Grzegorz Tokarz

Koncepcja Mitteleuropa – historyczne i współczesne uwarunkowania

Pojęcie Europy Środkowej i poniekąd odpowiadający temu termin „Mitteleuro-pa” można w różnoraki sposób interpretować. Owszem, językowo są to terminy, które znaczą to samo, jednak jeśli dokonamy innego rodzaju analiz, sprawa nie będzie już taka jasna. Można, a nawet powinno się postrzegać Europę Środkową jako wydzielony teren na kontynencie europejskim, aby uzasadnić jego granice odwołać się należy do instrumentarium, którym posługuje się geografia. Pojęcie „Mitteleuropa” należy rozumieć także w sensie geopolitycznym, co tym samym zmienia spojrzenie na charakter regionu. Samą geopolitykę możemy traktować jako, po pierwsze: interdyscyplinarną naukę, która analizuje uwarunkowania geograficzne państwa, po drugie: metody, za pomocą których państwo może w skuteczny sposób realizować swoje interesy, po trzecie: jako myśl polityczną1. Podobnie w sposób trojaki można poddawać analizie Europę Środkową.

Jednak nie tylko powyższe płaszczyzny wpływają na sposób rozumienia po-jęcia Europy Środkowej – Mitteleuropy. Wspomnieć należy o kolejnych dwóch aspektach: czasie i polityce. Otóż omawiane pojęcie wykrystalizowało się w kon-kretnej sytuacji historycznej, kiedy dochodziło do zjednoczenia państwa nie-mieckiego i próbach wejścia jego przywódców jako liczących się graczy na arenę międzynarodową. Ponadto tak ukształtowane pojęcie miało służyć niemieckim interesom na kontynencie2.

Odpowiedź na pytanie, czy we współczesnej Europie mamy do czynienia z powrotem niemieckiej koncepcji Mitteleuropy, uzależniona jest m.in. od siatki pojęciowej, jaką przyjmuje badacz stosunków międzynarodowych. Wspomnieć trzeba w tym kontekście o jednej z bardziej popularnych koncepcji w badaniach nad relacjami między państwami (realizm – niezależnie od późniejszych jego

1 Z. Lach, J. Wendt, Wstęp, [w:] Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, red. Z. Lach, J. Wendt, Częstochowa 2010, s. 5-6; por. J. Macała, Czym jest geopolityka? Spory wokół jej definicji, [w:] Geopolityka. Elementy…, s. 10, 14, 18.

2 M. Rościszewski, Europa Środkowa i jej specyfika przestrzenna, „Przegląd Geograficzny” 1992, t. LXIII, z. 1-2, s. 4-5.

74

podziałów). Najlepiej to obrazuje poniższa tabela – klasyfikację poczynił John J. Mersheimer – podaję za Jackiem Czaputowiczem.

Tabela 1. Współczesny realizm w stosunkach międzynarodowych

Realizm klasyczny Realizm defensywny Realizm ofensywny

Przyczyna rywalizacji Natura ludzka Struktura systemu Struktura systemu

Cel Maksymalizacja potęgi Utrzymanie równowagi sił Maksymalizacja potęgi

Źródło: J. Czaputowicz, Mapa współczesnego realizmu: klasyczny, neorealizm, realizm neoklasyczny, [w:] Teoria realizmu w nauce o stosunkach międzynarodowych. Założenia i zastosowanie badawcze, red. E. Haliżak, J. Czaputowicz, Warszawa 2014, s. 31.

Badania nad znaczeniem pojęcia „Mitteleuropa” i co niesie ono ze sobą pod-jęli przede wszystkim niemieccy geografowie i politycy żyjący w XIX i na po-czątku XX w. Wśród najważniejszych z nich można wymienić geografa Josepha Partscha, polityka i teologa Friedricha Naumanna, ekonomistę Friedricha Lista.

