... Dealers» ssilkaga bosib, shutipdagi boshqa dillerlarni qidiruvini bajarishingiz mumkin.

Buddi List Sidebar (ïðèÿòåëüñêàÿ ïàíåëü). Agarda sizAOL Instant Messenger (IM) xizmatidan foydalansangiz, sizAOL IMning boshqa foydalanuvchilari bilan bog‘lanishingizmumkin, albatta ular efirda bo‘lgan holda. Buddi List panelidashu foydalanuvchilarning ro‘yxatini tuzish mumkin. Agarda siz

135


Nescape 6 gacha Instant Messaging xizmatini foydalanuvchisibo‘lmasangiz, unda bu panelda, sizga kerakli ro‘yxatni tuzibberadigan master joylashgan.

Stocks Sidebar (Áèðæåâàÿ ïàíåëü). Foydalanilayotgan birjapaneli U.S. Dow Jones, NASDAQ, S&P 500 va AOL indeks-larni o‘z ichiga olgan. Agarda shu panelga boshqa birjalarniqo‘shmoqchi bo‘lsangiz Edit (ïðàâêà) tugmachasini bosib,keltirilgan yo‘riqnomalardan foydalanish mumkin.

News Sidebar (íîâîñòè). Yangiliklar panelida biznes,sport va siyosat sohasidagi oxirgi Amerika yangiliklariningsahifalari yig‘ilgan. Ma’lumotlarni to‘liq olish uchun uni no-miga cherting.

Today’s Tips Sidebar (Ñâåæèå ñîâåòû). Bu panelNetscape's Tips and Tricks maslahat xizmatiga va bir nechtaqoshimcha panellarga chiqish imkonnini berdi. Masalan, HealthNews (íîâîñòè ìåäèöèíû) yoki Home Improvement (äîìàø-íèå çàáîòû) ssilkalarga bossak Netscape brouser konfigura-tsiyasiga shu opsiyalarni yangi panel sfatida qo‘shadi.

Web sahifani ochish

Panelni ishlatishdan tashqari, Web sahifani boshqa usullarbilan ham ochish mumkin. Birinchisi — URL kerakli sahifanibosh darchadagi Search adreslar maydoniga kiritish yo‘li bilan.Enter tugmasini bosishi bilan Netscape 6 ko‘rsatilgan URL da-gilarni yuklashga harakat qiladi. Yangi darchani ochishningboshqa usuli — File (ôàéë) menyudagi Open Web Location(Îòêðûòü ñòðàíèöó) buyrug‘ini tanlash. Open Web Locationmuloqot darchasi ochiladi. Unda kerakli URL ni kiriting vaberilgan Web sahifani ochish uchun darchani tanlang.

Oldingi sahifaga qaytish. Netscape 6 asboblar panelidagiBack tugmachasi yordamida oldingi yuklangan sahifaga o‘tishvazifasi bajariladi. Go menyudagi Back punkti yordamida hamoldingi sahifaga o‘tish mumkin. Go menyusi hujjat ta’rifidaniborat; shu hujjatlarning ixtiyoriga qaytishi uchun uni Gomenyusidan tanlab oling.

Sahifani bosmaga chiqarish. Agarda sizda instalyatsiyalan-gan va sozlangan printer bo‘lsa, unda Web sahifani bosmagachiqarish mumkin. Monitor ekranida tasvirlangan sahifani

136


bosmaga chiqarish uchun asboblar qatoridagi print (ïå÷àòü) tug-machasini bosing yoki File menyusidagi print buyrug‘ini tan-lang. Bu darchadan faylga chiqarish yoki tizimda o‘rnatilganprinterga chiqarish ro‘yxatiga jo‘natish mumkin.

Faylga chiqarish. Netscape da faylga chiqarish sahifa obrazi-ni Post Script generatsiya yordamida bajariladi. Hosil bo‘lqanfaylni Post Script dasturi yordamida ko‘rish mumkin, masalan,Ghost Script dasturi yordamida.

Faylga chiqarish uchun muloqot darchasining tepa qismidajoylashgan Print To yoqib-o‘chiruvchida File ilovasini tanlab,Nestcape hosil bo‘lgan faylni saqlash uchun to‘liq yo‘lini va faylnomini ko‘rsating.

Bosmaga chiqarishni o‘rnatish. Sahifani bosmaga chiqarishnavbatni o‘rnatish uchun muloqot darchaning tepa qismidagiPrint To yoqib-o‘chiruvchida Printer ilovasini tanlang. Printernio‘rnatish uchun to‘liq buyruqni kiriting. Masalan, agardabosmaga chiqarish Laserjet 51 printerda bajarilsa, Ipr-Plaserjet51 buyruqni kiriting. Ba’zi bir hollarda buyruq uchun to‘liqyo‘lni ko‘rsatish lozim, masalan, usr/bin/Lpr-Plaserjet 51.

Linux buyruqlari -p kabi kalit va uning qiymati orasiga pro-bel qo‘yishni talab etadi, masalan Laserjet 51.-p kalitli Iprbuyrug‘i shu probelni talab qilmaydi.

Bosmaga chiqarish uchun First Page First yoki Last PageFirst buyruqlarni tanlash sahifalarni printerdan chiqish tartibinianiqlaydi.

Shuningdek, Grayscape yoki Color opsiyalari muhimdir.Agarda bosmaga chiqarish oq-qora rangli printerda bajarilsaGray Scape opsiyasini ko‘rsatish lozim. Ba’zida oq-qorarangli printerlar Color rejimida hujjatni sifatsiz qilib chiqa-rishadi, chunki ranglar qora rangda bosmaga chiqadi va huj-jatdan foydalanish mumkin emas. O‘rnatilgan printer uchunqog‘oz o‘lchamini va chegarani belgilab, Print tugmasinibosing.

Linuxda faks bilan ishlash uchun dasturiy ta’minot. Linux vaUnix olamida fakslarni jo‘natish va qabul qilish uchun bir nech-ta asosiy dasturlar mavjud: efax, NetFax, mgetty+sendfax vaHulaFax.

Efax dasturi instalyatsiyalash va konfiguratsiyalash uchun

137


eng oddiy deb hisoblanadi, chunki u bitta foydalanuvchigamo‘ljallangan tizim uchun juda qulaydir. Ko‘pgina uyda ishla-yotgan foydalanuvchilar uchun Linux efax yaxshidir. Lekin, efaxasosiy paket bilan ham, ko‘p foydalanuvchi tarmoq konfigura-tsiyasi uchun HylaFax va NetFax ni ideal darajaga olib keladi-gan murakkab masalalarni yechmaydi. Bunga qaramay, efax dahamma foydalanuvchilar orqali eng ko‘p ishlatiladigan funk-siyalar qollab-quvvatlanadi.

Efax paketi uchta asosiy dasturni o‘z ichiga oladi: efax, efixva fax.

Efax dasturi — tizim yadrosi. U standart formatdagi faks-larni fayldan jo‘natadi yoki faylga qabul qiladi: Group 3 zich-langan TIFF fayllarni, matnli fayllarni, PostScript yoki boshqatipdagi fayllarni jo‘natish uchun efax dasturidan, Group 3 zich-langan TIFF fayldagi formatga oldindan konvertatsiyalamasdanfoydalanish mumkin emas.

Efix dasturi o‘zlashtirish uchun foydalaniladi, chunki u fayl-larni matnli, rastrli va TIFF formatga va qayta o‘zlashtirishnibajaradi. Efax va efix dasturlar birgalikda tasvirli va matnli fayl-larni faks ko‘rinishida jo‘natish imkoniga ega.

Fax dasturi integratsiya darajasini ta’minlaydi. Uning yor-damida fakslarni yaratish, jo‘natish, ko‘rib chiqish va bosmagachiqarish mumkin. Bu dastur, Linux da faks funksiyalarini to‘liqto‘plamini ta’minlash uchun, efax, efix va boshqa Linux kom-ponentlarni bir butunga jamlaydi.

Efax yordamida fakslarni jo‘natish va qabul qilish jarayoninio‘rganish uchun fax dasturida to‘xtalib otamiz, chunki shu das-tur kerakli funksiyalarni taqdim etadi.

Fakslarni jo‘natish. Fax dasturi matnli fayldan yoki PostScript fayldan fakslarni oson jo‘natish imkonini beradi. Faksnijo‘natish uchun buyruqlarning sintaksisi:

$ fax send options number fileBuyruq, faks jo‘natish jarayonida foydalaniladigan uchta

opsiyani ko‘zda tutadi:/ — quyi kengaytmadan foydalanish (dyumga 96 nuqta);v — batafsil ma’lumot va dastur statusini berish;t — telefon raqamini terilgan deb hisoblash (unda telefon

raqami kiritilmaydi).

138


Telefon nomeri teriladigan formada bo‘lishi shart. Masalan,555—1212 ichki telefondan qo‘ng‘iroq qilish uchun 555—1212yoki 555—1212 ni ko‘rsatish lozim. Agarda tashqi liniyagachiqish uchun 9 ni terish kerak bo‘lsa, unda 95551212 yoki 9—5551212 yoki 9—555—1212 ni korsatish lozim.

Masalan, /trap katalogida textfile nomli matnli fayl mavjud.Bu faylni quyi kengaytmali faks kabi 123-4567 raqam bo‘yichava tashqi liniyaga chiqish uchun 9 dan foydalanib jo‘natishlozim. Shu faylni jo‘natish uchun $ fax send -I 9-123-4567/tmp/textfile buyruqdan foydalanish lozim.

Masalan, matnli fayl berilgan:FAX TRANSMISSION:. TO: Arman Danesh FROM:

Arman Danesh NOTE:This is a test of the efax packade. Using the fax command,

we can send text files as faxes.Olingan fayl 7.6-rasmda ko‘rsatilgan.

FAX TRANSMISSION:TO: Arman Danesh From: Arman Danesh NOTE:

This is a test of the efax package. Using the efax command, text files as faxes

7.6-rasm. Efax dasturi yordamida yaratilgan fayl

Bir nechta fayllarni bitta fayl kabi jo‘natish.Bitta faylni faks kabi jo‘natishdan tashqari, bir nechta faylni

bitta faks kabi jo‘natish mumkin. Agarda /tmp/textfile matnlifayldan so‘ng /tmp/textfile2 matnli faylni jo‘natish lozim bo‘lsa,unda $ fax send 9-123-4567 /tmp/textfile /tmp/textfile2buyruqdan foydalaniladi. U fayllarni berilgan tartibda jo‘natadi.

