KONSEP SULH MENURUT PERSPEKTIF ISLAM DAN …conference.kuis.edu.my/irsyad/eproceeding/2016/1002-irsyad-2016.pdf · international conference on aqidah, dakwah and syariah 2016 (irsyad

INTERNATIONAL CONFERENCE ON AQIDAH, DAKWAH AND SYARIAH 2016 (IRSYAD 2016) SEMINAR ANTARABANGSA AKIDAH, DAKWAH DAN SYARIAH 2016 (IRSYAD 2016)

25

KONSEP SULH MENURUT PERSPEKTIF ISLAM DAN APLIKASINYA DALAM

MAHKAMAH SYARIAH DI MALAYSIA

NORITA KAMARUDDIN

Kolej Universiti Islam Antarabangsa Selangor (KUIS)

[email protected]

No. Tel. 013-3583010

ABSTRAK

Kajian ini menghuraikan tentang konsep sulh dan perlaksanaannya di Mahkamah Syariah dan mengenal

pasti adakah aplikasinya menepati konsep sebenar yang ditentukan oleh Islam atau tidak. Kajian ini

menggunakan kajian kepustakaan dengan merujuk data yang diperolehi daripada buku-buku, jurnal, hasil

kajian ilmiah terdahulu, makalah, kertas kerja seminar, monograf dan sebagainya. Hasil kajian yang

diperolehi menunjukkan bahawa sulh merupakan antara cara rundingan yang terbaik dan terpimpin dalam

menyelesaikan sesuatu konflik sejajar dengan ajaran Islam. Namun begitu masih terdapat ruang-ruang yang

masih perlu di beri penambahbaikan terhadap perlaksanaan sulh di Malaysia. Dalam hal ini, usaha-usaha

untuk memantapkan dan menyelaraskan kaedah-kaedah Sulh di seluruh negeri di Malaysia perlu

dilaksanakan demi memudahkan pentadbiran Mahkamah Syariah dalam mengendalikan kes-kes yang di

bawa ke Mahkamah dan akan menyegerakan penyelesaian kes-kes tersebut dengan baik dan berkesan.

Kata kunci : Sulh, Mahkamah Syariah

PENDAHULUAN

Perbincangan tentang sulh muncul sekali-sekali dalam perbendaharaan ilmu Islam klasik

sama ada dalam bidang tafsir, hadis atau fiqah. Secara asasnya, kajian dalam bidang sulh

boleh dibahagikan kepada dua. Pertama, kajian-kajian yang secara khusus memfokuskan

konsep sulh dalam perundangan Islam. Kedua ialah kajian-kajian yang berkaitan dengan

kaedah Alternatif Penyelesaian Pertikaian (Alternative Dispute Resolution-ADR). Sulh atau

disebut mediasi dalam ADR telah dirangkumkan sebagai kombinasi kepada kaedah tersebut.

Pada umumnya, perbincangan klasik mengenai sulh dapat dirujuk dalam kitab-kitab

fiqah pelbagai mazhab. Perbahasan yang sama juga terdapat di dalam semua kitab hadis yang

babnya disusun mengikut bab-bab dalam kitab fiqah. Begitu juga kitab-kitab tafsir yang

mentafsirkan ayat-ayat berkaitan sulh. Jika diteliti kajian-kajian mengenai sulh dalam

penulisan fiqah tradisional, fokus perbahasan tertumpu pada sulh yang berkaitan dengan

pertikaian harta, malah kesemua fuqaha memperuntukkan perbahasan yang khusus mengenai

sulh dalam penulisan mereka dan dikenali dengan Kitab al-Sulh dan dibincangkan dalam Bab

al-Mu’amalat al-Maliyyah.

1002


26

Sulh telah pun diaplikasikan di semua Mahkamah Syariah di Malaysia sejak lama

dahulu meskipun tanpa peruntukan dan prosedur-prosedur yang khusus. Penyelesaian secara

sulh pada umumnya dicapai melalui perbincangan antara pihak-pihak, cadangan hakim atau

peguam. Usaha mencari perdamaian melalui cadangan penyelesaian alternatif atau alternative

dispute resolution ( sulh ) bagi menyelesaikan isu-isu kekeluargaan Islam perlu diutamakan

terlebih dahulu dan Mahkamah Syariah adalah tempat rujukan terakhir.

Dalam membincangkan perlaksanaan sulh dan keberkesanannya di Mahkamah

Syariah rujukan akan dibuat kepada peruntukan undang-undang sedia ada dan ini termasuk

Enakmen Tatacara Mal Syariah, Kaedah-kaedah Tatacara Mal (Sulh), Manual Kerja Sulh

Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia (JKSM) dan Pekeliling Ketua Hakim.

KONSEP SULH DALAM PERUNDANGAN ISLAM

Konsep Sulh

Perundangan antara medium terbaik dalam menyelesaikan pertikaian khususnya dalam

masalah rumah tangga. Namun, perundangan boleh menjadi langkah terakhir dalam

menegakkan keadilan. Dengan itu, pendekatan awal yang diguna pakai adalah perundingan

antara pihak yang terlibat dalam pertikaian. Umumnya, kaedah rundingan atau permuafakatan

secara damai bukanlah perkara baru dalam sistem pengadilan Islam. Malah telah dipraktikkan

semenjak sebelum Nabi Muhammad SAW diutuskan sebagai Rasul dan terus diamalkan oleh

generasi kemudian.