Tytuł książki F. Partscha – geografa pracującego na Uniwersytecie Wrocław-skim – brzmiał „Mitteleuropa. Die Länder und Völker von des Westalpen und dem Balkan bis an den Kanal und das Kurische Haff ”, została wydana w 1904 r. Jest to pierwsza książka naukowa poświęcona zagadnieniom Europy Środkowej. Znaleźć tam możemy nie tylko analizy z zakresu geografii fizycznej, ale również społecznej, a także kulturowej. Wartym podkreślenia jest fakt, że granice tego organizmu mają charakter polityczny. W jej skład miały wejść następujące tereny: Cesarstwo Niemieckie, Austro-Węgry, Holandia, Belgia i Szwajcaria oraz Rumu-nia, Bułgaria, Serbia, Bośnia i Hercegowina. Słuszna jest teza, że tak rozumiana Mitteleuropa nie spełnia kryteriów naturalnych geograficznie3.

Książka F. Naumanna, zatytułowana „Mitteleuropa”, została wydana w cza-sie trwania I wojny światowej. Owszem, w przyszłości nawiązywali do jej tre-ści różnego rodzaju politycy niemieccy, odwołujący się do idei wielkiego narodu niemieckiego, głosząc przy tym potrzebę utworzenia imperium. Jednak tego ro-dzaju myślenie było obce F. Naumannowi, którego poglądy można określić jako konserwatywne, przy czym w kwestiach gospodarczych podkreślał rolę liberali-zmu. Przez Europę Środkową rozumiał obszary znajdujące się między Morzem

3 J. Wojtanowicz, Europa Środkowa jako region fizycznogeograficzny – podstawy wydzielenia, granice, „Przegląd Geograficzny” 1999, t. LXXI, z. 3, s. 212.

Grzegorz Tokarz

75

Północnym i Bałtykiem a Adriatykiem, a także krańcami (południowymi) Nizi-ny Naddunajskiej. Niemcy i Austro-Węgry stanowiły swoistego rodzaju punkt wyjścia, jego Europa Środkowa to także Belgia, Holandia i Bałkany, granicą tych ostatnich miał być Konstantynopol. Podkreślić jednak należy, że obce mu było użycie siły w imię osiągnięcia pełnego zjednoczenia. Uznawał, że taki związek będzie korzystny dla wszystkich stron. Niemcy i Austro-Węgry są za małe, aby być skutecznie działającym podmiotem na świecie, muszą skorzystać z terenów, zasobów krajów ościennych. Z kolei te ostatnie, włączając się do tego organizmu, nie tylko rozwiną się gospodarczo, ale również zrobią skok cywilizacyjny. Oczy-wiście, niemiecki geograf przyjmował tezę, że stroną dominującą będą Niemcy4.

Kolejną postacią ważną – szczególnie z punktu widzenia ekonomii – był F. List. Uznawał za konieczne dla Niemiec stworzenie wielkiego obszaru gospodarcze-go, oznacza to przede wszystkim, że należy integrować, a tym samym utworzyć wspólny rynek ekonomiczny. W tym kontekście wspomnieć należy o sposobie postrzegania rzeczywistości tego ekonomisty, który stwierdzał, że naród, który nie rośnie, musi przestać istnieć. Z kolei zaś Germanie mają wielkie zadanie, któ-re przeznaczyła im natura, jest to rozwiazywanie spraw światowych, a także cy-wilizowanie narodów żyjących w stanie dzikości i barbarzyństwa. Za konieczne uznawał powołanie do życia Rzeszy Niemiecko-Węgierskiej, w jej skład weszłyby nie tylko Belgia i Holandia, ale również kraje leżące w południowo-wschodniej Europie. Co ważne, dostrzegał zagrożenie ze strony Rosji, dlatego też był przeciw-ny ekspansji na jej tereny5.

Wspomnieć należy o innym współtwórcy i zwolenniku wprowadzenia w życie koncepcji Mitteleuropy, którym był Paul Anton de Lagarde. Stwierdzał on, iż

pokój w Europie zapanuje wówczas, gdy Niemcy będą sięgać od Ems do ujścia Dunaju, od Dźwiny do Triestu, od Metz do Bugu, gdy zjednoczone siły niemieckie pokonają Francję i Rosję. Ponieważ cały świat chce pokoju, musi zaakceptować Niemcy w takich granicach6.