Eslatma. Shu usulda faqatgina bir nechta fayllarni kombi-natsiyalash mumkin. PostScript fayllarni matnli fayl yokiPostScript dagi boshqa fayllar bilan birlastirish uchun berilganbuyruq ishlamaydi. Agarda sahifalarni boshqa tartibda yoki

139


140

fayldagi bir nechta sahifalarni jo‘natish lozim bo‘lsa, nima qilishkerak? Buning uchun faylni faks-formatlangan TIFF faylgao‘zlashtirish lozim. Har bitta faks sahifasi alohida faylga joy-lashgan bo‘ladi va jo‘natish uchun konkret sahifalarni ko‘rsatishmumkin.

Shunday qilib, fax dasturi yordamida faks-formatlanganfayllarni yaratish imkonidan foydalaniladi. Masalan, agardauchta sahifadan iborat bo‘lgan /tmp/psfile nomli PostScript faylmavjud bo‘lsa, uni quyidagi buyruq yordamida uchta faks for-matlangan TIFF faylga o‘zlashtirish mumkin:

$ fax make/tmp/psfileNatijada, uchta fayldan iborat bolgan sahifalar mavjud

bo‘ladi. Ularning nomlari quyidagicha: /tmp/psfile.001,/tmp/psfile.002 va /tmp/psfile.003.

Faylni faks-formatga o‘zlashtirilgandan so‘ng hosil bo‘lgansahifalar boshlang‘ich faylni kengaytmasini tartiblagan uchtaraqamdan iborat bo‘lgan nomga ega. Masalan, test.txt fayltest.txt.001, test.txt.002 va h.k. nomli sahifalarni yaratadi.

Fax make buyruqni ishlatishda foydalanuvchi uchunbitta opsiya — bu quyi —1 kengaytkich rejimini tanlash.

$ fax make —1 /tmp/psfileAvvalgi o‘zlashtirilgan uchta satrli hujjatga qaytamiz. Agarda

uchinchi va ketidan birinchi sahifani jo‘natmoqchi bo‘lsak(ikkinchini jo‘natmagan holda), quyidagi buyruq bajariladi:

$ fax send /tmp/psfile.003 /tmp/psfile.001Linux uchun Web serverlar. Web, avvalambor, Unix olami-

da paydo bo‘lgan. Shuning uchun mavjud bo‘lgan ko‘pgina Webserverlar Unix platformasi uchun yozilgan. Unixda mavjudbo‘lganlarning hammasi Linux da ham erkin ishlatiladi. Linux-ning ko‘pgina Web serverlari tekin. Linux dagi taniqli Webserverlar:

� NCSAhttpd;� Apache;� AOLserver;� Boa;� WN;� W3G/Cern;� Kommersiya serverlari:


141

� Fast/Track/iPlanet;� Java Web Server;� Stronghold;� Zeus.


1. Linux operatsion tizimi qanday yaratilgan?2. Distributiv degani nima?3. Linux operatsion tizimini Internetga qanday ulanadi?4. RP3 tizimi qanday ishlatiladi?5. Faylga chiqarish qanday amalga oshiriladi?6. Bosmaga chiqarish qanday amalga oshiriladi?7. Web sahifani ochish uchun qaysi dasturdan fordalaniladi?8. Search Sidebar dasturi nima uchun ishlatiladi?9. DNS xizmatidan qanday foydalaniladi? 10. Tarmoqdagi komputerlarning IP adreslari qanday aniqlanadi?11. PPP ulànish qanday amalga oshiriladi?


8-B Î B. TÅLÅKÎMMUNIKÀTSIYA. KICHIK ÀTS

Hîzirgi aõbîrît kommunikàtsiîn tåõnolîgiyalàri rivîjlànibbîràyotgàn dàvrdà, ertàmi yoki kåchmi, àlbàttà, o‘z imkîni-yatlàridàn kålib shiqqàn hîldà, o‘z îfisi tålåfîn tàrmîg‘iniyaràtish muammîsi kålib shiqàdi. Îfisning ÀTS ini yaràtàyot-gàndà tàshkilîtning kîmmunikàtsiîn và tålåfîn stànsiyaimkîniyatlàrini hisîbgà îlish zàrur.

Birinshi nàvbàtdà, tàrmîqdà nåchtà pîrt (ichki và tàshqiulànishlàr o‘rni) bo‘lishini àniqlàb îlish zàrur. Àgàrdà tàr-mîqdàgi tålåfînlàr bittà shàhàr liniyàsigà tågishli bo‘lsà và ichkiàbînåntlàr sîni 4—6 tàdàn îrtiq bo‘lsà, mini ÀTS dàn fîy-dàlànish ànchà fîydà båràdi. Bundày stànsiyalàrning o‘zimizdàvà shåt eldà ishlàb shiqàrilgànlàrini dåyarli nàrõi tång. Bundàystànsiyalàrni montàj và ko‘chirish îsîn bo‘lib, ulàrni kvàr-tiràlàrdà, dàchàlàrdà, kottåjlàrdà, supårmàrkåtlàrdà và îfislàrdàqo‘llàsh mumkin.

Àgàrdà àbînåntlàr sîni 50 tàdàn îshmàsà và tàrmîqdàfunksiînàl imkîniyatlàr tàlàb etilmàsà — ànàlîgli ÀTS làrdanfîydlànish mumkin. Ànàlîgli ÀTS dà àmplitudàsi o‘zgàrib tu-ruvchi impulsli elåktrik signàl bo‘lib, u ràqàmli ÀTS dàn nàrõi-ni pàstligi và shàhàrdàgi ràqàmli kànàllàrgà ulànib bo‘lmàsligibilàn fàrq qilàdi. Bundày stànsiyalàr 20—30 dîllàr àtrîfidà turà-di, o‘zimizning stànsiyalàr chet elda ishlab chiqarilganlaridanàrzîn bo‘lib, ulàr àbînåntgà kàm sînli õizmàt ko‘rsàtàdi.

Ànàlîgli stànsiyalàrdà àbînåntlàrgà simsiz àlîqà qiluvchiîfis ÀTS làrni hàm tashkil qilish mumkin. Ràqàmldi ÀTSàbînåntlàrgà yangi imkîniyatlàrni îchàdi. U ikki impulslipîtîklàrdà ishlàydi. Signàl impulsi kîdli mîdul måtîdiyordàmidà o‘tàdi. Bundày ÀTS ni pîrtlàr sîni 50 dàn îshgàndàishlàtish fîydàli.

ÀTS quyidagicha sinflarga bo‘linadi:

Qo‘llànish sîhàsi Îfis và o‘quv muàssàsàlàridà

Ulànish liniyasi Ànàlîgli và ràqàmli, IP ÀTS

O‘lchàmi Mikro ÀTS và mini ÀTS

142


143

Îfis ÀTS — kichik gibridli bo‘lib, àrzîn bo‘lgàn kichikhàjmli àvtîmàtik tålåfîn stànsiyasidir. Uning àsîsiy vàzifàsikàttà miqdîrdàgi õizmàtlàrni o‘z ichigà îlib, firmàdàgi bàrchàishchilàrni mà’lum bir miqdîrdàgi shàhàr telefînlàri yordàmidàvà tàshkilîtning ichki tàrmîg‘i îrqàli bir-birini bîg‘làshhisîblànàdi.

Ànàlîgli îfis ÀTS igà 2 kàbålli ànàlîgli tålåfîn àppàràtlàri(TÀ) ulànàdi. O‘z biznåsini rivîjlàntirmîqchi bo‘lgàn firmà ràh-bàrlàri, àlbàttà, ràqàmli ÀTS ni qo‘yishàdi. Bundày stànsiyalàrdàsturlàsh tizimgà egà bo‘lib, fîydàlànuvchigà judà kàttàimkîniyatlàr yaràtàdi.

Ràqàmli ÀTS îldin o‘rnàtilgàn tålåfîn tàrmîg‘idàgibàrchà imkîniyatlàrni sàqlàb qîlish imkîniyatini båràdi.(Uni ànàlîgli TÀ dà hàm qo‘llàsh mumkin) và sårvisõizmàtlàrini 200 tàgàchà îshiràdi. Àlbàttà, ràqàmli tåõnikàlàrànàlîglilàridàn ustun. Birinchidàn, signàl sifàtidà judàyamyaõshi, shunki àppàràt fàqàt bîr impulslàrni îlàdi, shuninguchun buzilgàn impulslàr uni qàytà ishlànishi và tiklànishigàtà’sir qilmàydi. Ikkinchidàn, ràqàmli ATS îfis ÀTS liimkîniyat bo‘yichà ànàlîgik tåõnikàlàrdàn ànchà ustun.Ràqàmli stànsiyalàr yuzlàb õizmàtlàrni tàklif etàdi.

Ràqàmli tåõnikà o‘zgàchà dàràjàdàgi univårsàllikkà egà.U ràqàmli àõbîrîtlàrni qàytà ishlàsh bilàn birgà, uni birvàqtning o‘zidà àõbîrîtni bîshqà mànbàlàrgà hàm uzàtishimkîniyatigà egà (vidåîsignàllàr, ålåmåtariya signàllàri vàbîshqàlàr).

Ràqàmli stànsiyalàrgà ulànuvchi eng kång tàrqàlgàn —bu ràqàmli tizimgà egà bo‘lgàn TÀ. Ulàr 4 và 2 kàbålliISDN liniyalàrga ulànàdi (turigà ko‘rà S — intårfåysli yokiU — intårfåysli). Gibridli tizimlàrdà, ya’ni o‘z ichigàànàlîgli và ràqàmli àõbîrîtlàrni uzàtishlàrni îluvchi tizim-làrdà 4 kàbålli ulànishlàrdàn fîydàlànilàdi. Ulàrdàn birinchijuftligigà ànàlîgli, ikkinchi juftligidà esà ràqàmli tizimbo‘làdi. Ràqàmli tizim uzunligi 800 m dàn 3 km gàshàbo‘lishi mumkin.