Berlitigasi melalui mahkamah bukanlah mudah. Ia melibatkan proses yang rumit

dan kompleks. Dalam proses ini, pihak yang terlibat dalam pertikaian terpaksa bersikap

defensif dan ofensif untuk mendapat atau mempertahankan hak masing-masing. Dalam

keadaan ini, meskipun mahkamah berfungsi sebagai institusi yang membuat keputusan

terhadap kes-kes yang dipertikai, namun tidak semestinya dicapai melalui prosiding di depan

hakim. Dengan kata lain, menghadiri prosiding mahkamah merupakan salah satu daripada


27

mekanisme yang ada untuk menyelesaikan pertikaian. Selain itu, penyelesaian juga boleh

dicapai berasaskan persetujuan bersama atau melalui sulh tanpa menerusi proses litigasi. 1

PERSPEKTIF SYARAK

Definisi

Sulh dari sudut bahasa diertikan sebagai sesuatu yang mendatangkan kebaikan dan

perdamaian dan kata lawannya ialah permusuhan dan persengketaan.2 Ibnu Manzur

menyatakan sulh merupakan kata nama daripada al-musalahah yang bererti damai dan

perkataan lawannya ialah al-mukhasamah iaitu saling bertikaian atau permusuhan.3Dari

istilah syarak pula Sulh bermaksud “suatu aqad yang dengannya tamat sesuatu pertikaian“4

atau “suatu aqad yang menghasilkan suatu persetujuan ( kompromi ) dan menghilangkan

persengketaan.5 Fuqaha mazhab Syafie mentakrifkan sulh sebagai akad yang menyelesaikan

pertikaian. Manakala fuqaha Hanbali mentakrifkan sulh sebagai akad yang membawa kepada

persetujuan bersama antara dua pihak yang bertikai.6

Ada juga yang merujuk Sulh dalam terma yang lain iaitu mediasi. Mediasi boleh

didefinisikan sebagai “proses di mana satu pihak (pihak ketiga atau mediator) membantu dua

pihak yang bertikai antara satu sama lain berunding dan mencapai penyelesaian secara

damai”. Ini bermakna mediasi merupakan ‘perundingan secara terpimpin’ (assisted

negotiation) secara langsung kepada pihak-pihak yang bertikai oleh mediator’7

1 Raihanah Azahari, 2008. Sulh Dalam Kes Kekeluargaan Islam. Kuala Lumpur : Universiti Malaya. hlm 31.

2 Kementerian Wakaf Islamiah Kuwait, 1412H/1992, Mausu’ah al-Fiqhiyyah, Kuwait : Darul al-Sofwah, juz

27, hlm. 323.

3 Ibnu Manzur. 1990. Lisan al-Arab. Beirut : Dar Sadir. Jil 2. hlm 516-517.

4 Shamsuddin Muhammad bin Muhammad al-Khatib al-Sharbiniy, al-Iqna, Dar al-Kutub al-Alamiyyah :

Beirut, t.th, jid 2, hlm 66, Shamsuddin Muhammad bin Muhammad al-Khatib al-Sharbiniy, Mughni al-

Muhtaj, Kaherah : al- Maktabah al-Taufiqiyyah, t.th, jil.3, hlm.135, Sulayman bin Muhammad bin Umar,

Hashiah al-Bujayrimiy, Dar al-Kutub al-Alamiyyah : Beirut, t.th, jil 2, hlm 582.

5Mustafa al-Khin, al-Fiqh al-Manhajiy, 1998,Damshik : Dar al-Qalam, jil 3, hlm.149.

6 al-Ramli. 1982. Nihayah al-Muhtaj ila Syarh Majallah al-Ahkam. Beirut: Dar al-Fikr al-‘llmiyyah. Jil 4.

hlm 2.

7 Salleh Buang, Kertas Kerja Kursus Mediasi Mahkamah Syariah Selangor. 22-24 April 2002 di Hotel

Quality. Shah Alam. hlm. 2.


28

Dari definisi tersebut dapat difahami bahawa, sulh menjadi penyelesai suatu

pertikaian antara pihak yang bertikai dalam sesuatu isu dengan cara persetujuan bersama

antara mereka sendiri, bukannya diputuskan pihak ketiga yang lain. Juga dapat difahami

bahawa sulh merupakan aqad penyelesaian, untuk mencapai aqad penyelesaian tersebut

pelbagai kaedah boleh digunakan selama mana kaedah tersebut tidak bertentangan dengan

hukum syarak.

Sulh Dari Sudut Siasah Syarciyyah

Pentakrifan sulh yang diamalkan di Mahkamah Syariah dari sudut undang-undang dan

praktikalnya, sulh merupakan suatu kaedah penyelesaian secara damai dan redha meredhai

di mana pihak-pihak bertikai terhadap sesuatu tuntutan atau permohonan menghadiri satu

proses perbincangan di dalam suatu majlis perundingan yang dipimpin secara rasmi, yang

diatur oleh pegawai mahkamah. Proses inilah merupakan sebahagian dari siasah

syar’iyyah yang mana ia merupakan suatu usaha dari pihak pemerintah yang mempunyai

kuasa yang luas dalam menguatkuasakan apa-apa peraturan dan larangan untuk menjaga

kepentingan umum. Sesuai dengan pengertian siasah menurut Ibnu Aqil yang menyatakan:

“Siasah Syar’iyyah ialah apa-apa tindakan (kerajaan) yang membawa kepada manusia

kepada kebaikan dan menjauhkan mereka daripada keburukan, sekalipun ianya tidak

ditetapkan oleh Rasulullah SAW dan tidak terdapat dalam wahyu yang diturunkan.”