Klęska Niemiec w czasie I wojny światowej musiała odsunąć na bok plany związane ze stworzeniem organizmu o nazwie Mitteleuropa. Zauważył to zresztą proniemiecko nastawiony, jeden z głównych twórców geopolityki – Rudolf Kjel-len, który stwierdził, że, po pierwsze: Niemcy utraciły status mocarstwa, po dru-gie: Francja i Polska będą torpedować wszelkie próby zmierzające do renesansu

4 P. Eberhardt, Geneza niemieckiej koncepcji „Mitteleuropy”, „Przegląd Geograficzny” 2005, t. LXXVII, z. 4, s. 471-472.

5 Idem, Prekursorzy niemieckiej geopolityki, „Przegląd Geograficzny” 2011, t. LXXXIII, z. 4, s. 467.6 J. Dutka, Strategia demograficzna w historii myśli geopolitycznej, „Przegląd Geopolityczny”,

2017, nr 19.

Koncepcja Mitteleuropa – historyczne i współczesne uwarunkowania

76

tej idei, po trzecie: kwestią czasu jest, dopóki Rosja nie wzmocni swojej potęgi i nie zacznie ogrywać kluczowej roli na arenie światowej7.

Zauważyć należy, że kwestia badań nad Mitteleuropą w państwach niemiec-kich, które powstały po II wojnie światowej, była traktowana jako niedopuszczal-ne, co miało związek z wydarzeniami, jakie miały miejsce w latach 1939-1945. Jednak daje się zauważyć pewne ślady, które ukazują, iż w geografii Niemiec to pojęcie było obecne. Wspomnieć tu należy atlas, wydany w Republice Federal-nej Niemiec w 1982 r., gdzie można znaleźć ten termin – obejmuje on swoim zasięgiem RFN, Niemiecką Republikę Demokratyczną i Czechosłowację. Z kolei w NRD wydano atlas, gdzie na Mitteleuropę składają się RFN, NRD, Austria, Szwajcaria, Czechy oraz część Polski i Węgier8.

Badań nad koncepcją Mitteleuropy podjęli się również geografowie inni niż niemieccy – wspomnieć należy o Eugeniuszu Romerze, który jednoznacznie stwierdził, że termin Europa Środkowa powstał w Niemczech, stał się ważnym aspektem doktryny politycznej, zakładającej niemiecką ekspansję9. Wspomnieć należy także historyków: Oskara Haleckiego czy Marcelego Handelsmana.

Z kolei Tomasz Masaryk, którego koncepcja była swoistego rodzaju odpowie-dzią na idee F. Naumanna, uważał, że region ten jest

strefą pozbawioną centrum, rodzajem pasa buforowego oddzielającego zachodnią część Europy od wschodniej, naturalną opozycją wobec niemieckiej woli mocy (Will zum Macht) i niemieckiego parcia na wschód (Drang nach Osten). To był powód, dla którego Masaryk tak mocno akcentował rolę Słowian10.

Truizmem, acz ważnym, jest fakt, że po upadku ZSRR zmieniła się sytuacja geopolityczna w Europie, dwa państwa niemieckie zjednoczyły się. Pojawiły się pytania o przyszłość Paktu Północnoatlantyckiego i Unii Europejskiej. Jedną z fundamentalnych kwestii były kierunki działań politycznych rządzących pań-stwem niemieckim. Czy niektóre ich działania nie uzasadniają twierdzeń, że zjed-noczone Niemcy pragną powrócić do idei Mitteleuropy, której realizacja niewąt-pliwie wzmocniłaby to państwo na kontynencie.

Zastanowić się należy, czy polityka niemiecka wobec Jugosławii, w trakcie, kie-dy ta ostatnia się rozpadała, nie była zdeterminowana chęcią powolnej odbudowy

7 P. Eberhardt, Podstawy teoretyczne i ideowe geopolityki według Rudolfa Kiellena, „Przegląd Geograficzny” 2012, t. LXXXIV, z. 2, s. 329.