8.1. RÀQÀMLI TÅLÅFÎNLÀRNING FUNKSIÎNÀLIMKÎNIYATLÀRI

Raqamli telefonlarning funksional imkoniyatlari turli-tumàn. Bundày imkîniyatlàrgà DISA (Direct Inward SystemAccess) àvtî kîtib, îvîzli pîchtà, îldingi ràqàmli àvtîmàtiktizim và bîshqàlàrni kåltirish mumkin. Bundày õizmàtlàrningbàrchàsi màõsus stànsiyalàr uchun ishlàb chiqàrilgàn tålåfîntizimlàridàn fîydàlànishi mumkin. Uning gràfik ekrànidàmàtnli mà’lumîtlàr ungà tålåfîn qiluvchi àbînåntlàr kimyoki ulàrning nîmåri, yon dàftàrchàsi, ekràn månyusi,yordàm và àlbàttà, ichki và tàshqi, ràqàmli tålåfîn diråktîr-làr kîtib funksiyasigà àõbîrît yåtkàzish, ichki và tàshqi kon-fårånsiya — àlîqà qilish imkîniyatlàrigà egà.

Yaõshirîq modåldàgi tålåfîn tizim ràhbàr stolida o‘ntàchàtålåfîn và pultlàrning o‘rnini båmalîl egàllày îlàdi. Hàmdààlîqàning ishînchli nàzîràtchisi bo‘lishi bilàn birgà, kîtibningyordàmchisigà àylànàdi. Îddiyginà modållàr kichikrîq firmàràhbàrining ishini tà’minlàshi mumkin.

Îfis ÀTS ning imkîniyatlàri và buyurtmàchining tàlàblàrigàqàràb uning mîdåli àniqlànàdi. Qo‘shimchà qurilmàlàr sifàtidàISDN tårminàllàri, kàbålsiz tålåfînlàr, àdministràtîr kîm-pyutårlàri îvîzli nîtà yoki tàrifikàtsiya, printårlàr, mîdåmlàr,dîmîfînlàr, tàshqi yuqîri gàpiruvchilàr và qo‘ng‘irîqlàrniko‘rish mumkin.

O‘rtà yoki kàttà tàshkilîtlàrning ràqàmli ÀTS tizimgà o‘tishi,tàshkilît uchun quyidàgi imkîniyatlàrni yaratishi mumkin:

— bu tizim tàshkilît uchun yagînà tålåfîn và àõbîrîtàlmàshuvchi univårsàl tàrmîq vàzifàsini o‘tàshi mumkin;

— fizik liniyalàr sînini chågàràlàb, shàhàr tàrmîg‘igà ko‘pkànàlli chiqish imkîniyatini bårishi mumkin (màsàlàn, Å1liniyasi bo‘yichà):

— àvtîmàtlàshtirilgàn àõbîrît tizimini yaràtish imkîninibårishi mumkin.

Îfisning ràqàmli ÀTS gà kåtàdigàn xàràjàt hàr bir port uchun50 dàn 400 $ gàchà turàdi. Àgàrdà ràqàmli ÀTS li tàshkilîtningàlîqà tizimi loyihasi yaõshi tuzilgàn bo‘lsà, ungà sàrflàngànmàblàg‘làr o‘z fîydàsini båràdi, ya’ni 10 yil dàvîmidà båmalîlishlàb båràdi. Îfisning ÀTS mîdålini tànlàsh — àsîsiy màsàlà-

144


lardàn biridir. Kimgàdir uning ishînchliligi, kimgàdir uning àniqintårfåysliligi muhim. Shuning uchun bu màsàlàning univårsàlyåchimi màvjud emàs. Àlbàttà buni bîshlàshdà và kålàjàkdà siztåõnik tîmîndàn imkîniyatgà egà bo‘lishingiz kåràk.

Àgàr tåõnik tîmîndàn qo‘llàb-quvàtlàsh nàrõi qurilmàlàr-ning nàrõi ichigà kirmàgàn bo‘lsà, siz qo‘shimchà xàràjàt qili-shingizgà to‘g‘ri kålàdi. Umumàn îlgàndà, îfis ÀTS ni o‘rnàtà-yotgàndà, àlbàttà, shu sîhàni bilàdigàn prîfåssiînàlgà tîpshirishkåràk.

Ànchà vàqtgàchà îfis ÀTS làri àbînåntlàr liniyasigà mà’lumbir dàràjàdà yuk (nàgruzkà) tushirib kålgàn. Elåktîrînqurilmàlàrni pàydî bo‘lishi bilàn àhvîl o‘zgàràdi: endi esà îfisÀTS isiz tàshkilît ishini tàsàvvur qilib bo‘lmàydi:

8.2. ÎFIS (O‘QUV MUÀSSÀSÀLÀRI) ÀTS ini SÎTIB ÎLISH

Hîzirgi vàqtdà Rîssiya bîzîridà bundày qurilmàlàrni o‘nlàbishlàb shiqàruvchilàr tàklif qilmîqdàlàr. ÀTS ni tànlàyotgàndàikkità àsîsiy àspåktgà e’tibîr bårilmîqdà: ÀTSning zàrurfunksiyalàri và nàrõi. Àsîsiy o‘rinni uni ishînchliligi vàkångàytirish imkîniyatlàri o‘ynàydi.

Birinchidàn, tåõnik màsàlàni bàjàrish uchun nimà qilishkåràk: oldindàn ÀTS nimà uchun kåràk và u qàndày vàzifàlàrnibàjàrishini bilib îlish kåràk. Buning uchun ÀTS ning quyidàgipàràmåtrlàrini hisîbgà îlish kåràk:

1. ÀTS ning o‘lchàmi và kångàyish imkîniyatlàri. Shàhàrdàulàngànlàr sîni và ichki àbînåntlàr sîni yig‘indisi ÀTSo‘lchàmini båràdi (pîrtlàr sîni). Bundàn tàshqàri, qàndày qilibuni o‘lchàmini kångàytirish mumkin và u qànchà xàràjàt tàlàbqilàdi.

2. Ulànishlàrgà chåklîvlàr. Bir vàqtning o‘zidà suhbàtlà-shuvchilàrning sîni và ichki ulànishlàr sîni. Chågàràlanishningimkîniyatlàri và ichki àbînåntlàr uchun chiqishningchågàràlàngànligi.

3. Intårfåysi. Shàhàrga và ichki liniyalàrgà ulànish usullàri.Ànàlîgik àbînåntlàr uchun îddiy ikki kàbålli qurilmàlàrdàn fîy-dàlànilàdi. Àgàrdà ( 3 km dàn îrtiq) yangi àbînåntni ulàsh kåràkbo‘lsà, u hîldà îldindàn ÀTS ni tànlànàyotgàn ish imkîni-yatlàrgà e’tibîr bårish kåràk.

145


Ràqàmli àbînåntlàr — tizim tålåfîn àpparàtlàrini vàmà’lumît uzàtuvchi qurilmàlàr uchun ishlàtilàdi. Bundàyàpparàtlàr tàshkilîtning îpåràtîrlàri, diråktîrlàr yoki nàzî-ràtchilàri uchun judà hàm zàrur. Ulàrning displåyi hàr õilo‘lchàmdà bo‘lishi mumkin, spikårfîn (yuqîri àlîqà), turliõildàgi funksiînàl và dàsturiy tugmàlàr và qo‘shimchà tug-màlàr.

4. Liniyali intårfåyslàr và ulànish liniyalàri (UL).Ikki kàbålli ulànish liniyalàri, îdàtdà shàhàr ÀTS i

àbînåntlàri uchun hàjmi 100 — 200 dàn îshmàgàn ÀTS gàràqamli ulànish (Å1, ISDN PRT) gà o‘tish tàvsiya etilàdi.Qo‘shimchà intårfåyslàr: RS 232 yoki Ethernet ÀTS nisîzlàshdà và dàsturlàshdà judà hàm muhim, shuningdåkàbînåntlàrning UÀTS ulànishdàn hîsil bo‘lgàn mà’lumîtlàro‘chirish uchun hàm muhim. Kîmpyutårgà ulànishàbînåntlàrni hisîb ràqàmini và tàriflàrni qo‘yishi muhim rolo‘ynàydi.

5. ÀTS ning uzluksiz và ishînshli ishlàshi. Shuningdåktàshkilîtlàr bîrki, ulàrdà umumàn àlîqà uzilmàsligi kåràk.Bundày õîssàsi ulàr uchun judà muhim. Bundà bîshqàruvqurilmàlàri và elåktr tà’minîti mànbàyi imkîniyatlàri àsîsiyrîl o‘ynàydi. ÀTS ishini 30 dàqiqà tà’minîti yoki ÀTS ni4—8 daqiqa dàvîmidà elåktr bilàn tà’minlàsh uchun stàndàrto‘lchàmgà egà bo‘lgàn uzluksiz elåktr tà’minîti mànbàlàridànfîydàlànilàdi. Eng yaõshisi ÀTS dà àkkumulatîr bàtàråyalàri-dan fîydàlànish qulày, chunki ulàrning uzluksiz elåktrtà’minîtini bårish vàqti uzîqrîq và UPS gà nisbàtàn àrzîn.

ÀTS ni sîtib îlishdà quyidagilar zàrur:1. O‘z tàrmîg‘ingiz infràstrukturàsini ànàliz qiling.

Nåchtà và qàyårdà ichki ulànuvchi nuqtà màvjud? Sizningtålåfîn tàrmîg‘ingizdà mîbil àbînåntlàri bo‘làdimi?

Shàhàr ÀTS igà ulànish uchun qànchà uzunlikdàgi liniyazàrur? Tàrmîqni kångàytirish uchun qo‘shimchà ràvishdàshàhàr liniyalàrini ijàràgà îlish yaõshimi yoki qimmàt turuv-chi bir kànàlli liniyalàrni ràqàmli kànàlgà o‘tkàzish yaõshimi?