Sementara Ibnu Najim pula mentakrifkan sebagai:

“Sesuatu tindakan yang diiambil oleh pemerintah, yang pada pandangannya boleh

menjaga kepentingan umum, sekalipun tidak terdapat dalil yang khusus mengenainya.”


29

Dari takrif di atas maka, jelaslah bahawa sulh yang dijalankan di Mahkamah Syariah

merupakan sebahagian dari siasah syar’iyyah dan menepati konsep syarak.

Dalil Pensyariatan Sulh

Islam sememangnya menggalakkan amalan sulh berdasarkan sifatntya yang

mengutamakan perdamaian secara redha meredhai. Pensabitan sulh terdapat dalam Al-

Quran, As-Sunnah, Ijma’ dan Ma’qul8 :

Al-Quran :

Maksudnya: “Dan jika dua puak dari orang-orang yang beriman berperang, maka

damailkanlah di antara keduanya, jika salah satunya berlaku zalim terhadap yang lain,

maka lawanlah puak yang zalim itu sehingga ia kembali mematuhi perintah Allah. Jika ia

kembali patuh maka damaikanlah di antara keduanya dengan adil ( menurut hukum Allah )

serta berlaku adillah kamu ( dalam segala perkara ) sesungguhnya Allah mengasihani

orang-orang yang berlaku adil”.10

Maksudnya : “ Dan jika seorang perempuan bimbang ( akan timbul ) dari suaminya

“nushuz” ( kebencian ) atau tidak melayaninya, maka tiadalah salah bagi mereka ( suami

isteri ) membuat perdamaian di antara mereka ( suami isteri ), membuat perdamaian dia

8 Kementerian Wakaf Islamiah Kuwait, Mausu’ah al-Fiqhiyyah, hlm. 323.

9 al-Quran, al-Hujurat 49 : 9.

10

Semua terjemahan adalah dari Tafsir Pimpinan al-Rahman Kepada Pengertian al-Quran, Edisi Kedua

Belas, 2001.

11

al-Quran, an-Nisa’ 4 : 128.


30

antara mereka berdua ( secara yang sebaiknya) kerana perdamaian itu lebih baik ( bagi

mereka daripada cerai berai )”.

Ayat lain yang menyebut tentang sulh ialah:

Maksudnya : “ Tidak ada kebaikan pada kebanyakkan bisikan-bisikan mereka, kecuali (

bisikan-bisikan ) orang yang menyuruh bersedekah atau berbuat kebaikan atau

mendamaikan di antara manusia”.

As-Sunnah :

Maksudnya : “ Perdamaian ( sulh ) itu diharuskan ( dalam urusan ) di antara kaum

muslimin, kecuali sulh dalam hal mengharamkan sesuatu yang halal dan menghalalkan

sesuatu yang haram” .

( Hadis riwayat at-Tirmizi dan beliau menilainya sohih )

Rasulullah SAW juga amat menggalakkan umatnya untuk mencari perdamaian dan

mengelakkan pertikaian sesama sendiri. Peristiwa Rasulullah SAW menyelesaikan

pertikaian di antara pembesar Quraiysh mengenai hak untuk meletakkan Hajr al-Aswad

membuktikan amalan sulh ini benar-benar dianjurkan oleh Islam. Malahan baginda sendiri

menganjurkan penyelesaian pertelingkahan secara sulh walaupun baginda mempunyai

kemampuan untuk menyelesaikan sesuatu permasalahan secara bersendirian. Rasulullah

12

al-Quran. an-Nisa’ 4 : 114.

13

al-Hafiz bin Hajar al-Asqalaniy, Bulugh al-Maram, Pustaka Toka Putra : Semarang, Bab al-Sulh, Hadis

No. 894, hlm. 179.


31

SAW juga menunjukkan kecenderungannya kepada penyelesaian secara sulh melalui

hadith yang diriwayatkan oleh Ummu Salamah, yang bermaksud:

“Saya hanya seorang manusia biasa dan kamu membawa kepada saya pertikaian antara

kamu. Andainya satu pihak antara kamu mengemukakan tuntutannya dengan cara yang

lebih menarik dan pihak lain sehingga saya memberi keputusan yang tidak benar kepada

pihak itu, iaitu memberi hak satu saudara ke saudara yang lain, ia harus tidak

menerimanya sebab itu adalah sebahagian dari neraka.”14

Hadith ini dengan jelas membuktikan bahawa Rasulullah SAW lebih menyukai

penyelesaian pertikaian yang di buat secara sukarela sesama pihak bertikai daripada

membuat keputusan melalui kaedah perbicaraan.

Ijma’:

Ulama’ Islam pada sepanjang zaman sependapat bahawa aqad rundingan bertepatan

dengan syarak. Ada meriwayatkan bahawa Saidina Umar al-Khattab r.a. berkata :

“Suruhlah mereka yang bertelingkah supaya duduk semeja agar mereka berunding. Jika

hakim memutuskan, mereka akan saling akan saling membenci“. Kata-kata Saidina Umar

r.a. ini diucapkan di hadapan para sahabat dan tidak sesiapapun yang membantahnya.

Dengan ini mereka mencapai kata sepakat bahawa rundingan ( sulh ) dibenarkan oleh

syarak”.15

Ulama bersepakat dan menggalakkan amalan sulh dilaksanakan di dalam kes-kes

yang dibenarkan menurut al-Quran dan al-Sunnah. Hadis Riwayat al-Tarmizi dari Amru

bin ‘Awf Sabda Rasulullah SAW yang bermaksud :

“ Sulh, hukumnya adalah harus di antara orang Islam melainkan menjadi haram jika

ianya mengharamkan apa yang dihalalkan dan menghalalkan apa yang diharamkan dan

14

al-Bukhari, Muhammad Bin Ismail. Sahih Buhkari. Kitab al-Sulh. Jil 3.