8 B. Barbier, Mitteleuropa. Definicja geograficzna, „Przegląd Geograficzny” 1991, t. LXIII, z. 3-4, s. 232.

9 W. Wilczyński, Geografia i metageografia ziem dawnej Sarmacji, „Przegląd Geopolityczny” 2004, nr 9, s. 14.

10 G. Dziamski, Europa Środkowa, http://magazyn.o.pl/2009/europa-srodkowa/#/; por. T. Stry-jek, Europa Środkowa (Środkowo-Wschodnia), czyli o pochwale różnorodności i komparatysty-ki, „Kwartalnik Historyczny” 2013, nr 4, s. 782.

Grzegorz Tokarz

77

Mitteleuropy. Otto von Habsburg – jeden z twórców idei Paneuropy, działacz po-lityczny CSU – zauważał, że mieszkańcy Niemiec nie byli specjalnie zaintereso-wani ruchami separatystycznymi, jakie wytworzyły się w Słowenii i Chorwacji. Zmieniło się to w wyniku kampanii prasowej, jaką przeprowadziły tak opinio-twórcze gazety jak „Frankfurter Allgemaine Zeitung” i „Die Welt”. Przedstawiano tam Serbów w sposób jednoznacznie negatywny, teksty, które tam publikowano, bardzo często przedrukowywano w pismach o charakterze lokalnym11.

Ponadto polityka niemiecka wobec Jugosławii wzbudzała zaniepokojenie naj-silniejszych krajów europejskich, czyli Francji i Wielkiej Brytanii. Politycy z tych państw zmiany na Bałkanach łączyli z ewoluującą na kontynencie pozycją Nie-miec, przede wszystkim z wizją, że Berlin wzmocni swoją pozycję na Bałkanach. Wspomnieć również należy o opiniach, które pojawiały się w prasie serbskiej – pisano m.in. o próbie odbudowy monarchii Habsburgów, znaleźć można było stwierdzenia, że powstaje oś Bonn – Wiedeń – Zagrzeb – Sofia – Tirana. Co wię-cej, Niemcy dążą do przejęcia surowców występujących na Półwyspie. Reasumu-jąc, kanclerz Helmut Kohl chce, aby Bałkany (od Albanii aż po Węgry) zostały niemiecką strefą wpływów12.

Podkreślić należy, że po zjednoczeniu RFN i NRD w jedno państwo jego poli-tycy pozytywnie odnosili się do działań Słoweńców i Chorwatów w kwestii utwo-rzenia przez nich samodzielnych organizmów. W tym kontekście podkreślano dwa argumenty, po pierwsze: podobieństwo religijne, po drugie: zgodność kultu-rową. Pamiętać także należy wątek ekonomiczny, związany z faktem, iż w Niem-czech pracowało wielu Chorwatów (gastarbeiterów)13.

Marek Waldenberg – badacz ruchów nacjonalistycznych i mniejszości naro-dowych stwierdzał, że politycy niemieccy dążyli do rozpadu Jugosławii, uważając, że przyniesie to ich państwu wymierne korzyści:

Najważniejszą korzyścią była segmentyzacja Europy Środkowo-Wschodniej. Tworzenie drobnych, małych państewek, z założeniem, że będzie je łatwiej podpo-rządkować RFN, nie tylko gospodarczo, ale i politycznie. Wzmocniłoby to pozycję Niemiec także w przyszłej, rozszerzonej Unii Europejskiej14.

O roli Niemiec na Półwyspie Bałkańskim świadczy również pozycja marki (przed wprowadzeniem euro). W przypadku Kosowa, decyzją Tymczasowej Misji Administracyjnej Narodów Zjednoczonych z 1999 r., marka niemiecka zastąpiła

11 Rozbijanie Jugosławii telewizorem. Rozmowa z prof. drem hab. Markiem Waldenbergiem (roz-mawiał Lech M. Nijakowski), „Rubikon” 2003, nr 1-4.