2. Jîriy ÀTS ni ekspluàtàtsiya qilish. 100 pîrtdàn ko‘pÀTS ni ekspluàtàtsiya qilish uchun kàmidà bittà shu sîhàbo‘yichà kàttà tàjribàgà egà bo‘lgàn mutàõàssis kåràk.U ti-zimning àppàràtli và dàsturiy kîmpînåntàlàrining àlîqà

146


147

vîsitàlàrini, tàrmîq kàbållàrini o‘rnàtish và fîydàlànuvchihàqidà ko‘nikmàlàr bårishi lîzim. Õizmàtlàr và qurilmàlàrnitàklif etuvshi firmà bilàn shàrtnîmà tuzib, mà’lummiqdîrdàgi màblàg‘ni tejàsh mumkin. Àgàrdà siz îrtiqchàmuàmmîlàrdàn yiroq bo‘lmîqchi bo‘lsàngiz, tàjribàlipàtàvishnikni tànlàngdà, ungà ÀTS bilàn bîg‘liq bo‘lgànbàrchà ishlàrni tîpshiring.

3. Sizning ÀTS ingiz qàndày imkîniyatlàrgà egà bo‘lgàn.Sizningñhà, qo‘ng‘irîqlàr îpåràtîr yordàmidà qàbul qilinishiyoki pulni tåjàsh màqsàdidà qo‘ng‘irîqlàr «Àvtîmàtikîpåràtîr»gà bîrsinmi?

Firmàngizni îbro‘sini îshirish và stàndàrt sàvîllàrgà jàvîbbårish uchun ishchining vàqtini îlmàslik uchun àvtîinfîr-màtîrdàn fîydàlànish zàrur.

4. Shàrtnîmàdà àlbàttà quyidàgi punktlàrni qo‘shish zàrur:kåràgidàn îrtiq uskunàlàr, uzluksiz tà’minît mànbàlàri, nosozlikhîlàtidà tizimingizdàgi mà’lumîtlàrni sàqlàsh và àppàràtlàrnio‘z vàqtidà àlmàshtirish kàbilàrni kiritish lîzim.

5. Muàssàsadan chiqàdigàn bîg‘lànishlàr tàrifikàtsiyasiniishlàb chiqish ÀTSning imkîniyatlàridàn kålib chiqqàn hîldàtàrif bo‘yichà shàhàrlàràrî bîg‘lànishlàrdà firmàning xàràjàtlàri-ni qoplaydi.

6. Tizimdà tålåfîn îrqàli bo‘làdigàn suhbàtlàrni yozib îlish.Ko‘p kànalli kîmpyutår tizimi îrqàli sizning ÀTS îrqàliishchilàringizni bàrchà shàhàr và shàhàrlàràrî àbînånt bilànsuhbàtlàrni yozib îlish mumkin. Bu firmà uchun nimà båràdi.

— Xàràjàtlàrni nàzîràt qilish: õizmàt yuzàsidàn và shàõsiysuhbàtlàrni àniqlàsh uchun (kim, qàchîn, kim bilàn nimàhàqidà gàplàshdi);

— tålåfîndàgi màxfiy mà’lumîtlàr ustidàn nàzîràt o‘rnatishuchun (bu ishchilàringizni tàrtibgà sîlish uchun muhim rîlo‘ynàydi);

— muhim suhbàtni tinglàsh mumkin.


8.3. ÀTS ISHLÀB CHIQARUVCHI FIRMÀNI TÀNLÀSH

1-màslàhàt. Tålåfîn stànsiyasini màgàzindàn îlmàng.Ko‘pginà màgàzinlàr yåtàrli dàràjàdàgi õizmàtlàrni ko‘rsàtàîlmàydi. Eng yaõshisi màõsus ÀTS bo‘yichà õizmàt ko‘rsàtuvchitàshkilîtdàn îlgàn mà’qul.

2-màslàhàt. Àgàrdà siz ràqàmli kànàl îrqàli umumiy fîy-dàlànilàdigàn tålåfîn tàrmîg‘igà ulànmîqchi bo‘lsàngiz, shàhàrÀTS gà ulànish bo‘yichà tåõnik ko‘rsàtmàni îling. Àks hîldàstànsiyangizni mîs kålmàsligi nàtijàsidà và bîshqà tåõnik muàm-mîlàr nàtijàsidà mà’lum miqdîrdà zàràr ko‘rishingiz mumkin.

3-màslàhàt. Îldingi tåõnik shàrtlàr yuzàsidàn mutàõàssisgàmurîjààt qilib, o‘z tànlàgàn màhsulîtingizni tåkshirtirib ko‘-ring.

4-màslàhàt. Sîtuvchi firmà bilàn kàfîlàt vàqtigàchà vàkàfîlàtdàn kåyingi shàrtni àniqlàshtirib îling.

5-màslàhàt. Tåkshirib ko‘ring-chi, sîtuvchining o‘zi stàn-siyadàn fîydàlàndimi, àgàrdà yo‘q bo‘lsà, yaõshisi tàvàkkàlqilmàgàn mà’qul.

6-màslàhàt. Àgàrdà siz tànlàshni bilmàsàngiz, bizningmutàõàssisgà murîjààt qiling. Sizgà yordàm båràdi.

Tålåfîn õizmàtlàrining qo‘shimchà ko‘rinishi yoki îfisÀTS i nimà uchun kåràk? Îfisli ÀTS — fîydàli biznås uchunjudà muhim. Bu firmàlàrning ichki tålåfîn vîsitàlàrini nàzîràtqilish, îfisdàgi hàr bir àbînåntni funksiînàl imkîniyatini tåk-shirish và vàqtini tåjàsh uchun muhim.

Îfis ÀTS i firmàning prîfåssiînàl qiyofàsini và mijîzlàrîràsidà uning îmmàviyligini îshiràdi. Zîmînàviy ÀTS làrnihàjmini và funksiînàl imkîniyatlàrini îshirishi, fàks và tålåfîn-làrgà mîslàshgànligi hàmdà ungà ulàngàn kompyutår yordàmidàmonitîring o‘tkàzish imkîniyatlàrigà egà. Håch qàndàymulîhàzàgà egà bo‘lmàgàn shàõslar uchun uning tàshqi sîzlàsh-làrini bàjàrish îsîn và tushunàrli bo‘lib, mijîzlàr bilàn àlîqàniîptimàl dàràjàgà îlib chiqàdi.

Tålåfîn stànsiyasi — ko‘pginà qulàyliklàrgà egà bo‘lgàn, îfisishini optimàllàshtiruvchi và pulni tånglîvchi tizimdir.

ÀTS ni ishlàtish iqtisîdiy jihàtdàn qulày và fîydàli bo‘lib,îddiyginà misîllàr kiritàmiz:

148


Tålåfîn stànsiyasi shàhàr liniyalàrigà õàlàqit bårmàsdànichki so‘zlàshuvlàrni îlib borish imkînini båràdi. Bundày tålåfînso‘zlàshuvlàrining vàqtgà qàràb to‘lànishi pulni tåjàb qîlàdi.

Qayta adreslash

Shundày vàqtlàr bo‘làdiki, ishchilàrning bir tålåfîndànbîshqà tålåfîngà o‘tish uchun etàjmà-etàj và õînàmà-õînàyurishigà to‘g‘ri kålàdi. Hàr õil õînàlàrdà jîylàshgàn ishchilàrniqidirishgà ko‘p vàqt kåtàdimi? Siz mijîz bilàn suhbàtlàshayotib,undàn iltimîs qilib kutib turishini so‘ràshingiz, trubkàniqo‘ymàsdàn bittà tugmàni bîsgàn hîldà musiqà tinglàshingiz,kåràkli õîdim bilàn suhbàtlàshib, so‘ngrà mijîzingiz bilàn suh-bàtni dàvîm ettirishingiz mumkin. Bu bilàn siz o‘zingizni vàmijîzingizni vàqtini tåjàysiz.

Påråadråsàtsiyadàn fîydàlànishgà misîl: shàhàr qo‘ng‘iriîq-làrini sizning kîtibangiz îlib mà’lumît båràdi, qo‘ng‘iriîqlàrtàrifikàtsiyasi bàrchà qo‘ng‘irîqlàrni ànàliz qilish imkînini bårà-di: shàhàr và ichki qo‘ng‘irîqlàr sîni, vàqti và qàyår bilàngàplàshgànligini àniqlàsh îsîn.

Îfis và o‘quv muàssàsàlàri ÀTS ining imkîniyatlàri

Nîmår tårishda ulànish liniyalarini àniqlàsh kåràkli nîmår-làr bilàn ulànishni îsînlàshtiradi. Hàr bir àbînåntni tåz tîpibîlish uchun yon dàftàrchàdàn fîydàlànish maqsadga muvofiqdir.Ràqàm tårmàsdàn turib àbînånt bilàn ulànish imkoniga egabo‘lib, iõtiyoriy àbînånt bilàn ulànishni birîr-bir tugmàchà yor-damida amalga oshiriladi. Àbînånt mà’lum bir N dàqiqàdàràqàm tårmàsdàn kåràkli liniyagà tushàdi.

Îõirgi nîmår bilàn qàytà ulanish uchun nîmåràvtîmàtik tåriladi. Tugmàlàrdàn biri buni bàjàrish imkîninibåràdi: sàqlàngàn nîmårlàr bilàn suhbàtlàshish. Tugmàlàrsàqlàngàn nîmårlàr bilàn qàytàdàn suhbàtlàshish imkîninibåràdi. Àgàrdà chàqirilàyotgàn àbînånt bànd bo‘lsà, kutibturishni mà’lum qilish. Àbînånt bànd bo‘lsà, suhbàttugàgàndàn so‘ng yoki suhbàt dàvîmidà buni bilàdi vàchàqirilàyotgàn àbînånt bilàn ulànàdi.

149


8.4. KÎNFÅRÅNS ÀLÎQÀ

Àvtîmàtik kînfåråns àlîqàda qàtnàshuvchilàr îldindànàniqlànàdi. Kînfåråns àlîqàdà bàrchà qàtnàshuvchilàr eshi-tilàdi. Kînfåråns àlîqàni bîshlîvchi tomonidan o‘rnàtilàdi.Bîshlîvchi kînfårånsiya kîdi và qàtnàshuvchilàr ràqàminitåràdi. Jîriy suhbàtdàn chiqmàgàn hîldà yangi suhbàt qilishmumkin. Bundà jîriy àbînånt àvtîmàtik ràvishdà «ushlàb»turilàdi. Àbînånt suhbàtgà qo‘shilib, uch tîmînlàmà kîn-fåråns àlîqà hîsil qilinàdi.

