1. UVOD

Ljudsko saznanje potiče iz raznih izvora i javlja se u raznovrsnim oblicima. Čovjek čitavog života saznaje svijet, prirodu i društvo, razumije se u mjeri aktivnog odnosa prema stvarnosti i, otuda, prema saznanju. U djetinjstvu, a nerijetko do kraja ćivota, mnogi ljudi ostaju na iskustvenom i zdravorazumskom saznanju, često pomiješanim sa mitovima i teološkim dogmama. Tek razvojem civilizacije i masovnog obrazovanja ti oblici se dopunjuju i zamjenjuju suptilnijim oblicima saznanja – umjetničkim i naučnim. Mada među navedenim i nenavedenim oblicima postoje manje ili više ozbiljne razlike, teško ih je precizno utvrditi. Radi toga je potrebno razmotriti: 1) pojam nauke, 2) konstituense nauke, 3) naučno saznanje i 4) odnos nauke i etike.

Da bi se neko područje ljudskog znanja prihvatilo kao nauka, neophodno je da ima bitne konstituense: autentični predmet istraživanjam teoriju sa koherentnim naučnim činjenicama, metod saznavanja sopstvenog predmeta i jezik, odnosno kategorijalni aparat kojim opšti u procesu saznavanja i izlaganja rezulatata istraživanja. Ovo su, zaista, neophodni konstituensi nauke, mada ih pojedini autori navode znatno više. Pri tome, najčešće konkretizuju neke od već navedenih konstituenasa, prije svega, teoriju.

Nauka je sistematizovana i argumentovana suma znanja o objektivnoj stvarnosti, u određenom istorijskom periodu, do koje se došlo svjesnom primjenom određenih metoda istraživanja.

U različitim modalitetima, bezbjednost se javlja sa organizvonanim društvima, prije svega, državama, koju najrpije treba definisati da bismo mogli definisati i nauku o bezbjednosti. Nauka o bezbjednosti je interdisciplinarna, odnosno da sažima znanja niza društvenih pa i prirodnih nauka. Cilj razvoja nauke o bezbjednosti jeste da se konstituiše autentična nauka, sa osobenim konstituensima. Pri tom, oslanjanje na već razvijene nauke, koliko olakšava, toliko otežava put do autentične nauke.

1

2. POJAM NAUKE

Teško je jasno odrediti pojam nauka, iako prividno najvažnije odrednice nisu sporne. Svako može da nabroji niz nauka, na primjer, hemiju, fiziku, biologiju, psihologiju, kriminalistiku, istoriju itd. Iole obrazovaniji ljudi skloni su da odrede nauku kao sistem znanja o stvarnosti pomoću kojih stiču vlast nad prirodom, radi unapređenja uslova sosptvenog života.

Nema sumnje da ima osnova za takvo određenje nauke. Ipak, one nisu dovoljne za precizno definisanje tog pojma. Jer, zdravorazumsko poimanje najčešće određuje, npr., matematiku i filozofiju za bazične nauke, dajući im epitet nauka nad naukama. Neki ozbiljni teoretičari tvrde da su ,,nauka, matematika i filozofija tri grane koje su nastale iz istog korijena; one nose oznake svog zajedničkog porijekla, a zaista su tek posljednjih godina jasno razgraničene’’1

Međutim, ni nauka se ne može temeljiti na neprecizno određenim pojmovima: stvarnost, čulno iskustvo, zdrav razum i slično. Ovo stoga, što npr. čulno iskustvo ili zdrav razum najčešće ostaju na površini, bez mogućnosti dublje spoznaje objektivne stvarnosti. Ideološka svijest je po pravilu, je pristrasna i otuda nije istinita. To je čini suštinski različitom od naučne svijesti. Kod ideoloških stavova, uopštavana se ne vrše logički, već na način kojim se najuspješnije mogu zadovoljiti interesi određene društvene grupacije – klase, kaste, naroda. Za razliku od ideologije, nauka u principu nema klasni ili uopšte partikularni karakter – ona je univerzalno ljudska, ona je sveopšti duhovni proizvod društvenog razvoja. Bitno je da su kriterijumi naučne istine takvi da zaista obezbjeđuju ovu objektivnost i univerzalnu ljudsku promjenljivost. To i jesu najznačajnije karakteristike nauke: 1) da teži saznanju objektivne istine o stvarnosti i 2) da raspolaže sigurnim kriterijumima pomoću kojih se može cijeniti da li je jedan rezultat istraživanja objektivno istinit ili ne.2

Nauka se sastoji od definicije predmeta, metode, podataka, pojmova, jezika, hipoteza, zakona i teorija. Ove elemente svoje strukture ona objedinjava u logički sistem određujući im mjesto i ulogu. Prema tome, na osnovu definicije predmeta istraživanja uz pomoć odgovarajućih metoda dolazi se do određenih podataka, a na osnovu podataka i informacija izgrađuju se pojmovi, jezik, hipoteze, zakoni i teorije. Logika nauke je u objašnjavanju njenog predmeta tako da podatke objašnjava pojmom, pojmove zakonom, zakone teorijom, teorije sistemom. A filosofija jeste ta koja objašnjava nauku određujući njeno mjesto u cjelokupnom sistemu nauka.

U naučnoj metodologiji poznato je više opštih uslova, ali se smatra da su za usvajanje nekog stava kao objektivno istinitog dovoljna tri: 1) da je stav društveno komunikabilan, odnosno da je izražen terminima ili simbolima čije je značenje jasno, precizno i društveno razumljivo; 2) da je stav teorijski dokazan, odnosno da je izveden u skladu sa logičkim pravilima iz već dokazanih i u nauci usvojenih stavova; 3) da je stav oraktično provjeren i u praksi provjerljiv, odnosno da pruža isti rezultat uvijek kada se iznova provjerava.

1 Kembel, N., R.: Osnovi nauke, Naučna knjiga, Beograd, 1964.2 Marković, M.: Filozofski osnovi nauke, SANU, Beograd, 1981.