12 M. J. Zacharias, Międzynarodowe uwarunkowania rozpadu Jugosławii 1990-1991, „Dzieje Naj-nowsze” 2003, nr 35, s. 153.

13 Ibidem, s. 149.14 Rozbijanie Jugosławii…

Koncepcja Mitteleuropa – historyczne i współczesne uwarunkowania

78

dinar jugosłowiański. W Bośni i Hercegowinie obowiązywała od 1998 r. marka bośniacka, jej nazwa ma związek z faktem, iż nowy pieniądz był ściśle związany z marką niemiecką15. W Chorwacji marka posiadała status drugiej waluty, którą używali mieszkańcy jeszcze przed ogłoszeniem niepodległości, podobnie rzecz się miała w Czarnogórze, gdzie niemiecki pieniądz był środkiem płatniczym przed wprowadzeniem euro16.

O próbach wprowadzenia w życie starej idei przez rządzących Niemcami może świadczyć ich stosunek do Inicjatywy Środkowoeuropejskiej, którą zapoczątkowa-no w 1989 r. Utworzyły ją Włochy, Austria, Jugosławia i Węgry, w następnym roku przystąpiła do tej struktury Czechosłowacja, a w 1991 r. Polska. Umawiające się strony, wspólnie, stanowiły liczącą się siłę na kontynencie europejskim. Były w sta-nie skutecznie bronić interesów politycznych i gospodarczych. Postawić można tezę, że był to zaczątek nowej Mitteleuropy, jednak wyłączone z niej było państwo niemieckie. Dopuszczalne wydaje się przekonanie, że idea ta nie mogła spotkać się z aprobatą polityków RFN, którzy postanowili zareagować. To Niemcy jako pierw-sze uznały niepodległość Słowenii i Chorwacji. Czechosłowacja rozpadła się na dwa byty polityczne. Tym samym zaistniało w tym rejonie kilka słabych państw, pogodzić ich interesy było bardzo trudno, a Heksagonale musiało osłabnąć, zaś stworzenie Mitteleuropy pod przewodnictwem Niemiec stało się łatwiejsze17.

We współczesnych środowiskach naukowych Niemiec ciągle są obecne opinie o ważnej roli Europy Środkowej dla przyszłości Niemiec. Peter Glotz, w prze-szłości przewodniczący frakcji SPD w Bundestagu, a także rektor uniwersytetu w Erfurcie, stwierdził:

Musimy odzyskać Europę Środkową: najpierw jako pojęcie, a następnie jako rze-czywistość. Przecząca historii granica ideologiczna między Pragą a Frankfurtem, Wiedniem a Budapesztem, Warszawą a Luksemburgiem musi stać się przepusz-czalna. Europa Środkowa – co utrudnia nam zintensyfikowanie handlu i zacieśnie-nie powiązań naszych blisko ze sobą spokrewnionych kultur?18.

Wspomnieć należy słowa Richarda von Weizsackera, które wypowiedział we wrześniu 1992 r., kiedy to stwierdził, że państwo niemieckie jest częścią Zachodu,

15 H. Dulla, Od dinarów, marki po euro, http://www.tokfm.pl/blogi/me-syrin-tim/2017/02/od_ dinarow_marki_po_euro_/1 (2 VII 2017); Marka – waluta Bośni i Hercegowiny, https://ekan-tor.pl/marka-waluta-bosni-i-hercegowiny/ (2 VII 2017).

16 Waluta, http://www.cro.pl/waluta.php (2 VII 2017); Waluta i ceny, http://www.wnieznane.pl/czarnogora,22,12,waluta-i-ceny (2 VII 2017).

17 Niemcy zastępują Unię Europejską projektem Mitteleuropa, https://gefira.org/pl/2016/11/30/niemcy-zastepuja-unie-europejska-projektem-mitteleuropa/ (2 VII 2017).

18 P. Glotz, Niemiecko-czeskie drobnostki lub: Myśli postrzępione na temat Europy środkowej, [w:] Przestrzeń i geopolityka. Z dziejów niemieckiej myśli politycznej, wyb. i oprac. red. A. Wolff--Powęska, E. Schulz, Poznań 2000, s. 641.