Suhbàt vàqtidà uchinchi àbînåntni ulàshdà 1 yoki màõsustugmàdàn fîydàlànilib, stànsiyaning jàvîbidàn so‘ng yanginîmår tårilàdi. Bu bilàn yangi àbînånt bilàn vàqtinchàlikulànish àmàlgà îshirilàdi. Uchinchi àbînånt bilàn ulànishtugàgàndàn so‘ng, îldingi ulànishgà qàytilàdi.

Uchinchi àbînånt bilàn birinchi àbînåntni ulàsh uchinchiàbînåntgà ulànish uchun kîdni tårish bilàn àmàlgà îshirilàdi.

Màjlisni bîshqàrish. Îdàtiy kînferånsiya — àlîqàdàn fàrqlio‘làrîq, màjlis tàshkilîtchisi màjlis qatnashuvchilari, ya’ni abo-nentlarni tanlash imkîniyatigà egà. Kåràkli tugmàlàrni bîsgànhîldà màjlis qàtnàshuvchilàrigà gàpirish và eshitish imkîni-yatlàrini båràdi. Bu funksiyalàr màõsus ÀTS làrdà màvjud.

Chiqish àlîqàlàrini tàqiqlàsh và chågàràlàsh

Àbînånt (tålåfîn egàsi) chiqish qo‘ng‘irîqlàrini tàqiqlàshgàruõsàt bårishi mumkin. Bundà tålåfîn qiluvchi àbînåntgà «liniyao‘chirilgàn» dågàn mà’lumît jo‘nàtilàdi và àbînånt tålåfînidanqo‘ng‘irîq qilinmàydi.

Chiqish àlîqàlàrini chågàràlàsh quyidagicha amalga oshiri-ladi:

— Shàhàrlàràrî àlîqàga chiqishdà pàrîl bilàn chiqishningo‘rnàtilishi;

— Shàhàrgà chiqishning pàrîl bilàn àmàlgà îshirilishi;— Iõtiyoriy bîg‘lànishlàr pàrîl bilàn àmalgà îshirilishi;— Chiqish qo‘ng‘irîqlàrini tàqiqlàsh;— Chiqish pulli qo‘ng‘irîqlàrni o‘chirib qo‘yish;— Mà’lum bir àbînåntlàrgà shàhàrlàràrî qo‘ng‘irîqlàrgà

ruõsàt bårish.

150


Bulàrning bàrchàsi tàrmîq àdministràtîri tîmînidàn àmàl-gà îshirilàdi. Mà’lum àbînåntlàrgà tàshqi liniyaga chiqishnio‘chirib qo‘yish.

Kirish qo‘ng‘irîqlàrigà dîir màsàlàlàr

Hàr bir shàhàr liniyasi dàsturlàshtirilgàndà qàysi ichkitålåfîn yoki tålåfînlàr guruhi tålåfîn qilgànligi, àgàrdàshàhàrdàn qo‘ng‘irîqlàr qilingàn bo‘lsà àniqlànàdi. Qo‘ng‘i-rîqlàrni quyidàgichà hàm àdråslàsh mumkin: àgàrdà bittàtålåfîn jàvîb bårmàsà yoki bànd bo‘lsà, u hîldà qo‘ng‘irîqikkinchi tålåfîngà shu tàriqà bîshqàlàrgà o‘tàdi.

DISA funksiyasi — shàhàr nîmårigà yo‘llàntirilgànqo‘ng‘irîqlàrni àvtîmàtik ràvishdà ichki tålåfîngà jo‘nàtishimkîniyati. Chiqish qo‘ng‘irîqlàrini vàqtinchàlik àdråslàshtirish.Buni bàjàrish uchun õizmàt kîdini và tålåfîn nîmårini tåràsiz.Bu àbînåntgà qo‘ng‘irîq qilsàngiz, bu àvtîmàtik ràvishdà bål-gilàngàn tålåfîngà àdråslàshtirilàdi. Õizmàt o‘chirilgunchàdàvîm etàdi.Àdråslàshtirish nàfàqàt ichki tàrmîqdà, bàlki tàshqitàrmîqdà hàm àmàlgà îshirilàdi.

Chàqirilàyotgàn àbînånt jàvîb bårmàyotgàndà qàytàdànulànish. Àgàrdà chàqirilàyotgàn àbînånt bànd bo‘lsà, u hîldàqo‘ng‘irîq àvtîmàtik ràvishdà îldindàn àniqlàngàn nîmårgào‘tàdi.

Qo‘ng‘irîqlàrni àdråslàsh. Àbînånt qo‘ng‘irîq qilàyotgàndà,qo‘ng‘irîqni bîshqà tålåfîngà àdråslàshtirish imkînigà egà.

So‘nggi qo‘ng‘irîq. Àgàr àbînånt bànd bo‘lsà, ungà kimdirtålåfîn qilàyotgànini bilàdi, u bungà jàvîb bårib, yanà îrqàgàqàytishi mumkin. Umumiy bo‘lgàn kichik õizmàtlàrgà ulànishbàrchà qo‘ng‘irîqlàr nàvbàtigà, fàksgà yoki îvîz bårib jàvîbbåruvchi àvtîmàtik qurilmàgà yo‘nàltirilàdi.

ÀTS ning qo‘ng‘irîqlàrini o‘chirilishi. Àgàrdà tizimdàgibirîr-bir qurilmà ishdàn chiqsà àbînåntlàr shàhàr ÀTS gà ulà-nadi.

Àbînånt liniyalàrini qidirish. Tàshqi liniyalàrdàn qo‘ng‘i-rîqlàr bo‘lgàndà àbînåntlàr àniqlànadi và ulàrning qo‘n-g‘irîqlàri bårilgàn tàrtibdà joylashtiriladi.

Àgàrdà àbînånt bànd bo‘lsà yoki jàvîb bårmàsà (N dàqiqàichidà) tàshqi qo‘ng‘irîqlàr kîtibàgà yoki îpåràtîrgà o‘tàdi.

151


152

Xàràjàtlàrni bîshqàrish funksiyasi. Bu õizmàtlàr bàrchàsiîpåràtîrdà màvjud bo‘lib, tàshqi bîg‘lànishlàrdàn tårilgànnîmårlàr và ulàrning suhbàt vàqtlàri bilàn bålgilànàdi. Tàrif ijàràõizmàtini tàtbiq etish imkînini båràdi, ya’ni bîshqà tàshkilît-ning ÀTS õizmàtlàridàn fîydàlànilàyotgàndà qo‘l kålàdi. Butålåfîn suhbàtlàrini tàrifikàtsiyasini hisîblàb båruvchi dàsturiytà’minît màvjud (billint tizimi).

Xizmàt ko‘rsàtish byurîsi. Qo‘ng‘irîqlàr tàshqi liniyanibàndligigà qàràb o‘rnàtilàdi. Qo‘ng‘irîq qiluvchi àbînånttrubkàni jîyigà qo‘yishi mumkin. Tàrmîq bo‘shàgàndàn so‘ngnàvbàti bilàn stànsiyaga ulànish o‘rnàtilàdi.

8.5. RÀDIÎKÀRNÀYLI ÀLÎQÀ

Àbînånt mà’lum bir nîmårni tårgàn hîldà îvîzli àlîqàîrqàli yangilik yoki e’lînni àytishi mumkin. Àgàrdà îpåràtîr o‘zjîyidà bo‘lmàgàn vàqtdà buni qo‘llàsh mumkin: «Àliyåv sizniuchinchi liniya chàqiryapti». Dåmàk, Àliyåv firmàdàgi iõtiyoriytålåfînning îldigà kålib, uchinchi liniyani egàllàydi và suhbàtlà-shàdi.

Shàhàrlàràrî bîg‘lànishdà ichki pàrîlli kîdlàrni tàklif etishmumkin.

Dîmîfîn. Màsîfàdàn turib eshikni îchish. Buyurtmàgàko‘rà àbînåntni chàqirish. Àbînånt kîdni tårgàn hîldà buyurt-màlàr bårishi mumkin. ÀTS dà àbînånt tålåfîn nîmåri và vàqtiyozib îlinàdi. Chàqirish vàqti bo‘lishi bilàn àvtîmàtik ràvishdààbînånt tålåfîngà qo‘ng‘irîq qilàdi.

Àvtîmàtik ràvishdà fàksgà ulànish. Àvtî kîtibà và îvîzlipîchtà tizimi. Îvîzli pîshtà àgàrdà àbînånt jàvîb bårmàsà,tålåfîn qiluvchi màõsus îvîzli pîchtàgà ulànàdi và àbînånttîmînidàn qîldirilgàn mà’lumîtni eshitàdi. So‘ngrà o‘zmà’lumîtini qîldirishi mumkin. Îvîzli pîchtà tizimidà umumiyvà àlîhidà qutichàlàr jîylàshtirilgàn. Tålåfîndà qîldirilgànmà’lumîtlàrni iõtiyoriy vàqtdà eshitish mumkin.


Dàstlàbki mà’lumîtlàr

Tålåfîn qiluvchi àbînånt îldindàn yozib qo‘yilgàn îvîzlimà’lumîtni eshitàdi (màsàlàn: «Siz ÀTS — O‘zbåkistîn kom-paniyasining îpåràtîrigà ulnàdingiz. Jàvîbni kuting»). Tizimõàvfsizligini tà’minlàgàn hîldà so‘zlàshuvlàrni ro‘yxàtgà îlish.Bu yårdà àbînåntlàrni ro‘yxàtgà îluvchilàr (rågistràtîr) hàqidàqisqàchà mà’lumît kiritilgàn.

1. Rågistràtîrlàrning I àvlîdi — ko‘p kànalli màgnitofînmàgnit lentàsigà o‘õshàsh ko‘rinishdà bo‘làdi.

2. Rågistràtîrlàrning II àvlîdi — màõsus eski kàssåtàli màg-nitofîn àsîsidà qàytàdàn ishlàngàn.

3. Rågistratîrlàrning III àvlîdi — VHS tàrqàtuvchigà yozil-gàn bo‘lib, u ko‘p yo‘llàngàn màgnitkànalli, ko‘pkànlli màg-nitofîn àsîsidà ishlàngàn.

4. Rågistràtîrlàrning IV àvlîdi — IBM PC kompyutår kîm-pînåntlari àsîsidà (kompyutårning ràqàmli rågistràtîrlàri, suh-bàtlàrni yozish tizimi) yaratilgan.