15

Mustafa al-Khin, al-Fiqh al-Manhajiy, hlm. 150.


32

sebenarnya orang Islam itu terikat dengan janjinya kecuali dalam perkara yang

mengharamkan apa telah dihalalkan dan sebaliknya”.16

Sulh juga dibenarkan sekiranya perkara itu melibatkan hak manusia (haqal-ibad)

dan tidak dibenarkan di dalam kes yang melibatkan hak Allah seperti hudud.

Ma’qul :

Sulh mengangkat kerosakan dan kefasadan yang berlaku antara orang Islam. Pertengkaran

dan permusuhan sebab berlakunya kefasadan dan melalui sulh akan mengangkat kefasadan

tadi.17

Menurut Kitab al-Fiqh al-Islami Wa Adillatuhu18

, jumhur ulama’ berpendapat,

terdapat empat rukun sulh iaitu dua orang yang beraqad, sighah, perkara yang dipertikaikan

dan ganti sulh.

PERTIKAIAN YANG BOLEH DISULHKAN19

Sebagaimana dalam definisi sulh, pada dasarnya terdapat beberapa isu yang penyelesaian

pertikaian boleh digunakan kaedah sulh iaitu :

1. Sulh di antara orang Islam dengan orang bukan Islam ( musyrikin ) dengan akadnya

di dalam bab al-jizyah dan al-aman sebagaimana firman Allah SWT :

16

al-Sana’ani, 2000. Subul as-Salam. jil 3. Beirut : Dar al-Kutub al-Ilmiyyah. hlm 59.

17

Kementerian Wakaf Islamiah Kuwait, Mausu’ah al-Fiqhiyyah, hlm. 325-326.

18

Sheikh Ghazali bin Haji Abdul Rahman, Sulh Dalam Perundangan Islam. Jurnal Undang-undang IKIM.

Vol. 4 No 2 (Julai-Disember 2000). hlm. 11-12.

19

al-Sharbiniy, Mughni al-Muhtaj, Kaherah : al- Maktabah al-Taufiqiyyah, t.th, jil 3, hlm 135.

20

al-Quran, al-Anfal 8 : 61.


33

Maksudnya : “ Dan jika mereka ( pihak musuh ) cenderung kepada perdamaian, maka

engkau juga hendaklah cenderung kepadanya serta bertawakallahlah kepada Allah.

Sesungguhnya Dia Maha Mendengar, lagi Maha Mengetahui”.

2. Sulh di antara pemerintah dengan pemberontak dalam bab pemberontakan seperti

firman Allah SWT :

Maksudnya : Maksudnya: “Dan jika dua puak dari orang-orang yang beriman berperang,

maka damailkanlah di antara keduanya, jika salah satunya berlaku zalim terhadap yang

lain, maka lawanlah puak yang zalim itu sehingga ia kembali mematuhi perintah Allah.

Jika ia kembali patuh maka damaikanlah di antara keduanya dengan adil ( menurut hukum

Allah ) serta berlaku adillah kamu ( dalam segala perkara ) sesungguhnya Allah

mengasihani orang-orang yang berlaku adil”.

3. Sulh dalam aqad-aqad dalam bab muamalat sebagaimana yang menjadi sumber

perbahasan utama dalam konsep sulh.

4. Sulh antara suami isteri dalam bab al-shiqaq sebagaimana firman Allah s.w.t :

Maksudnya : Maksudnya : “ Dan jika seorang perempuan bimbang ( akan timbul ) dari

suaminya “nushuz” ( kebencian ) atau tidak melayaninya, maka tiadalah salah bagi mereka

( suami isteri ) membuat perdamaian di antara mereka ( suami isteri ), membuat

perdamaian dia antara mereka berdua ( secara yang sebaiknya) kerana perdamaian itu lebih

baik ( bagi mereka daripada cerai berai )”.

21

al-Quran, al-Hujurat 49 : 9.

22

al-Quran, an-Nisa’ 4 : 128.


34

5. Sulh di antara dua pihak yang bertikai di dalam urusan-urusan lain seperti qisos.

Semua bentuk sulh di atas menunjukkan bahawa Islam amat menggalakkan pihak-

pihak yang bertikai dalam apa jua permasalahan untuk menyelesaikan secara baik iaitu

persetujuan bersama ( sulh ). Tetapi perlaksanaan sulh tersebut terikat kepada jenis isu

yang menjadi punca perbalahan. Antara penyelesaian tersebut termasuklah dalam isu

peperangan, pemberontakan ( jenayah ), muamalat ( harta ), kekeluargaaan mahupun lain-

lain hak yang dibenarkan oleh hukum syarak.