2

Uz to, stav treba da je u praksi primjenjiv, odnosno da omogućava predviđanje budućih pojava. Imajući u vidu pomenute opšte uslove koje objektivno istiniti stavovi treba da zadovolje, nauka se kratko može definisati kao objektivno, kritičko i metodski izvedeno znanje.

Nešto konkretnija definicija ovog pojma mogla bi da glasi: ,,nauka je sistematizovana i argumentovana suma znanja o objektivnoj stvarnosti, u određenom istorijskom periodu, do koje se došlo svjesnom primjenom određenih metoda istraživanja.’’

2.1. Osnovni konstituensi nauke

Da bi se neko područje ljudskog znanja prihvatilo kao nauka, neophodno je da ima bitne konstituense: autentični predmet istraživanjam teoriju sa koherentnim naučnim činjenicama, metod saznavanja sopstvenog predmeta i jezik, odnosno kategorijalni aparat kojim opšti u procesu saznavanja i izlaganja rezulatata istraživanja. Ovo su, zaista, neophodni konstituensi nauke, mada ih pojedini autori navode znatno više. Pri tome, najčešće konkretizuju neke od već navedenih konstituenasa, prije svega, teoriju.

Predmet posjeduje svaka nauka koja se tokom svog istraživanja bavi određenim problemima koje rješava, a iz tih problema i proističu predmeti nauka. Svi problemi koji su skupljeni u jednom istraživanju određene nauke i koji po određenim okolnostima istražuju predstavljaju predmet nauke. Predmet ma koje nauke je kompleks novih, aktuelnih, međusovno srodnih problema koji nastaju u procesu praktične interpretacije čovjeka i objektivnog svijeta. U svakoj pojedinoj nauci odredba njenog predmeta je funkcija praktičnog iskustva o jednom određenom području stvarnosti, jezika, metodoloških i filozofskih pretpostavki, normi za praktičnu djelatnost, i specifičnih načina organizacije podataka.3

U zavisnosti od predmeta istraživanja postoji čitav niz nauka, ali je naučni metod ono što se iskristalisalo kao nešto što je u opštim crtama, uprkos nekim nužnim razlikama, u osnovi svima zajedničko, odnosno svojstveno nauci kao zbirnom pojmu.

Razlog za uspješnost nauke može zvučati kao tautologija i izgledati trivijalan, ali on to ipak nije – nauka je uspješna zato što je za kriterijum sopstvene istinitosti proglasila upravo svoj sopstveni uspjeh. Ono što je neuspješno jednostavno nije nauka. Nauka stoga za sobom ostavlja skup provjerenih i provjerljivih vještina i znanja, i to je osnovna razlika između nauke i nenauke.

Teorija nauke predstavlja određenu čovjekovu misaonu konstrukciju u kojoj se sažimaju svi problemi tj. predmet jedne određene nauke, koja sadrži znanja vezana za konkretan predmet istraživanja. Teorija nauke sadrži sve činjenice koje su vezane za predmet istraživanja koje se predočavaju da bi se jedan konkretan slučaj i predmet objasnio i kako bi istraživanje uspješno obavljeno.

3 Marković, M.: Filozofski osnovi nauke, SANU, Beograd, 1981.

3

Teorija predstavlja osnov z aosmišljenu naučnu aktivnost. Teorija i praksa kontantno se prepliću. Pri tom, teorija predstavlja indikator potrebnih znanja o promjenama u nauci i, otuda, u praksi: to je, zapravo, indikator o prazninama u saznanju koje (praznine) bi trebalo popuniti osmišljenim istraživanjem. Teorija predstavlja pojmovni obrazaca po kome se iz cjelokupnog iskustvenog saznanja prikupljaju činjenice značajne za izgradnju nauke.

Teorija nudi istraživanju probleme iz predmetne oblasti. Ona sažima niz iskustvenih činjenica, stavova, konvencija i sl. koji imaju relativno i uslovno važenje. Pored toga, usljed razvoja društva, teorijske odredbe ostaju prevaziđene pa se moraju mijenjati. Zbog toga se teorija nauke povremeno verifikuje pomoći istraživanja; onda, dakle, nudi ponekad stare, a ponekad nove probleme za istraživanje.

Metod nauke nauke predstavlja određene načine istraživanja koji zajedno sa predmetom, teorijom i jezikom nauke doprinosi kompletnom rješavanju problema istraživanja određene nauke. Metodi predstavljaju sredstva kojima se postižu konačni ciljevi prilikom istraživanja koja se sprovode u nauci.

Jednom riječju, naučni metod shvata se kao sistematska jcelina koncepcija i načina istraživanja dotičnog predmeta nauke. To nam omogućuje da konstatujemo da je nauka elastičan i razvojan, ali konzistentan sistem kojeg čine dva međuzavisna i međusobno prožeta, složena podsistema. Ovom bi se moglo dodati da u svakom od pomenuta dva podsistema otkrivamo teorijsku, duhovnu, intelektualnu komponentu i s njom povezanu praktičnu komponentu. Takođe, vidimo komponente saznanja i komponente primjene saznanja.

Komponente primjene saznanja odnose se kako na primjenu saznanja o predmetu za djelovanje i uspostavljanje odnosa prema predmetu nauke u svakodnevnom praktikovanju življenja, tako i na metode sticanja naučnog i praktikovanog saznanja.

Prilikom definisanja metodologije kao nauke o metodu tvrdili smo da je metod način dolaženja do istinitog naučnog saznanja. Termin metod vodi porijeklo od grčke riječi "metodos" čije je značenje put, traženje. I nača riječ "način" i grčka "metodos", ma koliko izgledale jasne na prvi pogled, ostaju nedovoljno precizne bez bližeg određenja njihovog sadržaja. Način, u najširem značenju podrazumijeva ukupnost preduzetih radnji i upotrebu sredstava svih vrsta da bi se došlo do istinitog saznanja. Postupci i sredstva sticanja istinitog saznanja veoma su rasprostranjeni u svakodnevnom životu i u funkciji su raznih vrsta istraživanja i ciljeva. Osim toga, ako se način - metod definiše kao ukupnost radnji i sredstava kojim se stiče istinito saznanje, ne ostaje ništa izvan metoda tj. načina.