Grzegorz Tokarz

79

a także już nią pozostanie. Pamiętać jednak trzeba, że interesy geopolityczne Niemiec czynią je państwem, które zajmować będzie miejsce między super-mocarstwami19.

W kontekście tworzenia wielkiego obszaru gospodarczego, gdzie dominowa-łyby Niemcy, przeanalizować należy relacje ekonomiczne między tym państwem, a krajami Europy Środkowej, takimi jak Czechy, Słowacja, Węgry i Polska. Odpo-wiednie informacje można uzyskać dzięki Raportowi Ośrodka Studiów Wschod-nich zatytułowanemu „Rola Europy Środkowej w gospodarce Niemiec. Konse-kwencje polityczne”, wydanemu w 2016 r. Powyższe kraje łączy kilka elementów, które z punktu widzenia polityków i ekonomistów niemieckich mają fundamen-talne znaczenie. Ogromną rolę odgrywa fakt, iż znajdują się one, w sensie geogra-ficznym, blisko RFN. Nie do przecenienia jest podobieństwo kulturowe pomiędzy omawianymi krajami. W państwach tworzących Grupę Wyszechradzką zauwa-żalny jest duży udział kapitału zagranicznego w dwóch sektorach – wytwórczym i finansowym. Kolejnym podobieństwem są niewielkie zasoby surowcowe, co ma przełożenie na uzależnienie się od ich sprowadzania. Ponadto występuje tam kadra dobrze wykwalifikowanych pracowników, którzy do tego mają mniejsze aspiracje płacowe niż osoby w Europie Zachodniej. Wszystko to doprowadziło do sytuacji, że Niemcy są kluczowym partnerem dla Polski, Czech, Węgier, Słowacji. W powyż-szym kontekście pojawia się dla czterech krajów problem związany z innowacyjno-ścią. Określono go jako „pułapkę średniego rozwoju”, wiąże się to ze zniknięciem źródeł odpowiadających za wzrost gospodarki, łączy się to z małymi możliwo-ściami „przejścia z produkcji bazującej na niskich kosztach pracy do wytwarzania opartego na wysokiej jakości oraz innowacyjności, gwarantującego wyższe płace”20.

Biorąc pod uwagę obroty handlowe za okres 2016 r., dla Niemiec Polska była siódmym partnerem handlowym, odpowiednio – Czechy dziesiątym, Węgry czternastym, a Słowacja dziewiętnastym21. Natomiast Niemcy są dla Węgier naj-ważniejszym partnerem w eksporcie i imporcie, podobnie ma się rzecz z Czecha-mi, Słowacją i Polską22.

19 H. Brill, Niemcy w obrębie geostrategicznych sił wielkich mocarstw i supermocarstw, [w:] Prze-strzeń i geopolityka…, s. 671.

20 K. Popławski, Rola Europy Środkowej w gospodarce Niemiec. Konsekwencje polityczne, Warsza-wa 2016, s. 9-10.

21 Niemcy. Informacje o kraju, Informator Ekonomiczny Ministerstwa Spraw Zagranicznych, http://www.informatorekonomiczny.msz.gov.pl/pl/europa/niemcy/?printMode=true (1 VII 2017).

22 Węgry. Informacje o kraju, Informator Ekonomiczny Ministerstwa Spraw Zagranicznych, http://www.informatorekonomiczny.msz.gov.pl/pl/europa/wegry/ (1 VII 2017); Czechy. Informacja o kraju, Informator Ekonomiczny Ministerstwa Spraw Zagranicznych, http://www.in for ma tor-eko no micz ny.msz.gov.pl/pl/europa/czechy/ (1 VII 2017); Słowacja. Informacja o kraju, Infor-mator Ekonomiczny Ministerstwa Spraw Zagranicznych, http://www.informatorekonomiczny.msz.gov.pl/pl/europa/slowacja/ (1 VII 2017); Główny Urząd Statystyczny. Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego, Warszawa 2016, s. 45.