PERLAKSANAAN SULH DI MAHKAMAH SYARIAH23

Sejak tahun 1996 pihak pengurusan atasan telah memberikan komitmen yang serius

terhadap perlaksanaan Perkhidmatan Sulh. Ini dibuktikan melalui Bengkel Penyelarasan

Sulh di Mahkamah Syariah yang telah diadakan pada 21-23 Ogos 1996 dengan kerjasama

Bahagian Hal Ehwal Islam JPM dan Kerajaan Negeri Perlis dalam mana 2 kertas kertas

telah dibentangkan iaitu :

Konsep Sulh Mengikut Undang-undang Islam

Prof. Madya Dr. Abdullah bin Abu Bakar

Perlaksanaan Sulh di Bawah Pentadbiran Mahkamah Syariah

Tan Sri Dato’ Sheikh Ghazali bin Haji Abdul Rahman

Aida Melly Tan Mutalib, salah seorang pelanggan Mahkamah Syariah juga pernah

menyuarakan ketidakpuasan hati beliau secara terbuka kepada media tempatan berkenaan

kelewatan tempoh penyelesaian kes beliau. Promosi negatif sebegini telah memberi kesan

kepada imej Mahkamah Syariah secara keseluruhannya. Lebih memberi tekanan adalah

teguran DYMM Sultan Sharafuddin Idris Shah sebagai ketua Agama Islam Selangor pada

tahun 2003 berhubung kelewatan penyelesaian kes Mahkamah Syariah yang membawa

kepada titah Baginda supaya suatu kajian yang terperinci dilaksanakan.

JKSM melalui Cawangan Penyelidikan telah menyediakan peruntukan yang

mencukupi untuk menjalankan penyelidikan bertajuk Kajian Tempoh Penyelesaian Kes-

kes Pembubaran Perkahwinan di Mahkamah Seluruh Malaysia ( 1998-2002 ) yang telah

23

Buletin JKSM (Jabatan Perdana Menteri ), Mac 2009.


35

dijalankan selama hampir 2 tahun. Kajian ini bukan sahaja melibatkan kos perjalanan dan

penginapan yang agak tinggi tetapi juga kos perlantikan perunding luar yang melibatkan

kajian serta analisis data yang lebih professional.

Dengan tujuan meningkatkan kecekapan dan keberkesanan sistem penyampaian

perkhidmatan Mahkamah Syariah serta faedah kepada pelanggan, JKSM telah

mewujudkan suatu perkhidmatan baru kepada pelanggan iaitu Perkhidmatan Sulh.

Perlaksanaan Majlis Sulh telah didahului oleh negeri Selangor sejak 2001 diikuti oleh

MSWP pada 2005 dan diperluaskan aplikasinya ke atas Mahkamah Syariah negeri yang

lain.

Perkembangan mutakhir melalui penstrukturan semula JKSM yang telah diluluskan

oleh JPA melalui waran perjawatan bil A62 tahun 2008, Cawangan Pendaftaran telah

dinaik tarafkan sebagai Bahagian Pendaftaran, Keurusetiaan dan Rekod ( BPKR ). Kini

terdapat 4 seksyen di bawah BKPR iaitu Seksyen Rayuan, Seksyen Keurusetiaan, Seksyen

Rekod dan termasuklah Seksyen Sulh. Melalui pewujudan Seksyen Sulh ini, ia berperanan

untuk menyelaras dan menambahbaik pelaksanaan proses Majlis Sulh yang diamalkan oleh

Mahkamah Syariah seluruh Malaysia.

MAJLIS SULH

Definisi

Al-Sulh mengikut hukum syarak membawa maksud “ suatu aqad yang dengannya tamat

sesuatu pertikaian “.24

Di dalam amalan perundangan sivil ianya disebut mediasi “ to

succeed in finding a solution to disagreement between people or groups “25

( Suatu usaha

mencari cadangan penyelesaian terhadap perbalahan di antara dua pihak ).

24

al-Sharbiniy, al-Iqna, hlm 66, al-Sharbiniy, Mughni al-Muhtaj, hlm.135, Sulayman bin Muhammad bin

Umar, Hashiah al-Bujayrimiy, hlm 582.

25

Sunt. Sally Wehmeier, Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English, 2000, 6th

Edition,

Oxford University Press, hlm.733.


36

Dengan kata lain, para ulama fiqh mentakrifkan al-Sulh sebagai satu ikatan

perjanjian atau kontrak bersama untuk mencapai kompromi perdamaian antara dua atau

lebih pihak yang berselisih faham / bertikai.

Prosedur Kerja Sulh

Pegawai Sulh perlu memberikan perhatian dan mematuhi prosedur sulh seperti yang

termaktub di dalam Manual Kerja Sulh JKSM dan Pekeliling Ketua Hakim (Kod Etika

Pegawai Sulh dan Manual Kerja Sulh), Pekeliling Ketua Hakim [Bidangkuasa Pegawai

Sulh (Hakim)], Arahan Amalan JKSM 3/2002 (Pemakaian Sulh), Arahan Amalan JKSM

7/2002 (Cara menyimpan dan Melupuskan Catatan Pegawai Sulh) dan Arahan Amalan

JKSM 8/2002 (Prosedur Penyerahan Notis Sulh). Prosedur sulh akan bermula dari

pendaftaran dan akan berakhir sehingga selesai kes tersebut di Mahkamah.

1. Kes didaftarkan di Mahkamah :

Dalam hal ini, prosedur di dalam pendaftaran kes di Mahkamah diikuti seperti biasa.26

Kedudukan proses sulh ini sebenarnya mengambil sebahagian daripada kedudukan proses

pra perbicaraan dan perbicaraan seperti yang ditetapkan di dalam undang-undang.27

2. Pendaftaran menilai kes bicara atau kes sulh :

Pendaftar sebenarnya memainkan peranan yang begitu penting di Mahkamah. Seorang

pendaftar akan menentukan proses perjalanan kes dan menapis kes-kes yang di rasakan

boleh dirujuk kepada Majlis Sulh atau dibawa terus ke Mahkamah untuk perbicaraan.