Mogli bismo reći da je ovakva definicija preširoka, ali je nju ipak teško ograničiti. Mogli bismo da pokušamo da ograničimo sadržaj pojma povezujući namjeru da se stekne saznanje o unaprijed određenom predmetu, objektu saznanja, ali bi time slučajno, stihijno i uzgred nastalo saznanje bilo izvan i odvojeno od načina. Ono bi se, u tom slučaju, sticalo bez ikakvog načina, što bi bila potpuno neosnovana tvrdnja. Zato definicija pojma "način saznanja" kao opšteg, mora da ostane vrlo elastična i da omogući intuitivno razlikovanje radnji i sredstava u funkciji sticanja saznanja od ukupnosti procesa saznanja o određenom predmetu (o objektu saznanja).

4

Naučni metod se stalno hrani novim pomagalima koji ga u smislu prerastanja nagomilanog kvantiteta činjenica u novi kvalitet vještina ili znanja često revolucionarno mijenjaju, kao što su to raznovrsni novi algoritmi, instrumenti, računari, itd. i tako evoluira i neprestano postaje sve moćniji.

No nikad ne treba zaboraviti da je osnovni alat naučnog metoda ipak čovek sâm – sa jedne strane njegova operativna sposobnost da manipuliše prirodom, a sa druge njegov um u kome se reflektuje priroda i koji u tom refleksu prirode sposobnošću logičkog zaključivanja uspostavlja određeni poredak koji treba da odgovara poretku u prirodi. O uspešnosti naučnog metoda ne treba trošiti mnogo riječi; o tome najbolje govori današnje stanje nauke, njena ogromnost i izvanredna uspješnost.

Jezik nauke – svaki jezik sadrži svoje znakove kojima se izražavaju određeni stavovi, i kojim se govori o nauci. On sadrži određene simbole, termine, znakove, riječi kojima se postiže jasna i precizna komunikacija koja je i više nego potrebna u nauci, a koja bi kasnije bila pravilno upotrijebljena i u praksi. Jezik nauke je u čvrstoj vezi sa pojmovno-kategorijalnim aparatom.

Preciznom i jasnom informacijom postiže se uspješna komunikacija. S obzirom na značaj uspješne komunikacije u praksi pa i u nauci, formulisani su izvjesni principi:

(1) Određenost jezičkog sistema; mora se tačno znati u kom jezičkom sistemu se upotrebljavaju određeni simboli, termini i jezički izvori.

(2) Značenje svih termina, a što je moguće i više izraza jednog sistema, moraju biti tačno određena ako su jednosmisleni, a pogotovo višesmisleni.

(3) Svaki termin, riječ ili simbol u okviru jednog jezičkog sistema ili bar jedne teorije mora biti precizno određen u svom značenju i konsekventno upotrijebljen u određenom značenju.

(4) Eksplicitne definicije što većeg broja termina jednog jezičkog sistema ili bar jednog učenja ili teorije povećavaju stepen uspješnosti komunikacije pomoću njih.

(5) Ukoliko se značenja izvjesnih termina promjenjivih pojmova mijenjaju, te promjene se moraju uzeti u obzir, tj. moraju se tačno odrediti.

(6) Ukoliko se jave različita shvatanja istih jezičkih termina ili izraza u pitanju je terminološki sukob koji se može riješiti ili izbjeći preciznim definisanjem značenja upotrijebljenih termina i jezičkih izraza.

(7) U svakom jezičko-misaonom komuniciranu treba izbjeći proizvoljna i subjektivna shvatanja značenja termina, a pridržavati se opšteusvojenih i objektivnih značenja.

(8) Sam po sebi, čisto objektivno, bez svog pojmovnog sadržaja, odnosno značenja, ni jedan termin nije ni ,,tačan’’ ni ,,pogrešan’’. Ali, po svom pojmovnom sadržaju, po smislu i značenju u kom se upotrebljava u saobraćaju, svaki termin može biti upotrijebljen sa više ili manje, sasvim tačnim ili pogršnim smislom. Otuda pravilo: komunikacija je utoliko uspješnija ukoliko se upotrebljavaju termini i izrazi tačnih i naučno osnovanih značenja.4

U mjeri razvoja, pogotovo sistematizacija pojmova, trebalo bi da je razvijen jezik date nauke. Teškoću čini mnoštvo sinonima, homonima, tuđica i skraćenica, među kojima je potrebno pronaći termine adekvatne odnosnim pojmovima i njihovim praktičnim korelatima.

4 Šešić, B.: Opšta metodologija, Naučna knjiga, Beograd, 1971.

5

3. KONSTITUENSI BEZBJEDNOSNIH NAUKA

Poznato je da se o nekom području saznanja može govoriti kao o nauci samo ako ima jasno određen predmet (koji ne izučavaju druge nauke kao temeljni predmet), zatim, teoriju, metod i jezik. Koliko su određeni i razvijeni konstituensi, toliko je razvijena (konstituisana) nauka. Kako je već konstatovano da o organima bezbjednosti i njihovoj djelatnosti postoji fond znanja koji bi se mogao nazvati bezbjednosne nauke, to znači da te nauke imaju sopstvene konstituense.

