aab

bc

c

c

çde

e

ff g

g

ğ

hh ı

i

i

j

j

kl

m n

oo p

r r

s

s

t

t

t

u

u

ü

vv

v

z z

z

yKonuşma Eğitimi

Adnan KARADÜZ

Yrd. Doç Dr. Adnan Karadüz

Konuşma Eğitimi

ISBN 978-605-364-157-5

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2011, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,

kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın, bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermelerini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamalarını diliyoruz.

1. Baskı: Nisan 2011

Yayın Proje Yönetmeni: Arzu DoğanDizgi-Grafik Tasarım: Şermin Yılmaz

Kapak Tasarımı: Uğur SarıerBaskı: Ayrıntı Matbaası

(Ankara - 0312 394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

YAYINEVİ DAĞITIM

adakale sokak 4/1 yenişehir-ankara

tel: +90 312 430 67 50-51 (pbx)

belgeç: +90 312 425 44 60

gsm: 0506 345 19 36 - 0541 940 45 45 - 0533 205 52 30

e-ileti: pegem@pegem.net

sağlık sokak 17/a yenişehir-ankara

tel: +90 312 434 54 08 - +90 312 434 54 24

belgeç: +90 312 431 37 38

gsm: 0506 345 19 37 - 051 434 54 24 - 0533 205 52 31

e-ileti: siparis@pegem.net

YAZIŞMA

internet: p.k. 175 06442 yenişehir-ankara

Yrd. Doç Dr. Adnan Karadüz

1965 Erzurum doğumlu… 1989 Atatürk Üniversitesi Kâzım Ka-rabekir Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü mezunu… Lisans yıllarından sonra güzel Türkiye’min köy, kasaba ve şehirlerinde Türkçe ve Edebiyat derslerinde neşe ve heyecan dolu sekiz yılını geçirdi. 1997’den sonra Atatürk Üniversitesi Ağrı Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği ve Türkçe Eğitimi Bölümü’nde öğ-retim görevlisi olarak geçirdiği coşkulu ve gayretli sekiz yıllık bir zaman diliminde sivil toplum örgütü çalışmaları, öğretim görevliliği, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde yüksek lisans ve doktora ça-lışmaları… “Ağrı-lı” yıllar bilginin, akademisyenliğin, deneyimin, top-lumla kaynaşma ve özverinin “abc”sinin yazıldığı yıllardır.

2005’ten beri Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü’nde dil bilgisi, dil bilimi, dil eğitim alanlarında araştırmalar yapmakta, lisans ve yüksek lisans düzeyinde ders anlatmakta; ayrıca proje çalışmaları, ilk ve orta öğretim kurumlarında seminerler vermek-tedir. Alanında çok sayıda makalesi olan akademisyen/yazarın “Ko-nuşma Eğitimi” ikinci kitabıdır. Bu yoğunluğun getirdiği “yorgunluk”, umut tomurcukları Beyza ve Alperen’in gözlerindeki “yaşama sevinci” ve öğrencilerinin “pozitif enerjisi”yle her gün yaşam sevgisine dönüştü-rülmektedir.

“Çalışırken genç kalmanın yolu gülen yüzlere bakabilmekten geçer.”

“Konuşma Eğitimi”ni Sevgili Anneciğime, en iyi arkadaşım “İnci Hanımefendi”ye ve umutlarımın

tomurcukları “Beyza” ve “Alperen”e muhabbetle arz ederim.

ÖN “SÖZ”

Her birey, bulunduğu sosyal ortamda türlü türlü ihtiyaçlarını dü-şünce ve duyguları ana diliyle anlar, anlatır. Günün her zaman diliminde yaşadığımız olay ve durumlara anlam verip seslerle ifade ederken dilin kavram dünyasında bir dünya kurarız. Gördüğümüz, duyduğumuz; ta-nıdığımız, tanımladığımız bir dünyadaki her şeyi sesler ve sözlerin dün-yasında yaşar ve yaşatırız. Dilin dünyası, düşüncenin hatta gerçekliğin dünyası olarak bizlere birçok bilgi ve deneyimi tanımlamamıza yol açar. Toplumsal dayanışmayı, paylaşmayı ya da çatışmayı; aynı görüşü savun-mayı, farklı görüşlere sahip olmayı, yaşamın her karesinde buluşmayı dilin söz sayfasında gerçekleştiririz. Dil, “söz”e dönüştürüldüğünde or-tak anlamlarda buluşulur, zihinler ve gönüller birbirine açılma ve tanış-ma fırsatı bulur. Tanımanın, “tanışma olma”nın ve “işi kolay kılma”nın ince yolu, sözü güzel söylemekten geçer. Bunun için de her zihnin ve gönlün benimsediği “anlamlar”da buluşulması, “söz”ün güzel ve doğru söylenmesi gerekir.