Pendaftar bertanggungjawab dalam menentukan sesuatu tuntutan atau permohonan itu

boleh melalui kaedah sulh atau tidak. Tuntutan atau permohonan yang boleh diselesaikan

melalui kaedah sulh boleh diklasifikasikan kepada dua iaitu pertama, tuntutan atau

permohonan menurut enakmen Undang-undang Keluarga Islam kedua, tuntutan atau

26

Seksyen 42 dan Seksyen 43 EPPIS89, Seksyen-sekysen 2(1)4, 45 EUKIS84 serta Arahan Amalan 4,

Tahun 2000 JKSM dan pekeliling Ketua Hakim MSS 4/2000

27

Hal ini mengambil kira dari 5 proses asas perjalanan kes Mal seperti yang ditetapkan di dalam undang-

undang iaitu penentuan bidangkuasa, prosedur pendaftaran, prosedur pra perbicaraan, prosedur perbicaraan

dan prosedur selepas perbicaraan.


37

permohonan selain yang melibatkan Undang-undang Keluarga Islam yang diperuntukkan

dalam bidangkuasa asal Mal Mahkamah Syariah. Tuntutan atau permohonan menurut

enakmen Undang-undang Keluarga Islam yang boleh diselesaikan melalui kaedah sulh ini

adalah :

a) Tuntutan kerana melanggar janji untuk berkahwin / pertunangan.

b) Tuntutan berbangkit dari suatu perceraian seperti :

* Muta’ah

*Nafkah ‘Iddah

*Nafkah Tertunggak

*Harta Sepencarian

*Harta Maskawin

*Hal-hal lain yang difikirkan munasabah

c) Tuntutan hak jagaan anak (Hadhanah) dengan melihat kepentingan anak-anak

tersebut dalam tempoh perkahwinan mahupun selepas penceraian

d) Tuntutan Nafkah Anak

e) Permohonan pelaksanaan perintah mahkamah

3. Setelah kes sulh dikenalpasti, notis sulh dikeluarkan :

a) Tidak memberi tarikh bicara dalam tiga bulan dari tarikh pendaftaran

Jangkamasa tiga bulan merupakan tempoh biasa untuk sesuatu penyelesaian yang

melibatkan Majlis Sulh secara berkala. Ini bertujuan memberikan ruang secukupnya bagi

pihak Pegawai Sulh menjalankan Majlis Sulh. Sekiranya penyelesaian dapat dibuat cepat

iaitu kurang dari tempoh tiga bulan tersebut, persetujuan kedua-dua belah pihak itu boleh

dibawa terus ke hadapan Hakim untuk direkod dan dijadikan perintah. Manakala jika

sebaliknya masa tiga bulan tersebut boleh dipanjangkan tanpa terikat dengan tarikh

perbicaraan yang ditentukan dengan membuat permohonan di Mahkamah.

b) Menentukan tarikh sulh


38

Walaupun kes ini adalah kes sulh, penetapan tarikhnya adalah terikat dengan Arahan

Amalan JKSM 2/2001 iaitu tarikh Majlis Sulh juga akan diberikan dalam tempoh 21 hari

dari tarikh pendaftaran kerana tarikh tersebut “dianggap” tarikh pertama bagi sebutan kes

itu. Tempoh ini perlu dipatuhi bagi memastikan kurangnya kes tertunggak dan aduan

kelewatan kes di Mahkamah.

c) Mengeluarkan notis sulh bagi memastikan kehadiran pihak-pihak

Setelah Pendaftar menetapkan tarikh Majlis Sulh, Notis Sulh hendaklah “dikeluarkan” dan

“diserahkan” mengikut kaedah serahan saman ( Arahan Amalan JKSM 8/2003 ) kepada

pihak-pihak bagi memastikan kehadiran pihak-pihak pada tarikh dan waktu tersebut.

4. Kehadiran pihak-pihak ke Majlis Sulh :

Majlis Sulh hendaklah dibuat dalam Majlis khusus kerana seboleh-bolehnya akan dibuat di

dalam bilik khusus dengan kehadiran pihak-pihak dan pegerusi sahaja. Orang awam tidak

dibenarkan menghadiri Majlis Sulh.

5. Keputusan Majlis Sulh samada berjaya atau gagal :

Setelah selesai Majlis Sulh, keputusan Sulh ditetapkan sama ada ianya berakhir dimana

pihak-pihak dapat menamatkan Majlis Sulh dengan penyelesaian tuntutan atau perlu

dibawa kepada perbicaraan. Walau bagaimanapun, berjaya atau tidak bukanlah ukuran

utama bagi Sulh ini, tetapi ianya kembali kepada matlamat Majlis Sulh iaitu mewujudkan

satu proses yang adil bagi kedua-dua pihak membuat perundingan, bukan sekadar

mencapai atau mewujudkan suatu penyelesaian tertentu. Atau dengan kata lain ialah fokus

utama Majlis Sulh ialah kepada “perjalanan” proses Sulh itu, bukan hanya kepada

“destinasinya”28

Maka keadaan berikut merupakan tindakan kepada penyelesaian Majlis Sulh :

28

Abu Bakar bin Haji Mohd, Sulh : Perlaksanaan dan Isu (Pengalaman di Mahkamah Syariah Selangor).

Kertas Kerja Kursus di Institut Latihan Islam Malaysia. 19 Februari 2003.


39

a) Bagi Majlis Sulh yang berjaya persetujuannya baik sebahagian atau keseluruhannya

akan di bawa ke hadapan Hakim untuk dijadikan sebagai Perintah Mahkamah.