3.1. Predmet bezbjednosnih nauka

Predmet je najvažniji konstituens svake nauke. Saznanje se uvijek vezuje za neki predmet i ima smisla ako je predmetno. Nauke su utoliko autentične ukoliko posjeduju sopstveni predmet istraživanja. Otuda se pri razmatranju naučnog statusa bezbjednosnih nauka, postavlja pitanje – da li imaju autentičan i jasno određen predmet istraživanja. Prema miđljenju prof. Ljubomira stajića, predmet tih nauka bi se mogao najopštije odrediti kao ,,bezbjednost našeg društva u najširem smislu.’’5

Ako se bezbjednost shvati kao stanje, funkcija i organizacija, onda se predmet bezbjednosnih nauka može ograničiti na tri područja:

1. stanje bezbjednosti, kao postojanja ili nepostojanja bilo kakve opasnosti od ugrožavanja vrijednosti, tekovina, odnosno cjelokupnog društva. U tom smislu ,,...predmet izučavanja su svi oblici i izvori, kao i nosioci ugrožavanja SR Jugoslavije.’’6

2. funkcija bezbjednosti, odnosno:- obezbjeđenje i zaštita državnog suvereniteta;- obezbjeđenje i zaštita nezavisnosti i teritorijalne cjelovitosti;- vođenje međunarodne politike i međunarodnih odnosa;- ostvarivanje i zaštita osnovnih sloboda i prava građana.7

3. Organizacija bezbjednosti, koja se nadosljednije može identifikovati putem zadataka organa bezbjednosti na: a) domen javne bezbjednosti i b) domen državne bezbjednosti.

Iz domena javne bezbjednosti zadaci organa bezbjednosti su: sprečavanje i suzbijanje kriminaliteta, ,,socijalno-uslužni rad’’, održavanje javnog reda i mira u užem smislu, patrolna djelatnost, kontrola javnih nereda, kontrola i regulisanje saobraćaja, pogranični poslovi u vezi sa strancima, zaštita od požara, administrativni i ostali zadaci iz domena javne bezbjednosti.

5 Stajić, LJ.: Osnovi bezbjednosti, Policijska akademija, Beograd, 1999.6 Stajić, LJ.: Isto.7 Stajić, LJ.: Isto.

6

Iz domena održavanja poretka vlasti, zadaci organa bezbjednosti su: prevencija i represija političkih krivičnih djela; kontraobavještajna služba; kontrola štampe, javnih informacija i komunikacija, kao i pojedinačnih pisanih i drugih veza; kontrola nelegalnog organizovanja i udruživanja, saglasno propisima pojedinih zemalja i srazmjerno interesima nacionalne bezbjednosti; kontrola vanrednih političkih stanja (neredi političke prirode, ustanci, pobune, unutrašnje nestabilnosti i sl.): obezbjeđenje domaćih i stranih političkih funkcionera i određenih objekata i drugo.

Zbog tako široko određenog predmeta istraživanja neminovno je da se u bezbjednosnim naukama intenzivno sređuje posotojeći teorijski fond, da se traga za adekvatnim metodskim okvirom i kategorijalnim aparatom tih nauka, kao i adekvatnoj (valjanoj) diferencijaciji naučnih disciplina.

3.2. Teorija bezbjednosnih nauka

Teorija je drugi značajan konstituens svake nauke pa i bezbjednosnih nauka. Među teoretičarima nema jedinstvenih stavova o ovom konstituensu. Polazeći od stava da je nauka univerzalno ljudska, da su njene istine nezavisne od pojedinaca ili čak čitavih društava, dovodi se u pitanje naučna osnovanost saznanja o organima bezbjednosti i njihovoj djelatnosti. Tvrdi se da je to saznanje bitno nacionalno (doktrinarno, normativno), da takvo mora biti jer predstavlja produženje politike (uvijek osobene) drugim sredstvima, da je – zbog toga teorija ograničena uskim nacionalnim okvirima uvijek pragmatična. Ona ne sadrži (ili sadrži sasvim malo) univerzalne teroijske činjenice ili, npr., naučne zakone i postulate. Smatra se, zato, da saznanje o bezbjednosti nije nauka nego samo pozitivna doktrina obojena lokalnim društvenim prilikama.

Mada teorija bilo koje (čije) nauke o bezbjednosti zaista sadrži mnogo osobenih (nacionalnih) stavova, ne može joj se zbog toga poreći naučni karakter. Jer, uz osobene stavove, date uglavnom u normativnim određenjima i doktrinama pojedinih zemalja, teorija svake nauke o bezbjednosti sadrži niz odavno provjerenih naučnih činjenica. Na tim činjenicama (načelima, principima) događaju se posebne teorije bezbjednosnih nauka. Rpi tom se izbjegavaju protivrječnosti posebnih stavova sa opšteprihvaćenim teorijskim činjenicama. Tako je teorija naših bezbjednosnih nauka sazdana na mnogobrojnim odrednicama ustavnopravnog sistema, a preko tih – na odrednicama originalne unutrašnje i spoljen politike, osobene ekonomije, kulture i tradicije, osobenog geostrategijskog položaja zemlje i razvoj anauke, posebno tehnike. Te osobenosti nisu protivrječne sa bitnim teorijskim stavovima univerzalne nauke o bezbjednosti; naprotiv, one čine opšti teoriju nauke o bezbjednosti bogtijom novim – naučno utemeljenim činjenicama. Zato se za naše bezbjednosne nauke može reći da imaju relativno izgrađenu naučnu teoriju.

7

Teorija bezbjednosnih nauka najčešće se definiše kao misao i uputstvo o strukturi i funkcionisanju bezbjednosnih sistema.8 Sadrži osnovnu ideju o bezbjednosnom sistemu kao cjelovitoj društvenoj pojavi i niz činjenica različitog saznajnog nivoa o sadržajima (segmentima) tog sistema. Činjenice su koherentne i saglasnesa osnovnom idejom; one su u funckiji osnovne ideje. Sa stanovišta istraživanja značajno je da se temeljito poznaje osnovna ideja, ali i sadraj teorije bezbjednosnih nauka. Činjenice koje sadrži teorija bezbjednosnih nauka imaju različit saznajni domet. U osnovi teorije je pojmovno-kategorijalni aparat. Tusu, zatim, načela, principi, postulati i zakoni.Pojmovno-kategorijalni aparat bezbjednosnih nauka čine pojmovi i kategorije različitog nivoaopštosti. Uređeni su sistemno, analogno pojavama i procesima koji čine sadržaj djelatnosti organa bezbjednosti. Neki od njih su definisani (npr., građanski neredi, javna bezbjednost, patrolna djelatnost itd.), a neki nisu (npr., prevencija i represij apolitičkih i krivičnih djela, kontrola štampe, javnih informacija i komunikacija, kao i pojedinačnih pisanih i drugih veza). Izgradnja je uslovljena opštim razvojem teorije i istraživačke prakse.