Öğrenmek istediklerimizi, öğretmek istediklerimizi; sormak iste-diklerimizi, sorguladıklarımızı; tanıtmak istediklerimizi, tanımak iste-diğimizi; karşı çıktıklarımızı, savunduklarımızı; sevgilerimizi, övgüle-rimizi, öfk elerimiz, özlemlerimizi, inandıklarımızı, inanmadıklarımızı, yaşamın sağında solunda kalmış ne varsa her şeyi konuşarak ifade eder, paylaşırız. Bunların paylaşıma dönüştürülebilmesi, sözlü iletişimin en etkili ve sağlıklı kurulabilmesi için “güzel konuşmak” gerekir. Hayat-tan haz alabilmek, doğru anlayabilmek ya da anlatabilmek için “söz”ü güzel ve doğru söylemek gerekir. Her bireyin içinde bulunduğu toplu-mun hazlarını, hislerini, heyecanlarını yeterince duyabilmesi ve özüm-seyebilmesi için “söz” en güzel söylenmelidir. Düşünce ve duyguların sağanağında sesler ve sözler, estetik kaygıyla ifade edilince hayat güzel ve anlamlı olur.

Hayatın bütün güzellikleri, gizemi, “söz” güzel söylenince anlam ve değer kazanır. Söz güzel söylenince gönüller arasında köprüler kurulur. Bu yüzden de güzel konuşmak, güzel konuşmayı, hava gibi su gibi bir ihtiyaca dönüştürmek birey olabilmenin bir gereğidir. İnsanların bir-birlerini anlamalarında, ortak his ve heyecanlar yaşamalarında en etkili yol, güzel konuşmaktır. Güzel konuşabilmek için de ana dilin doğru edi-nilmesi, dili güzel ve etkili kullanma bilincinin bireylere kazandırılması

gerekir. Konuşma eğitimine, hayatın her döneminde formal ya da in-formal eğitim alanlarında yer verilerek bu hedefl er gerçekleştirilebilir.

Dil, doğru kullanıldıkça bireylerde ana dilini doğru kullanma bi-linç ve alışkanlığı gelişir. Doğru düşünme, doğru ifade etme anlayışı toplumsal kültüre dönüştürüldüğünde dilin güzel kullanılmasına yöne-lik hassasiyetler de geliştirilir. Bu hassasiyetlerin gerçekleştirilebilmesi genelde dil eğitimi, özelde ise konuşma eğitiminin ailede, okulda yete-rince önemsenmesine bağlıdır. Her birey, ana dilin seslerini, sözlerini, cümlelerini ölçünlü dilin kurallarına göre kullanma alışkanlığı ve gay-retinde olmalıdır.

Seslerin, sözcüklerin doğru kullanılması ve her bireyin kendini en güzel şekilde ifade edeceği kelime hazinesine sahip olması güzel konuş-manın temel ilkelerindendir. Güzel konuşmak doğru vurgu, güzel bir ezgi ve işitilebilir ses yüksekliğinde konuşabilmek demektir. Sesleri ve sözcükleri kırmadan, dökmeden, savurmadan düşünerek söylemek gü-zel konuşmanın adabındandır. Güzel konuşmak sadece dil kurallarına bağlı bir anlayış olarak ele almak yeterli olmaz. Sözün söylenişinde na-zik ve kibar davranmak; sakin, doğal ve samimi olmak gerekir. Muhata-ba değer verme, sözü yerinde ve doğru söyleyebilme, yeterince, az ve öz konuşabilme erdemini kazanınca ortak anlamlara ulaşılır, kelimeler ruh dünyamızda hoş esintiler ve tedailer oluşturur.