5. Rågistràtîrlàrning V àvlîdi — ixtisîslàshtirilgàn mikrîku-zatkichlar yordamida (àõbîrîtlàrni yozish và qàytà ishlàshimkînigà egà bo‘lgàn kîmpyutårsiz ràqàmli màgnitofîn:«ÕRÎNÎS» Mîskvà) ishlab chiqarilgan.

Rågistràtîrlàrning o‘zigà õîs õususiyatlàri và imkîniyatlàri

Rågistràtîrlàrning I, II, III àvlîdlàri — tåõnik tîmîndànhàm, funksiînàl imkîniyatlàri tîmînidàn hàm uning bàzàsijudàyam eski. Ulàr zàmînàviy tàlàblàrgà jàvîb bårmàydi.Rågistràtîrlàrning IV àvlîdi hîzirgi dàvrdà kång ko‘làmdàqo‘llànilàdi. Uning funksiînàl imkîniyatlàri îldingi àvlîdlàrgàqàràgàndà judà hàm yuqîri.

IV àvlîd kompyutår rågistràtîrlàrining sinflanishi

Ko‘p funksiyali ràqàmli kompyutår rågistràtîrlàri SHK ningtizimi yordamida mà’lumîtlàrni HDD gà yozàdi.

IV avlod kompyuter registratorlari quyidagi sinflarga ajra-ladi:

— (tizim blîki, mînitîr, klàviàturà) ning stàndàrt kînstruk-siya yordamida tuzilgàn tizim blîki chiqish signàli, ÀTSP/TSÀP

153


àlmàshtirish àsîsidàgi kîmpråssiyalàr, dåkîmpråssiyalar àsîsidàishlàydigan registratorlar;

— shuningdåk, õizmàtchi dàsturiy vîsitàlàr «MTSR»«Ràntîm», «Ståls Làyn», IIIXP — 2000 và bîshqàlàr àsîsidàishlàydiigan registratorlar;

— bir kîrpusdà tugmàli bîshqàruv pulti và indikàtori, onàplàtàsi, prîtsåssîr, õîtirà, elåktr tà’minît mànbàyi, îvîz qu-rilmàlàri, kirish qo‘ng‘irîqlàri àsîsidà ishlàydiigan registrator-lar. Chiqish signàllàri «Somphene RDD» «OSSOM» và«EYPETEL»dir.

Fàyl tizimigà àsîslàngàn ràqàmli kîmpyutår rågistràtîrlàri-ning àõbîrît yozish imkoniyatlari quyidagicha:

— yozuvli fàyllàr bilàn ishlàsh imkîniyatlàri;— yozuvlàrni qàytà ishlàsh và to‘g‘rilàsh imkîniyatlàrini bål-

gilàsh, statistikàsi imkîniyatlàri.Tàrmîq bo‘yichà mà’lumîtlàr yubîrishda fàylli mà’lumîtlàr

yozàdigàn kompyutår rågistràtorlàrning kàmchiliklàriquyidàgilàrdir:

— ishînchsiz bo‘lgàn kompyutår qurilmàdàn sàbàblimà’lumîtlàrni ishînchli sàqlày îlmàslik;

— NDD ning màgnitîrlàrigà ko‘p yuk tushishi;— NSD ga kirishga ruxsat etishga yåtàrlichà bo‘lgàn

himîya;— fàylli intårfåys và klàviàturà bîshqàruvi yordàmidà

qurilmàlàr dàsturiy pîg‘înàdà bo‘lsà hàm yordàmdàgi NSD dànhimîyalàsh dåyarli mumkin emàs.

Kompyuterlarning raqamli magnitafonlarning faylsiz ma’lu-motlarni yoza olish strukturasining ustunligi:

— NSD dan bir neshta bosqichli himoya;— fayllar bilan ishlaydigan apparatlarga qaraganda ustunroq

hamda HDD ga yozilganligi sababli uni ishlata olish muddatiuzayadi;

— mutlaq mustaqil ish faoliyatiga ega;— u mutlaq oson bo‘lib, undan hatto yangi foydalanuvchi

ham foydalanishi mumkin.IV avlod faylsiz ma’lumot yoza olish strukturasiga ega

bo‘lgan kompyuterlarning kamchiliklari:— kompyuterning ishonchli bo‘lmagan qurilmalar bilan

ta’minlanishi kompyuterga yetarlicha xavf tug‘dirishi mumkin;

154


— ma’lumotlarni o‘zgartira olish imkoniyati cheklanishi;— jurnallarni olib borish;— statistika;— fonogrammalarni belgilash;— matnli izohlarni kirita olmaslik;— tarmoq bo‘yicha ma’lumotlar yubora ololmaslik.Kompyuterlarsiz refayl strukturali raqamli magnitofonlaga

mikro boshqaruvchilar bazasi asosida tashkil qilingan V avlodkompyuterlarining registratorlari yordamida o‘zgartirishlar kiri-tish mumkin.

V avlod kompyuterlarining asosiy ajralib turadigan tomon-lari:

— raqamli magnitafonlarning yangi turi;— HDD ga faylsiz ma’lumotlar yoza olish;— PC foydalanuvchisining interfeysi bilan mosligi.— mikro boshqaruvchilar bazasidan tartiblangan holda foy-

dalanganda kompyuterning asosiy qurilmalari bo‘lgan plata vaprotsessorlar hosil qilinadi;

— indekslashni pult boshqaruvi yordamida har xilfunksiyalar bajara olish hamda bitta va qulay korpusga egaligi;

— uning ichiga magnitofon o‘rnatilgan, JKI monitorlar vatugmali uskunalar paneli joylashtirilgan;

— ulardan yana birida mini korpus, JKI monitori hamdatugmali uskunalar paneli borligi;

PC bazasi asosidagi interfeysli fayllarni ishlatilishi. V avlod kompyuterlarining registratori 3 darajali apparatlarni

va ko‘p miqdordagi imkoniyatlarni bog‘lagan holda II ta IVavlod kompyuterlariga qaraganda ushbu kompyuter kuchliroq.Bu kompyuterlarning funksiyalaridan yana biri — bu NSD danhimoya qilish.

V avlod kompyuterlarining raqamli magnitofonlarini ish-latish variantlari:

Birinshi bosqich. Bir korpusli hamda faylsiz strukturaga egabo‘lgan HDD va pult orqali ishlatish. Bu kompyuterlarni rayonmilitsiya bo‘limlarida ko‘plab ishlatiladi.

Ikkinshi bosqich. Fayllarni qayta ishlash jarayonida parallelishlata olish. Birinshi bosqichdagi bir korpusli magnitofonlargaPS qo‘shiladi. Magnitofon dasturiy ta’minot bilan ta’minlanadi.Bu esa bizga eshita olishimiz mumkin bo‘lgan fayllar bazasini

155


saqlay olishimiz, qidirish, fonogrammani belgilash, izohlash,protokollarni chop etish, sanani va vaqtni belgilash kabi ishlarnibajarish imkonini beradi.

HDD magnitafonilarida barcha ma’lumotlarni saqlayolishimiz mumkinligi sababli PS ga bo‘lgan muhtojlik bir-muncha kamaydi. Kelishuvlarga oid ma’lumotlarni PS ningWINDOWS OS ning fon rejimida qabul qilishimiz mumkin.

Uchinchi bosqich. Tarmoqlar bo‘yicha ma’lumotlar uzatish.Magnitofon yetkazib beradigan dasturiy ta’minot orqali ma’lu-motlar uzatishni va lokal hamda global kompyuter tarmoqlariorqali foydalanuvchining ish stolini boshqarish ta’minlanib beri-ladi.

Selektr aloqasining jihozlari

Selektr aloqa tizimi tashkilotlar boshqarmalarida ko‘plabishlatilib, ma’lumotlarni analiz qilish va effektiv qarorlarni qabulqilishda ishlatiladi.

Buning kelib chiqqaniga ancha bo‘lganligi sababli unidavlatimiznng ko‘pgina korxonalarining boshqarmasida ko‘ri-shimiz mumkin. Umumiy majlislar, rejalashtirishlar, boshqarmabilan ishchilar orasidagi aloqani bog‘lovchi vositachi bu qabulqilingan muammo yechimlarining va savollarni hal qilishi kerak.Texnik aloqani dispetcherga ta’minlab beruvshi aloqa quril-malariga quyidagilarni aytish mumkin: dispetcher kommutatori,to‘gri aloqali pult aloqa qurilmasi, so‘zlashish qurilmalari, NTSselektori, lekin bularning ish maqsadi bitta, ya’ni ishlovchi vaboshqaruvchi orasidagi aloqani ta’minlab berish. «Òåõíîñâÿçü»firmasi taklif qilayotgan zamonaviy qurilmani misol tariqasidako‘rishimiz mumkin.

Tashkilotlarning aloqa qurilmalarini so‘zlashuv qurilmalariva dispåtñher pult qurilmasi turlariga bo‘lishimiz mumkin.

Gaplashish qurilmalari bizga baland tovushli aloqani ta’min-lab «nuqta, nuqta», «nuqta, ko‘p nuqta» aloqa direktor vaishchilar orasidagi aloqani ta’minlab beradi.

Bundan tashqari bu tarmoqqa shaharlararo telefontarmoqlari qo‘shilishlari mumkin. So‘zlashuv qurilmalariningbaland tovushli tarmog‘ining sinfiga korxona ATS tarmog‘iniulash mumkin. Ular ishchi va direktor orasidagi aloqani

156


ta’minlab telefon go‘shagini ko‘tarmagan holda gaplashishlarimumkin va akustik kuchaytirgish orqali UATS ga ulashnita’minlab baland tovushda gaplashishni, radiostansiyaniulashni va bajarish qurilmalarini ulash kabi imkoniyatlarniberadi. Bularni katta majlislarda ishlatilib, mikrofon o‘chganholda ham dispetcherni eshitish imkoniyatini beradi. Buqurilmalarni markaziy operatorsiz mustaqil o‘rnatish mumkinemas. Bu esa oddiy SB telefonlarining ishlash prinsipigao‘xshab ishlaydi, ya’ni abonent go‘shakni olganidan so‘nginauni markaziy dispetcher bilan ulaydi.