Ali, naučna istraživanja su bitno slovljena stanjem kategorijalnog aparata bezbjednosnih nauka.

Najveći dio sadržaja teorije bezbjednosnih nauka čine stavovi. Neki normativni stavovi (doktrina), koji inače čine primijenjeni dio i srž teorije bezbjednosnih nauka, naučno su izvedeni iz opšte teorije i osobene prakse organa bezbjednosti, kao npr., principi i načela. Neki su pak izvedeni aproksimativno, bez naučne verifikacije, pa imaju značenje hipotetičkih stavova. Principi bezbjednosnih nauka su naučno osnovani stavovi kojima se usmjerava organizacija i funkcionisanje sistema bezbjednosti. Zavise od saznanja o zakonitostima sistema bezbjednosti i od usvojene doktrine. No, iako su doktrine (normativni stavovi) različiti kod bezbjednosnih sistema pojedinih zemalja, to su usvojeni različiti principi sistema bezbjednosti. U operativnoj praksi, pak, principi iamju funkciju generalnih stavova koje bi trebalo poštovati radi postizanja ciljeva djelatnosti organa bezbjednosti. U istraživačkoj praksi principi omogućavaju razumijevanje djelatnosti kao predmeta istraživanja, ali još više – oni predstavljaju teorijski oslonac za utemeljenje (projektovanje) naučnih istraživanja. U tom drugom slučaju, principima se daju svojstva naučnih zakona.

Načela su, po saznajnoj vrijednosti i funkciji u praksi organa bezbjednosti, slična principima. Ta dva pojma se najčešće nerazlikuju niti se među njima može ustanoviti razlika. Jedino se smatra da su principi naučno utemeljeni i više obavezni za primjenu u praksi.

U teoriji bezbjednosnih nauka i u bezbjednosnoj doktrini, mnogi stavovi dati su kao načela. Njih ima više u doktrinama koje daju prioritet ljudskom faktoru i njegovim kvalitativnim vrijednostima: inicijativi, moralu, raznovrsnosti i slično. Načela daju mogućnost izbora, ne ograničavaju na ,,jedino moguće’’ varijante kao propisi i naređenja. Nisu podesni za ortodoksne doktrine, čiji su stavovi uslovljeni, npr., tehnikom, a tehnikaipak ograničenim mogućnostima, pa zato, strogo određenim varijantama upotrebe. U istraživačkoj praksi načela služe, s jedne strane, za razumijevanje djelovanja organa bezbjednosti, a s druge strane, kao izvor problema ostraživanja. U tom drugom slučaju istraživanje ima za cilj da načela provjeri, da mu suzi neodređenost i da ga eventualno prevede u naučni zakon.

Hipotetički stavovi predstavljaju neprovjerena i sikistvena saznanja, koja imaju ulogu uputstva za postupanje organa bezbjednosti u praksi. Oni dodiruju ,,...Mnoštvo malih

8 Zaječaranović, G.: Osnovi metodologije nauke, Naučna knjiga, Beograd, 1977.

8

okolnosti koje bliže označuju put, a koje bi za opšte zakone bile suvišne mnogobrojne i beznačajne.’’9 Teorija bezbjednosnih nauka sadrži dosta hipotetičkih stavova. To svjedoči da nije izgrađena, ali da je vitalna i da predstavlja značajan izvor problema za istraživanje. Provjerom hipotetičkih stavova može se doći do naučnih činjenica. Bez obzira na naučnu osnovanost, stavovi su samo relativno trajne činjenice. Nužno se ijenjaju sa promjenom osnova iz kojih su izvedeni, a potvrđuju, koriguju ili odbacuju teorijskom i/ili praktičnom verifikacijom. Svaka nauka, pa i bezbjednosne nauke, utoliko je više naučna ukoliko sadrži manje hipotetičkih stavova, a više provjerenih činjenica – pogotovo naučnih zakona. A, o postojanju naučnih zakona u nauci koji je na početku razvoja odavno su podijeljena mišljenja.

U pokušaju da se dileme bar suze, valja razmotriti da li u predmetu bezbjednosnih nauka postoje opšte, nužne i trajne pravilsnoti kao pretpostavke zakonitog djelovanja ili te pravilnosti nisu istražene kao zakoni i formulisani u teoriji te nauke. Poznato je da organi bezbjednosti u istovrsnim pojavama, npr., u suzbijanju građanskih nereda, ili u protivdiverzantskoj borbi, regulisanju saobraćaja itd. djeluje – u sličnim ili jednakim uslovima – na jednak ili sličan način. Svako pojedinačno ili grupno djelovanje mora biti saglasno sa opštim intencijama (djelovanjem); svako normativno pravilo sadrži niz opštih stavova o pojedinim oblicima djelovanja organa bezbjednosti, a samo neznatan broj o pjedinačnom djelovanju.

Poznato je, npr., da se za suzbijanje građanskioh nereda određuju snage organa bezbjednosti adekvatne masi i agresiji te mase, da se za protivteorirstička dejstvaodređuju specijalizovane snage organa bezbjednosti, sredstvima, sredstvima i postupcima primjernim ovoj vrsti bezbjednosne djelatnosti; da je za uspješno vođenje neophodno obezbjeđenje desjtava; da je za uspješno vođenje neophodno obezbjeđenje dejstava; da je za uspješno čuvanje građanskog reda i mira organima bezbjednosti potrebna uska saradnja sa građanima i slično. To znači da postoje opšte, nužne i trajne pravilnosti u predmetu bezbjednosnih nauka.