“Konuşma Eğitimi” başlığını taşıyan bu eserde dil olgusunun, işle-vi, anlamı, kullanıma yönelik boyutu akademik bir anlayışla tanıtılmaya çalışıldı. Güzel konuşmanın dil kuralları, ses ve söyleyiş, duyuşsal et-kenler ve konuşmayla ilgili türlere yer verilerek dilin kullanıma yönelik bir olgu olacağı anlayışı yansıtılmaya çalışıldı. Bu eserde, Türkçemizi gü-zel konuşmak, “söz”ü güzel söylemek arzu ve iştiyakında olanlara kendi anlayışımız kıvamında daha çok teorik bilgiler verilmesi hedefl enmiş-tir. Ses ve söyleyiş bölümünde teorik bilgilerle birlikte uygulamalara da yer verilmiştir. Bu eserin, Türkçemizi güzel konuşma istek ve bilincinin oluşturulması yolunda bir katre olması düşüncesiyle!..

İÇİNDEKİLER

Bölüm 1

DİL OLGUSU, DİL KULLANIMLARI VE İLETİŞİM

DİL NEDİR? ..............................................................................................................1Dil Göstergesi ..................................................................................................8Dilin Birimleri ................................................................................................ 10Ses Birimler ................................................................................................... 11Biçim Birim .................................................................................................... 13Sözcük ............................................................................................................ 14Söz Dizimsel Yapılar.................................................................................... 16Dilde Anlam .................................................................................................. 17Dil Kullanımı ................................................................................................. 18Edinç/Edim .................................................................................................... 26

DİL VE İLETİŞİM ................................................................................................... 28İletişimin Tanımı .......................................................................................... 29İletişimde Dilin Kullanımı ......................................................................... 30

İLETİŞİM SÜREÇLERİ ......................................................................................... 32

Bölüm 2

KONUŞMANIN UNSURLARI VE GÜZEL KONUŞMA

KONUŞMA NEDİR? ............................................................................................. 35Konuşmanın Temel Unsurları ........................................................................ 41

1. Dil sesleri ................................................................................................. 412. Söyleyiş ya da Telaff uz ........................................................................ 433. Konuşmada duygu .............................................................................. 454. Söz varlığı ............................................................................................... 465. Üslup ........................................................................................................ 48

Güzel Konuşma Nedir ...................................................................................... 49Güzel Konuşmada Belagat ve Fesahat ....................................................... 52Güzel ve Etkili Konuşmanın İlkeleri ............................................................ 55

Konuşma Eğitimiviii

Güzel Konuşmacı Kimdir? ............................................................................... 62Konuşma Stilleri ................................................................................................. 66Konuşma Sürecinin Ögeleri ........................................................................... 68Güzel Konuşmaya Aykırı Durumlar ............................................................. 69KONUŞMAYLA İLGİLİ GÜZEL SÖZLER.......................................................... 72

Bölüm 3

SES VE SÖYLEYİŞ

Türkçenin Sesleri ................................................................................................ 811. ÜNLÜLER .......................................................................................................... 822. ÜNSÜZLER ...................................................................................................... 85

a. Çıkış Biçimine Göre Ünsüzler ........................................................... 852. Kapanma ve Sürtünme Ünsüzleri .................................................. 863. Sızma ve Daralma Ünsüzler ............................................................. 874) Burun (Geniz) Ünsüzleri : /m/, /n/ ............................................. 885) Akıcı Ünsüzler: /l/, /r/ sesleri ............................................................ 88Hece ya da Seslem ................................................................................... 88

Türkçede Ünlülerin İlişkileri: Ünlü Uyumları ............................................ 89Türkçede ünlü uyumlarına aykırı ekler ............................................. 92Ünsüz seslerin birbiriye ilişkisi veya ünsüz uyumları .................. 93

Türkçenin Ses Olayları ...................................................................................... 931. Ünlü/ünsüz benzeşmesi, ses değişmesi veya yumuşama ..... 932. Ötümsüz ünsüzlerin uyumu veya benzeşme ........................... 953. Ünsüz Türemesi .................................................................................... 954. Ünsüz Düşmesi ..................................................................................... 965. Ünlü Düşmesi ........................................................................................ 976. Ünlü Türemesi ....................................................................................... 987. Ünlü Daralması: .................................................................................... 988. Benzeşme ............................................................................................... 989. Ulama ....................................................................................................... 99

PARÇALAR ÜSTÜ BÜRÜNLER: VURGU, TONLAMA. ...............................100Vurgu ..........................................................................................................101Anlamı Ayırt Edici Birim Olarak Vurgu.............................................103