Koncepcja Mitteleuropa – historyczne i współczesne uwarunkowania

80

We wspomnianym już Raporcie wydanym przez OSW przeczytać można, że uzależnienie krajów Grupy Wyszehradzkiej od Niemiec w zakresie wymiany han-dlowej i inwestycji może nieść ze sobą zagrożenia. Kraje, będące „montownią” koncernów z RFN, mogą utracić nawet ten status, kiedy znajdą się inne państwa, które zaoferują niższy koszt produkcji. Pamiętać także należy, że sprzedaż towa-rów wytworzonych co prawda w Europie Środkowej, to jednak będących marka-mi niemieckimi, musi osłabić możliwości, po pierwsze: wytworzenia rodzimej marki, po drugie: pozyskania wysokich marż, po trzecie: wyjścia z pułapki śred-niego rozwoju23.

Odnośnie eksportu towarów niemieckich do omawianych czterech krajów, to zauważyć należy, że dominują w nim samochody i maszyny, przy czym często są to komponenty do niemieckich fabryk działających w Grupie Wyszehradzkiej24.

W polskiej literaturze publicystycznej znaleźć można opinię, że niemiecki projekt Mitteleuropy został wznowiony po upadku ZSRR, tyle że przybrał nową nazwę, czyli Ostpolitik. Kraje, które w przeszłości znajdowały się w strefie wpły-wów radzieckich, po upadku Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej i wojsko-wego Układu Warszawskiego stały się podatne na wpływy Niemiec, ich ekspansję polityczną i ekonomiczną25.

Interesującym, a – co ciekawe – pozytywnym odzewem na niemiecką Mitte-leuropę są propozycje niektórych polskich publicystów, aby Polska zapropono-wała Niemcom nowy sojusz. Dla współczesnego państwa polskiego szczególnie ważną ideą jest koncepcja Międzymorza. Biorąc pod uwagę sytuację polityczną i gospodarczą RFN (m.in. potrzeba wspólnego rynku, bezpieczeństwo, możliwy rozpad UE) i trudności III Rzeczpospolitej w utworzeniu Intermarium, należało-by się porozumieć, powstałaby Mitteleuropa + Intermarium, Niemcy + Polska, co doprowadziłoby do wspólnej dominacji. Jak to zauważył pomysłodawca

nasza przyszłość jest na wschodzie. Wasza też. Ale wschód jest duży. Pomieści-my się tam oboje, to ogromna przestrzeń, ogromne rynki. Tymczasem UE, która umożliwia te nasze plany – się sypie. Nie oszukujmy się – wy jesteście w UE naj-ważniejsi, ale nie jesteście w stanie nad nią zapanować. Jesteście za słabi. Potrze-bujecie sojuszników26.

Zauważyć należy, że pojęcie Mitteleuropa w obecnej literaturze traci kontekst związany z ekspansją niemiecką.

23 K. Popławski, op.cit., s. 6.24 Ibidem, s. 26.25 Niemcy zastępują…26 S. Sulfur, (Mitteleuropa + Intermarium) czyli Niemcy + Polska = dominacja, http://paragraf23.

salon24.pl/754541,mitteleuropa-intermarium-czyli-niemcy-polska-dominacja (1 VII 2017).

Grzegorz Tokarz

81

Należy spojrzeć na Mitteleuropę tak, jak to robią pisarze, szeroko rozumiani ludzie sztuki tworzący współcześnie. Mitteleuropa to dla nich określona prze-strzeń kulturowa, charakter narodów, społeczności zamieszkujących Europę Środkową. Mitteleuropa stanowi ważną wartość między Morzem Bałtyckim a Morzem Adriatyckim. W Krakowie, Pradze czy Budapeszcie panuje podobna atmosfera, kulturowa wspólnota, przy czym wartym podkreślenia jest fakt, że nie pojawiła się akceptowalna przez większość definicja tej idei. Stwierdzić można, że w tej części kontynentu Europa oddycha dwoma płucami, to tam spotykała się, oddziaływała na siebie religia, kultura Wschodu i Zachodu. Owszem, dzisiaj tak rozumiana Mitteleuropa – zdaniem wielu publicystów (tutaj wspomnieć należy o jednej z ważniejszej postaci związanej z tzw. mitem środkowoeuropejskim, sło-weńskim prozaiku Drago Jancarze) – nie cieszy się popularnością. Tymczasem, biorąc pod uwagę procesy globalizacyjne, powrót do idei oryginalności tego re-gionu wydaje się bardzo potrzebny27.