Razumije se da od tih pravilnosti ima odstupanja i da se one ne ponavljaju matematički tačno. Odstupanja narušavaju pravilnosti u predmetu bezbjednosnih nauka, ali ne u mjeri koja te pravilnosti dovodi u pitanje. Naprotiv, ona najčešće potvrđuje da pravilnosti postoje u velikom broju slučajeva pa se sa razlogomgovori o zakonitom djelovanju u predmetnom području bezbjednosnih nauka. Otuda je vjerovatno da bezbjednosne nauke mogu imati tzv. Zakone tendencije (vjerovatnoće) i zakone – iskustvene generalizacije. Prvi se temelje na pravilnostima koje se javljaju u velikom broju slučajeva, a drugi na iskustvima koja se uopštavaju. Veoma bliski tim zakonima su principi. Ali, da bi se mogli ugraditi u teoriju bezbjednosnih nauka kao zakoni, potrebno ih je istražiti i provjeriti. Tada teorija bezbjednosnih nauka može postati pouzdan oslonac za nova istraživanja organa bezbjednosti i pojava u vezi sa njihovim djelovanjem.

3.3. Metod bezbjednosnih nauka

9 Klauzevic, K., F.: O ratu, Vojno delo, Beograd, 1951.

9

Metod bezbjednosnih nauka predstavlja put – način spoznaje predmetnog područja tih nauka. Iako je naučno saznanje više uslovljeno epistemiološkim osnovama predmeta istraživanja i teorijskim fondom, metod je značajno nadinamičniji konstituens bezbjednosnih nauka. Od njega najviše zavisi kreativna moć istraživanja i, otuda, naučni domet dobijenih rezultata. Od metoda pogotovo zavisi niz teorijskih (logičko epistemoloških) i praktičnih postupaka, tehnika i instrumenata koje naučni subjekti preduzimaju u saznanju predmeta istraživanja bezbjednosnih nauka. U istoriji nauke metod je bio više diskutabilan nego bilo koji konstituens. Ovo zato što je metod složen, dinamičan, raznovrstan, uslovljen nizom činilaca pa mu je, otuda, različita saznajna moć. Diskusije o metodu bezbjednosnih nauka su posebno aktuelne, kao što je aktuelna čitava metodologija te nauke.

Za bezbjednosne nauke nije suštinsko pitanje da li ima autentičan metod istraživanja, već da li se organi bezbjednosti i pojave u vezi sa njima mogu saznavati na bilo kojim (čijim) metodima. Jer, najvredniji metodi, sa najvećom saznajnom moći, najčešće su univerzalno primjenjivi na vrlo različite predmete istraživanja. Oni se, istina, prilagođavaju predmetu, čime djelimično postaju metodi nauke koja taj predmet istražuje. Tako su svi, tzv. Opšti, posebni pa i empirijski metodi primjenjivi u istraživanju bitno različitih predmeta društvenih i prirodnih nauka. Primjenjivi su i u istraživanju organa bezbjednosti i njihove djelatnosti pa se zato može reći da bezbjednosne nauke imaju sopstvene metode istraživanja.

U metodološkim raspravama često se ne razlikuju, metodi naučne organizacije i metodi operativnog rada, od naučnih metoda. To ima za posljedicu da se insistira na direktnoj intervenciji (primjeni) izvjesnih metoda i postupaka u radu organa bezbjednosti. Teži se ka efikasnim, praktičnim načinima djelovanja organa bezbjednosti, naročito rukovođenju i komandovanju jeidnicama u kriznim situacijama. Nema sumnje da su ta nastojanja opravdana i da su, u krajnjoj konsekvenci, tome podređena sva istraživanja u bezbjednosnim naukama.

Međutim, ne mogu se svi metodi neposredno koristiti u operativnoj praksi radi njenog racionalnog usmjeravanja. Neki od njih nisu za to namijenjeni, niti im to logičke i tehničke osnove omogućavaju. Neki su pak namijenjeni za neposredno racionalno usmjerene prakse, npr., metodi naučne organizacije i njima bliski metodi operativnog rada. Ti metodi (i načini) prevashodno se koriste za efikasnu pripremu djelatnosti organa bezbjednosti (štabni metod, grupni rad i sl.). oni predstavljaju i metode naučnog saznanja jer, s jedne strane, praksu usmjeravaju provjerenim postupcima, a s druge strane, praksom ponovo verifikuju te postupke i dolaze do novih saznanja. Takvu ulogu imaju svi metodi operacionih istraživanja, pa i metodi naučne organizacije. Utoliko se mogu koristiti kao metodi naučnog istraživanja organa bezbjednosti i njihove djelatnosti.10

Ipak, ti metodi se razlikuju od tzv. naučnih metoda, koji se prevashodno koriste za istraživanje. Praksa je rpedmet (objekat) i kriterijum istinitosti naučnog saznanja; ona se metodima najprije saznaje, a tek kasnije mijenja, saglasno rezultatima istraživanja. Na osnovu rezultata mijenjaju se najprije teorija i normativi (doktrine), a potom praksa organa

10 Milošević, N.; Milojević, S.: Osnovi metodologije bezbjednosnih nauka, Policijska akdemija, Beograd, 2001.

10

bezbjednosti (organizacija i funkcionisanje), odnosno sistem bezbjednosti. Otuda naučni metodi predstavljaju predmet metodologije naučnog saznanja, pa će se dalje razmatranje ograničiti na te metode.