Ko‘pgina umumiy majlislar, boshqaruvchilarning majlislario‘zlarida bor qurilma bilan ishchi stolida joyni ko‘paytirishmaqsadida o‘tkazishadi. Ko‘p miqdordagi ishchilar soni bilanmajlis o‘tkazilayotgan paytda NTS standart funksiyalardan foy-dalangan ofis ATS lariga talab katta.

Ko‘pgina chet elda ishlab shiqarilgan mini ATS lar o‘zlari-da ko‘p funksiyalarni jamlab konferens aloqani ta’minlab bera-di. Biroq bu mini ATS qatnashchilar soni cheklangan, ya’niularning soni besh kishidan oshmaydi. Ularning narxi qimmatli-gi sababli ko‘p joylarda ishlatilmaydi.

Agar ATS selestor aloqasi rejimida ishlatilayotgan bo‘lsa,abonentlar telefon tarmog‘iga kirishlari shart bo‘lmasa, ularraqamsiz bo‘lgan telefonlar bilan ta’minlanishadi. Boshqa-ruvchiga esa yagona tarmoqli o‘rnatilib, bu telefonning bir nech-ta tugmachalari bo‘lib, bularga shunaqa dastur tuzilganki ularni,bir marta bosish bilan ma’lum bir ishchi bilan aloqaga kirishmumkin.

Bunday ATS ishlatuvshi korxonalar operator yoki kotibagamuhtoj emas. Bu ATS qurilma qaysi abonentga murojaat qili-nayotganligini aniqlab, konferens aloqalarni va majlislarnita’minlab berishi mumkin.

Shu bilan majlis borayotgan paytda korxona ichida ixtiyoriyaloqa hamda shaharlar ichidagi va shaharlararo telefon tar-mog‘idan ma’lum bir abonent qo‘shilishi, ma’lum bir ishchi tar-moqni uzib qo‘yishi mumkin.

Shunday qilib, operativ aloqa stansiyasida konferens alo-qani, ko‘p ishtirokchidan iborat konferns aloqani ikkitagina tug-mani bosish natijasida o‘tkazish mumkin.

Abonent porti orqali baland tovushli aloqani ta’minlay-

157


digan apparatni ulash mumkin. Shu bilan birga selektorakustik ovozni kushaytirgish ulanadi. Qoida bo‘yicha qat-nashuvchi mehmon rejimida qatnashishi mumkin. Bu esaqatnashuvchiga faqatgina eshitish imkonini beradi. Uninggapira olish imkonini faqatgina majlis olib boruvchi passivyoki aktiv bo‘lishini belgilaydi. Qatnashuvchi majlis olibboruvchidan o‘zining qatnashishini so‘ragan holda majlisgaqo‘shilishi mumkin. Majlis olib boruvchi SEX 1 va SEX 12ishchilari nimadir demoqchiligini tushunadi va ularning tug-machalarni bosgan holda ularga ulanadi.

Majlis oborilayotgan paytda bir nesha rejimlar bo‘lib,qatnashuvchi telefonidagi «Flash» tugmasini bosgan holdao‘zining mikrofonini yoqishi mumkin. Bundan tashqarisheklanishlar ham bor bo‘lib, abonentning mikrfonlariningsonini cheklaydi. Agar 3-qatshuvshi ulanolmagan holda 4-qatnashuvshi 1-qatnashuvchining mikrofonini o‘chirgan holdaunga yo‘l ochib beradi. Odatda qatnashuvshilar majlisnieshitgan holda majlisni o‘tkazishadi, faqatgina aktiv bo‘lganishtirokchilargina gapirishadi, ya’ni ularning mikrofonlariyoqilgan holda bo‘ladi. Mikrofonlarning yoqilganligi har xilsistemalarda har xildir: agarda ARU bo‘lmasa, ular 12 ta-gasha. Ularning oddiy ATS lardan farqi shundaki, ulardanfoydalangan holda ko‘p miqdordagi ishtirokchilar soni bilanmajlis o‘tkazish, korxona ichidagi ixtiyoriy telefon tarmoqlariqo‘shilishi va shaharlararo telefon tarmoqlari ham qo‘shilish-laridir. Audiokonferens mosalamaga kompyuter bosh-qaruvidagi majlislarni qo‘shishimiz mumkin va ekran inter-feyslarini qo‘shishi bilan selektor majlislar o‘tkazishimizmumkin: qatnashchilarni to‘plash, yangi va eski qatnashuv-shilarni uzish va ulash. Har bir sektorning o‘tkazilishi haqi-da protokol olib boriladi. Majlisni sistemaning telefonidanham boshqarish mumkin.

IP telefon tarmog‘ini ko‘plab tarqalishiga ko‘pgina rivoyat-lar to‘sqinlik qiladi. Bularning ko‘p qismi IP telefontarmog‘ining himoyasiga tegishli. Apologetlar odatiy telefonlarhaqida quyidagi gaplarni aytib o‘tishmoqda: agarda keyinchalikko‘p hollada VIP telefon tarmog‘ini ishlatadigan bo‘lsak, ulargako‘pgina analogik hujumlar qilinadi. Bu esa IP telefon tarmog‘iorqali ovoz ma’lumotlarini yuborish ishonchsiz bo‘lishiga olib

158


keladi. Bir tomondan ular haqdir: hujum bo‘ladi. Biroq odatiytelefon tarmoqlariga ham analogik hujumlar bo‘ladi. Bundantashqari analogik hujumlarni uyushtirish ularni payqab yo‘q qi-lishga qaraganda birmuncha osondir. Biroq odatiy telefon tar-mog‘i IP ga qaraganda ancha arzonroq.

IP telefon tarmog‘ida segment bilan kelayotgan ovoz ma’lu-motlarini ajratish asosiy hisoblanadi. Buni lokal tarmoq VLANtexnologiyasi asosida qilish mumkin. Bu texnologiya juda qulaybo‘lib, hech qanday xarajatni talab qilmaydi, chunki VLANtexnologiyasi ko‘p kommutatorga moslashtirilgan. Bu texno-logiya qulayliklaridan biri, foydalanuvchining eshitib turganligi-dan xabar berib turadi.

Agar yuborilayotgan ovoz ma’lumotlarininbg hajmi kattabo‘ladigan bo‘lsa, u holda dinamik DHSP protokoli manziliorqali yuboriladi. Bu holda 2 ta DHSP serveridan foydala-nishimiz lozim: birinchisi, ovoz ma’lumotlari uchun, ikkinchisi,ma’lumotlar tarmog‘i uchun.

Kirish filtri va boshqaruvi

Barcha foydalanadigan telefon tarmog‘iga ulangan ovozshlyuzlari ma’lumotlar segmentining korporativ tarmog‘idankelayotgan barcha IP protokollarini olishlari kerak emas. IP pro-tokollari orqali yuborilayotgan ma’lumotlar maxsus servislarorqali yuboriladi, bu esa xarajatni kamaytirib, yangi texnologiyabilan ta’minlab beradi. Bu esa tarmoqdagi har xil buzg‘unchi-liklarni kamaytirib va ularni payqab shu tarmoqni o‘chiribqo‘yish imkonini beradi. IP telefon tarmog‘ining o‘zida shundaybir texnik qurilmalari bo‘lib, ular himoyani va hujumlarningoldini olishni ta’minlab beradi. Bunday yechimlarga maxsuschegaraviy kuzatuvchilar, tarmoqlararo ekranlar va qo‘yilganbosqichdagi shlyuzlarni ko‘rsatish mumkin.

Tarmoqlararo ekranni tanlash

IP telefon tarmog‘ini himoyalashda barcha tarmoqlararoekranlar to‘g‘ri kelavermaydi. U maxsus talablarni qondirganholda ovoz ma’lumotlarini yetkazishi kerak. Masalan, RTP ovozma’lumotlarini yuboradigan protokolda UDP porti ishlatiladi.

159


Ularni barchasini bitta katta oynada ochish bizga bitta kattahimoyadagi «teshikni» beradi. Bulardan kelib shiqqan holdabizda yana aniqlovchi ham bo‘lishi kerak. Bu gaplashish bosh-lanayotganda raqamlarni ko‘rsatib, tugagandan so‘ng o‘chishikerak. Uning ikkinchi ustunlik tomoni shundan iboratki, SIPprotokoli kelayotgan ma’lumotlarni zagolovkaga emas, balkima’lumotning o‘ziga joylashtiradi. Tarmoqlararo oyna faqatginazagolovkalarni analiz qilibgina qolmay, balki ma’lumotlarningasosiy qismlarini ham analiz qilshi va ularni ulab berishi kerak.

Yana bitta muammolardan bittasi bu tarmoq manzillariniko‘rsatish bo‘lib, uni tarmoqlararo oynani sotib olishdan oldinhal qilish kerak. Port orqali ulanadigan kodlarni abonentlarorasidagi aloqaga qo‘yadigan bo‘lsak, u holda ularning aloqasinita’minlab bo‘lmaydi. Bu muammoning yechimi maxsus sha-lyuzilardir. Ular alohida qurilma bo‘lib, odatda, tarmoqlararooynaning o‘zida bo‘ladi va bu dinamik portlarni qabul qiladi.Odatda esa maxsus shalyuzilarni VIP tarifida himoya vazifasidaquriladi. Biroq ularni tanlayotgan vaqtda ular H.323, SIP vaMGSP protokollarini analiz qiluvchi ME oynasi bilan bo‘lishiniesdan shiqarish kerak emas. Lekin ular tarmoqdagi boshqa pro-tokollarni ham analiz qiladi: HTTP, FTP, SMTP, SQL*Net vaboshqalar.

Ishlab shiqaruvchilar himoya vositasi sifatida maxsus che-garaviy boshqaruvchilarni taklif qilishadi. Bu qurilmalari bir-muncha analogik bo‘lib yuqorida keltirib o‘tgan shalyuzilargao‘xshaydi.

Himoya

IP telefon tarmog‘ida dinamik manzillash buzg‘unchilargaanchagina qulayliklar yaratib beradi. Shundan so‘ng adminstra-torning oldida yechilmas muammolar paydo bo‘la boshlaydi.Buni hal qilish uchun standart ko‘rinishdagi protokollardan foy-dalanib, 802.1x, RADIUS larni yoqib qo‘yish kerak. Va albatta,yuqorida keltirib o‘tilgan qoidalarni esdan chiqarish kerak emas.Bu esa buzg‘unchilarni ovoz segmentiga qo‘shilishga xalaqitqiladi. Ko‘rsatilgan vositalar o‘g‘rincha ulanishlarni kamaytiradi.Agar buni telefon tarmoqlarida hal qiladigan bo‘lsak, bu judaqimmatbaho bo‘lib ketadi.