Sebarang persetujuan yang dicapai hendaklah dibuat dalam bentuk Draf Persetujuan

( Perjanjian Penyelesaian ) dan ditandatangani oleh pihak-pihak di hadapan Pengerusi

di dalam Majlis Sulh dan akan dibawa kepada Hakim untuk direkodkan sebagai

Perintah Mahkamah.

b) Bagi Majlis Sulh yang gagal, baik keseluruhannya atau sebahagiannya, ia akan dibawa

kepada proses sebutan atau perbicaraan sebelum keputusan dan perintah dibuat oleh

Hakim Bicara. Satu laporan akan dikeluarkan kepada Mahkamah untuk tindakan

selanjutnya iaitu proses sebutan dan perbicaraan seperti proses kes-kes bukan sulh

yang lain.

Penyelesaian Kes Melalui Manual Kerja Sulh29

Satu Manual Kerja Sulhtelah digubal untuk digunapakai dan dipatuhi oleh semua Pegawai

Sulh. Antara objektif manual kerja ini ialah bertujuan untuk memperjelas dan

menyeragamkan prosedur yang perlu diikuti oleh semua Pegawai Sulh dalam

mengendalikan Majlis Sulh.

Manual Kerja Sulh ini menggariskan proses bermula dengan kenyataan awal

Pegawai Sulh atau al-Ta’aruf, pembentangan awal pihak yang bertikai, perbincangan

bersama, pertemuan sebelah pihak (private caucus), perundingan bersama,

penghakimanberasaskan persetujuan dan kes diserahkan kembali. Manual Kerja Sulh juga

mengutamakan konsep kerahsiaan bagi menjamin perlaksanaan Sulh dengan lebih

berkesan. Majlis Sulh akan dilaksanakan melalui dua cara iaitu secara Marathon atau

Berkala. Perlaksanaan Majlis Sulh secara marathon bermakna ianya dilaksanakan hanya

dengan sekali panggilan atau perbincangan sahaja bersama pihak-pihak bertikai.

Kebiasaannya iahanya mengambil masa yang singkat dan mampu mempercepatkan kes

selesai.

29

Azmee Hj.Hussin (pnyt). 2002, Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia, Putrajaya : Jabatan Perdana

Menteri.


40

Majlis Sulh yang dijalankan secara berkala atau bertempoh dilaksanakan lebih dari

sekali sesi bergantung kepada budi bicara Pegawai Sulh. Tempoh perlaksanaan Majlis Sulh

Berkala ini ialah dalam masa 3 bulan dan boleh dilanjutkan dengan membuat permohonan

di Mahkamah. Bentuk Majlis Sulh ini mengambil masa yang agak lama dan memerlukan

kerjasama dari pihak bertikai untuk hadir pada setiap sesi Majlis Sulh.

Keberkesanan Perlaksanaan Sulh

Secara umumnya, kaedah penyelesaian melalui konsep sulh telah menunjukkan kesan yang

positif. Kajian Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia pada tahun 2002 mendapati kaedah

ini berjaya mengurangkan hampir 65 peratus kes di Mahkamah Syariah Selangor sejak

ianya diperkenalkan pada tahun 2001,30

Faktor utama kes berjaya diselesaikan melalui kaedah sulh banyak bergantung

kepada sikap dan keterbukaan pihak-pihak yang terlibat di dalam Majlis Sulh. Berikut ialah

di antara faktor-faktor tersebut:-

1) Kedua-dua pihak bersungguh-sungguh untuk menyelesaikan tuntutan di luar

mahkamah.

2) Kedua-dua pihak sedia memberi dan menerima serta bersedia berunding secara

ikhlas dan terbuka, bukannya secara emosi atau membalas dendam.

3) Kedua-dua pihak sedar bahawa penyelesaian adalah bagi kepentingan-kepentingan

di masa hadapan.

4) Kedua-dua pihak sedar pro dan kontra jika kes dibawa kepada perbicaraan.

Kaedah sulh ini juga menarik perhatian masyarakat berdasarkan kepada

keunikannya iaitu kaedah ini menjanjikan penyelesaian pertikaian secara konsep situasi

menang-menang (“win-win situation”) di antara pihak bertikai. Kaedah Sulh juga

30

“Sulh Produk Baru Mahkamah Syariah “. Berita Harian. 17 September 2002. Di Melaka dari Januari

2004-September 2004. 67 peratus, di Wilayah Persekutuan dari April 2004-September 2005, 35 peratus dan

di Singapura, 60 peratus kes berjaya diselesaikan melalui kaedah Sulh.


41

mengutamakan elemen kerahsiaan kedua belah pihak di mana ianya tidak akan di dapati

sekiranya pertikaian dibicarakan di Mahkamah. Di antara faktor utama kegagalan

penyelesaian melalui kaedah Sulh antaranya ialah:-

1) Salah satu pihak atau kedua-duanya tiada keupayaan untuk membuat sebarang

keputusan.

2) Salah satu pihak atau kedua-duanya tiada komitmen sebenar untuk menyelesaikan

pertikaian seperti kerap kali tidak hadir di Majlis Sulh.

3) Salah satu pihak atau kedua-duanya tiada persediaan sewajarnya.

4) Salah satu pihak atau kedua-duanya tiada maklumat untuk membuat keputusan.

5) Salah satu pihak atau kedua-duanya tiada dipengaruhi oleh pihak ketiga yang terlalu

berkeras.

Terdapat juga kes-kes melibatkan pihak bertikai yang kurang toleransi dan bersikap

tidak baik. Kes-kes rumit yang tidak dapat diselesaikan di antara kedua belah pihak juga

mempunyai kebarangkalian yang tinggi untuk dibicarakan di Mahkamah seperti kes

melibatkan banyak individu dan ahli keluarga. Kegagalan kaedah Sulh ini akan

mengakibatkan kelewatan penyelesaian dan menambah bilangan kes di Mahkamah yang

semakin hari semakin bertambah.