Iz metodološke teorije i istraživačke prakse poznato je više naučnih metoda čija je uloga u saznanju veoma različita. Neki od njih se koriste u prirodnim i društvenim naukama, pojedini samo u kompleksima ili grupama nauka, a neki u pojedinim naukama. To zavisi od pogleda na svijet pa i na organe bezbjednosti kao pojam, zatim,epistemoloških osnova predmeta istraživanja i nivoa naučne teorije, a neki od logičko-teorijske osnove metode i načina njihove primjene. Ta načelna saznanja su relevantna i za istraživanje bezbjednosnih pojava. Dijalektički pogled na svijet podrazumijeva da su sve pojave u neprestanom kretanju i mijenjanju, u jedinstvu i borbi suprotnosti, u prevazilaženju starog, preživjelog – novim i naprednim. Akteri pojava u vezi sa organima bezbjednosti, stvaraju odnose sukoba i borbe, ali i odnose bliske saradnje da bi postigli određene ciljeve. Takav pogled na svijet podrazumijeva se u istraživanju organa bezbjednosti i njihove djelatnosti može koristiti dijalektički metod, kao opšti filozofski metod.

Iz razmatranja epistemoloških osnova sistema bezbjednosti kao predmeta istraživanja, kao i teorije bezbjednosnih nauka, proističe da je za spoznaju organa bezbjednosti i njene djelatnosti potrebno koristiti niz metoda različite funkcije, opštosti i saznajne moći. Upravo se metodi najčešće klasifikuju prema kriterijumu funkcije u istraživanju (kriterijum saznajne moći), zatim prema kriterijumu preovlađujuće aktivnosti i prema kriterijumu opštosti.Prema kriterijumu funkcije u istraživanju razlikuju se metodi naučnog otkrića od metoda verifikacije. U istraživanjima bezbjednosnih pojava mogu se koristiti svi poznati metodi naučnog otkrića kao u društvenim i psihološkima naukama (npr., posmatranje, eksperiment i sl.). Takođe, mogu se koristiti svi poznati metodi verifikacije, koji se, inače, bitno ne razlikuju od metoda naučnog otkrića. Tako se, npr., metodom eksperimenta, pa i posmatranja, mogu otkrivati nova, ali i verifikovati postojeća saznanja ili hipoteze. Utoliko je klasifikacija metoda po kriterijumu funkcije u istraživanju vrlo uslovna.

Prema kriterijumu preovlađujuće aktivnosti metodi se dijele na teorijske i empirijske. Pri tom se teorijski metodi identifikuju sa filozofskim i logičkim metodima, a empirijski sa metodima sakupljanja podataka. Ta podjela je uslovna, jer se u istraživanju društvenih pojava ne mogu strogo odvajati teorija i empirija. Otuda se ni metodi istraživanja ne mogu odvajati na teorijske i empirijske. Izgleda, zato, da je najprihvatljivija podjela metoda prema kriterijumu opštosti.

U metodološkoj teoriji mogu se naći dvije varijante te podjele. Prema opštijoj varijanti metodi se dijele na: opšte, posebne i pojedinačne, zavisno od širine i raznovrsnosti predmeta koje istražuju. U konkretnoj varijanti metodi se dijele na: filozofske, opšte naučne, posebne naučne, empirijske i kibernetičke. Ta podjela preovlađuje kod naših autora11, mada joj se

11 Šešić, B.: Osnovi metodologije društvenih nauka, Naučna knjiga, Beograd, 1974.

11

mogu dati metodološki prigovori. Najozbiljniji prigovor je da se dovoljno ne razlikuju načini mišljenja, metodi nauke i naučnog saznanja. Otuda se teško i vrlo uslovno može prihvatiti svrstavanje pojedinih metoda u opšte ili posebne naučne, odnosno u opšte ili empirijske.

Tako se, npr., u tzv. posebne naučne metode svrstavaju: analiza, sinteza, apstrakcija i dedukcija, iako su navedeni metodi primjenjivi u svim naukama (dakle, opšti). Određuju se kao posebni metodi zato što ni jedan od njih pojedinačno nije dovoljan za cjelovitu spoznaju bilo kog predmeta saznanja i što se svaki može koristiti u okviru nekog opšteg naučnog ili filozofskog metoda. Slično je sa klasifikacijom tzv. opštih i empirijskih metoda. U opšte naučne metode svrstavaju se: modelovanje, aksiomatski i statistički metod. Smatra se da su to fundamentalni metodi nauke, sa širokom primjenom i značajnom saznajnom moći. U empirijske metode svrstavaju se: posmatranje, ispitivanje, eksperiment i analiza sadržaja. Toj grupi može se dodati statistički metod kojim se, pored ostalog, mogu sakupljati podaci. Očigledno je da eksperiment i statistički metoda pripadaju dvjema, po funkciji u istraživanju, različitim grupama. Zato je, sa stanovišta klasifikacije, prethodna podjela uslovna.

Ipak, podjela metoda prema kriterijumu opštosti je potpuna i praktična. Naročito je podesna za projekciju metoda u procesu istraživanja jer slijedi logičan red misaonih i praktičnih aktivnosti. Zato može biti prihvaćena i u metodologiji bezbejdnosnih nauka kao najpraktičnija i najkorektnija. Istina, metodi se ne uzimaju iz opšte metodologije samo po nazivu i logičkoj osnovi. Epistemološka i instrumentalno-tehnička osnova im je bitno drukčija u metodologiji bezbjednosnih nauka. Ovo zato što se bezbjednosne pojave razlikuju od ostalih pojava pa se metodi moraju prilagođavati predmetu istraživanja. To uzrokuje radikalne promjene u formi metoda i instrumenata što ih čini dovoljno posebnim da se mogu nazvati metodima bezbjednosnih nauka.

U istraživanjima predmeta bezbjednosnih nauka javlja se potreba za filozofskim, prije svega, dijalektičkim metodom kao načinom mišljenja i saznajnom orijentacijom za ostale metode. Taj metod se konkretizuje najrpije opštim, zatim posebnim empirijskim i (eventualno) kobernetičkim metodima. Od opštih metoda najčešće se koristi statistički i komparativni metod; od posebnih – jedinstveni analitičko-sintetički i induktivno-deduktivni metod, a od empirijskih – analiza sadržaja i ispitivanje. Svaki od tih metoda ima posebnu funkciju u realizovanju istraživanja (sakupljanju ili sređivanju i obradi, analizi podataka ili verifikaciji hipoteza).