160


Raqamlash

Raqamlash — telefon ulanishlarni sir tutishdir. Biroq bun-day funksiyada, albatta, himoyani nazarda tutish kerak.Raqamlash mexanizmi telefonning o‘zida bo‘ladi yoki alohida.Birinchidan, abonent terminali juda ham qimmat bo‘lib ketadi,ikkinchidan, telefondan foydalanish noqulay bo‘lib qoladi. Harbir abonentni skleber va vokoder bilan ta’minlash bu oson ishemas. Shunda ham uning narxi qimmatlashib ketadi, chunki harbir sklemberning narxi 200 $ dan 500 $ gasha. Agarda bu narx-ga yana telefonning narxini hamda himoya qurilmalariningnarxini qo‘shadigan bo‘lsak, haqiqatdan ham astronomik raqam-lar chiqib ketadi. Shuning uchun oddiy telefonlarning bu usuldahimoyalanishi mumkin emas.

Yana bir muammolardan biri kutishdir. Bu muammonimukammal algoritm tuzish va DoS mexanizmidan foydalanishbilan hal qilish mumkin. Yana bir qiyinshilik yetkazilayotganma’lumotni uzoqroqqa yetkazishdagi ortiqcha xarajatlar. IPSprotokollari uchun yetkazilayotgan ma’lumotlarning hajmi 40baytlar atrofidadir. Bu esa 50—70 bayt paketlarni yuborishimkonini beradi. Umuman olganda tarmoqlar bo‘yicha ishlash-ning tezligi kundan kunga oshmoqda.

Ish bajara olish qobilyatini himoyalash

Hozirgi kunda IP telefonlariga ko‘plab hujumlar bo‘layot-ganligi uchun ishlashdan to‘xtab telefonni boshqa yo‘nalishbo‘yicha ulab yuboradi. Himoya vositalarining bir nesha yo‘llaribo‘lib, ular DoS hujumlarini qaytaradi. Buning uchun tarmoq-dagi ma’lumotlarni himoyalovchi qurilmadan foydalanishimiz vaquyidagi qarorlarni nazarda tutishimiz kerak: ovoz bo‘limidagihujumlarni ko‘payishi va DoS ga hujumlar; maxsus qoidabo‘yicha tarmoqdagi ma’lumotlarni himoyalash; sistemani tele-fon boshqarmasining serveriga bo‘ladigan har xil hujumlardanhimoyalash; maxsus hujumdan himoya sistemalarini o‘rnatish;ko‘pgina hollarda hujum natijasida manzilning o‘zgarishiga olibkelgani uchun tarmoq qurilmalarida maxsus to‘g‘rilashlaro‘tkazish kerak.

Manzillashtirishning yana bir kamchiliklaridan bittasi bu te-lefonni ulab bermasdan, uni band deyishdir. Masalan, 1989-yildaThe Legion of Doom deb ataluvchi xakerlar jamoasi BellSouth

161


deb ataluvchi telefon tarmog‘ining barsha qismlarini qo‘lga olibtelefonlarni eshitish, manzillashtirish, hatto 911 telefon raqami-ni ishlamaydigan qilishgan.

Boshqaruv

Agar IP telefon tarmog‘iga oddiy protokol orqali chiqilayot-gan bo‘lsa, bu protokollarning shartlari IPS va SSL protokolla-riga almashtirilishi kerak. Bu holda qaroqchilar uzatilayotganma’lumotni olib qo‘yishdan tashqari uni hatto o‘zgartiribqo‘yishlari ham mumkin. Agar kriptografiya shartlari ishlabshiqaruvchi bilan to‘g‘ri kelmay qolishsa, u holda uzatilayotganovoz ma’lumotlari yetib bormasligi ham mumkin. Va albatta,agarda sistemaga maxsus himoya shartlarini qo‘llamaydiganbo‘lsak, u holda ma’lumotlarimizni yo‘qotishimiz mumkin.Masalan, AQSH liklarning bunday qoidalari InformationTeshnology Management Reform Ast of 1996.

Ularni boshqa ma’lumotlardan ajralib turishlari uchun max-sus VLAN deb ataluvshi trafik orqali yuborish kerak. Bu bilanbirga ovoz ma’lumotlarini maxsus qurilmalari yordamidahimoyalash kerak.

IP telefonlarining asosiy muammosi ovozning sifati pasa-yishida, dinamik portlarning tarmoqlararo oynada ochilishida.Bu muammolar anchadan beri bo‘lib, ular hozir hal qilingan.Asosiy muammo boshqa, professor Preobrajenskiy aytishichayangi texnologiyalarning zararini bilmagan holda ularni ishlatish.


1. ÀTS klàssifikàtsiyasi?2. Ràqàmli tålåfînlàrning funksiînàl imkîniyatlàri nimalardan iborat?3. Liniyali intårfåyslàr và ulànish liniyalàri degani nima?4. ÀTS ni sîtib îlishdà nimàlàr zàrur?5. Qayta adreslash degani nima?6. Àvtîmàtik kînfåråns àlîqà qanday o‘rnatiladi?7. Dîmîfîn degani nima?8. Àvtîmàtik ràvishdà fàksgà qanday ulànadi?9. Manzillashtirishning kamchiliklari nimalardan iborat?10. Raqamlash degani nima?11. IP telefon tarmog‘i degani nima?12. IP telefon tarmog‘i qanday himoyalanadi?13. Selektr aloqasi qanday o‘rnatiladi?

162


163

FÎYDÀLÀNILGÀN ÀDÀBIYOTLÀR

1. Ý.À. ßêóáàéòèñ. Îòêðûòûå èíôîðìàöèîííûå ñèñòåìû. Ìîñê-âà: «Ðàäèî è ñâÿçü», 1991.

2. D.Delmonico, O.Rist. Îáçîð áðaóçåðîâ Word Wide Web.CW. M,1996.

3. Â. Îëèôåð, Í. Îëèôåð. Êîìïüþòåðíûå ñåòè. Ïðèíöèïû, òåõ-íîëîãèè, ïðîòîêîëû. ÑÏá., Ïèòåð, 2000.

4. Ò. Ïàðêåð. Îñâîé ñàìîñòîÿòåëüíî TCP/IP. Ì., Áèíîì, 1997.5. Ñ. Çîëîòîâ. Ïðîòîêîëû Internet. ÑÏá., BHV—Ñàíêò-Ïåòåð-

áóðã, 1998.6. Ð. Ôàðäàë. Êàê ïîâûñèòü ïðîèçâîäèòåëüíîñòü IP-ìàãèñòðàëè.

«Ñåòè», 1998, ¹ 5.7. Ìîðîçîâ. Îñíîâû ïðîåêòèðîâàíèÿ âû÷èñëèòåëüíûõ ñèñòåì. Ì.,

1999.8. Ë.Á. Áîãóñëàâñêèé, Â.È. Äðîææèíîâ. Îñíîâû ïîñòðîåíèÿ âû-

÷èñëèòåëüíûõ ñåòåé äëÿ àâòîìàòèçèðîâàííûõ ñèñòåì. — Ì.:Ýíåðãîàòîìèçäàò, 1990. — 256 ñ.

9. Microsoft Corporation. Êîìïüþòåðíûå ñåòè. Ó÷åáíûé êóðñ/Ïåð. c àíã. — Ì.: Èçäàòåëüñêèé îòäåë «Ðóññêàÿ ðåäàêöèÿ»ÒÎÎ «Channel Trading Ltd.». — 1997. — 697 ñ.: èëë.

10. Ñåìåíîâ Þ.À. Îáùèå ïðèíöèïû ïîñòðîåíèÿ ñåòåé. (ÃÍÖÈÒÝÔ).

11. Ý. Òàíåíáàóì. Êîìïüþòåðíûå ñåòè. 4-å èçäàíèå. Ïèòåð, 2003.12. Í. Ï. Ñåðãååâ, Í. Ï. Âàøêåâè÷. — Îñíîâû âû÷èñëèòåëüíîé

òåõíèêè. — Ìîñêâà. «Âûñøàÿ øêîëà», 1988. 13. À.Beletskiy. Avtorlik materiallari va o‘quv-metodik qo‘llanmalar.14. À. Beletskiy. «Ìîäåðíèçàöèÿ è ðåìîíò ÏÊ». 15. Ñ. Ê. ¢àíèåâ. Elektron hisoblash mashinalari va sistemalari. — Ò.:

«O‘qituvchi», 1990.16. www.ixzbt.com Internet sahifasi.17. www.award.com sahifasi.18. DVD èçäàíèå «Ñóïåð ÄÂÄ áèáëèîòåêà», 2004 ã.19. http://www.tula.net internet sahifasi.20. Internet portal -Internet Universitet — www.intuit.ru.21. http://www.citforum.ru.


X.ZAYNIDDINOV, S.O‘RINBOYEV, À.BELETSKIY

KOMPYUTER TARMOQLARI

CHUQURLASHTIRILGAN KURSI

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi kasb-hunarkollejlarining “Axborot-kommunikatsiya tizimlari (3521916)”

mutaxassisligi talabalari uchun o‘quv qo‘llanma

«Sharq» nashriyot-matbaaaksiyadorlik kompaniyasi

Bosh tahririyatiToshkent — 2007

Muharrir M. ZiyamuhamedovaBadiiy muharrir F. Basharova

Texnikaviy muharrir D.GabdraxmanovaSahifalovchi L.Soy

Musahhih J. Toirova

Bosishga ruxsat etildi 31.10.2007. Ofset bosma. Bichimi 60x901

/16.

«TimesUZ» garniturasi. Shartli bosma tabog‘i 10,25. Nashriyot-hisob tabog‘i10,25. Adadi 2500 nusxa. Buyurtma ¹ 3891.

«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosmaxonasi,100083, Toshkent shahri, Buyuk Turon ko‘chasi, 41.


Documents

KOMPYUTER TARMOQLARI CHUQURLASHTIRILGAN KURSIn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/axborot... · 2015-12-05 · hunar kolleji maxsus fan o‘qituvchisi U.T.Mahmudov — Hamza