Kejayaan sesuatu Majlis Sulh banyak bergantung kepada faktor pihak bertikai.

Oleh itu, setiap pihak hendaklah serius dan bersungguh-sungguh untuk mencari

penyelesaian. Pihak bertikai ini hendaklah sedar tentang konsep “sifat memberi sebelum

menerima”, jujur dalam memberi maklumat yang lengkap dan benar, menghormati pihak

lawan dalam sesi Majlis Sulh yang dilaksanakan, memahami apa yang dibincangkan dalam

Majlis Sulh dan mampu menyatakan perasaannya. Setiap pihak juga hendaklah mampu

menahan diri dari melakukan perkara-perkara yang melampau dan tidak relevan. Faktor

inilah yang sebenarnya menjadi resepi kejayaan sesebuah Majlis Sulh.


42

PENUTUP

Kaedah Sulh merupakan salah satu alternatif yang efektif kepada masyarakat selain kaedah

perbicaraan dan timbangtara untuk mendapatkan penyelesaian. Keberkesanan perlaksanaan

Sulh di Mahkamah Syariah membuktikan bahawa kaedah ini mampu untuk mengurangkan

masalah kes tertangguh yang membelenggu Mahkamah Syariah selama ini.

Meskipun peruntukan perlaksanaannya tidak mengandungi elemen yang

bertentangan dengan syarak, masih ada perkara yang perlu diberi perhatian dan

penambahbaikan. Masih ramai yang tidak mengetahui fungsi sulh dan ada juga keberatan

untuk menyelesaikan tuntutan melalui kaedah ini. Bagi menjamin perlaksanaan sulh yang

lebih berkesan, ianya amat memerlukan kepada peranan yang dimainkan oleh ke semua

pihak yang terlibat. Pihak-pihak bertikai perlu rela untuk mencari jalan penyelesaian dan

berfikiran terbuka serta ada sifat redha meredhai. Manakala pihak yang mengendalikan

Majlis Sulh perlulah memahami fungsi dan tanggungjawab serta berpegang kepada etika

yang ditetapkan. Di samping itu para peguam juga perlulah menggalakkan anak guamnya

untuk menyelesaikan tuntutan melalui kaedah Sulh.

RUJUKAN

al-Quran al-Karim.

Terj. Tafsir Pimpinan al-Rahman Kepada Pengertian al-Quran, 2001. Edisi Kedua. Kuala

Lumpur : Dar al-Fikr.

al-Asqalaniy, al-Hafiz bin Hajarat. Bulugh al-Maram. t.th, Semarang : Pustaka Toka Putra.

Bab al-Sulh.

al-Sana’ani, (2000). Subul as-Salam. Jilid 3. Beirut : Dar al-Kutub al-Ilmiyyah.

al-Sharbiniy, Shamsuddin Muhammad bin Muhammad. al-Iqna. t.th. Jilid 2. Beirut : Dar

al-Kutub al-Alamiyyah.


43

al-Sharbiniy, Shamsuddin Muhammad bin Muhammad. Mughni al-Muhtaj. t,th. Jilid 3.

Kaherah : al- Maktabah al-Taufiqiyyah.

al-Sharbiniy, Shamsuddin Muhammad bin Muhammad. Hashiah al-Bujairimiy. t.th. Jilid

2. Beirut : Dar al-Kutub al-Alamiyyah.

al-Ramli. (1982). Nihayah al-Muhtaj ila Syarh Majallah al-Ahkam. Jilid 4. Beirut: Dar al-

Fikr al-‘llmiyyah.

Azmee Hj. Hussin (pnyt). (2002), Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia. Putrajaya :

Jabatan Perdana Menteri.

Ibnu Manzur. (1990). Lisan al-Arab. Jilid 2. Beirut : Dar Sadir.

Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM) (2001) , Tafsir Pimpinan al-Rahman Kepada

Pengertian al-Quran. Edisi Kedua Belas, Kuala Lumpur : Dar al-Fikr.

Kementerian Waqaf Islamiah Kuwait. (1412H/1992), Jilid 27. Mausu’ah al-Fiqhiyyah.

Kuwait : Darul al-Sofwah.

Mustafa al-Khin, al-Fiqh al-Manhajiy. (1998). Damsyik : Dar al-Qalam.

Raihanah Azahari, (2008). Sulh Dalam Kes Kekeluargaan Islam. Kuala Lumpur :

Universiti Malaya.

Sheikh Ghazali bin Haji Abdul Rahman, Sulh Dalam Perundangan Islam. Jurnal Undang-

undang IKIM. Volume 4 No 2 (Julai-Disember 2000).

Sunt. Sally Wehmeier, Oxford Advances Learner’s Dictionary of Current English 2006 6th

Edition, Oxford University Press.

Salleh Buang, Kertas Kerja Kursus Mediasi Mahkamah Syariah Selangor. 22-24 April

2002 di Hotel Quality. Shah Alam.


44

“Sulh Produk Baru Mahkamah Syariah “. Berita Harian. 17 September 2002.

Buletin Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia ( Jabatan Perdana Menteri ). Mac 2009.

Documents

KONSEP SULH MENURUT PERSPEKTIF ISLAM DAN …conference.kuis.edu.my/irsyad/eproceeding/2016/1002-irsyad-2016.pdf · international conference on aqidah, dakwah and syariah 2016 (irsyad