3.4. Jezik bezbjednosnih nauka

Jezik je najmanje sporan konstituens bezbjednosnih nauka. Razvijan je najprije u operativnoj praksi, ali se konstituisao tek nastankom teorije te nauke. Jezik se ne može

12

odvojiti od pojmovno-kategorijalnog aparata. Kao što je osoben pojmovno-kategorijalni aparat, tako da je odoben i jezik bezbjednosnih nauka. Čini g aniz termija, znakova i simbola kojima se opšti u operativnoj i naučnoj praksi.

Na površini izgleda da je jezik bezbjednosnih nauka dovoljno komunikabilan, koncizan i jasan za efikasno opštenje. Ipak, on ima više karakteristika značajnih za istraživanje bezbjednosnih pojava:

1) Veliki broj termina, pa i onih kojima se označavaju kategorijalni pojmovi, nastao je konvencionalno. Bilo da su preuzeti iz tuđe terminologije ili da su nastali u našoj praksi, oni često nemaju semantički logičan oslonac u književnom jeziku. Zapravo, termini nisu adekvatni pojmovima (korelatima) na koje se odnose. To nesporno ima izvjesne posljedice na istraživanja koja se oslanjaju na precizna značenja pojmova i termina.

2) Zbog konvencionalnog porijekla termina različito se imenuju isti pojmovi u bezbjednosnim naukama pojedinih zemalja. To stvara stanovite teškoće prilikom prevođenja teorijskih radova jer se gubi veza između konvencionalnog i književnog značenja termina. Zato se često kaže da je jezik bezbjednosnih nauka nekomunikabilan, a teorija bitno ograničena nacionalnim i regionalnim okviima. To, pored ostalog uslovljavanja relativno spor razvoj bezbjednosnih nauka.

3) U operativnom opštenju bezbjednosti njeguje se koncizan jezik. Smatra se da je kratko i jasno izražavanje uslov efikasnog rukovođenja i komandovanja. Vjerovatno je to dopinijelo da jezik bezbjednosnih nauka ostane škrt na riječima kojima se povezuju termini i daju objašnjenja. Zato nije podesan z anaučno opštenje, pa je nužno da se istražuje (metajezička sitraživanja) i dograđuje.

4) U bezbjednosnim naukama ima dosta tzv. marginalnih pojmova, čiji sadržaj dijelom (ili u cjelini) pripada drugim pojmovima. Takvi marginalni pojmovi nemaju semantički adekvatne jezičke izraze (termine) pa se često porizvoljno određuju. Time se unosi zabuna u jezički fond bezbjednosnih nauka.

Jezik bezbjednosnih nauka očigledno je uslovljen nizom činjenica, a najviše predmetom i naučnom teorijom. Ma koliko da je razvijen kao jezik operativnog opštenja, nije dovoljno razvijen kao jezik nauke. Zato je potrebno da se razvija paralelno sa teorijom bezbjednosnih nauka, kroz istraživanja bezbjednosnih pojava i, posebno, kroz tzv. metajezička istraživanja. Korak u tom pravcu predstavljala bi Bezbjednosna enciklopedija i Bezbjednosni leksikon. Ta djela imala bi kapitalan značaj za razvoj jezika bezbjednosnih nauka.

4. ZAKLJUČAK

Iz ovog izlaganja vidi se da saznanje o bezbjednosti ima sve konstituense jedne nauke. Doduše, njen predmet nije dovoljno jasno i precizno određen, a teorija, metod i jezik su u

13

izgradnji. To znači da su bezbjednosne nauke na početkui konstituisanja i razvoja. Mogu se razvijati brže ili sporije, zavisno od sistematskih istraživanja svog predmetnog područja i od metaistraživanja. To je, uostalom sudbina svih, pogotovo mladih nauka. Bez ostraživanja bezbjednosne prakse ostaće jalovi ostalo inetlektualni (suvi teorijski) napori. Predmet ma koje nauke je kompleks novih, aktuelnih, međusovno srodnih problema koji nastaju u procesu praktične interpretacije čovjeka i objektivnog svijeta. Teorija nauke predstavlja određenu čovjekovu misaonu konstrukciju u kojoj se sažimaju svi problemi tj. predmet jedne određene nauke, koja sadrži znanja vezana za konkretan predmet istraživanja. Metod nauke nauke predstavlja određene načine istraživanja koji zajedno sa predmetom, teorijom i jezikom nauke doprinosi kompletnom rješavanju problema istraživanja određene nauke. svaki jezik sadrži svoje znakove kojima se izražavaju određeni stavovi, i kojim se govori o nauci. On sadrži određene simbole, termine, znakove, riječi kojima se postiže jasna i precizna komunikacija koja je i više nego potrebna u nauci, a koja bi kasnije bila pravilno upotrijebljena i u praksi. Jezik nauke je u čvrstoj vezi sa pojmovno-kategorijalnim aparatom.

5. LITERATURA

Zaječaranović, G.: Osnovi metodologije nauke, Naučna knjiga, Beograd, 1977.; Kembel, N., R.: Osnovi nauke, Naučna knjiga, Beograd, 1964.;

14

Klauzevic, K., F.: O ratu, Vojno delo, Beograd, 1951.; Milošević, N.; Milojević, S.: Osnovi metodologije bezbjednosnih nauka, Policijska

akdemija, Beograd, 2001.; Marković, M.: Filozofski osnovi nauke, SANU, Beograd, 1981.; Stajić, LJ.: Osnovi bezbjednosti, Policijska akademija, Beograd, 1999.; Šešić, B.: Opšta metodologija, Naučna knjiga, Beograd, 1971.; Šešić, B.: Osnovi metodologije društvenih nauka, Naučna knjiga, Beograd, 1974.

15