Wspomniany już wyżej D. Jancar, zauważał, że idea Mitteleuropy może zostać uratowana

tylko na gruncie bezinteresownej komplikacji, jaka cechuje wyłącznie literatu-rę. Jeśli bowiem coś co nas, Środkowoeuropejczyków naprawdę wyróżnia na tle Zachodu, to właśnie owo poczucie i zrozumienie dla komplikacji. Świadomość pomieszania dobra i zła, silna świadomość ambiwalencji na trwale zagnieżdżonej w naszej wspólnej historii28.

Pojęcie Mitteleuropy znalazło także swoje odzwierciedlenie w poezji polskiej XX w. Poniżej przytoczony jest wiersz Zbigniewa Herberta zatytułowany ,,Mittel-europa’’, który został umieszczony w tomie „Rovigo” (przedostatni w twórczości Autora), wydanym w 1992 r.

Zbigniew Herbert

Mitteleuropa

Nie wiadomo czy z mięsa czy z pierzaku czemu to wszystko zmierza

Mitteleuropaniby świeci i gaśnie

zupełnie jakby z baśniEzopa

27 A. Stępień, Jedność kulturowa Europy Środkowej – mit czy rzeczywistość?, „Studia Politicae Universitatis Silesiensis” 2010, nr 6, s. 13, 18-19.

28 Dlaczego zdradziliśmy Mitteleuropę, gdy jest nam naprawdę potrzebna, rozmawiają D. Jancar i C. Michalski, http://www.newsweek.pl/europa/dlaczego-zdradzilismy-mitteleurope--gdy- -jest-nam-naprawde-potrzebna,45287,1,1.html (3 VII 2017).

Koncepcja Mitteleuropa – historyczne i współczesne uwarunkowania

82

Znalazł się cesarz otoniejaki Habsburg Otto

całkiem porządny człowieksą jeszcze w zapasie Bourboni

lecz serio mówiąc oninie całkiem ten-tego

Wiec ludzi gniewa lub cieszyta igraszka dla rzeszy

nagle wyjście w potrzebiepojawia się nad widnokręgiem

sunie niebieskim kręgiemjakby księżyc po niebie

Niech jeszcze trochę poświecikolorowa zabawka dzieci

sen nostalgiczny staruszkówlecz mówiąc całkiem szczerze

ja w to wszystko nie wierze(i zwierzam wam się na uszko)29.

Kwestia przyszłości kontynentu europejskiego jest otwarta. Z UE postanowiła wystąpić Wielka Brytania. Zagrożenie różnego rodzaju kryzysami jest jak naj-bardziej realne (nie wspominając o obecnych). Odnosi się to również do Europy Środkowej, acz już teraz można stwierdzić, że hegemonem w tej części jest Re-publika Federalna Niemiec. Powyższy tekst jest próbą interpretacji możliwości powrotu do życia niemieckiej idei Mitteleuropy.

Summary

Grzegorz Tokarz

The Mitteleuropa concept – historical and contemporary determinants

The text discusses the German geopolitical concept called Mitteleuropa. The au-thor characterized the ideas of German geographers and politicians: Partsch, List, Neumann. How did the Mitteleuropa idea evolve in Germany until the end of the 20th century – the beginning of the 21st century? The question of the validity of this concept in contemporary international politics has been analyzed. The eco-nomic and cultural context is discussed.

29 Z. Herbert, Mitteleuropa, [w:] idem, Rovigo, Wrocław 1992.

Grzegorz Tokarz

83

Grzegorz Tokarz – dr politologii, adiunkt w Zakładzie Studiów nad Bezpieczeń-stwem w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego

Koncepcja Mitteleuropa – historyczne i współczesne uwarunkowania