İçindekiler ix

Vurgu Çeşitleri ........................................................................................105A. Ekte vurgu ...........................................................................................105Sözcükte Vurgu ......................................................................................107Söz Öbeklerinde Vurgu .......................................................................111Tamlamalarda vurgu ............................................................................111Birleşik sözcüklerde vurgu .................................................................112Cümlede Vurgu ......................................................................................112Öznede vurgu ..........................................................................................112Ton ...............................................................................................................114Ritim ............................................................................................................118Durak ..........................................................................................................118

KONUŞMA EĞİTİMİ ETKİNLİKLERİ ...............................................................120Alıştırma Süreci .......................................................................................121Sesler ve Seslerle İlgili Tekerlemeler ................................................122

TÜRKÇE YAZILDIĞI GİBİ OKUNMAZ ...........................................................140

OKUMA METİNLERİ .........................................................................................143

Bölüm 4

KONUŞMA TÜRLERİ

KONUŞMA TÜRLERİ .........................................................................................153Biçimlendirilmemiş Konuşma Kalıpları (İnformal) ...............................155Biçimlendirilmiş Konuşma Kalıpları (Formel) ........................................162

Panel ..........................................................................................................163Açık oturum ..............................................................................................163Münazara ...................................................................................................164Forum .........................................................................................................165Görüşme ....................................................................................................166Yuvarlak Masa Toplantısı ......................................................................166Demeç ........................................................................................................166Mülakat ......................................................................................................167Sempozyum .............................................................................................167

Konuşma Eğitimix

Konferans ..........................................................................................................167Söylev / Nutuk ..................................................................................................168ÖRNEK METİNLER ............................................................................................169Prof. Dr. Faruk Kadri TİMURTAŞ’la Mülakat .............................................169ÇANAKKALE ÖNÜNDEN GEÇERKEN ..........................................................170Münazara Konuları ..........................................................................................171

Bölüm 5

TÜRKÇE DERS PROGRAMINDA KONUŞMA EĞİTİMİ

TÜRKÇE DERS PROGRAMINDA KONUŞMA EĞİTİMİ ............................173Türkçe Programında Yer Verilen Konuşma Türleri ................................178

İkna Etme .....................................................................................................178Eleştirel Konuşma ....................................................................................179Katılımlı Konuşma ....................................................................................179Tartışma .......................................................................................................179Empati Kurma .............................................................................................180Güdümlü Konuşma .................................................................................180Kelime Havuzundan Seçerek Konuşma ...........................................181Serbest Konuşma .....................................................................................181Yaratıcı Konuşma ......................................................................................181Hafızada Tutma Tekniği ..........................................................................182

1. Konuşma kurallarını uygulama ....................................................1822.Sesini ve beden dilini etkili kullanma .........................................1823. Hazırlıklı konuşmalar yapma .........................................................1834. Söz varlığını zenginleştirme ..........................................................1835. Kendini sözlü olarak ifade etme alışkanlığı kazanma ..........184

Konuşma Eğitiminde Yaşanan Sorunlar ..................................................184Öğrencilerde Görülen Bazı Konuşma Kusurları ...........................188Ses ve Söyleyiş Sorunları......................................................................188

Örnek: ..................................................................................................................189Beden Dilinden Kaynaklanan Olumsuzluklar ...............................191

Sonuç ..................................................................................................................192

KAYNAKÇA .........................................................................................................194

Adnan Karadüz

DİL OLGUSU, DİL KULLANIMLARI VE İLETİŞİM

1. BÖLÜM

“Tüm büyük devrimleri yapan, insanoğlunun sesidir.”

Jean Paul Sartre

DİL NEDİR?

İnsanlar arası iletişimin, toplumsal bütünleşmenin ve her seviye-deki öğrenmenin yazılı ve sözlü aracı olan dille ilgili birçok tanım ya-pılmıştır. Ergin (1986)’e göre dil, “İnsanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabiî vasıta, kendi kanunları içinde yaşayan ve gelişen canlı bir varlık, milleti birleştiren, koruyan, ve ortak malı olan sosyal bir müessese, ses-lerden örülmüş muazzam bir yapı, temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar sistemidir.”, Banguoğlu (1998)’na göre “İnsanların meramlarını anlatmak için kullandıkları bir sesli işaretler sistemidir.” Yapılan tanımlarda dilin genelde sosyal, düşünsel, değişen ve gelişen bir sistem ya da dizge olduğundan söz edilmektedir.

Dil, bu tanımlarının yanı sıra sözcük olarak da çok zengin bir çağrışım alanına sahiptir. Temel, yan ve terim anlamlarıyla ilgili ola-